Sunteți pe pagina 1din 137

CENTRO FEDERAL DE EDUCAO, CINCIA E TECNOLOGIA DO

CEAR - DEPARTAMENTO DE INDSTRIA


CURSOS: TCNICO E INTEGRADO
LABORATRIO DE HIDRAULICA E PNEUMTICA
DISCIPLINA: HIDRULICA E PNEUMTICA

HIDRULICA E
PNEUMTICA




Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno


2011
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica

1





Esta apostila objetiva guiar os alunos da disciplina Hidrulica e Pneumtica
dos cursos de Mecnica Industrial e Integrado, do Centro Federal de
Educao Tecnolgica do Cear CEFET, sem contudo dispensar a
bibliografia recomendada.



Fortaleza, Maro de 2011
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica

2

NDICE

CAPTULO 1 - INTRODUO 3
CAPTULO 2 - EQUIPAMENTOS BSICOS 5
2.1 Compressores: ............................................................................................................................... 5
2.2 Bombas hidrulicas ....................................................................................................................... 8
2.3 Bomba de pistes radiais ............................................................................................................. 11
2.4 Bomba de pistes axiais .............................................................................................................. 12
2.5 Bombas rotativas ......................................................................................................................... 14
2.6 Equipamentos de tratamento do ar .............................................................................................. 24
2.7 Fluidos Hidrulicos. .................................................................................................................... 27
2.8 Atuadores: ................................................................................................................................... 41
2.9 Vlvulas: ..................................................................................................................................... 49
2.10 Sensores: ................................................................................................................................... 60
2.11 Simbologia e componentes para eletropneumtica. .................................................................. 60
CAPTULO 3 - CIRCUITOS HIDRULICOS E PNEUMTICOS 62
3.1 Estrutura dos circuitos ................................................................................................................. 62
3.2 Comandos Hidrulicos e Pneumticos Bsicos .......................................................................... 64
3.3 Circuitos combinacionais ............................................................................................................ 73
3.4 Circuitos seqenciais................................................................................................................... 80
CAPTULO 4 - ELETROPNEUMTICA 113
4.1 Emprego de rels auxiliares ...................................................................................................... 113
4.2 Emprego de rels de tempo ....................................................................................................... 114
4.3 Circuito com temporizao nos finais de curso. ....................................................................... 114
4.4 Circuitos combinacionais .......................................................................................................... 115
4.5 Comando bimanual de segurana.............................................................................................. 115
4.6 Sequncias Mtodo Intuitivo ................................................................................................. 116
BIBLIOGRAFIA 121
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica

3

Captulo 1 - INTRODUO

A aplicao de pneumtica e hidrulica em automao tem se dado de forma concreta em funo
das inmeras vantagens que ambas propiciam, com ganhos considerveis sobre outras tecnologias.
So aplicadas em diversos ramos de atividades, sobretudo na indstria, cada uma com um campo
de atuao bem definido. Vejamos nos quadros abaixo algumas caractersticas tcnicas e
comparaes com outras tcnicas de acionamentos.
Tcnicas Pneumtica Hidrulica Eltrica/eletrnica
Fora Pequena Grande Pequena
Torque Pequeno Grande Grande
Movimento linear Fcil obteno,
alta velocidade
Fcil obteno,
mdia
velocidade
Obteno
complexa
Movimento rotativo Altas rotaes
(50.000 rpm)
Mdias rotaes Mdias rotaes
Regulagem fora e
velocidade
Ruim Boa Excelente
Acmulo e transporte
de energia
Possvel e fcil Possvel, mas
difcil
Fcil
Sensibilidade ao
ambiente
Praticamente
insensvel
Sensvel Sensvel
Custo da energia Mdio Alto Baixo
Riscos de manuseio Baixo Mdio Alto


Sistemas Hidrulicos e Pneumticos

Os sistemas hidrulicos e pneumticos so compostos de equipamentos tais como cilindros,
motores, vlvulas, chaves de fim de curso, sensores, rels, sinalizadores, microcontroladores,
CLPs, etc., inter-relacionados, a fim de que os atuadores (cilindros e motores) executem uma
funo prestabelecida, comandados pelos outros equipamentos descritos.

Sistemas Pneumticos
As vantagens e limitaes dos sistemas pneumticos so decorrentes basicamente da
compressibilidade e da baixa viscosidade do ar

Vantagens:

- Matria prima abundante e de baixo
custo;
- Facilidade no transporte e
armazenamento de energia;
- No poluente;
- Resistente a ambientes hostis;
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica

2
- Segurana;
- Boa velocidade dos atuadores;
- Auto proteo contra sobrecargas.
Limitaes:

- Economicamente invivel para
presses acima de 20 kgf/cm
2
;
- Escape ruidoso;
- Pequenas foras;
- Requer tratamento inicial do ar;
- Controle de velocidade impreciso.

Sistemas Hidrulicos
Vantagens:

- Grandes presses e foras.
- Possibilidade de variaes
micromtricas de velocidade.
- Autolubrificao.
- Permitem uma rpida e suave
inverso dos movimentos, devido a
baixa inrcia.

Desvantagens:

- Alto custo.
- Baixo rendimento (atritos,
transformao de energia,
vazamentos internos).
- Sensvel s variaes de temperatura
(variao da viscosidade, risco de
incndio).
Classificao dos sistemas hidrulicos de acordo com a presso:

0 a 14 bar 0 a 203,10 psi Baixa presso
14 a 35 bar 203,10 a 507,76 psi Mdia presso
35 a 84 bar 507,76 a 1218,62 psi Mdia-alta presso
84 a 210 bar 1218,62 a 3046,56 psi Alta presso
Acima de 210 bar Acima de 3046,56 psi Extraalta presso

Exemplos de aplicaes:

- Ferramentas manuais.
- Mquinas - ferramentas.
- Prensas.
- Talhas, guinchos, empilhadeiras, etc.
- Mancais aeroestticos e hidrostticos.
- Transmisses hidrostticas.
- Ferramentas de estampo e corte.
- Ferramentas odontolgicas.
- Equipamentos de pintura industrial.
- Equipamentos de injeo.

Possibilidades de aplicao:

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
4
- Movimentar.
- Girar.
- Transpor.
- Prender.
- Empilhar.
- Elevar.
- Abrir / Fechar.

Tcnicas de acionamento:

- Pneumtica / hidrulica pura.
- Eletropneumtica / eletrohidrulica.
- Atravs de CLP.


Esquema de um sistema hidrulico

























MEIO
Motor

Filtro
Bomba
Controle de presso
Controle funcional Controle direcional
Reservatrio
Pisto
Cilindro
Haste
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
5
Captulo 2 - EQUIPAMENTOS BSICOS

2.1 Compressores:

simbologia


Classificao:
a. Quanto ao princpio de funcionamento:

-Compressores de deslocamento positivo
Faz a compresso atravs da reduo do volume de ar. O fornecimento (fluxo) de ar
intermitente durante o funcionamento do compressor, j que o ar primeiramente comprimido e
s depois descarregado. Podem ser:
- Rotativos: de palhetas, de parafusos, de anel lquido, etc.
- Alternativos: de mbolo, de diafragma, etc


-Compressores de deslocamento dinmico
Neste tipo de compressor o ar acelerado adquirindo assim elevada energia cintica.
Posteriormente feita a transformao da energia cintica em energia de presso, atravs da
utilizao de um difusor (bocal divergente).
Caracterizam-se por manter um fluxo de ar constante durante o funcionamento. Por este princpio
funcionam os chamados turbo compressores, tais como os de fluxo radial e os de fluxo axial.
b. Quanto ao regime de trabalho:

- Fluxo contnuo: compressores de deslocamento dinmico.
- Fluxo intermitente: compressores de deslocamento positivo


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
6
2.1.1 Regulagem de capacidade

Funo: manter a presso de trabalho do compressor dentro de uma faixa pr-
estabelecida.

Tipos:
- Partida e parada automticas do motor eltrico.
- Fechamento total da admisso.
- Fechamento parcial (estrangulamento) da admisso.
- Descarga para a atmosfera.
- Realimentao do ar comprimido.
- Variao do rendimento volumtrico
- Variao da rotao do motor de acionamento.
- Alvio nas vlvulas de admisso.
- Mtodos combinados.

Partida e parada automticas do motor eltrico



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
7



Fechamento total da admisso Fechamento parcial (estrangulamento) da
admisso




Descarga para a atmosfera Realimentao do ar comprimido














Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
8
2.2 Bombas hidrulicas

Classificao, segundo o deslocamento:

Bombas de deslocamento constante.
Bombas de deslocamento varivel.

Bombas de deslocamento constante:
Engrenagens;
Palhetas;
Parafusos;
Pistes Axiais;
Pistes Radiais;
Lbulos


Bombas de deslocamento varivel:
Palhetas;
Pistes Axiais;
Pistes radiais;

Classificao, segundo a construo:

Bombas de rotores mltiplos:
Bomba de engrenagens externas
Bomba de engrenagens internas
Bomba de lbulos
Bomba de parafusos

Bombas de rotor nico:
Bomba de palhetas
Bomba de pistes radiais
Bomba de pistes axiais
Bomba de cavidade progressiva

Simbologia:

deslocamento constante e com um sentido de fluxo


deslocamento constante e com duplo sentido de fluxo



deslocamento varivel e com um sentido de fluxo



deslocamento varivel e com duplo sentido de fluxo


Tipo de bomba Presso (bar) Vazo max.
(L/min) de at
Engrenagens 40 300 300
Parafusos 50 140 100
Palhetas 40 175 300
Pistes axiais 200 350 500
Pistes radiais 350 650 100
Centrfuga * 5 20 3000
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
10

* No empregada em circuitos oleodinmicos, devido baixa presso.

2.2.1 Bombas de Deslocamento Positivo

Podem ser de vazo constante ou varivel.
As bombas de deslocamento positivo podem ser: alternativas (pistes axiais) e rotativas
(pistes radiais). Nas bombas alternativas o lquido recebe a ao das foras diretamente de um
pisto ou mbolo (pisto alongado) ou de uma membrana flexvel (diafragma). Nas bombas
rotativas, por sua vez, o lquido recebe a ao de foras provenientes de uma ou mais peas dotadas
de movimento de rotao que comunicam energia de presso provocando escoamento. Os tipos
mais comuns de bombas de deslocamento positivo rotativas so a bomba de engrenagens, bomba
helicoidal, de palhetas e pisto giratrio.
A caracterstica principal desta classe de bombas que uma partcula lquida em contato
com o rgo que comunica a energia tem aproximadamente a mesma trajetria que a do ponto do
rgo com o qual esta tem contato.
As bombas alternativas, tambm chamadas bomba de mbolo ou bombas recprocas, fazem
parte das bombas volumgenas, pois nelas, o lquido,pelas condies provocadas pelo
deslocamento do pisto, enche espaos existentes no corpo da bomba ( cmaras ou cilindros). Em
seguida, o lquido expulso pela ao do movimento do pisto, que exerce foras na direo do
prprio movimento do lquido.
No curso da aspirao, o movimento do mbolo (plunger) ou pisto tende a produzir o vcuo
no interior da bomba, provocando o escoamento do lquido existente num reservatrio graas
presso a reinante (geralmente a atmosfera) e que superior existente na cmara da bomba.
essa diferena de presses que provoca a abertura de um vlvula de aspirao e mantm fechada a
de recalque.
No curso da descarga, o mbolo exerce foras sobre o lquido, impelindo-o para o tubo de
recalque, provocando a abertura da vlvula de recalque e mantendo fechada a de aspirao.
V-se que a descarga intermitente e que as presses variam periodicamente em cada ciclo.
Essas bombas so auto-escorvantes e podem funcionar como bombas de ar, fazendo vcuo se no
houver lquido a aspirar.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
11
As bombas de pistes radiais, oscilatrios ou rotativos de descarga varivel constam de um
tambor excntrico ou rotor contendo orifcios cilndricos onde so colocados os pistes e que gira
no interior de uma caixa em torno de um piv distribuidor fixo.
Ao girar o rotor, a fora centrfuga mantm os pistes em contato com a parte cilndrica
interna da carcaa. Quando um pisto se aproxima do centro, descarrega lquido no piv
distribuidor central, e quando se afasta, forma o vcuo necessrio para a aspirao.
Os canais de aspirao e recalque no piv distribuidor so independentes, operando em
sincronia com o rotor.
Alterando-se a excentricidade do rotor, consegue-se a variao de descarga desejada.


2.2.2 Bomba de pistes



2.2.2.1 Princpio de funcionamento

Todas as bombas de pistes operam baseadas no princpio de que, se um pisto produz
um movimento alternado dentro de um tubo, puxar o fluido num sentido e o expelir no sentido
contrrio.
Os dois tipos bsicos so o radial e o axial, sendo que ambos apresentam modelos de
deslocamentos fixos ou varivel. Uma bomba de tipo radial tem os pistes dispostos radialmente
num conjunto, ao passo que, nas unidades de tipo axial, os pistes esto em paralelo entre si bem
como ao eixo do conjunto rotativo. Existem duas verses para este ltimo tipo: em linha com placa
inclinada e angular.

2.3 Bomba de pistes radiais

Neste tipo de bomba, o conjunto
gira em um piv estacionrio por dentro de um
anel ou rotor. Conforme vai girando, a fora
centrfuga faz com que os pistes sigam o
contorno do anel, que excntrico em relao
ao bloco de cilindros. Quando os pistes
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
12
comeam o movimento alternado dentro de seus furos, os prticos localizados no piv permitem
que os pistes puxem o fluido do prtico de entrada quando os pistes so forados pelo contorno
do anel, em direo ao piv.

O deslocamento de fluido depende do tamanho e do
nmero de pistes do conjunto, bem como do curso dos mesmos.
Existem modelos em que o deslocamento de fluido pode variar,
modificando-se o anel para aumentar ou diminuir o curso dos
pistes. Existem, ainda, controles externos para esse fim.


Figura 1 Bomba de Pistes Radiais

2.4 Bomba de pistes axiais

So classificadas em funo do tipo de acionamento, a saber: Eixo inclinado, Disco (placa)
inclinado ou Placa de balano
2.4.1 Eixo inclinado
Um tambor de cilindro gira de encontro a uma placa entalhada que conecta os pistes aos
portos de entrada e sada. Neste tipo de bomba, o bloco de cilindros unido ao eixo atravs de uma
ligao universal. A ao de bombeamento a mesma de uma bomba com a placa alinhada ao eixo.
O ngulo de inclinao em relao ao eixo determina a vazo desta bomba, assim como o ngulo da
placa guia determina a vazo da bomba com eixo alinhado. Nas bombas de vazo fixa, o ngulo
constante.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
13
Figura 2 Bomba de Pistes Axiais com eixo inclinado

2.4.2 Disco inclinado

Neste modelo de bomba , o eixo e o bloco de cilindros esto alinhados. O movimento
alternado dos pistes causado por uma placa guia inclinada. O eixo movimenta o bloco de
cilindros, que carrega os pistes em torno do eixo. As sapatas do pisto deslizam de encontro
placa e so fixadas a ela por uma placa da sapata. A inclinao da placa faz com que os cilindros
alternem em seus furos. No ponto onde um pisto comea a retrair, ocorre um aumento de volume e
conseqentemente a criao de um vcuo, succionando o lquido que passa atravs de um rasgo
feito no disco estacionrio com um comprimento quase igual metade de um arco. Existe uma rea
slida no disco estacionrio entre o entalhe de entrada e de sada, pois no momento em que o pisto
se move sobre esse local, ele est inteiramente retrado. Quando o pisto comea a estender, o
tambor de cilindro se move sobre o rasgo de sada do disco estacionrio, e o leo forado para a
descarga.
Deslocamento. O deslocamento da bomba depende do furo e do curso do pisto e do nmero de
pistes. O ngulo da placa determina o curso, que pode variar mudando o ngulo de inclinao. Na
unidade de ngulo fixo, uma placa guia estacionria na carcaa. Em uma unidade varivel,
montada em um garfo, de modo que possa girar sobre pinos. Os controles diferentes podem ser
unidos aos pinos para variar o fluxo da bomba de zero ao mximo. Com determinados controles, o
sentido do fluxo pode ser invertido balanando um garfo aps o centro. Na posio central, uma
placa guia perpendicular ao cilindro, e no h nenhum movimento do pisto, conseqentemente
nenhum leo bombeado.




