Sunteți pe pagina 1din 142

Nmero 25

PSICOLOGA para
Amrica Latina
Revista electrnica internacional de la
Unin Latinoamericana de Entidades de Psicologa (ULAPSI)




ISSN: 1870 - 350X



Diciembre de 2013







Psicologa
para
Amrica
Latina
ISSN: 1870 - 350X






































DIRECTORIO ULAPSI

Secretario General
Dr. Manuel Calvio Valds-Fauley

Secretaria Administrativa
Mtra. Diana Silvia Lesme Romero

Secretario Tesorero
Mtro. Jos Joel Vzquez Ortega


Editor
Dr. Ral Rocha Romero

Correctora de estilo en portugus
Lic. Marcia Machado


ISSN: 1870 - 350X



Psicologa para Amrica Latina est incorporada como revista en La Biblioteca
Virtual de la Unin Latinoamericana de Entidades de Psicologa (BVS-ULAPSI). La
BVS cuenta con la participacin de BIREME (Centro Latinoamericano y del Caribe
de Informacin en Ciencias de la Salud) y con la participacin de la OPS
(Organizacin Panamericana de la Salud), quien ofrece su metodologa. El portal de
Revistas Electrnicas en Psicologa (PEPSIC), y la Scientific Electronic Library On
line (SciELO), como modelo de publicacin electrnica de revistas.


Revista Psicologa para Amrica Latina
ULAPSI
www.revistapsicolatina.org
www.ulapsi.org
CONTENIDO


Editorial
La psicologa latinoamericana y la construccin de mltiples objetos de
estudio ... 1
Ral Rocha Romero

ARTCULOS

Entre a floresta e a cidade: percepo do espao social de moradia
em adolescentes ................................................................... 5
Maria Ins Gasparetto Higuchi
Instituto Nacional de Pesquisas da Amaznia, Brasil
Katiane Silva
Laboratrio de Psicologia e Educao Ambiental
Manaus, AM, Brasil

A sade mental no contexto da Estratgia Sade da Famlia no Brasil ........... 24
Simone Paulon
Rosane Neves
Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil
Magda Dimenstein
Universidade Federal do Rio Grande do Norte, Brasil
Henrique Nardi
Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil
Omar Bravo
Universidad Icesi, Colmbia
Vanessa Almira Brito de Medeiros Galvo
Ana Kalliny de Sousa Severo
Rafael Figuer
Universidade Potiguar, Brasil

Apoio social e satisfao no trabalho em funcionrios de uma
empresa de petrleo .............................................................. 43
Ilva Santana Santos Fonseca
Tnia Maria de Arajo
Kionna Oliveira Bernardes
Nadia Amado
Universidade Estadual de Feira de Santana
Feira de Santana Bahia, Brasil

El liderazgo comunitario y su importancia en la intervencin comunitaria ..... 57
Rodrigo Rojas Andrade
Universidad del Mar
Calama, Chile


Evaluacin del bienestar subjetivo en estudiantes universitarios de
Mxico y Brasil ............................... 77
Jos ngel Vera Noriega
Centro de investigacin en Alimentacin y Desarrollo, A. C. Sonora, Mxico
Adrian Israel Yaez Quijada
Maestra en Innovacin Educativa, Universidad de Sonora, Mxico
Sonia Grubits
Universidadade Catlica Dom Bosco, Brasil

Actitudes y hbitos asociados al uso de las TICs en alumnos de
psicologa ................................................................................................................ 91
Dora Ascencin Nez Luna
Eneida Ochoa vila
Javier Jos Vales Garca
Maria Teresa Fernndez Nistal
Guadalupe de la Paz Ross Argelles
Instituto Tecnolgico de Sonora
Ciudad Obregn, Sonora, Mxico

Discursos sobre a aprovao da unio estvel de homossexuais
em um grupo de discusso virtual ..................................................................... 115
Fabio Scorsolini-Comin
Laura Vilela e Souza
Universidade Federal do Tringulo Mineiro, Uberaba, Brasil
Manoel Antnio dos Santos
Universidade de So Paulo, Ribeiro Preto, Brasil

Nominata de consultores ad hoc .... 132

Base de datos para incluir los registros de los pases que
an no cuentan con BVS- Psi .. 136
Maria Imaculada Cardoso Sampaio
Editorial
La psicologa latinoamericana y la construccin de mltiples objetos de
estudio

La psicologa es una disciplina cientfica de larga data. En su desarrollo ha podido
definir variados objetos de estudio, pero es necesario decir que hasta hace poco
tiempo sus definiciones acerca de qu es lo que debera investigar se circunscriban
a lo meramente psicolgico, es decir (y para salir del evidente pleonasmo), la
psicologa estudiaba lo relacionado con el comportamiento y la mente de las
personas. Esto no quiere decir que no atendiera dimensiones importantes como lo
social, lo econmico, lo educativo, etc., pero lo haca slo desde su propia ptica,
con su propio lenguaje y conceptos y con sus propios mtodos.
Aqu es importante mencionar que uno de los aportes de la psicologa
latinoamericana a la psicologa universal es el nfasis en lo social, en el contexto,
sea ste laboral, ambiental, etc. Si bien en esta ponderacin de lo social como un
conjunto de factores que determinan en alguna medida lo psicolgico hubo
desarrollos que para algunos pudieran calificarse de mera ideologa, en la
actualidad la psicologa latinoamericana realiza contribuciones que, en su mayora,
son eminentemente cientficas.
Esto lo ha logrado porque ha establecido relaciones con otras disciplinas, ha
construido puentes epistemolgicos entre los distintos saberes disciplinarios y los
propios de la psicologa. De este modo, los abordajes interdisciplinarios le han
permitido mirar de maneras distintas los objetos tradicionales de estudio, o bien, en
una perspectiva transdisciplinaria, construir nuevos. As, en el seno de la disciplina
encontramos hoy una enorme variedad de reas en las que a veces es difcil
establecer sus fronteras no slo con las otras reas de la psicologa, sino tambin
con otras ciencias, tanto sociales como naturales.
El proceso de desarrollo de la psicologa latinoamericana nos permite ahora a
los psiclogos utilizar no slo enfoques tericos distintos, algunos propios de la
disciplina y otros provenientes de otras ciencias, sino tambin mtodos y tcnicas
variadas.
Con todo este corpus terico metodolgico, la psicologa latinoamericana
debe participar con mayor fuerza en los debates que tienen lugar en todas las
ciencias, en las sociales, en las naturales, en las polticas, en las de la
comunicacin, etc., y de un modo ms especfico, en los estudios laborales,
ambientales, mdicos, de gnero, etc. La psicologa en la regin debe concurrir a
ello no slo para fortalecer su participacin en los estudios interdisciplinarios, sino
sobre todo porque el conocimiento as generado constituye el verdadero sustento
para la transformacin social.
Todo lo que verse sobre las personas, su subjetividad y su comportamiento, y
los contextos en los que desenvuelven su vida, constituyen objetos plausibles de ser
estudiados por y desde la psicologa, si bien, como decamos, de un modo
interdisciplinario.
En este sentido, en el presente nmero de la Revista Psicologa para Amrica
Latina, se publican siete artculos que dan cuenta de la diversidad de reas
existentes en su interior, as como de la multiplicidad de objetos de estudio. Las
reas de la psicologa en los que se insertan dichos artculos son: ambiental, clnica,
laboral, social, comunitaria, educativa y psicologa y gnero.
Se trata de siete investigaciones de carcter emprico. En el primer artculo,
Entre a floresta e a cidade: percepo do espao social de moradia em
adolescentes, Higuchi y Silva analizan las percepciones ambientales de
adolescentes alrededor de la Reserva Forestal Ducke, localizada en Manaus/AM,
sobre su lugar de vivienda, encontrando tres modos diferentes de estructuracin
perceptiva: el utilitarista, caracterizado por la idea de que el lugar de vivienda debe
ser la ciudad construida, pero sta debe beneficiarse de los recursos del bosque; el
sectarizante, que establece como lugar de vivienda slo el ambiente construido,
ignorando la presencia del bosque; y el integrador, que seala al ambiente
residencial como una unidad donde el barrio y el bosque integran un nico paisaje
del lugar donde viven. En el segundo artculo, A sade mental no contexto da
Estratgia Sade da Famlia no Brasil, Paulon, Neves, Dimenstein, Nardi, Bravo,
Galvo, Severo y Figuer, estudiaron las concepciones sobre salud mental y locura
y las formas de funcionamiento asociadas a esas representaciones en los equipos
de la Estrategia Salud de la Familia en dos unidades de la red bsica de las
ciudades de Natal y Porto Alegre. Al respecto, encontraron la presencia de
representaciones rgidas y prejuiciadas en relacin a la locura, que la asocian con
peligrosidad y descontrol y una fuerte tendencia a apelar a la simple administracin
de medicacin psiquitrica como forma de resolver las demandas en salud mental.
Adems, los procesos de formacin se revelaron como una herramienta capaz de
producir transformaciones en las concepciones sobre salud mental y locura,
posibilitando as nuevas formas de funcionamiento grupales e institucionales.
Por su parte, Fonseca, Arajo, Bernardes y Amado en Apoio social e
satisfao no trabalho em funcionrios de uma empresa de petrleo, sealan que el
apoyo en el trabajo depende de cmo los empleados perciben el reconocimiento de
la empresa hacia su trabajo y, por ello, evaluaron la relacin entre el apoyo
organizacional y la satisfaccin laboral de empleados de una empresa de petrleo
de Brasil. Los autores reportan que la asociacin entre la satisfaccin laboral y el
apoyo social en la empresa mostr que aproximadamente cuatro veces ms
empleados con altos niveles de apoyo social estaban satisfechos en el trabajo,
revelando que cuanto ms alto es el nivel de apoyo social es mayor la satisfaccin.
En Evaluacin del bienestar subjetivo en estudiantes universitarios de Mxico y
Brasil, Vera, Yaez y Grubits analizaron los componentes que integran la Encuesta
Internacional para Alumnos Universitarios con una muestra de estudiantes de
Mxico y Brasil, e identificaron los elementos del bienestar subjetivo que los
diferencian. Sealan que los resultados obtenidos coinciden con lo reportado por
otros especialistas respecto a que el bienestar subjetivo se compone por satisfaccin
global con la vida y el balance de los afectos. Finalmente, concluyen que los
estudiantes se describen a s mismos como satisfechos con su vida y con un
balance positivo de afectos. En el estudio El liderazgo comunitario y su importancia
en la intervencin comunitaria, Rojas afirma que aunque el liderazgo es un
fenmeno de inevitable discusin en psicologa e intervencin comunitaria, la
investigacin sobre este constructo es escasa. As, realiz una aproximacin a su
estado del arte a travs de un diseo documental y anlisis de contenido. Los
resultados reportados por el autor muestran que el liderazgo comunitario presenta
dos niveles: el liderazgo por la comunidad y el liderazgo de la comunidad. Menciona
que el primero se refiere a la presencia de lderes o dirigentes representantes de la
comunidad, mientras que el segundo hace alusin al capital social acumulado en
pos de un cambio para la comunidad. Al final, describe estrategias de intervencin
utilizadas para ambos niveles, concluyendo que es fundamental considerarlos como
acciones complementarias.
Por otro lado, Nez, Ochoa, Vales, Fernndez y Ross en Actitudes y hbitos
asociados al uso de las TICs en alumnos de psicologa, realizaron un diagnstico de
las actitudes y hbitos asociados al uso de las tecnologas de la informacin y
comunicacin en alumnos de psicologa. Respecto al uso del internet, los autores
encontraron que esta herramienta se utiliza principalmente como medio de
entretenimiento y participacin en comunidades sociales virtuales, concluyendo que
hace falta el desarrollo de competencias investigativas para el aprovechamiento
adecuado de todas las potencialidades educativas. Finalmente, Scorsolini-Comin,
Vilela e Souza y Santos en Discursos sobre a aprovao da unio estvel de
homossexuais em um grupo de discusso virtual, estudiaron, con un enfoque
socioconstruccionista, de qu manera los repertorios interpretativos sobre la unin
estable entre homosexuales son utilizados en una red social. En las conversaciones
analizadas los autores observan dos movimientos distintos: la necesidad de
estandarizar la nocin de familia, bajo la gida religiosa, el discurso heteronormativo
y la procreacin; y la necesidad de abarcar las diferentes posibilidades de definicin
de lo que sera una unidad familiar, lo que incluye la realizacin de una unin estable
entre personas del mismo sexo. Los autores concluyen afirmando que conocer las
repercusiones ticas y polticas del uso de esos repertorios, que no son neutros,
puede extender la invitacin a otras voces, de modo que los significados sean
reconocidos en su potencial transformador.
Con la publicacin de los artculos contenidos en este No. 25 de la Revista
Psicologa para Amrica Latina continuamos con la promocin del debate para, de
este modo, contribuir al desarrollo de la psicologa latinoamericana.


Dr. Ral Rocha Romero
Editor
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


5

Entre a floresta e a cidade: percepo do espao social de moradia
em adolescentes

Maria Ins Gasparetto Higuchi
1

Instituto Nacional de Pesquisas da Amaznia, Brasil
Katiane Silva
2

Laboratrio de Psicologia e Educao Ambiental
Manaus, AM, Brasil


Resumo
So analisadas as percepes de adolescentes entorno da Reserva
Florestal Ducke, localizada em Manaus/AM sobre seu lugar de
moradia tendo a floresta como limite de suas casas e da cidade em
que vivem. Utilizando-se uma verso modificada de mapas mentais
seguidos de entrevista semiestruturada, os resultados mostraram
trs diferentes modos de estruturao perceptiva sobre seu lugar de
moradia. O modo utilitarista, encontrado em 61% dos adolescentes,
se caracteriza pela ideia de que o lugar de moradia deve ser a
cidade construda, mas esta deve se beneficiar dos recursos da
floresta. O modo sectarizante, presente em 27% dos adolescentes,
estabelece como lugar de moradia apenas o ambiente construdo,
ignorando a presena da floresta. O modo integrador, expresso por
12% dos adolescentes, caracteriza o ambiente residencial como
uma unidade onde o bairro e a floresta integram uma nica
paisagem do lugar onde moram.

Palavras-chave: Reserva Ducke, percepes ambientais, espao de
moradia.


Resumen
Se analizan las percepciones de adolescentes alrededor de la
Reserva Forestal Ducke, localizada en Manaus/AM, sobre su lugar
de vivienda, teniendo el bosque como lmite de sus casas y de la
ciudad donde viven. Se utiliza una versin modificada de mapas
mentales, adems de una entrevista semiestructurada. Los
resultados mostraron tres modos diferentes de estructuracin
perceptiva sobre su lugar de vivienda. El modo utilitarista,
encontrado en el 61% de los adolescentes, se caracteriza por la idea
de que el lugar de vivienda debe ser la ciudad construida, pero sta

1
higuchi.mig@gmail.com
2
katianesilva@yahoo.com.br
M. I. G. Higuchi & K. Silva


6
debe beneficiarse de los recursos del bosque. El modo sectarizante,
para el 27% de los adolescentes, establece como lugar de vivienda
slo el ambiente construido, ignorando la presencia del bosque. El
modo integrador, expresado por el 12% de los adolescentes,
caracteriza el ambiente residencial como una unidad donde el barrio
y el bosque integran un nico paisaje del lugar donde viven.

Palabras clave: Reserva Ducke, percepciones ambientales, espacio
de vivienda.


Abstract
Perceptions of adolescents are analyzed around the Ducke Forest
Reserve about their living place, considering that all of them live at
the limits of the Forestry Reserve, located in the city of Manaus, AM,
Brazil. Data were collected using a modified version of the cognitive
mapping technique associated with a semi structured interview. The
results showed three different modes of perceptive structures of their
living place. First, the utilitarian mode of perception was found in 61%
of the participants. Utilitarian mode considers the city as their living
place, but the forest must give them the natural resources they need.
Second, the sectarian mode, present in 27% adolescents,
establishes as their living place only the constructed environment,
ignoring at all the forest. Third, the integrative mode, found in 12% of
the adolescents, characterizes as their living place as a unique space
that comprises both the city and the forest.

Keywords: Ducke Reserve, environmental perceptions, living place.


Introduo
Viver a adolescncia em grandes cidades com graves problemas estruturais e
sociais tem sido uma problemtica cada vez mais debatida nas cincias humanas e
sociais. Os conflitos da crescente urbanizao e aglomerao populacional expem
no apenas a degradao dos recursos naturais, mas as mazelas sociais que
produzem pessoas cada vez mais vulnerveis e distantes de uma saudvel
qualidade de vida.
Nas grandes cidades visvel o parcelamento do espao, no apenas na
formao de grupos sociais como Fischer (s/d) nos alerta, mas, sobretudo, na
prevalncia de construes se sobrepondo s reas verdes. A ideia da urbanidade
parece no estar em concordncia com uma aproximao com o ambiente natural
(Higuchi, Azevedo & Forsberg, 2012; Gnther, Nepomuceno, Spehar, & Gunther,
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


7
2003), de tal forma que quanto mais distante a floresta estiver, maior ser o status
do morador da cidade (Higuchi, 1999) e mais desnaturalizada a nova gerao ser
(Louv, 2006). Vrios estudos apontam que os adolescentes recebem dos adultos
modos irrefletidos de se relacionar com o espao e lugar (Dorst, 1973; Gadotti,
2000) reproduzindo um distanciamento e averso ao ambiente fsico natural como
espao social de moradia.
No processo de construo da cidade sem ordenamento, as famlias de
menor poder aquisitivo vo ocupando as reas mais distantes do centro, e na
Amaznia, mais particularmente nas grandes cidades como Manaus, as florestas
vo sendo rapidamente devastadas para dar lugar ao aglomerado de casas. Nesse
cenrio, qual a percepo do adolescente sobre seu lugar de moradia? Como o
adolescente se engaja na produo de suas subjetividades tendo o lugar como locus
de sua vivncia? Com base nesse questionamento, este estudo se ocupa do
adolescente que habita o entorno de uma reserva florestal localizada na periferia
leste da cidade de Manaus-AM, para analisar o modo como esse adolescente lida
com a produo do seu espao e lugar tendo a floresta como parte de seu espao
social. Ou seja, o estudo se props a compreender as percepes do lugar de
moradia nas vivncias cotidianas num lugar distante das reas centrais da cidade,
onde supostamente tudo acontece longe deles. Como o adolescente lida com o fato
de estar distante dos bens e servios pblicos da cidade, considerando que a
floresta de seu quintal objeto de maior ateno do que seu prprio bairro?
Sabe-se que uma pessoa estabelece importantes relaes psicossociais com
o lugar em que vive, as quais inevitavelmente interferem na qualificao de sua
prpria existncia (Giuliani, 2003; Lemos, 2010). Poucos trabalhos tm se
preocupado em dar destaque ao lugar de moradia na construo da socializao e
identidade social (Proshansky, Fabian & Kaminoff, 1983; Theodorovitz, 2009;
Albuquerque & Higuchi, 2012; Calegare & Higuchi, 2013). E justamente na
adolescncia que o ambiente fsico passa a ser um importante aspecto de
identidade social. Considera-se que ao investigar como os adolescentes tecem seus
significados nessa estrutura social e produzem as relaes que mantm com o
ambiente fsico, possibilita um maior entendimento da formao de identidades
associadas ao lugar de moradia. Tal compreenso pode nos indicar possveis
intervenes para proporcionar modos positivos de apropriao e uso social do
M. I. G. Higuchi & K. Silva


8
espao, sabendo que as cidades de hoje podem propiciar novas relaes sociais,
no apoiadas apenas na ideia de que progresso econmico e tecnolgico se
contrape com a natureza e seus recursos naturais.

Percepo do espao e a construo da subjetividade na adolescncia
Os espaos construdos possuem um alcance que vo alm da materialidade
que pode ser vista e tocada. As construes engendram inevitavelmente a produo
de subjetividades que prezam tanto por similaridades quanto por diversidades
contidas na malha das relaes dos seres humanos entre si e destes com outros
organismos vivos ou no vivos. Essa subjetividade est envolvida na produo dos
fragmentos espaciais, de tal forma que nossa relao com o ambiente em que
vivemos ocorre a partir da internalizao de signos presentes no entorno e
cuidadosamente organizados em um sistema simblico (Vygostky, 1991). Neste
sentido, a percepo do espao e o conhecimento do mundo vo ocorrendo e
permitindo que operemos cognitiva e afetivamente sobre ele. Esse conhecimento e
percepo do espao so multidimensionais, onde aspectos pessoais, grupais,
institucionais, ticos e polticos concorrem na sua elaborao (Merleau-Ponty, 1999;
Guattari, 1990). Acima de tudo, perceber requer uma atuao no mundo e atravs
desta atuao, as pessoas vo construindo sua subjetividade. E nesta construo
heterognea que o espao da cidade se cria e cria pessoas, molda e moldado
pelas pessoas (Fischer, s/d; Tuan, 1980; Lopes & Vasconcellos, 2006).
Assim, a cidade se configura como uma organizao mutvel e polivalente
(Le Goff, 1998; Lynch, 1999), um espao construdo por muitas pessoas e para as
pessoas, um pblico imenso, heterogneo e multifuncional. Conforma um espao
que ao mesmo tempo pode produzir liberdade e excluso, criar e ampliar
intencionalidades pessoais e coletivas atribuindo aos distintos lugares valores
especficos, de maior ou menor grau, facilitando relaes ou criando vrias formas
de segregao (Santos, 2004).
No caso dos adolescentes, a segregao ocorre de maneira mais saliente
quanto participao nas decises e no domnio do espao. Eles raramente, ou
nunca atuam na construo da cidade, que lhes imposta, estando afastados da
participao poltica e cidad (Castro, 2001a). Se entendermos a cidade como uma
instncia produtora de subjetividade, como criadora de modos de relaes, sejam
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


9
eles de dominao, poder ou excluso, percebe-se neste espao possibilidades de
mudana. Os jovens, embora excludos dos processos de decises nas relaes de
construo da cidade, no deixam de desenvolver novos significados para a
realidade e criar formas de se distanciarem da condio de excluso.
Como habitantes da cidade grande, os adolescentes esto submetidos s
transformaes que acontecem numa velocidade muito rpida. Nesta fronteira, que
pode ser tanto fsica quanto imaginria, o adolescente pode estar prximo do
ambiente protetor da casa e ao mesmo tempo circular num lugar ameaador. Essa
complexidade avana avassaladoramente quando o espao da cidade esbarra na
floresta. O amplo espao verde, que aparece como limite de crescimento se
apresenta desconhecido e estranho para a paisagem de cidade. Higuchi (1999) nos
mostra que em determinados bairros de Manaus, ter a floresta como limite de suas
casas ter a contradio sempre emergente entre o bom e o ruim, o belo e o feio, o
seguro e o inseguro, a liberdade e o isolamento, entre preservar a natureza ou
transform-la em casas para morar. nessa vivncia de contrrios que os
adolescentes vo construindo um conhecimento do lugar em que vivem e de sua
prpria identidade. Mas quais seriam esses modos de pensar desse adolescente?
Este estudo tenta compreender como o adolescente, que ao contrrio
daquele em que ao falar de floresta a v distanciada pela TV ou pelas fotos, percebe
seu lugar de moradia tendo a floresta como um cenrio geogrfico que pode ser
vislumbrado pela janela de sua casa e tocado pela pele de seu corpo? Como esses
espaos se conformam na identificao do lugar de moradia? Alm disso, procura-
se verificar como esses adolescentes forjam suas socialidades a partir da
aproximao dessas espacialidades, ou seja, do bairro com a floresta.

Metodologia
Neste estudo de abordagem qualitativa participaram 51 adolescentes (28
feminino e 30 masculino) entre 12 e 16 anos, todos cursando a 6 e 7 ano do ensino
fundamental nas escolas municipais do entorno da Reserva Florestal Ducke
Manaus, AM. Utilizou-se uma verso modificada de elaborao de mapas mentais
proposto por Lynch (1999), seguidos de entrevista semiestruturada, incluindo
aspectos simblicos e de significado conferido pelos adolescentes, de forma a
acrescentar a percepo e cognio no processo de representao do espao.
M. I. G. Higuchi & K. Silva


10
O mapa mental uma representao grfica que o indivduo faz sobre os
lugares onde passa, vive e percebe. Ele representa a viso pessoal do lugar, pois o
que est sendo mapeado uma abstrao; no a realidade fsica em si, mas as
impresses genricas que a forma real provoca num observador (Lynch, 1999, p.
165). A utilizao dos mapas permitiu ao adolescente representar graficamente
aspectos relativos ao espao fsico onde esto implcitos valores, significados e
percepes que criam suas prticas cotidianas. Segundo Higuchi (2002), a imagem
que surge atravs do mapa mental dinmica e pode mudar com as circunstncias,
de maneira que um elemento desenhado pode ter vrios significados, por isso
necessria e fundamental a elaborao complementar do desenho entrevista
individual.
Aps testes piloto para ajuste da tcnica (desenho e roteiro de questes)
procedeu-se aplicao com os adolescentes na prpria escola em que estudavam.
As cadeiras foram separadas para evitar a comunicao entre os participantes e
possibilitar as representaes individuais. Os adolescentes foram reunidos em
grupos, num local distanciado de rudos e outras interferncias para fazerem o mapa
mental. Foi entregue um lpis No. 2 e uma folha de papel tamanho A4 branco, com
um desenho em lpis preto de uma floresta na margem esquerda que representava
a proximidade da floresta com suas casas. Os adolescentes foram instrudos para
que completassem no lado da floresta o seu bairro, os lugares por onde andavam no
dia-a-dia, os lugares que conheciam e mais gostavam de visitar.
Ao concluir o desenho os participantes participaram de uma entrevista
semiestruturada tambm individual, para permitir um entendimento mais abrangente
do que estava representado no desenho. Com a entrevista semiestruturada os
adolescentes tiveram a possibilidade de discorrer o tema proposto, sem respostas
ou condies prefixadas, tendo apenas o desenho como estmulo das
representaes mentais ali cunhadas. Foram feitas perguntas relativas ao desenho e
ao seu cotidiano, seguindo o raciocnio subjacente s explicaes que os
adolescentes faziam, envolvendo aspectos afetivos, cognitivos e socioculturais sobre
a paisagem e o espao.
A anlise dos dados se deu a partir de um tratamento qualitativo associado do
desenho em si, das respostas e comentrios feitos sobre seu desenho durante a
entrevista, usando-se a anlise de contedo (Bardin, 1977; Bauer, 2002). Com base
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


11
nas anlises foi possvel identificar trs categorias de percepo do lugar de
moradia. Aps a identificao dessa diferentes formas de percepo forma feitas
anlises estatsticas descritivas para verificar a frequncia com que foram evocados
cada uma delas.

Resultados e Discusso
Atravs dos mapas mentais foi possvel perceber as imagens constitudas de
sensaes imediatas e lembranas de experincias passadas, pelos adolescentes
sobre o seu entorno. Os desenhos e o complemento das entrevistas foram
elucidativos para o entendimento desta relao. Vrios estudos j citados
anteriormente notificam que o espao em que vivemos se apresenta fragmentado
devido aos sistemas ideolgicos e aos valores que se manifestam nas relaes
sociais. As repercusses da economia, poltica e outros aspectos contextuais esto
inevitavelmente implicados na relao pessoa e ambiente de moradia. Neste estudo,
a proximidade com a natureza um fator crucial, principalmente pelas
caractersticas prprias de ser uma rea de proteo ambiental que avizinha uma
rea muito pobre da cidade.
De uma maneira geral, as percepes dos adolescentes trazem tona esse
contexto que podem expressar, a primeira vista cenrios ambivalentes. preciso
dizer, no entanto, que as percepes so dinmicas e forjadas numa complexidade
que seria difcil seccion-las em categorias estanques, divorciadas umas das outras.
As percepes parecem estar sempre relacionadas ao tipo de necessidade que o
adolescente naquele momento prioriza e que se mostra saliente na ocasio (Higuchi
& Kuhnen, 2008; Kuhnen & Higuchi, 2011). Entretanto, as percepes dos
adolescentes sobre a floresta no fogem a sistemas fundamentados nas
experincias vividas individualmente e nos processos socioculturais e ideolgicos
construdos coletivamente.
Constatou-se dessa forma que morar entre a floresta e a cidade encerra
mltiplas dimenses para os adolescentes participantes deste estudo. Emergiram
desses dados trs diferentes categorias de estruturao perceptiva sobre o espao e
lugar de moradia, aos quais nomeamos como modos de subjetivao: a) modo
utilitarista, b) modo sectarizante e c) modo integrador.
M. I. G. Higuchi & K. Silva


12
O modo utilitarista foi encontrado em 61% dos adolescentes e se caracteriza
pela ideia de que o lugar de moradia o bairro construdo, mas que se beneficia dos
recursos da floresta pelo fato de estar to prximos. O modo sectarizante, presente
em 27% dos adolescentes, estabelece um lugar de moradia formado unicamente
pelo ambiente construdo de seu bairro o qual ignora a presena da floresta; j o
modo integrador, observado em 12% dos adolescentes, configura o ambiente
residencial como uma unidade onde o bairro e a floresta integram uma nica
paisagem do lugar onde moram. Esses modos esto detalhados a seguir.

Modo utilitarista
A maioria (61%) dos adolescentes deste estudo expressou esse modo de
subjetivao. Aqui os dois espaos, floresta e cidade, se tocam medida que este
contato seja vantajoso para as pessoas. Para esses adolescentes, a relao dos
moradores com a floresta existe na medida em que ela possa fornecer seus
produtos e servios aos humanos.
Destaca-se o entendimento que os adolescentes possuem acerca do valor
social que a floresta apresenta, praticado atravs de atividades como lazer (nos
igaraps e trilhas), contemplao (a floresta como um parque dentro do bairro);
assim como do valor econmico e medicinal (frutos, madeira, sementes, razes) e
ambiental (clima ameno, sombra e ar puro). Esses recursos e servios da floresta
complementam a vida no bairro onde eles vivem. Na representao fica evidente
essa relao entre natureza e vida urbana (Figuras 1 e 2).
O interesse pela floresta pode ter um grande poder de mobilizao social, e
isso possvel observar nos argumentos apresentados pelos adolescentes.
Segundo Layrargues (2000), ao considerar a floresta como uma entidade capaz de
gerar bens ou benefcios ela no apenas uma terra, recurso natural ou matria-
prima, mas um tipo de ator que executa uma fora de trabalho especfica, que esses
adolescentes admitem: Ela traz oxignio pra gente, pra sobreviver (D.G., 12 anos);
ou Eu acho que ela [a floresta] pode trazer alguma coisa de medicina, pode ter
remdio l dentro, razes. Pode ter l alguma coisa que podem descobrir sobre
remdio, por exemplo, de curar a AIDS, n? Pode ter l (I. C., 14 anos).


Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


13
Figuras 1 e 2: Desenhos representativos do modo utilitarista


No modo utilitarista no s a aparente abundncia e diversidade de fauna e
flora deveriam servir de modo mais efetivo para a sobrevivncia do homem saciando
suas necessidades, mas um solo para resolver os problemas da falta de moradia e
alimentao: Acho que devia ter mais casas porque tem muita gente sem terra.
Aqui no Amazonas o que mais tem floresta.... Aqui tem muita floresta, d pra
derrubar aquilo que tem l, rvores que no tem nem importncia (S. F., 13 anos).
Esse aparente conflito entre a preservao e as necessidades sociais
manifestado pelos adolescentes. Na percepo do adolescente a floresta, mesmo
sendo uma rea de proteo, no deveria ser um territrio proibido. A restrio do
espao do bairro, a falta de liberdade de movimento, poucas opes de lazer e
atividades culturais quase inexistentes parece justificar para esses adolescentes a
utilizao da floresta como lugar de diverso e interao social: Eu acho legal se a
gente pudesse entrar l dentro. Aquilo ali s pra ficar olhando no serve... (O. S., 15
anos); ou A gente fica olhando pra paisagem, s vezes tem igarap, que eu posso
ir, que fica perto da minha casa. Eu posso me divertir no final de semana, ir com a
minha famlia e me divertir (J. P., 12 anos).
A utilizao da floresta com genuno desembarao, no entanto para poucos.
A floresta com espao distinto torna-se um espao social para afirmao pessoal
daquele que a conhece e capaz de se orientar tal como na cidade. Esse
conhecimento e habilidade pode proporcionar uma maior aceitao no grupo, como
M. I. G. Higuchi & K. Silva


14
afirma esse adolescente: no qualquer um que entra l. Tem que ser manero.
Ser destemido nessa explorao os distingue dos demais que no tem essa
caracterstica: eu j ouvi falar que muitas crianas j se perderam l dentro da
mata, querendo entrar sozinha na mata sem guia (R. D., 12 anos).
Ao mesmo tempo em que as necessidades sociais se mostram prementes h
um forte movimento ecologizante que recomenda mais ateno s florestas. Para
esses adolescentes a reserva florestal apresentada nos programas de educao
ambiental nas escolas como um espao a ser preservado. Essa proximidade com a
floresta torna-se mais interessante para a efetivao de projetos cujo objetivo a
mudana dos comportamentos ecolgicos, uma vez que precisa ser protegida, pois
est ameaada. Nesse sentido, a floresta passa a ser um espao de uso para
informao e aprendizagem. Por saberem dos pesquisadores e seus estudos a
floresta tambm serve como laboratrio escolar nas atividades extraclasses e
Quando o pessoal vai nas trilhas eu ando tambm. Eu gosto porque eu vejo os
animais que nunca vi, aprendo mais sobre as rvores.
Constata-se que na percepo desses adolescentes a floresta um ambiente
anexado cidade e que a relao com os moradores vizinhos utilitria, isto , se
trata de um lugar onde esto disponveis recursos e servios que subsidiam (ou
deveriam subsidiar) as necessidades sociais.

