Sunteți pe pagina 1din 26

CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS, LVII

N. 123, enero-diciembre (2010), pp. 273-298


ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A
GREGORIO FERNNDEZ
1
GALICIA IN THE TIME OF GREGORIO FERNNDEZ
PEGERTO SAAVEDRA
Universidade de Santiago de Compostela
Resumen
La Galicia en la que naci el formidable escul-
tor Gregorio Fernndez tena poco que ver con
la ciudad de Valladolid, en la desarroll su tra-
bajo y falleci. El viejo Reino gallego era un
territorio ruralizado, en el que los cambios liga-
dos a la reforma tridentina avanzaban con lenti-
tud y dificultad. La ausencia de grandes ncleos
de poblacin y la rudeza de unos campesinos
que vivan en minsculos asentamientos disper-
sos, alejados de la civilizacin por su ignoran-
cia de los rudimentos de la catequesis y por sus
costumbres, entre ellas la de alimentarse de pan
negro y tocino, son realidades que estn en el
origen de la caudalosa corriente de tpicos
negativos que desde mediados del XVI comen-
z a correr sobre el Reino y sus habitantes, y
que, con poco xito, fueron combatidos por
textos de naturaleza corogrfica o historiogrfi-
ca, surgidos en su mayor parte en el crculo de
don Diego Samiento de Acua, primer conde
de Gondomar, quien acopi una impresionante
biblioteca en su Casa del Sol vallisoletana y,
junto al VII conde de Lemos, fue portavoz en la
Corte de varias reivindicaciones de sectores de
la nobleza y del clero de la Galicia de fines del
XVI y principios del XVII.
Palabras clave
Galicia, siglos XVI-XVII, reforma religiosa
y cambio cultural, historiografa, identidad
del Reino.
Abstract
The great sculptor Gregorio Fernndez was
born in Galicia; that territory was very different
from the city of Valladolid, where he worked
and died. Fhe changes caused by the Catholici
Reformation progressed slowly and with
difficulty en the old Galician Kingdom. The
absence of towns prevailed in that period, and
most of Glaician people lived in small villages
that were far from urban civilization. They were
not instructed in Christian doctrine and besides
they had their peculiar customs, such as feeding
on brown bread and bacon. This cultural and
social context generated a negative opinion
about Galicia and Galician people in the middle
of the XVIth century. Don Diego Samiento de
Acua, first earl of Gondomar, and Don Pedro
Fernndez de Castro, seventh earl of Lemos,
were opposed to this negative opinion, although
they had an unfortunate outcome. First,
Gondomar -who owned an important library in
his house in Valladolid- and his circle wrote
spirited chorographical and historiographical
works. On the other hand, Gondomar and
Lemos presented several claims in the Royal
Court from Galician nobility and clergy al the
end of XVIth century and at the beginning of
the XVIIth century.
Keywords
Galicia, XVIth-XVIIth centuries, Catholic
Reformation and cultural changes,
historiography, Kingdom identity.
1
Recibido/Received 04.03.2010. Aceptado/Accepted 23.04.2010
Gregorio Fernndez naceu pouco despois de concludas as sesins do Concilio de
Trento, segundo algns en las Indias de estas partes, ou na periferia da civilizacin;
segundo outros, no reino mis catlico de cantos compoan a monarqua.
Desenvolveu o seu traballo e concluu a sa vida nunha cidade que non perdera por
completo a sa condicin de Corte e na que a puxanza da fe resultaba patente, igual
que o prestixio de varias das sas institucins, en particular a Real Chancelera e a
Universidade co seu colexio de Santa Cruz. Por moitos conceptos, Valladolid tia
pouco que ver con Galicia, en particular co mundo rural, anda que a Igrexa catlica
constitua un formidable elemento de unidade, de comun de valores culturais entre
quen obedeca a ctedra de San Pedro, con independencia da sa vecianza.
1. POR TERRAS DE SARRIA E LEMOS
A vila de Sarria era unha pequena poboacin, cuns noventa vecios ao fo de
1570, anda que tia un convento de mercedarios e a sa situacin xeogrfica a
colocaba non s no Camio de Santiago, senn entn no eixe mis dinmico,
cultural, econmica e politicamente, da provincia de Lugo, o que comunicaba a
capital con Monforte de Lemos (Lugo era daquela unha provincia interior, coa de
Mondoedo ao norte). Desde Monforte o eixe continuaba a Ourense, poboacin
que alcanzou os mil lumes e centro artstico importante, onde talvez se formou
inicialmente Gregorio Fernndez (como suxire o profesor J. J. Martn Gonzlez)
2
.
A diferenza de ambas as Castelas e Andaluca, Galicia era na segunda metade do
XVI un territorio moi ruralizado: ningunha poboacin acadaba en 1590 os 2000
vecios, e os que superaban os 500 estaban todas, ags Ourense e Compostela, no
litoral (condicin que case ten Santiago). Lugo roldaba daquela os 450 lumes e
Monforte os 300, ben lonxe dos 8000 longos que chegou a acadar Valladolid.
Nas respostas do reino ao interrogatorio de Felipe II para a reparticin de
mouriscos granadinos, de 1571, publicadas por M Carmen Gonzlez Muoz, pode
lerse que hay en la villa de Sarria dos parroquias, la una se llama San Salvador,
que tendr cincuenta feligreses, y otra que se llama Santa Marina, que tendr
cuarenta, y sta es camino francs y hay en ella los oficios que hay en Puerto Marn
[sastres, zapateros, herreros, tejedores, carpinteros y pedreros], y es tierra donde se
coge mucho pan e trigo e millo e tierra de mucha fruta y es del marqus de Sarria
3
.
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
274
2
En El escultor Gregorio Fernndez, Madrid, Ministerio de Cultura, 1980, px. 45.
3
M C. Gonzlez Muoz, Galicia en 1571: poblacin y economa, A Corua-Sada, Eds. do Cas-
tro, 1982, px. 209.
Monforte tamn con das parroquias (San Vicente e Santa Mara da Rgoa) roldaba
os 300 vecios, sendo unha das sas singularidades a existencia de tecedores de
seda e de gentes que la cran y se hace terciopelo y otras sedas, y es tierra frtil
donde se coge mucho vino e pan y legumbres y castaas y donde mucha cra de
todo ganado /sic/
4
. As terras do condado de Lemos parcenlles aos declarantes na
mencionada enquisa as mis frtiles, poboadas e menos brbaras da provincia
lucense: y es tierra donde las casas estn cerca unas de otras y es gente de
entendimiento, en donde podrn residir algunos moriscos de cualesquier oficios
que sean y en donde se podr tener cuenta con ellos y en donde se les podr ensear
y dotrinar la doctrina cristiana. Non as noutras localidades mis brbaras: hay
otras feligresas y aldeas de esta provincia adonde viven los moradores distintos y
apartados, que viven en montaas e sierras e [son] gente labradores simples e
rsticos, donde los dichos moriscos no pueden estar acomodados ni defender
doctrina, antes en las dichas aldeas y caseros podra susceder algn dao de la
conversacin de los dichos moriscos a los dichos labradores cristianos
5
. Como se
ve, os informantes establecen unha relacin entre tipo de economa, densidade e
concentracin da poboacin e nivel cultural: as comarcas produtoras de vio (sur
de Lugo, vales ourensns) tian a este respecto vantaxes sobre as zonas
montaosas, con escasa poboacin, dispersa e pouco catequizada. Neste sentido
convn lembrar que cara a 587 o bispo de Tui propuxo a Felipe II acometer
reducciones de poboacin, ao xeito que se realizaba nas Indias: sera el mayor
servicio de Dios que se podra hacer y aun de S. M., para que esta gente brbara
fuese poltica y domstica y enseada en la doctrina cristiana, que viviendo como
viven es imposible
6
.
Desde a dcada de 1560 intensificouse en Galicia, nas cidades e vilas e tamn
en moitas parroquias rurais, a actividade artstica, a raz dos esforzos dos bispos por
implantar a reforma catlica e, circunstancialmente, debido ao mecenado
dalgunhas casas nobres (infludas tamn polo reformismo tridentino). Anda que as
principais familias da aristocracia galega que consolidaran as sas posicins
desde mediados do XIV tenderon a ausentarse do reino, por obriga ou por
devocin, desde finais do XV, non romperon de todo os vnculos cos seus soares de
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
275
4
Ib., px. 210.
5
Ib., px. 213.
6
O prelado, despois de relacionar os fregueses de cada fila, aclaraba: hase de advertir que estos
feligreses, con ser tan pocos en cada una de las feligresas, no viven junto a la iglesia por la mayor
parte, ni cerca de sus vecinos, sino un cuarto de legua, y media, y una de la iglesia, y apartados unos
de otros, en J. Ruiz Almansa, La poblacin de Galicia (1500-1945), segn los documentos estadsti-
cos y descriptivos de cada poca, Madrid, Instituto Balmes de Sociologa, 1948.
orixe, en especial os condes de Lemos, que tian en Monforte a cabeza dos seus
estados desde que na dcada de 1480, Fernando o Catlico, con astucia e ata
maldade maquiavlica, dividira o inmenso patrimonio dos Osorio, e adxudicara a
parte leonesa aos futuros marqueses de Vilafranca (Juana Osorio, neta do primeiro
conde de Lemos, casada con Luis Pimentel) e a de Galicia, co ttulo condal, a don
Rodrigo Osorio, segundo conde de Lemos, fillo ou neto non est claro do
primeiro
7
. Ponferrada, nunha posicin estratxica, s portas dun reino seorializado
e indmito, quedaba en mans da monarqua, situacin que s forza admitiu don
Rodrigo Osorio, que se consideraba espoliado polo rey de Aragn. Ata que
Fernando o Catlico lle partiu o espiazo casa de Lemos, o lugar de enterramento
dos membros da liaxe era a colexiata de Vilafranca do Bierzo.
