Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Lesenvolesrcurrentesdesprixdugazetdumazout,sansparlerdelinscuritlong
termelieleurapprovisionnement,nouspoussentindubitablementrenforcernotre
indpendancenergtiqueetnoustournerversdessourcesdnergiesalternatives.
Danslacourseactuelleauxnergiespropres,lafiliregothermiquesemblepour
linstantencoretropmconnueetlargementsousexploiteenWallonie.Pourtant,
contrairementlnergiesolaireouolienne,cettesourcednergieestdisponible
24/24het7/7jetpermetderaliserdesconomiesjuteuses!Alors,pourquoitantde
frilosit?
Silestvraiquelerecoursauxpompeschaleur(PAC)soleaupourlechauffageetleau
chaudesanitaire(ECS)domestiquesconnatunregaindintrt,ilconvienttoutefoisde
prcisericiquilnesagitpasproprementparlerdevritablegothermie
1
.Enralit,le
rseaudeauglycoleenterrtrsfaibleprofondeur(souvententre80cmet1,5m)
permetpluttlecaptagedecaloriesapportesparleseauxdesurfaceetparle
rayonnementsolaire.Cescaloriessontalorsstockesdansunefaiblepaisseurdela
croteterrestre(environunequinzainedemtrescommelillustrelafigure1).La
vritablegothermiecommencebienplusbas,lolerchauffementdelacrote
terrestreconnatungradientdetempraturerelativementconstantdenviron3,3Cpar
100mdeprofondeur.
Figure1:EvolutiondelaTenfonctiondelaprofondeur(faiblesprofondeurs),influenceduclimatetdela
saison(SOURCE?)
Bienquallchanteparsonctabondant,cettesourcednergieacependantungros
inconvnient:soncotdemiseenuvre.Lesinvestissements,ilestvrai,restent
importantsetlestechnologiesdecaptagegrandechellepluscomplexesenfonction
delaprofondeur.Leprojetdegothermieprofondeadoptfin2011parle
1
Lagothermie,ausensstrict,estlexploitationdelnergiethermiquesouterraine
provenantdunoyauterrestre.
GouvernementwallonpourlagaredeMonsentmoigne:onestimelecotduforage
(entre2000et3000m)3M.CetteinstallationalimenteralanouvellegaredeMonset
plusieursbtimentsalentoursviaunrseaudechauffageurbain.
Avantdaborderlesapplicationspourlesecteurtertiaire,ilparatessentielcestadede
dresseruntableaudesfiliresgothermiquesexistantes.Eneffet,lesapplicationsoules
dbouchsnergtiquesvarientenfonctiondelafilirechoisie.Lapremire
segmentationimportantesparelafiliredehauteenthalpiedelafilirebasse
enthalpie.
Figure2:Lesdiffrentesfiliresgothermiques(source:TerraEnergy)
Figure3:Lespossibilitsdelafilirebasseenthalpie
LafiliredehauteenthalpiepermetdallerchercherdelavapeurdeaudesT>120C,
cequipermetbienentendunombredapplicationsindustriellesmaisaussilaproduction
dlectricit.Lesforagessontdordinaireentrsgrandeprofondeur,saufdansdeszones
prsentantdesanomaliesgothermiquespermettantdescaptagesfaibleprofondeur.
Onpeutgalementparlerdefiliremoyenneenthalpielorsquelatempraturedu
captagesesitueentre60Cet120C.Vulecotdecesinstallations,leurexploitation
restelheureactuellesubordonnelobtentiondesubsidespourgarantirune
rentabilitfinancirecourtoumoyenterme.DanslexempledeMons,unetudedu
ProfesseurRorive(FPMs)
2
prvoituncotquivalentduMWhgazetduMWh
gothermiqueen2017(environ11,75/MWh)selonlvolutionactuelledesprixdugaz
natureletmoyennantuneinterventiondesfondspublicshauteurde50%.Sans
interventiondesubsides,cecrossoverdesprixneseproduirait,souslesmmes
hypothses,quen2029.