Modo sectarizante
Dos 51 sujeitos participantes deste estudo, 14 deles (27%) consideraram seu
lugar de moradia como sendo um espao construdo dissociado do ambiente natural.
Segundo esses adolescentes, os dois ambientes no combinam e nem se
complementam, pois so dois mundos adversrios. Cada espao possui uma
configurao e atores distintos, cada qual com seus respectivos ocupantes, onde
apenas um pode ser vitorioso.
O bairro para esses adolescentes se constitui como o lugar do citadino. Morar
na cidade representa a evoluo do homem, que para sobreviver precisou se
distanciar do ambiente natural, da rusticidade da floresta, mesmo que isso lhe custe
um preo alto como a falta de saneamento bsico e a convivncia com a violncia. A
cidade o lugar onde devem acontecer as atividades sociais dos humanos como
trabalhar, estudar e se divertir junto com outras pessoas. Por outro lado, o bairro
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


15
um espao grande e controverso, que mesmo sendo de uma dimenso enorme,
causa uma sensao de encerramento e anonimato. A representao desses
mundos distintos expressa com fronteiras concretas (Figuras 3 e 4).

Figuras 3 e 4: Desenhos representativos do modo sectarizante



O prdio como obra humana representa o espao dos humanos, da cidade
distinta da floresta, por isso h uma separao dos ambientes, que por sua vez
separa e define os respectivos tipos de ocupantes. A distncia entre os citadinos que
carregam a subjetividade urbana, a floresta s pode ser uma paisagem emoldurada.
As linhas e os espaos em branco, que separam o homem do meio natural
demonstram um sentimento de no pertencimento quele lugar. A floresta na cidade
deve permanecer como um espao distante e distanciado, caso contrrio produz, na
percepo desses adolescentes, uma confuso de status da pessoa. Como morador
urbano a ideia de espaos diferenciados necessria seno implicar noutros
aspectos que podem no conformarem a caracterstica idealizada de citadino. Pode-
se constatar na fala desses adolescentes essa condio: A floresta lugar dos
animais, no dos seres humanos. Os seres humanos tm os seus lugares, cada um
tem o seu lugar (R. D., 12 anos); ou s os ndios podem morar na floresta, porque
os indgenas que sabem sobreviver l dentro (E. R., 14 anos); ou A minha av
M. I. G. Higuchi & K. Silva


16
no mora dentro dessa floresta aqui, mas ela mora no interior, no mato, perto de
mato (A. V., 13 anos).
O distanciamento da floresta tem motivaes reais e imaginrias. Por isso a
floresta percebida como um espao ameaador, representado pela existncia de
animais selvagens, sua grandiosidade, mistrio e fenmenos naturais (raios, queda
de rvore, ventos, etc.): tem animais ferozes que podem atacar.... s vezes pode vir
uma tempestade, uma chuva forte e pode derrubar uma das rvores e pode atingir a
casa da pessoa (J. P., 12 anos). Esses eventos em muitos casos se associam com
outros perigos que a floresta apresenta quando devastada, como o caso das
doenas como dengue e malria (Santos, 2009). Como espao social paralelo a
floresta marginalizada e, portanto territrio do malfeito humano, devido o panptico
de isolamento (Foucault, 1977), que institui a apropriao selvagem (Fischer, s/d.):
muito silncio por aqui. Teve uma vez que encontraram um corpo.... s osso l
dentro (M. N., 12 anos).
O fato da floresta ser um lugar inseguro para morar no ameniza o prprio
lugar do bairro. Para esses adolescentes morar num bairro da periferia, inclui viver
inseguro e de forma precria. Porm, perto da floresta essas condies se tornam
mais evidentes, pois poucos circulam nesse espao terminal. Os adolescentes j
possuem o bairro como um local mapeado, com poucas possibilidades de
movimento: Aqui todos os dias de casa pra escola, da escola pra casa; ou ento,
Quando mora aqui perto de mato no acontece muita coisa. A violncia das ruas
do bairro fator de limitao da liberdade e mobilidade, o que leva a um
encerramento espacial e temporal dos adolescentes: Na cidade tem bandido, a
gente no pode chegar tarde a casa (J. M, 14 anos); ou Aqui tem esse monte de
assaltos, que ficam roubando a casa dos outros (A. M., 13 anos).
Segundo Lima (1989), a tirania do arranjo espacial contribui para que as
pessoas no tenham voz, suas necessidades e expectativas se submetem aos que
os subjugam. Essa limitao dos movimentos representada pelo desenho de
espaos segregados tem tambm origem nos problemas sociais vivenciados, por
exemplo, a falta de segurana. A expanso espontnea e desordenada da cidade
criou vrios problemas, como a falta de capacidade para abrigar muita gente, falta
de emprego, moradia decente, sem condies apropriadas de infraestrutura e
saneamento bsico. Se por um lado o poder pblico e as concessionrias ignoram
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


17
esses problemas, os adolescentes os percebem, mas parecem conformados na
naturalizao dos problemas e sectarizao espacial: Eu moro pr ali e no um
ambiente saudvel l. Porque a metade da rua asfaltada e a outra no e tem um
bueiro l perto. No bom pra nossa sade.
Viver num bairro com todos esses estigmas significa para estes adolescentes,
estar privado dos direitos de usufruir uma infraestrutura urbana digna, garantindo a
qualidade de vida. Assim, nessa forma de pensar, o bairro se conforma como um
grande polo da pobreza, um lugar com mais fora e capacidade de atrair gente
pobre (Santos, 2004). Morar no bairro se torna um lugar de desapego ao final das
contas. Deixa de ser acolhedor e representa um espao que traz a natural
desordem urbana, o perigo, o preconceito, as desigualdades sociais e todo um
conjunto de fatores que foram o adolescente a viver em constantes conflitos que se
prolonga para a floresta, pois ela de pouco ajuda para a soluo desses problemas:
Floresta? Eu no acho nada porque no me interessa (C. M., 14 anos); ou A
floresta lugar dos animais, no dos seres humanos. Os seres humanos tm os
seus lugares, cada um tem o seu lugar. (R. D., 12 anos).
Essa espacialidade em que as pessoas se excluem dela ganha fora na ideia
de que para eles no h outro lugar para morar, seno nesse espao marginalizado.
Tampouco a floresta se constitui como espao importante para abriga-los.

Modo integrador
Nessa categoria apresentada por 12% dos adolescentes, constata-se a
construo de uma dimenso do lugar de moradia de forma interconectada e
interdependente entre cidade (bairro) e floresta (reserva). Nesse modo integrador
observa-se que a floresta faz parte do espao de moradia, uma espcie de
continuao do espao construdo, como uma composio do seu bairro (Figuras 5
e 6).
O adolescente demonstra que no h cercas para separar os ambientes. Aqui
a floresta ultrapassa os seus limites e se insere no bairro, juntamente com os
animais que tambm fazem parte da formao desse espao. Para esses
adolescentes a floresta significa muito mais do que uma paisagem, elas se situa no
seu contexto vivido, nas relaes sociais e afetivas. Este espao incorpora o que o
M. I. G. Higuchi & K. Silva


18
urbano traz, mas ao mesmo tempo no perde suas caractersticas naturais e
coletivas:
Eu fiz esse desenho mostrando o caminho aonde eu vou. De manh, quando
eu vou comprar po l pra casa. Depois eu assisto televiso. A eu desenhei os
caminhos aonde eu vou: tem a escola, a igreja que eu frequento. O jardim
botnico [reserva] fica aqui perto da minha casa. Essas matas que tm
desenhadas a ao lado onde eu desenhei, tem tudo a ver onde eu moro, as
matas, as plantas, tudo. O caminho que eu desenhei a foi mostrando a minha
casa, minha escola, a igreja que eu frequento, pra onde eu vou de manh (E.
S., 12 anos).

Porque tem natureza, como l pra trs e vem pra c pra frente e vai passando
as ruas. Tem alguns bairros que tem natureza e tem prdio (L. L., 13 anos).

Eu gosto daqui [JB]. Eu moro aqui desde pequena, eu frequento desde
pequena. s vezes eu trago meus amigos aqui, s que eles moram longe e no
d pra vir sempre (J. C., 13 anos).

Figuras 5 e 6: Desenhos representativos do modo integrador



Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


19
Viver prximo floresta tambm significa possuir esse mundo natural,
pertencer a este mundo e poder mostrar as singularidades encontradas somente no
lugar onde moram. Isso se concretiza no espao do Jardim Botnico, que uma
parte da reserva florestal e um espao de visitao pblica que representa uma
abertura, uma possibilidade para o contato mais efetivo com a floresta.
Neste modo de subjetivao o adolescente percebe esse espao na sua
totalidade. A floresta parte de um mesmo mundo de moradia, onde se comunga
vivncias de toda ordem. Este lugar um bairro-floresta.

Consideraes finais
Os diferentes modos de subjetivao, de entendimento do lugar de moradia
constatadas no presente estudo confirmam que os adolescentes, ao internalizarem
seus territrios, criam referncias para usos sociais distintos. As redes de
significados e percepes tecidas so produtos da vivncia cotidiana com o prprio
ambiente e com as demais pessoas que vivem nesses lugares. Nesse processo,
percebe-se que est inerente a singularidade de cada um, porm forjada com na
relao com a coletividade. Fica evidente ainda que esses adolescentes esto
construindo no apenas um conceito de lugar de moradia, mas tambm um status
relativo entre floresta e cidade, ao mesmo tempo em que eles mesmos se
constituem como pessoas nesse ambiente (Proshansky et al., 1983; Fischer, s/d).
Nos modos de subjetivao utilitarista e sectarizante deixam visvel uma
mazela que se quer ver modificada, tanto sob o aspecto conservacionista quanto
emancipatrio. Ter moradias dignas e florestas preservadas, associadas a uma vida
com qualidade necessita um empenho de transformao da difcil realidade que
grande parte da populao vive, especialmente os mais jovens. A ampliao do
direito cidadania e participao na cidade se coloca como uma alternativa para
distanciar o grupo da limitao provocada por um processo que causa o
enceramento espacial dos adolescentes no bairro onde vivem e os impele para um
uso predatrio da floresta.
Segundo Castro (2001a; 2001b) incluir pessoas nos processos decisrios
proporciona uma abertura aos medos e incertezas que elas carregam. Por isso,
decidir sobre e ampliar os espaos ampliar a perspectiva de futuro, conhecendo
moradias, locais de lazer, alm do contato com a natureza, a partir dos passeios na
M. I. G. Higuchi & K. Silva


20
floresta e bosques da cidade, modificando e criando novos territrios existenciais. A
cidade precisa ser conquistada pelas crianas e adolescentes (Castro, 2001a), do
mesmo modo que a floresta tambm precisa. E essa conquista se faz a partir do seu
conhecimento, do estabelecimento de relaes de afeto, de pertencimento e
apropriao (Bomfim, 2010).
O espao estruturado pelos adultos aos adolescentes na atual sociedade de
consumo impe condies conflituosas, que aparecem nas percepes dos
adolescentes como sentimentos ambivalentes entre o ser e o ter, o preservar e o
destruir. E nessa configurao que o adolescente cria seus modos de existir na
cidade e de se relacionar com a natureza. Nessa busca pelo entendimento das
relaes pessoa-ambiente, podemos elencar aspectos passveis de serem
ressignificados num processo educativo. necessrio que se estabeleam
programas ou possibilidades para a mudana das percepes dos adolescentes.
Nesse processo deve-se priorizar o empoderamento do adolescente na construo
do lugar de moradia, onde os elementos naturais do ambiente no sejam oponentes
dos elementos urbanos.
Desconstruir esses conceitos estabelecidos historicamente no tarefa fcil,
mas necessrio criar vnculos para a preservao da natureza tanto quanto o
cuidado da cidade/bairro. E assim, substituir essas imagens estabelecidas, criar
vnculos e substituir essa espcie de limitao da percepo da interdependncia
dos ambientes.
Apesar da excluso nas instncias de deciso, a participao dos
adolescentes em situaes especficas na cidade pode implicar num novo
entendimento e o surgimento de novas posturas e novos modos de pensar e agir
sobre e no meio ambiente. Por isso, a ao a partir da reflexo das percepes dos
adolescentes pode nos indicar a necessidade de uma ampla interveno
socioambiental, que baseada em nova tica, os adolescentes-atores podero criar
novos modos de produo da subjetividade, menos utilitarista e sectarizante para
mais integradora possvel.
O desafio, entretanto, est em conhecer as mediaes sociais para
transformar os valores que vm levando degradao humano-ambiental, dando
lugar a aes de maior cuidado ambiental e participao social.

Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


21
Referncias
Albuquerque, D. S., Higuchi, M. I. G. (2012). Avaliao ambiental e significados
atribudos por adolescentes aos seus locais de moradia em Manaus-AM.
Relatrio Tcnico PIBIC/INPA/CNPq/FAPEAM/MCT. Manaus-AM.
Bardin, L. (1977). Anlise de contedo. So Paulo: Martins Fontes.
Bauer, M. (2002). Anlise de contedo clssica: uma reviso. In Bauer, M. V. & G.
Gaskell (Orgs.), Pesquisa qualitativa, com texto, imagem e som (pp.189-217).
Petrpolis, RJ: Vozes.
Bomfim, Z. A. C. (2010). Cidade e afetividade: Estima e construo dos mapas
cognitivos de Barcelona e So Paulo. Fortaleza/Edies UFC.
Calegare, M. G. A. & Higuchi, M. I. G. (2013). Significado de morar e viver numa
Unidade de Conservao. In M. I. G. Higuchi, C. C. Freitas & N. Higuchi (Eds.),
Morar e Viver em Unidades de Conservao do Amazonas: consideraes
socioambientais para os planes de manejo (pp. 189-212). Manaus: Edio dos
Autores.
Castro, L. R. (2001a). Subjetividade e cidadania: um estudo com crianas e jovens
em trs cidades brasileiras. Rio de Janeiro: 7Letras/FAPERJ.
Castro, L. R. (2001b). Crianas e Jovens na construo da cultura. Rio de Janeiro:
Nau Editora/FAPERJ.
Dorst, J. (1973). Antes que a natureza morra: por uma ecologia poltica (R.
Buongermino, trad.). So Paulo: Edgard Blcher.
Foucault, M. (1977). Vigiar e punir. Petrpolis: Vozes.
Fischer, G. (s/d). Psicologia social do ambiente. Lisboa: Instituto Piaget.
Gadotti, M. (2000). Pedagogia da terra (2a ed.). So Paulo: Petrpolis.
Giuliani, M. V. (2003). Theory of attachment and place attachment. In M. Bonnes, T.
Lee, & M. Bonaiuto (Eds.), Psychological theories for environment issues (pp.
137-170). Aldershot: Ashgate.
Guattari, F. (1990). As trs ecologias. Campinas: Papirus.
Gunther, I. A., Nepomuceno, G. M., Spehar, M. C. & Gunther, H. (2003). Lugares
favoritos de adolescentes no Distrito Federal. Estudos de Psicologia, 8(2), 299-
308.
Higuchi, M. I. G. (1999). House, street, bairro and mata: Ideas of place and space in
an urban location in Brazil. Tese de Doutorado, Brunel University, Inglaterra.
M. I. G. Higuchi & K. Silva


22
Higuchi, M. I. G. (2002). Psicologia ambiental: Uma introduo s definies,
histrico e campos de estudo e pesquisa. Cadernos Universitrios 049. Canoas:
Ed. ULBRA.
Higuchi, M. I. G. & Kuhnen, A. (2008). Percepo e representao ambiental:
Mtodos e tcnicas de investigao para a educao ambiental. In J. Q.
Pinheiro & H. Gnther (Orgs.), Mtodos de pesquisa nos estudos pessoa-
ambiente (pp.181-215). So Paulo: Casa do Psiclogo.
Higuchi, M. I. G., Azevedo, G. C. & Forsberg, S. S. (2012). A floresta e sociedade:
ideias e prticas histricas. In M. I. G. Higuchi e N. Higuchi (Orgs.), A floresta
amaznica e suas mltiplas dimenses: uma proposta de educao ambiental
(pp. 311-330) (2a ed. rev. e ampl). Manaus: Edio dos autores.
Khnen, A. & Higuchi, M. I. G. (2011). Percepo ambiental. In S. Cavalcanti & G.
Elali. Temas bsicos de psicologia ambiental (pp. 250-266). So Paulo: Editora
Vozes.
Layrargues, P. P. (2000). Educao para a gesto ambiental: A cidadania no
enfrentamento poltico dos conflitos socioambientais. In C. F. Loureiro, P. P.
Layrargues & R. S. Castro (Orgs.), Sociedade e meio ambiente: A educao
ambiental em debate (pp. 87-155). So Paulo: Cortez.
Le Goff, J. (1998). Por amor s cidades: Conversaes com Jean Lebrun. So
Paulo: Fundao Editora da UNESP.
Lemos, J. A. (2010). Vivendo a transio de ambiente de moradia: Um estudo com
moradores do Parque Residencial Manaus Prosamim. Dissertao de
Mestrado, Programa de Ps Graduao em Cincias do ambiente e
Sustentabilidade na Amaznia, PPG-CASA/CCA/UFAM. Manaus-AM.
Lima, M. S. (1989). A cidade e a criana. So Paulo: Nobel.
Lopes, J, J. M. & Vasconcellos, T. (2006). Geografia da infncia: territorialidades
infantis. Currculo sem Fronteiras, 6(1), 103-127.
Louv, R. (2006). Last child in the woods: saving our children from nature-deficit
disorder. North Carolina: Algonquin Books of Chapel Hill.
Lynch, K. (1999). A imagem da cidade. So Paulo: Martins Fontes.
Merleau-Ponty, M. (1999). Fenomenologia da percepo (2a ed.). So Paulo:
Martins Fontes.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 5-23


23
Proshansky, H., Fabian, A. & Kaminoff, R. (1983). Place-identity: physical world
socialization of the self. Journal of Environmental Psychology, 3(1), 57-83.
Santos, C. H. F. (2009). Condies ambientais e transmisso de malria e dengue:
um estudo das percepes dos moradores do entorno sul da Reserva Florestal
Ducke, Manaus-AM. Dissertao de Mestrado, PG-CASA/CCA/UFAM. Manaus-
AM.
Santos, M. (2004). A natureza do espao: Tcnica e tempo. Razo e emoo. So
Paulo: Edusp.
Theodorovitz, I. J. (2009). Uso social do ambiente: Um estudo com jovens
moradores do entorno sul da Reserva Florestal Adolpho Ducke. Dissertao de
Mestrado, Programa de Ps Graduao em Cincias do Ambiente e
Sustentabilidade na Amaznia, PPG-CASA/CCA/UFAM. Manaus-AM.
Tuan, Y. F. (1980). Topofilia: Um estudo da percepo, atitudes e valores do meio
ambiente. So Paulo: Difel.
Vygotsky, L. S. (1991). A formao social da mente. So Paulo: Martins Fontes.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


24

A sade mental no contexto da Estratgia Sade da Famlia no
Brasil

Simone Paulon
1

Rosane Neves
2

Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil
Magda Dimenstein
3

Universidade Federal do Rio Grande do Norte, Brasil
Henrique Nardi
4

Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil
Omar Bravo
5

Universidad Icesi, Colmbia
Vanessa Almira Brito de Medeiros Galvo
6

Ana Kalliny de Sousa Severo
7

Rafael Figuer
8

Universidade Potiguar, Brasil


Resumo
So discutidas as concepes sobre sade mental e loucura e os
modos de funcionamento das equipes de Estratgia Sade da
Famlia (ESF) associadas a essas concepes em duas unidades da
rede bsica de sade das cidades de Natal capital no nordeste
brasileiro- e Porto Alegre capital do extremo sul do pas. O
referencial terico-metodolgico da anlise institucional foi utilizado
para tratamento das informaes levantadas atravs da realizao
de 40 entrevistas com os profissionais da unidade de sade da
famlia da cidade de Natal e 14 entrevistas na unidade anloga em
Porto Alegre. As entrevistas foram baseadas em um roteiro
semiestruturado que contemplava concepes acerca da loucura,
modos de trabalhar das equipes e estratgias de cuidado utilizadas
com usurios da sade mental que frequentam as duas unidades.
Entre os resultados, observou-se a presena de concepes rgidas
e preconceituosas em relao loucura, que a associam com

1
simonepaulon@gmail.com
2
rosane.neves@ufrgs.br
3
magda@ufrnet.br
4
hcnardi@gmail.com
5
omarlakd@gmail.com
6
vanemedeiros@yahoo.com.br
7
akssevero@gmail.com
8
rafaelpsiufrn@hotmail.com
S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

25
periculosidade e descontrole e uma forte tendncia de apelar
simples administrao de medicao psiquitrica como forma de
resolver as demandas em sade mental. Concluiu-se que os
processos de formao revelaram-se como uma ferramenta capaz
de produzir transformaes nas concepes sobre sade mental e
loucura, possibilitando assim novas formas de funcionamento
grupais e institucionais.

Palavras-chave: sade mental, ateno primria sade, reforma
psiquitrica.


Resumen
Se analizan las concepciones sobre salud mental y locura y las
formas de funcionamiento asociadas a esas representaciones en los
equipos de la Estrategia Salud de la Familia (ESF) en dos unidades
de la red bsica de las ciudades de Natal y Porto Alegre. Fueron
realizadas entrevistas semiestructuradas con los profesionales de
dos unidades de salud. En Natal fueron realizadas 40 entrevistas, en
Porto Alegre, 14. En el anlisis de la informacin se utiliz el
referente terico-metodolgico del anlisis institucional. Se observ
la presencia de representaciones rgidas y prejuiciadas en relacin a
la locura, que la asocian con peligrosidad y descontrol y una fuerte
tendencia a apelar a la simple administracin de medicacin
psiquitrica como forma de resolver las demandas en salud mental.
Los procesos de formacin se revelaron como una herramienta
capaz de producir transformaciones en las concepciones sobre salud
mental y locura, posibilitando as nuevas formas de funcionamiento
grupales e institucionales.

Palabras clave: salud mental, atencin primaria a la salud, reforma
psiquitrica.


Abstract
Conceptions of mental health and madness and ways of functioning
associated with these representations in teams of the Family Health
Strategy (FHE) in two units of the core network in the cities of Natal
and Porto Alegre are analyzed. This descriptive research was based
on semi-structured interviews with professionals of the two units. 40
interviews were made in Natal and 14 in Porto Alegre. The analysis
of the information using the theoretical and methodological
perspective of institutional analysis. It was possible to observe the
presence of rigid and preconceived conceptions about madness,
associated with dangerousness and behavioral discontrol. Also, there
is a strong tendency to solve mental healthcare needs through the
simple administration of psychiatric medication. Training processes
were revealed as a tool capable of producing transformations in the
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


26
conceptions on mental health and madness, making possible new
ways of group and institutional functioning.

Keywords: mental health, basic healthcare, psychiatric reform.


Introduo
A partir das reformas sociais formuladas no processo de redemocratizao do
Brasil entre os anos 1980 e 1990 so definidas polticas sociais de sade como
parte da constituio da cidadania social, com a reorganizao da ateno bsica a
partir dos Programas de Agentes Comunitrios de Sade (PACS) e da Estratgia
Sade da Famlia (ESF). Tais estratgias visam reorientao do modelo
tradicional, centrado na rede ambulatorial hospitalar e com nfase na cura das
doenas j estabelecidas, para uma forma de assistncia na qual seja privilegiada a
integralidade do atendimento. A proposta romper com a lgica medicalizante,
verticalizada, individualista, centrada no mdico e pouco resolutiva que reinava e
ainda hoje se faz amplamente presente no trabalho de sade desenvolvido no pas

(Dimenstein, 2004).
Desta forma, busca-se operacionalizar os princpios norteadores das aes
do Sistema nico de Sade (SUS): universalidade, equidade, integralidade,
regionalizao e hierarquizao. Segundo o Ministrio da Sade brasileiro, estes
princpios representam um conjunto de aes de sade, no mbito individual e
coletivo, que abrangem a promoo e a proteo da sade, a preveno de agravos,
o diagnstico, o tratamento, a reabilitao e a manuteno da sade (Ministrio da
Sade, 2007).
A perspectiva tico-metodolgica que rege o trabalho no SUS segue uma
orientao relativamente simples, segundo a qual todo cidado tem o direito a uma
equipe que lhe oferea cuidados, com a qual pode estabelecer fortes vnculos
teraputicos, sustentculo de processos de corresponsabilizao no cuidado.
(Pasche, 2008, p. 15).
O objetivo da ESF a reorganizao da prtica assistencial em novas bases
e critrios, em substituio ao modelo tradicional de assistncia orientado para a
cura de doenas no hospital. Nesta estratgia, a ateno est centrada na famlia
S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

27
entendida e percebida a partir do seu ambiente fsico e social, o que vem
possibilitando s equipes que com ela trabalham uma compreenso ampliada do
processo sade/doena e da necessidade de intervenes que vo alm de prticas
meramente curativas.

A sade mental na ateno bsica
As mudanas ocorridas nos ltimos anos no campo da sade mental
acompanham este processo de transformaes no mbito das polticas pblicas de
sade no Brasil. Este processo comum parte de uma redefinio dos processos de
sade e doena e da busca por novas formas de interveno. O paradigma que
passa a orientar as polticas pblicas de sade coletiva, tanto quanto a poltica mais
especfica de sade mental, problematiza o modelo hospitalocntrico, privilegiando a
preveno e a participao comunitria como princpios de interveno e afirmao
dessas polticas.
Este novo modelo de ateno e tratamento em sade mental convive com
prticas vinculadas ao paradigma anterior, caracterizando um momento de transio
em que se misturam prticas institucionais muitas vezes controversas. Neste
sentido, se destaca a fora da cultura manicomial que possui uma capacidade de
regenerao impressionante (Corbisier,

2000, p. 285).
Dois modos bsicos de ateno em sade mental, apesar de contraditrios
entre si, compem o cenrio desta transio: o modelo asilar e o psicossocial.
Podemos diferenci-los a partir de quatro aspectos fundamentais: 1) quanto
definio do seu objeto e meios terico-tcnicos de interveno profissional; 2)
quanto forma de organizar os dispositivos institucionais; 3) nas modalidades de
vnculo que servios estabelecem com a populao e 4) quanto s implicaes
ticas das prticas que deles resultam. Em contraposio ao modelo asilar, o
modelo psicossocial, no qual se baseia a legislao brasileira vigente, coloca o
sujeito em sofrimento e no a doena como foco do trabalho, prope dispositivos
organizacionais democratizantes das relaes nos servios, aposta no vnculo como
chave para a elaborao de um Plano Teraputico Singular que orienta o tratamento
em uma perspectiva tico-politica pautada pelo direito inalienvel ao cuidado em
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


28
liberdade que um direito de todo cidado (Yasui & Costa-Rosa, 2008; Yasui,
2010).
Apesar da sade mental no constar entre as prioridades estabelecidas pela
Portaria N 648/GM (2006) que regulamenta a Estratgia Sade da Famlia, a
experincia cotidiana de trabalho na rede bsica demonstra que tal aspecto no
pode ser desvinculado dos demais problemas de sade. Entre os problemas
psquicos de maior relevncia na populao da rea de abrangncia de uma equipe
de Sade da Famlia aparecem o alcoolismo, a depresso, as tentativas de suicdio
e o uso indiscriminado de frmacos (Breda & Augusto, 2001).
Por estes motivos, h alguns anos existem no Brasil iniciativas para incorporar
aes de sade mental na ESF. Na estratgia denominada de apoio matricial, a
sade mental se constitui como um suporte onde os recursos e aes prprias do
seu campo de conhecimento so compartilhados com as equipes de ateno bsica,
visando ampliar as condies de cuidado e a corresponsabilidade no tratamento das
situaes (Cavalcante, Pinto, Carvalho, Jorge & Freitas, 2011). O matriciamento,
segundo esta lgica, tem por objetivo potencializar atos teraputicos de cada uma
das equipes.
Em funo deste cenrio, definiu-se como objetivo da pesquisa que
fundamenta este texto avaliar as concepes de sade mental, doena e loucura e
as intervenes grupais a elas associadas, tal como se realiza em duas unidades da
rede bsica de sade com cobertura de sade da famlia, uma em Porto Alegre, Rio
Grande do Sul, e outra em Natal, Rio Grande do Norte. Optou-se pela escolha de
unidades que no possussem qualquer formao especfica prvia em sade
mental. Terem acesso a servios de Sade Mental dentro da rea adscrita, assim
como disporem de apoio matricial por profissionais do campo psi para discusso
de casos eventuais, tambm foram critrios utilizados na definio das unidades
pesquisadas. Ao final do trabalho, e alinhados aos princpios tico-polticos que
permeiam as intervenes sustentadas pela anlise institucional, tinha-se tambm o
propsito de ofertar um espao de discusso coletiva dos resultados obtidos,
promovendo, inclusive, o intercmbio dos contedos da restituio entre as equipes
geograficamente to distantes, apesar de componentes da mesma rede bsica de
ateno do Sistema nico de Sade brasileiro.
S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

29
Aproximando campos de pesquisa diversos
No ano 2008, momento da realizao da pesquisa, havia em Natal 93 equipes
cadastradas no Ministrio da Sade, compostas por um mdico, um enfermeiro, um
dentista, dois auxiliares de enfermagem, um auxiliar de consultrio dentrio e cinco
agentes comunitrios de sade (ACS).
A Prefeitura de Natal contava com dois Centros de Ateno Psicossocial
CAPS
9
II, um CAPSi (para infncia e adolescncia) e dois CAPS AD (dirigidos a
usurios de lcool e outras drogas), duas residncias teraputicas, um ambulatrio
para tratamento de tabagismo e outras drogas e um de Sade Mental.
Porto Alegre, no ano 2008, contava com 84 equipes de ESF, distribudas em
79 unidades bsicas de sade. A ESF do municpio contava com 359 mdicos,
enfermeiros e tcnicos e 372 ACS, que atendiam a 22% da populao
(aproximadamente 330 mil pessoas) nos bairros mais carentes da cidade.
A Unidade de Sade pesquisada em Natal foi criada em 1986; era composta
por quatro equipes de sade da famlia, todas completas, cada uma integrada por
um mdico, uma enfermeira, um dentista, um auxiliar de consultrio dentrio, dois
auxiliares de enfermagem e quatro ou cinco ACS. No total, nela trabalhavam 40
profissionais e seu territrio de abrangncia estava dividido em quatro reas, de
maneira que cada uma delas ficava sob a responsabilidade de uma das equipes.
Cada rea, por sua vez, estava dividida em microreas de sade, sob a
responsabilidade de um ACS.
A Unidade Bsica de Sade pesquisada em Porto Alegre foi inaugurada no
ano de 2002. Atendia uma populao de 5700 pessoas aproximadamente e fazia
divisa com um assentamento precrio, quase aos moldes de uma favela brasileira,
localizado nos fundos da unidade. A Unidade era composta por duas Equipes de
Sade da Famlia, ambas incompletas, que trabalhavam juntas e indistintamente,
compostas por 2 mdicos, 2 enfermeiros, 3 tcnicos em enfermagem e 7 ACS. Cada
um dos ACS atendia uma rea em particular, com caractersticas sociais distintas.