Despois do arcebispo de Santiago, os condes de Lemos eran os principais
seores de vasalos de Galicia, e os primeiros con diferenza nas terras lucenses: en
Monforte e a sa terra, Sarria, Outeiro e Castro de Rei e outras xurisdicins residan
miles de familias que lles pagaban rendas forais, cargas vasalticas, alcabalas
alleadas, dcimos secularizados... Precisamente o que sera IV conde de Lemos,
don Fernando Ruiz de Castro, fillo da belicosa e fecunda dona Beatriz de Castro
(III condesa, coecida como la hermosa), casou na dcada de 1520 con dona
Teresa de Andrade, herdeira da casa deste apelido, que as se incorporou das
dcadas despois de Lemos (e unha e outra, a finais do Antigo Rxime, de Alba).
Don Fernando recibiu do emperador, en 1543, o ttulo de marqus de Sarria que en
diante levaron os primoxnitos da casa de Lemos
8
.
Polo menos ata a morte de dona Beatriz, en 1570, a casa de Lemos atravesou
notables turbulencias internas. A hermosa, di o profesor Jos Garca Oro, era tamn
arrolladora en sus pretensiones: con ellas adquiri gran fama, y no buen recuerdo (...).
Fue tesonera y combativa. Acometi con braveza a cuantos se interpusieron en su
camino y fue impugnada por adversarios tenaces que no le faltaron dentro de su propia
casa
9
. Casada das veces, a primeira con don Dins de Portugal (da casa de Braganza)
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
276
7
Pode consultarse a J. Garca Oro, La nobleza gallega en la Baja Edad Media. Las casas nobles
y sus relaciones estamentales, Santiago de Compostela, Biblifilos Gallegos, 1981; E. Pardo de Gue-
vara, Los seores de Galicia. Tenentes y condes de Lemos en la Edad Media, A Corua, Fundacin
Pedro Barri de la Maza, 2000, e a A. Franco Silva, La fortuna y el poder: estudios sobre las bases
econmicas de la aristocracia castellana, Universidad de Cdiz, 1996.
8
Un fillo de don Fernando reciba, asemade, o ttulo de conde de Andrade, que conmutaba o anti-
go de Vilalba; J. Garca Oro, Don Fernando de Andrade, Conde de Villalba, Santiago de Compostela,
Xunta de Galicia, 1999, pxs. 197-199, e E. Pardo de Guevara, Don Pedro Fernndez de Castro, VII
Conde de Lemos, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1997, I, px. 103.
9
En La nobleza gallega en el reinado de Felipe II, en A. Eiras Roel, coord., El reino de Gali-
cia en la monarqua de Felipe II, Santiago, Xunta de Galicia, 1998, pxs. 285 e 286.
e a segunda con don Alvaro Osorio, tivo de ambos os matrimonios catorce fillos, entre
eles o que sera IV conde de Lemos, don Fernando Ruiz de Castro, don Pedro de
Castro, bispo de Salamanca e Cuenca e don Rodrigo de Castro, cardeal e arcebispo de
Sevilla, fundador do colexio da Compaa de Monforte de Lemos, e falecido en 1600.
Dona Beatriz empeouse en fundar un novo morgado en 1529 para o
primoxnito do seu segundo matrimonio. Esta resolucin, o feito de casar das
veces e as herdanzas dalgns dos seus fillos que faleceron antes ca ela en
concreto o bispo de Cuenca e Salamanca ocasionaron na familia ruidosos preitos
e, de feito, a condesa residiu habitualmente na sa casa de Valladolid despois de que
unha orde real a obrigase a sar de Galicia: Y aunque pudiera alcanar la vuelta a
su estado, como siempre tuvo pleitos en la Real Chancillera, gustaba de vivir en
esta villa, donde acab sus das (o 11 de novembro de 1570)
10
.
Don Fernando Ruiz de Castro interviu en diversas campaas militares e en 1553
foi nomeado embaixador ante a Santa S, iniciando as unha participacin na
poltica italiana que, como ben sabido, continuaran varios dos seus descendentes.
Tampouco se librou de preitos, pois a sa filla dona Francisca de Castro, que casara
co IV conde de Medelln, reclamoulle a parte do patrimonio dos Osorio de Lemos
que tia por centro a vila de Sarria, onde, segundo a demandante, o seu pai a
deixara abandonada e sen dotar mentres el andaba no servizo real
11
.
O IV conde de Lemos, que s sobreviviu cinco anos sa nai dona Beatriz,
faleceu en Madrid, onde fora mordomo da princesa dona Xoana de Portugal en
xullo de 1575. De acordo co disposto en testamento e codicilos, os seus restos e os
da sa muller, dona Teresa de Andrade (falecida uns corenta e dous anos antes),
foron trasladados primeiro ao convento de San Francisco de Lugo e logo a San
Vicente de Monforte: Hombre recio en sus decisiones, tenaz en sus propsitos y
generoso en sus ambiciones, el marqus de Sarria no quiso cerrar los ojos sin una
decisin de gran futuro que era la de engrandecer la villa de Monforte, cabeza de
los estados de los Osorio de Castro. Su designio era que en esta villa surgieran
un monasterio de clarisas descalzas, mulas de las carmelitas de Santa Teresa; un
colegio de Gramtica y Artes, al estilo de los que ponan en marcha los jesuitas;
un hospital como el de Santa Catalina de Madrid, para hombres pobres y viejos.
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
277
10
E. Pardo de Guevara, Don Pedro Fernndez de Castro, op. cit., px. 89. Ordenou que os seus
sos fosen levados a Santo Antn de Monforte. Dona Beatriz preiteou sobre todo co seu fillo primo-
xnito, que tamn se intitulaba conde de Lemos.
11
J. Garca Oro, La nobleza gallega en el reinado, op. cit., pxs. 292-293; accedeu a dotala para
que casase, pero como a moza morreu en 1568, don Fernando Ruiz de Castro, daquela marqus de
Sarria, reclamou a sa herdanza.
Eran los nuevos testigos del barroco que hacan coro a los antiguos de San Vicente
del Pino y del Castillo de Monforte que recordaban un medievo extinguido
12
.
Est claro que os Castro conservaron un indubidable apego vila cabeza dos seus
estados, onde algns naceron e case todos foron enterrados ata avanzado o sculo
XVII. Tamn a Sarria, a cuxas institucins realizan diversas doazns ao longo do
XVI
13
. No momento en que naca Gregorio Fernndez, o IV conde dispoa a
fundacin en Monforte de diversas institucins relixiosas, educativas e asistenciais.
A sa posta en marcha anda tivo que esperar, pois o colexio da Compaa ou do
Cardeal erixido ao final polo arcebispo de Sevilla, medio irmn de don Fernando
Ruz de Castro non se abre ata entrada a dcada de 1590; o convento das Clarisas
dotrono de forma definitiva o VII conde, don Pedro Fernndez de Castro, e a sa
muller dona Catalina de la Cerda cara a 1620 e non se abriu ata 1646; aos mesmos
dbeselles o traslado desde Pantn a Monforte do convento de dominicos de San
Xacinto. En todo caso, grazas iniciativa dos Castro, Monforte convertase a finais
do XVI nun pequeno foco artstico; na vila traballou o entallador Juan de Munitegui,
amigo de Gregorio Fernndez e quizais quen o animou a trasladarse a Valladolid
14
.
O colexio e o convento das clarisas acabaran acumulando diversas obras de arte
cedidas polos Castro e polas sas mulleres (anda que estas o abasteceron sobre todo
de reliquias), algunhas das cales se retiraron na sa honesta viuvez ao convento.
Como se sabe, en Galicia estn documentadas s tres obras de Gregorio Fernndez,
o Cristo Xacente e a Inmaculada, das clarisas, e o Cristo de Conxo
15
.
Anda con tales iniciativas, aos cortesns Monforte parecalles, loxicamente, unha
aldea insufrible. O que sera VII conde cursou uns anos de Humanidades, ao parecer
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
278
12
J. Garca Oro, ib., px. 294. Que se haga un monasterio de monxas en Monforte de Lemos y se
gasten en su edificio ocho mil ducados, en el que ha de haber siempre de balde doce monxas (...); que
se haga un colexio en dicha villa de Monforte de Lemos, y que se gaste en su edificio hasta seis mil
ducados y que se le den de renta del juro de a catorce el millar, para que en dicho colegio hay quien lea
gramtica y artes, conforme a la voluntad que tuvo el seor obispo, mi hermano [el obispo de Cuenca
y Salamanca] (...); una casa de ocho donados, como las de Santa Catalina de esta villa de Madrid y que
sean hombres pobres y viejos; E. Pardo de Guevara, Don Pedro Fernndez de Castro, op. cit., px. 91.
13
Cfr. D. Pazos y Garca, Apuntes acerca de la historia y comarca de Sarria, Lugo, Alvarellos,
1980 (1 ed. 1916), e G. Vzquez Rodrguez-Sueiro, Historia de Monforte y su tierra de Lemos, Mon-
forte, Ayuntamiento, 1990 (1 ed. 1970-77).
14
D. Vila Jato, Una obra del escultor Muniategui en Galicia: el retablo de San Benito en San
Vicente del Pino (Monforte), Boletn del Seminario de Estudios de Arte y Arqueologa (Universidad
de Valladolid), 1978, px. 213 e J. J. Martn Gonzlez, El escultor..., op. cit., px. 45.
15
A. Rodrguez G. de Ceballos, El cardenal don Rodrigo de Castro, humanista y mecenas de las
artes, en A. Eiras Roel, El Reino de Galicia en la monarqua, op. cit., pxs. 613-633; A. Cotarelo
Valledor, El cardenal don Rodrigo de Castro y su fundacin en Monforte de Lemos, Madrid, Instituto
de Espaa, 1996, 2 vols., e E. Rivera Vzquez, Galicia y los jesuitas. Sus colegios de enseanzas en
los siglos XVI al XVIII, A Corua, Fundacin Pedro Barri de la Maza, 1989, pxs. 277-325.
con extraordinario aproveitamento, no colexio da Compaa, pero sa nai a vida en
poboacin facaselle cousa recia, pois o castelo non reuna as condicins de
habitabilidade propias dos novos tempos: na primavera de 1595 manifestballe ao seu
marido, don Fernado Ruz de Castro, que resultaba necesario construr unha residencia
na parte baixa da vila, pois o castelo era incmodo e estaba en sitio perigoso (en pocas
de tronos); cumpra facer, en definitiva, unha residencia propia de grandes seores,
pois a que usaba nunca deixara de ser de grandes cochinos y grandes sufridos.