Figura 3 - Bomba de Pistes Axiais com disco inclinado

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
14
2.4.3 Placa de Balano
Esta uma variedade da bomba de pisto com placa inclinada. Neste projeto, um
tambor de cilindro no gira; uma placa balana enquanto gira e ao balanar, empurra os pistes
dentro e fora das cmaras em um tambor de cilindros estacionrio.

Figura 4 - Bomba de Pistes Axiais com placa de balano


2.5 Bombas rotativas


Na classificao geral das bombas, as bombas rotativas foram includas entre as
chamadas de deslocamento positivo ou volumgenas . Em contraposio s bombas
rotodinmicas (turbobombas), alguns autores as designam pelo nome de bombas rotoestticas, ou
de movimento rotatrio. Seu funcionamento bsico o de qualquer bomba de deslocamento
positivo exposto em bombas de destacamento positivo.
Existe uma grande variedade de bombas rotativas que encontram aplicao no
apenas no bombeamento convencional, mas principalmente nos sistemas de lubrificao, nos
comandos, controles e transmisses hidrulicas e nos sistemas automticos com vlvulas de
seqncia.
Teoricamente so mquinas hidraulicamente reversveis recebendo o liquido de outra
fonte, podem comunicar movimento de rotao ao eixo, da poderem funcionar nos circuitos que
acabamos de mencionar. Recebem ento o nome de motores hidrulicos.
So empregadas para lquidos de viscosidade at mesmo superior a 50.000 SSU. Os
leos de elevada viscosidade, em geral, so aquecidos para serem bombeados com menores perdas
de escoamento nos encanamentos e, portanto, com menor consumo de energia.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
15
As bombas rotativas so, via de regra, auto-aspirantes e adequadas a servios com
altura esttica de aspirao relativamente elevada.

2.5.1 Bombas de um s rotor
2.5.1.1 Bombas de paletas deslizantes ( sliding-vane pumps).
As de palhetas deslizantes so muito usadas para alimentao de caldeiras. So auto-
aspirantes e podem ser empregadas tambm como bombas de vcuo. Nos comandos hidrulicos,
bombeiam leo at presses da ordem de 175Kgf/cm2 mas em geral a presso obtida com as
bombas de palhetas varia de 7 a 20 Kgf/cm
2
.
Giram com rotaes entre 20 e 500 rpm, e as vazes podem variar de 3 a 20m3 /h
havendo bombas com razes at maiores.
As palhetas deslocam-se no interior de ranhuras de um cilindro giratrio e so trocadas
com facilidades, quando gastas.
As bombas de palhetas podem ser de duas modalidades:
De descargas constantes (Fig. 1). So de uso geral e as mais comuns.
De descarga varivel. Usadas em circuitos oleodinmicos. As bombas RACINE de
vazo varivel fornecem, automaticamente, apenas quantidades de leo necessria e suficiente
para operar o circuito ao qual esto inseridos. Utilizam para isso um compensador de presso capaz
de controlar a presso mxima do sistema. O volume da bomba modificado automaticamente para
suprir a vazo exata requerida pelo sistema. Durante a variao do volume da bomba , a presso
permanece virtualmente constante, com o valor para o qual o compensador foi
regulado.Dispensam-se assim vlvulas de alvio, de descarga e by-pass, comumente usados para
controlar os excessos de leo.



Figura 5 - Palhetas deslizantes no rotor
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
16


2.5.1.2 Bombas de palheta no estator (external vane pump)

Possuem um cilindro giratrio elptico que desloca uma palheta que guiada por uma ranhura na
carcaa da bomba. O peso prprio da palheta, auxiliado pela ao de uma mola, faz com que a
palheta mantenha sempre contato com a superfcie do rotor elptico, proporcionando com o
escoamento, conforme indica a Figura 6.




Figura 6 - Palhetas deslizantes no estator


2.5.1.3 Bombas de palhetas flexveis (flexible vane pumps)

O rotor possui ps de borracha de grande flexibilidade, que, durante o
movimento de rotao, se curvam, permitindo que entre cada duas delas seja conduzido um volume
de lquido da boca de aspirao at a de recalque. Devem girar com baixa rotao, e a presso que
alcanam reduzida (Figura 7) . Na parte superior interna da carcaa existe um crescente para
evitar o retorno do lquido ao lado da aspirao.



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
17
Figura 7 -Palhetas Flexveis


2.5.1.4 Bombas de guia flexvel (squeeze bumps ou flexible liner pumps)
Um excntrico desloca uma pea tubular (camisa) tendo em cima uma palheta
guiada por uma ranhura fixa. A Figura 8 mostra o sentido de escoamento do lquido quando o eixo
gira no sentido ante-horrio.

Figura 8 - Guia flexvel


2.5.1.5 Bomba peristltica

A bomba peristltica tambm conhecida como bomba de tubo flexvel (flexible tube
pump). No interior de uma caixa circular , uma roda excntrica, dotada em certos casos de dois
roletes diametralmente opostos ou de trs roletes, comprime um tubo de borracha muito flexvel e
resistente. A passagem dos rolos comprimindo o tubo determina um escoamento pulsativo do
lquido contido no tubo, razo do nome peristltica pelo qual mais conhecida.
Percebe-se que o lquido passa ao longo do tubo sem contato com qualquer
parte da bomba. Por isso, a bomba pode ser usada para lquidos altamente corrosivos, como os
cidos acticos, clordricos, fosfrico, crmico, sulfrico, ntrico, fluordrico, etc. Usa-se no caso
de banhos eletrolticos de fosfatao e para lixvias, lquidos abrasivos, viscosos, produtos
alimentcios, solues radioativas e lquidas venenosos .
Bombas peristlticas especiais tem sido empregadas na circulao extracorprea do
sangue durante intervenes cirrgicas do corao, funcionando como corao artificial. A bomba
nesse sistema da ordem de 1/6 CV e gira com 150 rpm, variando a velocidade de modo a poder
atender as necessidades ditadas pelo momento conforme as reaes do paciente.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
18


Figura 9 - Bomba de tubo flexvel ou de rolete

2.5.1.6 Bomba de parafuso (single screw pump)

A bomba de parafuso nico ou bomba helicoidal de cmara progressiva,
concebida pelo francs Moireau, consta de um rotor que um parafuso helicoidal que gira no
interior de um estator elstico tambm com forma de parafuso, mas com perfil de hlice dupla. Esse
tipo de bomba apresentado na Figura 10.
A bomba de parafuso inventada por Arquimedes (287 a 212 a.C. ) uma
bomba de um nico helicide executado em chapa e colocado em uma calha aberta inclinada.



Figura 10 - Parafuso

2.5.2 Bombas de mais de um rotor
Faremos referncia aos tipos mais importantes.

2.5.2.1 Bombas de engrenagens externas

Destinam-se ao bombeamento de substncias lquidas e viscosas lubrificantes ou
no, mas que no contenham particulados ou corpos slidos granulados.
Consideremos as figuras 12 e 13. Quando as rodas giram,o lquido a bombear
penetra no espao entre cada dois dentes que se encontram do lado de aspirao e aprisionado e
conduzido at a boca de recalque da bomba. A comunicao na zona central entre o recalque e a
aspirao se encontra fechada pelo contato entre os dentes que se acham engrenando.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
19

















Figura 11 - Bomba de engrenagens externas (esquema simplificado)




Figura 12 - - Bomba de engrenagens externas

Uma pequena quantidade de lquido retido entre a ponta de um dente e o intervalo
entre dois outros, deslocada desde o lado do recalque para o lado da aspirao. Uma outra
quantidade escoa na folga existente entre a caixa e as superfcies laterais dos dentes. Finalmente,
uma certa quantidade de lquido escoa em virtude de eventuais erros no clculo do passo ou no
traado do perfil dos dentes. Como conseqncia, a descarga, as alturas de aspirao e de recalque
dependem consideravelmente das condies de engreno, das folgas previstas e da presso da
usinagem.
Em bombas de pequeno porte para leo, a transmisso do movimento de um eixo
ao outro se faz pelo engreno das rodas dentadas da prpria bomba, o que sacrifica sua durabilidade,
embora as propriedades do leo atenuem muito o desgaste. Em geral, porm, as rodas so
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
20
chaveadas aos eixos, e estes recebem outras rodas dentadas cujo engreno faz as rodas da bomba
girarem sem que seus dentes tenham contato direto. A roda dentada que transmite potncia e a que
recebe so colocadas numa caixa onde se processa adequada lubrificao.
Os dentes podem ser retos ou helicoidais. Quando so helicoidais, ocorre um
esforo longitudinal na ao de engrenamento, paralelamente ao eixo. Pode-se anular esse esforo,
que se transmite a mancais de escora, adotando-se rodas dentadas helicoidais duplas ( Figura 14 ).


Figura 13 - Bomba de engrenagens externas (dentes retos). Figura 14 - Bomba de engrenagens de dentes helicoidais
duplos

Para o bombeamento de lquidos que se solidificam quando no aquecidos, os
fabricantes produzem modelos em que a carcaa da bomba encamisada para poder ser aquecido o
lquido com gua quente ou, mais comumente, com vapor. Servem para o bombeamento de leos
minerais e vegetais, graxas, melaos, parafinas, sabes, termoplsticos etc. Fabricam-se bombas de
engrenagens para presses de 200 Kgf/cm2 e at maiores.
Vale ressaltar que as rodas dentadas helicoidais duplas (espinha de peixe herring
bone) eliminam o empuxo axial que ocorre nas helicoidais simples (spurgear).
A vazo de uma bomba de engrenagens s pode ser aumentada pelo aumento das
dimenses dos dentes das engrenagens ou do nmero de rotaes. Em geral, os dentes das
engrenagens das bombas desse tipo so em nmero de 6 a 10. A presso gerada sada da bomba
no costuma ser superior a 25 Kgf/cm
2
, havendo contudo bombas de engrenagens de dentes retos
que alcanam 210 kgf/cm
2
.



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
21
2.5.2.2 Bomba de engrenagem interna com crescente
Possui uma roda dentada exterior presa a um eixo e uma roda dentada livre interna
acionada pela externa. A cada rotao do eixo da bomba, uma determinada quantidade de lquido
conduzida ao interior da bomba, enchendo os espaos entre os dentes da roda motora e da roda livre
quando passam pela abertura de aspirao. O lquido expelido dos espaos entre os dentes em
direo sada da bomba pelo engrenamento dos dentes numa posio intermediria entre a
entrada e a sada. A Figura 15 mostra esse tipo de bomba, aplicvel ao bombeamento de gua,
leo minerais e vegetais, cidos, lcool,tintas, benzeno, chocolate, asfalto, ter etc. So fabricadas
para presses at 280 kgf/cm
2
e vazes de 0,07 l/s at 4 l/s


Figura 15 - Bombas de engrenagens internas com crescente



2.5.2.3 Bomba de engrenagens internas Tipo Gerotor
A bomba tipo gerotor uma bomba de engrenagem interna com uma engrenagem
motora interna e uma engrenagem movida externa. A engrenagem interna tem um dente a menos do
que a engrenagem externa. Enquanto a
engrenagem interna movida por um elemento
acionado, ela movimenta a engrenagem externa
maior. De um lado do mecanismo de
bombeamento forma-se um volume crescente,
enquanto os dentes da engrenagem desengrenam.
Do outro lado da bomba formado um volume
decrescente. Uma bomba tipo gerotor tem um
projeto no compensado.
O fluido que entra no mecanismo de
bombeamento separado do fluido de descarga
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
22
por meio de uma placa de abertura. Enquanto o fluido impelido da entrada para a sada, uma
vedao positiva mantida, conforme os dentes da engrenagem interna seguem o contorno do topo
das cristas e vales da engrenagem externa.








Figura 16 - Bombas de engrenagens internas tipo Gerotor.

2.5.2.4 Bombas de lbulos
As bombas de lbulos tm dois rotores, cada qual com dois ou trs e at quatro
lbulos, conforme o tipo. O rendimento volumtrico das bombas de trs lbulos superior ao das
de dois, e por isso as primeiras so mais usadas.







Figura 17 - Bomba de lbulos duplos

Os compressores de ar tipo ROOTS possuem rotores de dois lbulos semelhantes aos
da bomba referida. As bombas de lbulos so usadas no bombeamento de produtos qumicos,
lquidos lubrificantes ou no-lubrificantes de todas as viscosidades. . So fabricadas para presses
at 10kgf/cm
2
, vazes at 360.000 l/h, e temperatura de lquidos de at 200
o
C.
Existe uma bomba de lbulos, na qual um rotor de trs lbulos se acha no
interior de um rotor de quatro lbulos.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
23

Figura 18 - Bombas de lbulos duplos e triplos


2.5.2.5 Bombas de parafusos
As bombas de parafusos ou de helicides (screw pumps) constam de dois ou trs
parafusos helicoidais, conforme o tipo, e equivalem teoricamente a uma bomba de pisto com
curso infinito. A Figura 19 mostra uma bomba de trs parafusos (three screw pump), com um
parafuso condutor e dois conduzidos. As bombas de parafusos conduzem lquidos e gases sem
impurezas mecnicas e conseguem alcanar presses de at 200 kgf/cm
2
. Giram com elevada
rotao (at 10.000 rpm) e tm capacidade de bombear de 3 at 300 m
3
/h . Os dentes no
transmitem movimento para no se desgastarem. O movimento se realiza com engrenagens
localizadas em caixa com leo ou graxa para lubrificao. So silenciosas e sem pulsao.



Figura 19 - Bomba de trs parafusos

2.5.2.6 Bombas de fuso
Uma das modalidades de bombas de parafuso de grande nmero de aplicaes,
principalmente em indstrias, a bomba de parafuso. O formato e o traado dos dentes helicoidais
retangulares (square therad rotors) caracterizam as bombas de fuso, embora outras bombas de
parafusos com dentes de outros perfis sejam designadas por esse nome.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
24
manual automtico
Graas ao perfil especial das helicides, formam-se cmaras idealmente
vedadas, cujas unidades de volume so movimentadas num fluxo contnuo atravs da rotao dois
fusos, em direo axial, do lado da aspirao para o lado do recalque, sem esmagamento,
triturao ou turbulncia. A Figura 20 mostra uma bomba de dois fusos, para presses at 20 atm.



Figura 20 - Bomba de parafuso com dois fusos

Existem bombas com trs fusos. Nelas, o fuso rotor central um helicide de
passo duplo e os rotores helicoidais laterais so conduzidos pelo fuso central, ocorrendo rolamento
sem escorregamento das superfcies dos helicides em contato.

2.6 Equipamentos de tratamento do ar
O ar atmosfrico, matria-prima para a produo de ar comprimido, apesar de barato e abundante,
requer tratamento antes, durante e aps a compresso, haja vista a necessidade de remoo das
impurezas contidas, tais como poeira e umidade, bem como pelas transformaes sofridas durante o
processo, principalmente o aumento de temperatura. Por isso o ar submetido filtrao,
resfriamento, secagem e, em muitos processos industriais, lubrificao, para facilitar o
deslocamento de rgos mveis dos componentes atravs dos quais passa, bem como a sua
manuteno.

DRENOS:

Empregados em todos os equipamentos em que se possa
fazer a retirada de condensado, tais como resfriadores,
secadores, filtros e reservatrios, ou em trechos longos da
tubulao. Podem ser de atuao manual ou automtica.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
25

FILTROS:

Os filtros tm como funo reter partculas slidas, gua condensada e tambm leo, j que muitos
compressores utilizam leo misturado ao ar durante a compresso como forma de minimizar as
perdas por atrito. A granulometria do elemento filtrante funo da sua aplicao, variando desde
50 micros, para cilindros e ferramentas pneumticas em geral, at aproximadamente 5 micros, para
filtros removedores de leo. Por ocasio da filtrao, parte do vapor dgua condensado, o que
requer a instalao de drenos, manuais ou automticos.


sem dreno com dreno manual com dreno automtico




RESFRIADOR:

Como o processo de compresso politrpico, o ar aquecido ao passar de um
estado de baixa para um estado de alta presso, chegando a atingir temperatura
de 250 C, o que torna obrigatrio o resfriamento, sob pena de comprometer a
funo do leo lubrificante, com conseqncias danosas para os rgos moveis do compressor,
como tambm de reduzir o rendimento volumtrico do reservatrio de ar comprimido. Para tanto
so empregados resfriadores a gua ou a ar, instalados entre os estgios do compressor (resfriadores
intermedirios) e entre o ltimo estgio e o reservatrio (resfriador posterior), aproximando assim a
curva de compresso de uma isotrmica. Visto que essa mudana de estado provoca a condensao
de parte do vapor dagua contido no ar, os resfriadores, assim como os filtros, so tambm dotados
de drenos (tambm chamados purgadores).
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
26

SECADOR:

Mesmo havendo a drenagem de parte do vapor dagua, por
ocasio da filtrao e do resfriamento, na maioria das vezes necessrio um processo especfico
a secagem - para a desumidificao necessria do ar comprimido. A secagem pode ser feita por
refrigerao, quando o ar a ser secado resfriado, fazendo com que o vapor dagua seja
condensado, ou baseada em processos de absoro ou de adsoro, quando o ar posto em contato
com pastilhas (de cloreto de clcio, cloreto de ltio, oxido de silcio ou alumina) que fazem a
remoo da umidade.