9
Os Centros de Ateno Psicossocial so servio ambulatoriais de ateno diria em Sade Mental
criados em 2002 a partir da legislao da Reforma Psiquitrica brasileira para realizar prioritariamente
o atendimento de pacientes com transtornos mentais severos e persistentes em sua rea territorial.
Constituem, portanto, junto aos Servios Residenciais Teraputicos e setores psiquitricos em
hospitais gerais, um dos equipamentos fundamentais da Rede substitutiva aos hospitais psiquitricos
que a lei federal (10.216 de 6 de abril de 2001) prope extinguir.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


30
A perspectiva terico-metodolgica da Anlise Institucional (Lourau, 1995;
Lapassade, 1977) orientou este trabalho de pesquisa, que incluiu a oferta de uma
etapa de formao permanente vinculada s demandas surgidas nos processos de
coleta de informao, caracterizando assim um processo de pesquisa-interveno.
Em relao aos procedimentos de campo, esta metodologia lana mo de tcnicas
diversificadas, como entrevistas, grupos focais e observaes participantes,
apontando sempre a possibilidade de ampliar as vozes dos agentes e a visibilidade
das prticas institucionais que pretende analisar.
Tal proposio metodolgica parte da compreenso do institucionalismo de
que todo agrupamento social se produz como efeito da dialtica dos grupos,
organizaes e instituies que o constituem. A sociedade produz formas enrijecidas
de organizao e funcionamento, que se perpetuam em modos endurecidos de
viver, caracterizando, assim, sua faceta instituda (Baremblitt, 1998). Este no ,
porm, um movimento linear j que todo coletivo apresenta tambm uma faceta
instituinte que tenciona processos de transformao e rupturas com o que ali se
cristalizou. Acredita-se, nesta linha, ser possvel instaurar processos de autoanlise
e reflexo no interior dos agrupamentos coletivos, na tentativa de agenciar foras, de
maneira a produzir o novo, a processualidade e ampliar, com isso, seu grau de
transversalidade (capacidades comunicativas que fujam s hierarquias verticalizadas
e descolem da mesmice da horizontalidade grupal). Atravs da Anlise Institucional,
procura-se compreender a ordem vigente, as foras que a compem, rompendo com
o embotamento desejante nos coletivos e gerando um movimento criativo de uma
nova lgica social singular.
A pesquisa, de carter exploratrio, manteve uma lgica qualitativa na anlise
da informao coletada, j que procurou compreender os fenmenos analisados
segundo a perspectiva dos participantes da situao em estudo (Godoy, 1995). Na
pesquisa qualitativa, o fato emprico cobra seu sentido no marco das construes
dedutivas e/ou configurativas dentro da teoria (Gonzlez Rey, 1997).
O processo de coleta de informao foi organizado em duas etapas e incluiu a
totalidade dos profissionais das duas unidades, que manifestaram o seu interesse
S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

31
em participar da pesquisa e do momento de formao previsto
10
. Na perspectiva da
anlise institucional, a possibilidade de envolver todos os atores da organizao
objeto da interveno permite ampliar a informao e potencializar o momento
instituinte que a pesquisa-interveno tambm intentava produzir.
A primeira etapa consistiu na realizao de entrevistas baseadas em um
roteiro semiestruturado
11
com todos os profissionais das duas unidades de sade
(40 entrevistas em Natal e 14 em Porto Alegre), versando sobre as condies de
trabalho (estrutura dos servios, equipes) e o cuidado em sade mental, realizadas
entre julho e setembro de 2008. A entrevista realizada a partir de um roteiro
semiestruturado permite manter o dilogo centrado sobre temas de interesse
predeterminados e, ao mesmo tempo, possibilita o aparecimento de outros aspectos
no previstos inicialmente.
A partir da informao surgida das entrevistas foi possvel traar a rede
enunciativa na qual se expressaram os diferentes significados que atravessam e
constituem as prticas de trabalho nas instituies estudadas. Em Porto Alegre,
considerando que o nmero de entrevistados e a quantidade de equipes da ESF
envolvidas na pesquisa eram menores que em Natal, foram realizados tambm dois
grupos focais com a equipe: um com os agentes comunitrios e outro com mdicos,
enfermeiras e tcnicos em enfermagem no ms de outubro, alm do
acompanhamento regular das visitas domiciliares realizadas pelos ACS.
A segunda etapa consistiu num momento de formao para as equipes da
ESF das duas unidades, voltada para a articulao da Sade Mental na Ateno
Bsica. Esta formao, sustentada na proposta de Educao Permanente em
Sade, incluiu a discusso dos modos de trabalho como parte do processo de
aprendizagem e de produo de conhecimento das equipes. Foi orientada a partir

10
O projeto de pesquisa foi submetido aos Comits de tica em Pesquisa do Instituto de Psicologia
da UFRGS e da Secretaria Municipal de Sade de Porto Alegre. O nmero do parecer de aprovao
foi o 026/2007.

11
O roteiro das entrevistas foi composto com trs campos que incluam: a) dados de caracterizao
do trabalhador, como profisso, tempo de servio, tipo de vnculo; b) duas questes acerca das
condies objetivas de trabalho na unidade equipamentos e equipe; e c) questes acerca das
prticas por ele operadas, entre elas, como identifica casos de sade mental, quais os procedimentos
de que lana mo nesses casos, que tipo de formao dispe para atend-los, quais suas principais
dificuldades e estratgias mais comumente utilizadas.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


32
das informaes obtidas nas entrevistas e nas observaes da rotina de trabalho
das unidades e ocorreu a partir do ms de julho at finais de outubro de 2008,
totalizando oito encontros em cada uma das unidades pesquisadas. Durante esses
encontros participaram em mdia 10 pessoas na unidade de Porto Alegre e 40 na
unidade de Natal.
A realizao da primeira etapa da pesquisa-anlise das entrevistas em Natal,
e das entrevistas e grupos focais em Porto Alegre, e a categorizao posterior dos
dados, permitiu estruturar a anlise em torno de dois eixos: 1) as concepes sobre
sade mental e loucura, e 2) as prticas institudas associadas a essas concepes
presentes no cotidiano dos profissionais das Unidades de Sade analisadas. Os
contedos que seguem apresentam uma breve sistematizao do que esses dados
permitiram compreender acerca do modo como a sade mental habita os dois
territrios, mais distantes geograficamente do que em seus modos de trabalhar com
sade.

Resultados e Discusso
Eixo 1: Ainda sobre loucos e monstros

Mas louco quem me diz
E no feliz, no feliz
Eu juro que melhor
No ser o normal
Se eu posso pensar que Deus sou eu.
(Balada do Louco, Os Mutantes).

Em relao s concepes sobre sade mental e loucura, uma das primeiras
questes das entrevistas pedia para que os entrevistados identificassem casos por
eles considerados de sade mental. Em Natal, as respostas centraram-se no uso de
medicamento controlado (e/ou contnuo), na presena de comportamentos
estereotipados, como a agressividade, o descontrole e comportamentos bizarros e
numa histria clnica de distrbio psiquitrico. Diante disso, pode-se destacar que
em Natal marcante a presena de respostas apontando uma forte imposio da
cultura medicalizada na qual impera o saber psiquitrico e o preconceito social
S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

33
relativo doena mental, ainda muito associada agressividade, bizarrice,
esquisitice, etc. Algumas falas podem ser citadas para ilustrar esses pontos:
Pacientes na minha rea que tomam medicamentos psicotrpicos e que ficam
mais em casa e que, quando saem, saem sempre com uma pessoa
acompanhando.... Tem uns que mesmo levando o mdico at l difcil de
consultar porque eles se trancam no quarto e no querem sair. Sade Mental
mais esse pessoal que toma esses remdios, os da receita azul e da receita
branca (Agente Comunitrio de Sade).

Uma pessoa que chega ao consultrio bagunando, sem pedir licena,
fazendo o que ele quer sem estar bbado, drogado, nem nada, esse um
paciente de sade mental. Eles no tm uma maneira de dilogo. Eles esto
desorientados (Dentista).

Eu no t conseguindo achar a palavra... So pessoas... so pessoas... so
pessoas especiais que voc reconhece pelo jeito fsico, pelo jeito de usar as
palavras, pelo comportamento em si... agressivo (Agente Comunitrio de
Sade).

A equipe de Porto Alegre compartilha da mesma cultura patologizante e
medicalizadora, porm com respostas mais relacionadas a casos descritos como
vinculados a problemas familiares e sociais. Dentro desta ampla caracterizao, as
associaes mais imediatas referiam o uso de drogas, pobreza, desemprego e
situaes de marginalizao. Foram constantemente destacadas tambm como
patologias a depresso e o uso excessivo de medicao psiquitrica. So
ilustraes desta concepo:
Na minha rea est cheio de mentais. Tem a guria que ta morrendo de tanto
crack, aquela louca que abandona os quatro filhos na frente da TV pr se
drogar, a velhinha que no sai mais da cama nem pr vir pegar medicao.
Pior que no tenho nada pr dizer pr nenhum deles.... Os casos que
aparecem aqui so de conflito familiar, falta estrutura familiar, os pais no esto
juntos, os filhos ficam s com um dos pais (Agente Comunitrio de Sade).
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


34
A gente trabalha em uma rea que oferece muitos riscos a sade mental, falta
de emprego, violncia, uso de drogas... pobreza, marginalizao... desde, por
exemplo, uma gestante que est com problemas com o companheiro que est
se sentindo sozinha... que o companheiro est preso... est com dificuldade,
est se sentindo sozinha em relao gestao ou a gestante que casada
mas est se separando, est triste, se sentindo sozinha.... sem apoio familiar
(Enfermeira).

Destacam-se na fala dos entrevistados das duas unidades, a noo de
periculosidade e imprevisibilidade associada ao doente mental, prpria de uma
representao histrica da loucura. Em Natal, esta condio de perigoso aparece
como uma ameaa presente no interior da unidade e da qual preciso se livrar. Em
Porto Alegre, a noo de periculosidade aparece como externa ao servio; neste
caso o perigo evitado pelo trabalho dos ACS, que impedem a chegada desses
sujeitos unidade, j que, segundo os prprios agentes, matam no peito os casos
de doena mental l nas suas reas de abrangncia mesmo, quando do a real a
estes pacientes ou seus familiares de que no adianta buscar ajuda especializada,
pois no a encontraro.
Esta uma estratgia que refora uma concepo estereotipada da doena
como algo da ordem da natureza deturpada dos pacientes psiquitricos ao mesmo
tempo em que aprofunda o preconceito e o distanciamento desses pacientes em
relao rede de ateno que, dessa forma, se mantm demandante da
organizao manicomial. Destaca-se o lugar da loucura como sinal distintivo e
significante da pertinncia do louco categoria das classes perigosas, justificando a
sua separao do conjunto social. O desmantelamento do sistema manicomial,
como se v, requer

a superao desta intrincada associao historicamente
reafirmada nos discursos mdico e jurdico entre a noo de loucura e a de
periculosidade, caso contrrio a loucura seguir sendo tratada como desvio social
a isolar e reprimir.



S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

35
Eixo 2: Enfrentando os monstros: das estratgias e prticas com a loucura

Precisamos resolver nossos monstros
secretos, nossas feridas clandestinas, nossa
insanidade oculta. No podemos nunca
esquecer que os sonhos, a motivao, o
desejo de ser livre nos ajudam a superar
esses monstros, venc-los e utiliz-los como
servos da nossa inteligncia. No tenha
medo da dor, tenha medo de no enfrent-
la, critic-la, us-la.
Michel Foucault.

A uma concepo restrita e moralizada de loucura como a que aparece
associada s falas dos trabalhadores escutados nas equipes de sade da famlia
dos dois extremos geogrficos do pas, fcil deduzir que tipo de prtica
corresponde. Uma vez relacionados como aqueles usurios que representam perigo
integridade da Unidade e da equipe (agressividade, violncia, uso de drogas) o
encaminhamento primeiro que ocorre aos trabalhadores nas unidades de sade o
de enviar tais usurios para um hospital psiquitrico. A dade loucura-periculosidade
e seu consequente tratamento -o isolamento em um hospital especializado
demonstra a toda fora do institudo, reafirmando os valores sociais necessrios
manuteno da norma e excluso desses diferentes, sob o genrico rtulo de
louco-perigoso do convvio com a sociedade.
Entre os integrantes da equipe de Porto Alegre, a possibilidade de
encaminhamento para servios especializados apareceu como resposta privilegiada
para alguns casos, como o dos sujeitos usurios de drogas e os que apresentassem
surtos. Na fala de um dos mdicos, esses casos se resolvem com um pouco de
escuta e um pouco de fluoxetina, mas para os agentes comunitrios esta nem
chega a ser uma estratgia citada. Em suas falas, eles isentam a Unidade de sade
at mesmo desta possibilidade mnima de acolhimento dos casos psiquitricos. J
em Natal, os casos mais leves (aqueles possveis de ser resolvidos com a
administrao regular de medicao psiquitrica) podem, segundo os entrevistados
daquela Unidade, ser resolvidos pela prpria equipe, sempre tendo a medicao
como resposta privilegiada.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


36
Dentre as equipes das duas unidades, a questo da necessidade do
encaminhamento do usurio de drogas a unidades especializadas aparece quase
invariavelmente como a melhor soluo teraputica, vinculada tambm a um
imaginrio social que entende essa alternativa como a nica possvel. Entre os
entrevistados da unidade de Porto Alegre, foram mencionadas algumas tmidas
iniciativas vinculadas estratgia de reduo de danos, que no chegam a ser
incorporadas na rotina de trabalho da equipe.
Novamente, aqui se v um possvel obstculo criao de alternativas
teraputicas na ateno bsica sustentado por concepes hermticas e moralistas
da loucura. Concluso equivalente aparece em estudo realizado em outro estado
brasileiro. Uma das principais dificuldades relatadas pelas equipes das Estratgias
de Sade da Famlia da cidade de Belo Horizonte para a implementao de polticas
de reduo de danos entre usurios de drogas foi a associao entre uso de drogas
e periculosidade feita por vrios integrantes das equipes entrevistadas, associao
esta que reproduz de alguma forma a suposio do potencial carter perigoso do
sujeito considerado doente mental (Queiroz, 2005).
A composio e organizao de trabalho nas equipes refletem tais
concepes e prticas destacadas, pois, apesar da existncia de diferentes
profissionais com formaes diversas nas equipes de sade da famlia os modos de
trabalho seguem fragmentados e hierarquizados, o que impede ou limita
intervenes de carter mais inovadoras e participativas.
Nesse sentido, uma das entrevistadas da UBS de Natal considerou:
A gente at sabe do que acontece, mas os papis continuam bem separados:
mdico mdico, enfermeira enfermeira e tcnico tcnico. Por mais que
voc converse, mas a lgica ainda a de cada macaco no seu galho. A
escala de hierarquia continua (Auxiliar de Enfermagem, Natal).

Referindo-se tambm questo da interdisciplinaridade, um dos
entrevistados da UBS de Porto Alegre pontua: Se tivesse uma equipe mais
integrada, que funcionasse como deveria ser o programa, se a parte educativa
funcionasse, talvez no houvesse o tempo ocioso e a gente nem sentisse isso
(Mdico).
S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

37
Cabe considerar aqui que as estruturas verticalizadas com alta concentrao
de poder em poucos tcnicos de qualificao especfica biomdica- que impedem a
emergncia de prticas inovadoras, justamente uma das caractersticas do modelo
asilar contra o qual toda legislao e movimento social por uma sociedade sem
manicmios se erigiu. Como bem alertava, j em 1998, o sanitarista Gasto Campos
(Campos, 1998).
No dia-a-dia os servios ainda so governados segundo diferentes variaes
do taylorismo. Passa-se como se a democracia acabasse nos Conselhos de Sade
ou nas Oficinas de Planejamento, da para frente operaria lgica tradicional de
gerncia: poder centralizado em chefes, controle direto sobre a realizao de
procedimentos tcnicos (produtividade mdica, etc.) e sobre o comportamento
formal de funcionrios (cumprimento de horrio, relatrios, etc.), elaborao
centralizada de programas e de normas reguladoras do atendimento e quase
ausncia de comunicao tanto entre servios em relao horizontal de poder,
quanto entre os distintos nveis hierrquicos (Campos, 1998, p. 865).
Embora o trabalho em sade no seja completamente controlvel, a
tendncia que sob polticas de gesto autoritrias e altamente burocrticas, os
trabalhadores da sade reproduzam a burocracia e o esvaziamento do sentido do
trabalho na relao que estabelecem com os usurios, resultando na produo de
prticas de cuidado pouco acolhedoras e com baixssimo poder de resolutividade.
No contraponto a isto, temos como alternativa, que se insinua, ainda que
timidamente em algumas unidades de sade, o desejo de coletivos de trabalhadores
incidirem mais efetivamente nos processos de produo de sade em que esto
inseridos. E nesses processos instituintes que tambm esto presentes nas
unidades bsicas de sade observadas uma nova e vigorosa sade pode se
engendrar.
Criar espaos de democracia ampliada, processos produtores de sujeitos-
cidados, grupos capazes de impor resistncia s determinaes adversas do meio.
Equipes capazes de lidar com os saberes estruturados sem permanecer presas em
suas cadeias de controle fundamentalista (Campos, 1992 e 1998). Novas e velhas
utopias... (Campos, 1998, p. 865).

Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


38
Consideraes finais
A escuta das equipes de duas unidades de sade de dois estados distantes
componentes do Sistema nico de Sade brasileiro permite concluir que, apesar
das mudanas institucionais e legislativas acontecidas nos ltimos anos, as
concepes de sade e loucura presentes entre tcnicos e agentes comunitrios de
sade que participaram desta pesquisa, esto ainda muito prximas do modelo
psiquitrico tradicional, que considera a loucura como perigosa, sendo a medicao
e a internao as respostas teraputicas mais aceitas pelos entrevistados. Desta
forma, apesar das novas diretrizes para ateno em sade mental, as concepes e,
por conseguinte, a forma de lidar com o doente mental, esto enraizadas na herana
oriunda de sculos anteriores, enrijecidas em inmeras instituies, o que tem
impedido a criao de estratgias de cuidado mais coerentes com os princpios da
reforma psiquitrica e dos servios abertos que com ela foram criados (Oliveira &
Guedes, 2011).
Por este motivo, considera-se que o novo momento da reforma psiquitrica
brasileira deve focar-se menos na luta jurdica-poltica, que at aqui precisou ser
travada a fim de garantir uma alterao no modelo assistencial e mais na
desinstitucionalizao da loucura, propriamente dita, que aponta para a necessidade
de se trabalhar o imaginrio social que circunda este tema.
Neste sentido, a realizao da presente pesquisa oportunizou uma reflexo
sobre as estratgias de cuidado em sade mental na Ateno Bsica nas unidades
de sade selecionadas que evidenciou no apenas um incremento deste tipo de
demanda junto s equipes das ESFs, mas tambm a importncia de um processo de
formao permanente junto a estes profissionais, sobretudo dos ACS.
O momento de formao, que caracterizou a segunda etapa da pesquisa,
propiciou uma discusso das estratgias de resolutividade que esto sendo
utilizadas para responder s demandas que chegam a estes servios, permitindo
avaliar de que modo os preceitos da integralidade do cuidado previstos nas
legislaes nacional e estadual esto sendo implementados em cada um dos
contextos investigados. O processo de educao permanente caracterizado por este
momento de formao possibilitou a anlise das formas de funcionamento das
equipes que ora obstaculizam ou dificultam aes especficas vinculadas sade
S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

39
mental e ao prprio trabalho realizado coletivamente, ora revelam as estratgias de
criao com relao s prticas de cuidado no campo da sade mental (Ceccim,
2005).
Nos primeiros encontros do momento de formao, as dificuldades e queixas
eram ainda dirigidas gesto, falta de uma rede estruturada, falta de
especialistas nos servios. Diante dessas colocaes, buscamos, aos poucos, fazer
com que as equipes refletissem sobre o que seria possvel fazer com os recursos
disponveis em cada um dos contextos investigados, apesar das dificuldades
estruturais existentes, estimulando assim um processo de autoanlise e avaliao
crtica das implicaes daqueles trabalhadores nos grupos.
Entendemos que para criar/inventar outros modos de agir preciso,
primeiramente, afetar-se com a situao para que se possa convocar a
responsabilidade de cada um com a construo de novas sadas. Por esse motivo,
mostrou-se fundamental no processo de pesquisa, a realizao de uma rodada de
sensibilizao para romper com os esteretipos em torno da questo da sade
mental, assim como, o momento de formao levando dados e problematizando
junto s equipes o papel crucial que a Ateno Bsica passa a assumir no contexto
da poltica de sade mental de base territorial. Tais esteretipos evidenciavam, de
um lado, o temor de se aproximar destes casos em funo de uma suposta
periculosidade dos mesmos e de outro, reforavam a estratgia medicalizante como
nica alternativa possvel frente ausncia de especialistas nas unidades. Como se
pde constatar ao longo da pesquisa, as possibilidades de inveno e inovao de
prticas de cuidado em sade mental se veem extremamente enfraquecidas diante
de concepes assim estereotipadas. Em contrapartida, a oferta feita pelas equipes
de pesquisadores na perspectiva da pesquisa-interveno de um espao de anlise
coletiva e trocas entre as equipes acerca das estratgias que tm sido criadas para
lidar com as demandas de sade mental que aportam diariamente s unidades,
constituiu uma espcie de linha de fuga ao funcionamento burocrtico e taylorizado
das unidades de sade, apresentando alternativas mais coletivas e em alguns
casos, at resolutivas no mbito da prpria ateno bsica para os casos de sade
mental que usualmente so apenas medicalizados ou encaminhados a especialistas.
Depois desse pessoal da pesquisa vir conversar sobre os loucos aqui da regio, a
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


40
gente t se sentindo um pouco mais psiclogos, brincou um dos ACS da unidade de
Natal ao escutar os dados comparados da pesquisa entre as duas cidades e
perceber que tinham enfrentado o desafio de levar alguns casos difceis para anlise
conjunta da equipe.
Considerando-se o momento crucial vivido pelos processos de reforma
sanitria e psiquitrica no Brasil, as aes de desinstitucionalizao da loucura
precisam ser reproduzidas e multiplicadas em todos os nveis de ateno e para
todo o segmento de trabalhadores, assim como as pesquisas que do subsdios
tericos e metodolgicos a estas iniciativas, com o objetivo de consolidar as polticas
de sade mental no campo da ateno bsica.






















S. Paulon, R. Neves, M. Dimenstein, H. Nardi, O. Bravo, V. A. B. M. Galvo, A. K. S. Severo
& R. Figuer

41
Referncias
Baremblitt, G. (1998). Compendio de anlise institucional. Rio de Janeiro: Rosa dos
Tempos.
Breda, M. & Augusto, L. (2001). O cuidado ao portador de transtorno psquico na
ateno bsica de sade. Cincia & Sade Coletiva, 6( 2), 471-480.
Campos, G. W. (1992). Reforma da reforma: Repensando a sade. So Paulo:
Hucitec.
Campos, G. W. (1998). O anti-Taylor: Sobre a inveno de um mtodo para co-
governar instituies de sade produzindo liberdade e compromisso. Cadernos.
De Sade Pblica, Rio de Janeiro, 14(4), 863-870.
Cavalcante, C. M., Pinto, D. .M., de Carvalho, A. Z. T., Jorge, M. S. B. & de Freitas,
C. H. A. (2011). Desafios do cuidado em sade mental na estratgia sade da
famlia. Revista Brasileira em Promoo da Sade, 24(2), 102108.
Ceccim. R. (2005). Onde se le recursos humanos da sade, leia-se coletivos
organizados de produo da sade: Desafios para a educao. In R. Pinheiro &
R. A. Mattos (Orgs.) Construo social da demanda: direito a sade, trabalho
em equipe, participao e espaos pblicos (pp. 161180). Rio de Janeiro:
IMS/UERJ, ABRASCO.
Corbisier, C. (2000). Reforma psiquitrica: Avanos e limites de uma experincia. In
P. Amarante (Org.), Ensaios: Subjetividade, sade mental, sociedade (pp. 279-
300). Rio de Janeiro: Fiocruz.
Dimenstein M. (2004). A reorientao da ateno em sade mental: sobre a
qualidade e humanizao da assistncia. Psicologia, Cincia e Profisso, 24(4),
112-117.
Godoy, A. S. (1995). Introduo pesquisa qualitativa e suas possibilidades. Revista
de Administrao de Empresas, 35(2), 57- 63.
Gonzlez Rey, F. (1997). Epistemologa cualitativa y subjetividad. La Habana: Ed.
Pueblo y Educacin.
Lapassade. G. (1977). Grupos, organizaes e instituies. Rio de Janeiro: Ed.
Francisco Alves.
Lei n. 10216, de 6 de abril de 2001. (2001, 14 de setembro). Dispe sobre a
proteo e os direitos das pessoas portadoras de transtornos mentais e
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 24-42


42
redireciona o modelo assistencial em sade mental. Dirio Oficial da Unio,
seo 1, p. 2.
Lourau, R. (1995). A anlise institucional. Petrpolis: Vozes.
Ministrio da Sade (2007). Poltica Nacional de Ateno Bsica (4a ed.). Braslia:
Autor.
Oliveira, F. B. & Guedes, H. K. A. (2011). (Re) construindo cenrios de atuao em
sade mental na Estratgia Sade da Familia. Revista Brasileira em Promoo
da Sade, 24(2), 109115.
Pasche, D. F. (2008). Princpios do SUS e a humanizao das prticas em sade.
Trabalho apresentado no Seminrio A humanizao do SUS em debate, Vitria.
Portaria 648/GM (2006, 28 de Maro). Poltica Nacional da Ateno Bsica. Srie
pactos pela sade. Volume 4. Braslia: Ministrio da Sade.
Queiroz, I. (2005). Adoo de aes de reduo de danos direcionadas aos usurios
de drogas. Concepes e valores de equipes do Programa de Sade da
Famlia. Dissertao de Mestrado, Faculdade de Filosofia e Cincias Humanas,
Universidade Federal de Minas Gerais.
Yasui, S. (2010). Rupturas e encontros: desafios da reforma psiquitrica brasileira.
Rio de Janeiro: Fiocruz.
Yasui, S. & Costa-Rosa, A. (2008). A Estratgia Ateno Psicossocial: Desafio na
prtica dos novos dispositivos de sade mental. Sade em Debate, 32(78-79-
80), 27-37.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 43-56


43

Apoio social e satisfao no trabalho em funcionrios de
uma empresa de petrleo

Ilva Santana Santos Fonseca
1
Tnia Maria de Arajo
2

Kionna Oliveira Bernardes
3

Nadia Amado
4

Universidade Estadual de Feira de Santana
Feira de Santana Bahia, Brasil



Resumo
O apoio no trabalho depende de como os empregados percebem o
reconhecimento da empresa ao seu trabalho. Alguns modelos
analisam este apoio, dentre eles o Modelo Demanda-Controle. O
estudo avaliou a relao entre o apoio organizacional e a satisfao
no trabalho de funcionrios de uma empresa de petrleo do Brasil.
Foi um estudo de corte transversal com 489 (65.6%) indivduos do
total dos 745. Predominaram homens (68.2%), casados (71.5%),
nvel superior (56.6%), faixa etria de 41 a 50 anos (55.3%) e
remunerao mdia de 9,1 salrios mnimos. A associao entre a
satisfao no trabalho e o apoio social na empresa demonstrou que
quatro vezes mais funcionrios com alto nvel de apoio social
estavam satisfeitos no trabalho, revelando que quanto mais alto o
nvel de apoio social, maior a satisfao afirmando a importncia das
relaes interpessoais no ambiente ocupacional sobre a satisfao
dos trabalhadores.

Palavras-chave: apoio social, satisfao no trabalho, empresa de
petrleo.


Resumen
El apoyo en el trabajo depende de cmo los empleados perciben el
reconocimiento de la empresa hacia su trabajo. Algunos modelos
analizan este apoyo, como el de Demanda-Control. Este estudio

1
ilva_ss@hotmail.com
2
araujo.tania@terra.com.br
3
kionnabernardes@hotmail.com
4
nadiaamado@hotmail.com
I. S. S. Fonseca, T. M. Arajo, K. O. Bernardes & N. Amado


44
evalu la relacin entre el apoyo organizacional y la satisfaccin
laboral de empleados de una empresa de petrleo de Brasil. Fue un
estudio de corte transversal con 489 (65.6%) participantes de un
total de 745. Predominaron hombres (68.2%), casados (71.5%), con
escolaridad de nivel superior (56.6%), con un rango de edad de
entre 41 a 50 aos (55.3%) y un ingreso medio de 9.1 salarios
mnimos. La asociacin entre la satisfaccin laboral y el apoyo social
en la empresa mostr que cuatro veces ms empleados con altos
niveles de apoyo social estaban satisfechos en el trabajo, revelando
que cuanto ms alto es el nivel de apoyo social es mayor la
satisfaccin, afirmando, a su vez, la importancia de las relaciones
interpersonales en el ambiente de trabajo sobre la satisfaccin de los
trabajadores.

Palabras clave: apoyo social, satisfaccin laboral, empresa de
petrleo.


Abstract
Support at work depends on how employees perceive the company's
recognition of his work. Some models analyze this support, including
the demand-control model. The study evaluated the relationship
between organizational support and job satisfaction of employees of
an oil company in Brazil. It was a cross-sectional study with 489
(65.6%) patients of the total 745. Men predominated (68.2%),
married (71.5%), higher (56.6%) aged 41 to 50 years (55.3%) and
average compensation of 9.1 minimum wages. The association
between job satisfaction and social support in the company showed
that approximately four times more employees with high levels of
social support were satisfied at work, revealing that the higher the
level of social support, greater satisfaction affirming the importance
of interpersonal relationships in the workplace on worker satisfaction.

Keywords: social support, job satisfaction, enterprise oil.


Introduo
As relaes interpessoais so vnculos de importncia significativa para os seres
humanos, revelam que uma pessoa pode influenciar atitudes e comportamentos de
outras. Nos ltimos anos, vrios pesquisadores tm estudado como as relaes
entre as pessoas contribuem para a vida de cada indivduo, seja com relao
sade fsica, mental e/ou comportamental (Beehr, Nair, Gudanowski, & Such, 2004;
Brough & Pears, 2004).
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 43-56


45
Avaliar as relaes entre os seres humanos implica analisar um conjunto de
fatores que envolvem a famlia, os laos afetivos, os comportamentos, as emoes e
o ambiente social onde os indivduos esto inseridos. Estas relaes interpessoais
em que a existncia ou disponibilidade das pessoas em confiar, demonstrar
preocupao com o outro, valorizar, comunicar-se, ajudar, assistir com os recursos
disponveis, resume o que seja apoio social (AS) ou suporte social. Diversos autores
definem apoio social baseando-se em fatores inter-relacionados que incluem
relaes ntimas e sociais (Lavall, Olschowsky & Kantorski, 2009).
Este conceito de AS multidimensional e inclui os tipos de apoio (emocional,
instrumental), as fontes de apoio (cnjuge, amigos, parentes, colegas) e uma das
formas de perceb-lo esta relacionada com a extenso na qual a pessoa acredita
que suas necessidades de apoio, informao e aprovao sero satisfeitas (Gomes-
Villas Boas, Santos, Foss-Freitas & Pace, 2009).
A presena de apoio social tem sido associada aos nveis de sade, pois
elevado grau de apoio funciona como um agente de proteo frente aos riscos de
doenas induzidas pelo estresse, pois alivia os nveis deste em situaes de crise,
inibindo o desenvolvimento de doenas (Cohen & Syme, 1995; Marques, Landim,
Collares & Mesquita, 2011).
O apoio social baixo, seja proveniente da famlia, amigos ou de relaes no
local de trabalho, afeta diretamente o sistema de defesa do corpo, relacionando-se
ao processo sade-doena e aumentando a suscetibilidade para a enfermidade
(Valla ,1999; Domnguez-Guedea et al., 2009).
Alguns modelos tericos metodolgicos tm sido elaborados com a finalidade
de analisar a influncia do apoio social no trabalho. Um desses o Modelo
Demanda-Controle que foi criado por Robert Karasek na dcada de 70 com o
objetivo de estudar a relao entre o estresse e a organizao do trabalho atravs
da avaliao dos nveis de demanda no ambiente laboral e nveis de deciso e
habilidades do indivduo sobre o prprio trabalho (Karasek, 1979). A proposio
inicial deste no contemplava a avaliao da influncia das relaes interpessoais
no trabalho, ento, Jonhson e Hall (1988) adicionou uma terceira dimenso ao
modelo, a fim de incluir o suporte social para a avaliao de um possvel mediador
entre a demanda, controle e sade do trabalhador. Apoio social, na proposio
estabelecida, leva em considerao os apoios advindos dos colegas de trabalho e
I. S. S. Fonseca, T. M. Arajo, K. O. Bernardes & N. Amado


46
dos supervisores. O social support (apoio social) diz respeito interao que h do
trabalhador com seus colegas e chefia no ambiente de trabalho.
A hiptese destes autores que o trabalhador submetido alta demanda e
baixo controle, e tambm ao baixo nvel de sustentao social, apresenta maior
probabilidade de desenvolver efeitos negativos sobre a sade. Assim, nessa
perspectiva, o processo sade e trabalho depende tambm dos graus de integrao
social, de emoo e de confiana entre o indivduo e seus colegas de trabalho e
supervisores. Esta hiptese tem sido evidenciada por diversos estudos (House,
Landis & Umberson, 1988; Jonhson & Hall, 1988; Landsbergis, 1988; Gonalves,
Karasek & Therell, 1990; Pawlosky, Bandeira & Piccinini, 2011).
A partir do entendimento de que avaliar as influncias do apoio social sobre a
satisfao do indivduo no ambiente laboral e que a sua motivao est sujeita s
relaes interpessoais, e estas influncias podem afetar a sade do trabalhador,
interferindo em seu comportamento profissional e/ou social, buscou-se atravs deste
estudo, avaliar a relao entre o apoio social organizacional e a satisfao no
trabalho entre funcionrios de uma empresa de petrleo na regio Norte-Nordeste
do Brasil, fazendo uso do modelo metodolgico do Job Content Questionnaire (JCQ)
de Karasek, pois ainda se apresenta pouca literatura analisando o apoio social
atravs da terceira dimenso deste modelo.