Anda que no reino as cosas an mellorando: as noutra carta manifestaba a sa alegra
porque me ha deparado Dios un gallego vidriero, de habilidad tan nueva entre ellos
que sabe exercitar su oficio por esquadria /sic/ y comps. Deprendi el oficio con
Angel Berto
16
. Os irmns Fernndez de Bon refiren que os Castro construron na
primeira metade do XVII un suntuoso palacio, que abraiaba polo seu nmero de vents.
As chamas consumrono en 1672, ao igual que o arquivo
17
.
2. A IGREXA ANTE A GRANDE IGNORANCIA E O GRANDE
ESQUECEMENTO DE DEUS
O mecenado dalgns membros da nobreza exerce, sen dbida, influencia cultural e
artstica en determinadas localidades, e moi especialmente en Monforte de Lemos, pero
no conxunto do reino foi moito mis importante o esforzo da xerarqua eclesistica para
catequizar uns campesios que, pola sa falta de doutrina, resultaba evidente que vivan
nas Indias de estas partes, ao igual que outros moitos desde Sicilia a Irlanda. Grazas
a traballos de varios autores, hoxe sabemos ben que antes de Trento houbo notables
esforzos para reformar o clero e os fieis, como poen de manifesto os snodos, e as
visitas pastorais que se van descubrindo cos arquivos diocesanos e catedralicios
18
. Pero
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
279
16
Archivo Ducal de Alba, Madrid, secc. Lemos, correspondencia, carp. 40.
17
Os Bon escribiron unha Historia General del Reino de Galicia, da que s se coece unha
copia incompleta, pertencente ao arquivo particular Barreiro-Lpez Morn (A Corua). Ascenderan
grazas ao favor da casa de Lemos, en cuxo patrimonio ocuparon na segunda metade do xvi curatos e
escribanas; X. Ferro Couselo, Gente llana con ventura: los Boanes, Boletn Auriense (1972). O
palacio dos Lemos, ao carn do ro Cabe, imitaba as vidas italianas, que coecan ben os Castro.
18
Vid., especialmente, os captulos de B. Barreiro Malln e O. Rey Castelao includos nos vols. 14
e 15 da Historia de las dicesis espaolas, Madrid, Bal, 2002, que tratan das dioceses galegas; D. Gon-
zlez Lopo, Los comportamientos religiosos en la Galicia del Barroco, Santiago de Compostela, Xunta
de Galicia, 2002; O. Rey Castelao, Edad moderna: iglesia y religin, en Las religiones en la historia de
Galicia, Universidade de Santiago, 1996 (vols. 7-8 da revista Smata); P. Saavedra, La vida cotidiana en
la Galicia del Antiguo Rgimen, Barcelona, Crtica, 1994; A. Poska, Regulating the People. The Catholic
Reformation in Seventeenth-Century Spain, Brill, Leiden, 1998. Poderan engadirse bastantes citas mis.
foi despois de Trento cando os esforzos se fixeron mis regulares e sistemticos, cando
a residencia dos curas reitores comezou a facerse habitual, cando se acometeron obras
de amao nos edificios parroquiais (como revelan as pinturas conservadas), e cando os
misioneiros e os comisarios da Inquisicin vieron apoiar o labor dos bispos.
A comparacin entre a situacin que reflicten as visitas de mediados do XVI e
as de comezos do XVII non deixa lugar a dbidas sobre os cambios operados na
situacin material e moral das parroquias, anda que ata mediados ou incluso ata
a segunda metade do XVII non se implanten en toda a sa amplitude os mandatos
de Trento. Pero pouco a pouco, os templos nus e con frecuencia convertidos en
almacns (de lea, cereais e carne) de 1530-50 son amaados, enriquecidos con
imaxes e pinturas; os curas comezan a residir de modo regular entre as sas
ovellas; vanse fundando algunhas confraras (aparecen na visita do cardeal
Jernimo del Hoyo a principios do XVII na diocese de Santiago), celbranse
snodos coa clara finalidade de ensinar o fundamental aos reitores, e ata cambia
profundamente a onomstica. morte de Gregorio Fernndez, en 1636, o reino
cambiara bastante, no mbito relixioso con respecto dcada en que naceu, e
continuara facndoo, pois a reforma un proceso nunca concludo: ata o xusto
peca sete veces ao da.
Como quedou indicado, despois de Trento algns prelados realizan visitas s
parroquias das sas respectivas diceses e convocan snodos para adoutrinar o
clero. Para o bispado de Tui consrvanse polo menos tres visitas pastorais
anteriores ao Concilio, e outras tantas para as dcadas seguintes. No de Ourense
hai unha con moi boa informacin, de 1569; en Mondoedo os prelados don
Juan de Liermo e don Isidro Caxa de Lara mostrronse tamn coidadosos
percorrendo a dicese e reunindo o clero. Para o arcebispado de Santiago ben
coecida (e empregada polos investigadores) a visita atribuida ao coengo
cardeal Jernimo del Hoyo, editada fai anos por A. Rodrguez Gonzlez e B.
Varela Jcome
19
. Non cmpre esquencer, de todos os xeitos, o importante labor
de don Francisco Blanco, bispo de Ourense entre 1556 e 1565, quen pasou logo
a Mlaga e foi nomeado arcebispo de Compostela en 1574. Unha biografa (ou
haxiografa) del pondera o seu celo pastoral: Trat luego su Yllustrsima salir
a visitar, llebando siempre consigo dos padres de la Compaa para ensear la
doctrina, predicar y confesar. Y el mismo Seor Arzobispo por su persona haca
estos ministerios. Visit todo el Arzobispado sin dejar parte por remota y spera
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
280
19
Memorias del arzobispo de Santiago, Santiago de Compostela, Porto y Ca., s. d.; A. Garca
Garca, edr., Synodicon Hispanum. I. Galicia, Madrid, BAC, 1981; as como os traballos de B. Barrei-
ro, D. Gonzlez Lopo, O. Rey Castelao e P. Saavedra, xa citados.
que fuese, sin perdonar a trabajo ni incomodida suya, padeciendo infinitas en su
persona, cama y comida y todo con tanto gozo y alegra que mostraba bien la
que el Seor interiormente le comunicaba en premio a su santo celo. A todos
acuda y consolaba, sin dejar en lugar donde estubiese necesidad conocida
espiritual o temporal que no remediase. En esta y otras visitas fueron raros los
casos particulares que le ocurrieron, as de curas como de otras almas
rematadas, las quales el Santo prelado con su gran prudencia y experiencia (que
de casos semejantes tena) remedi con grande acierto. En estas visitas
introdujo en aquella tierra saludarse diciendo Loado sea Jesu-Christo, porque
antes slo savan decir Deus mantea, mantea-os Deus, muita seja a vossa
vida, as faga a vosse
20
.
Polo que toca dicese de Lugo, hai que mencionar os esforzos reformistas de
don Fernando Velosillo (1567-1587), quen nas sas visitas s parroquias atopou
xentes con grande ignorancia da doutrina e da obriga de recibir determinados
sacramentos. Tentou de fundar un seminario, proxecto que levara a termo don
Lorenzo Asensio Otaduy na dcada de 1590
21
. Repito, as e todo, que os froitos da
reforma catlica non se notaron de inmediato, e a eclosin da relixiosidade barroca
non se produce ata mediados do XVII, pero a vida de Gregorio Fernndez
corresponde a esta poca de cambio, de control do tempo e do espazo sagrado polo
clero, da catequizacin, da fundacin de confraras, da adopcin de novas
devocins, de rpidos cambios na onomstica, etc.
A minguada cifra de vecios por parroquia ata dobrado o sculo XVI explica en
parte o penoso estado material dos templos e os escasos ingresos dos curas, que
vivan fundamentalmente de dcimos. En varios arciprestados da diocese
compostel, de acordo co exhaustivo estudo de Baudilio Barreiro, a media familiar
por freguesa era de 21, equivalendo o valor dos beneficios a uns dous reais por da;
nun 75 por 100 dos casos os reitores non atendan de modo persoal as sas ovellas,
senn que se valan de mercenarios sen formacin, aos que cedan polo seu
traballo el pie de altar, la oblata y en algunas ocasiones parte del diezmo. As
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
281
20
En O. Rey Castelao, Cuatro textos. Cuatro contextos. Ensayos de Historia Cultural de Galicia,
Santiago de Compostela, 2004, px. 76 (o libro incle a edicin da biografa do arcebispo Blanco e o
seu estudio, pola mencionada autora).
21
Cf. A. Garca Conde e A. Lpez Valcrcel, Episcopologio Lucense, Lugo, Fundacin Caixa
Galicia, 1991, pxs. 363-364 e 366-369; don Lorenzo Asensio Otaduy tomou posesin o 20 de febrei-
ro de 1592, por medio do conde de Lemos. O seminario comenzou a funcionar en 1599, sendo polo
tanto o segundo de Galicia en antigidade, detrs do de Mondoedo (un e outro foron principalmente
escolas de gramtica ou de latinidade ata as reformas da segunda metade do XVIII). Vid. G. Fraga
Vzquez, El seminario diocesano de Lugo, Lugo, Fundacin Caixa Galicia, 1989.
parroquias adoitaban dispor polo menos dun misal, e dun manual litrxico, pero s
nun 14 por 100 haba santsimo (s veces gardado de modo indecente), e en xeral a
misa celebrbase s cada quince das (nun 70 por 100 dos casos). As confraras
escaseaban: 42 en 214 parroquias (e mis ben en vilas do litoral que adoitan ter
mis dunha). Os templos estaban bastante ben abastecidos de altares e imaxes, pero
asemade eran autnticos almacns
22
.