LUBRIFICADOR:

O ar desumidificado, ao se deslocar no interior de vlvulas e cilindros, tende a
remover a umidade neles contida, dificultando assim a movimentao destes
componentes, o que torna necessrio a sua lubrificao. Os lubrificadores so componentes
especficos de alguns equipamentos pneumticos e no da rede de ar como um todo, haja vista que
em aplicaes com fins medicinais ou de manipulao de produtos alimentcios a lubrificao no
pode ser empregada pelos riscos que causa sade.

REGULADORES DE PRESSO:

Embora no sendo um equipamento de tratamento, vale salientar aqui a necessidade de uso de
vlvulas reguladoras de presso antes de cada equipamento
consumidor de ar comprimido, como forma de adequar a
presso de alimentao as suas especificaes.




com escape sem escape


Uma vlvula reguladora de presso tem como funo manter constante a presso de trabalho,
independente do consumo de ar e da presso da rede (*). A maioria dos reguladores tem como
princpio de funcionamento um diafragma (D) pressurizado por um lado pelo ar da sada (S) e
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
27
pelo outro por uma mola (M) ajustada pelo parafuso (P). Preso ao diafragma est o obturador (P)
inicialmente fechando a passagem do ar.
Quando a mola comprimida pelo parafuso, o diafragma sobe, deslocando o obturador e
permitindo a passagem do ar na presso justada. Se o consumo diminuir, a presso de sada tende a
aumentar, o que aumenta a fora sobre o diafragma, deslocando-o para baixo e diminuindo assim a
rea de passagem no obturador, estabilizando a presso. Quando o consumo aumenta, ocorre o
oposto. Em resumo, o regulador mantm a presso de sada constante, adequando a vazo do
obturador ao consumo.
(*) Desde que as flutuaes da presso da rede no sejam inferiores presso ajustada
na vlvula.


UNIDADE DE PREPARAO:
Composta geralmente de filtro, regulador de presso e lubrificador. Tem a funo de adequar as
condies do ar comprimido s exigncias do usurio (grau de filtrao, presso e lubrificao,
quando permitido). tambm conhecida como lubrefil, em referncia aos equipamentos que a
compem.










2.7 Fluidos Hidrulicos.
So produtos destilados de petrleo, sintticos ou a base de gua.
2.7.1 Funes do leo hidrulico:
Transmisso de presso.
Lubrificao dos rgos mveis.
Arrefecimento do calor gerado na transformao de energia.

Filtro Regulador Lubrificador
de Presso
Simbologia
simplificada
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
28
Amortecimento de oscilaes.
Proteo contra corroso.
Remoo de impurezas.

2.7.2 Propriedades e caractersticas dos fluidos hidrulicos:
Viscosidade: de 15 a 100 mm
2
/s.(cSt)
Densidade: em torno de 0,9kg/dm
3

Condutividade trmica: boa
Calor especfico: elevado
Ponto de inflamao: 180
o
a 200
o
C
Ponto de combusto: aprox. 40
o
maior que o anterior
Ponto de solidificao: -10
o
a -15
o
C
Compressibilidade: reduo de aprox. 0,7% do volume para 100 bar
Resistncia ao envelhecimento (oxidao , polimerizao, formao de espumas,etc).

2.7.3 Viscosidade
A viscosidade de um fluido qualquer a medida da resistncia que ele oferece ao escoamento. Nos
leos ela varia inversamente proporcional temperatura. Se alta, a temperatura, pode dificultar o
escoamento em vlvulas, dutos e mangueiras, bem como produzir aes de retardo nos
acionamentos e grandes perdas de presso. Se baixar, pode gerar perdas por fugas e reduzir o poder
lubrificante.A viscosidade aumenta quando a presso sobe. At aproximadamente 200 bar o
aumento moderado. Acima desse valor, a viscosidade aumenta consideravelmente. A cerca de
350 a 400 bar a viscosidade j aumenta em aproximadamente em 100%.

ndice de Viscosidade (IV): Determina o grau de independncia da viscosidade em funo da
temperatura, ou seja, quanto maior o IV mais estvel o leo em relao temperatura. Assim, um
leo com alto IV tem uma pequena variao de viscosidade em relao temperatura. A maior
parte dos sistemas hidrulicos industriais requer um fluido com um ndice de viscosidade de 90 ou
mais.
O IV indica, tambm, a natureza (tipo) do leo bsico empregado. Os leos parafnicos tem,
usualmente, um IV prximo ou acima de 100; os leos semi-naftnicos tem IV por volta de 30 e os
produtos naftnicos (que normalmente contm um elevado teor de aromticos) tem IV prximo de
0.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
29
Medidas de Viscosidade: mm
2
/ s Centstokes (cSt) a 40 C
Segundos Saybolt Universal (SSU)
Grau Engler (E)

2.7.4 Densidade
Depende da temperatura e presso. Se aumentarmos a temperatura aumentaremos o volume e
diminuiremos a densidade. Se aumentarmos a presso, diminuiremos o volume e aumentaremos a
densidade.
2.7.5 Condutividade trmica
determinada para a troca de calor entre o leo e tanque, resfriador e aparelhos de medio. A
troca de calor relativamente lenta. As temperaturas de operao no devem ultrapassar os 60C, as
presses devem ser baixas e os tanques grandes (aprox. 3 at 5 vezes a capacidade da bomba). Para
elevadas temperaturas de operao usa-se resfriador do leo.
2.7.6 Calor especfico
Quanto mais elevado,mais calor pode ser admitido. Quantidade de calor Q, necessria para elevar
em 10C, a temperatura de 1 Kg de material. O calor especfico do leo de aproximadamente 0.45
at 0.5 Kcal/Kg.
2.7.7 Ponto de inflamao
Quando o leo est com temperatura elevada e na presena de centelha ele inflama. Para leos que
trabalham em elevadas temperaturas precisam de aditivos so os chamados Fludos resistentes ao
fogo.
2.7.8 Ponto de combusto
Temperatura na qual o leo queima espontaneamente
2.7.9 Ponto de solidificao
Temperatura na qual, sob a influncia da gravidade, o leo deixa de fluir.
2.7.10 Compressibilidade
Depende principalmente da presso e em menor escala da temperatura. As conseqncias da
compressibilidade aumentam pelo alargamento elstico de tubulaes e mangueiras.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
30
Conseqentemente, podem surgir provveis retardamentos nas comutaes, avanos irregulares em
mquinas operatrizes e o efeito STICK-SLIP (Deslizamento aos trancos).
O efeito STICK-SLIP ocorre devido ao acionamento rpido de vlvulas de controle direcional, pis
h uma energia liberada onde podem ocorrer as batidas de descompresso que soam metlicas e
duras, pois os picos de presso chegam a ter at uma velocidade de 1000m/s. Para diminuir este
efeito deve-se prolongar o tempo de acionamento atravs de vlvulas reguladores de fluxo
unidirecional (at 0.5 segundos) ou utilizando vlvulas proporcionais(tempo de acionamento de at
5 segundos disponvel). Para processos de contra-presso, utilizam-se vlvulas de frenagem
(vlvulas de presso).
Ar dissolvido: os leos hidrulicos contm, em condies atmosfricas normais, aproximadamente
9% do volume de ar em forma molecularmente dissolvida, estando no estado de saturao. Em
geral a quantidade de ar dissolvido no leo depende de: presso, temperatura, tipo de leo, etc. O ar
dissolvido no influencia nas qualidades do leo hidrulico.
No caso de uma queda de presso (no alcanando o limite de saturao), o leo libera ar
dissolvido aparecendo ento as bolhas de ar, elas podem penetrar no sistema hidrulico atravs de
pontos de baixa presso (linha de suco de bomba, nas vlvulas de estrangulamentos, etc.) que
simultaneamente com vazamentos permite a entrada de ar externo.

Importante:
A exausto de um sistema hidrulico (retirada de bolhas de ar), deve ser a uma presso to baixa
quanto possvel e temperatura de servio (aproximadamente 50C). Neste caso as conexes dos
cilindros devem estar em cima. A exausto facilitada pelos respectivos parafusos ou vlvulas
automticas.
A elasticidade do leo a uma baixa presso de servio , ocorre no caso de alvio de presso , pois
so liberadas quantidades considerveis de ar dissolvido.
A elasticidade do leo a uma alta presso de servio. A compressibilidade do leo (com ar
dissolvido) depende muito da presso e pouco da temperatura . O leo comprimido sob presso
(cada 100 bar de aumento de presso significa uma reduo de 0.7% do volume), estende-se
novamente depois ao alvio.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
31
2.7.11 Resistncia ao envelhecimento
2.7.11.1 Oxidao
O ar combina-se com hidrocarbonetos no saturados (com freqncia) do leo acarretando uma
reao entre o leo e oxignio do ar. Resulta em baixa capacidade de lubrificao na formao de
cido e na gerao de partculas de carbono e aumento da viscosidade do fluido. A oxidao
favorecida por:
Alta temperatura do leo;
Quantidade de oxignio absorvida do ar;
Impurezas: partculas de material ou desgaste, ferrugem, tinta, catalisadores metlicos,
tais como cobre, ferro ou chumbo.

2.7.11.2 Polimerizao
Combinaes qumicas de molculas para a formao de molculas grandes, formao de
sedimentos resinosos e partculas pegajosas. O envelhecimento do leo pode ser evitado se no se
produz mistura com ar e se as temperaturas no forem excessivas. A vida til do leo hidrulico,
em funcionamento normal, pode atingir at 2500 horas. O leo tambm envelhece quando o
equipamento est fora de servio.

2.7.11.3 Formao de espuma
favorecida pela tenso superficial do leo, viscosidade elevada ou sujeira em forma de partculas
slidas (desprendimento de metal de desgaste).
A causa de formao de espuma sempre a admisso de ar em conseqncia de :
Turbulncia no tanque de leo. Tanque muito pequeno,contedo reduzido
A bomba espira ar. Falha de vedao na tubulao de suco ou na bomba.
A tubulao de retorno termina acima do nvel de leo. O ar arrastado.
No foi executado a sangria no momento da colocao em funcionamento. As almofadas de ar
soltam-se sob presso; ao produzir-se alvio, forma-se espuma.
Conseqncias da formao de espuma:
Altera-se a capacidade de carga da pelcula de lubrificao.
Diminui a resistncia contra o envelhecimento, devido a maior oxidao.
Aumenta a compressibilidade
Provveis sinais de cavitao na bomba.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
32
A quase todos os leos hidrulicos so acrescentados aditivos para melhorar o comportamento da
espuma(distenso do leo); via de regra so leos de silicone numa concentrao inferior a 0.001%
Os aditivos antiespumantes no permitem que bolhas de ar sejam recolhidas pelo leo, o que
resulta numa falha do sistema de lubrificao Estes inibidores operam combinando as pequenas
bolhas de ar em bolhas grandes que se desprendem da superfcie do fluido ou estouram.

2.7.12 Reservatrios Hidrulicos
Os reservatrios hidrulicos consistem de quatro paredes (geralmente de ao); uma base abaulada;
um topo plano com uma placa de apoio, quatro ps; linhas de suco, retorno e drenos; plugue do
dreno; indicador de nvel do leo; tampa para respiradouro e enchimento; tampa para limpeza e
placa defletora (Chicana). A funo de um reservatrio conter ou armazenar o fluido hidrulico
de um sistema.
2.7.13 Funcionamento
Quando o fluido retorna ao reservatrio, a placa defletora impede que este fluido v
diretamente linha de suco. Isto cria uma zona de repouso onde as impurezas maiores
sedimentam. O ar na superfcie do fluido d condies para que o calor, no fluido, seja dissipado
para as paredes do reservatrio. Todas as linhas de retorno devem estar localizadas abaixo do nvel
do fluido e no lado do defletor oposto linha de suco.

2.7.14 Classificao segundo as normas:
2.7.14.1 Classificao ISO:
Analogamente a SAE, a ISO (International Standards Organization) fez uma
classificao levando apenas em conta a viscosidade do leo lubrificante, desconsiderando o seu
uso. O grau ISO indica que o lubrificante indica que a viscosidade do leo pode variar at 10%
acima ou abaixo daquele valor. Como exemplo o leo ISO VG 68, a sua viscosidade pode variar de
61,2 a 74,8 centistokes.

2.7.14.2 Classificao DIN:
A norma DIN baseia-se na qualidade do leo mineral, de maneira que as duas se completam, ela
classifica os leos lubrificantes como a seguir:

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
33
C - leo lubrificante para circulao
CL - Idem, com maior poder anticorrosivos
H-L - leos hidrulicas sem aditivos antidesgaste
H-LP - Idem, com aditivos antidesgaste

ISSO ASTM
Classe de
Viscosidade
Faixa de Viscosidade
Cinemtica a 40 (mm
2
/s)
Viscosidade SSU
Segundos Saybolt Universal
VG 10 9,0 a 11,0 60
VG 22 19,8 a 24,2 100
VG 32 28,8 a 35,2 150
VG 46 41,4 a 50,6 200
VG 68 61,2 a 74,8 300
VG 100 90,0 a 110,0 500

O leo hidrulico contm, em condies normais de presso, aproximadamente 9% do
volume de ar dissolvido (saturado).

Letras de identificao:
H- leo mineral resistente ao envelhecimento, sem aditivos.
L- aditivos contra corroso ou envelhecimento.
P- aditivos para aumentar a capacidade de carga (presso)
D- aditivos de detergentes ou dispersveis.


2.7.15 Fluidos Resistentes ao Fogo
O liquido sob presso utilizado com maior freqncia no leo hidrulica o leo mineral. O
problema na utilizao deste leo a sua inflamabilidade. Portanto, nos casos de risco elevado de
incndio, utiliza-se os fludos resistentes ao fogo, que na realidade so lquidos de pouca
inflamabilidade , ou seja, apenas evitam a propagao do fogo.
Os fludos resistentes ao fogo so empregados nos casos em que o lquido pode entrar em contato
com metais muito quentes ou incandescentes, ou com fogo, quando ocorrem vazamentos ou
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
34
rupturas de tubos. Como exemplo temos os casos da mquina de fundio sob presso, prensas de
forjar, equipamentos de regulagem para turbinas de usinas eltricas, instalaes siderrgicas e de
laminao. As caractersticas dos fludos resistentes ao fogo se diferem em muito aos leos
hidrulicos base de leos minerais. Devido a isto, devemos reduzir as caractersticas de
funcionamento (velocidade , presses) e o limite de durao.
Na utilizao de fludos resistentes ao fogo deve-se observar a compatibilidade com os vrios tipos
de equipamentos utilizados. Na prtica, os elementos mais crticos na utilizao destes fludos so
as bombas.
Uma caracterstica inconveniente do fluido proveniente do petrleo que ele inflamvel. No
seguro us-lo perto de superfcies quentes ou chama. Por esta razo, foram desenvolvidos vrios
tipos de fluidos resistentes ao fogo.
Classificao: HFA, HFB, HFC, HFD
HFA: emulso em gua, com no mximo 20% de leo.
HFB: emulso em gua, com no mximo 60% de leo.
HFC: soluo de gua e poliglicol.
HFD: lquidos sintticos sem gua- ster de fosfato.- Hidrocarbonetos clorados.

2.7.15.1 Emulso de leo em gua
A emulso de leo em gua resulta em um fluido resistente ao fogo que consiste de uma
mistura de leo numa quantidade de gua. A mistura pode variar em torno de 1% de leo e 99% de
gua a 40% de leo e 60% de gua. A gua sempre o elemento dominante. Viscosidade muito
baixa, portanto, grandes perdas por fugas. Preo bem vantajoso. Utilizada principalmente na
minerao subterrnea.