Metodologia
Tratou-se de um estudo quantitativo, de carter exploratrio, do tipo
transversal no qual se avaliou a associao entre apoio social e satisfao no
trabalho entre trabalhadores de uma unidade administrativa de uma empresa do
ramo petrolfero no Brasil. Foi realizado estudo transversal, por ser uma estratgia
epidemiolgica caracterizada pela observao direta dos indivduos em uma nica
oportunidade (Medronho, Bloch, Luiz & Werneck, 2002).
Neste estudo foram analisados 489 indivduos do total dos 745 empregados
da empresa, isto porque o objetivo era avaliar todos os funcionrios, contudo apenas
65,6% concordaram e participar voluntariamente da pesquisa.
O instrumento utilizado foi um questionrio estruturado contendo: 1)
Informaes demogrficas: sexo, idade, escolaridade, situao conjugal, nmero de
filhos, cor da pele; 2) Verso recomendada do JCQ, instrumento operacional do
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 43-56


47
Modelo DemandaControle, contendo 49 questes que so medidas, em sua
maioria, em uma escala tipo Likert, contendo quatro opes de respostas que variam
de discordo fortemente (1) a concordo fortemente (4); e 3) Satisfao no trabalho.
A varivel dependente deste estudo foi satisfao no trabalho. Esta varivel
foi avaliada por duas perguntas: a primeira referente a se o entrevistado est ou no
satisfeito no trabalho e a segunda, se o entrevistado se candidataria ou no
novamente ao emprego. O primeiro item foi composto com quatro opes de
resposta que varia de no estou satisfeito de forma alguma muito satisfeito; e o
outro item, apresentando trs opes de resposta, que varia de sim, sem hesitao
definitivamente no.
A varivel independente foi apoio social no trabalho (proveniente da chefia e
dos colegas de trabalho), avaliada pelo JCQ, atravs de 11 afirmativas com quatro
opes de resposta cada uma (discordo fortemente, discordo, concordo fortemente e
concordo).
As afirmativas referentes a dimenso apoio social so: meu gerente presta
ateno s coisas que eu falo; eu estou exposto(a) a conflito ou hostilidade por parte
de meu gerente; meu gerente me ajuda a fazer meu trabalho; as pessoas com quem
eu trabalho interessam-se pelo que acontece comigo; as pessoas com quem eu
trabalho so competentes na realizao de suas atividades; meu gerente bem
sucedido em promover o trabalho em equipe; eu estou exposto(a) a conflitos ou
hostilidade por parte das pessoas com quem trabalho; as pessoas no meu trabalho
so amigveis; as pessoas com quem trabalho so colaborativas na realizao das
atividades; as pessoas com quem trabalho encorajam uma a outra a trabalharem
juntas (Arajo & Karasek, 2006).
Na anlise dos dados foi feita previamente a caracterizao da populao
estudada segundo aspectos demogrficos. Em seguida, foram estimadas as
frequncias dos apoios sociais da chefia e dos colegas de trabalho e os nveis da
satisfao no trabalho dos funcionrios.
A associao entre o apoio social e a satisfao no trabalho foi feita atravs
de clculo das razes de prevalncia e de seus respectivos intervalos de confiana
de 95%.
Esta pesquisa foi submetida s normas do Conselho de tica e Pesquisa da
Universidade Estadual de Feira de Santana, seguindo as especificaes da
I. S. S. Fonseca, T. M. Arajo, K. O. Bernardes & N. Amado


48
Resoluo n. 196/96 (1996) do Conselho Nacional de Sade/ Ministrio da Sade.
Desta forma, a pesquisa foi aprovada atravs da Resoluo n. 080/2006.

Resultados
Do total de funcionrios da empresa, 489 foram estudados, representando
uma taxa de resposta de 65.6%. Houve predomnio de homens (68.2%), casados
(71.5%), de cor parda (54.6%), com nvel superior de escolaridade (56.6%), idade
mdia de 44,3 (6.9) anos e faixa etria predominante de 41 a 50 anos (55.3%), com
12 filhos (61.6%) (mdia de 1.88 1.32) e remunerao mdia mensal de 9.1 (5.1)
salrios mnimos, tendo 70.4% dos funcionrios recebido at 10 salrios mnimos e
29.6% acima de 10 salrios (Tabela 1).
Na distribuio dos empregados de acordo com os nveis de apoio social
recebidos, percebeu-se que predominou o apoio social baixo por parte dos colegas
(76.4%) e alto por parte da chefia, embora com um percentual regular (59.6%)
(Tabela 2). A Tabela 3 revelara nveis elevados de satisfao com o prprio trabalho:
90.1% deles referiram estar satisfeitos e 97.4 responderam que se candidatariam
novamente ao emprego.
A associao entre a satisfao no trabalho e os nveis de apoio social na
empresa demonstrou que aproximadamente quatro vezes mais funcionrios com
alto nvel de apoio social estavam satisfeitos no trabalho (95.9%; RP = 4.53; p<0.01),
quando comparados aos empregados com baixo nvel de apoio social. O maior
apoio social foi proveniente da chefia (95.7%; RP = 4.20; p<0.01) (Tabela 4).

Discusso
As redes sociais do local de trabalho so muito importantes para um bom
desempenho das tarefas laborais, alm de proporcionar benefcios sade. Para
Eisenberger, Huntington, Hutchison e Sowa (1986) e Zanini, Verolla-Moura e
Queiroz (2009), o valor dado pelos trabalhadores ao apoio no trabalho vem da
atribuio de caractersticas humanas dadas ao local de trabalho, pois os
funcionrios muitas vezes enxergam as aes dos agentes como do prprio
ambiente ocupacional.


Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 43-56


49
Tabela 1. Distribuio dos funcionrios segundo os dados demogrficos.
Salvador/BA, 2006

Caractersticas Total
n %
Sexo (N = 487)
Feminino 155 31.8
Masculino 332 68.2
Situao conjugal (N=478)
Casado/unio estvel 347 72.6
Solteiro 69 14.4
Div/sep/dis 62 13.0
Faixa etria (N=474)
At 30 anos 24 5.1
31 - 40 anos 96 20.3
41 - 50 anos 262 55.3
Acima de 50 anos 89 19.3
Escolaridade (N =486)
At mdio 211 43.4
Nvel superior 275 56.6
Ps-graduao (N=391)
Sim 61 15.6
No 330 84.4
Cor da pele referida
(N=467)
Branca 121 25.9
Indgena/amarela 24 5.2
Parda 255 54.6
Preta 67 14.3
Nmero de filhos (N=489)
Sem filhos 64 13.1
1 - 2 filhos 301 61.6
3 - 4 filhos 97 19.8
Acima de 5 27 5.5
Renda mdia mensal
(N=425)
At 10 SM* 299 70.4
Acima de 10 SM 126 29.6
*SM = Salrio mnimo. Valor correspondente a R$ 350,00.
Fonte: Departamento Intersindical de Estatstica e Estudos Socioeconmicos
(DIEESE, 2008).




I. S. S. Fonseca, T. M. Arajo, K. O. Bernardes & N. Amado


50
Tabela 2. Distribuio dos funcionrios segundo nveis de apoio social.
Salvador/BA, 2006

Variveis Total
n %
Apoio social colegas (N =470)
Baixo 359 76.4
Alto 111 23.6
Apoio social chefia (N =463)
Baixo 187 40.4
Alto 276 59.6
Apoio social global (N =454)
Baixo 188 41.4
Alto 266 58.6


Tabela 3. Distribuio dos funcionrios segundo a satisfao no
trabalho. Salvador, BA/2006
Total
n %
Satisfao no trabalho (N = 484)
Insatisfeito 48 9.9
Satisfeito 436 90.1
Candidatar-se-iam novamente (N = 471)
Sim 459 97.4
No 12 2.6


Tabela 4. Apoio social de acordo com a satisfao no trabalho dos
funcionrios. Salvador, BA/2006

Insatisfeito Satisfeito RP p
n % n %
Colegas (N = 469)
Baixo 36 10.1 322 89.9 1.01 0.96
Alto 11 9.9 100 90.1
Chefia (N = 462)
Baixo 34 18.3 152 81.7
Alto 12 4.3 264 95.7 4.20 0.00
Global (N = 453)
Baixo 35 18.7 152 81.3
Alto 11 4.1 255 95.9 4.53 0.00


Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 43-56


51
A concepo que o trabalhador constri, personificando a organizao, pode
levar o mesmo a frustraes que refletiro diretamente em sua sade psquica, e
consequentemente, poder desencadear processos somticos, como tem mostrado
alguns estudos que relacionaram os nveis de apoio social provenientes dos colegas
e da chefia, com a sade do trabalhador. Entre estes estudos, h o de Abualrub
(2004) com enfermeiras norte-americanas, mostrou que o baixo apoio social no
trabalho possibilita aumento no nvel de estresse nessas enfermeiras; o estudo de
Tamayo e Trccoli (2002) relataram que o apoio organizacional reduzido, onde
existem pouca participao, colaborao e valorizao do trabalho dos subordinados
por parte dos supervisores, podem aumentar a exausto emocional dos
trabalhadores; Fenster et al. (1995) que analisaram a ocorrncia de frgeis relaes
interpessoais no trabalho e o risco elevado de aborto espontneo; e o estudo de
Johnson e Hall (1988), que associaram o apoio social no local de trabalho e a
ocorrncia de doenas cardiovasculares, e verificaram uma relao de positividade
para o desenvolvimento destas patologias na existncia de baixo apoio ocupacional.
A satisfao no trabalho foi outra caracterstica estudada e revelou que os
funcionrios da empresa da pesquisa estavam trabalhando sob alto nvel de
satisfao. A satisfao no ambiente laboral tem sido identificada como grande
influenciadora do estado emocional do individuo, que se manifesta na forma de
felicidade, caso o profissional esteja satisfeito ou de maneira sofrida, decorrente da
insatisfao (Guimares, Almeida Filho, Costa & Newman, 2011).
Indivduos insatisfeitos no seu trabalho tm grande propenso em deixar o
emprego, como mostrou Levin (2005) em estudo realizado com trabalhadores de
agncias norte-americanas que cuidam de crianas. Ele observou que funcionrios
que trabalhavam mais satisfeitos no desejavam deixar os seus empregos. J os
funcionrios satisfeitos acabam tendo modificaes positivas no seu
comportamento, podendo influenciar em bons resultados para a empresa, j que
esto trabalhando com maior motivao, desempenhando suas tarefas das
melhores formas possveis, aponta Pepe (2004).
No presente estudo, o maior predomnio foi de homens, para Rebouas,
Legay e Abelha (2007), o indivduo do sexo masculino tem uma tendncia maior
para trabalhar de maneira mais satisfatria, j que as mulheres desenvolvem nveis
I. S. S. Fonseca, T. M. Arajo, K. O. Bernardes & N. Amado


52
mais baixos de satisfao porque exercem dupla jornada de trabalho, tendo uma
carga de atividades elevada.
A maioria dos trabalhadores era casada e possua filhos, isto pode fazer com
que vnculos afetivos sejam criados proporcionando um aspecto positivo na
construo da rede de apoio social do individuo, contribuindo para exercer as tarefas
no ambiente de trabalho de forma mais satisfatria, j que este encontra em sua
famlia fontes de apoio para enfrentar melhor alguma dificuldade que possa vir a
surgir fora do lar, como no ambiente de trabalho, por exemplo (Diener, Suh & Oishi,
1997; Marqueze & Moreno, 2009; Alvarez, 2012).
A faixa etria predominante entre os trabalhadores reflete uma maior
maturidade. Segundo Santos e Ulguin (2006), os trabalhadores mais experientes se
deparam melhor com as dificuldades no trabalho em virtude de acreditarem em sua
competncia, levando-os a lidarem melhor com situaes conflitantes. Para
Rebouas et al. (2007), os trabalhadores mais velhos apresentam uma maior
motivao para trabalhar j que experimentariam dificuldades em conseguir um novo
emprego caso perdesse o atual. Alm disso, tem maior experincia em lidar com
impactos do trabalho, criando um comportamento adaptativo.
Os dados do estudo revelam tambm uma renda mdia mensal elevada para
a realidade do pas e um nvel de escolaridade alta. O papel da educao
fundamental para a qualificao dos indivduos, pois ajuda na formao da mo de
obra especializada, refletindo em maiores salrios e melhor adequao s
demandas do mercado. Os indivduos com nvel de escolaridade elevado acabam
tendo diante da sociedade, uma imagem de um profissional bem sucedido, o que
refora o seu sentimento de satisfao e valorizao do seu trabalho. Alm disso, os
indivduos com nvel econmico alto se sentem mais independentes e
autossuficientes em sua vida social, apresentando melhor enfrentamento das
situaes de necessidade (Esteve, 1999; Domnguez-Guedea, et al. 2009;
Guimaraes et al. 2011).
Quanto associao entre o apoio social e a satisfao no trabalho entre os
funcionrios da empresa, o estudo revelou que quanto mais alto o nvel de apoio
social mais elevados so os nveis de satisfao com o trabalho.
A relao do apoio social oriundo da chefia mostrou a importncia que o
suporte dos supervisores exerce, de maneira positiva, para que os funcionrios
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 43-56


53
sintam-se satisfeitos. Para Quigley (2003), o apoio do supervisor tem grande
relevncia sobre a satisfao no trabalho do empregado porque ele tem um contato
elevado com seus subordinados, interagindo frequentemente com estes o que acaba
exercendo significativa influncia sobre o desempenho e a satisfao do funcionrio.
Junior (2001), em pesquisa entre funcionrios de hotis em Joo Pessoa
comprovou que os indivduos com uma boa rede de relacionamentos interpessoais
no trabalho, com colegas e chefia, eram muito mais satisfeitos do que aqueles com
uma rede social deficiente.
Os achados obtidos neste estudo afirmam a importncia das relaes
interpessoais no ambiente ocupacional sobre a satisfao dos trabalhadores no
desempenho de suas tarefas, percebendo-se que os relacionamentos entre as
pessoas apresentam um carter biopsicossocial (pois o ser humano um ser
integral composto pelos nveis biolgico, psicolgico e social, sendo analisado
holisticamente) no contexto ocupacional importante, j que, como refere o que
implica em mudanas nos comportamentos dos indivduos, a fim de possibilitar uma
minimizao de possveis danos sade e no desempenho dos trabalhadores
(Frana, 2008).
















I. S. S. Fonseca, T. M. Arajo, K. O. Bernardes & N. Amado


54
Referncias
Abualrub, R. F. (2004). Job stress, job performance and social support among
hospital nurses. Journal of Nursing Scholarship, 1(6), 7378.
Alvarez, B. R. (2012). Qualidade de vida relacionada a sade de trabalhadores.
Dissertao de mestrado, Universidade Federal de Santa Catarina, Centro
Tecnologico.
Arajo, T. M., & Karasek, R. (2006). Estresse ocupacional entre professores:
avaliao de fatores de risco para transtornos mentais comuns. Revista Sade
Coletiva, 2(1) 111-124.
Beehr, T. A., Nair, V. N., Gudanowski, D. M. & Such, M. (2004). Perceptions of
reasons for promotion of self and others. Human Relations, 57(4), 413-438.
Brough, P. & Pears, J. (2004). Evaluating the influence of the type of social support
on job satisfaction and work related psychological well-being. International
Journal of Organisational Behaviour, 8(2), 472-485.
Cohen, S. & Syme, S. L. (1995). Social Support and Health. Orlando, Flrida:
Academic Press, Inc.
Departamento Intersindical de Estatstica e Estudos Socioeconmicos (2008).
Salrio mnimo. Recuperado em 30 de junho, 2008 de
http://www.dieese.org.br/esp/salmin.xml.
Diener, E., Suh, E. M. & Oishi, S. (1997). Recent findings on subjective well-being.
Indian Journal of Clinical Psychology, 24(1), 25-41.
Domnguez-Guedea, M. T., Damacena, F., Montiel, M. M., Ochoa, P., lvarez, G.,
Valdz, L. et al. (2009). Necessidades de apoio social em cuidadores de
familiares idosos mexicanos. Psicologia & Sociedade, 21(2), 242-249.
Eisenberger, R., Huntington, R., Hutchison, S. & Sowa, D. (1986). Perceived
organizational support. Journal of Applied Psychology, 71(3), 500-507.
Esteve, J. M. (1999). O mal-estar docente: a sala de aula e a sade dos professores.
So Paulo: EDUSC.
Fenster, L., Schaefer, C., Mathur, A., Hiatt, R.A., Pieper, C., Hubbard, A. E., et al.
(1995). Psychologic stress in the workplace and spontaneous abortion. American
Journal of Epidemiology, 142(11), 11761183.
Franca, A. C. L. (2008). Prticas de recursos humanos: conceitos, ferramentas e
procedimentos. Revista de Administrao Contempornea, 12(2), 583-583.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 43-56


55
Gomes-Villas Boas, L. C, Santos, C. B., Foss-Freitas, M. C. & Pace, A. E. (2009). A
relao entre o apoio social e as caractersticas sociodemogrficas das pessoas
com diabetes mellitus. Revista Gacha de Enfermagem, 30(3), 390-396.
Gonalves, T. R., Pawlosky, J., Bandeira, D. R. & Piccinini, C. A. (2011). Avaliao
de apoio social em estudos brasileiros: aspectos conceituais e instrumentos.
Cincia & Sade Coletiva, 16(3), 1755-1769.
Guimares, A. S. A., Almeida Filho, N., Costa, N. C. & Newman, K. (2011). Incluso
social nas universidades brasileiras: O caso da UFBA. In D. C. Fernandes & D.
H. Hedal (Orgs.). As cores da desigualdade (pp. 19-41). V. 1. Belo Horizonte:
Fino Trao.
House, J. S., Landis, K. R. & Umberson, D. (1988). Social Relationships and Health
Science, 241(4865), 540545.
Johnson J. V. & Hall, E. M. (1988). Job strain, workplace social support, and
cardiovascular disease: A cross sectional study of a random sample of the
Swedish working population. American Journal of Public Health, 78(10), 1336
1342.
Junior, N. A. S. (2001). Satisfao no trabalho: um estudo entre funcionrios dos
hotis de Joo Pessoa. Psico-USF, 6(1), 4757.
Karasek, R. A. (1979). Job demands, job decision latitude, and mental strain:
implications for job redesign. Administrative Science Quarterly, 24, 285-308.
Karasek, R. A., Therell, T. (1990). Healthy work-stress, productivity, and the
reconstruction of working life. Nova York: Ed. Basic Books.
Landsbergis, P. (1988). Occupational stress among health care workers: a test of
job demands-control model. Journal of Organizational Behavior, 9, 217-239.
Lavall, E., Olschowsky, A. & Kantorski, L. P. (2009). Avaliao de famlia: rede de
apoio social na ateno em sade mental. Revista Gacha de Enfermagem,
30(2), 198-205.
Levin, A. (2005). Stress, job satisfaction, and social support: What relationship do
they have to workplace turnover intentions? Abstract presented, 1st Annual
Community, Work, and Family Conference, Manchester, England, March 16-19.
Marques, A. K. M. C., Landim, F. L. P., Collares, P. M. & Mesquita, R. B. (2011).
Apoio social na experincia do familiar cuidador. Cincia & Sade Coletiva,
16(Supl. 1), 945-955.
I. S. S. Fonseca, T. M. Arajo, K. O. Bernardes & N. Amado


56
Marqueze, E. C. & Moreno, C. R. C. (2009). Satisfao no trabalho e capacidade
para o trabalho entre docentes universitrios. Psicologia em Estudo, 14(1), 75-
82.
Medronho, R., Bloch, K. V., Luiz R. R. & Werneck, G. L. (Eds.) (2009). Epidemiologia
(2a ed.). So Paulo: Atheneu.
Quigley, A. (2003). Social support at work protects the heart. Center for the
Advancement of Health. Recuperado de: http://www.hbns.org/news/support04-
09-03.cfm.
Pepe, B. (2004). Ambiente de trabalho e as relaes interpessoais. Recuperado de:
http://www.planetanews.com/news/2007/10741.
Reboucas, D., Legay, L. F. & Abelha, L. (2007). Satisfao com o trabalho e impacto
causado nos profissionais de servio de sade mental. Revista de Sade
Pblica, 41(2), 244-250.
Resoluo n. 196/96 (1996). Diretrizes e norma regulamentadoras de pesquisa
envolvendo seres humanos. Braslia, DF: Ministrio da Sade.
Santos, J. F. S. & Ulguin, A. P. (2006). Transtornos psquicos menores, percepo
de estresse e atividade fsica de trabalhadores da rea porturia. Psychiatry On-
line Brazil, 11(3).
Tamayo, M. R. & Troccoli, B. T. (2002). Exausto emocional: relaes com a
percepo de suporte organizacional e com as estratgias de coping no
trabalho. Estudos de Psicologia, 7(1), 37-46.
Valla, V. V. (1999). Educao popular, sade comunitria e apoio social numa
conjuntura de globalizao. Cadernos de Sade Pblica, 15(Sup. 2), pp. 7-14.
Zaninni, D. S., Verolla-Moura, A. & Queiroz, I. P. A. R. (2009). Apoio social: aspectos
da validade de constructo em estudantes universitrios. Psicologia em Estudo,
14(1), 195-202.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


57

El liderazgo comunitario y su importancia en la intervencin
comunitaria

Rodrigo Rojas Andrade
1

Universidad del Mar
Calama, Chile


Resumen
El liderazgo es un fenmeno de inevitable discusin en psicologa e
intervencin comunitaria, sin embargo la investigacin sobre este
constructo es escasa. Este trabajo tuvo como objetivo realizar una
aproximacin a su estado del arte a travs de un diseo documental y
anlisis de contenido. Los resultados muestran que el liderazgo
comunitario presenta dos niveles: el liderazgo por la comunidad y el
liderazgo de la comunidad. El primero se refiere a la presencia de
lderes o dirigentes representantes de la comunidad de quienes se
describen sus caractersticas y desafos, mientras que el segundo hace
alusin al capital social acumulado en pos de un cambio para la
comunidad. Se describen estrategias de intervencin utilizadas para
ambos niveles, concluyendo que es fundamental considerarlos como
acciones complementarias.

Palabras clave: liderazgo comunitario, intervencin comunitaria,
liderazgo para la comunidad, liderazgo por la comunidad.


Resumo
Liderana um fenmeno de discusso inevitvel sobre psicologia e
interveno comunitria, no entanto a sua investigao escasso. Este
trabalho foi realizado para uma abordagem ao seu estado da arte
atravs de uma investigao documental. Os resultados mostram que a
liderana comunitria tem dois nveis: lderes comunitrios e liderana
por parte da comunidade. O primeiro refere-se presena de lderes ou
dirigentes da comunidade, enquanto o segundo refere-se ao capital
acumulado. Descrevemos as estratgias de interveno utilizado em
tanto os nveis, concluindo que essencial consider-los como aes
complementares.

1
r.rojas.andrade@gmail.com
R. Rojas


58
Palavras-chave: liderana comunitria, interveno comunitria, lderes
comunitrios, lideranas por parte da comunidade.


Abstract
Leadership is a phenomenon inevitable in psychology and community
intervention, but research on this construct is scarce. This work aims to
make an approach to the state of the art through a documental and
content analysis. The results show that community leadership has two
levels: the leadership for community and leadership of the community.
The first refers to the presence of leaders or leaders of community, while
the second refers to the accumulated capital. We describe intervention
strategies used for both levels, concluding that it is essential consider
them as complementary actions.

Keywords: community leadership, community intervention, leadership
for community, leadership of the community.


Introduccin
La intervencin comunitaria (IC) se caracteriza por el papel activo y protagnico que
toman los miembros de la comunidad en la accin social (Snchez, 1991). Lapalma
(2001) la define como un conjunto de:
procesos intencionales de cambio, mediante mecanismos participativos
tendientes al desarrollo de recursos de la poblacin, el desarrollo de
organizaciones comunitarias autnomas, a la modificacin de las representaciones
de su rol en la sociedad y sobre el valor de sus propias acciones para ser activo
en las condiciones que las marginan y excluyen (p. 62).

As, se revela la importancia de la participacin como sello distintivo del trabajo
comunitario respecto a otro tipo de intervencin social.
La participacin comunitaria es el resultado de un proceso, donde los agentes
comunitarios van transitando por diversos niveles crecientes de autonoma y
colaboracin hasta llegar a la toma de decisiones (De la Riva, 2001), por lo que es un
concepto estrechamente ligado a las trayectorias que toma el sistema de liderazgo en la
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


59
democratizacin de las relaciones sociales, de tal manera que la participacin sin
liderazgo resulta si no imposible, difcil de lograr (Illescas, 2005, p. 16). Por su parte,
Banyai (2009) indica que el liderazgo es la fuerza motriz del desarrollo y el canal a
travs del cual fluyen las caractersticas para mejorar las capacidades de la comunidad
para producir resultados mediante la utilizacin de los recursos que dispone (Miyoshi &
Stenning, 2008), lo que se traduce en fortalecimiento, que representa uno de los
objetivos fundamentales de la IC (Snchez, 1991; Montero, 2009).
Putnam (2000), en este contexto, refiere que la necesidad de robustecer el
liderazgo comunitario (LC) es una situacin altamente reconocida, por lo que no slo es
importante para la psicologa comunitaria sino adems de inevitable discusin (Montero,
2003). Sin embargo, a pesar de la trascendencia del concepto, existe una escasa
preocupacin por estudiarlo (Miranda, 2003), pues la mayora de los estudios en
comunidad lo toma como una variable secundaria, mientras que los modelos de
intervencin ajustan las concepciones provenientes de otros campos, sin considerar el
complejo contexto del fenmeno comunitario. Dadas estas razones, no se tiene claridad
sobre cmo difundir el liderazgo a travs de las comunidades (Wituk, Ealey, Clark,
Heiny & Meissen, 2005), elemento clave en las experiencias exitosas (Chrislip &
Larson, 1994; Calzadilla, Price, Riveros & Mateos, 2000) lo que hace relevante su
abordaje, particularmente cuando se considera que una de las estrategias ms
comunes en la IC es la formacin de lderes.
Considerando lo anterior, el presente estudio busca explorar las
conceptualizaciones que ha recibido el LC a modo de realizar una breve revisin terica
que permita aproximarse a su estado del arte a travs de las siguientes preguntas de
investigacin 1) Qu es el LC y bajo qu contexto social surge?; 2) cules son las
caractersticas de los lderes comunitarios y qu retos deben enfrentar en su trabajo?;
3) De qu modo se relaciona el LC con la IC?

Liderazgo comunitario e intervencin comunitaria
La sociedad est experimentando profundos y rpidos cambios, razn por la cual
la intervencin de los miembros de la comunidad en las actividades de su inters debe
R. Rojas


60
ser complementaria a la intervencin de la administracin pblica (Snchez, E., 2000).
De all que desde la IC se insista en la complementariedad entre las acciones
comunitarias y las gubernamentales, pues en cualquier sociedad o grupo humano
suficientemente extenso y complejo, ambos enfoques son probablemente necesarios y
complementarios, pues siempre habr grupos o personas que no cumplan las
asunciones implcitas en cada uno de ellos (Snchez, 1991, p. 155).
Estas dos perspectivas de diseo pueden integrarse a travs del fortalecimiento
comunitario, que implica por una parte potenciar los recursos existentes en la propia
comunidad y, por la otra, fomentar la participacin en aquellos procesos y actividades
que precisen planificacin e intervencin, al menos haciendo or su voz o siendo
informados. Si bien algunos autores, como Montero (2012), plantean deslindar el
concepto de intervencin del de accin comunitaria, lo esencial de la praxis est en que
los actores deben tener el mximo de participacin posible en el sistema de toma de
decisiones, siendo una de las tareas primordiales facilitar la conciencia de los miembros
de la comunidad de los recursos de poder que poseen y construir espacios para hacer
viable su protagonismo (Snchez, 2000). Como seala Montero (2012, p. 74): si la
intervencin es participativa, ser ms efectiva, ms productiva, ms duradera y ms
democrtica, y es esta la razn por la cual desde el enfoque comunitario se busca
instaurar un nuevo dilogo o contrato social entre las instituciones, las personas y la
comunidad a travs de una metodologa basada en la conversacin y la negociacin
permanente (Martnez, 2006). En definitiva, la estrella de esta prctica es la
participacin (Marchioni, 2001), si no hay participacin no hay proceso; pueden haber
actividades pero stas no impactarn en la construccin de la comunidad y de su
capacidad de enfrentarse a las condiciones que van surgiendo. Este fortalecimiento
comunitario connota autogestin que supone involucramiento directo de las
comunidades en su proceso de transformacin y la construccin de una identidad
comunitaria marcada por el sentido de comunidad (Montero, 2009).
La mayora de la literatura sobre IC hace mencin, ya sea de forma explcita o
tcita, al concepto de liderazgo por considerarlo un factor psicosocial facilitador u
obstaculizador en la articulacin y fortalecimiento comunitario (Montero, 2003). Si bien
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


61
la palabra liderazgo, como muchos trminos en ciencias sociales, es polismica y
difusa, incluso a veces caleidoscpica (Delgado, 2005), denota un proceso
interpersonal que implica los intentos de influir en otros individuos para lograr
determinada visin (Hitt, Black & Porter, 2006), a travs de la formacin de una red
cooperativa de trabajo formada por personas motivadas y comprometidas por concretar
la visin, transformando su realidad (Kotter, 1990).
El liderazgo se ha estudiado desde diversas pticas en ciencias sociales. El
primer acercamiento fue desde la teora de los rasgos, que supona que algunas
personas poseen una personalidad particular que los predisponen a convertirse en
lderes. Le sigui la idea de que las personas aprenden patrones conductuales que
despliegan en su ejercicio como lderes, desde donde surgen los reconocidos estilos
autoritario, democrtico y laissex faire de Lewin (Murillo, 2006), lo que sirvi de sustento
para el desarrollo de los enfoques de contingencia que centran su atencin en la
relacin de las variables situacionales asociadas al liderazgo. Entre los ms conocidos,
populares y aplicables se encuentra la Teora del Liderazgo Situacional (TLS) de
Hersey y Blanchard (Santa-Brbara & Fernndez, 2010) que se basa en la idea de que
la efectividad en el proceso de influir en las actividades de un individuo o grupo, est en
funcin del ajuste que tiene el estilo de liderazgo del lder y el nivel de desarrollo de sus
seguidores.
Actualmente una de las perspectivas ms desarrolladas y aceptadas es la
proveniente de los enfoques transformacionales, como la Teora del Intercambio Lder-
Miembro (LMX) que describe que los lderes mantienen su posicin en el grupo a travs
de una serie de acuerdos tcitos de intercambio con sus miembros partiendo del
supuesto que el liderazgo no es algo que los dirigentes simplemente llevan a cabo
hacia sus subordinados, sino que es un proceso que est centrado en las interacciones
entre ambos, por lo que no es posible aplicar un mismo estilo de liderazgo a todos
(Sears & Hackett, 2011).
Por otra parte, James MacGregor Burns (1978, citado por Pariente, 2006)
introdujo los conceptos de liderazgo transaccional y liderazgo transformacional en sus
trabajos acerca de liderazgo poltico. El primero se refiere a la relacin de intercambio
R. Rojas


62
entre el lder y sus seguidores con la finalidad de que sus intereses coincidan
(Mendoza, Ortiz & Parker, 2007), lo que puede tomar la forma de recompensa, de
administracin por excepcin activa y pasiva lo que est muy asociado a los aspectos
administrativos y de gestin del trabajo (Leithwood, 2010), mientras que el segundo se
expresa cuando el lder lleva a los seguidores ms all del auto-inters inmediato, a
travs de la influencia idealizada (carisma), la inspiracin, la estimulacin intelectual o la
consideracin individual. Como afirma Salazar (2006):
El lder transformacional se esfuerza en reconocer y potenciar a los miembros de
la organizacin y se orienta a transformar las creencias, actitudes y sentimientos
de sus seguidores, pues no solamente gestiona las estructuras sino que influye en
la cultura en orden a cambiarla.

De all su importancia como factor psicosocial de transformacin reportado en
diversos campos, entre otros el deportivo (lvarez, Castillo & Falc, 2010), el escolar
(Leithwood, 2010), el empresarial (Bass, 1990), el militar (Nader & Snchez, 2010) y por
supuesto, el comunitario (Faras, 2003). Sin embargo, desde hace dos dcadas el
liderazgo comenz a verse ms como propio de una comunidad que de un individuo,
pues es asumido por distintas personas segn sus competencias y momentos. As, el
liderazgo se entiende como distribuido, pues no es algo hecho por el lder con o sobre
otras personas, ni siquiera es un conjunto de acciones individuales a travs de las
cuales las personas contribuyen a las metas grupales, sino que
Es una actividad colectivamente coordinada conciente o inconcientemente que
opera en las interacciones sociales, a travs de la cual se construye y se fortalece
el conocimiento y la cultura de la organizacin respecto a la consecucin de metas
y objetivos (Rojas, 2012).

En la IC el concepto de lderes es muchas veces asimilado al de dirigentes
sociales o comunitarios en tanto stos se consideran esenciales pues son los
intermediadores entre el agente externo y la comunidad, convirtindose de esta forma
en actores claves en el proceso de intervencin. Los lderes comunitarios representan
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


63
las demandas de la comunidad y es a travs de ellos que sta se organiza, se expresa
y participa evitando que la intervencin trate a lo viviente como inerte (Moreno, 2008).
El liderazgo en este contexto adquiere matices diferenciales ya que no se trata de la
idea tradicional del lder y los seguidores, sino de la emergencia desde las bases de
lderes que representan a la comunidad; es esta personificacin de la comunidad lo que
hace que un lder sea comunitario, puesto que cuando ya no representa los intereses
colectivos, simplemente la comunidad deja de legitimarlo y se contrae. As lo dicho, el
liderazgo no puede pensar sin las masas ni para ellas, sino con ellas (Freire, 1970/
2008, p. 159).
De este modo, la posibilidad de desarrollar la funcin social de participacin,
unida al ejercicio del liderazgo y el modo de vertebracin del tejido social asociativo,
condicionan las posibilidades de xito de las experiencias comunitarias (Aguilar, 2001,
p. 87), por lo que el anlisis y el trabajo del liderazgo en la comunidad es un actividad
imprescindible en las IC que requiere de un marco conceptual propio de la psicologa
comunitaria capaz de increpar las teoras provenientes de otras disciplinas que no
consideran la complejidad y las particularidades del fenmeno de la comunidad.

Mtodo
Muestra
Se seleccionaron 11 textos publicados entre los aos 1998 y 2012, 7 de los cuales
tratan de manera explcita la definicin del liderazgo comunitario, y 3 que lo abordan de
manera indirecta a travs del anlisis de experiencias comunitarias. Los documentos
fueron elegidos por el detalle con el que tratan el tema de investigacin, luego de una
lectura exploratoria de 105 artculos obtenidos de la web a travs de los siguientes
criterios de bsqueda: liderazgo comunitario, liderazgo y comunidad, community
leadership y, community and leadership.