Pois ben, se na dcada de 1540 haba apenas unha irmandade por cada catro
parroquias, a finais de sculo o seu nmero triplicrase e altura de 1630/50
existan na diocese de Santiago, de media 1,3 confraras por freguesa, cifra que un
sculo despois se elevaba a 3,14. Como sinala Domingo Gonzlez Lopo,
significativo o cambio que se aprecia neste terreo xa antes de 1600, anda que la
etapa comprendida entre 1630 y 1740 debi ser la ms fecunda en la historia de
estas instituciones pues conciden entonces una serie de circunstancias muy
favorables para su aparicin, como son un fuerte estmulo eclesistico para su
fundacin (...), una buena disposicin de los fieles conscientes ya de sus muchas
ventajas , y un momento feliz para la economa gallega, que ayudar a engrosar sus
caudales dndoles as una solvencia que apuntalar solidamente sus
actuaciones
23
.
Os cronistas da Compaa de Xess, sen dbida, escriban pro domo sua
cando ponderaban a boaventura que lle coubera ao afastado Reino de Galicia coa
fundacin do seu primeiro colexio, en Monterrei, pero non todo sera
esaxeracin: Galicia, di un deles, era terra inculta y brbara, na que escaseaban
os clrigos de vida honesta y recogida, y que tuviesen alguna noticia de las
cosas de Dios. Haba polas aldeas, en definitiva, grande ignorancia y grande
olvido de Dios. No saban [los campesinos] qu era confesarse sino de ao en
ao, ni or sermn, ni tratar de cosas de virtud, y las costumbres de los
eclesisticos y de los seglares [andaban] muy estragadas, y ms las de los
eclesisticos, que antes que los ms, con su vida escandalosa, instaban a los
seglares. El Reino no estaba menos necesitado de doctrina que las Indias de
Ultramar, y en las misiones que por parroquias de la dicesis de Ourense
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
282
22
B. Barreiro Malln, La dicesis de Santiago en la poca moderna, en Historia de las dice-
sis, op. cit., pxs. 170-175.
23
D. Gonzlez Lopo, La evolucin del asociacionismo religioso gallego entre 1547 y 1740: el
arzobispado de Santiago, Obradoiro de Historia Moderna, 5 (1996), pxs. 164-165. Neste mbito
sera necesario introducir algns matices territoriais, pois na diocese de Lugo, por exemplo, a funda-
cin de confraras un proceso mis tardo, en parte porque moitas das sas parroquias eran moi
pequenas (haba case tantos anexos como matrices); vid. P. Saavedra, La vida cotidiana, op. cit., pxs.
352 e ss.
comenzaron a predicar los padres de la Compaa encontraban a la continua a
gentes que no tenan por malos los nefandos pecados de la carne, ni el
amancebamiento, que era comn entre ellos, ni la blasfemia, que era costumbre
incluso entre las mujeres
24
.
En termos semellantes expresronse os membros da Inquisicin, tribunal
establecido tardiamente en Galicia (na dcada de 1560, e coa finalidade
primordial de vixiar os portos de mar, vas de entrada de persoas e libros da seita
luterana e calvinista). Un deles dica en 1572 que si en alguna parte de estos
reinos se requiere haya Inquisicin es en Galicia (...), por no haber en ella la
religin que hay en Castilla la Vieja, por no tener curas, personas de letras, ni
templos sumptuosos y gente aficionada a or misa y sermones ni cosas que tocan
al culto divino y llena de supersticiones, y ser los beneficios tan tenues y pobres
que por esto no hay clrigos suficientes para hacer los oficios de curas, ni se
puede tener esperanza que los haya, sendo habitual na xente comn os perxurios
e outros pecados atroces. O coecemento da situacin de falta de doctrina
motivou que os inquisidores, nalgns puntos, fosen pouco rigorosos nos castigos,
polo que deberan dar explicacins aos membros da Suprema. Tal sucedeu en
1585 con respecto aos fornicarios, de que ao parecer abundaba o reino: la
razn por la que se usa poco rigor con los fornicarios es que entendemos por
experiencia y estamos persuadidos que los ms que prendemos de los naturales
destos reinos, en donde hay mucha falta de doctrina, especialmente entre
labradores y rsticos, dicen a tontas y sin saber lo que se dicen y por ignorancia
que el tener acceso carnal un soltero y una soltera no es pecado, y no con nimo
de hereticar...; y como de ordinario las justicias deste Reino disimulan con los
tales y no los castigan, aunque debieran, piensan que el acceso carnal, como no
tenga circunstancia que agrave, no es pecado
25
. As fornicacins non parece que
cesasen de todo, pero homes e mulleres que xacan fra do matrimonio
comezaron a entender que ofendan gravemente a Deus.
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
283
24
E. Rivera Vzquez, Galicia y los Jesuitas, op. cit., pxs. 118 e ss. C. Fernndez Cortizo, Las
Indias de estas Partes: la reforma del clero y del pueblo en el obispado de Ourense (1500-1650), en
XII Xornadas de Historia de Galicia. Perspectivas plurais sobre a historia de Galicia, Ourense, Depu-
tacin Provincial, 2003, pxs. 55 e ss., con bibliografa sobre o descubrimiento das Indias de aqu e
os salvajes interiores, px. 78.
25
En J. Contreras, El Santo Oficio de la Inquisicin en Galicia, 1560-1700. Poder, sociedad y cul-
tura, Madrid, Akal, 1982, pxs. 628-629.
3. CONSOLIDACIN DOS TPICOS NEGATIVOS SOBRE GALICIA E
OS GALEGOS
Malia os esforzos de prelados e ordes relixiosas e autoridades civs por
implantar a reforma tridentina, a consolidacin da Universidade e a fundacin de
colexios da Compaa e de diversas preceptoras de Gramtica, ou quizais
precisamente debido a todo isto, Galicia foise convertendo no curso do sculo XVI
nunha autntica periferia cultural, o que acabou dando patente de corso a unha
serie de tpicos negativos que circulaban na corte sobre o reino e os seus habitantes
durante a vida de Gregorio Fernndez e mesmo despois. A lingua galega, que via
retrocedendo na escritura fronte ao casteln desde a Baixa Idade Media, quedou
convertida nunha lingua oral, expulsada por completo do papelame crecente da
administracin eclesistica e civil, dos documentos notariais e, case por completo,
tamn da correspondencia. Este proceso tivo para o idioma consecuencias
particularmente negativas ao coincidir coa consolidacin fronte ao latn doutras
linguas vulgares (casteln, portugus, cataln, francs, italiano, alemn) na
administracin e en xeral nos textos impresos, pois ocorreu ao tempo que se
desenvolva a imprenta, invento capaz de multiplicar as copias, de abaratalas e de
estandarizar ou ennoblecer os idiomas que circulaban nos libros e papeis
26
. Xa
desde finais do sculo XV o galego considerado en ocasins unha lingua ruda:
Micer Gonzalo Garca di que, sendo aragons, decidiu poer en casteln, entre
1486 e 1491, Las vidas de los sanctos religiosos porque el real imperio que hoy
tenemos es castellano, anda que existen na mesma Coroa de Castela outros reinos,
con linguas algunas tan groseras y speras como as de Galicia, Biscaia, Asturias
e Terra de Campos. A comezos do sculo XVII Gregorio Lpez Madera defender
que Tbal e os primeiros poboadores da pennsula falaban casteln, e logo
apareceron outras linguas subalternas y corrompidas desta
27
. En Galicia a
imprenta tivo escasa importancia ao longo de toda a Idade Moderna, e os libros
importbanse das cidades castels, dos Pases Baixos, Italia, Francia e Alemaa,
pero o pouco que se edita desde finais do sculo XV est escrito en latn ou en
casteln
28
, e resulta sorprendente que para a xerarqua eclesistica a lingua vulgar
de Galicia sexa, desde a primeira metade do XVI, o casteln. E digo sorprendente
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
284
26
Cf. R. Mario Paz, Historia de lingua galega, Santiago de Compostela, Sotelo Blanco, 1999, e
H. Monteagudo Romero, Historia social da lingua galega: idioma, sociedade e cultura a travs do
tempo, Vigo, Galaxia, 1999.
27
R. Mario Paz, Historia da lingua, op. cit., pxs. 232 e 305, coa bibliografa que cita.
28
Vid. O. Rey Castelao, Libros y lecturas, onde sistematiza toda a informacin existente sobre a
imprenta e analiza as bibliotecas e o comercio do libro, entre outras cuestins.
porque a maiora da poboacin era monolinge e non parece que aos bispos e curas
isto lles supuxese unha barreira no seu labor pastoral
29
.
Hai que reparar, as e todo, que a situacin sociolingstica non parece a mesma
cara a 1600 que no sculo XVIII, cando o uso do galego se convertera nun importante
factor de diferenciacin social ou de discriminacin, segundo poen de manifesto
moitos textos do padre Sarmiento. En tempos de Gregorio Fernndez o galego era
unha lingua oral, a nica usada pola case totalidade da poboacin, includos os
membros dos estamentos privilexiados que vivan no reino (posteriormente
volveranse apstatas). Non pertenca s setenta e das linguas bablicas, e
comezaba a se estender a opinin de que, como outras linguas peninsulares, o
galego era unha corrupcin do casteln (segundo Lpez Madera); utilizbana a
mido don Diego Sarmiento de Acua e o seu crculo e, en todo caso, escribir nun
determinado romance non tia as implicacins polticas digmolo as de
sculos despois, que a mido condicionan a anlise de problemas do pasado. Como
afirmaba Miguel de Cervantes por boca de don Quixote, nun fermoso discurso
sobre a poesa: En resolucin, todos los poetas antiguos escribieron en la lengua
que mamaron en la leche, y no fueron a buscar las extranjeras para declarar la alteza
de sus conceptos; y siendo esto as, razn sera que se extendiese esta costumbre
por todas las naciones, y que no se desestimase el poeta alemn que escribe en su
lengua, ni el castellano, ni aun el vizcano, que escribe en la suya
30
.