Danslesecteurtertiaire,detelsinvestissementsontdoncuneviabilitfinanciretrop
longuechance,cestpourquoinousexamineronsplusendtailslespossibilits
offertesparlafiliredebasseenthalpie.Enrsum,touslescaptagesgothermiques
T<60Crelventdelafilirebasseenthalpie.Ceciimpliquedesforagesdeprofondeur
moyenne,souventdansunegammedeprofondeurallantde50200mmaisgure
davantage,surtoutsilonveutrafrachirent.Lesdbouchsnergtiquesselimitent
2
Prsentationdonneen2010parA.Rorive,slidesdisponiblessurlesite
energie.wallonie.be
doncauchauffage,laproductiondeauchaudesanitaire,maisaussi,etcestlque
rsideunintrtparticulierpourlesecteurtertiaire,aurefroidissement.Eneffet,sile
terrainestsouventutilispourcapterdelnergiestockenaturellementdansles
applicationsrsidentiellesavecpompechaleur(PAC),ilestbeaucoupmoinsfrquent
dyvoircesinstallationsfonctionnerennaturalcooling,bienquecertains
constructeurscommencentmaintenantproposerdessolutionsdetypeCoolingbox
enoptionsurleurPAC,desprixabordables.Entertiaire,cestprcismentlquese
situelenjeudecesinstallations,nousallonsvoirpourquoi.
Lafigure1illustrelesdiffrentesfiliresdelagothermie.Onremarquequedansla
filirehydrothermiqueleaufaisantofficedefluidecaloporteursedistinguentles
technologiesATES(AquiferThermalEnergyStorage
3
)etBTES(BoreholeThermal
EnergyStorage
4
)selonquelecaptagesefaitennappesaquifresoudirectementdansle
soussol.
Figure4:ATESmisenoeuvreUtrechtauxPaysBas.(source:www.undergroundenergy.com)
Ladiffrencetechniquemajeureentrecesdeuxfilirestientaufaitquelune,ATES,est
diteenboucleouvertetandisquelautre,BTES,estenboucleferme.Celasignifiequen
ATES,onvadirectementpuiserdeleauunendroitdelanappeetquelonvarejeter
cetteeauunautreendroitdelanappe,suffisammentloignslundelautrepour
vitertouteinterfrencethermique.DanslecasduBTES,lefluidecaloporteurcirculeen
bouclefermedansdessondesgothermiquesenfouiesdansdespuits,linstardece
quisefaitengothermieverticaledanslersidentiel.
LaspcificitgologiquedelatechnologieATES,quirequiertdoncunenappe
phratiqueaccessiblefaibleprofondeuretdecapacitsuffisante,contraintquelque
peusonchampdapplicationsetrequiert,outrediversesautorisationsdexploitation,
uneexcellenteconnaissancedusoussollendroitduprojet.LatechnologieBTES
sembleoffrirdebellesperspectivesdansletertiaire,vulafaibleprofondeurdeforage
requise,sarelativecompacitetsoncotdeplusenplusabordable.Lecotduforage
3
ATES:Stockagednergiethermiqueparlesnappesphratiques
4
BTES:Stockagednergiethermiqueviaforagesensoussol
restellmentdterminantetpeutvarierentre40et90/mlenfonctiondelanature
dusol.
Figure5:FonctionnementdunsystmeBTESenhiver(source:www.undergroundenergy.com)
Figure6:FonctionnementdunsystmeBTESent(source:www.undergroundenergy.com)
IlestimportantdecomprendrequunsystmeBTESpermetunfonctionnement
hivernal,destinlachauffe,ainsiquestival,destinaurafraichissement.Cetypede
fonctionnementestparticulirementintressantsurleplandurendementglobalannuel
delinstallation:eneffet,enmodedefonctionnementestival(voirfigure4),on
rechargelesoussolencaloriesvacuesdubtiment.Cescaloriesserontensuite
rutilisesdansunecertainemesurelorsdufonctionnementhivernal(voirfigure3),o
unetempraturedesoussolmoinsfroideamliorerasensiblementlerendement(on
parledeCOP:coefficientdeperformance)delinstallation.
Onlecomprendbien,lanalysedesbesoinsenchaudetfroiddesbtimentsetleur
quilibragepourlalongvitdugisementgothermiquesontdeslments
fondamentauxpoursassurerduneexploitationconomiqueetdurable.