2.7.15.2 Emulso de gua em leo
A emulso de gua em leo um fluido resistente ao fogo, que tambm conhecido como
emulso invertida. A mistura geralmente de 40% de gua e 60% de leo. O leo dominante.
Este tipo de fluido tem caractersticas de lubrificao melhores do que as emulses de leo em
gua.Aditivos corrosivos. Poder lubrificante e viscosidades semelhantes aos leos minerais puros.
No muito utilizado, pois nem sempre est garantida a sua inflamabilidade.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
35
2.7.15.3 Fluido de gua Glicol
O fluido de gua glicol resistente ao fogo uma soluo de glicol (anticongelante) e
gua. A mistura geralmente de 60% de glicol e 40% de gua. O teor de gua e os aditivos
anticorrosivos devem ser sempre controlados. A proteo contra desgaste melhor que os fludos
HFA e HFB. Pode ser utilizado com a maioria das gaxetas padro. Utilizado na minerao ou em
mquinas de fundio sob presso.

2.7.15.4 Sinttico
Os fluidos sintticos, resistentes ao fogo, consistem geralmente de steres de fosfato,
hidrocarbonetos clorados, ou uma mistura dos dois com fraes de petrleo. Este o tipo mais caro
de fluido resistente ao fogo. Os componentes que operam com fluidos sintticos resistentes ao fogo
necessitam de guarnies de material especial. Possuem alta resistncia ao envelhecimento e boa
proteo ao desgaste. Pode ser utilizado em largas faixas de temperatura de servio. M
compatibilidade com gaxetas convencionais e pinturas a tinta. So necessrias gaxetas de viton.
Apresenta problemas em relao ao meio ambiente, pois os hidrocarbonetos so muito venenosos.

2.7.16 Filtrao
Para uma melhor compreenso da importncia da filtrao recomendamos ler as normas ISO 4406
e National Aerospace Standard (NAS) 1638.
ISO 4406: Esta norma classifica os nveis de contaminao pela quantidade de partculas maiores
que 2m, pela quantidade de partculas maiores que 5m e pela quantidade de partculas maiores
que 15m por 100 ml. Desta forma a classificao ISO 4406 de um fluido expressa com tres
nmeros, por exemplo 19/17/14. O primeiro nmero indica a classe (ou quantidade) das partculas
maiores que 2m, o segundo nmero a classe das partculas maiores que 5m e o terceiro a classe
das partculas maiores que 15m . No exemplo indicado teremos:
Classe 19 de 250.000 a 500.000 partculas maiores que 2m.
Classe 17 de 64.000 a 130.000 partculas maiores que 5m.
Classe 14 de 8.000 a 16.000 partculas maiores que 15m
No quadro seguinte mostrado o nvel de filtrao do leo, para cada componente, segundo a ISO
4406
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
36

Nvel de limpeza padro ISO para componentes, ( ISO 4406 )

NAS 1638: Esta norma, por sua vez, determina o nvel de contaminao pela contagem das
partculas por 100 ml, em 5 faixas de tamanho de partculas, conforme o quadro abaixo:

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
37
Nmero de partculas e classe de pureza do fluido, segundo NAS 1638
Segundo a NAS 1638, necessrio para o fluido de servio a classe de pureza 9. Para assegurar
uma elevada vida til recomendado a classe de pureza 8, ainda segundo a citada norma.
Deve-se levar em conta tambm s indicaes e as correspondentes folhas de dados dos distintos
componentes hidrulicos. Em caso de equipamento com partes delicadas (como por exemplo,
servovlvulas) se deve adaptar a preciso de filtrao na parte mais delicada. Os leos novos
freqentemente no satisfazem as condies de abastecimento destes requisitos de pureza. Ao repor
leo se requer por isso uma cuidadosa filtrao. Pode-se tomar conhecimento da classe NAS dos
leos em condies de abastecimento atravs do fornecedor dos mesmos. Os leos empregados
devem apresentar uma boa filtrao no somente quando so novos destinados tambm durante
toda sua vida til. Presenciam-se significativas diferenas em funo dos aditivos empregados.
Deve-se impedir o servio do equipamento com um filtro obstrudo mediante uma proteo
eltrica. A manuteno da classe de pureza exigida requer uma cuidadosa filtrao na ventilao do
tanque. Em ambientes midos se requer o emprego de slica-gel.

2.7.17 Misturas de diferentes leos hidrulicos
Ao se mesclar leos de distintos fabricantes ou distintos tipos do mesmo fabricante, se podem
apresentar formaes de lodos ou sedimentaes. Isto provoca em determinadas circunstncias,
avarias e danos em um sistema hidrulico. Por este motivo no se tem nenhuma garantia ao se
utilizar leos misturados. Em geral se observa que leos da mesma norma nem sempre so
compatveis entre si. Deve-se esclarecer por isso, que em caso de avarias devido mistura de leos
de distintos fabricantes que o agregado de aditivos, no se pode em geral determinar
responsabilidades.
2.7.18 Riscos dos fluidos hidrulicos
Os efeitos da exposio a qualquer substncia txica dependem da dose, da durao, da maneira
como se est exposto, seus hbitos e caractersticas pessoais e da presena de outras sustncias
qumicas. A exposio a fluidos hidrulicos ocorre principalmente no trabalho. Beber certos tipos
de fluidos hidrulicos podem causar a morte em seres humanos, e ingerir ou respirar certos tipos de
fluidos hidrulicos provocaro dano ao sistema nervoso em animais. O contato com certos tipos de
fluidos hidrulicos pode irritar a pele ou aos olhos.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
38
2.7.19 O que acontece aos fluidos hidrulicos quando em
contato com o meio-ambiente?
Os fluidos hidrulicos podem entrar em contato com o meio-ambiente por derrames, escapes de
mquinas. Ao ser derramado no solo, algum dos componentes dos fluidos hidrulicos
permaneceram na superfcie enquanto que outros se infiltram na bacia de gua subterrnea. Na
gua, alguns dos componentes dos fluidos hidrulicos passaro profundamente e podem
permanecer ali por mais de um ano. Certas sustncias qumicas dos fluidos hidrulicos podem
degradar-se no ar, no solo, na gua, mas no se sabe qual a quantidade que se degrada. Peixes
que habitam guas contaminadas podem conter certos fluidos hidrulicos.
2.7.20 Como poderamos estar expostos aos fluidos
hidrulicos?
Tocando ou ingerindo fluidos hidrulicos. Respirando fluidos hidrulicos no ar acerca
de mquinas que usam fluidos hidrulicos. Tocando gua ou terra contaminada acerca de stios de
resduos perigosos ou plantas de manufatura industrial que usam ou fabricam fluidos hidrulicos.
2.7.21 Como os fluidos hidrulicos podem afetar a sade?
Pouco se sabe acerca de como se podem afetar a sade dos fluidos hidrulicos. Devido
aos fluidos hidrulicos serem efetivamente misturas de sustncias qumicas, alguns dos efeitos
observados podem ser causados por aditivos dos fluidos hidrulicos. Os efeitos de respirar ar com
altos nveis de fluidos hidrulicos em seres humanos no so conhecidos. Em seres humanos, tomar
grandes quantidades de certos fluidos hidrulicos podem produzir pneumonia, hemorragia intestinal
ou a morte. Em um trabalhador que toca uma grande quantidade de fluidos hidrulicos se observa
debilidade das mos. Em coelhos que ingerem nveis muito altos de um tipo de fluido hidrulico se
observam problemas para respirar, congesto pulmonar e adormecimento. Animais que tragam ou
inalam outros fluidos hidrulicos sofreram tremores, diarria, dificuldade para respirar, e em
algumas ocasies, debilidade das extremidades e paralisia vrias semanas mais tarde. Os efeitos
imediatos so devidos a que o fluido hidrulico detm da ao de certas enzimas no organismo
chamadas colinesterasas. No h descrito casos de pessoas que haviam tragado ou respirado os
fluidos hidrulicos que produzissem estes efeitos. Quando se coloca certos tipos de fluidos
hidrulicos nos olhos de animais ou quando se permite que estes fluidos toquem a pele de pessoas
ou de animais por breves perodos, se observa vermelhido e inchao. No se sabe se os fluidos
hidrulicos podem produzir defeitos de nascimento ou se afetam a reproduo.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
39

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
40


EXERCICIOS


1. Cite 04 propriedades do ar atmosfrico.

2. Cite 04 vantagens e 02 desvantagens do uso do ar comprimido.

3. O que diz o princpio de Pascal? Exemplifique.

4. Conceitue dando exemplos: a. presso atmosfrica. b. presso relativa. c. presso absoluta.

5. Como varia a presso atmosfrica em funo da altitude?

6. Cite os principais processos de compresso do ar e diga qual o ideal.

7. Como so classificados os compressores segundo o fluxo de ar?

8. Como so classificados os compressores segundo o princpio de trabalho?

9. Em relao ao item anterior, diga o princpio de funcionamento de cada grupo.

10. Cite uma vantagem dos compressores rotativos sobre os compressores de mbolo.

11. Como se subdividem os compressores de deslocamento positivo?

12. Cite uma caracterstica "marcante" dos compressores abaixo:
- Fluxo radial - Fluxo axial - Diafragma hidrulico.
- Pisto - Anel lquido

13. Diferencie: simples e duplo efeito; um estgio e dois (ou mais) estgios.

14. Cite 2 vantagens dos sistemas hidrulicos sobre os pneumticos.

15. Cite 3 funes de um fluido hidrulico.

16. Cite 4 propriedades de um fluido hidrulico e comente sobre cada uma delas.

17. Como varia a viscosidade de um leo em relao temperatura? Qual a influncia disto
sobre os sistemas hidrulicos e que mecanismos so empregados para que o desempenho
destes no seja alterado?

18. Como so classificadas as bombas hidrulicas quanto ao deslocamento? E quanto a
construo e ao sentido de fluxo? D a simbologia em cada caso.

19. Cite trs funes de um resfriador intermedirio.

20. Como podem ser os resfriadores?

21. O que se pretende, quando se aumenta o nmero de estgios em um compressor?

22. Cite trs dos processos de secagem do ar comprimido.

23. D a simbologia dos elementos seguintes: compressor, secador, lubrificador, regulador de
presso e resfriador intermedirio.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
41

2.8 Atuadores
So os equipamentos que efetivamente realizam trabalho, atravs da transformao da energia de
presso em energia mecnica.
Podem ser: Lineares (Cilindros);
Rotativos (Motores);
Mistos (de movimento rotativo alternado);
Conversores ar leo;
Controladores hidrulicos de velocidade.

2.8.1 Cilindros:
So os responsveis pela transformao da energia de presso em energia mecnica de translao e
podem ser, basicamente dos seguintes tipos:

- SIMPLES EFEITO.

O fluido executa apenas um dos movimentos, enquanto o outro se d, geralmente, atravs de uma
mola. So comandados atravs de vlvulas de controle direcional de 3 vias. Podem ser:



Retorno no especificado com avano por mola com retorno por mola


- DUPLO EFEITO.

O fluido executa agora tanto o movimento de avano como o de recuo do cilindro . So
comandados atravs de vlvulas de controle direcional de 4 ou 5 vias. Podem ser:




- HASTE SIMPLES HASTE DUPLA.

Haste Simples: o modelo mais comum. Como tem reas diferentes, desenvolve fora de avano
maior que a de retorno. Quanto velocidade, a de retorno maior que a de avano, principalmente
se o cilindro hidrulico.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
42

Haste Dupla: Tem como vantagens o fato de podermos utilizar as duas extremidades da haste na
execuo de trabalhos, permitindo assim o uso de todo o curso do embolo, visto que a haste
melhor apoiada, como tambm de ter iguais foras e velocidade de avano e recuo.



- SEM HASTE.


composto de um cilindro (geralmente de alumnio), uma luva de material ferroso envolvendo este
e de um embolo, no qual uma fita magntica fortemente presa, fazendo com que a luva, por ao
magntica, acompanhe os movimentos do embolo. Tem como vantagem o fato de podermos utilizar
cilindros com cursos de at 6.000 mm, com uma flexo mnima, visto que a luva, que executa o
trabalho, apoiada sobre o cilindro. Tem como limitao a fora da ao magntica sobre a luva,
da ordem de 400 N.

- COM AMORTECIMENTO VARIVEL.


Neste tipo de atuador podemos reduzir o choque entre o embolo e as tampas do cilindro atravs de
amortecedores pneumticos devidamente instalados nas cmaras dianteira e/ou traseira, reduzindo
assim o rudo e, principalmente aumentando a vida til do cilindro.

- DUPLEX GEMINADO.


Este tipo de cilindro tem como principal vantagem o fato de dispormos de dois cilindros opostos
em uma mesma camisa, possibilitando assim que a ponta de uma das hastes possa alcanar diversas
posies, bastando para isto que se mantenha presa a outra haste.

- DUPLEX CONTNUO.


Este tipo de cilindro tem como principal vantagem o fato de dispor de dois cilindros em srie, em
uma mesma camisa, possibilitando uma maior fora til, sem aumento do dimetro do cilindro.

- TELESCPICO.
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
43

Este tipo de cilindro empregado quando se faz necessrio um grande curso, como por
exemplo em pequenos elevadores, empilhadeiras ou mquinas de terraplenagem de carga, sendo
usado preferencialmente na posio vertical. Podem ser de simples ou duplo efeito.




Simples efeito Duplo efeito


- CILINDRO DE IMPACTO

Cilindro pneumtico utilizado em pequenas prensas. Para se obter grande energia
cintica, as duas cmaras so pressurizadas ao mesmo tempo, o que impede o avano devido a
diferena entre as reas. Quando a cmara dianteira despressurizada o mbolo avana fazendo
com que a rea de atuao do ar seja a do cilindro. Com o rpido aumento da rea traseira, o
mbolo arremessado com grande velocidade (cerca de 8 m/s), o que se traduz em um forte
impacto que objetiva cortar, dobrar, rebitar ou outra operao tpica de uma prensa de impacto.

Simbologia




2.8.2 Motores:

So os responsveis pela transformao da energia de presso em energia mecnica de
rotao. Utilizados principalmente como acionadores de ferramentas manuais, tem tambm larga
aplicao na indstria, principalmente em ambientes com vapores de gases inflamveis, como
tambm pelo baixo consumo de energia e velocidade varivel. Podem ser:

com um sentido de rotao com dois sentidos de rotao
fluxo fixo fluxo fixo
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
44
A
a
h
a
a


Pneum. Hidr.

com um sentido de rotao com dois sentidos de rotao
fluxo varivel fluxo varivel




So classificados, conforme a construo, nos seguintes tipos:

- TURBINA.
- PALHETAS.
- ENGRENAGENS.
- PISTES RADIAIS.
- PISTES AXIAIS.


2.8.3 Consumo de ar
O consumo de ar (Q) de um cilindro de simples efeito dado por
1000
. . . Nc Rc L A
Q ,
Sendo Q consumo de ar em litros/min; A rea do cilindro em cm
2
;
L curso do pisto em cm; Nc nmero de ciclos/min
Rc razo de compresso Rc =
Patm
Patm Pt
;
Pt presso de trabalho Patm presso atmosfrica
Para cilindros de duplo efeito o consumo calculado levandose em considerao o avano e o
retorno. Para um cilindro de duplo efeito, com haste simples, o consumo dado por
Q = (A + a) x L x Nc x Rc , sendo a a rea til do lado da haste, com a = A a
h

1000



Para um cilindro de haste dupla o consumo dado por
Q = (2 x a) x L x Nc x Rc , sendo a a rea til em ambos os lados, com a = A a
h

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
45
1000


2.8.4 Clculo de foras
A fora til (Fu) de um cilindro de simples efeito (retorno por mola) dado por
Fu = (P x A) Fr, com Fr = Fm + Fat,
onde Fr fora resistente em kgf/cm
2
;
Fu fora til em kgf;
Fm fora da mola em kgf;
P presso de trabalho em kgf/cm
2
;
Fat fora de atrito em kgf;
A = rea do cilindro em cm
2
;

Com cilindros de duplo efeito de haste simples, como
as reas A e a so diferentes, calculamos as foras
desenvolvidas no avano e no retorno.