O feito do imperio e ao tempo a castellanizacin da corte con Felipe II, o
desenvolvemento das linguas romances e das corografas que perfilaban os
humores de cada territorio e ata a loita de faccins cortess construdas
parcialmente por vnculos de vecianza contriburon a destacar os trazos
identitarios de cada unha das nacins que compoan unha monarqua moi diversa
e dilatada na sa composicin, segundo ben sabido
31
. Dentro da Coroa de Castela,
quedou definida por trazos negativos, por uns tpicos que resulta moi fcil atopar
na literatura do Sculo de Ouro, xa sexa en Lope, Tirso, Gngora, Mira de Amescua
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
285
29
A actitude da xerarqua eclesistica pode verse consultando o Synodicon Hispanum, I, editado
por A. Garca Garca. Sen dbida moitos curas predicaban e confesaban en galego, pois, pola contra,
seralles imposible entenderse co seu rabao.
30
Na II parte, cap. XVI.
31
Cf. A. lvarez-Osorio Alvario e B. J. Garca Garca, edrs., La Monarqua de las Naciones.
Patria, nacin y naturaleza en la Monarqua de Espaa, Madrid, Fundacin Carlos de Amberes, 2004,
e R. L. Kagan, La corografa en la Castilla Moderna. Gnero. Historia. Nacin, Studia Historica.
Historia Moderna, 13 (1995), pxs. 47-59, e Clo y la corona: escribir historia en la Espaa de los
Austrias, en R. L. Kagan e G. Parker (edrs.), Espaa, Europa y el mundo atlntico. Homenaje a John
H. Elliott, Madrid, Marcial Pons, 2001, pxs. 113-147.
e no propio Cervantes. Os galegos son notados de pobres, borrachos, sucios,
ladrns, covardes, mentireiros e apoucados, anda que os escritores teen bo
coidado de advertir que tales cualificativos se refiren xente comn, non nobreza,
que es de lo mejor de Espaa
32
. Ocupados en oficios viles na corte ou de
segadores temporeiros, o xentilicio gallego ase convertendo en insulto como
lembraba en 1816 o cura composteln Santiago Pastoriza Taboada, cando defenda
a necesidade da instrucin primaria: Cunto no ha padecido antes de ahora el alto
honor y gloria inmortal de este esclarecido Reino en Cdiz, Madrid, Lisboa y
ambas Castillas, solo por la rusticidad y embrutecimiento de los que emigran para
cargar en dichos pueblos con la expuesta botija de agua y con los haces de trigo y
cebada en el campo? Negarn los tales que por su barbarie, ninguna educacin y
menos poltica han sido tratados con el mayor desprecio y abatimiento, hasta abusar
con ellos del glorioso epteto gallego, como por befa, burla y escarnio
33
.
marxe de consideracins simplistas ou de xuzos sumarios, que serven para
expresar indignacin pero non para explicar os feitos, hai que ter en conta, ademais
do xa sinalado, que a estabilizacin da corte e a crecente complexidade da sa
etiqueta, e o refinamento que rexa os comportamentos, a converteron en foco de
difusin de novos valores culturais en todo o referido s formas admitidas de
civilidade. Ao mesmo tempo, o avance do proceso da contrarreforma ou reforma
catlica anda que menos radical neste aspecto que a protestante contribuu
aparicin do hombre moderno, caracterizado pola asuncin de crenzas e prcticas
relixiosas en consonancia coa ortodoxia, polo dominio da lectura e a escritura, polo
aprecio da privacidade fronte a unha torpe promiscuidade, polo control do corpo e
das sas paixns fronte descompostura e brincadeiras lbricas; en definitiva, polo
ideal poucas veces real dunha nova civilidade que se afastaba moito da cultura
campesia, colectiva, inzada de supersticins, brbara, envs da vida urbana e en
especial cortes
34
. No novo universo cultural emerxente (que estima que a
civilizacin est na cidade), os campesios, en especial os que viven illados e falan
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
286
32
M. Herrero Garca, Ideas de los Espaoles del siglo XVII, Madrid, Gredos, 1966, pxs. 200-225.
33
En P. Saavedra, La vida cotidiana, op. cit., px. 378.
34
Vid., en relacin con todo isto, N. Elas, El proceso de civilizacin. Investigaciones sociogen-
ticas y psicogenticas, Madrid, FCE, 1988 (ed. orixinal 1977); e mis centrado o tema que aqu nos
interesa, R. Muchembled, Linvention de lhomme moderne. Sensibilits, moeurs et comportaments
collectifs sous lAncien Rgime, Pars, Fayard, 1988, e tamn o volume editado por P. Prodi, Discipli-
na dellanima, disciplina del corpo e disciplina della societ tra medievo ed ed moderna, Bolonia, Il
Mulino, 1994. Unha crtica das formulacins de N. Elas e seguidores en H. P. Duerr, Nudit e ver-
gogna. Il mito del processo di civilizzazione, Venecia, Marsilio, 1991 (non nega o proceso de civili-
zacin, pero lvao ao Medievo).
linguas peregrinas, son reputados de seres salvaxes e case infieis, igualmente
necesitados de doutrina que os indios. Haba moito que misionar nas Indias de
estas partes, como quedou indicado.
Rudos, supersticiosos, iletrados, medio nus, illados en aldeas afastadas da
civilizacin urbana, consumidores de alimentos de pouca estima (centeo, millo
mido, nabos e outras verduras, graxa de porco...), os galegos tian todos os
triunfos para se converteren na anttese do home moderno. Gngora foi, talvez,
quen mellor expresou esta situacin, cando alude ao campo de tojos matizado /
berzas gigantes, nabos filisteos (...) / traje tosco y estilo mal limado (...) / pan de
Guinea, techos ahumados / candelas de resina con tericia / papas de mijo en cuncas
de madera / cuevas profundas, speros collados / es lo que llaman Reino de
Galicia. Tamn se lle atribe outra coecida composicin, non menos despectiva:
Reino infeliz, pas desventurado, / de Espaa muladar, rincn del mundo, / entre
tinieblas siempre sepultado. / spero, rudo clima, temple airado. / Infiel, brbaro
trato, sitio inmundo. / Gente sin sociedad, campo infecundo.../
35
.
Galicia, era, en definitiva, un pas de brbaros e infieis, de gente sin sociedad,
vale dicir, habitado por persoas afastadas do comercio social e poltico propio da
nova civilidade cortes ou polo menos urbana; a sa excentricidade convertaa en
palabras de Estebanillo Gonzlez en rabo de Castilla, servidumbre de Asturias y
albaar de Portugal. En certo modo as desvantaxes dun hbitat disperso e da
ruralizacin da economa admitaas o cisterciense Atanasio de Lobera, do crculo
cultural de don Diego Sarmiento de Acua, aos que logo me referirei: na sa
Cornica Grande del Reino de Galicia sostn que son os galegos xentes moi aptas
para as letras en grao superior ao resto dos espaois: y que el ser pocos los que se
sealan en ellas proviene de ser solos los que las tratan. Porque, supuesto en buen
temperamento y que el ms ordinario sustento de la gente es leche, manteca, miel
y fruta, naturalmente han de salir grandes ingenios, y el florecer y campear pocos,
topa en la falta que hay de piedras a propsito de darles el filo. Que como la gente
vive por los campos, retirado un vecino de otro, las casas son malas, el exercicio
andar con el ganado por montes, el nio mama lo que vee y abraa aquello en que
se cra. Este, pues, es el tropiezo donde caen y se mancan las habilidades gallegas.
Que si vivieran en comunidades donde hay escuelas, hay urbanidad en el vestir, en
el hablar, en comer y beber y en todas las acciones naturales y artificiales, donde
comunican los hombres y se comunican las cosas, hay quien alabe y vitupere,
castigo y premio, honra y menosprecio, y visto uno y otro, tiene ocasin la
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
287
35
Vid. M. Herrero Garca, Ideas de los espaoles, op. cit., pxs. 202-225, con outros moitos
exemplos.
naturaleza de echar mano de aquello a que se inclina, corrieran los ingenios por
diverso camino
36
.
E malia vivir retirada entre rocas y carballos, aos campesios galegos non lles
acaen en ninguna manera las palabras y significaciones con que gradan en otras
tierras y declaran el trato y condicin spero y bronco de labradores y gente
ordinaria, llamndolos villanos, afios, cabeudos, duros, adobes y otras cosas a este
modo. Pola contra, a xente comn de Galicia, llevada con bien y tratada con
blandura es blandsima, sencilla, confiada, comedida, caritativa, liberal, dadivosa,
amiga de amigos y, sobre todo, obedientsima y sujeta a la iglesia y a la justicia y a
sus ministros y seores temporales, y a los que no lo son. Atanasio de Lobera
ennoblece tamn aqueles alimentos mis consumidos en Galicia: su vino
afirma es tan precioso que ningn otro de que hay noticia le iguala; o gando
maior e menor abunda por todas as partes e abastece as carniceras da pennsula; non
hai moito trigo, pero o dalgunhas comarcas proporciona un pan que en poucas partes
de Espaa se atopa outro igual e o centeo, que se cultiva en grande abundancia y el
pan que sale dl [es] tan blanco y de tan buen gusto que ninguna falta hace el trigo,
especialmente para la gente de capa negra, como suelen decir, de sacar de la flor de
harina de centeno pan que llaman blanqueado, tal que iguala al ordinario de trigo.
A manteiga, por outra banda, suple con vantaxe o aceite no aderezo da comida
37
.
4. AS APOLOXAS DO REINO
A corrente denigrativa do reino e dos seus moradores corra cada vez mis
caudalosa, a medida que os mis destacados autores literarios, tratadistas polticos
e historiadores se sumaban a ela. A historiografa via tratando de fundamentar a
identidad espaola desde a Baixa Idade Media. Conforme o catolicismo se
converta en trazo diferenciador da monarqua hispana e avanzaba o proceso de
exclusin dos descendentes de malas razas, aqueles territorios que estaban en
condicins de acreditar que neles a relixin predicada por Santiago nunca deixara
de se practicar por obra da seita mahometana ou por outros ataques poderan
reclamar para si o recoecemento de fundadores de Espaa pois os seus
habitantes foran os primeiros e mis xenunos espaoles.