Instrumentos
Se dise una ficha de resumen que permiti la revisin analtica de los distintos textos
seleccionados. La ficha se estructur en torno a las siguientes categoras analticas
R. Rojas


64
sobre el LC: a) definiciones del LC; b) condiciones de surgimiento del LC; c)
caractersticas del lder comunitario; d) desafos del lder comunitario; e) IC y LC.

Diseo y Procedimiento
Se utiliz un diseo documental consistente en la seleccin y recopilacin de
informacin por medio de la lectura crtica de documentos y materiales bibliogrficos
que permite obtener documentos nuevos en que es posible describir, explicar, analizar,
comparar y criticar actividades intelectuales, un tema o asunto mediante el anlisis de
fuentes de informacin (vila, 2006). El proceso se inici mediante una lectura
exploratoria y afinacin de los criterios de seleccin; posteriormente se decidi trabajar
con aquellos textos que se refirieran explcitamente al concepto de liderazgo
comunitario y que lo trataran en detalle. A continuacin se elabor una ficha de
resumen la cual se aplic a los textos seleccionados, luego de una lectura en
profundidad. Finalmente, se realiz un anlisis de contenido, que es una tcnica de
recopilacin de informacin que permite estudiar el contenido de los textos clasificando
sus diferentes partes de acuerdo a categoras establecidas con anterioridad por el
investigador, cuya finalidad es la descripcin sistemtica de la informacin (Flores,
2009).

Resultados
El anlisis de contenido de las definiciones del LC, permiti clasificarlas en dos
categoras de acuerdo al nivel eco sistmico al cual se referan: a) definiciones
centradas en la persona del lder, las que fueron agrupadas en el tpico Liderazgo por
la comunidad; y b) definiciones centradas en la comunidad, las que conformaron el
tpico Liderazgo de la comunidad.
El tpico liderazgo por la comunidad, incluyo dos sub-tpicos. El primero de ellos
hace alusin a que el liderazgo es una posicin social de autoridad que un miembro de
la comunidad adquiere dado su accionar en un contexto histrico-social particular para
la comunidad (Reyes & Perinat, 2011). Este tpico hace mencin a la legitimacin del
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


65
liderazgo en cuanto a que las habilidades y conocimiento del lder estn al servicio del
inters colectivo y otorguen rditos concretos a la comunidad.
El segundo sub-tpico agrupa definiciones que entienden el liderazgo como un
proceso dinmico e interactivo (Calzadilla et al., 2000) entre los miembros de la
comunidad caracterizado por la inclusin de todos las personas que tengan la
motivacin y compromiso para la accin (Evans, 2012), por lo que liderazgo no es una
posicin social esttica sino que es un proceso de expansin y contraccin constante
de lderes cuya visibilidad depende de las necesidades de la comunidad.
El tpico liderazgo de la comunidad estuvo constituido por 3 sub-tpicos que
apuntan a considerar el liderazgo menos como propio de individuos particulares y ms
como propio de la propia comunidad que busca una transformacin. El primero de ellos
seala que el liderazgo es un proceso de Influencia colectiva para el cambio, ya que
todos los miembros de la comunidad se influyen en torno al logro de metas (Northouse,
2001, citado en Grage, 2005). El segundo sub-tpico seala que el liderazgo es una
accin colectiva para el cambio, lo que implica un esfuerzo colectivo para modificar
intencionalmente el mundo que los rodea (Evans, 2012), es un acto creativo y
generativo colectivo, que incluye la colaboracin de personas diversas lo que facilita la
emergencia de nuevas realidades.
Finalmente, se encontr un tercer sub-tpico que hace referencia a que el
liderazgo comunitario es un proceso de construccin del poder y la identidad
comunitaria, puesto que promueve la democracia participativa mediante el poder del
pueblo, en el que la mayora de los ciudadanos se involucra en el tratamiento de
problemas sociales crticos, liderando el cambio social lo que fortalece la ciudadana, y
que existe cuando una comunidad puede influir en las decisiones tomadas por agentes
externos del sector pblico y privado, y cuando puede acceder a recursos econmicos y
de otro tipo para lograr su propia agenda.
Una segunda categora analizada fue la funcin del LC para la comunidad.
Siguiendo la clasificacin anterior, se estableci como primer tpico las funciones del
liderazgo por la comunidad, de la que se encontraron dos, a decir, a) la funcin de
movilizador, pues los lderes comunitarios son capaces de movilizar, evaluar y cambiar
R. Rojas


66
la comunidad, convirtindola en la protagonista del proceso (Hernndez, 1998), y b) la
funcin de representacin, es decir, prestarle la voz a la comunidad frente a los agentes
externos (Wituk, et al., 2005).
En relacin al segundo tpico, funciones del liderazgo de la comunidad, se
encontraron los siguientes sub tpicos: a) la funcin de organizacin comunitaria para el
logro de metas, ya que conecta a las personas y les da poder para perseguir sus
metas individuales y colectivas, lo que permite a los miembros de la comunidad tomar
posesin de las metas colectivas (Banyai, 2009), y b) la funcin de fortalecimiento
comunitario y aumento del capital social (Reyes & Perinat, 2011). El Cuadro 1 muestra
el resumen de las categoras descritas.

Cuadro 1. El liderazgo comunitario, dimensiones y funciones


Fuente: Elaboracin propia.

Respecto a la categora surgimiento del LC se encontr referencia slo a la
aparicin de lderes comunitarios, que se refiere a la categora liderazgo por la
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


67
comunidad; as los lderes comunitarios surgen: a) en momentos de crisis de la
comunidad, referidas tanto a crisis macrosociales como mesosociales que denotan
necesidades y problemas crticos en la comunidad, y b) como producto del propio
proceso de desarrollo comunitario que fortalece a los miembros y facilita la emergencia
de nuevos lderes. En este sentido, el liderazgo crece a nivel del crecimiento del todo o
es sustituido por nuevos lderes que emergen, en base a una nueva percepcin social
que van construyendo conjuntamente (Freire, 1970/2008).
En lo que concierne a la categora caractersticas de los lderes comunitarios se
observ que las personas que ejercen este rol emprenden acciones en torno al
cumplimiento de las metas de la comunidad a travs del ejercicio de prcticas
transformacionales destinadas a la movilizacin y al aumento de la participacin social,
motivadas por fuertes convicciones y valores sociales cediendo su protagonismo
individual a favor del de la comunidad misma (Ver Cuadro 2).

Cuadro 2. Tpicos de la categora caractersticas del lder comunitario

Fuente: Elaboracin propia.
R. Rojas


68
En cuanto a la categora desafos que enfrentan los lderes, se encontraron los
siguientes tpicos: a) la desesperanza y desvalorizacin de las capacidades de la
comunidad por los mismos miembros, b) la falta de participacin y la escasa conciencia
crtica de las bases, que es uno de los obstculos ms sentidos por ellos (Evans, 2012),
c) el paternalismo demandado por la comunidad (Hernndez, 1998), d) sus propios
intereses personales, que pueden sobreponerse a los colectivos, y e) la ritualizacin de
las prcticas (Montero, 2003), que bloquea los procesos de democratizacin y
creatividad de la comunidad, razn por la cual deben constantemente buscar resolver
los conflictos de forma constructiva cediendo poder a quienes tienen las habilidades y la
motivacin para solucionar los nuevos problemas.
Finalmente, respecto a la categora IC y LC se encontraron dos tpicos, uno que
apunta a la formacin de lderes comunitarios y otro que seala que lo anterior debe ser
un efecto de los procesos de fortalecimiento comunitario: a) formacin de lderes, con lo
que se busca desarrollar un tipo de liderazgo que motiva a las comunidades para que
participen (Hernndez, 1998). En este sentido, las estrategias para el trabajo
comunitario estn diseadas para identificar y nutrir a los lderes a quienes se les
entregan herramientas y conocimientos basados en la concepcin de que les hace falta
la capacidad para hacer frente a los problemas o eliminar los obstculos y que poseen
escasos recursos para la toma decisiones a nivel de la comunidad local (Wituk, et al.,
2005), y b) liderazgo como efecto: el trabajo con los lderes puede constituir una nueva
forma de mantener las estructuras de poder y puede ser una barrera para la
participacin de los miembros de la comunidad (Santiago, Santiago, Texidor, Montalvo
& Rivera, 2003). De esta forma la intervencin comunitaria debe estar destinada al
fortalecimiento de la comunidad en su totalidad, lo que impactara de forma natural en el
fomento del liderazgo.
El Cuadro 3 muestra las relaciones entre los conceptos analizados, pues en l se
puede observar que el liderazgo comunitario es esencialmente un proceso dinmico
entre los lderes y la comunidad, y el cual posee dos niveles en constante interrelacin,
por un lado el liderazgo por la comunidad representado por los dirigentes comunitarios y
el liderazgo de la comunidad concerniente al resultado del proceso de fortalecimiento y
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


69
participacin en donde todos los miembros ponen al servicio de la comunidad sus
capacidades (alguno de ellos logrando tomar la posicin de lder formal), influyndose
colectivamente para concretar acciones sociales, lo que favorece el proceso de
reconocimiento del poder potenciando la identidad comunitaria.

Cuadro 3. Tpicos de la categora intervencin comunitaria y liderazgo
comunitario

Fuente: Elaboracin propia.

Por otra parte, la IC se realiza tanto en los dos niveles descritos de liderazgo
comunitario, teniendo como objetivo, por una parte, la formacin de lderes
comunitarios, que como se pudo observar se asocia a la movilizacin y representacin
de la comunidad y, por la otra, el fortalecimiento comunitario que se asocia a la
organizacin y el desarrollo de capital social que promueve el liderazgo de la
comunidad.
R. Rojas


70
Conclusin
Si bien el LC es uno de los temas de inevitable discusin, ha sido poco estudiado
en el contexto comunitario, por lo que se ha abordado desde perspectivas terico
practicas provenientes de otros campos; en este contexto, la presente investigacin
busc aproximarse a su estado del arte a partir de los escasos trabajos que lo tratan
particularmente analizando las definiciones de LC, los contextos en los que surge, las
caractersticas y retos que enfrentan los lderes comunitarios, as como la relacin entre
LC e IC.
Se encontr que el liderazgo comunitario es un proceso que opera al menos en
dos niveles del agregado social, situacin similar al concepto de empoderamiento (Silva
& Martnez, 2004). Desde el nivel individual, el LC se entiende como un liderazgo por la
comunidad encarnado por los lderes que trabajan con y para otros, con el afn de
alcanzar el cambio social. Estos son los lderes visibles, los que reciben la legitimacin
y los que simbolizan a la comunidad otorgndole un cuerpo y una voz cuando ms lo
necesita, es decir, en momentos de crisis y cuando el capital social acumulado requiere
ser invertido en la realizacin de alguna meta.
En este nivel del LC las descripciones se asocian al enfoque situacional de
liderazgo, pues se entiende que el lder surge de acuerdo con contextos particulares de
la historia de la comunidad en los cuales sus habilidades y estilo resultan apropiados
para resolver un problema y dirigir a los miembros de la comunidad. Sin embargo, este
enfoque no es el nico al que se puede asociar el LC pues el anlisis de las
caractersticas de los lderes, hacen referencia a la ejecucin de prcticas
transformacionales que permiten inspirar, estimular y motivar a los miembros de la
comunidad en torno al logro de objetivos, lo que implica que los lderes comunitarios
son lderes transformadores (Montero, 2003). Cabe observar que una de las
caractersticas fundamentales de los lderes comunitarios es que representan a la
comunidad, por lo que, en rigor, no existen seguidores, pues el lder representa a la
comunidad, y en ningn caso se le impone o controla. De esta forma, es el lder el
seguidor de la comunidad y no al revs. Lo anterior constituye uno de los retos ms
frecuentes que tienen que enfrentar estos lderes, pues inmersos en la cultura
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


71
individualista y patriarcal, los intereses individuales tienden a demandar predominancia
por sobre los colectivos, lo que no es posible en esta funcin, ya que de ocurrir la
comunidad se contraer hasta que emerja otro lder. Otro de los retos que debe
enfrentar el lder es la cultura del paternalismo, pues desde ella se espera que a los
miembros de la comunidad se les de todo sin que ellos inviertan mayor esfuerzo, lo que
se asocia tambin a la falta de participacin y conciencia crtica que cristaliza la
desvalorizacin de las capacidades comunitarias y la desesperanza respecto al cambio.
Finalmente, aquellos lderes que han logrado obtener resultados tienden a ritualizar sus
prcticas esperando que tengan el mismo xito de antao, bloqueando la emergencia
de nuevos lderes, por lo que constantemente deben estar revisando su accionar
dejando espacio a la innovacin y la democracia.
En el nivel comunitario el LC se entiende como un liderazgo de la comunidad,
vale decir capacidades individuales puestas al servicio de la comunidad y el bien
colectivo, concepto estrechamente relacionado al de capital social, por un lado, y al de
fortalecimiento comunitario, por el otro, lo que requiere un anlisis pormenorizado con
tal de establecer diferencias y similitudes. Sin embargo, es posible aventurar que una
de las diferencias esenciales est en la preocupacin por el cumplimiento de metas y el
proceso psicosocial para poder lograrlas, lo que se traduce en accin comunitaria
diversa y colisionada (movimiento social, organizacin comunitaria), influencia colectiva
(aumento de la participacin), construccin del poder (reconocimiento de las
capacidades colectivas como recurso de poder, aumento del capital social) y
fortalecimiento de la identidad colectiva (sentido de comunidad).
El liderazgo de la comunidad se puede entender como un liderazgo distribuido,
difuso, disperso e invisible por lo que es posible de equiparar a la perspectiva
distribuida del liderazgo, al suponer que cuando existe un alto sentido de comunidad los
miembros aportan sus conocimientos y habilidades a favor del desarrollo comunitario,
con lo que se podra indicar que el liderazgo de la comunidad sera un componente
adicional del capital social.
Hasta cierto punto en psicologa comunitaria el concepto de LC se ha
subordinado a otros constructos sociales debido al sesgo individualista que tiene el
R. Rojas


72
mismo trmino de liderazgo, sin embargo si lo que se espera de los lderes
comunitarios es que impulsen la accin colectiva, se debe prestar atencin a la
sustancia del liderazgo comunitario (Evans, 2012), lo que implica realizar el ejercicio de
definir tericamente elementos con los que se trabaja diariamente en la prctica
comunitaria. Lo anterior es fundamental cuando se considera que la IC opera en los dos
niveles anteriormente mencionados. Desde el liderazgo por la comunidad se interviene
a travs de la formacin de lderes comunitarios que, en algunos casos, puede
convertirse en una prctica peligrosa, pues al no estar basada en principios
comunitarios, puede llevar a la creacin de intermediadores que busquen desarrollar
clientelismo en la comunidad o pacificacin social. Desde el liderazgo de la comunidad
se interviene en l de manera indirecta a travs de los procesos de fortalecimiento, sin
embargo, es una variable secundaria y muchas veces no considerada. Los resultados
muestran que el fortalecimiento de la comunidad y el aumento del capital social,
fomenta el desarrollo de este tipo de liderazgo en la comunidad, lo que debe
considerarse a la hora de establecer dilogos y conversaciones que permitan la
transformacin. La importancia y la necesidad del desarrollo de liderazgo en la
construccin de la comunidad no pueden ser cuestionadas (Wituk et al., 2005), sin
embargo, se requiere de mayor investigacin que permita definir con mayor precisin
los elementos de este liderazgo, los contextos en los que opera, las diferencias
respecto a otros constructos, pero por sobre todo, las formas ms apropiadas de
encauzar esta energa en pos de la comunidad y los cambios sociales deseados.









Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


73
Referencias
Aguilar, M. (2001). Participacin comunitaria en salud: Mito o realidad? Madrid: Daz
Santos.
lvarez, O., Castillo, I., & Falc, C. (2010). Estilos de liderazgo en la seleccin espaola
de Taekwondo. Revista de Psicologia del Deporte, 19(2), 219-230.
vila, B. (2006). Introduccin a la metodologa de la investigacin. Edicin electrnica.
Recuperado de http://www.eumed.net/libros/2006c/203.
Banyai, C. (2009). Community leadership: Development and the evolution of leadership
in Himeshima. Rural Society, 19(3), 241-261.
Bass, B. (1990). From transactional to transformational leadership: Learning to share
the vision. Organizational Dynamics, 18(3), 19-36.
Calzadilla, A., Price, R., Riveros, A., & Mateo, C. (2000). La organizacin comunitaria.
Anlisis de un proceso exitoso: Comunidad las casitas de la Vega. Revista
Venezonala de Anlisis de Coyuntura, 6(1), 189-212.
Chrislip, D., & Larson, C. (1994). Collaborative leadership: how citizens and civic
leaders can make a difference. San Francisco: Jossey-Bass.
De la Riva, F. (2001). 25 Provocaciones para la Participacin Comunitaria. Ponencia
presentada en el II Congreso de Educadores Populares. Santiago de Cuba.
Delgado, M. (2005). El liderazgo en las organizaciones educativas: Revisin y
perspectivas actuales. Revista Espaola de Pedagoga, 63(232), 367-388.
Evans, S. D. (2012). Community leadership. Global Journal of Community Psychology
Practice, 3(3), 1-6.
Faras, L. (2003). Del bien comn como problema ntimo. Tesis de Doctorado,
Universidad Central de Venezuela, Caracas, Venezuela.
Flores, R. (2009). Observando observadores: Una introduccin a las tcnicas
cualitativas de investigacin social. Santiago de Chile: Ediciones Universidad
Catlica de Chile.
Freire, P. (1970/2008). Pedagoga del oprimido (3a ed.). Argentina: Siglo Veintiuno.
Grage, K. (2005). The importance of community leadership to successful rural
communities in Florida. Tesis de Doctorado, University of Florida, Florida.
R. Rojas


74
Hernandez, E. (1998). Assets and obstacles in community leadership. Journal of
Community Psychology, 26(3), 269-280.
Hitt, M., Black, J. & Porter, L. (2006). Administracin (9a ed.). Mxico: Pearson
Educacin.
Illescas, I. (2005). La participacin y el liderazgo desde la perspectiva de los estudios
culturales de la comunidad: Un enfoque desde la praxis mexicana. Tesis de
Doctorado, Universidad de Oriente, Cuba.
Kotter, J. (1990). El factor liderazgo. Madrid: Daz de Santos.
Lapalma, A. (2001). El escenario de la intervencin comunitaria. Revista de Psicologa
Universidad de Chile, 10(2), 61-70.
Leithwood, K. (2010). Cmo liderar nuestras escuelas? Fundacin Chile. Santiago de
Chile: Impresos Salesianos.
Marchoni, M. (2001). Comunidad, participacin y desarrollo. Madrid: Editorial Popular.
Martnez, V. (2006). El enfoque comunitario. El desafo de incorporar a la comunidad en
las intervenciones sociales. Tesis de Magster, Universidad de Chile, Santiago de
Chile.
Mendoza, M., Ortiz, C. & Parker, H. (2007). Dos dcadas de investigacin y desarrollo
en liderazgo transformacional. Revista del Centro de Investigacin. Universidad La
Salle, 7(27), 25-41.
Miranda, F. (2003). Movilizacin comunitaria y dinmicas clientelares: El impacto de
programas pblicos en una localidad campesina. In I. Arriagada, & F. Miranda
(Comps.), Capital social: Potencialidades analticas y metodolgicas para la
superacin de la pobreza (pp. 225-242). Santiago: Cepal.
Miyoshi, K. & Stenning, N. (2008). Designing participatory evaluation for community
capacity development: A theory-driven approach. Japanese Journal of Evaluation
Studies, 8(2), 39-53.
Montero, M. (2003). Teora y prctica de la psicologa comunitaria. La tensin entre
comunidad y sociedad. Buenos Aires: Paids.
Montero, M. (2009). El fortalecimiento en la comunidad, sus dificultades y alcances.
Universitas Psychologica, 8(3), 615-626.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 57-76


75
Montero, M. (2012). El concepto de intervencin social desde una perspectiva
psicolgico comunitaria. Revista MEC-EDUPAZ, 1, 54-76.
Moreno, A. (2008). Ms all de la intervencin. In B. Jimnez-Domnguez (Comp.),
Subjetividad, participacin e intervencin comunitaria (pp. 85-105). Buenos Aires:
Paids.
Murillo, F. (2006). Una direccin escolar para el cambio: Del liderazgo transformacional
al liderazgo distribuido. Revista Electrnica Iberoamericana sobre Calidad, Eficacia
y Cambio en Educacin, 4(4), 11-24.
Nader, M. & Snchez, E. (2010). Estudio comparativo de los valores de lderes
transformacionales y transaccionales civiles y militares. Anales de Psicologa,
26(1), 72-79.
Pariente, J. (2009). Algunas reflexiones en torno al concepto de liderazgo. In J.
Mendoza & L. Garza, (Comps.). Procesos de cambio y desarrollo organizacional
(pp. 117-145). Mxico: Universidad Autnoma de Aguascalientes.
Putnam, R. (2000). Bowling alone: The collapse and revival of American community.
New York: Simon and Schuster.
Reyes, M., & Perinat, A. (2011). La construccin biogrfica del liderazgo comunitario en
sectores populares: Un estudio piloto orientado a la exploracin del capital social en
Santiago de Chile. Castalia, 13(19), 63-89.
Rojas, R. (2012). Liderazgo distribuido para una educacin de calidad. Tesis de
Maestra, Universidad Andrs Bello, Santiago de Chile.
Salazar, M. (2006). El liderazgo transformacional: Modelo para organizaciones
educativas que aprenden? UNIrevista, 1(3), 1-12.
Snchez, A. (1991). Psicologa comunitaria. Bases conceptuales y operativas (2a ed.)
Barcelona: PPU.
Snchez, E. (2000). La participacin en la comunidad: Intervencin desde el marketing
social. Intervencin Psicosocial, 9(3), 313-321.
Santa-Brbara, E. & Fernndez, A. (2010). 40 Aos de la teora del liderazgo
situacional: una revisin. Revista Latinoamericana de Psicologa, 42(1), 29-39.
R. Rojas


76
Santiago, L., Santiago, C., Texidor, J., Montalvo, M., & Rivera, A. (2003). articipacin
social y apoderamiento comunitario en salud pblica. Puerto Rico Health Sciences
Journal, 22(1), 39-41.
Sears, G., & Hackett, R. (2011). The influence of role definition and affect in LMX: A
process perspective on the personality - LMX relationship. Journal of Occupational
& Organizational Psychology, 84(3), 554-564.
Silva, C. & Martinez, M. L. (2004). Empoderamiento: Proceso, nivel y contexto. Psykhe,
13(2), 29-39.
Wituk, S., Ealey, S., Clark, M., Heiny, P., & Meissen, G. (2005). Community
development through community leadership programs: Insights from a statewide
community leadership initiative. Community Development, 36(2), 89-101.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 77-90


77

Evaluacin del bienestar subjetivo en estudiantes
universitarios de Mxico y Brasil

Jos ngel Vera Noriega
1

Centro de investigacin en Alimentacin y Desarrollo, A. C. Sonora, Mxico
Adrian Israel Yaez Quijada
2

Maestra en Innovacin Educativa, Universidad de Sonora, Mxico
Sonia Grubits
3

Universidadade Catlica Dom Bosco, Brasil


Resumen
Se analizaron los componentes que integran la Encuesta
Internacional para Alumnos Universitarios (Diener, 2001) con una
muestra de estudiantes de Mxico y Brasil, adems de identificar los
elementos del bienestar subjetivo que los diferencian. Participaron
3768 estudiantes pertenecientes a cinco universidades de Mxico y
Brasil, con edades distribuidas principalmente entre los 18 y 26
aos. Los resultados obtenidos coinciden con lo sealado por
Diener, Suh, Lucas y Smith (1999) respecto a que el bienestar
subjetivo se compone por satisfaccin global con la vida y el balance
de los afectos. Se concluye que los estudiantes se describen a s
mismos como satisfechos con su vida y con un balance positivo de
afectos.

Palabras clave: bienestar, satisfaccin, afectos.


Resumo
Os componentes que compem o International Student Pesquisa
University (Diener, 2001) foram analisados com uma amostra de
alunos do Mxico e Brasil, e identificar os elementos de bem-estar
subjetivo que diferencia-los. Participantes 3768 estudantes de cinco
universidades no Mxico e no Brasil, distribudas principalmente
entre 18 e 26 anos de idade. Os resultados obtidos concordam com
aqueles relatados por Diener, Suh, Lucas e Smith (1999) com
relao ao bem-estar subjetivo composto de satisfao geral com
a vida eo equilbrio dos afetos. Conclumos que os alunos
descreveram-se como satisfeitos com a vida e com um saldo
positivo de afetos.

1
avera@ciad.mx
2
adrianisraelyan@gmail.com
3
sgrubits@uol.com.br
J. A. Vera, A. I. Yaez & S. Grubits


78
Palavras-chave: bem-estar, satisfao, afeto.


Abstract
Components that make up the International Student Survey
University (Diener, 2001) were analyzed with a sample of students
from Mexico and Brazil, in addition to identifying the elements of
subjective well-being that differentiate. 3768 students from five
universities in Mexico and Brazil participated, distributed mainly aged
between 18 and 26. The results obtained agree with those reported
by Diener, Suh, Lucas & Smith (1999) with respect to subjective well-
being is composed of overall satisfaction with life and the balance of
the affections. We conclude that students described themselves as
satisfied with life and with a positive balance of affects.

Keywords: wellbeing, satisfaction, emotions.


Antecedentes
El Bienestar Subjetivo (BS) es un concepto que desde hace algunas dcadas
ha tomado relevancia en los estudios de ciencias sociales, toda vez que se ha
constatado que el desarrollo y el crecimiento econmico de un pas no implica
necesariamente el mejoramiento en la vida de sus habitantes (Palomar, 2005). Los
mtodos de investigacin y estudio desarrollados por las ciencias sociales han
proporcionado un gran adelanto, y se han creado formas de medicin confiables
para la felicidad, por medio de la cuales ha evolucionado un cuerpo significante de
conocimientos (Veenhoven, 2005).
Diener (1984) interesndose por la medida en que las personas estn
satisfechas con su vida, abri un nuevo campo de investigacin en psicologa, el
cual se conoce como BS (Laca, Verdugo & Guzmn, 2005). El trmino BS refiere la
percepcin de felicidad que los individuos reportan de s mismos y surge
formalmente como concepto en 1974, en la revista Social Indicators Research.
Diener (1984) aporta una definicin sugiriendo que la estructura de BS est
conformada por los componentes satisfaccin con la vida y afectos.
De tal forma, se puede apreciar cmo y por qu las personas perciben su vida
de manera positiva, a travs de una aproximacin predominante que incluye como
componentes a los juicios cognitivos (satisfaccin) y las reacciones afectivas
(positivas y negativas). Diversos investigadores han construido y validado escalas
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 77-90


79
para describir a grupos de poblacin y mostrar un esquema que sirve de
antecedente para estudios actuales.
Palomar (2005) define el BS como un constructo multidimensional debido a
que se refiere a la satisfaccin que tiene el individuo en diferentes aspectos de su
vida, tales como la familia, la vida social, los amigos, las relaciones de pareja, los
aspectos laborales, entre otros.
Diener, Suh, Lucas y Smith (1999) concluyeron que la persona feliz se
caracterizaba por ser joven, saludable, con buena educacin, bien remunerada,
extrovertida, optimista, libre de preocupaciones, religiosa, casada, con alta
autoestima y una gran moral del trabajo.
Los actores fundamentales de la vida universitaria, los jvenes, son la
poblacin que ha sido explorada particularmente por estos estudios. Esta fase
comprende normalmente la etapa de los 18 a 30 aos, edad en la que generalmente
cursan estudios de nivel superior en busca de preparacin profesional y maduracin
en cuanto a valores, actitudes, expectativas y experiencias. Los universitarios son
una lite que se ha destacado por su resistencia, permanencia, compromiso,
dedicacin y habilidad en las escuelas (De Garay, 2001; Serna, 2005). A fin de
obtener indicadores que permitan mejores desempeos tanto acadmicos como
personales, es de vital importancia el reconocimiento de las necesidades y
motivaciones de estas personas.

El bienestar subjetivo y su comparacin transcultural
El BS es una medida de calidad de vida que atiende a los individuos y a
sociedades completas, Diener, Oishi y Lucas (2003) consideran que un BS positivo
es necesario para tener una buena vida en lo personal, y tambin para lograr una
sociedad adecuada, aunque este no es un elemento que funcione por s solo. Estos
autores sealan que una que manifiesta malestar o insatisfaccin, probablemente no
sera una sociedad ideal, no importa qu tan productiva fuera en otros rubros. Otro
de los aspectos que sealan como esencial para el entendimiento del bienestar de
los individuos y de las mismas sociedades, es conocer cmo las personas se sienten
respecto a sus propias vidas. Se entiende que un BS positivo es representativo de
una sociedad funcional o ajustada (Diener et al., 1999).
J. A. Vera, A. I. Yaez & S. Grubits


80
Segn Diener et al. (2003) la evaluacin del BS alrededor de culturas
presenta un reto formidable, sin embargo las investigaciones a lo largo del mundo
parecen tener cierta validez. En este sentido, Scollon et al. (2002, citado por Diener
et al., 2003), compararon la cohesin de diferentes tipos de medidas del afecto
positivo y negativo en diferentes culturas, encontrando reportes globales de
temperamentos y memorias de emociones en un nivel retrospectivo, que varan de
acuerdo a la influencia de las culturas. En un estudio similar, Balatsky y Diener
(1993) refieren que el recuerdo de buenos momentos en relacin a situaciones
negativas impacta en los niveles de satisfaccin sobre los estudiantes de Rusia.
Chow (2005) realiz un estudio con el objetivo de investigar el constructo de
satisfaccin con la vida y evaluar los factores que impactan al mismo, en estudiantes
canadienses. Participaron 318 estudiantes de ltimo ao de la universidad de
Regina, Canad. Se utiliz la escala de Satisfaccin Global con la Vida de Diener,
Emmons, Larsen, & Griffin (1985) y la escala de Satisfaccin con Aspectos
Especficos de la Vida, encontrando que los estudiantes se reportan a s mismos
como satisfechos y con un balance adecuado de afectos, un factor que influye su
desempeo en lo escolar.
Uno de los estudios que han incluido un mayor nmero pases en la
evaluacin del BS, es el desarrollado por Fulmer et al. (2011). En l participaron
estudiantes de 26 pases, entre ellos, Estados Unidos, Canad, China, Israel, Italia,
Mxico y Brasil. Al final se conform una muestra de 6224 estudiantes de educacin
superior. Los resultados obtenidos muestran que existen diferencias en los niveles
de bienestar reportados por los alumnos de los diferentes pases, siendo los pases
europeos los que obtuvieron mayores niveles de bienestar, y los asiticos resultaron
los ms bajos. Se concluy que tales diferencias son, en gran medida, debido a la
influencia de la personalidad y la cultura particular de cada una de las regiones del
mundo que fueron evaluadas.
En lo que respecta a estudios que realicen una comparacin cultural
especficamente entre Mxico y Brasil, Vera, Yaez, Grubits y Batista (2011)
analizaron variables asociadas al BS, sus correlatos culturales y de personalidad en
3768 estudiantes pertenecientes a cinco universidades de Mxico y Brasil. Los
autores utilizaron la Encuesta Internacional para Alumnos Universitarios (Diener,
2001), y los resultados obtenidos coinciden con lo sealado por Diener et al. (1999)
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 77-90


81
respecto a que el BS se compone por satisfaccin global con la vida y el balance de
afectos. Especficamente, los resultados indicaron la existencia de un modelo de
felicidad, tanto en jvenes mexicanos como en los brasileos, asociado a la familia y
los amigos, despus con sus objetivos, siguiendo con sus valores y salud, atractivo
fsico, relacin romntica y, finalmente, al borde de la infelicidad, con los profesores
y la economa del pas.
Este ltimo estudio es el antecedente directo del presente trabajo, ya que en
ste el BS se evalu de manera particular en cada una de las universidades.
Particularmente, se indagan los componentes del BS que discriminan a los
estudiantes de Mxico y de Brasil. Lo anterior se realiz con el fin de obtener mayor
validez en los estudios entre ambos pases y contribuir con el anlisis de la
influencia de la las cuestiones contextuales o culturales sobre el BS.

Objetivo
Se estudiaron los componentes que integran la Encuesta Internacional para
Alumnos Universitarios (Diener, 2001) en una muestra de estudiantes de Mxico y
Brasil, adems de identificar los elementos del BS que discriminan a los estudiantes
de estas universidades.

Mtodo
Participantes
Participaron 592 estudiantes de la Universidad Autnoma Indgena de Mxico
(UAIM); 1200 de la Universidad de Sonora (Unison); 371 estudiantes de la
Universidad Kino (UNIKINO); 1243 de la Universidad Federal de Paraba (UFPB); y
362 de la Universidad Catlica Dom Bosco (UCDB). Los estudiantes participantes
cursan distintos grados acadmicos de acuerdo a la organizacin de su institucin
(trimestres, cuatrimestres y semestres). La distribucin de los alumnos de acuerdo a
sus divisiones acadmicas se presenta en la Tabla 1.

Procedimiento
El instrumento se aplic a estudiantes de las respectivas universidades en
Brasil y Mxico, con participacin bajo consentimiento informado de cada estudiante.
Cada participante recibi instrucciones referentes a la forma de contestar el
J. A. Vera, A. I. Yaez & S. Grubits


82
instrumento y se les comunicaron algunas consideraciones de la medicin del BS,
con respecto al objetivo del estudio. La aplicacin del instrumento se llev a cabo en
una sola sesin y en grupos, solicitando la autorizacin previa de las autoridades de
cada universidad y de los docentes a cargo del aula. El tiempo promedio para
responder el instrumento fue de 40 a 50 minutos; al terminar se verific que todos
los reactivos estuvieran contestados.