Para o avano a fora til (Fu
A
) dada por Fu
A
= P x A Fat
Para o retorno a fora til (Fu
R
) dada por Fu
R
= P x a Fat


2.8.5 Atuadores rotativos
So motores com giro limitado e intermitente. Geralmente dotados de uma cremalheira na haste,
fazendo assim a converso do movimento retilneo alternado em rotativo da engrenagem (pinho).



a a
Fu A
A
a
h
a
Fu
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
46
Construo com pinho e cremalheira Simbologia

2.8.6 Conversores hidropneumticos.
So equipamentos que convertem energia (presso) de sistemas pneumticos para hidrulicos e
empregados sobretudo quando requerida uma velocidade de avano ou retorno uniforme,
conseguida atravs do controle de fluxo do leo. Podem ser com e sem aumento de presso.


Conversores sem aumento de presso.
So empregados como fonte de presso para pequenos sistemas hidrulicos,
porm com a mesma presso do sistema pneumtico.




Conversor arleo com mbolo Conversor arleo sem mbolo

Conversores com aumento de presso (Intensificadores de presso)
So empregados como fonte de presso para pequenos sistemas
hidrulicos que necessitam de presses maiores que a do sistema
pneumtico


A presso Pa multiplicada pela relao de reduo entre as reas A e B, resultando Pb = Pa x
(A/B)







Exemplos de emprego de conversores hidropneumticos
Pa Pb
A
B
Simbologia
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
47
Cilindro Pneumtico
Controlador Hidrulico
A
B










2.8.7 Controladores hidrulicos de velocidade
So equipamentos auxiliares aos circuitos pneumticos. Atravs do controle de fluxo do leo do
controlador, regulam de forma eficaz a velocidade dos cilindros pneumticos a eles conectados.
O controlador consiste em um cilindro hidrulico com as cmaras interligadas atravs de uma
vlvula controladora de fluxo unidirecional, com um
acumulador para compensar as diferenas de reas entre as
duas cmaras (se o cilindro for de haste simples). Tal cilindro
tem a sua haste conectada haste do cilindro pneumtico cuja
velocidade se quer controlar.









O cilindro pneumtico, ao avanar, arrasta consigo a haste do controlador, forando o leo do
controlador a escoar do lado da haste para o lado do mbolo. Ao passar pela vlvula reguladora de
fluxo (A) o leo parcialmente retido, o que controla a velocidade de avano do cilindro
pneumtico. Como o volume deslocado pela cmara do lado da haste menor que o volume que se
Conversor arleo
Intensificador de presso
leo
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
48
expande do lado do mbolo, o acumulador (B) faz o suprimento necessrio, recolhendo o excesso
durante o movimento de retorno.

EXERCICIOS

1. Quais os elementos que compem uma unidade de preparao de A.C.?
Faa representao de cada um deles.

2. D duas funes do filtro e os cuidados necessrios para um bom funcionamento do mesmo.

3. Qual a funo e como podem ser os drenos? Faa a representao dos mesmos.

4. D os tipos de reguladores de presso e suas respectivas simbologias.

5. Porque o ar comprimido precisa ser lubrificado? Em que casos isso no acontece? Quais os
inconvenientes de cada caso?

6. Cite os principais tipos de cilindros pneumticos e faa a representao de cada um deles.

7. Faa o esboo de um cilindro pneumtico e nele indique as partes que o compe.

8. Como pode ser o amortecimento dos cilindros de duplo efeito ?

9. Faa a representao e d a funo dos cilindros abaixo:
- Cilindro duplex contnuo
- Cilindro duplex geminado
- Cilindro de haste dupla
- Cilindro de trao por cabos
- Cilindro de impacto

10. Como deve ser feito o controle de velocidade de um cilindro de duplo efeito ?

11. Qual a funo e a simbologia de um atuador rotativo?

12. Calcule a fora de um cilindro de duplo efeito com dimetro de 100 mm( dimetro da haste 27
mm ), trabalhando com presso de 8 kgf/cm
2
.
Considere desprezvel o atrito.

13. Calcule o consumo de ar de um cilindro de duplo efeito com dimetro de100 mm ( dimetro da
haste 27 mm ), presso de trabalho 9 kgf/cm
2
,curso 150 mm, e nmero de ciclos por minuto
30.
Usar Patm = 1,0 kgf/cm
2


14. Como funciona e qual a funo de um controlador hidrulico de velocidade ? Qual a
simbologia.

15. Quais os tipos de motores pneumticos existentes? Qual a simbologia?


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
49

2.9 Vlvulas:
So os elementos utilizados para comando dos atuadores, exercendo funo preponderante dentro
dos circuitos fludicos e so classificadas conforme suas funes. Podem ser:
- controladoras de direo.
- controladoras de fluxo.
- controladoras de presso.
- de bloqueio.
- de cartucho.

2.9.1 Controladoras de direo.

As vlvulas de controle direcional (VCD) so empregadas para comando de cilindros e sinalizao
de circuitos e so classificadas segundo os parmetros seguintes:

1. Quanto ao nmero de posies:

Podem ser de 2, 3 ou 4 posies e estas so representadas por quadrados para
cada tipo de posio.

2 posies 3 posies 4 posies


2. Quanto ao nmero de vias:

Podem ser de 2, 3, 4 ou 5 vias e estas so representadas por linhas internas aos quadrados( ts e
setas - bloqueio, direo e sentido, respectivamente), indicando o comportamento do fluxo de ar.
Conta-se o nmero de vias em apenas um dos quadrados, observando-se quantas linhas internas
tocam os limites horizontais dos quadrados.
Para vlvulas de duas posies temos as seguintes configuraes:



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
50

N.A. 2 vias N.F. N.A 3 vias N.F.



4 vias 5 vias

Para vlvulas de trs posies podemos ter:

3/3 - Centro Fechado 4/3-Centro Fechado (CF) 4/3-Centro Aberto Positivo (CAP)


4/3 - Centro Aberto Negativo (CAN) 5/3 - Centro Fechado (CF)


5/3 - Centro Aberto Positivo (CAP) 5/3 - Centro Aberto Negativo (CAN)


6/3 - Centro fechado com circulao neutra







Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
51


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
52
TIPOS DE CENTROS USADOS NAS VLVULAS 4/3

























Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
53


3. Quanto ao tipo de acionamento:

Podem ter o acionamento por ao
muscular, presso piloto, mecnica ou
eltrica, dependendo da aplicao e do
porte da vlvula.











MUSCULAR

Os acionamentos musculares so utilizados em vlvulas emissoras de sinal e de pequeno porte,
geralmente para iniciar ou parar um movimento.


BOTO ALAVANCA ALAVANCA PEDAL
COM TRAVA

PRESSO PILOTO

Os acionamentos por presso piloto so empregados em vlvulas com funes lgicas ou
amplificadoras dentro dos circuitos, sendo o sinal recebido de outra vlvula. Podem ser de piloto
positivo (aumento da presso de uma cmara), piloto negativo (exausto do ar comprimido de uma
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
54
cmara) ou por diferencial de reas (mesma presso atuando em reas opostas e de valores
distintos). So de grande utilidade em circuitos combinacionais ou seqenciais.


PILOTO PILOTO DIFERENCIAL
POSITIVO NEGATIVO DE REAS


MECNICO

Os acionamentos mecnicos so empregados em vlvulas detectoras de posies de fins de curso de
cilindros, ferramentas, portas, etc. Podem ser do tipo rolete, gatilho, mola ou pino apalpador.

Rolete Gatilho Mola Pino apalpador


ELTRICO

Os acionamentos por solenide so empregados em todos os tipos de vlvulas, sendo o sinal
oriundo de sensores (de posio, de temperatura, de deslocamento, etc.). So de grande vantagem
em circuitos complexos pela facilidade de comunicao com equipamentos controladores tais como
CLPs, microcontroladores ou computadores. Podem ser do tipo direto, indireto ou combinado.

Direto Indireto

COMBINADO




4. Quanto ao tipo de retorno:

PNEUMTICO
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
55



PILOTO PILOTO SUPRIMENTO
POSITIVO NEGATIVO INTERNO


MECNICO ELTRICO



MOLA SOLENIDE


5. Quanto ao tipo construtivo:
Podem ser de assento ou de cursor, sendo o primeiro tipo de construo empregado para vlvulas
que necessitem de pequenos tempos de comutao, mas exigem uma fora de acionamento
consideravelmente alta, enquanto as outras necessitam de um tempo de comutao e um curso
consideravelmente maior.





VLVULAS DE 3 VIAS E 2 POSIES (3/2)






Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno IFCE Laboratrio de Hidrulica e Pneumtica
53

(ACIONADA)


VLVULAS DE 4 VIAS E 2 POSIES (4/2)




(ACIONADA)






VLVULAS DE 5 VIAS E 2 POSIES (5/2)


(ACIONADA)



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
53



NORMALIZAO DO ORIFCIO DAS VLVULAS

ORIFCIO DIN 24.300 ISO 1219
PRESSO P 1
UTILIZAO A B C 2 4 6
ESCAPE / RETORNO EA EB EC 3 5 7
R S T
PILOTOS X Y Z 10 12 14


Exemplos de identificao de orifcios de vlvulas direcionais










Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
54

2.9.2 Controladoras de fluxo.
So empregadas para regular o fluxo atravs de um componente, possibilitando assim o controle de
velocidade de cilindros e motores, e em outras operaes auxiliares, como gerar retardos
(temporizar) de sinais. Podem ser bidirecionais ou unidirecionais. Vale ressaltar que pode ser
regulado o fluxo pressurizado que est entrando no atuador (cilindro ou motor) ou o fluxo
despressurizado de sada . No primeiro caso podem ocorrer grandes variaes de velocidade para
pequenas variaes na carga, principalmente quando a reguladora est ajustada para pequenos
fluxos (pequenas velocidades dos atuadores), o que s deve ser empregado em cilindros de simples
efeito ou de pequeno porte.
CONTROLADORA DE FLUXO CONTROLADORA DE FLUXO
BIDIRECIONAL VARIVEL UNIDIRECIONAL VARIVEL




Vlvula Divisora de Fluxo

Divide a vazo de modo eqitativo para as sadas, independente da variao de presso da entrada.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
55


Pode ser do tipo carretel ou tipo engrenagens.



2.9.3 Controladoras de presso.
So vlvulas destinadas a influir sobre a presso de um determinado componente ou circuito, ou a
sofrer influncia desta presso. So utilizadas tanto como processadoras de sinais, como tambm
em proteo de equipamentos e sistemas. Podemos dividir as vlvulas de presso em dois grandes
grupos:
Grupo 1 vlvulas em que a presso de comando vem da entrada (vlvulas diretamente operadas)
ou de outras vlvulas (piloto remoto)
Grupo 2 vlvulas em que a presso de comando vem da sada (vlvulas reguladoras ou redutoras
de presso)
As vlvulas do Grupo 1 tem a sua denominao vinculada funo que desempenham dentro do
circuito e classificam-se em:
Vlvulas limitadoras ou de alvio de presso, tem como funo limitar a presso mxima em um
componente.
Vlvulas de segurana, anlogas s anteriores, porem deixando um registro de atuao.
Vlvulas de seqncia, funcionam de modo anlogo limitadoras de presso, porm limitando a
presso mnima, a partir da qual o componente pode funcionar.
Vlvulas de frenagem, funcionam de modo anlogo limitadoras de presso, sendo que aplicadas
em circuito com motores hidrulicos, limitando a presso mxima por ocasio da parada do motor.
Vlvulas de desconexo, aplicadas em circuito com bombas hidrulicas, desconectando do circuito
aquela de menor presso.
Vlvulas de contrapresso, aplicadas no controle de movimento de cilindros e motores.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
56
As vlvulas do Grupo 2 composto pelas vlvulas reguladoras (ou redutoras) de presso tem a
funo de manter estvel a presso de alimentao de determinados componentes e podem ser
com escape (vlvulas de 3 vias) ou sem escape (vlvulas de 2 vias)
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
57






Reguladora de presso Reguladora de presso
com escape sem escape






Vlvula de alvio Vlvula de sequencia

















Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
58

Exemplos Vlvula de desconexo Vlvula de frenagem




2.9.4 Vlvulas de bloqueio.
So vlvulas que bloqueiam a passagem do ar, possibilitando operaes lgicas booleanas, tais
como OU, E, etc, principalmente quando usadas em conjunto com as direcionais. Podem ser de
reteno, alternadora (OU), de simultaneidade (E) ou de escape rpido.
150psi 300psi
290psi
140psi
250psi
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
59

a. Vlvulas de Reteno
Permitem a passagem fluido em um sentido, bloqueando-a completamente no outro. Apenas a
vlvula de reteno pilotada permite a passagem nos dois sentidos, quando pilotada.

sem mola com mola pilotada
b. Vlvula de Reteno Dupla











Funo: Parar um pisto com carga, mantendo a vlvula direcional livre de esforo.






Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
60

c. Vlvula Alternadora
Esta vlvula (tambm chamada vlvula OU) seleciona sinais emitidos de
duas outras vlvulas, permitindo a passagem daquele de maior presso,
possibilitando que um componente (cilindro, vlvula, etc.) seja acionado atravs de dois
pontos distintos - P1 ou P2. Quando uma entrada pressurizada, a
outra isolada atravs da reteno.


d. Vlvula de Simultaneidade
Assim como a alternadora, essa vlvula seleciona sinais emitidos de duas outras vlvulas, porm
permitindo a passagem daquele de menor presso. Tambm chamada vlvula E, empregada para o
acionamento de componentes atravs de dois sinais simultneos em P1 e P2. Se apenas uma
entrada for pressurizada, esta se autobloqueia e o sinal retido.

e. Vlvula de Escape Rpido
usada em cilindros para facilitar rapidamente o escape de grandes massas de
ar, permitindo assim a diminuio das perdas, com conseqente aumento na
velocidade do mbolo.

2.10 Sensores:
Normalmente so elementos sem contato e so utilizados como sinalizadores para os mais diversos
tipos de componentes, podendo detectar presena ou proximidade de um objeto, grandezas como
presso, temperatura, vazo e umidade, e podem ser magnticos, indutivos, ticos, capacitivos,
ultra-snicos, trmicos, etc.





Simbologia genrica

A
P
2
P
1

A
P
2

P
1

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
61
EXERCICIOS

1. Como so classificadas as vlvulas ?.

2. Classifique as vlvulas direcionais segundo:

a. O numero de posies;
b. O nmero de vias;
c. O tipo de acionamento;
d. O tipo de retorno;
e. O tipo construtivo.

3. D a simbologia das vlvulas direcionais abaixo:
Vlvula 2/2 NA
boto -mola.
VCD 5/3
C.A.Positivo
solenide - mola.
Vlvula 3/3 centro
fechado, piloto -
mola
Vlvula 4/2 duplo
piloto positivo
Vlvula 3/2 NF
rolete-mola,
acionada






Vlvula 2/2 NF
Alavanca -trava.
VCD 4/3
C.A.Negativo
piloto - mola.
Vlvula 3/2 NF
gatilho-mola.
Vlvula 3/2 NA
duplo piloto
positivo, acionada
Vlvula 4/2 Centro
Fechado
alavanca - mola






4. D a simbologia dos principais acionamentos:
a. Musculares;
b. Mecnicos;
c. Por Presso;
d. Eltricos;
e. Combinados.

5. D a identificao completa dos elementos abaixo representados:

a.

b.


c.

d.




e.

f.


g.

h.



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
62


6. Como podem ser as vlvulas reguladoras de fluxo?

7. Mostre como feito o controle das velocidades de avano e retorno em cilindros de simples
efeito (SE), de forma dependente e de forma independente.

8. Idem para cilindros de duplo efeito (DE).

9. Como podem ser as vlvulas de presso?

10. D a simbologia das vlvulas reguladoras de presso.

11. Sobre as vlvulas limitadoras de presso e de seqncia, d a simbologia e coloque um
X na clula correta da tabela abaixo.