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
288
36
J. L. Rodrguez Montederramo, Gondomar y la historia del Reino de Galicia: Estudio y edi-
cin del borrador dela Cornica Grande del reino de Galicia, de Atanasio de Lobera, en El libro anti-
guo espaol, px. 335.
37
Ib., pxs. 337-338.
Como sinalou o prof. Pablo Fernndez Albaladejo nun recente e luminoso
traballo, la compleja e inestable situacin poltica abierta a raz de la Revolucin
trastmara, con las exigencias de legitimacin que pasaban a gravitar sobre la
nueva dinasta, abri las puertas para una nueva reflexin sobre el pasado hispano
visto en clave de Castilla. En ese escenario los godos desempeaban un papel
central, reforzado si cabe a travs de las caractersticas que adornaban sus orgenes
y de la grandeza que se confera a sus realizaciones
38
. O goticismo triunfante
reduciu a pouca cousa a herdanza romana, considerada en ocasins incluso
negativa: Espaa mucho ms debe gloriarse de sus godos y de sus propios
naturales espaoles, que no de los beneficios ni industria de la gente romana,
escriba Gonzalo Fernndez de Oviedo. Os xenealoxistas apresurronse, neste
contexto, a facer descender dos reis godos os Reis Catlicos e a partir deles, os da
dinasta Habsburgo.
Pero aos godos xurdronlles outros serios competidores: os montaeses ou
cntabros. Esteban de Garibay y Zamalloa, na sa obra Los XL libros del
Compendio Historial, publicada en 1571, faca unha historia individualizada dos
diversos reinos de Espaa, coa finalidade de corrixir o castelanismo, dominante na
historiografa desde o sculo XV polo menos. Garibay admita que Tbal, neto de
No, era o universal padre de los verdaderos y originarios espaoles, pero o
patriarca asentrase en Cantabria, como o probaba, entre outras evidencias, a
lengua de Cantabria llamada ahora Bascongada, que falaron os primeiros
espaois e tia a categora de bablica. Paio, loxicamente, perda a condicin de
godo, para adquirir a de cntabro, isto , a de descendente de Tbal, ao igual que a
dinasta reinante e o conxunto dos espaois: Garibay formalizaba as una versin
relativamente completa de lo que ha venido a llamarse el cantabrismo, especie de
estadio supremo del ascendiente fundamentalismo espaol (...). Culminando en
cierto sentido el proceso, la aparicin a fines de los ochenta de la obra de Poza, con
una novedosa reelaboracin filolgica y jurdico-poltica de los argumentos, abra
una va que llevara al cantabrismo a convertirse en exclusivo patrimonio cultural
de los territorios de Biscaia y Guipzcoa
39
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
289
38
P. Fernndez Albaladejo, Entre godos y montaeses. Avatares de una primera identidad espa-
ola, Cuadernos de Alzate, 33 (2005), pxs. 23-24.
39
P. Fernndez Albaladejo, Entre godos..., pxs. 40 e 41. No libro III, cap. IV, trata das linguas,
e menciona, parte do enusquera, a castel, a catal e valenciana. No cap. V, do mesmo libro, admi-
te que Tbal estivo en Asturias e Galicia (onde fundou Noia), pero veu desde Cantabria, territorio que
para el limitaba a occidente con Asturias de Santillana; a cidade de Cantabria di que estaba nun alto,
entre Logroo e Viana (libro VI). A Galicia prstalle moi pouca atencin no seu Compendio Historial
(utilizo os dous vols. da Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago).
En efecto, ao xurista Poza encargralle a Deputacin Foral de Biscaia a
elaboracin dunha resposta obra do fiscal da Real Chancelera de Valladolid Juan
Garca de Saavedra, galego de nacin, quen, na sa De hispanorum nobilitate et
exemptione... (1578), sostia que as probas de fidalgua tia que realizalas cada
persoa ou familia de modo individual e que haba que acreditar positivamente casa
soar con vasalos, non pagar peitas. Os argumentos de Andrs de Poza, defensor da
fidalgua universal dos biscaos (recoecida no Foro Nuevo de 1527), consisten,
entre outros puntos, en sinalar que onde non hai vasalos non pode haber seores, e
onde non se pagan peitas non se pode diferenciar entre fidalgos e peiteiros. Avanza,
ademais, na lia historiogrfica do cantabrismo, segundo resume Carmen Muoz
de Bustillo: la antigedad de la nacin montaesa, la fidalidad que siempre
demostr a los dems pueblos de Espaa, y la reputacin inmemorial de su
nobleza dentro y fuera de Pennsula, justifican sobradamente que las leyes declaren,
y el rey confirme, la comn hidalgua de todos los de Vizcaya. Antigedad de los
aborgenes puros y sin mezcla que se manifiesta en sus costumbres, vestimentas
y, sobre todo, lengua. Egregia fidelidad que se hiciera patente desde aquella
derrota memorable de Rodrigo. Y comn e inmemorial reputacin, avalada tanto
por la tradicin oral: Vizcano originario, luego hidalgo, como por la prctica
forense, de la que dan buena cuenta, entre otros, los guipuzcoanos y alaveses;
vecinos que, por haberse defendido de los moros, son tambin en buena medida,
tenidos y habidos por hidalgos de solares conocidos. Unos y otros pueden
blasonar de que su suelo sea el archivo y seminario de la nobleza de Hespaa, las
montaas, campos y riberas que ven y passean son las mismas que vieron, gozaron
y pasearon sus centssimos abuelos y dende el patriarcha Tbal a esta parte no se
les conosce otro suelo ni otro origen; la lengua que tienen es la misma del dicho
Tbal, aqu ha sido y es el escudo y muro de las Espaas, aqu el almacn de las
armas: fierro, hazero y astas, lanas, picas y dardos los mejores de Europa. En
definitiva, es aqu donde se localiza la poblacin primera de las Espaa, riberas del
Ebro arriba
40
.
A monopolizacin do legado cntabro polos biscaos (o que via degradar o
resto dos territorios do norte, sospeitosos de non conservar de modo ininterrompido
a fe catlica en toda a sa pureza), a difusin dos tpicos negativos sobre os
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
290
40
C. Muoz de Bustillo, Estudio introductorio, en A. de Poza, Fuero de hidalgua: Ad Prag-
maticas de Toro et Tordesillas, Bilbao, Universidad del Pas Vasco, 1997. Tamn sobre Poza, J. Jua-
risti, Vestigios de Babel. Para una arqueologa de los nacionalismos espaoles, Madrid, Siglo XXI,
1992, pxs. 40 e ss., e P. Fernndez Albaladejo e J. M. Portillo Valds, Hidalgua, fueros y constitu-
cin poltica: el caso de Guipzcoa, en Hidalgos et Hidalgua dans lEspagne des XVI-XVIII sicles:
thories, practiques et rprsentations, Pars, CNRS, 1989, pxs. 149-165.
galegos, e ao tempo a institucionalizacin das Xuntas do Reino, a consolidacin da
fidalgua e o ascenso na corte dos Castro, Sarmiento de Acua, Andrs de Prada,
que deban competir coas diversas faccins que aspiraban a incrementar o seu
poder, constiten os principais factores que estn detrs de escritos vindicativos de
Galicia, sados da pluma ou do crculo do seor de Gondomar e do gran conde de
Lemos
41
. Neses textos Galicia non era unha periferia de la civilizacin, senn o
berce e depsito do cristianismo hispano e, en consecuencia, a parte mis nobre de
cantas compoan a monarqua. Abondaba para probalo que o apstolo Santiago
quixese ser soterrado na Finisterrae, e que para iso os seus discpulos o
transportasen nunha barca de pedra ata Iria-Flavia, para a continuacin levalo unhas
leguas terra dentro, malia a momentnea inimiga da raa Lupa, quen axia se deu
conta do seu desatino.
A don Diego Sarmiento de Acua indignouno moi especialmente a Monarchia
Lusitana (1597, 1609) do cisterciense portugus Bernardo Brito, continuada
despois polo seu compaeiro de orde Antonio de Brado. Brito desligaba a orixe de
Portugal (poboado por Tbal) de Galicia, sostia que os portugueses de entre
Douro e Mio foran os mis heroicos na sa resistencia aos romanos, e que o
apstolo Santiago iniciara a sa predicacin por Braga cuxa igrexa adquira as
primaca sobre Compostela e se despois fora a Galicia porque al haba unha
comunidade xuda, como maliciosamente insinuara o cardeal Baronio nos seus
Anales eclesisticos
42
. Na sa clebre carta que desde Londres lle enva en xaneiro
de 1614 ao secretario Andrs de Prada, natural de Valdeorras (Ourense), o seor de
Gondomar confesa un certo tedio e cansazo, e declara que s desexa morir como
cristiano y como fidalgo gallego. E en canto ao libro de Brito opina que se recoja
y queme, xa que todo se reduce a disparate y borrachera: menos dijo el fiscal
Juan Garca de los vizcanos, y se lo hicieron borrar. Contina relatando as fazaas
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
291
41
Sobre os polticos galegos da poca, E. Gonzlez Lpez, Los polticos gallegos en la Corte de
Espaa y la convivencia europea: Galicia en los reinados de Felipe III y Felipe IV, Vigo, Galaxia,
1969. Sobre as xuntas do reino resultan fundamentais os diversos volumes das sas Actas, que con
introducin e estudos preliminares editou desde 1995 A. Eiras Roel, Santiago, Xunta de Galicia, vid.
en especial para o tema que nos ocupa o vol. I.