Tabla 1. Distribucin de los alumnos por divisiones acadmicas de las 5
universidades


Universidad

Divisin
No. de
alumnos
UFPB Centro de las Ciencias Exactas y de la
Naturaleza/Centro de Tecnologa
72
Centro de las Ciencias Humanas, Letras y de las
Artes
800
Centro de las Ciencias de la Salud 166
Centro de las Ciencias Jurdicas 205
UCDB Ciencias Exactas y Tecnolgicas 51
Ciencias Biolgicas y de la Salud 153
Ciencias Jurdicas y Ciencias Sociales Aplicadas 73
Ciencias Humanas y Sociales 85
UAIM Ingeniera y tecnologa 178
Disciplinas Sociales y Humanidades 110
Econmico - Administrativo 75
Unison Ciencias Exactas y Naturales 200
Ciencias Econmicas y Administrativas 200
Humanidades y Bellas Artes 200
Ciencias Sociales 200
Ciencias Biolgicas y de la Salud 200
Ingeniera 200
UNIKINO Ciencias Sociales y Humanidades 196
Ingenieras 48
Administrativas 127


Resultados
Se llev a cabo un anlisis factorial confirmatorio con el fin de conocer si la
medicin del BS en estudiantes brasileos y mexicanos sigue la misma distribucin
que marca la teora. Para esto, se utiliz el mtodo de componentes principales y
rotacin varimax suponiendo ortogonalidad en los componentes del BS. Se
obtuvieron los pesos factoriales y se decidi la mejor configuracin factorial asociada
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 77-90


83
a la teora. Fueron eliminados aquellos reactivos que no alcanzaron un peso factorial
de .300 en la solucin elegida.
Los resultados encontrados se corresponden con la teora, es decir, se
encontr una estructura similar a la planteada por las diversas investigaciones sobre
el BS, compuesta por los dos elementos principales, satisfaccin global con la vida y
afectos. En el primero de estos, la solucin factorial explic el 56.50% de la varianza.
En lo que respecta a estado afectivo, ste se compuso por dos factores, estado
afectivo positivo y estado afectivo negativo, ambos representan el 42.36% de la
varianza explicada (Ver Tabla 2).

Anlisis descriptivos de los componentes del bienestar subjetivo
En la Tabla 3 se observa que la percepcin de satisfaccin en los estudiantes
de las universidades de Mxico se encuentra al menos un punto por arriba de la de
los estudiantes de las universidades de Brasil, y lo mismo sucede con la percepcin
del ideal. Por su parte, los estudiantes de la UCDB se encuentran por arriba en la
percepcin de satisfaccin que los de la UFPB. En Mxico los estudiantes de la
UNIKINO se encuentran por arriba de las de UNISON y UAIM. Un dato particular es
que los estudiantes de la UAIM presentan los niveles de satisfaccin ms bajos en
Mxico. Por otro lado, dado que el 4 representa el cero relativo en una escala de 1 a
7 puntos, el puntaje indica, por tanto, que existe satisfaccin en todas las
poblaciones. As, se encontraron las puntuaciones ms altas en los estudiantes de la
UNIKINO, UNISON e UAIM, seguidos de los de la UCDB y la UFPB.
En la Tabla 4 el orden de las puntuaciones se repite de nuevo para afectos,
las medias ms altas son para Mxico. En los afectos positivos los valores promedio
estn siempre arriba de 5 indicando una frecuencia positiva de percepcin de
afectos positivos. Culpa y vergenza como afectos negativos se encuentran por
debajo de 5 hasta 2.15, indicando una baja frecuencia de presencia de estos
afectos. Preocupacin y estrs se encuentran todos por arriba de 5, indicando una
frecuencia importante de este tipo de emociones.



J. A. Vera, A. I. Yaez & S. Grubits


84
Tabla 2. Propiedades psicomtricas de los componentes del bienestar
subjetivo

Medida Reactivos PF VE Alfa KMO





Satisfaccin
Global con
la vida
(SWLS)
En la mayora de las cosas
mi vida estn cerca de mi
ideal
.738 56.50% .79 .83
Las condiciones de mi vida
son excelentes
.753
Estoy satisfecho con mi vida .825
Hasta ahora, he conseguido
las cosas que para m son
importantes en la vida
.736
Si volviera a nacer, no
cambiara casi nada de mi
vida
.703
Estado
Afectivo




Factor
Afecto
Positivo
Agradable. .721 21.71% .57 .82
Feliz. .749
Animado. .733
Satisfecho conmigo mismo. .659
Gratitud. .648
Amor. .661



Factor
Afecto
Negativo

16.- Desagradable.

.504

20.64%

19.-Ttriste .626
20.- Cansado .517
24.- Culpa .649
25.- Vergenza .572
26.- Preocupacin .659
27.- Estrs .677
28.-Celos .468
Total 42.36%








Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 77-90


85
Tabla 3. Valores de media y desviacin estndar en los reactivos de la
dimensin satisfaccin global con la vida, comparando 5 universidades


Enunciado

UAIM

UNISON

UNIKINO

UFPB

UCDB
_
X

DS
_
X

DS
_
X

DS
_
X

DS
_
X

DS
1. Mi vida
est cerca de
mi ideal
4.71 1.31 4.98 1.30 5.40 1.11 4.49 1.40 4.79 1.37
2. Las
condiciones
de mi vida
son
excelentes
4.48 1.48 4.70 1.43 5.43 1.11 4.30 1.56 4.44 1.51
3. Estoy
satisfecho
con mi vida
5.39 1.49 5.46 1.37 5.95 1.12 4.97 1.42 4.97 1.44
4. He
conseguido
las cosas
que para m
son
importantes
en la vida
5.21 1.51 5.27 1.46 5.67 1.28 4.99 1.45 5.14 1.46
5. Si volviera
a nacer, no
cambiara
casi nada de
mi vida
4.71 1.96 5.10 1.77 5.32 1.67 4.22 1.88 4.02 1.87


Tabla 4. Valores de media y desviacin estndar en los reactivos de la
dimensin afectos (positivos y negativos), comparando 5 universidades




Enunciado

UAIM

UNISON

UNIKINO

UFPB

UCDB
_
X

DS
_
X

DS
_
X

DS
_
X

DS
_
X

DS
Feliz
6.20 2.44 6.49
1.95
6.59 2.09
5.97 1.92 5.98 2.09
Satisfecho 6.48 2.32 6.36 2.12 6.55 2.19 5.89 2.10 5.97 2.09
Amor 6.82 2.38 6.82 2.45 7.30 2.10 6.35 2.40 6.74 2.31
Preocupacin 5.40 2.27 5.70 2.33 5.86 2.26 6.33 2.15 5.79 2.38
Estrs 5.01 2.39 5.16 2.59 6.37 2.37 5.24 2.53 4.87 2.48
Culpa 3.42 2.35 3.02 2.20 3.30 2.50 3.29 2.21 3.21 2.24
Vergenza 3.60 2.37 2.98 2.17 3.30 2.32 2.91 2.15 3.13 2.22
J. A. Vera, A. I. Yaez & S. Grubits


86
Resultados del anlisis discriminante
Se realiz un anlisis discriminante por pasos, con el propsito de observar el
componente del BS que discrimina a los estudiantes mexicanos y brasileos.
Los resultados de la prueba de M de Box mostraron que no existi
homocedasticidad entre las variables, debido a que los niveles de significancia (.000)
indican que es complicado medir el efecto especfico de las variables discriminantes
(Ver Tabla 5). Sin embargo, la prueba M d Box es sensible a los elevados tamaos
muestrales (Klecka, 1980), situacin que se present en esta investigacin (n=
3768), y por lo cual se tom la decisin de seguir adelante con el anlisis.
Las variables que resultaron con un mayor poder discriminante fueron
satisfaccin global con la vida y afecto positivo. Se utiliz como parmetro para ser
considerada una variable relevante, el valor de F parcial igual o mayor al de 3.84.
Con respecto a los coeficientes estandarizados y de estructura de los
componentes del BS, los resultados indican que las variables que ms diferencian
entre los estudiantes de las universidades mexicanas y las brasileas son la
satisfaccin global con la vida y el afecto positivo; nuevamente el afecto negativo no
result una variable que discrimina a los estudiantes de los dos pases.
Finalmente, las predicciones de la funcin discriminante de los componentes
del BS, en relacin a los estudiantes de las universidades mexicanas y brasileas,
logra clasificar correctamente el 60.1% de los casos agrupados originales,
favoreciendo la validez discriminante de las variables predictoras.

Conclusin
Se encontr correspondencia terica con la conformacin de los componentes
del BS en la muestra estudiada. En este sentido, uno de los hallazgos relevantes es
la confirmacin de que las variables ms representativas, al momento de evaluar la
felicidad en estudiantes universitarios, son la satisfaccin global con la vida y los
afectos positivos. Siendo mayor la satisfaccin global con la vida (129.2 de F de
Snedecor) que los afectos positivos (11.32 de F de Snedecor). De tal forma que del
60% de los casos agrupados, slo una pequea fraccin de estos se relacionan con
afectos positivos.

Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 77-90


87
Tabla 5. Variables de prediccin en un anlisis discriminante por pasos para la
diferenciacin entre Universidades de Mxico y Brasil

Funcin 1
Coeficientes
estandarizados
Coeficientes
de estructura
de
Wilks
F
Satisfaccin Global con
la vida
.840 .970 .971 129.21**
Afectos positivos .274 .675 .951 11.328**
Afectos negativos -.269 .948 .536
M de Box;p (19.01; p=.000)
Autovalor .055
de Wilks .948
Correlacin cannica .228


Segn diversas investigaciones con estudiantes de Mxico y Brasil, el
alumnado se describe a s mismo, como individuos satisfechos con su vida y
poseedores mayormente de afectos positivos (Vera et al., 2011). Aunque Mxico y
Brasil son pases con caractersticas similares, ambos presentan culturas con cierta
singularidad. No obstante, los estudiantes de ambos pases se reportan a s mismos
con un nivel positivo de bienestar.
Cabe destacar que el constructo BS est mediado por variables de tipo
personal y cultural. Dado que una persona, al realizar una evaluacin de su felicidad
y satisfaccin retoma aspectos tanto individuales como del contexto social y cultural
en el cual interacta, Daz Llnez (2001) argumenta que los determinantes del BS
son el resultado de la actividad sistmica de diversos objetos como el macromedio,
con sus subsistemas econmico, jurdico, sociodemogrfico; tambin el micromedio,
que comprende subsistemas tales como la familia, la institucin escolar, aspectos
que en su mayora fueron evaluados en este trabajo.
Es necesario resaltar la pertinencia en la evaluacin de caractersticas
motivacionales en estudiantes de educacin superior, ya que diversas
investigaciones respaldan que sentirse satisfecho con uno mismo puede impactar el
desempeo de los estudiantes, o la forma como enfrentan situaciones de exigencia
(Salanova et al., 2005; Chow, 2005; Dela Coleta & Dela Coleta, 2006).
J. A. Vera, A. I. Yaez & S. Grubits


88
Finalmente, De Garay (2003) enfatiza que en la medida que se logre tener
mayor informacin sobre los estudiantes de nivel superior, autoridades y docentes
estarn en mejores condiciones para disear e implementar polticas que atiendan a
su poblacin estudiantil.





























Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 77-90


89
Referencias
Balatsky, G. &Diener, E. (1993). Subjective wellbeing among Russian students.
Social Indicators Research, 28, 225243.
Chow, H. (2005). Life satisfaction among university students in a Canadian prairie
city: A multivariate analysis. Social Indicators Research, 70, 139150.
De Garay, A. (2001). Los actores desconocidos. Una aproximacin al conocimiento
de los estudiantes. Mxico: Asociacin Nacional de Universidades e
Instituciones de Educacin Superior.
De Garay, A. (2003). El perfil de los estudiantes de nuevo ingreso de las
universidades tecnolgicas en Mxico. Revista El Cotidiano, 19(122) 75-85.
Dela Coleta, J. & Dela Coleta, M. (2006). Felicidade, bem-estar subjetivo e
comportamento acadmico de estudantes universitrios. Psicologia em Estudo,
11(3), 533-539.
Daz-Llnez, G. (2001). El bienestar subjetivo. Actualidad y perspectivas. Revista
Cubana de Medicina General Integral, 17(6), 572-579.
Diener, E. (1984). Subjective well-being. Psychological Bulletin, 95(3), 542-575.
Diener, E. (2001). Encuesta Internacional para Alumnos Universitarios. Urbana
Champaign: University of Ilinois.
Diener, E., Emmons, R. A., Larsen, R. J., & Griffin, S. (1985). The Satisfaction with
Life Scale. Journal of Personality Assessment, 49, 71-75.
Diener, E., Suh, E., Lucas, R. & Smith, H. (1999). El bienestar subjetivo, tres
dcadas de progreso. Boletn Psicolgico, 125, 271-301.
Diener, E., Oishi, S., & Lucas, R. E. (2003). Personality, culture, and subjective well-
being: Emotional and cognitive evaluations of life. Annual Review of Psychology,
54, 403425.
Fulmer, C., Gelfand, M., Kruglanski, A., Kim-Prieto, C., Diener, E., Pierro, A. &
Higgins, E. (2011). On feeling right in cultural contexts: How person-culture
match affects self-esteem and subjective well-being. Psychological Science,
21(11), 15631569.
Klecka, W. (1986). Discriminant analysis. In N. Nie, C. Hull, J. Jenkins, K.
Steinbrenner & D. Bendt (Eds.), SPSS Handbook. New York: McGraw-Hill.
J. A. Vera, A. I. Yaez & S. Grubits


90
Laca, A. F. A., Verdugo, L. J. C. & Guzmn, M. J. (2005). Satisfaccin con la vida de
algunos colectivos mexicanos: Una discusin sobre la psicologa del bienestar
subjetivo. Enseanza e Investigacin en Psicologa, 10(2), 325-336.
Palomar, L. J. (2005). Estructura del bienestar subjetivo: Construccin de una escala
multidimensional. In E. L. Garduo, A. B. Salinas & H. M. Rojas. (Cords.),
Calidad de vida y bienestar subjetivo en Mxico (pp. 113-142). Mxico: Plaza y
Valdez.
Salanova, S. M., Martnez, M. I. M., Bres, E. E., Llorens, G. S. & Grau, G. R. (2005).
Bienestar psicolgico en universitarios: Facilitadores y obstaculizadores del
desempeo acadmico. Anales de Psicologa, 21(1), 170-180.
Serna, R. A. (2005). La importancia de conocer a nuestros estudiantes, sus
necesidades y expectativas para fortalecer su formacin universitaria.
Recuperado el 1 de agosto, 2007, de http://fch.mxl.uabc.mx/WEB%20foro/.PON
ENCIAS%20XIV%20FORO/ armandinaserna.doc.
Veenhoven, R. (2005). Lo que sabemos de la felicidad. In E. L. Garduo, A. B.
Salinas & H. M. Rojas. (Cords.), Calidad de vida y bienestar subjetivo en Mxico
(pp. 17-55). Mxico: Plaza y Valdez.
Vera, J., Yaez, A., Grubits, S. & Batista, F. (2011). Variables asociadas al bienestar
subjetivo en jvenes universitarios de Mxico y Brasil. Revista Psicologia e
Sade, 3 (2), 13-22.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


91

Actitudes y hbitos asociados al uso de las TICs en alumnos de
psicologa

Dora Ascencin Nez Luna
1

Eneida Ochoa vila
2

Javier Jos Vales Garca
3

Maria Teresa Fernndez Nistal
4

Guadalupe de la Paz Ross Argelles
5

Instituto Tecnolgico de Sonora
Ciudad Obregn, Sonora, Mxico


Resumen
Se realiza un diagnstico de las actitudes y hbitos asociados al
uso de las tecnologas de la informacin y comunicacin en
alumnos de psicologa. El mtodo de trabajo se fundamenta en el
enfoque mixto (cuantitativo/cualitativo), para ello se seleccion una
muestra no aleatoria de 200 alumnos a quienes se les aplic el
Cuestionario sobre Actitudes computacionales y uso de internet;
asimismo se conform un grupo de enfoque constituido por 10
alumnos, con el propsito de realimentar el contenido de
programas educativos correspondientes a la carrera de psicologa.
Respecto al uso del internet, se encontr que esta herramienta se
utiliza principalmente como medio de entretenimiento y
participacin en comunidades sociales virtuales, concluyendo que
hace falta el desarrollo de competencias investigativas para el
aprovechamiento adecuado de todas las potencialidades
educativas y de comunicacin que tienen las TICs.

Palabras clave: actitudes, hbitos, estudiantes de psicologa, TICs.





1
dora.nunez@itson.edu.mx
2
eneida.ochoa@itson.edu.mx
3
javier.vales@itson.mx
4
teresa.fernandez@itson.edu.mx
5
guadalupe.ross@itson.edu.mx

D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


92
Resumo
Um diagnstico feito das atitudes e hbitos associados com o
uso das tecnologias de informao e comunicao aos alunos de
psicologia. O mtodo de trabalho baseia-se na abordagem mista
(integrado), foi selecionado para este efeito no aleatrio amostra
de 200 estudantes que aplicaram o questionrio computacional
sobre atitudes e uso da internet; tambm foi formado um grupo
focal composto por 10 alunos, com a finalidade de realimentando
o contedo dos programas educativos para a graduao em
Psicologia. No que diz respeito ao uso da internet, verificou-se que
esta ferramenta utilizada principalmente como um meio de
diverso e participao social em comunidades virtuais,
concluindo que necessrio o desenvolvimento de competncias
investigativas para o bom aproveitamento de todo o potencial
educativo e comunicao que tm tiques.

Palavras-chave: atitudes, hbitos, estudantes de psicologia, os
tiques.


Abstract
A diagnosis is made as to the attitudes and habits associated with
the use of information technologies and communication
psychology students. The method was based on a mixed approach
(quantitative/qualitative). A non-random sample of 200 students
was selected to answer the questionnaire on computer attitudes
and use of the internet; a focus group with 10 students was
conducted in order to obtain their feedback about the content of
psychology program. Regarding the use of the internet, it was
found that this tool is mainly used as a means of entertainment and
participation in social virtual communities. Concluding that it is
necessary to develop research skills for the appropriate use of the
educational and communication potential offered by ICTs.

Key words: attitudes, habits, psychology students, ICTs.


Introduccin
Actualmente, la investigacin en psicologa se encuentra en una etapa
caracterizada por el uso de la tecnologa de la comunicacin para su desarrollo. La
aparicin de las nuevas tecnologas ha hecho que sea posible consultar todo tipo
de informacin desde cualquier lugar geogrfico y desde cualquier aparato
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


93
receptor. Sin duda, nos encontramos en una nueva era que modifica el rumbo de
la investigacin, de tal forma que quienes la desarrollan deben adaptar y renovar
sus habilidades y competencias para enfrentarse a los profundos y rpidos
cambios que estn aconteciendo, toda vez que seguramente el futuro inmediato
de esta actividad cientfica vendr marcado por una mayor interrelacin entre las
distintas disciplinas -psicologa, sociologa, computacin, estadstica, economa,
administracin, recursos humanos, entre otras- para dar respuesta a las
necesidades de la informacin, tanto de las decisiones de las organizaciones,
como de los usuarios en general.
Es evidente que el desarrollo econmico, poltico y social de un pas se
encuentra estrechamente ligado con el avance educativo que ste presente. Es
difcil asociar el crecimiento econmico a una sociedad que manifieste carencias
educativas o deficiencias en los niveles de enseanza.
Actualmente, las instituciones educativas forman parte activa del desarrollo
y son tambin el sustento y soporte de los avances tecnolgicos que hoy se
encuentran en el contexto mundial. Las Tecnologas de la Informacin y la
Comunicacin (TICs) son necesarias para poder desarrollar una gran cantidad de
actividades diarias, de igual manera contribuyen a la rpida obsolescencia de la
informacin y los conocimientos y en la incidencia de nuevos valores, provocando
continuas transformaciones en las estructuras econmicas, sociales y culturales
impactando en casi todos los aspectos de la vida. Al respecto, Castro (2008)
menciona que el acceso al mercado de trabajo, la gestin burocrtica, la gestin
econmica, el diseo industrial y artstico, el ocio, la comunicacin, la informacin,
la manera de percibir la realidad y de pensar, la organizacin de las empresas e
instituciones, sus mtodos y sus actividades, la forma de comunicacin
interpersonal, la calidad de vida y la educacin, hacen que cada vez sea ms
difcil actuar eficientemente prescindiendo de ellas.



D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


94
El desafo en el uso de las TICs
Un proceso investigador se inicia en el momento en que el ser humano es
incapaz de comprender los fenmenos que se producen a su alrededor, ya sean
de origen desconocido o provengan de un entorno conocido, pero que presenten
dificultad para su anlisis. La psicologa como disciplina se interesa en producir
conocimiento, y una de sus tareas sustantivas consiste en describir y explicar el
conjunto de fenmenos que forman parte de su objeto de estudio conceptualmente
definido. Segn Hargreaves (2003), el conocimiento es el valor ms importante de
una sociedad y constituye la forma clave del trabajo y de la produccin, por lo que
la capacidad para adquirir conocimientos de manera continua se convierte en una
necesidad para toda la vida y es intrnseca a la gente de hoy.
Con respecto a los cambios y beneficios que supone la incorporacin de
las TICs al desempeo cotidiano del hombre, tambin se cuestiona que el uso que
se haga de ellas pueda convertirlo en algo negativo, porque la forma como se
usan es lo que podra determinar las consecuencias en el plano social, individual y
cultural de los pases, pues es evidente que en la mayora de las actividades
actuales estn ampliamente incorporadas como medio para el diagnstico y la
intervencin, como por ejemplo, en el rea de salud. Por su parte, en educacin es
donde se ha recibido mayor impacto, por lo que adquirir habilidades para la
interaccin con estos medios, conocer su alcance y su utilizacin facilitar el
intercambio cientfico, especialmente el internet ya que ste facilita la
comunicacin, la bsqueda de materiales mediante el uso de buscadores que
conectan fcilmente a bases de datos especializadas segn el rea acadmica
requerida.
Ante esto, las universidades deben saber adelantarse a los cambios, prever
los perfiles de los futuros profesionales a los que hoy estn formando y tomar
medidas que garanticen no nicamente una correcta insercin laboral, sino la
continuidad investigadora, la adaptacin a la sociedad actual, la capacidad para
incorporar nuevos conocimientos que les permitan adaptarse a su entorno y
cambiarlo. En la medida que se puedan generar estrategias para fortalecer el
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


95
desarrollo de la investigacin cientfica, de igual forma se incrementar la
posibilidad de brindar al futuro profesionista las herramientas para que busque su
propio crecimiento y pueda aportar alternativas de solucin a los conflictos que
surgen en nuestra comunidad. Hoy en da, es casi imposible estudiar cualquier
carrera sin incluir asignaturas referentes al bloque de investigacin. Ramrez y
Rocha (2007), afirman que las competencias, enfocndolas a la investigacin, se
deben asociar a las cogniciones, habilidades y actitudes de una persona, para
desarrollar, de manera rigurosa, sistemtica y crtica, procesos de investigacin
con lo cual se creen, apliquen, divulguen y promuevan conocimientos socialmente
tiles. El reconocimiento de la individualidad y la personalidad (metacognicin y
proyeccin) est directamente relacionado con las actitudes y valores.
Sin duda, una adecuada implementacin bajo la modalidad de
competencias, podr consolidar que toda profesin -incluyendo la psicologa- logre
incorporar a sus estudiantes a proyectos en los que desarrollen mtodos y
procedimientos de investigacin, as como su capacitacin profesional. Dada la
importancia que esto tiene, Macotela (2007) afirma que la psicologa parece estar
ingresando en un nuevo momento en su evolucin. Si bien contina
desarrollndose como disciplina acadmica, tambin ha ido adquiriendo
reconocimiento como profesin. Hoy se asumen responsabilidades simultneas o
alternativas en la mayora de los centros universitarios ms conocidos, para formar
profesionales y cientficos en la disciplina.
La European School/Net (2006) elabor un reporte, basado en el informe
de la Comisin Europea del sector de las Tecnologas de la Informacin y la
Comunicacin, sobre el impacto de las TICs en escuelas europeas con el objetivo
de estimular la innovacin en enseanza y aprendizaje de sus principales
asociados: ministerios de educacin, instituciones educativas y docentes e
investigadores. En l manifestaron que el uso de las TICs en educacin y
capacitacin ha sido prioridad durante la ltima dcada en la mayora de los
pases europeos, pero su progreso ha sido desigual. Existen muchas diferencias
de madurez digital no slo dentro de los pases sino entre diferentes pases y
D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


96
entre las Instituciones Educativas (IE) al interior de los mismos pases. En algunos
de ellos, un pequeo porcentaje de escuelas ha incorporado las TICs en el
currculo demostrando un nivel alto de uso apropiado y efectivo de las TICs para
apoyar y transformar la enseanza y el aprendizaje en un rango amplio de
asignaturas y reas. Sin embargo, la mayora de las IE en la generalidad de los
pases se encuentran en la etapa inicial de adopcin de las TICs, caracterizada
por dotacin y uso desigual y descoordinado, algn enriquecimiento en el proceso
de aprendizaje, algn desarrollo del aprendizaje virtual (e-learning), pero sin que
haya mejoras profundas en el aprendizaje y la enseanza.
Martnez (2006), realiz un estudio en la Universidad Latina de Panam con
680 estudiantes de la universidad, con el objetivo de proponer un plan para el uso
de tecnologas de informacin y comunicacin, encontrando que el 50% de los
estudiantes utilizan Internet para investigar, el 30.3% para revisar y enviar email, y
el 16.6% para realizar tareas; un 66.6% haba cursado una asignatura informtica,
mientras que el 33.3% no tena capacitacin previa; el 74.2% de los estudiantes
tena habilidades en el uso de las TICs, y el 25.7% careca de ellas; el 87.8%
haba recibido capacitacin previa en TICs por cinco horas o menos, y slo 6% de
21 a 40 horas; el 83.3% no haba recibido an capacitacin en el uso de las TICs
por parte de la universidad, y el 16.6% de los estudiantes s haba sido capacitado
por parte de la universidad; el 80.3% est de acuerdo con la utilidad de las TICs, y
el 19.7% restante no est de acuerdo; el 30.3% usa las TICs para hacer tareas; el
37.8% como fuente de informacin; el 7.5% como canal de comunicacin, el 3.3%
para juegos, y el 21.2% restante no las utiliza.
Por otra parte, en un estudio realizado por la Universidad Santiago de Cali
(USC, 2009), participaron 1052 alumnos del primer semestre, y el objetivo
principal fue conocer la tendencia cultural en la poblacin que ingresa a la
institucin para luego abarcar su desarrollo durante su permanencia en la
universidad. Encontraron que el uso y el acceso a la tecnologa es ms comn de
lo que se espera en una poblacin proveniente de estratos medio y medio bajo; 5
de cada 10 estudiantes que ingresan a la USC tienen en su formacin en
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


97
secundaria cursos de informtica, la mitad de ellos desde el ingreso a primaria;
para 8 de cada 10 estudiantes que ingresan a la USC el acceso a internet es un
hbito diario; 8 de cada 10 estudiantes cuentan dentro de sus posibilidades con
acceso a Internet en los Cafs Internet, pero para los dems no es una opcin,
seguramente porque tienen disponibilidad de otros recursos para el mismo fin; 6
de cada 10 estudiantes prefieren usar Google como buscador y los otros 4 se
inclinan por usar Altavista; el navegador por excelencia de los estudiantes es
Internet Explorer, y slo para un 14% su preferencia es Mozilla Firefox.
De acuerdo con Bernhard (2002), en los inicios del siglo XXI resulta
imprescindible asegurarse que los estudiantes adquieran y desarrollan aptitudes
para el uso de la informacin desde su entrada en la enseanza superior, sobre
todo teniendo en cuenta que no siempre o de una manera sistemtica se han
podido beneficiar de una formacin a este respecto en etapas anteriores del
sistema educativo. En las sociedades y economas llamadas de la informacin y
del saber, ser capaz de buscar, evaluar, interpretar y explotar la informacin en
cualquiera de sus formas permite hacer frente a un campo de informacin que no
deja de crecer. Cada vez ms las IE estn tomando conciencia de la importancia
de asegurar una formacin a este respecto, en particular en la enseanza
superior.
En consecuencia, el slo hecho de tener acceso a la informacin no es
suficiente; para que un individuo pueda adaptarse y beneficiarse en la Era de la
informacin debe adquirir habilidades que le permitan reconocer qu informacin
necesita y cuando la requiere, cmo la busca y la evala y de qu modo la utiliza
en forma eficiente (Gibaja, 2003).
As, la universidad donde se realiz el presente estudio no es ajena a las
exigencias de los adelantos de las TICs, pero actualmente enfrenta el reto de que
tanto el maestro como el alumno utilicen las nuevas tecnologas como una
herramienta til e innovadora, para alcanzar el desarrollo profesional y personal
ptimo requerido de acuerdo a las exigencias del mundo actual.

D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


98
Mtodo
Se utiliz un diseo de tipo descriptivo-interpretativo, en el contexto de una
investigacin no experimental. La metodologa utilizada se fundamenta en el
enfoque mixto o integrado, conformado con elementos de la metodologa
cuantitativa y cualitativa que, de acuerdo con Hernndez, Fernndez y Baptista
(2003), constituye el mayor nivel de integracin entre los enfoques cualitativo y
cuantitativo, donde ambos se combinan durante todo el proceso de investigacin.
De esta manera, el uso del enfoque cualitativo facilit la descripcin numrica de
los resultados del cuestionario, relacionndola en el anlisis de datos con los
testimonios vertidos en el grupo focal, el cual se define como una discusin
cuidadosamente planeada, diseada para obtener percepciones sobre un rea
definida de inters, en un medio ambiente permisivo y no amenazante (Huldelson,
citado en Castillo, 2006).

Participantes
Se seleccionaron de manera no aleatoria a 200 alumnos de la carrera de
psicologa, los cuales representaron el 62.89% de una poblacin total de 318
alumnos que estudian esta licenciatura en distintos semestres, inscritos durante el
verano de 2011, y pertenecientes a una institucin pblica de nivel superior del
Sur de Sonora. El grupo estuvo conformado por 81 hombres y 119 mujeres, los
cuales representaron el 40.5% y el 59.5%, respectivamente, y cuyas edades
oscilaron entre los 18 y 62 aos; todos los estudiantes aceptaron participar de
manera voluntaria y fueron informados acerca del propsito de la investigacin.
Segn los datos de identificacin, la edad promedio de los participantes fue de 22
aos, con una desviacin estndar de 5.69.
El grupo focal se llev a cabo con 10 alumnos de la carrera de psicologa, 5
hombres y 5 mujeres seleccionados intencionalmente, con las mismas
caractersticas requeridas para el estudio cuantitativo; dos participantes cursando
el tercer semestre, cuatro en quinto, tres en sptimo, y uno en octavo semestre,
con edades que oscilaron entre los 19 y 26 aos, los cuales se denominan en la
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


99
investigacin cualitativa como sujetos clave (Goetz & Le Compte, citados en
Castillo, 2006).

Instrumentos
Con respecto al enfoque cuantitativo, para la recoleccin de los datos de los
estudiantes sobre sus actitudes y hbitos de uso de las TICs, se aplic el
instrumento de medicin Computer Attitude Questionnaire (CAQ). La validacin
para Mxico estuvo a cargo de Morales, Turcott, Campos y Lignan, (2000), y el
anlisis final dio como resultado una nueva agrupacin de reactivos en seis
factores, de los cuales se utilizaron dos que se consideraron pertinentes para los
objetivos de este trabajo. Este cuestionario estandarizado ha sido diseado para
utilizarlo con adultos de una comunidad universitaria (de licenciatura, posgrado y
escuelas profesionales) para recolectar informacin acerca de las actitudes hacia
las computadoras y el acceso y uso de Internet.
El instrumento estuvo constituido por tres apartados: el primero aport
datos generales (reactivos del 1 al 7) en escala dicotmica; el segundo recuper
informacin acerca de las actitudes hacia el uso de las computadoras (tem 8 al
27); y el tercer apartado indag sobre los hbitos en la utilizacin de las
tecnologas de la informacin y la comunicacin (reactivos del 28 al 34). Dicho
instrumento fue adecuado a los fines de la presente investigacin y const en total
de 34 reactivos. En la segunda y tercera parte se utiliz una escala tipo Likert con
cinco opciones de respuesta: totalmente en desacuerdo, en desacuerdo, indeciso,
de acuerdo y totalmente de acuerdo. En el anlisis de confiabilidad realizado por
los investigadores, el Alpha de Cronbach dio como resultado .79, por lo que el
instrumento es internamente confiable (Ver Anexo 1).
En lo que respecta al enfoque cualitativo, para la recoleccin de datos se
utiliz un cuestionario no estandarizado adecuado al propsito de esta
investigacin, el cual const de cuatro preguntas abiertas relacionadas con las
variables del estudio y una para propuestas de mejora, elaborado por la
D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


100
investigadora (Ver Anexo 2). A continuacin se describen las variables de esta
investigacin, como se muestra en la Tabla 1.