Vlvula

Simbologia
Limita a
presso mnima
Limita a
presso
mxima
Instalada em
paralelo
Instalada
em srie
Seqncia x
x
Limitadora x x


12. Como podem ser as vlvulas de bloqueio?


13. Em relao as vlvulas pneumticas,
preencha as lacunas:
a. Controladora de direo.
b. Controladora de fluxo.
c. Controladora de presso.
d. De bloqueio.
( ) Vlvula 3/3- CF - rolete / mola.
( ) Vlvula reg. de fluxo unidirecional.
( ) Vlvula de seqncia
( ) Vlvula de reteno
( ) Vlvula 5/3 - CAN - solenide/mola
14. D a identificao das vlvula de
presso abaixo.
a b




c





15. Sobre as vlvulas E e OU, d a simbologia e coloque um X na clula correta da
tabela abaixo.
Vlvula E OU
Simbologia






Sai o sinal de
menor presso

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
59
Sai o sinal de
maior velocidade



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
60

2.11 Simbologia e componentes para eletropneumtica.
e curso rolete NA
(tipo trava)




Contato NA Contato NF Contato Comutador Chave fim de curso rolete NF





Bobina Eletromagntica Rel de tempo (ON) Rel de tempo (OFF)
(retardo na energizao) (retardo na desenergizao)




Contato NA temporizado Contato NA temporizado
na energizao na desenergizao



Contato NF temporizado Contato NF temporizado
na energizao na desenergizao


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
61





Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
62

Captulo 3 - CIRCUITOS HIDRULICOS E PNEUMTICOS
3.1 Estrutura dos circuitos
Os comandos fludicos empregam diversos componentes, vistos no captulo anterior, que so
classificados segundo a funo que executam dentro do circuito. Para BOLLMANN (1997) os
componentes que efetivamente convertem energia, compem o grupo dos elementos de trabalho.
Os componentes responsveis pela deteco, transformao, transmisso e processamento dos
sinais compem os grupos de elementos de sinais e de processadores de sinais, enquanto aqueles
que transformam os sinais de sada de forma que possam atuar sobre os acionamentos, so
chamados de elementos de comandos. O quadro abaixo mostra os componentes de cada grupo,
ilustrado pelo exemplo seguinte.
GRUPO COMPONENTES INDICAAO
Elementos de trabalho Cilindros e motores pneumticos.
A
Elementos de comandos Vlvulas direcionais 3/2, 4/2, 5/2, 3/3, 4/3 e
5/3.
a0
Processadores de sinais Vlvulas pneumticas, rels, temporizadores,
contadores, memrias, controladores
programveis, etc.
E0, E1, etc
Elementos de sinais Vlvulas direcionais de fins de curso, chaves
de fins de curso, sensores diversos, etc.
a1, a2, a3, etc

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
63





















Vale lembrar que as vlvulas sinalizadoras de fim de curso que propiciam avano recebem ndice
par, aquelas que propiciam retorno recebem ndice mpar, e a vlvula de comando ndice 0.
Os comandos pneumticos empregados so em sua maioria binrios e so classificados por
BOLLMANN (1997) em funo dos tipos de componentes empregados como comandos
pneumticos puros (ou simplesmente comandos pneumticos), comandos eletropneumticos e
comandos pneutrnicos.
Comandos fludicos puros empregam somente componentes pneumticos/hidrulicos para a
emisso de sinais, processamento e comando.
Comandos eletropneumticos caracterizamse por empregar, alm dos anteriores, componentes
eltricos como chaves, rels e sensores para a emisso de sinais, processamento e comando.
Comandos pneutrnicos caracterizamse por empregar microcontroladores, microprocessadores,
controladores lgicos programveis e microcomputadores para o processamento dos sinais, alm
dos componentes eltricos j citados.
BOLLMANN (1997) tambm classifica os comandos pneumticos binrios em combinacionais e
seqenciais. O primeiro caracterizase por ter o sinal de sada em funo de uma combinao
lgica dos sinais de entrada, enquanto o segundo ativa seqencialmente diversos sinais de sadas,
em funo de uma seqncia programada de trajetria ou de tempo.


Indicadores de fim de
curso
Vlvula de comando
Elemento de
trabalho
Processador de sinal
Elementos de
sinal
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
64
3.2 Comandos Hidrulicos e Pneumticos Bsicos
a. Acionamento manual de um cilindro de simples efeito, atravs de vlvula 3/2 - alavanca / mola
(ou uma chave tipo impulso). O cilindro A avana ao ser acionada a alavanca da vlvula a2
(ou a chave S1). Liberada a alavanca, a vlvula reposta pela mola e o pisto retorna.

pneumtica eletropneumtica





b. Acionamento manual um cilindro atravs de vlvula com reteno do sinal. O cilindro A
avana ao ser acionada a alavanca da vlvula a2 e s retorna aps a liberao desta.

pneumtica eletropneumtica





c. Acionamento de um cilindro S.E., com comando de avano e retorno de dois pontos distintos.
O cilindro A avana ao ser acionada a vlvula a2 e assim permanece aps a liberao desta. S
retorna com o acionamento da vlvula a1.

pneumtica eletropneumtica





Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
65

d. Acionamento de um cilindro simples efeito, atravs de duas vlvulas em srie. (funo E)
O cilindro A avana se forem acionadas as vlvulas a2 e a4. O retorno feito aps a liberao
de qualquer uma delas.

pneumtica eletropneumtica




A mesma soluo usando pneumtica (com vlvula de simultaneidade E)












com vlvula de comando sem vlvula de comando

e. Acionamento de um cilindro S.E., com comando de avano de dois pontos distintos (funo
OU, atravs de duas vlvulas em paralelo). O cilindro A avana se for acionada a vlvula a2
ou a vlvula a4. O retorno feito aps a liberao de qualquer uma delas.
pneumtica eletropneumtica




Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
66

A mesma soluo usando pneumtica (somente com vlvulas direcionais)













sem vlvula de comando com vlvula de comando

Obs: a vlvula a2 deve ser reversvel, isto , poder ser usada como NA ou como NF.

f. Acionamento de um cilindro S.E., atravs de um sistema srie e paralelo.
O cilindro A avana se forem acionadas simultaneamente as vlvulas a2 e a4 ou a6 e a8. O
retorno feito aps a liberao de qualquer uma delas.

pneumtica eletropneumtica





A mesma soluo com pneumtica, porm
usando vlvula de simultaneidade (E)






Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
67

g. Acionamento de um cilindro S.E., com temporizao no comando de avano.
O cilindro A avana algum tempo depois de ser acionada a vlvula a2. Isto se d porque o sinal
sado de a2 passa pelo temporizador (composto pelas vlvulas E1 e a4 e pelo reservatrio R1) e
por este retardado. O tempo fortemente influenciado pela variao da presso. Com
eletropneumtica empregase um rel de tempo ou um bloco temporizador de um CLP,
consideravelmente mais precisos.

pneumtica eletropneumtica






h. Acionamento de um motor pneumtico com opo para duas velocidades, selecionadas atravs
de uma vlvula 3/2 alavanca trava (a4).


pneumtica eletropneumtica


S1 (ou a2) ativa o motor
e S2 (ou a4) seleciona a
velocidade





Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
68

i. Acionamento de cilindros S.E. e D.E., atravs de vlvulas 3/2 e 4/2, respectivamente, com
velocidades de avano e/ou de retorno controladas.

Controle nico para os dois sentidos Com uma vlvula bidirecional colocada entre o cilindro e
a vlvula direcional (ou no escape desta) feito o controle tanto da velocidade de avano quanto
da velocidade de retorno. Nos circuitos pneumticos prefervel fazer tal controle atravs do ar
de escape (o ar que est saindo do cilindro), pois de outra forma o deslocamento do cilindro
pode se dar aos trancos.













Controle independente para cada um dos sentidos feito mediante a instalao de
duas vlvulas unidirecionais colocadas entre o cilindro e a vlvula direcional (ou bidirecionais nos
escapes desta, se de 5 vias). Dessa forma, cada vlvula controla independentemente a velocidade
em um dos sentidos (avano e retorno, respectivamente). Como o cilindro de simples efeito tem s
uma via de alimentao (entrada e sada de fluido), o controle da velocidade de avano tem que ser
feito pelo fluido pressurizado que entra, podendo haver alterao da velocidade deste em funo da
carga, (deslocamento aos trancos anteriormente
citado).












Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
69
Nos casos acima, E1 controla a velocidade de retorno e E2 a de avano.

Para circuitos hidrulicos o controle de velocidade deve ser feito considerando dois casos:

a. A carga se ope ao movimento do mbolo.
Deve-se fazer o controle de fluxo do fluido pressurizado ( o que entra no
cilindro). A vantagem nesse caso que aps a reguladora de fluxo a presso
disponvel apenas para o trabalho e os atritos.




b. A carga favorece (mesmo sentido) ao movimento do mbolo.
Deve-se fazer o controle de fluxo do fluido de exausto (o
que sai do cilindro). A vantagem nesse caso que o pisto
est sempre fixado hidraulicamente.









j. Acionamento de um cilindro D.E., com avano rpido, atravs de
uma vlvula 5/2 alavanca mola. (uso de uma vlvula de escape rpido).
O ar da cmara dianteira, atravs da vlvula de escape rpido E2,
rapidamente escapa para a atmosfera, o que possibilita ao cilindro uma
velocidade maior do que se o escape se desse na vlvula a0.

l. Acionamento de um cilindro D.E., com ciclo nico.
O cilindro A avana ao ser acionada a vlvula a2. O
retorno se d aps a ponta da haste do cilindro acionar
a vlvula de fim de curso a1.

Representao do circuito na prtica



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
70
pneumtica eletropneumtica

Representao obedecendo
estrutura dos circuitos






m. Acionamento de um cilindro D.E., com ciclo contnuo.

O cilindro A avana ao ser acionada a vlvula a4, visto que a vlvula a2 est acionada. O
retorno se d aps a ponta da haste do cilindro acionar a vlvula de fim de curso a1. No retorno
do cilindro, a2 novamente acionada, iniciando um novo ciclo. A parada feita aps a
reposio de a4.
pneumtica eletropneumtica











Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
71
n. Acionamento de um cilindro D.E., com ciclo contnuo e curso varivel.

O cilindro A avana ao ser acionada a vlvula
a6, visto que o fim de curso a2 est acionado.
Durante o trajeto aciona o fim de curso a4,
que confirma o sinal em a0 e o cilindro
continua a avanar. O retorno se d aps a
ponta da haste do cilindro acionar a vlvula
de fim de curso a1. No retorno do cilindro, a4
novamente acionado, iniciando um novo
ciclo, com curso regulado entre a4 e a1. A
parada feita aps a reposio de a6.



o. Acionamento de um cilindro D.E., com parada e reteno em qualquer posio, utilizando
vlvula 5/3-C.F., acionada por alavanca trava.

O cilindro A avana acionando-se a vlvula a0 para a direita.
Desacionada a0 o cilindro para na posio em que se encontrar, visto
que a vlvula tem centro fechado. O retorno se d aps a vlvula ser
acionada para o lado esquerdo. Durante o retorno, pode tambm o
cilindro ser parado em qualquer posio mediante a reposio de a0
posio de origem.

p. Acionamento de um cilindro D.E. de haste dupla, com parada e reteno em qualquer posio,
utilizando vlvula 5/3 C.A.P., acionada por boto - mola.

O cilindro A avana acionando-se a vlvula a0 para a
direita. Liberada a0 o cilindro para na posio em que
se encontrar, visto que a vlvula tem centro aberto
positivo e pressuriza o cilindro igualmente em suas
duas cmaras. O retorno se d aps a vlvula ser
acionada para o lado esquerdo. Durante o retorno,
pode tambm o cilindro ser parado em qualquer posio, mediante a liberao de a0.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
72


q. Acionamento de um cilindro D.E., com retorno
temporizado e opo para ciclo nico ou
contnuo.
O cilindro A avana em ciclo nico ao ser
acionada a vlvula a4, ou em ciclo contnuo se
for a vlvula a6, visto que a vlvula a2 est
acionada. Ao final do curso h o acionamento
da vlvula de fim de curso a1 pela haste do
cilindro, ativando o temporizador, e o retorno
se d depois de decorrido o tempo ajustado na
vlvula controladora de fluxo F1.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
73

3.3 Circuitos combinacionais
Sistema de Numerao

Em um sistema de numerao qualquer (base b), o nmero hjkl pode ser escrito como:
h x b
3
+ j x b
2
+ k x b
1
+ l x b
0
Observe que assim qualquer nmero pode ser escrito em qualquer base
Sistema Decimal (B
10
)

No sistema decimal (base 10) o nmero 157 indica

) x10 (7 unidades 7
) (5x10 dezenas 5
) (1x10 centena 1
0
1
2

Tal nmero pode ser escrito como 1x10
2
+ 5x10
1
+ 7x10
0
= 1x100 + 5x10 + 7x1 = 100 + 50 + 7 =
157
Sistema Binrio (B
2
)

O sistema binrio (base 2) dispe do dois dgitos - 0 e 1.
Nesse sistema o nmero 101 indica =1x2
2
+ 0x2
1
+ 1x2
0
=1x4 + 0x2 + 1x1=4 + 0 + 1 = 5
10

Ento 101
2
= 5
10


Para converter um nmero decimal em binrio pode ser usada uma tcnica chamada de divises
sucessivas, onde os restos das divises parciais compem o nmero binrio resultante, contado de
baixo para cima. Por exemplo, para converter o nmero 29
10
em binrio, temos:
29 2
(1) 14 2
(0) 7 2
(1) 3 2
(1) 1 2
(1) 0
Resultado 29
10
= 11101
2


Maiores informaes em:




Exerccios:
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
74
1. Preencha a tabela abaixo, fazendo as converses necessrias.
Decimal Binrio
101010
100
10111
75
10100111
49

2. Escreva os nmeros de 0 a 31 em binrio.
Decimal
Binrio
a b c d e
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
75
Funes Lgicas
Os comandos pneumticos combinacionais so estruturados e apoiados pela lgebra booleana,
empregando para a execuo das funes lgicas vlvulas E, OU e direcionais 3/2 e 4/2, no caso de
pneumtica pura, ou de chaves eltricas ou lgicas, conforme o quadro seguinte.

Funo Lgica Tabela Verdade Pneumtica Eletropneumtica
Identidade

S = E

E S
0 0
1 1

Negao
_
S = E

E S
0 1
1 0

Conjuno (E)

S = E1 . E2








E1 E2 S

0 0 0

0 1 0

1 0 0

1 1 1



Disjuno (OU)

S = E1 + E2

E1 E2 S










0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 1

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
76

Funo Lgica Tabela Verdade Pneumtica Eletropneumtica
Inibio

S= E2. 1 E
E1 E2 S
0 0 0
0 1 1
1 0 0
1 1 0
OU Exclusivo
S = 1 E . E2 +
_____
E1.E2

E1 E2 S

0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Coincidncia
S = E1. E2 +
____ _____
E1 . E2
E1 E2 S


0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 1
Memria RS



Smbolo



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
77
lgebra de Boole

Postulados
1- Complementao Se A = 0 ento A = 1 ; Se A = 1 ento A = 0 ; A=A

2- Adio 3- Multiplicao
0 + 0 = 0 A + 0 = A 0 . 0 = 0 A . 0 = 0
0 + 1 = 1 A + 1= 1 0 . 1 = 0 A . 1 = A
1 + 0 = 1 A + A = A 1 . 0 = 0 A . A = A
1 + 1 = 1
A+A = 1
1 . 1 = 1
A. A = 0


Propriedades

1 - Comutativa
- Na adio A + B = B + A
- Na multiplicao A . B = B . A

2 - Associativa
- Na adio (A + B) + C = A+ (B + C) = A + B + C
- Na multiplicao (A . B) . C = A . (B . C) = A . B . C
3 - Distribuitiva A. (B + C) = A . B + A . C
Teoremas de De Morgan

1 - B A B . A
2 - B . A B A
Identidades Auxiliares
1 - A +A.B = A
2 - A + A. B = A + B
3 - A.B + B = A + B
4 - (A + B) . (A + C) = A + B.C



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
78
Exerccio

a. O comando do cilindro de uma prensa deve ser feito atravs de 03 vlvulas 3/2 - boto / mola
(A,B e C), de modo que o pisto avana se forem acionadas simultaneamente somente duas
vlvulas quaisquer.






.




A C B
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
79
Mapas de Karnaugh
Os diagramas ou mapas de Karnaugh ajudam na simplificao de expresses. Abaixo mapas para 2,
3 ou 4 variveis.