42
Sobre todo isto, vid. O. Rey Castelao, Intercambios socioculturais entre Galicia e Portugal na
Idade Moderna, en J. Hernndez Borje e D. Gonzlez Lopo, coords., Pasado e presente do fenme-
no migratorio galego en Europa, Santiago de Compostela, Sotelo Blanco, 2007, pxs. 94-96; e da
mesma autora, La disputa del patronazgo de la monarqua: Santiago o Santa Teresa?, en Coloquio
sobre Felipe III y su tiempo, Madrid, Universidad Autnoma, en prensa. Sobre a ltima cuestin, vid.
tamn I. A. Thompson, Castilla, Espaa y la monarqua: de la patria natural a la patria nacional, en
R. L. Kagan e G. Parker, Espaa, Europa, op. cit., pxs. 177-216 (non trata directamente do copadroado
de Santa Teresa, pero si do contexto de reaccin castel en que se presenta.
dos cabaleiros galegos na reconquista e noutras empresas da monarqua (En todos
tiempos y en todas edades y siglos hallamos gallegos gobernando y peleando en
servicio de Dios y de sus reyes). E lembra que na batalla de Clavijo o apstolo
Santiago quixo loitar ao carn das tropas que mandaba don Luis Osorio, seor de
Chantada: mostrando con este ejemplo el agradecimiento y buena acogida,
grandes dones y veneracin con que haba sido recibido su santsimo cuerpo en
Galicia. Y as, gallego estar tambin Santiago, soldado defensor y patrn de las
Espaas.
En opinin de don Diego Sarmiento de Acua, no se hallar, ni por tradicin
ni por escritura, que gallego ninguno haya sido traidor a Dios, ni a su seor, ni se
ha visto gallego hereje, ni judaizante, ni matador alevoso, ni pueblo debelado
[rendido al enemigo]. E, qu nacin en el mundo puede decir esto?. Foi
Galicia la conquistadora de todo lo que hoy posee la monarqua, o que non
impide que o reino estea gobernado en lo temporal y espiritual por forasteros,
que llevan sus ahorros, sus trabajos y su sudor a enriquecer las tierras de donde
son naturales (...). Y, sobre todo, lo que no sabemos haga otra nacin en el mundo,
hace la nobleza de Galicia, pues todos los seores naturales sacan la subsistencia
de sus vasallos y su patria para illo a gastar en las extraas, en servicio de Dios y
de su rey. En definitiva, se todos os nacidos de Galicia concorresen nas
calidades dun home o resultado nada deixaba que desexar: hallarmosle de raza
antiqusimamente noble, de clara y limpia sangre, sin ninguna mezcla de judo,
moro ni penitenciado: leal, sin mancha, firme y religioso catlico; valeroso, sabio
y prudente con eminencia, probado y experimentado en los mayores cargos y
oficios (...). Esta es la parte del gallego para honra y gloria de la Monarqua,
veamos si hay otro reino que pueda decir de estas cualidades. Fue Galicia reino
y reyes tuvieron este ttulo primero que ninguno otro de Espaa, pues ya en
tiempo de Santiago sabemos que reinaba en Galicia la reina Loba. He ido
diciendo a V. aqu aprisa lo que se me ha ido ofreciendo: tengo en Valladolid mis
libros y papeles, de que me atreviera a sacar mayores volmenes de heroicos y
valerosos hechos y virtudes de solos los gallegos, que de todas las naciones
juntas
43
.
Cos libros e papeis que na sa casa valisoletana de El Sol tia o seor de
Gondomar traballara ata 1605 o cisterciense Atanasio de Lobera, orindo da Rioxa
e abade de Montederramo, e que deixou inacabada a Cornica Grande del Reino
de Galicia, xa mencionada atrs, e cuxo borrador coecemos desde hai pouco
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
292
43
En C. Manso Porto, Don Diego Sarmiento de Acua (1567-1626), erudito, mecenas y biblifilo,
Xunta de Galicia, 1996.
grazas s investigacins de J. L. Rodrguez Montederramo
44
. Para Lobera, as
probas que se veen utilizando para acreditar a excelencia de los reinos de
Espaa demostran s claras que Galicia el ms calificado, no solo respecto de
otro, sino de todos, hallndose como se halla en l, junto y mejorado, lo bueno que
en los dems est repartido, e algo e mucho ms. Comenzando por la fundacin
y calidad de los fundadores: el mismsimo patriarca No lo habit, y a l se debe
el origen de poblaciones como Noia y Navia, dexando asimismo a los suyos por
principal y esencial fundamento y firmeza de sus fundaciones el conocimiento y
culto de un slo Dios, con las leyes, ciencias y doctrina que les haba enseado.
Na cuestin da lingua, cando o galego non se escriba e comezaba a se
considerar unha deturpacin do casteln, sen posibilidades de entrar no selecto
grupo das bablicas, Atanasio de Lobera manifestaba unha afouteza considerable:
Que pues algunos autores no slo dicen, sino que prueban con muchas razones,
que la primera lengua de Espaa fue la que habl Adn y sus descendientes, que la
conserv No y los de que de los suyos dexaron de asistir en el edificio de la torre
de Babilonia, donde sucedi la confusin de las lenguas, sin escrpulos se puede
decir que qued en Galicia, a donde vivi el mesmo No, y se conserv por muchos
siglos juntamente con las dems cosas que orden y ense. Y no dudo sino que
mucha parte de la que hoy est en uso es della. Porque bien hablada es graciosa,
suave, elegante, sentenciosa y que en pocas palabras compreende mucho, y mejor
que otra la esencia de lo que va tratando
45
.
Sentado o anterior, o demais era importante pero no contexto da poca requira
menos audacia e patriotismo: Galicia adorara sempre un s Deus e por iso recibiu,
antes que ningn outro territorio, a predicacin de Santiago: En ninguna tierra ni
nacin de cuantas hoy se hallan (...), se puede afirmar ni aun presumir haberse
plantado y conservado, si no en sta y en las dems montaas sus colaterales, el
conocimiento y culto de un verdadero Dios (...). Y siendo, como es cierto, que
ninguna obra buena, aunque sea moral, deja Dios sin premio, como ningn vicio
sin castigo, no sera arrojamiento entender y decir que el haber la providencia del
ciclo ordenado que luego, al amanecer de la ley de gracia y nueva luz del Evangelio,
lo viniese a predicar al reino de Galicia por tantas tierras y mares (mies toda sin
obreros) un ministro tan grande como Santiago, y que juntamente lo escogiese
como depositario perpetuo de su sagrado cuerpo, que premio de las virtudes y
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
293
44
Gondomar y la historia del Reino de Galicia, op. cit. Desde a biblioteca do Palacio Real de
Madrid vnse traballando intensamente nos fondos de Gondomar por parte de M L. Lpez-Vidriero
e J. L. Rodrguez Montederramo.
45
J. L. Rodrguez Montederramo, Gondomar y la Historia de Galicia, op. cit., px. 332.
mritos de sus naturales. Digo ms, que si en alguna tierra de las que hoy
conocemos los hombres se conserv el culto de un solo y verdadero Dios, que en
Galicia. Mi fundamento es haberlo los primeros habitadores recibido de los sanctos
patriarcas, sus fundadores, que lo dexaron enseado y entablado a sus sucesores
46
.
En definitiva, No, acompaantes e descendentes instalronse en Galicia porque
ao existir abundancia de leite, manteiga, peixe, froitas e hortalizas, ninguna tierra
en Espaa ni, por dicha, en el mundo, se poda hallar para vivir los hombres ms
acomodada que sta. Y no va fuera de propsito entender que jams con estos
primeros habitadores se mezcl alguna otra gente, as por estar retirada cada casa
por s y muy distante, sin necesidad de correspondencia unas de otras por tener lo
necesario todas, y ser la tierra untuosa, ao que se engada a natural e indmita
braveza dos naturais, acompaada de fueras corporales y de ligereza grande.
Desde aquela Galicia xamais se despobou (nin sequera durante a seca general
de Espaa, ou perodo de vinte e seis anos sen chuvias). Os gregos fundan
poblaciones gruesas na costa, parte da cidade de Ourense, pero os romanos non
a seorearon: sino que en cada montaa o comarca habra algn principio de
superioridad al ms noble, sabio, poderoso o fuerte (...). Y si Bruto, capitn romano,
triunf de ella, fue slo vencer a los que ofendidos, acudan a oponerse a la defensa
natural, volvindose en pasando este nublado a sus choas y haciendas
47
; o mesmo
lle acaeceu a Octaviano Augusto, e tampoco Galicia estuvo sujeta a los reyes
suevos hasta que, dexando la seta arriana, la uniformidad de ley y la obediencia a
la iglesia que parte para que la mayor parte del reino se diese a ellos y a los godos,
que en el seoro y corona sucedieron. En fin, Lobera fai a Pelayo natural de Tui,
e desde logo d por sentado que os habitantes de Galicia conservaron as sas
grandes virtudes desde sus primeros principios hasta la venida del hijo de Dios al
mundo y predicacin del Santo Evangelio. Y sucesivamente, desde aquel tiempo al
presente, sin que haya habido quiebra en la fe que recibieron, ni en sus tierras
mezcla de moros e judos, sinagogas e mezquitas. Non houbo herexes nin
herexas, polo menos entre os naturais.
Lobera ocpase as mesmo do nome de Galicia e da demarcacin do seu distrito,
igual que Gambay se ocupara dos lmites de Espaa (a Pennsula ibrica, coas
fronteiras vixentes daquela con Francia). Con independencia de que o nome se
formase de gallos y griegos ou de gallos y Briga, estaba claro que as terras
entre Douro e Mio formaban parte de Galicia, ao contrario do que pensaba
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
294
46
Ib., px. 332.
47
Isto , os romanos s controlaban os lugares populares, pero os galegos nativos residan no
campo.