Tabla 1. Descripcin de variables

VARIABLE DESCRIPCIN
Actitudes
hacia el
uso de las
TICs
Conjunto de creencias, todas ellas relacionadas
entre s y organizadas en torno al uso de las TICs,
las cuales predisponen a reaccionar
preferentemente de una manera determinada.
Hbitos de
uso de las
TICs
Actividades que se realizan para generar
conocimiento, incluyen la bsqueda, seleccin y
valoracin de informacin, para la solucin de
problemas o la investigacin.

Procedimiento
Previamente se solicit autorizacin a la Jefa del Departamento de Psicologa de
la universidad para aplicar el Cuestionario. La aplicacin se llev a cabo de
manera grupal y tuvo lugar en los salones de clase y otras reas de la
Universidad. Posteriormente se form un grupo de enfoque (focal) compuesto por
10 estudiantes de la Licenciatura en Psicologa, a quienes se les aplic un
cuestionario con base en una gua de temticas-preguntas acerca de las variables
estudiadas en esta investigacin. Las temticas se formularon en un lenguaje
accesible al grupo de informantes; el investigador particip activamente y se
mostr perceptivo a la situacin.

Resultados y Discusin
A continuacin se presentan los resultados obtenidos en el presente estudio
mixto, con la siguiente estructura: primeramente se muestran los datos
cuantitativos de manera global, posteriormente se presentan grficas indicando los
porcentajes de los tems ms relevantes y se integran algunas opiniones vertidas
en el grupo focal.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


101
Al analizar las respuestas emitidas por los participantes, se observ que un
95% posee celular, el 96% tiene computadora propia que pueden utilizar para sus
estudios, el 87% cuenta con Internet en su casa, el 50% alguna vez ha tomado
cursos de computacin, y el 69% est dispuesto a tomar cursos de computacin.
Con respecto a los reactivos que evalan las actitudes hacia el uso de la
computadora, este grupo de estudiantes de psicologa manifiesta estar totalmente
de acuerdo en el tem que afirma Las computadoras nunca reemplazarn la vida
humana con un 35%; de igual manera, el 51% est de acuerdo en que La gente
se est convirtiendo en esclavo de las computadoras (Ver Grfica 1); asimismo
un 40% est de acuerdo en que Las computadoras son responsables de muchas
de las cosas buenas que tenemos; de igual manera el 41% est de acuerdo en
que Existen posibilidades ilimitadas para las aplicaciones computacionales que
an no se han pensado: asimismo el 51% est de acuerdo en el reactivo que
afirma El uso excesivo de la computadora puede ser daino para los humanos; y
un 41% est de acuerdo en que Las computadoras pueden deshumanizar la
sociedad; sin embargo, el 47% manifiestan estar de acuerdo en que La vida ser
ms fcil y rpida con computadoras (Ver Grfica 2).

Grfica 1. La gente se est convirtiendo en esclava de las computadoras
A








A

D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


102
Al respecto, un alumno de octavo semestre afirm: A medida que la
tecnologa avanza, el tiempo de uso de la computadora se prolonga, esclaviza en
el sentido que ahora nosotros estamos al servicio de los procesos, que muchas
veces complican an ms las actividades.

Grfica 2. La vida ser ms fcil y rpida con computadoras











En cuanto a esta ltima afirmacin, un alumno de sptimo semestre
declaro: No necesariamente, porque usar tanto la tecnologa puede hacer que
nosotros como estudiantes tengamos un pensamiento pobre por el fcil acceso a
la informacin, porque el esfuerzo es menor y no todo es confiable.
De manera complementaria, se observ que en el reactivo Me siento
intimidado por las computadoras el 57% est totalmente en desacuerdo con esta
afirmacin; tambin sobresale el tem que declara Las computadoras son difciles
de entender y frustrantes para trabajar con ellas, en el que el 55% manifiesta
estar totalmente en desacuerdo; asimismo el 25% se mostr en desacuerdo con el
enunciado Pronto nuestro mundo ser completamente manejado con
computadoras.
Por su parte, en el apartado sobre hbitos y uso del Internet, el 77% del
grupo utiliza el Internet al menos una vez al da, el 71% afirma que el lugar ms
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


103
frecuente en donde lo usa es en su casa, y el 48% manifiesta que utiliza el Internet
para obtener informacin; sin embargo, un 30% lo utiliza como medio de
comunicacin, principalmente el Chat y correo electrnico; el 15% lo usa para
participacin en comunidades virtuales, de las cuales prefiere Facebook, con
respecto a actividades de entretenimiento el 7% lo utiliza para descargar pelculas
o software (Ver Grfica 3).

Grfica 3. Para qu utilizas Internet?












As, una alumna de tercer semestre mencion que: El Internet se utiliza
principalmente como entretenimiento, para realizar actividades acadmicas, como
medio de comunicacin, correo y en las redes sociales, principalmente Facebook y
MSN.
Por otro lado, el 60% dice usarlo para investigacin acadmica y bsquedas
generales en sitios web, un 18% acerca de organizaciones civiles/autoridades
pblicas, va sitios web, y un 5% relacionada con salud o servicios de salud, de
igual manera, un 5% sobre productos y servicios (Ver Grfica 4).


D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


104
Grfica 4. Qu tipo de informacin buscas?











Una alumna de quinto semestre coment al respecto que: Relacionada con
tareas escolares, noticias, ocio, deportes, moda, de redes sociales.
Entre los principales resultados se encontr un alto ndice de estudiantes
con acceso a Internet desde su casa, y una tercera parte de ellos utiliza Internet
en un Cibercaf, la mayora de los encuestados navega por Internet diariamente y
otra tercera parte dos veces por semana como mnimo. Los servicios ms usados
son el correo electrnico y bsqueda de informacin con fines educativos. El foro
de discusin es un medio de comunicacin muy poco utilizado, pero resalta el
hecho de que los estudiantes utilizan principalmente el Internet como medio de
comunicacin, destacndose la participacin en comunidades virtuales,
particularmente Facebook. Con respecto a actividades de entretenimiento, lo usan
principalmente para la obtencin de pelculas, msica y software.
El patrn de hbitos de uso de Internet encontrado en esta investigacin es
muy semejante a los datos encontrados en otras investigaciones, como la
realizada por la Universidad Santiago de Cali (USC, 2009). El correo electrnico y
la bsqueda de informacin en Internet sobresalen, como en la mayora de las
investigaciones consultadas. Adems, prevalece el entretenimiento y la
participacin en comunidades sociales virtuales. De esta manera, se puede
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


105
concluir que el uso de Internet se encuentra todava muy alejado de un
aprovechamiento adecuado de todas sus potencialidades educativas y
comunicacionales, pues el acceso es limitado y la gama de servicios utilizados
tambin.
En investigaciones anteriores (Morales et al., 2000), se ha mencionado la
necesidad de que los jvenes aprendan a analizar la informacin, resuelvan
problemas y tomen decisiones, pero desafortunadamente la evidencia ha
mostrado que esta meta no ha sido alcanzada. De acuerdo con los resultados
obtenidos en sta y otras investigaciones, los estudiantes del sistema de
educacin formal son incapaces, en un gran porcentaje, de realizar el tipo de
pensamiento que el trabajo en las universidades est requiriendo, la investigacin
sugiere que la meta de ensear a los alumnos a pensar de manera crtica sigue
sin conseguirse.
Sera conveniente, por tanto, realizar ms investigaciones acerca del uso
que los alumnos hacen de las TICs para profundizar en los hbitos de los
estudiantes y su relacin con la demanda y motivacin por parte de los profesores
para el uso educativo de Internet. Tambin sera interesante conocer cmo los
estudiantes desarrollan sus investigaciones en Internet. Poseen mtodos
adecuados para realizar bsquedas eficaces en Internet o se reduce a ir a dos o
tres buscadores, copiar y pegar informacin, sin mayor anlisis y reflexin? Son
capaces de seleccionar, filtrar, analizar y transformar la informacin obtenida en
conocimiento? A qu nivel queda la bsqueda de informacin en Internet? Estas
y otras preguntas pueden dar paso a nuevas investigaciones que nos ayuden a
identificar el nivel de alfabetizacin digital o habilidades informativas que poseen
los estudiantes para poder capacitarlos mejor y de esta manera obtener el mejor
provecho de esta gran red de informacin y comunicacin que es Internet.
En los ltimos aos el creciente desarrollo tecnolgico en materia de
informacin ha provocado que las instituciones de educacin superior mexicanas
traten de concientizar a los estudiantes y docentes sobre el papel relevante que
juega la informacin en los programas acadmicos. Existen diversos factores que
D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


106
pueden influir para que los estudiantes universitarios no desarrollen habilidades
informativas, como podran ser la falta de hbitos de lectura, lo cual genera una
actitud negativa hacia todo lo que se refiera a la informacin representando esto
un problema, ya que la era de la informacin se caracteriza por un crecimiento
acelerado del volumen y el acceso a sta a travs de formatos impresos,
electrnicos, entre otros; por lo tanto, las habilidades para usar y acceder a la
informacin sern cruciales.
A mediados de los aos 70 se empez a utilizar el trmino alfabetizacin
informativa, sin embargo, es hasta 1980 cuando el Presidential Committee on
Information Literacy define a una persona alfabetizada en informacin como una
persona capaz de reconocer cundo necesita informacin y tiene la habilidad para
localizarla, evaluarla, y usarla efectivamente para satisfacer su necesidad de
informacin. Finalmente, una persona alfabetizada en informacin es quien sabe
cmo aprender a aprender. Ella conoce cmo aprender porque conoce cmo se
organiza el conocimiento, cmo encontrar informacin y cmo usarla. Es una
persona preparada para el aprendizaje continuo porque puede encontrar la
informacin para contestar una pregunta, realizar una tarea o tomar una decisin
(Varlejs, 1991).

Consideraciones finales
Actualmente la abundancia de recursos y servicios de informacin
disponibles en las Instituciones de Educacin Superior (IES) propicia que los
usuarios de los mismos se sientan perdidos al intentar sacarles el mayor
provecho. Para que este problema pudiera solucionarse sera necesario que en
las IES se diseen Programas de Formacin de Usuarios, ya sea como cursos
curriculares o producidos en las unidades de informacin como la Biblioteca de la
Universidad, o las Tutoras, entre otros servicios estudiantiles. Asimismo, debern
estar dirigidos, en nuestro caso, a los alumnos de la carrera de psicologa, pues en
su quehacer profesional inevitablemente tendrn que hacer investigaciones para
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


107
mantenerse actualizados. Adems, saber utilizar la informacin debe ser una de
sus competencias principales.
Algunas propuestas de mejora que manifestaron los participantes del grupo
focal son: Que los alumnos sean capacitados constantemente en el uso de las
TICs y la bsqueda de informacin en Internet, cursos para utilizar el Internet de
forma adecuada, asimismo Tratar de no dejar que la tecnologa sobrepase
nuestra capacidad de resolver por nosotros mismos los problemas.
En la universidad donde se realiz el estudio se cuenta con una Biblioteca
que tambin proporciona el servicio de Formacin de Usuarios, esto se trata de un
conjunto de actividades que realiza el personal bibliotecario para transmitir al
usuario un conocimiento ms especfico sobre el funcionamiento y recursos de
informacin de la Biblioteca Digital, todo esto con el fin de apoyar a los docentes
en sus esfuerzos por mejorar el proceso educativo de los estudiantes al desarrollar
sus habilidades en el uso y recuperacin de la informacin. Su objetivo principal es
instruirlos en los procesos de identificacin, localizacin, seleccin, evaluacin y
utilizacin de datos de informacin, adems se imparten talleres de capacitacin
sobre el uso de la plataforma digital, la cual incluye el uso de libros digitales,
objetos de aprendizaje, tesis virtuales y bases de datos electrnicas.
Finalmente, como resultado de este estudio, se incluy en el Plan de clase
de la materia de Introduccin a la Investigacin, que el maestro acuda con su
grupo de alumnos a una capacitacin sobre los recursos virtuales disponibles en la
plataforma de Biblioteca, misma que se refuerza en las materias de Metodologa
de la Investigacin y en el Seminario de Tesis del Departamento de Psicologa.







D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


108
Referencias
Bernhard, P. (2002). La formacin en el uso de la informacin: Una ventaja en la
enseanza superior. Situacin actual. Anales de Documentacin, 5, 409-435.
Castillo, E. (2006). Educacin, comunicacin y nuevas perspectivas metodolgicas
en las ciencias sociales. Mxico: Mora-Canta
Castro, J. (2008). La alfabetizacin digital como factor de inclusin social. La
experiencia de la Red Conecta. Recuperado de
http://campus.usal.es/~teoriaeducacion/rev_numero_06/n6_art_castro.htm.
European School/Net (2006). Impacto de las TIC en escuelas europeas. Informe
sobre una revisin de estudios referentes a este campo. Recuperado el 4 de
mayo, 2011, de http://www.eduteka.org/modulos/8/237/992/1.
Gibaja, V. (2003). Information literacy instruction: Theory and practice. (Resea del
libro Information Literacy Instruction: Theory and practice de Esther S.
Grassian and Joan R. Kaplowitz). Informacin, Cultura y Sociedad, 8, 117-
120.
Hargreaves, A. (2003). Ensear en la sociedad del conocimiento. Espaa:
Octaedro.
Hernndez, R., Fernndez, C. & Baptista, P. (2003). Metodologa de la
investigacin. Mxico: McGraw Hill.
Macotela, S. (2007). Replanteando la formacin de psiclogos: Un anlisis de
problemas y algunas alternativas de solucin. Enseanza e Investigacin en
Psicologa 12(1), 5-25.
Martnez, A. (2006). Propuesta para el uso de tecnologa de informacin y
comunicacin en el aula de clases: Universidad Latina de Panam.
Recuperado de http://www.betheling.com/technical/tic/tic12e.pdf.
Morales, C., Turcott, V., Campos, A. & Lignan, L. (2000). Actitudes de los
escolares hacia la computadora y los medios para el aprendizaje. In Reporte
de Resultados Generales 1999. (Proyecto Actitudes de los estudiantes y
docentes hacia la computadora y los medios computarizados). Mxico:
Instituto Latinoamericano de la Comunicacin Educativa.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


109
Ramrez, M. y Rocha, M. (2007). Gua para el desarrollo de competencias
docentes. Mxico: Trillas.
Universidad Santiago de Cali (2009). Encuesta uso de tecnologa 2009.
Recuperado de http://www.GT-Informe_Resultados_encuesta_
tecnologa_estudiantes_primer_semestre.pdf-Adobeder.Rea.
Varlejs, J. (1991). Information literacy: Just another bussword". In Information
literacy: learning how to learn (pp. 1-11). Jefferson, N. C.: MacFarland.























D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


110
ANEXO 1
Cuestionario sobre actitudes y hbitos de uso de la computadora
y el Internet

Obtenido de: Morales, Turcott, Campos y Lignan (2000)

Este instrumento est diseado para recolectar informacin acerca de las actitudes hacia las
computadoras y el acceso y uso de Internet por parte de los alumnos de psicologa. Esto no es un
examen que contiene respuestas correctas e incorrectas, slo queremos saber su opinin sincera y
objetiva, entendiendo que los datos que obtengamos de este instrumento, sern tratados en forma
confidencial y slo para fines educativos. Le agradecemos de antemano el tiempo que se tome
para contestarlo.

Instrucciones: Por favor, lee cada uno de los enunciados y marca con una X la opcin que
refleje mejor tu opinin al respecto.

1 Datos generales

1. Edad: aos cumplidos.

2. Gnero:

Femenino

Masculino

3. Tiene celular?

S

No

4. Tiene computadora propia?:

S

No

5. Cuento con internet en mi casa:

S

No

6. Alguna vez he tomado un curso de computacin:

S

No

7. Estara dispuesto a tomar un curso de computacin:

S

No







Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


111
2
Actitudes. Use la escala que se expresa en la tabla para indicar su posicin respecto a cada
enunciado.


T
o
t
a
l
m
e
n
t
e

e
n

d
e
s
a
c
u
e
r
d
o

E
n

d
e
s
a
c
u
e
r
d
o

I
n
d
e
c
i
s
o

D
e

a
c
u
e
r
d
o

T
o
t
a
l
m
e
n
t
e


d
e

a
c
u
e
r
d
o

8. Las computadoras nunca reemplazarn la vida humana.

9.
Las computadoras me ponen incmodo porque no las
entiendo.
10.
La gente se est convirtiendo en esclavo de las
computadoras.

11.
Las computadoras son responsables de muchas de las
cosas buenas que tenemos.

12.
Pronto nuestras vidas sern controladas por
computadoras

13. Me siento intimidado por las computadoras.

14.
Existen posibilidades ilimitadas para las aplicaciones
computacionales que an no se han pensado.

15.
El uso excesivo de computadoras puede ser daino
para los humanos.

16. Las computadoras pueden deshumanizar la sociedad.

17.
Las computadoras pueden eliminar mucho del trabajo
tedioso.

18.
El uso de computadoras est elevando nuestro nivel de
vida.

19.
Las computadoras convierten a las personas en otro
nmero.

20.
Las computadoras estn reduciendo la importancia de
muchos trabajos realizados por el hombre.
21.
Las computadoras son rpidas y eficientes lo que
significa ganancia de informacin.

22.
Las computadoras me intimidan ya que parecen muy
complejas.

D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


112

T
o
t
a
l
m
e
n
t
e

e
n

d
e
s
a
c
u
e
r
d
o

E
n

d
e
s
a
c
u
e
r
d
o

I
n
d
e
c
i
s
o

D
e

a
c
u
e
r
d
o

T
o
t
a
l
m
e
n
t
e


d
e

a
c
u
e
r
d
o

23.
Las computadoras reemplazarn la necesidad de
trabajar con humanos.

24.
Las computadoras nos estn llevando a una brillante
nueva era.

25.
Pronto nuestro mundo ser completamente manejado
con computadoras.

26. La vida ser ms fcil y rpida con computadoras.

27.
Las computadoras son difciles de entender y frustrantes
para trabajar con ellas.



3
Hbitos. Marque con los nmeros del 1 al 5 segn sea su preferencia. Tomando en cuenta
que 1 es menos y 5 es ms, para indicar su posicin respecto a cada enunciado.




29. Cules son los lugares ms
frecuentes en que utilizas Internet?
Casa
Trabajo
Laboratorios computo ITSON
Red inalmbrica pblica
Cybercaf

28. Con que frecuencia utilizas Internet?

Al menos una vez al da
Al menos dos veces a la semana
Al menos una vez al mes
Al menos dos veces al mes
Nunca

30. para qu utilizas Internet?
Obtener informacin
Comunicacin
Participacin en comunidades
virtuales

Actividades de entretenimiento

31. OBTENER INFORMACIN
Sobre productos y servicios
Relacionada con salud o
servicios de salud

De organizaciones
civiles/autoridades pblicas vas
sitios Web

Para investigacin
acadmica/estudio

Otra informacin o bsquedas
generales en sitios Web

Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 91-114


113











Le agradecemos sus respuestas y su participacin en este estudio
















32. COMUNICACIN

Chat


Correo electrnico


Foros de discusin



33. PARTICIPACIN EN COMUNIDADES
VIRTUALES

Facebook
Hi5
Myspace
Metroflog
Otros

34. ACTIVIDADES DE ENTRETENIMIENTO

Jugar
Obtener pelculas/msica/software
Leer/descargar libros electrnicos
Leer peridicos
Otras actividades de
entretenimiento

D. A. Nez, E. Ochoa, J. J. Vales, M. T. Fernndez & G. P. Ross


114
ANEXO 2

TCNICA: Grupo focal

Cuestionario


Fecha_________

Edad: Sexo: Semestre: _________


Variable 1: Actitudes

1. La gente se est convirtiendo en esclavo de las computadoras?

2. La vida ser ms fcil y rpida con computadoras?



Variable 2: Hbitos

1. Para qu utilizas el internet?

2. Qu tipo de informacin buscas?



Propuestas de mejora:
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


115

Discursos sobre a aprovao da unio estvel de homossexuais
em um grupo de discusso virtual

Fabio Scorsolini-Comin
1

Laura Vilela e Souza
2

Universidade Federal do Tringulo Mineiro, Uberaba, Brasil

Manoel Antnio dos Santos
3

Universidade de So Paulo, Ribeiro Preto, Brasil

Resumo
O objetivo deste estudo foi compreender, a partir de uma abordagem
construcionista social, de que modo os repertrios interpretativos
sobre a unio estvel entre homossexuais so utilizados em uma
rede social. Foram analisados os comentrios dos participantes de
um grupo de discusso de uma rede social, em resposta notcia
sobre o reconhecimento da extenso para casais homossexuais, da
legislao que regula a unio estvel, publicada no dia 5 de maio de
2011. Nas conversas analisadas, notam-se dois movimentos
distintos: a necessidade de uniformizao do sentido de famlia sob
a gide religiosa, heteronormativa e pautada na procriao; e a
necessidade de abarcar as diferentes possibilidades de definio do
que seria uma unidade familiar, o que inclui a efetivao da unio
estvel entre pessoas do mesmo sexo. Conhecer as repercusses
ticas e polticas do uso desses repertrios, que no so neutros,
pode ampliar o convite para que outras vozes possam ser cotejadas
e trazidas baila, a fim de que novos sentidos sejam reconhecidos
em seu potencial transformador.

Palavras-chave: homossexualidade, gnero, famlia,
construcionismo social.


Resumen
El objetivo de este estudio fue comprender, a partir de un abordaje
socioconstruccionista, de qu manera los repertorios interpretativos
sobre la unin estable entre homosexuales son utilizados en una red
social. Fueron analizados los comentarios de los participantes de un
grupo de discusin de una red social, en relacin a la noticia de la
aprobacin de la ley que reconoce los matrimonios homosexuales,

1
scorsolini_usp@yahoo.com.br
2
lauravilelasouza@gmail.com
3
masantos@ffclrp.usp.br
F. Scorsolini-Comin, L. Vilela e Souza & M. A. Santos


116
publicada el 5 de mayo de 2011. En las conversaciones analizadas,
se observan dos movimientos distintos: la necesidad de estandarizar
la nocin de familia, bajo la gida religiosa, el discurso
heteronormativo y la procreacin; y la necesidad de abarcar las
diferentes posibilidades de definicin de lo que sera una unidad
familiar, lo que incluye la realizacin de una unin estable entre
personas del mismo sexo. Conocer las repercusiones ticas y
polticas del uso de esos repertorios, que no son neutros, puede
extender la invitacin a otras voces, de modo que los significados
sean reconocidos en su potencial transformador.

Palabras clave: homosexualidad, gnero, famlia, construccionismo
social.


Abstract
From a social constructionist approach, the objective of this study
was to understand how the interpretative repertoires on the stable
union of homosexuals are expressed in a social network. We
analyzed the comments of participants in a group discussion of a
social network, in response to news about the approval of the law
that recognizes gay marriages, published on May 5, 2011. Two
distinct movements were noted: the need to standardize the notion of
family under the aegis of religion, heteronormative discourse and
procreation, and the need to cover the different possibilities of
understanding what a family unit is, which includes the realization of
stable relationship between persons of the same sex. The possibility
of listing the ethical and political implications of these repertoires
were pointed out, repertoires that are not neutral, extending the
invitation to other voices, so that the meanings are recognized in its
transformative potential.

Keywords: homosexuality, gender, family, social constructionism.

As prticas discursivas sobre homossexualidade
Em cada um dos pontos do dilogo que se desenrola, existe uma multiplicidade
inumervel, ilimitada de sentidos esquecidos, porm, num determinado ponto, no
desenrolar do dilogo, ao sabor de sua evoluo, eles sero rememorados e
renascero numa forma renovada (num contexto novo). No h nada morto de
maneira absoluta. Todo sentido festejar um dia seu nascimento (Bakhtin,
1979/1992, p. 414).
Embora diferentes sentidos sobre o que considerado, atualmente, como
homossexualidade possam ser reconhecidos no tempo longo da histria (Spink &
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


117
Medrado, 2000), a circunscrio de discursos que a reconheam como uma
possibilidade de unio e de parentesco, ou seja, da construo de uma noo de
famlia, tem sido incorporada agenda contempornea. Esse movimento decorre de
diversas mudanas no cenrio cultural, tais como a maior visibilidade dos
movimentos LGBT (lsbicas, gays, bissexuais, transexuais e transgneros) na mdia,
a presso da sociedade civil em torno do reconhecimento dos direitos dos cidados
independentemente de suas escolhas afetivas e orientao sexual, bem como do
entendimento de que a sexualidade repercute para alm da esfera das intimidades,
tornando-se uma questo social e que compete, portanto, esfera pblica.
Foucault (1988/1999), na dcada de 1970, destacava as relaes existentes
entre sexo e poder, afirmando que, se o sexo fosse reprimido e proibido de ser
narrado, o fato de se falar dele j denotaria uma transgresso deliberada. Ao
enunciar o sexo como categoria interdita, desordenar-se-ia a lei e antecipar-se-ia a
liberdade futura. Esse argumento foucaultiano teve uma implicao direta nas
pesquisas sobre a sexualidade e os comportamentos sexuais, na medida em que,
ao falarmos das prticas sexuais, estaramos adentrando um terreno obscuro e
minado.
Para alm de uma compreenso tipicamente biolgica, da qual deriva uma
interpretao religiosa, a homossexualidade tem sido construda como uma
condio no mais patolgica, ligada a distrbios sexuais ou mentais (Dunker &
Kyrillos Neto, 2010), o que vem repercutindo no modo como vem sendo concebida
pela sociedade contempornea (Dias, 2006).
Os movimentos homossexuais, que lutavam pela visibilidade das chamadas
minorias sexuais, ganharam cada vez mais espao na agenda social com a
disseminao da Aids, nas dcadas de 1980 e 1990, alm das mudanas culturais,
que incidiram diretamente sobre a constituio desses grupos e sobre os
comportamentos sexuais de um modo geral. Outra evidncia dessas mudanas a
no transparncia da orientao homoertica em documentos oficiais e nas prprias
releituras acerca do que famlia e do que se concebe como sendo a sexualidade
(Fine, Laterrasse & Zaouche-Gaudron, 1998; Moscheta, 2004; Mello, 2005; Vecho &
Schneider, 2005; Uziel et al., 2006; Salom, Espsito & Moraes, 2007; Santos,
Brochado Jnior & Moscheta, 2007; Uziel, Cunha & Torres, 2007; Kerne & Silva,
2009; Farias, 2010; Scorsolini-Comin & Ceclio, 2011). tambm notvel o
F. Scorsolini-Comin, L. Vilela e Souza & M. A. Santos


118
silenciamento sobre a questo da luta pela igualdade dos direitos de cidadania dos
homossexuais por parte do legislativo brasileiro.
De acordo com Trevisan (2010), a maior movimentao da sociedade
brasileira em torno das temticas LGBT mostra no apenas um interesse pela
incluso desse pblico como uma audincia relevante no meio social, mas como
uma forma de trazer ao centro uma discusso que sempre esteve margem,
inclusive em relao produo do conhecimento cientfico. Nessa discusso, o
Brasil vem sendo palco de recentes embates e redefinies acerca das temticas
LGBT, o que no acompanhado pelo incremento em sua produo cientfica
quando comparado com o contexto internacional. Amparados em uma ampla reviso
dos ltimos 30 anos, Vecho e Schneider (2005) destacaram que a maior parte dos
estudos sobre a temtica provm dos Estados Unidos, seguido pelo Reino Unido,
Blgica, Dinamarca, Frana e Canad, sendo que o Brasil no mencionado nesse
corpo de literatura analisado, o que implica na necessidade de que mais estudos
sejam conduzidos pelos grupos de pesquisa brasileiros, a exemplo do que pode ser
vislumbrado em outros pases.
Por outro lado, diferentes organizaes tm promovido uma aproximao com
a temtica LGBT, inclusive no que se refere formao de profissionais das reas
de sade e cincias sociais, como o caso do Conselho Federal de Psicologia
(CFP, 2008), que publicou uma cartilha chamada Adoo: um direito de todos e
todas. Nesse documento, a entidade que representa a categoria dos psiclogos no
mbito nacional discorre sobre a nova lei da adoo e de que modo esse dispositivo
ainda no se mostra sensvel adoo por casais constitudos de indivduos do
mesmo sexo, priorizando uma descrio essencialista de famlia, que pressupe o
seu seio nuclear e a sua matriz fundados em uma unidade heterossexual.
O documento Psicologia e diversidade sexual: desafios para uma sociedade
de direitos, outra publicao do Conselho Federal de Psicologia (CFP, 2011), uma
que traz contribuies de diferentes psiclogos e pesquisadores de temticas LGBT
para pensar de que modo a diversidade sexual tem atravessado documentos oficiais
e prticas profissionais e tambm educacionais. Convocando a audincia dos
psiclogos para uma sensibilizao em torno das questes da diversidade sexual,
bem como se preocupando com a construo de referncias que permitam balizar
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


119
possveis prticas nesse campo, tal entidade promove uma maior visibilidade da
discusso, em contraposio ao movimento de psicopatologizao que imperava
nas prticas psicolgicas at h pouco tempo vigentes.
Tambm o Ministrio da Educao, por intermdio da Secretaria de Educao
Continuada, Alfabetizao e Diversidade, em parceria com a UNESCO, publicou o
livro de Junqueira (2009) Diversidade sexual na educao: problematizaes sobre
a homofobia nas escolas, com o objetivo de conscientizar educadores, pais e
profissionais da rea de educao acerca no apenas do combate homofobia, mas
da necessidade de formar pessoas aptas a discutirem a diversidade em instncias
educacionais, como as escolas. Mais do que isso, compreende-se a escola tambm
como um ambiente de socializao responsvel por contribuir com o processo de
garantir maior visibilidade das temticas LGBT (Junqueira, 2009b; Louro, 2009).
Dados do Censo Demogrfico de 2010, divulgados pelo Instituto Brasileiro de
Geografia e Estatstica (IBGE, 2011), mostram que 60 mil casais do mesmo sexo
moram juntos no Brasil. A regio Sudeste a que concentra o maior nmero de
casais homossexuais, em torno de 32202. Em segundo lugar est regio
Nordeste, com 12196, seguida das regies Sul (8034), Centro-oeste (4141) e Norte
(3429).
Em relao homofobia no contexto brasileiro, h projetos de lei em
tramitao que definem os crimes resultantes de discriminao por orientao
sexual, gnero e identidade de gnero. Esses projetos tm desencadeado um
importante debate acerca do preconceito e discriminao contra a orientao sexual
na sociedade brasileira, bem como acerca da liberdade de expresso e da
democracia (Moscheta, 2011, p. 1). Tais projetos tm possibilitado que outras
temticas LGBT ganhem espao na mdia e sejam alvo das polticas pblicas e de
acesso cidadania, como a questo da unio civil entre pessoas do mesmo sexo,
que abordaremos a seguir.

A unio civil entre pessoas do mesmo sexo no contexto brasileiro
Em todo o mundo, mais de 20 pases reconhecem a unio civil de
homossexuais, incluindo pases da Amrica do Sul, como o Uruguai e a Argentina.
Outros pases, assim como alguns estados americanos, permitem casamentos gays
uma deciso ainda mais combatida por setores conservadores da sociedade e pela
F. Scorsolini-Comin, L. Vilela e Souza & M. A. Santos


120
igreja catlica. No dia 17 de junho de 2011, o Conselho de Direitos Humanos da
ONU aprovou, em deciso indita, uma resoluo em favor dos direitos dos
homossexuais, reconhecendo a igualdade dos indivduos sem distino da
orientao sexual.
No Brasil, no dia 5 de maio de 2011, em uma deciso unnime e histrica, o
Supremo Tribunal Federal (STF) reconheceu as unies estveis de homossexuais.
Na prtica, isso significa que esses ministros entenderam que casais gays devem
desfrutar de direitos semelhantes aos de pares heterossexuais, como penses,
aposentadorias e incluso do(a) companheiro(a) em planos de sade. Em outras
palavras, tal deciso judicial autorizou no apenas as unies civis homossexuais,
mas tambm pleitos de penso e herana.
Essa deciso repercutiu na mdia brasileira e tambm no mbito internacional.
Pases como a Argentina se manifestaram em favor da aprovao da lei. No entanto,
movimentos mais tradicionais e conservadores, como a Conferncia Nacional dos
Bispos do Brasil (CNBB), manifestaram publicamente seu repdio a tal deciso, uma
vez que a igreja catlica no reconhece que esse tipo de unio possa se equiparar
famlia. Pelo menos ao conceito de famlia defendido pela igreja, que pressupe um
homem, uma mulher e sua prole, ou seja, que se fundamenta no consentimento
matrimonial, na complementaridade natural e na reciprocidade entre um homem e
uma mulher, abertos procriao e educao dos filhos.
No dia 28 de junho de 2011, considerado o dia Internacional do Orgulho Gay
e da Conscincia Homossexual, ocorreu o primeiro casamento homoafetivo do
Brasil, na cidade de Jacare, SP. Amparado por deciso do juiz da 2 Vara da
Famlia e das Sucesses desse municpio. Os noivos estavam juntos havia oito anos
e viviam em regime de unio estvel. Tal deciso foi tomada aps parecer favorvel
do Ministrio Pblico de So Paulo. Em termos legais, com o casamento os
cnjuges ganham respaldo jurdico para o reconhecimento do direito sucesso,
para a constituio de patrimnio comum e para o acesso a direitos sociais, como a
penso por morte do cnjuge.
A expectativa que a deciso do STF, histrica no Brasil, venha facilitar
processos como a adoo por casais homoafetivos, em um movimento de
reconhecimento progressivo da legitimidade desse arranjo familiar como uma
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


121
unidade com os mesmos direitos que os casais heterossexuais, produzindo um
significativo avano nas questes relativas construo da parentalidade (Futino &
Martins, 2006; Rodriguez & Paiva, 2009). Na ocasio, foram analisados dois pedidos
no julgamento do STF: um deles do ento governador do Rio de Janeiro, Srgio
Cabral, para que funcionrios pblicos homossexuais possam estender benefcios a
seus parceiros, e outro, da Procuradoria-Geral da Repblica, para admitir casais
gays como entidade familiar. A deciso do Supremo serve de suma norteadora a
ser aplicada em outros tribunais do pas para casos semelhantes.
Os discursos sociais construdos em torno da homossexualidade e da unio
homoafetiva circulam pelos mbitos miditicos, impressos ou no, alm dos
diferentes espaos discursivos relacionados ao meio social, cultura, educao,
sade e s polticas pblicas das quais somos parte e as quais tambm construmos
coletivamente ao longo do tempo. No sentido de compreender de que modo esses
discursos no esto apenas circulando ininterruptamente, mas oferecendo
repertrios interpretativos para a produo de sentidos sobre a homossexualidade e
a unio civil entre homossexuais no Brasil, o objetivo deste estudo foi compreender
os repertrios interpretativos sobre a unio estvel de homossexuais utilizados em
um grupo de discusso virtual.