4 VARIVEIS
2 VARIVEIS 3 VARIVEIS
C
C

B
B
B

B
A
0

1

3
1
2

B
A
0 1

A
0

1
1
3

2
1

4

5
1
7
1
6
1
B
A
2 3
A
4
1
5

7

6


A
12
1
13

15
1
14


C
C
C

8

9
1
11

10
1
B

D
D
D


TABELAS VERDADE PARA 2, 3 OU 4 VARIVEIS

Duas Trs Quatro
Variveis Variveis Variveis
Caso A B S Caso A B C S Caso A B C D S
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
1 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 1
2 1 0 2 0 1 0 2 0 0 1 0
3 1 1 3 0 1 1 1 3 0 0 1 1
4 1 0 0 4 0 1 0 0
5 1 0 1 1 5 0 1 0 1
6 1 1 0 1 6 0 1 1 0
7 1 1 1 7 0 1 1 1
8 1 0 0 0
9 1 0 0 1
10 1 0 1 0
11 1 0 1 1
12 1 1 0 0
13 1 1 0 1
14 1 1 1 0
15 1 1 1 1 1

1. Um pisto comandado por 4 vlvulas A, B, C e D, deve avanar nas seguintes condies:
- A e B acionadas e apenas C ou D acionada;
- B e C acionadas e apenas A ou D acionada;
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
80
- A e D acionadas e B e C no mesmo estado (ambas acionadas ou desacionadas).
Proponha um circuito pneumtico (e eletropneumtico) para implementar o
sistema.
Exerccios

1. Faa a tabela verdade das expresses abaixo:
_ _ _
a. S = A(B+C) b. S = (AB) +(CD)
____
c. S = A(B+C) + B(A+C) + ABC d. S = (AB) (CD)

2. Simplifique as expresses abaixo e monte os circuitos pneumticos correspondentes.
_ _ _ _ _ _ _ _ _
S = A BC D + A BC D + A BCD + ABCD
S = [(A.BC) (A B.C)] + A(B+C)

3. Monte o circuito correspondente s expresses abaixo:
_ _ _
a. S = ABC +[ A (B C D) ABC D]
____ _ _
b. S = [A (B+C) A B] + B C
_
c. S = ((B AC) AB) + A (BC)
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
d. S = ABCD + ABCD + ABCD + ABCD

e. S = AB(C+D) + CD(A+B) + BC(A+D) + AD(B+C) + BD(A+C) + AC(B+D)


4. D as expresses correspondentes aos circuitos abaixo:
a.
b






.









Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
81
c.














d.


















e.















Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
82
EXEMPLOS DE PORTAS LGICAS PNEUMTICAS


































EXEMPLOS DE CIRCUITOS COMBINACIONAIS

a. O comando do cilindro de uma, prensa deve ser feito atravs de 03 vlvulas 3/2 - boto / mola
(a2, a4 e a6), de modo que o pisto avana se forem acionadas simultaneamente duas
vlvulas quaisquer. Como so trs vlvulas combinadas duas a duas temos apenas trs
possibilidades: (a2 e a4) ou, (a4 e a6) ou (a2 e a6), assim representadas: (a2 x a4) + (a4 x a6)
+ (a2 x a6). Simplificando temos: a2 x (a4 + a6) + (a4 x a6), o que resulta no circuito
abaixo.


Para circuitos com um nmero maior de possibilidades, usamos a lgebra de Boole
para a simplificao das equaes, o que pode ser feito de forma analtica ou de forma grfica,
atravs do Diagrama de Karnaugh.
A
X Y
NAND
A
X
Y
NOR
X
Y
A
EXOR
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
77

b. O comando do cilindro(S.E.) de uma prensa pode ser feito atravs de 04 vlvulas 3/2 ( duas
boto / mola, pedal/mola e uma de fim de curso rolete/mola para confirmar o fechamento da
grade de proteo ). Para que o pisto avance devem ser satisfeitas, no mnimo, uma das
condies abaixo:
1. os dois comandos manuais (a2 e a4) devem estar acionados.
2. grade de proteo fechada e acionamento por pedal (a8 e a6).
3. grade de proteo fechada e acionamento por qualquer acionamento manual (a8 e, a2 ou a4).













Fim de curso
Grade
Mesa
Prensa
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
78
c. O avano de um cilindro feito atravs de quatro vlvulas, obedecendo expresso:
ABCD D . C . B . A D . C . B . A D . C . B . A .D C . B . A S .

Sugesto: use o diagrama de Karnaugh.























d. Uma comporta acionada por um cilindro pneumtico
deve ser comandada a partir de quatro pontos distintos
por chaves manuais com reteno, obedecendo s
seguintes condies:
i. Qualquer uma das quatro chaves sozinha aciona
sua abertura (o cilindro avana);
ii. Se qualquer outra segunda chave for acionada ela
fecha (o cilindro retorna);
iii. Se for acionado uma terceira chave qualquer, a
comporta abre novamente;
iv. Ao ser acionada a quarta chave, a comporta fecha
novamente.

(Adaptado de BOLLMANN, 1997)
Sugesto: use o diagrama de Karnaugh.



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
79
3.3.1 Comando bi-manual de segurana
O cilindro A avana se a2 e a4 forem acionadas em um intervalo de tempo menor que o
tempo de atuao do temporizador, ajustado atravs da vlvula E3.
S = A.B( S T. ) ;

S = A.B( S T )






























S
T
A B
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
80
3.4 Circuitos seqenciais
Os comandos hidrulicos e pneumticos seqenciais so empregados em operaes com
programao de trajetria e/ou tempo e tem metodologia de resoluo desenvolvida em funo do
seu grau de complexidade, o que nos leva a usar mtodos intuitivos ou estruturados. Podem ser
representados de forma grfica ou algbrica.
Forma algbrica: A+ B+ C+ (D+ A) (B D) C, onde as letras indicam os atuadores, os sinais +
e indicam respectivamente, avano e retorno destes atuadores e os parnteses, os movimentos
simultneos.
Forma grfica: atravs de um diagrama trajetopasso, mostrado a seguir.


















A seguir, exemplos de algumas seqncias.

+

-
0 1 2 3 4 5 6 = 0

+

-
+

-
+

-

A

B

C

D
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
81

MUDANA DE NVEL E DIREO.

No sistema a seguir uma caixa deve passar de uma esteira para outra em nvel mais alto. Isto pode
ser conseguido inicialmente fazendo o cilindro A avanar e suspender a plataforma na qual est a
caixa. Esta ao chegar no nvel da outra esteira, atravs de uma chave de fim de curso (eltrica,
pneumtica, etc), faz o cilindro B avanar empurrando assim a caixa para a esquerda at que esta
fique sobre a esteira. Tambm atravs de uma chave de fim de curso, acionado simultaneamente o
retorno dos cilindros A e B e ambos voltam posio de origem, completando assim um ciclo de
trabalho.



















Exemplo 1

Essa seqncia pode ser assim representada:

-algebricamente pela indicao A+ B+ (A - B-)
ou
-pelo diagrama trajeto x passo










+
-
+
-
0 1 2 3 = 0
A
B
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
82

DISPOSITIVO DE CORTE AUTOMATIZADO DE BARRAS

Seja o dispositivo de corte de barras metlicas, mostrado no esquema abaixo. O cilindro A fixa a
barra ao dispositivo de avano, o cilindro B faz o avano desta at a posio de corte, o cilindro C
faz a fixao sobre a mesa e, aps isto, o cilindro D avana iniciando o corte da barra,
simultaneamente com o retorno do cilindro A. Cortada a barra, o cilindro D retorna
simultaneamente com o cilindro B, que assim se posiciona para uma nova alimentao. O cilindro
C retorna liberando a barra da sua fixao sobre a mesa, concluindo o ciclo e permitindo assim o
reincio da operao.








Exemplo 2
A+ B+ C+ (D+ A -) ( D- B-) C-
ou

diagrama trajeto x passo


A




B



C



D



A+ B+ C+ (D+ A -) ( D- B-) C-

0 1 2 3 4 5 6 = 0

+
-
+
-
+
-
+
-

D C
Pina de
fixao
B
Avano da
barra

A
limitador
mesa
Corte Fixao
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
83

FURADEIRA PNEUMTICA.

No sistema abaixo o cilindro A avana prendendo
a pea P e assim a mantm, enquanto o cilindro B
avana com a broca e executa a furao. Aps o
retorno de B com a broca, o cilindro A retorna,
soltando a pea. A+B+B-A-









Exemplo 3


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
84
MARTELO PNEUMTICO.

No sistema abaixo o cilindro A avana prendendo a
pea e assim a mantm, enquanto o cilindro B avana
deformando aquela. Este cilindro retorna e repete o ciclo
uma vez, completando a deformao. Aps o ltimo
retorno desse, o cilindro A retorna, soltando a pea.
A+B+B-B+B-A-; A+B+B-(2x) A-




Exemplo 4




BANHO COM TANQUE VIBRATRIO.

No sistema abaixo o cilindro A avana mergulhando
a pea no tanque e assim a mantm, enquanto o cilindro
B avana e retorna diversas vezes, com um curso muito
pequeno, produzindo no tanque, um movimento
vibratrio. Depois de algum tempo o cilindro B para e, s
ento, o cilindro A retorna, subindo a pea.
A+[B+B- =T]A-; A+[B+B- =Nx]A-






Exemplo 5

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
85


MQUINA SELADORA OU DE SOLDAR.

No sistema abaixo o cilindro A avana prendendo as
peas a serem coladas ou soldadas e assim as mantm.
Logo em seguida o cilindro B avana e assim permanece
por algum tempo, a fim de permitir a soldagem. Aps o
retorno do cilindro B, o cilindro A tambm retorna,
liberando as peas unidas. A+B+T(8s)B-A-





Exemplo 6





INDICAES:

Continuidade - A+ B+ A - B - ...
Simultaneidade - A+ B+ (A - B-)
Tempo - A+ B+ T(5s) A - B -
Repetio - A+ B+ A - B - = 5x
Tempo limitado - A+ B+ A - B - = T


TIPOS:
- Diretas - A+ B+ A - B -
- mtodo de resoluo - Intuitivo

- Indiretas - A+ B+ B - A -
- mtodos de resoluo - Intuitivo puro
- Intuitivo com gatilho
- Intuitivo com intertravamento
- Passo a passo(*)
- Cascata(*)

* - mtodos estruturados


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
86

3.4.1 Mtodos Intuitivos
Os mtodos intuitivos so basicamente mtodos de tentativa e erro e empregam-se para circuitos
de pequena ou nenhuma complexidade. Tais mtodos tm a vantagem de empregar um pequeno
nmero de componentes, o que se traduz em economia, mas deixam a desejar no tocante a
confiabilidade de funcionamento do circuito, medida que cresce o seu grau de complexidade. Os
mtodos intuitivos podem ser usados de trs formas distintas, cada uma aplicvel a cada caso e com
suas limitaes.
Mtodo intuitivo puro, o mtodo no qual todas as vlvulas de fins de curso tm acionamento por
roletes e os conflitos so resolvidos atravs da instalao de vlvulas de troca, que so vlvulas
direcionais 3/2 , 4/2, ou 5/2 com acionamento por duplo piloto, executando a funo lgica de uma
memria RS.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
87
SEQUNCIA - A+ B+ A - B - ...
(Seqncia Direta)
Mtodo Intuitivo Puro
O primeiro passo para estruturar o circuito definir onde sero colocados os sensores de posio
abaixo estabelecidos.

Quando o cilindro A chega ao final do curso de avano aciona a vlvula de fim de curso b2, que
propicia o avano do cilindro B, acionamento este indicado na tabela pela seta. Ao final do curso de
avano do cilindro B, este aciona a vlvula a1 que faz o retorno do cilindro A. Ao retornar, o
cilindro A aciona a vlvula b1 permitindo ao cilindro B tambm retornar. No retorno do cilindro B
acionada a vlvula a2, garantindo assim o reincio do ciclo.




Como a seqncia direta, os dois sensores de fim de curso de cada atuador (a1 e a2 ; b1 e b2) so
acionados por um mesmo atuador, o que garante uma exclusividade no acionamento destes, ou
seja, no h como acionar a2 e a1 (ou b2 e b1) ao mesmo tempo. Observe: o cilindro A aciona b2
ou b1 e o cilindro B aciona a2 ou a1.
O prximo passo colocar as vlvulas de comando a0 e b0, as vlvulas de fim de curso que as
acionam, respectivamente a2 e a1, b2 e b1, observando quais destas esto inicialmente acionadas.
Isso feito instala-se em srie com a2 (que corresponde ao primeiro movimento da seqncia) a
vlvula de partida a4, no caso de acionamento com reteno para que o ciclo seja contnuo.












A+ B+ A- B-
a2 b2 a1 b1

a
0

B A
a
1

a
2

a
4

b
0

b
1
b
2
a
1
a
2

b
1
b
2

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
88
Seqncia A+ B+ A - B- ...

A B














SEQUNCIA - A+ B+ C+ A - B - C - ...
Mtodo Intuitivo Puro



Da mesma forma que a anterior, esta tambm uma seqncia direta, no oferecendo nenhuma
dificuldade na esquematizao do circuito, pois os sensores de fim de curso (a1 e a2; b1 e b2; c1 e
c2) de cada um dos cilindros, so acionados tambm de forma mutuamente exclusiva.
A+ B+ C+ A- B- C-
a2 b2 c2 a1 b1 c1

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
89




SEQUNCIA - A+ B+ B - A -...

Mtodo Intuitivo Puro

Como essa uma seqncia indireta, surgem alguns problemas que exigem um cuidado maior na
elaborao do circuito. Montada a tabela, observa-se que inicialmente a2 e a1 esto acionados, o
que configura um problema, j que a2 no pode cumprir com a funo de fazer o acionamento de
a0 e conseqentemente o avano de A, pois o piloto 14 de a0 est pressurizado por a1.

Quando isso ocorre dizemos que a1 um conflito, visto
que est acionado e impedindo o correto funcionamento de
a2. Assim, algo deve ser feito no sentido de despressurizar
a1, para que o cilindro A possa avanar. No mtodo
intuitivo puro esse tipo de conflito pode ser resolvido
utilizando uma vlvula 3/2 duplo pilotada, (E1, doravante
A+ B+ B- A-
a2 b2 b1 a1

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
90
chamada vlvula de corte) em srie com a1 (funo E), de tal forma que esta corte a alimentao de
a1. Quando a vlvula a2 pressuriza o piloto 12 de a0, pressuriza tambm o piloto 10 de E1, fazendo
ento o corte da alimentao de a1 e despressurizando o piloto 14 de a0. Dessa forma, o cilindro A
avana e aciona b2.

Como b1 no est acionada, b2 no encontra dificuldade para acionar a vlvula de comando b0 e o
cilindro B tambm avana.







Ao avanar, o cilindro B aciona b1. Da surge um novo conflito visto que a vlvula b2 ainda est
acionada pela haste do cilindro A, mantendo o piloto 12 de b0 pressurizado e impedindo que b1
possa atravs do piloto 14, fazer a reposio da vlvula b0 e conseqentemente o retorno de B.









Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
91
Novamente faremos uso de uma valvula de corte (E2) em srie com b2. Quando a vlvula b1
pressuriza o piloto 14 de b0, pressuriza tambm o piloto 10 de E2, fazendo ento o corte da
alimentao de b2 e despressurizando o piloto 12 de b0. Dessa forma, o cilindro B pode retornar.








bvio que aquela alimentao que foi retirada de a1 deve ser reposta. Assim, b1 envia tambm
um sinal para o piloto 12 de E1, que ento retorna. Como E1 normalmente aberta, a alimentao
de a1 restabelecida.













Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
92
O cilindro B ento retorna e aciona
a1, que por sua vez atua sobre o piloto 14 de a0 fazendo o cilindro A retornar.






Vale ressaltar que, no incio do ciclo quando a vlvula a2 pressurizou o piloto 12 de a0,
pressurizou tambm os pilotos 10 de E1 e 12 de E2, cortando a alimentao de a1 e pondo
alimentao em b2.









Como as vlvulas E1 e E2 so acionadas e repostas por a2 e b1, podemos substitu-las por uma
nica vlvula de 4/2 ou 5/2, de duplo piloto. Assim, o circuito acima pode ser modificado e
estruturado da forma seguinte:



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
93














Dos circuitos acima, podemos observar que a alimentao de cada fim de curso em conflito (a1 e
b2) posta pelo primeiro fim de curso anterior a ele e retirado pelo fim de curso a quem ele
atrapalha. Exemplificando: a alimentao de a1 posta por b1 e retirada por a2. O mesmo vale
para b2, que tem a alimentao posta por a2 e retirada por b1.
SEQUNCIA - A+ A - B + B - ...