Bernardo Brito. Trata de seguir unha cronoloxa precisa, pois estima que desde a
creacin do mundo ata o diluvio general pasaron 1656 anos; e desde o diluvio ata
que Tbal veu poboar Espaa (acompaado de No e comezando por Galicia) 143,
e desde esta vinda ao nacemento de Cristo 2161. En todo este tempo asentronse
en Galicia diversas xentes, comezando polos caldeos: En conclusin, el reyno de
Galicia fue en sus principios fundado y poblado por Tubal y No y los caldeos que
con ellos vinieron. Pasados novecientos y noventa aos entr en l el capitn
Teucro, griego de nacin, a quien hemos atribuido la fundacin de las ciudades de
Pontevedra y Orense. Sucesivamente hizo asiento en las tierras de Entre Duero y
Mio Diomedes, que con sus griegos dio principio a la ciudad de Tide, y otros
lugares en aquellas comarcas. Por el mesmo tiempo se ha dicho que el capitn
Astur, tambin griego, fund la ciudad de Astorga y a ella y a Asturias dio su
nombre. Las ciudades de Tui y Iria, al presente el Padrn, fueron adelante
fundaciones de los griegos que asentaron Entre Duero y Mio. A esos aos despus
los cartagineses que venan en la flota de Hymilcon dieron principio a la ciudad de
Braga (...). De modo que en dos mil y quinientos y setenta y quatro aos que
corrieron desde la fundacin de Galicia hasta el ao cuatroientos y trece del
nacimiento del hijo de Dios, en el qual sealan los historiadores la venida y asiento
en Galicia de los alanos, ninguna otra gente se sabe fundasse en ella. Verdad es que
se levantaron en los tiempos antiguos otras muchas fundaciones por orden de
romanos y de otras gentes, como en sus lugares se dir, pero solo fue aumentar
poblaciones que lo eran o haban sido
48
.
A obra proxectada por Atanasio de Lobera tia, como sinala J. L. Rodrguez
Montederramo, parte de corografa; pero ante todo responda aos desexos de don
Diego Sarmiento de Acua de reclamar para Galicia a condicin de territorio matriz
de Espaa, e por iso o mis nobre. En diversos puntos, Lobera trasladaba a Galicia
os trazos de nobreza que Garibay predicara de Cantabria, insistindo a maiores no
singular privilexio de ser o lugar elixido polo apstolo Santiago para descansar
(para Garibay este feito significaba a predileccin do apstolo por Espaa, antes
que por Galicia en particular).
Cara a 1620 o corus Juan Medio de Sande, relacionado coas institucins do
reino (Xunta, Audiencia), na sa Relacin de la antigedad, origen y fundacin de
la muy noble y muy leal ciudad de la Corua
49
, sostia ideas parecidas a Lobera:
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
295
48
En X. L. Rodrguez Montederramo, Gondomar y la historia del reino de Galicia, op. cit., px.
362.
49
Editada recentemente cun documentado estudo preliminar e abundantes notas por M. R. Gar-
ca Hurtado, en O. Rey Castelao (coord.), Cuatro textos. Cuatro contextos, op. cit., pxs. 231-282.
Este reino fue poblado de diversas naciones, y su antigedad es mayor que la de
ningn otro de Espaa, y se puede decir que igual a la de todo el mundo por haberlo
poblado No y su nieto Tbal y sus compaeros, y por esta razn sus pobladores
fueron de los ms ilustres y religiosos (...), y los que despus se mezclaron con sus
descendientes fueron de los ms valerosos y nobles del mundo, como de las
historias consta y de sus grandes hechos en armas, pues no ha habido guerra ni
conquista hecha por espaoles, as en tiempos antiguos como en los modernos,
dentro y fuera de Espaa (...), en que los gallegos no se hayan sealado, peleando
por s y por otros
50
.
Foi Galicia el ltimo reino que poseyeron los romanos en Espaa (...), por
haber defendido siempre su libertad con tanto valor que fue necesario para acabarle
de reducir juntar la mayor potencia romana, siendo despus los gallegos los ltimos
que quedaron con los romanos, mostrando en lo uno y lo otro su valor, firmeza y
fidelidad. Ademais, Deus honrou a Galicia con particular privilexio, asignndolle
o apstolo Santiago, quen levou a Palestina discpulos galegos, que participaron nos
primeiros concilios e trouxeron o seu corpo. Tampouco podan faltar en Medio de
Sande as referencias s muchas casas de grandes, ttulos y caballeros de antiguas
familias, cuyos apellidos y sangre se extienden por toda Espaa, Italia e Indias, as
como al valor y fidelidad de los naturales, siempre muy estimados de sus reyes
51
.
Tivo mis impacto o texto titulado El Bho Gallego con las dems de Espaa,
atribudo ao gran conde de Lemos e escrito cara a 1620. Nel presntase un
parlamento avcola, no que cada territorio da Pennsula aparece representado por
unha ave, que defende a sa patria fronte s demais. Anda que a mido o texto se
atribuu ao desexo de Galicia de recuperar o voto en Cortes, esta non a sa nica
finalidade nin talvez a principal, pois na asemblea participan os territorios que non
pertencan Coroa de Castela: os biscaos, navarros, catalns, valencianos e
portugueses. E xustamente o principal enemigo del bho no es el ganso castellano
o la avutarda manchega, sino el tordo vizcano
52
. E explicable porque se trataba
de sentar que nacin se poda atribur o ttulo de ser o berce ou fundadora de
Espaa, o que para o Bho non ofreca dbida: De las partidas del mundo la mejor
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
296
50
Ib., px. 235.
51
Ib., pxs. 243-244.
52
Existen varias copias manuscritas na Biblioteca Nacional de Madrid e na Biblioteca da Uni-
versidade de Santiago. Tamn se editou en diversas ocasins. Vid., ao respecto, a de X. M lvarez
Blzquez, Vigo, 1951, e a de A. E. de Maaricua, Polmica sobre Vizcaya en el siglo XVII: el Bho
Gallego y el Tordo Vizcano, Bilbao, Gran Enciclopedia Vasca, 1976. Incle a rplica ao autor do Bho,
escrita cara a 1640, e que volve incidir nos tpicos negativos sobre os galegos. Non imos estendernos
mis analizando a prolongacin da polmica e a exclusin de Galicia da nacin cntabra.
es sin duda Europa, figurada por una piel de toro, y de la Europa la mejor provincia
es Espaa, por ser la cabeza del mismo toro, cuyo cabo es Finisterre en Galicia
(...). Ahora, pues dixo o noso Bho si Espaa, por ser cabeza de la piel que
significa Europa, es la mejor de ella, por la misma razn se sigue que Galicia, mi
patria, es la mejor de Espaa por ser cabo y cabeza desta cabeza. Y si averiguamos
ms esta verdad, de las provincias de Espaa, a imitacin de los dems de Europa,
ninguna hay tan aborrecida como la gallega, como lo mostris en el acto presente.
Tanto, que algunas de las otras, sintiendo, hablando y mirando a los moros en aquel
adaxio antiguo, que es harto de llorar permanezca en vuestras tierras semilla que
ellas sembr aquella pestfera secta, solis decir con ellos antes puto que gallego,
en que dais a entender que aborrecis menos este vicio que la nacin gallega (...).
De donde se seguir que todos los que fueren deste parecer de los moros, sern de
su casta y descendencia, o, por lo menos, no espaoles, que a serlos, forzosamente
han de descender de gallegos, montaeses, asturianos; porque aquel diluvio de
rabes y africanas aves, solas estas tierras dejaron de inundar. As que, por todo lo
dicho, queda probado que el bho gallego de todas las dems aves desta junta es el
lextimo y verdadero espaol, y quien ms tiene derecho a este nombre.
En definitiva, o Bho iniciaba a sesin parlamentaria como prototipo de galego
vil e cuitado: como criado en pantanos y cenegales de su tierra (...), cada da
exercita oficios indecentes, limpiando campos, limpiando zentinas y otras cosas
asquerosas por cobdicia de un real que se le da. Non outra cousa se poda esperar
dunha ave nocturna de abominable pluma y traxe, indigna de tomar asento en
parte que las aves diurnas, de rico y cortesano traje, de suave y agradable vista,
limpias y apacibles, que se sustentan de granos puros y pblicamente festejan y
acompaan a Vuestra Magestad, adornadas de lucidas plumas que ms pregonan su
grandeza (...) cosas todas de que carece el bho, criado en las montaas y cavernas
de Galicia, tan tosco en su modo de hablar que no tiene palabra bien sonante ni
pensamiento que a cosa de valor aspire. Con argumentos contundentes, o Bho
consegua reducir a perpetuo silencio as demais presumidas aves, e destacar sobre
todas, pola sa nobreza de orixe e o seu catolicismo tan antigo como firme.
Para o autor de El Bho, os galegos, asturianos e montaeses deban
considerarse os lextimos fundadores de Espaa, por non estaren contaminados de
ningunha mala raza ou herexa, e en definitiva pola sa nobreza, mentres que os
biscaos inclen os dos territorios forais vascos e parte dos navarros eran
descendentes de escravos xudeus, e de a a sa singularidade, evidente tamn na
lingua. Tan negativa nota (os escravos xudeus eran as feces dunha mala raza) que
don Pedro Fernndez de Castro atribe aos que se reputaban todos de fidalgos e de
herdeiros dos cntabros, podera estar motivada por loitas de faccins que se
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
LA GALICIA QUE VIO NACER Y CRECER A GREGORIO FERNNDEZ
297
desenvolvan na corte de Felipe III no ocaso do Valimiento de Lerma, e, de paso, o
de Lemos reaccionaba tamn de modo enrxico contra a visin pexorativa dos
galegos e de Galicia que se fora estendendo desde mediados do XVI en ambientes
polticos e culturais. O tordo biscao recibe o nome de Ioancho de Garibay, o que
evidencia a negativa do autor de El Bho de admitir o cantabrismo que desde
dobrado o XVI se fora xeneralizando en xuristas e cronistas vinculados s
institucins forais, e que acabara sendo a doutrina admitida por moitos tratadistas
polticos e intelectuais con influencias na corte.
Cuadernos de Estudios Gallegos, LVII, N. 123, enero-diciembre (2010), 273-298. ISSN 0210-847 X
PEGERTO SAAVEDRA
298

S-ar putea să vă placă și