Mtodo
Procedimento de construo do corpus de pesquisa e anlise de dados
Foram coletados os comentrios dos participantes de um grupo de discusso
de uma rede social, em resposta notcia, publicada em 5 de maio de 2011, sobre o
reconhecimento, pelo STF, da extenso para os casais homossexuais da legislao
que regula a unio estvel. A notcia, intitulada Por unanimidade, Supremo
reconhece unio estvel de homossexuais, foi escrita pelo jornalista Maurcio
Savarese e veiculada no site da UOL Notcias. Segundo informaes da UOL, os
grupos de discusso e comentrios moderados, tais como o analisado neste estudo,
s publicam as mensagens do pblico aps avaliao de um profissional do portal
de notcias. A moderao impede a publicao ou remove do ar mensagens que
esto em desacordo com as regras de uso ou que contenham algum tipo de crime,
previstos na pgina do servidor.
F. Scorsolini-Comin, L. Vilela e Souza & M. A. Santos


122
Para extrao dos dados online, foi elaborado um formulrio para a
construo do banco de dados. A extrao dos dados foi realizada um ms aps a
publicao da notcia no frum de discusso. Inicialmente, todos os comentrios
disponveis foram lidos em sua totalidade e transpostos para este banco.
Posteriormente, os comentrios foram agrupados em categorias temticas de
acordo com seu contedo. Desse modo, separamos os comentrios em termos dos
repertrios interpretativos utilizados, considerando-se os contedos de suas falas
em torno do apoio ou no deciso do STF. A anlise dos dados foi respaldada no
discurso construcionista social (Potter & Wetherell, 1987; Spink, 2004). Foram
ressaltados os repertrios interpretativos utilizados no grupo de discusso virtual na
produo de sentidos sobre a notcia publicada. Repertrios interpretativos so:
As unidades de construo das prticas discursivas o conjunto de termos,
descries, lugares-comuns e figuras de linguagem que demarcam o rol de
possibilidades de construes discursivas, tendo por parmetros o contexto em
que essas prticas so produzidas e os estilos gramaticais especficos (Spink
& Medrado, 2000, p. 47).

Por fim, os repertrios interpretativos foram analisados considerando-se seu
contexto de produo na conversa entre os diferentes participantes da discusso
online, ou seja, identificando em que medida as mensagens estavam respondendo
diretamente matria ou a alguma opinio expressa por outros participantes na
discusso. Esse movimento foi importante para compreender a qual argumento o
participante estava respondendo e a quem o seu discurso era endereado, ainda
que todos os leitores fossem uma audincia.

Resultados e Discusso
Considerando o objetivo do presente estudo, emergiram da anlise dos dados
as seguintes categorias, assim nomeadas: (a) Por um conceito uno de famlia; (b)
Em defesa da legitimidade de outros arranjos familiares; (c) Celebrando a audio
de outros sentidos.


Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


123
Por um conceito uno de famlia
Nessa primeira categoria agrupamos os repertrios interpretativos em torno
de um conceito de famlia delimitado pela dimenso biolgica da procriao, que
valida apenas o exerccio da heterossexualidade como produtor de uma famlia, que
estaria vinculada, acima de tudo, pela transmisso de caractersticas fsicas e de
papis sociais de gnero. Prevalece a noo de famlia como unidade de
reproduo, como se a continuidade da espcie s pudesse ser preservada com a
impossibilidade de que os homossexuais se unissem, como apresentado na
sequncia: Me avisem quando o STF obrigar a natureza a permitir que um casal
gay consiga ter filhos atravs do mtodo natural (relao sexual). Essa eu quero
ver!.
Anteriormente a esse fragmento, o participante clama pela liberdade de
expresso, pedindo que seja respeitado em sua opinio contrria lei. Para
subsidiar esse apontamento, faz uso do discurso de tradio religiosa que remete
criao do homem por Deus, segundo o Gnesis (Deus criou o homem para a
mulher e esta, para o homem).
STF, nos esclarea como vai ser daqui pra frente, eles(as) podem fazer a
manifestao a favor da aprovao da lei e ns no podemos manifestar nossa
liberdade de expresso, que Brasil este de liberdade de expresso. Quando
eles precisarem de clulas-tronco, que tentem produzir em laboratrios! Que
Deus perdoe vocs que acabaram de aprovar uma lei que amordaa a famlia e
o princpio da criao de Deus. Que vossos filhos e netos no venham a se
envergonhar futuramente.

Nesse comentrio publicado, a aprovao da unio estvel entre pessoas do
mesmo sexo amordaa a famlia, sugerindo um silenciamento de um ideal, no
caso, seguindo o discurso heteronormativo que pressupe o casamento no apenas
como um enlace entre pessoas que desejam compartilhar um projeto de vida em
comum, mas como uma garantia de perpetuao da espcie humana (procriao) e
de manuteno da dimenso supostamente sagrada do relacionamento. Quaisquer
arranjos familiares que no estivessem pautados nessa condio heteronormativa
poderiam, ento, ser questionados. Uma famlia ou um ncleo familiar composto por
pessoas que podem se reproduzir pelos meios naturais poderia ser concebido
F. Scorsolini-Comin, L. Vilela e Souza & M. A. Santos


124
como uma famlia? Um casal heterossexual e sem filhos seriam uma famlia? Um
casal que adotasse um filho constituiria uma famlia? Um indivduo sem qualquer
vnculo amoroso com outro e que decide adotar uma criana, constituiria uma
unidade familiar? seguindo esses questionamentos possveis que outro
participante expressa a sua opinio: Sou casado e optamos por no ter filhos.
Casar-se sinnimo de procriao? Melhor voc rever os seus conceitos.
Desse modo, podemos notar uma uniformizao da definio de famlia, mas
uma definio que pode e deve ser restrita ao status quo vigente, ao que
normalizado, ao que aceito de modo mais extensivo, ao que retoma o que
tradicional e no desviante. Tais opinies podem ser vistas como argumentos em
defesa de um posicionamento contrrio ao trazido pela notcia e pelo contedo da
deciso da suprema corte do pas. Esse posicionamento claramente favorece a
iluso de que existe um sentido nico e universal de famlia, como se os laos
biolgicos fossem o balizador das relaes estabelecidas dentro e fora do seio
familiar.
A rede social agrega repertrios interpretativos que se ligam na construo de
saberes e de verdades que no podem ser silenciadas ou compartimentalizadas,
mas que precisam ser discutidas, repensadas e expostas ao exerccio crtico da
reflexo tica. Essa postura exige um reposicionar-se, assumindo ou reassumindo
posturas que possam favorecer prticas menos estereotipadas em diferentes reas
do conhecimento. O direito defesa de determinadas verdades no deve ser
questionado, mas sim a imposio de uma verdade absoluta, fomentando um
discurso que uniformiza, congela e engessa, e no convida mudana.

Em defesa da legitimidade de outros arranjos familiares
Em contraposio a um conceito unvoco e inquestionvel de famlia, outros
repertrios interpretativos disponveis retomam as diferentes possibilidades de
produo de sentidos sobre uma unidade familiar. Em uma das falas selecionadas,
amplia-se a trade homem, mulher e filhos para outros arranjos no centrados no
carter reprodutivo ou religioso, mas em uma possibilidade de expresso do sentido
de famlia.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


125
A famlia uma instituio reconhecida juridicamente, atravs do casamento
ou da unio estvel (entidade familiar). Agora tambm os homossexuais tero
esse direito. Voc est observando apenas um aspecto da coisa. Existem
implicaes jurdicas que beneficiaro os homossexuais, enquanto parte de
uma entidade familiar. Voc est vendo apenas o lado fisiolgico. Existem
casais homossexuais que adotam, outros que trazem filhos de relao
heterossexual, existem outros que fazem inseminao artificial e alugam
barriga, e assim por diante. Hoje a justia reconhece at a entidade familiar
formada por apenas UMA PESSOA [destaque do comentarista], para proteger
os bens dessa pessoa de constrio judicial, quanto a bens de famlia. Quem
tem apenas uma casa no pode t-la penhorada, por ser considerado bem de
famlia. Mas, se uma pessoa sozinha, seria ela famlia? O judicirio diz que
sim, graas a Deus....

Assim, no a quantidade ou o sexo das pessoas, nem mesmo a sua
capacidade reprodutora que servem como critrios para se organizar o espao
familiar, mas outros sentidos outorgados, entre eles a transmisso do patrimnio,
uma questo ligada ao discurso jurdico, ao ordenamento institudo pela Constituio
Federal de 1988 e outros documentos legais e questes que competem s prprias
transformaes observadas na sociedade, as quais nem sempre so possveis de
serem analisadas sem um exame detalhado do que construmos como sociedade,
famlia e afetividade. Ao desconstruir o que se reproduz socialmente como sendo
famlia, abrimos a possibilidade de que novos sentidos sejam incorporados e
discutidos, priorizando descries que coloquem a famlia como um conceito
passvel de reviso e que nos convida a reflexes vrias, muitas das quais sem uma
resposta nica. Abrir a possibilidade de considerar diferentes construes pode nos
conduzir a uma apropriao de um conceito polissmico de famlia, recuperando
sentidos para alm da mera soma de membros ou de suas funes nessa
instituio.
A considerao de um casal homoafetivo como um ncleo familiar que possui
uma organizao prpria, e uma descrio identitria prpria que possui direitos e
deveres, recoloca as pessoas em outras configuraes possveis de serem
compreendidas sob uma mesma categoria. Um homem solteiro que vive sozinho e
F. Scorsolini-Comin, L. Vilela e Souza & M. A. Santos


126
no possui filhos , para efeitos legais e tambm para o censo demogrfico, uma
unidade familiar. Do mesmo modo, um casal sem filhos, seja homo ou heterossexual
constitui uma unidade familiar. O mesmo processo ocorre em diferentes
possibilidades de arranjos, com ou sem filhos, praticantes ou no de uma religio,
favorveis ou no criao de diferentes categorias para expressar uma construo
social que vai ser nomeada como famlia.
Assim, estaramos tratando de um conceito plural, que suscitaria diferentes
sentidos e posicionamentos, e no uma verdade absoluta que, ancorada sobre as
balizas da heteronormatividade, da religio e da biologia, a construo e
perpetuao de um sentido cristalizado e tido como imutvel. A iluso de um sentido
nico, tal como compreendida por Bakhtin (1979/1992), acabaria por favorecer a
construo de prticas que remeteriam, do mesmo modo, produo de uma nica
verdade, desconsiderando o fato de que o universo discursivo compartilhado pela
coletividade est em constante reviso.

Celebrando a audio de outros sentidos
Outro eixo de anlise elencado neste estudo recupera repertrios
interpretativos favorveis deciso do STF e a celebram como uma possibilidade de
apreenso da unio homoafetiva como um direito a ser respeitado e no como uma
condio a ser marginalizada, perseguida ou banida da cena social. O respeito aos
direitos dos homossexuais no apenas algo intrinsecamente relacionado ao
esprito democrtico e republicano, mas possibilidade de no marginalizao da
sexualidade. Esse movimento pode ser compreendido a seguir:
Viva! Que notcia maravilhosa! Parabns ao Supremo, eu acompanhei todos
os pronunciamentos e me emocionei. o incio de uma vitria para o caminho
da igualdade total de direitos aos homossexuais.
Emocionante saber que, depois de 37 anos de vida, finalmente estou sendo
reconhecido como um cidado quase pleno.... Meus direitos sendo
reconhecidos, minha cidadania sendo agradecida, meu patriotismo sendo
validado! Direitos iguais para todos os cidados! Felicidade e plenitude para
todos ns! Lindo!.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


127
A possibilidade de publicizao de um assunto que no decurso de sculos foi
considerado pecado, erro, desvio ou transtorno, acaba por convidar que as
pessoas LGBT a compartilharem suas histrias de vida em relatos pontuados por
esperana e entusiasmo cidado. Os depoimentos tambm contemplam as
transformaes que almejam ou esperam a partir da conquista desse marco legal,
com possveis desdobramentos em termos das polticas pblicas. Trata-se, na
perspectiva de anlise dos repertrios interpretativos, de se reconhecer como
algum que pode ter acesso cidadania e ao respeito pelos seus direitos. Embora
essa possibilidade seja festejada, o reconhecimento dessa cidadania ainda no
completo, quase pleno, justamente por suscitar posicionamentos contrrios e que
ainda no reconhecem como cidads as pessoas que se unem a outras do mesmo
sexo ou que no admitem ver nessa unio um sinnimo de famlia.
No depoimento selecionado, a validao do patriotismo ocorre em funo
desse reconhecimento legal. Como fazer parte de um pas que no reconhece as
suas escolhas? Como sentir-se parte de algo que no o inclui? E como essas
questes sero respondidas daqui em diante? Obviamente, estamos diante de um
desafio ainda distante de ser solucionado, o que desperta a necessidade de que
novas conversas sejam realizadas e de modo aberto, respeitando a possibilidade de
que os sentidos possam festejar o dia de seu nascimento, como diria Bakhtin
(1979/1992), de um modo renovado e em um contexto novo.
Por fim, tendo em vista o embate entre os discursos legais, os religiosos, os
homofbicos, heteronormativos ou pr-LGBT, podemos refletir sobre o comentrio
de outro participante que registrou: O amor venceu. Em lgicas que se chocam,
ora destacando o critrio da procriao, ora remetendo-se criao do homem por
Deus, ora levantando a bandeira de movimentos que no mais se propem a estar
margem, h que se polemizar em que medida o marco decisrio deflagra o incio do
levantamento de outras bandeiras, como a questo da democracia e das polticas
pblicas. No basta compreendermos os posicionamentos e nos filiarmos a um ou
outro discurso, segundo nossas crenas ou convices; importante reconhecer
quais prticas ticas e polticas se corporificam nesses discursos e que limites e
possibilidades eles promovem.


F. Scorsolini-Comin, L. Vilela e Souza & M. A. Santos


128
Consideraes finais
O profissional de Psicologia precisa estar atento s repercusses ticas e
polticas dos diferentes posicionamentos assumidos diante de uma questo que no
mais se situa na dimenso ntima da famlia. O amor e o afeto so construes
discursivas alternativas para a compreenso das implicaes dos posicionamentos
aqui discutidos. O afeto, a famlia, a religio e Deus podem ser bandeiras
construtoras de identidades, assim como podem balizar um discurso unvoco e
cristalizado que, ao invs de convidar para o dilogo, tende a esvair-se em
justificativas do porqu no podem ou no querem entrar em contato.
Entendendo a linguagem como no sendo neutra, a legitimao jurdica da
unio estvel entre pessoas do mesmo sexo no Brasil pode e deve suscitar que
outros movimentos tambm possam lutar pelos seus direitos, e que mais assuntos,
at ento interditos, possam ser publicizados e se tornem insumos de reflexes no
apenas pelo Judicirio, mas por toda a sociedade, no mbito dos fruns online das
redes sociais ou em outros canais de comunicao e interlocuo. Mesmo que seja
um assunto ainda polmico, h que se pensar nas audincias que so convidadas
para o debate, por exemplo, em uma rede social que construda a partir uma
notcia que endereada a um determinado pblico, em um determinado contexto
de produo. Assim, quem efetivamente l a notcia e resolve coment-la, acaba por
j se posicionar como quem, de algum modo, est relacionado temtica e que quer
expressar a sua opinio a respeito, quer seja favorvel, contra ou indiferente.
Por esse movimento, os posicionamentos devem ser compreendidos em sua
no neutralidade e em seu carter social, tornando o desafio de problematiz-los
ainda mais complexa. Abrimos, ao final desse percurso, um convite para que outras
vozes possam ser cotejadas e trazidas baila, a fim de que os sentidos no possam
ser amordaados, mas justamente amplificados e reconhecidos em seu potencial
transformador.





Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


129
Referncias
Bakhtin, M. (1979/1992). Esttica da criao verbal (M. E. G. G. Pereira, trad.). So
Paulo: Martins Fontes.
Conselho Federal de Psicologia (2008). Adoo: Um direito de todos e todas.
Relator: Maria Cristina dvila de Castro. Braslia: Braslia Rdio Center.
Conselho Federal de Psicologia (2011). Psicologia e diversidade sexual: Desafios
para uma sociedade de direitos. Braslia: Autor.
Dias, M. B. (2006). Unio homossexual: O preconceito e a justia. Porto Alegre:
Livraria do Advogado.
Dunker, C. I. L., & Kyrillos Neto, F. (2010). Curar a homossexualidade? A
psicopatologia prtica do DSM no Brasil. Revista Mal-Estar e Subjetividade,
10(2), 425-446.
Farias, M. O. (2010). Mitos atribudos s pessoas homossexuais e o preconceito em
relao conjugalidade homossexual e homoparentalidade. Revista de
Psicologia da UNESP, 9(1), 99-109.
Fine, A., Laterrasse, C., & Zaouche-Gaudron, C. (1998). chacun sa famille.
Toulouse: ditions Universitaires du Sud.
Foucault, M. (1988/1999). Histria da sexualidade I: A vontade de saber (M. T. C.
Albuquerque e J. A. G. Albuquerque, trads.). Rio de Janeiro: Graal.
Futino, R. S., & Martins, S. (2006). Adoo por homossexuais: uma nova
configurao familiar sob os olhares da psicologia e do direito. Aletheia, 24, 149-
159.
Instituto Brasileiro de Geografia e Estatstica. (2011). Censo contabiliza 60 mil casais
gays; metade mora no Sudeste. Recuperado em 28 junho, 2011, de
<http://noticias.uol.com.br/ultnot/multi/2011/04/29/0402CC9C3772CC911326.jht
m>.
Junqueira, R. D. (Org.) (2009a). Diversidade sexual na educao: Problematizaes
sobre a homofobia nas escolas. Braslia: Ministrio da Educao/Secretaria de
Educao Continuada, Alfabetizao e Diversidade/UNESCO.
Junqueira, R. D. (2009b). Homofobia nas escolas: Um problema de todos. In R. D.
Junqueira (Org.), Diversidade sexual na educao: Problematizaes sobre a
homofobia nas escolas (pp. 13-52). Braslia: Ministrio da Educao/Secretaria
de Educao Continuada, Alfabetizao e Diversidade/UNESCO.
F. Scorsolini-Comin, L. Vilela e Souza & M. A. Santos


130
Kerne, F. A. & Silva, A. L. (2009). A homossexualidade de frente para o espelho.
Psico, 40(4), 508-515.
Louro, G. L. (2009). Heteronormatividade e homofobia. In R. D. Junqueira (Org.),
Diversidade sexual na educao: Problematizaes sobre a homofobia nas
escolas (pp. 85-94). Braslia: Ministrio da Educao/Secretaria de Educao
Continuada, Alfabetizao e Diversidade/UNESCO.
Mello L. (2005). Outras famlias: A construo social da conjugalidade homossexual
no Brasil. Cadernos Pagu, 24, 197-225.
Moscheta, M. S. (2004). Construindo a diferena: a intimidade conjugal em casais de
homens homossexuais. Dissertao de Mestrado, Faculdade de Filosofia,
Cincias e Letras de Ribeiro Preto da Universidade de So Paulo, Ribeiro
Preto, SP.
Moscheta, M. S. (2011). DemocraciaS. Sade & Transformao Social, 1(2), 1-3.
Potter, J. & Wetherell, M. (1987). Discourse and social psychology: Beyond attitudes
and behaviour. London: Sage.
Rodriguez, B. C., & Paiva, M. L. S. C. (2009). Um estudo sobre o exerccio da
parentalidade em contexto homoparental. Vnculo, 6(1), 13-25.
Salom, G. M., Espsito, V. H. C. & Moraes, A. L. H. (2007). O significado de famlia
para casais homossexuais. Revista Brasileira de Enfermagem, 60(5), 559-563.
Santos, M. A., Brochado Jnior, J. U. & Moscheta, M. S. (2007). Grupo de pais de
jovens homossexuais. Revista Eletrnica Sade Mental e Drogas, 3(2).
Scorsolini-Comin, F., & Ceclio, M. S. (2011). Pelo direito humano de amar:
Apontamentos sobre a adoo por casais homoafetivos no Brasil. In S. M.
Barroso & F. Scorsolini-Comin (Orgs.), Dilogos em Psicologia: Prticas
profissionais e produo do conhecimento. Uberaba, MG: Editora da
Universidade Federal do Tringulo Mineiro (no prelo).
Spink, M. J. P. (2004). Linguagem e produo de sentidos no cotidiano. Porto
Alegre: EDIPUCRS.
Spink, M. J. P. & Medrado, B. (2000). Produo de sentidos no cotidiano: uma
abordagem terico-metodolgica para anlise das prticas discursivas. In M. J.
P. Spink, (Org.), Prticas discursivas e produo de sentidos no cotidiano.
Aproximaes tericas e metodolgicas (pp. 41-61). So Paulo: Cortez.
Psicologa para Amrica Latina (2013), 25, 115-131


131
Trevisan, J. S. (2010). Homocultura & poltica homossexual no Brasil: do passado ao
por-vir. In H. Costa et al. Retratos do Brasil homossexual: Fronteiras,
subjetividades e desejos (pp. 49-59). So Paulo: Editora da Universidade de
So Paulo/Imprensa Oficial.
Uziel E. P, Cunha, C. S. & Torres, I. (2007). Homoparentalidade: Estratgia poltica e
cotidiano. OmertaaJournal for Applied Anthropology, 2, 118-125. Recuperado
em 5 de dezembro, 2010, de <http://omertaa.org/index.php?option=com_Conten
te&task=view&I d17&Itemid=31>.
Uziel, A. P., Ferreira, I. T. O., Medeiros, L. S., Antonio, C. A. O., Tavares, M.,
Moraes, et al. (2006). Parentalidade e conjugalidade: Aparies no movimento
homossexual. Horizontes Antropolgicos, 12(26), 203-227.
Vecho, O. & Schneider B. (2005). Homoparentalit et dveloppement de lenfant:
Bilan de trente ans de publications. Psychiatrie de lEnfant, 48(1), 271-328.
Nominata de consultores ad hoc

No. 23 (diciembre 2012), No. 24 (junio 2013) y No. 25 (diciembre 2013)

NOMBRE PAS INSTITUCIN
Alba Esperanza Garca
Lpez
Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Alejandro Daz-Mujica Chile Universidad de Concepcin
Alvaro Daz Gmez Colombia Universidad Tecnolgica de Pereira
lvaro V. Buenrostro Avils Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Ana Maria Jac Vilela Brasil Universidade do Estado do Rio de
Janeiro
Ana Mara Rosado Castillo Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Ana Maritza Landzuri
Ortiz
Mxico FES Iztacala, Universidad Nacional
Autnoma de Mxico
Ana Mercs Bahia Bock Brasil Pontifcia Universidade Catlica de
So Paulo
Ana Lcia Faria Brasil Federao Latino-Americana de
Anlise Bioenergtica
Andrs Jimnez Figueroa Chile Universidad de Talca
Andreza Schiavoni Brasil Universidade Estadual de Londrina
Anete Souza Farina Brasil Universidade de So Paulo
Blanca Ins Vargas Nez Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Bruno Simes Gonalves Brasil Pontifcia Universidade Catlica de
So Paulo
Carlos Bonantini Argentina Universidad Nacional de Rosario
Celia Palacios Surez Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Csar Garca Garca Mxico Universidad Nacional Autnoma de
Mxico
Claudia Roco Bueno Castro Mxico Universidad de Ixtlahuaca
Cristina Di Domenico Argentina Universidad Nacional Mar del Plata
Cristina Erausquin Argentina Universidad de Buenos
Aires/Universidad Nacional de La
Plata
Diana S. Lesme Romero Paraguay Sociedad Paraguaya de Psicologa
Elsa S. Guevara Ruiseor Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Emilio Moyano Daz Chile Universidad de Talca
Estrella Virna Rivero
Herrera
Bolivia Universidad Mayor de San Andrs
Edgar Barrero Cuellar Colombia Ctedra Libre Martn-Bar
Edgar Prez Ortega Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Edgar Salgado Garca Costa Rica Universidad Latinoamericana de
Ciencia y Tecnologa
NOMBRE PAS INSTITUCIN
Fbio de Oliveira Brasil Universidade de So Paulo
Fatima Maria Leite Cruz Brasil Universidade Federal de
Pernambuco
Fernando Gonzlez Aguilar Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Francismara Neves de
Oliveira
Brasil Universidade Estadual de Londrina
Gislene Farias de Oliveira Brasil Universidade Federal do Cear
Graciela Filippi Argentina Universidad de Buenos Aires
Gustavo Martineli Massola Brasil Universidade de So Paulo
Hazel Blanco Incer Costa Rica Centro Lezahbi/Universidad Latina
de Costa Rica
Hctor magaa Vargas Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Henry Granada Echeverri Colombia Universidad del Valle, Sede Buga
Hermes Villarreal Tique Colombia Ctedra Libre Martn-Bar
Ingrid Quintana Abello Chile Universidad del Bo-Bo
Itor Finotelli Jr. Brasil Pontifcia Universidade Catlica de
Campinas
Javier A. Rojas Elizondo Costa Rica Centro Nacional de Control del
Dolor y Cuidado Paliativo
Javier Guevara Martnez Mxico Universidad Popular Autnoma del
Estado de Puebla
Jorge Adalberto Daz
Gonzlez
Cuba Universidad Mdica de La Habana
Jorge Arturo Manrique
Urrutia
Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Jorge Castillo Mir Argentina Colegio de Psiclogos del
Chaco/Fundacin Ambiente Total
Jorge Orlando Molina
Avils
Mxico Universidad Nacional Autnoma de
Mxico
Jos Alberto Monroy
Romero
Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Jos Carlos Zanelli Brasil Universidad Federal de Santa
Catarina
Jos Emilio Garca Noce Paraguay Universidad Catlica Nuestra
Seora de la Asuncin
Jos Marcos Bustos Aguayo Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Juana Alejandra Villagmez
Ruiz
Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Laura Domnguez Garca Cuba Universidad de La Habana
Lidia Beltrn Ruiz Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Lcia Isabel da Conceio
Silva
Brasil Universidade Federal do Par
Lumena Celi Teixeira Brasil Universidade Catlica de
Santos/Conselho Regional de
Psicologia de So Paulo
NOMBRE PAS INSTITUCIN
Luz de Lourdes Eguiluz
Romo
Mxico FES Iztacala, Universidad Nacional
Autnoma de Mxico
Luz Mara Flores Herrera Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Lygia de Sousa Vigas Brasil Universidade Federal da Bahia
Magda Patricia Snchez
Rivas
Mxico Universidad Nacional Autnoma de
Mxico
Marcelo Afonso Ribeiro Brasil Universidade de So Paulo
Marcelo Dalla Vecchia Brasil Universidade Federal de So Joo
del-Rei
Marcos Roberto Vieira
Garcia
Brasil Universidade Federal de So Carlos
Maura A. Villasanti Paraguay Universidad Catlica Nuestra
Seora de la Asuncin
Maria Cristina Piauhy S.
Mendes
Brasil Federao Latino-Americana de
Analise Bioenergtica
Maria Cristina Pinto Gattai Brasil Universidade de So Paulo
Maria Cristina Rodrigues
Azevedo Joly
Brasil Universidade So Francisco
Maria da Graa Marchina
Gonalves
Brasil Pontifcia Universidade Catlica de
So Paulo
Maria de Ftima de Souza
Santos
Brasil Universidade Federal de
Pernambuco
Mara Lily Maric Bolivia Universidad Mayor de San Andrs
Mara Refugio Ros Saldaa Mxico FES Iztacala, Universidad Nacional
Autnoma de Mxico
Mara Rosario Espinosa
Salcido
Mxico FES Iztacala, Universidad Nacional
Autnoma de Mxico
Marilda Gonalves Dias
Facci
Brasil Universidade Estadual De Maring
Mario Alberto Patio
Ramrez
Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Mario E. Rojas Russell Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Mario Morales Navarro Chile Universidad de Santiago de Chile
Marta Raquel Martnez
Cceres
Paraguay Universidad Catlica Nuestra
Seora de la Asuncin
Mercedes Argaa Quintana Paraguay Universidad Nacional de Asuncin
Mirna Garca Mndez Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Mnica Pino Muoz Chile Universidad del Bo Bo
Nelson Zicavo Martnez Chile Universidad del Bo Bo
Norma Coppari de Vera Paraguay Universidad Catlica Nuestra
Seora de la Asuncin
Olga Esther Infante Pedreira Cuba Universidad de Ciencias Mdicas
Olivia Tena Guerrero Mxico Universidad Nacional Autnoma de
Mxico
Omar Alejandro Villeda
Villafaa
Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
NOMBRE PAS INSTITUCIN
Oswaldo Hajime Yamamoto Brasil Universidade Federal do Rio
Grande do Norte
Patricia Ars Cuba Universidad de La Habana
Pedro Bendassolli Brasil Universidade Federal do Rio
Grande do Norte
Raquel del Socorro Guilln
Riebeling
Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Regina Lucia Sucupira
Pedroza
Brasil Universidade de Braslia
Rodolfo Corona Miranda Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Roseli Fernandes Lins
Caldas
Brasil Universidade Presbiteriana
Mackenzie
Sara Unda Rojas Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Sergio Antonio Bastar
Guzmn
Mxico FES Zaragoza, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico
Solange Aparecida Serrano Brasil Universidade de So Paulo/Tribunal
de Justia de So Paulo
Silvia Viviana Pugliese Argentina BVS-ULAPSI-Argentina
Susana Alves Brasil Universidad de Okan, Turqua
Sylvia Cavalcante Brasil Universidade de Fortaleza
Tnia Madureira Dallalana Brasil Hospital de Clnicas da
Universidade Federal do Paran
Yenny Aguilera Zarza Paraguay ULAPSI-Paraguay

Base de datos para incluir los registros de los pases que an no cuentan con
BVS- Psi

La Biblioteca Virtual de la Unin Latinoamericana de Entidades de Psicologa - BVS
ULAPSI (http://www.ulapsi.bvsalud.org/html/es/home.html) se propone ser el espacio
virtual del psiclogo latinoamericano, y su principal objetivo es promover el acceso
universal a la informacin y al conocimiento generado en Amrica Latina en el
campo de la psicologa. La BVS ULAPSI es la expansin del proyecto BVS-Psi
Brasil, que ampli sus beneficios del acceso abierto a la informacin a los hermanos
de Latinoamrica. Ambas bibliotecas nacieron del esfuerzo conjunto del Consejo
Federal de Psicologa y de la Biblioteca Dante Moreira Leite, del Instituto de
Psicologa de la Universidad de So Paulo (IPUSP), y del Centro de Estudios
Latinoamericanos y del Caribe de Informacin en Ciencias de la Salud - BIREME.
Por otra parte, la iniciativa gan el apoyo pleno del Foro Nacional de las
Entidades de la Psicologa Brasilea (FENPB), que actualmente constituye el
Consejo Consultivo de la BVS-Psi Brasil.
En la actualidad tenemos seis Bibliotecas Virtuales de Psicologa en
funcionamiento: Argentina, Brasil, Colombia, Paraguay, Per y Uruguay, de ellas tres
estn certificadas: Brasil, Colombia y Uruguay. El proceso de certificacin consiste
en evaluar la Biblioteca Virtual de conformidad con criterios preestablecidos por
BIREME/OPS/OMS. Los indicadores de evaluacin consideran la existencia de un
Comit Asesor en funcionamiento regular, las fuentes de informacin actualizadas y
en pleno funcionamiento y los enlaces tambin con total funcionamiento.
De esta manera, la idea es que los pases que estn en condiciones de poner
en marcha sus propias bibliotecas virtuales nacionales, lo hagan. Y los pases que
an no tienen dichas condiciones, al menos pueden incluir su informacin en una
base de datos general.
Para ello, el Comit Consultivo decidi crear, en el ao 2006, una base de
datos comn para que estos pases incluyan los registros de su produccin cientfica
y tcnica. As, se cre la Base de datos de ULAPSI que cuenta con 520 registros de
algunos pases latinoamericanos como Bolivia, Mxico, Repblica Dominicana y
Cuba, que cuenta con el mayor nmero de registros que fueron enviados por la
Biblioteca de Cienfuegos.
La intencin, entonces, consiste en alentar a los pases que an no han tenido
xito en la construccin de sus propias bibliotecas virtuales a que utilicen la Base de
Datos de ULAPSI para incluir su produccin, de modo que est visible para el
mundo de una manera organizada en la propia BVS- Psi.


Dra. Maria Imaculada Cardoso Sampaio
Coordinadora Tcnica de la BVS-Psi ULAPSI y BVS-Psi Brasil

S-ar putea să vă placă și