Mtodo Intuitivo Puro




SEQUENCIA - A+ B+ ( A - B-) ...

Mtodo Intuitivo Puro


A B
A
B
B A
b
2 a
2

b
1
a
1

A+ B+ B- A-
a2 b2 b1 a1

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
94



Mtodo intuitivo com gatilho, o mtodo no qual so empregadas vlvulas de fins de curso com
acionamento por gatilho (tambm chamado de rolete escamotevel) para a resoluo dos conflitos.
SEQUNCIA - A+ B+ B - A - ...
Conflitos em a1 e em b2
Mtodo Intuitivo Com Gatilho
















SEQUNCIA - A+ A - B + B - ...
Conflitos em a2 e em b2
Mtodo Intuitivo com Gatilho (contra exemplo)
A B
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
95



Observe que resolvemos o conflito em a2 criando outro problema a partida, visto que, sendo a2
de acionamento por gatilho, este no comea acionado, o que nos obriga a usar uma chave de
partida extra a6, necessria para disparar o primeiro movimento o avano de A.

Mtodo intuitivo com intertravamento por fins de curso, o mtodo no qual os conflitos so
resolvidos mediante o emprego de vlvulas de fins de curso com acionamento por rolete
executando a funo lgica E.
SEQNCIA - A+ B+ ( A - B-) ...
Conflito em b2

SEQNCIA - A+ (A - B+) B- ...
Conflito em a2
A B
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
96


Para a resoluo dos conflitos, tambm pode ser usado um mtodo misto, que envolva dois ou
mais dos mtodos anteriormente explicitados, conforme mostrado a seguir.

SEQNCIA - A+ (A - B+) B- ...
Conflitos em a2
Usando vlvula de corte (intuitivo puro) e intertavamento de fins de curso


Exerccios:

Faa a representao das seqncias abaixo pelos mtodos intuitivo puro (usando
vlvulas de corte) e intuitivo com gatilho:

1. A+ B+ A - B- C+ C- ... 8. A+ A -B+ B- C+ C- ...
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
97
2. A+ B+ B- C+ C- A - ... 9. A+ A -B+ C+ C- B-...
3. A+ B+ C+ B- A - C- ... 10. A+ A -B+ C+ B- C- ...
4. A+ B+ C+ (B- C-) A -... 11. A+ B+ B- A - C+ C-...
5. A+ (B+ A -) C+ C- B-... 12. A+ B+ C+ C- B- A- ...
6. A+ (B+ A -) (C+ B-) C- ... 13. A+B+B-A-C+D+D-C-...
7. A+ (B+ A -) B- C+ C- ... 14. A+ (B+ C+) C- (B- A-) ...
15. A+B+A-B-A+A-...
Siga os seguintes passos:
Monte a tabela e atravs dela posicione as chaves de fim de curso nos cilindros;
Identifique os conflitos;
Escolha as vlvulas de troca ou corte, quando usar mtodo intuitivo puro, ou;
Escolha as vlvulas de acionamento por gatilho, quando usar mtodo intuitivo com gatilho;
Esquematize o circuito pelos mtodos solicitados.

3.4.2 Comandos de emergncia

Um comando de emergncia deve executar sobre os atuadores uma funo preestabelecida, que
pode ser de parada ou de retorno imediato, ou outra qualquer que se fizer necessria. Para tal,
geralmente utilizada uma vlvula com 4 ou 5 vias, com reteno do acionamento
Para um comando de emergncia tipo parada imediata ser empregado quase sempre necessrio o
uso de vlvulas de comando com trs posies. Para os comandos tipo retorno imediato se faz
necessrio o emprego de vlvulas de comando com apenas duas posies, o que torna esta tcnica
um pouco mais empregada que aquela. Neste caso o comando deve ser estruturado de modo que ao
ser acionado deva atender s seguintes condies:
1. Despressurizar os pilotos que permitem o avano dos atuadores.
2. Pressurizar os pilotos que permitem o retorno.
3. Repor as vlvula de troca ou corte, se houver.





EXEMPLOS:

SEQUNCIA - A+ B+ A - B - ...

Mtodo intuitivo puro com emergncia tipo retorno imediato
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
98



SEQUNCIA - A+ B+ B - A - ...

Mtodo intuitivo puro com emergncia tipo retorno imediato





SEQUNCIA - A+ B+ (A - B -)...

Mtodo intuitivo com intertravamento e emergncia tipo retorno imediato
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
99


Exerccios:

Faa a representao das seqncias abaixo pelos mtodos intuitivo puro (usando
vlvulas de corte) e gatilho (quando for cabvel), e instale uma emergncia tipo retorno
imediato:

1. A+ B+ A - B- C+ C- ... 8. A+ A -B+ B- C+ C- ...
2. A+ B+ B- C+ C- A - ... 9. A+ A -B+ C+ C- B-...
3. A+ B+ C+ B- A - C- ... 10. A+ A -B+ C+ B- C- ...
4. A+ B+ C+ (B- C-) A -... 11. A+ B+ B- A - C+ C-...
5. A+ (B+ A -) C+ C- B-... 12. A+ B+ C+ C- B- A- ...
6. A+ (B+ A -) (C+ B-) C- ... 13. A+B+B-A-C+D+D-C-...
7. A+ (B+ A -) B- C+ C- ... 14. A+ (A -B+) C+ D+D- (B- C-) ...

Siga os seguintes passos:
Monte a tabela e atravs dela posicione as chaves de fim de curso nos cilindros;
Identifique os conflitos;
Escolha as vlvulas de troca ou corte, quando usar mtodo intuitivo puro;
Esquematize o circuito;
Instale a vlvula de emergncia e as vlvulas OU.

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
100

3.4.3 Mtodos estruturados
Os mtodos estruturados so empregados em circuitos complexos, onde o nvel de dificuldade de
resoluo requer o emprego de tcnicas seguras que ofeream a confiabilidade desejada de
funcionamento, independente do nmero elevado de componentes empregados. Como mtodos
estruturados temos o passo a passo e o cascata

3.4.3.1 Mtodo passo a passo
O mtodo passo a passo consiste na diviso dos movimentos em passos e no emprego de memrias
RS para ativar cada passo. Pode ser empregado usando pneumtica pura, eletropneumtica (onde
chamado de seqncia mxima) ou CLP.

Considere a seqncia A+ B+ A - B- . Dividiremos a seqncia de tal modo que cada passo fique
isolado e componha um grupo, alimentado por uma vlvula de troca. de modo que, em cada grupo
s tenhamos movimentos de cilindros diferentes.



Cada grupo n ao ser alimentado repe a vlvula en-1, que alimenta o grupo anterior, bem como
pressuriza a vlvula de fim de curso que pilotar a en+1.
Seqncia A+ B+ A - B-


A+ B+ A - B-
1 2 3 4

Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
101
EXEMPLO:

SEQUENCIA - A+ B+ A - B- A+ A - ...

A+ B+ A - B- A+ A - ... 6 grupos 6 vlvulas de troca
1 2 3 4 5 6



Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
102
SEQUENCIA - A+ (B+ A -) (B- A+) B+ A - B- ...

A+ (B+ A -) (B- A+) B+ A - B- ... 6 grupos 6 vlvulas de troca
1 2 3 4 5 6












Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
103


SEQUENCIA - A+ B+ B A ...
com emergncia


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
104

3.4.3.2 Mtodo cascata
O mtodo cascata consiste no agrupamento dos passos, de modo que cada grupo seja composto de
movimentos seqencialmente vizinhos e de cilindros diferentes. Emprega memrias RS em srie
para ativar cada grupo, e tambm pode ser empregado usando pneumtica pura, eletropneumtica
(onde chamado seqncia mnima) ou CLP.
Considere a seqncia A+ B+ B- A-... . Dividiremos a seqncia em grupos, de modo que cada
grupo seja composto de movimentos consecutivos de cilindros diferentes.

Seqncia A+ B+ B- A-
Grupos 1 2

O nmero de vlvulas de troca igual ao nmero de grupos menos 1 (Nvt = Ng - 1).
A seguir montamos as vlvulas de troca, segundo a disposio abaixo:



Os pilotos G1 e G2 so acionados pelas vlvulas de fim de curso correspondentes aos primeiros
movimentos de cada grupo, respectivamente a2 e b1. Essas vlvulas recebem alimentao dos
grupos anteriores ao que se encontram. Assim a2 alimentada pelo grupo 2 e b1 pelo grupo 1.




Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
105
Nas vlvulas de comando, os pilotos correspondentes aos primeiros movimentos de cada grupo so
alimentados diretamente pelos respectivos grupos
As vlvulas b2 e a1 so colocadas entre as vlvulas de comando e os grupos e pressurizadas pelo
grupo em que se encontram.
A tabela seguinte resume a disposio das vlvulas de fim de curso.

Seqncia A+ B+ B- A-
Outros sensores b2 a1
Grupos 1 2
Sensores dos primeiros
movimentos
a2 b1








Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
106

Exemplo 2:
Considere a seqncia A+ A- B+ B- C+ C- D+ D-... . Dividiremos a seqncia em grupos, de
modo que cada grupo seja composto de movimentos consecutivos de cilindros diferentes.

Seqncia
A+ A- B+ B- C+ C- D+ D-
Grupos
1 2 3 4 5


O nmero de vlvulas de troca igual ao nmero de grupos menos 1 (Nvt = Ng - 1).
A seguir montamos as vlvulas de troca, segundo a disposio seguinte:





Os pilotos G1, G2, G3, G4 e G5 so acionados pelas vlvulas de fim de curso correspondentes aos
primeiros movimentos de cada grupo, respectivamente a2, a1, b1, c1 e d1. Essas vlvulas recebem
alimentao dos grupos anteriores ao que se encontram. Assim a2 alimentada pelo grupo 5, a1
pelo grupo 1, b1 pelo grupo 2, etc.


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
107


Nas vlvulas de comando, os pilotos correspondentes aos primeiros movimentos de cada grupo so
alimentados diretamente pelos respectivos grupos
As vlvulas b2, c2 e d2 so colocadas entre as vlvulas de comando e os grupos e pressurizadas
pelo grupo em que se encontram.
A tabela abaixo resume a disposio das vlvulas de fim de curso.

Seqncia
A+ A- B+ B- C+ C- D+ D-
Outros sensores
b2 c2 d2
Grupos
1 2 3 4 5
Sensores dos primeiros
movimentos
a2 a1 b1 c1 d1


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
108


SEQNCIA - A+ A- B+ B- C+ C- D+ D-...








Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
109

Exemplo 3:
Seqncia - A+ A - B+ B- C+ C- ...

A+ A- B+ B- C+ C- ... 4 grupos 3 vlvulas de troca
b2 c2
1 2 3 4
a2 a1 b1 c1






Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
110
Exemplo 4:
Seqncia A+ B+ C+ A- B- C- A+ A- , ciclo nico
4 grupos 3 vlvulas de troca

Seqncia A+ B+ C+ A- B- C- A+ A-
Outros sensores b2 c2 b1 c1
Grupos 1 2 3 4
Sensores dos primeiros
movimentos
a2 a1 a4 a3





Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
111

O mtodo cascata pode ser mais econmico ainda, dependendo da seqncia. Quando os
movimentos do primeiro e do ltimo grupo da seqncia so de cilindros diferentes, considera-se
que todos fazem parte do primeiro grupo e este comea pressurizado. Assim, economiza-se uma
vlvula de troca e o circuito fica mais enxuto. (Veja este circuito implementado com
eletropneumtica na pgina Erro! Indicador no definido.).


Seqncia A+B+B-A-C+C-...,
com apenas uma vlvula de troca

Seqncia C- A+ B+ B- A- C+
Outros sensores a2 b2 a1 c2
Grupos 1 2
Sensores dos primeiros
movimentos
c1 b1







Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
112
Exemplo: Dispositivo para dobrar chapas (seqncia 2 do exerccio)





Exerccios:

Faa a representao das seqncias abaixo pelos mtodos passo a passo e cascata

1. A+ B+ A - B- C+ C- ... 8. A+ A -B+ C+ C- B-...
2. A+ B+ B- C+ C- A - ... 9. A+ A -B+ C+ B- C- ...
3. A+ B+ C+ B- A - C- ... 10. A+ B+ B- A - C+ C-...
4. A+ B+ C+ (B- C-) A -... 11. A+ (B+ A -) (C+ B-) C- A+ A ...
5. A+ (B+ A -) C+ C- B-... 12. A+ B+ B- C+ C- B+ B- A - ...
6. A+ (B+ A -) (C+ B-) C- ... 13. A+ B+ A - A+ A - B- ...
7. A+ A -B+ B- C+ C- ... 14. A+ B+(B- A -) B+(B- A+) A - ...


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
113

Captulo 4 - ELETROPNEUMTICA
4.1 Emprego de rels auxiliares
Acionamento manual











Acionamento manual - ciclo nico













Acionamento manual - ciclo contnuo


A
A
Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
114
4.2 Emprego de rels de tempo




4.3 Circuito com temporizao nos finais de curso.
A+ T
1
A- T
2
...
(sem chaves de fim de curso)












Os tempos de permanncia no avano e no retorno so ajustados pelos rels de tempo d1 e d2,
respectivamente.





Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
115
4.4 Circuitos combinacionais

O comando do cilindro de uma, prensa deve ser feito atravs de 04 chaves (s1, s2,s3 e s4), de
modo que o pisto s avane se forem satisfeitas as condies explicitadas na pag. 49





4.5 Comando bimanual de segurana





Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
116
4.6 Sequncias Mtodo Intuitivo
Seqncia A+ B+ A - B- ...

A B




Seqncia A+ B+ B- A - ... Mtodo Gatilho

A B


Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
117
Seqncia A+ B+ B- A - ... Intuitivo Puro (com rel)




Seqncia A+ B+ A - B- ... com rel na reteno do sinal






Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
118

Seqncia A+ B+ T

B- A -...




Seqncia A+ T
1
B+ T
2
A - B- ...




Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
119

Seqncia A+ B+ B- A - ..

Mtodo intuitivo, com vlvulas de simples solenide

















Seqncia A+ B+ ( A - B- ) ...

Mtodo gatilho, com vlvulas de duplo solenide




Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
120
Exemplo: Dispositivo para dobrar chapas




Seqncia A+ B+ B- C+ C- A -...







Hidrulica e Pneumtica
__________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________
Prof. Doroteu Afonso Coelho Pequeno Cefet Ce Laboratrio de Automao / Mecnica
121

BIBLIOGRAFIA

1. COSTA, ENIO CRUZ DA, COMPRESSORES, So Paulo: Edgard Blucher Ltda,
1978
2. H. MEIXNER, INTRODUO PNEUMTICA, So Paulo: Festo Didatic, 1978
3. H.MEIXNER, ANALISE E MONTAGEM DE SISTEMAS PNEUMATICOS, So
Paulo: Festo Didatic, 1978
4. H.MEIXNER, PROJETOS DE SISTEMAS PNEUMATICOS, So Paulo: Festo
Didatic, 1978
5. H.MEIXNER, INTRODUO A ELETROPNEUMATICA, So Paulo: Festo
Didatic, 1978
6. PRINCIPIOS BSICOS: PRODUO, DISTRIBUIO E CONDICIONAMENTO
DO AR COMPRIMIDO, So Paulo: Schrader Bellows, 1978
7. CILINDROS PNEUMTICOS E COMPONENTES PARA MQUINAS DE
PRODUO, So Paulo: Schrader Bellows, 1978
8. VLVULAS PNEUMTICAS E SIMBOLOGIA DOS COMPONENTES, So Paulo:
Schrader Bellows, 1978
9. BOLLMANN, ARNO, AUTOMAO INDUSTRIAL ELETROPNEUMTICA,
Florianpolis: UFSC, 1995.
10. BOLLMANN, ARNO, FUNDAMENTOS DA AUTOMAO PNEUTRNICA, So
Paulo: ABHP, 1997.
11. MANUAL DE HIDRULICA BSICA, PORTO ALEGRE: RACINE HIDRULICA,
1991.
12. TREINAMENTO HIDRULICO - VOL I e II, MANNESMANN REXROTH GMBH,
SO PAULO.
13. BONACORSO, NELSON GAUZE; NOLL, VALDIR, AUTOMAO
ELETROPNEUMTICA, So Paulo: rica, 1997.
14. FIALHO, ARIVELTO BUSTAMANTE, AUTOMAO HIDRAULICA, So Paulo:
rica, 2003.

S-ar putea să vă placă și