Pourcefaire,untestderponsethermiqueduterrain(TRT)savreessentiel,afinde
connatreavecplusdeprcisionlepotentielthermiquedusoussol.Plusprcisment,ce
typedessaifournitlesdonnessuivantes:
,laconductivitthermiquedusol;
T,latempratureinitialeduterrain;
larsistancethermiquedelasonde.
Cesessaisdoiventtreralisssuruneduredeplusieursjoursafindelimiterleseffets
transitoires.
Labonneconduitedecesessaissavreindispensableafindvalueraumieuxla
profondeurduforageetlenombredepuitsncessaireslaralisationduprojet.Atitre
dexemple,dansnosrgions,onestimequeledbitcalorifiquemoyendunesonde
verticalesesitueauxenvironsde50W/ml,maisenralit,ilsvariententre20et70
W/mlenfonctiondelanaturedusol.Cesessaisontaussiunejustificationfinancire
trspalpable:vouloirenfairelconomieettravaillersurbasedestimationssimplistes
mneraitvitelacatastrophe.Unsurdimensionnementdescapteursgothermiques
seraitprjudiciablelarentabilitfinancireduprojet,maisunsousdimensionnement
seraitdifficilementrcuprablevulacomplexitdunemodificationdurseaude
capteursaprsinstallation(afortiorisilesystmeestenterrdanslesfouilles).
Lessondesgothermiquesverticales.
Figure7:CoupedunesondegothermiqueverticaleendoubleU
LescapteurssontsouventdescapteursendoubleUenPEHDdediamtre32mm,bien
quonrencontredesdiamtresde25ou44mmparendroit.Laprsencedunbacde
dcantationaupieddelasondepermetdassurerlabonnecirculationdufluide.Des
distancesminimalessontrespecterparrapportcertainslmentstelsquarbresou
autresouvrages.Cesrecommandationssontbienconnuesdesspcialistesenforage.
Cesspcialistesutiliserontenoutrelabonnetechniquedeforageenfonctiondela
naturedusoussolparmilventailtechniquedisponible.Onlecomprenddoncbien,ce
typederalisationsdoittreconfidesprofessionnelsduforage,incontournables
pourdesinstallationsdunecertaineampleurtellesquedanslesecteurtertiaire.
Unefoisleforageeffectu,ondoitprocderaucolmatageduforage.Cepointest
essentielaubonfonctionnementdelasonde.Lecolmatageestenfaitunremplissagedu
trouparuncoulisdescellement(voirfigure7).Ceremplissageapourbut:
dviterlestrousdair:lairagiraitcommeisolantthermiquealorsmmequon
cherchecapterlachaleursouterraineparconductionverslestubes;
depermettrelacirculationdeleau:cequiamliorelarechargeencaloriesdela
sondeetacclrelestransfertsdechaleur;
doptimiserleschangesthermiquesentreleterrainetlasonde;
disolerlesaquifrestraverssafindeperturberauminimumlastructuredu
soussoletdesaquifrescarceuxcisontprcieuxpourlenvironnement;
defourniruneprotectiondesnappescontreuneinfiltrationdesurface.
Cettetapedoitelleaussitreconfiedesspcialistescarlescimentsutilisssont
assezspcifiquesetlesenjeuxenvironnementauxsuffisammentimportants.
Ensuite,leforeurdevraimprativementraliserdestestsdtanchitsurchaque
sonde,unepressiondeplusieursbarslasurface,ceciafindassurerquilnyait
aucunefuitedefluidecaloporteurdanslenvironnementsouterrain.
DanslecasduBTES,ilyaplusieurspuitsraliseretilconvientderespecterune
distanceminimaledenviron26mentrechaqueforage.Lepositionnementenmatrice
estpeurecommandetonluiprfreraunedispositionenquinconceafindoptimiser
lempreinteausol(voirfigurecidessous).
Figure8:Dispositionausoloptimalisedespuitsdeforage
Danslestudestechniquespralableslaralisationdecesprojets,onveilleratout
particulirementrespecterlacapacitthermiquedusoussolafinquecedernierne
spuiseparmanqueouexcsdecaloriessouterraineslongterme.Unesriedergles
importantesdoiventtrerespectes:
effectueruntestderponsethermique;
valuerprcismentlesbesoinsenchaudetenfroid;
dimensionnersurlebesoinprpondrant;
veillerrespecterlesnormesdcartemententrelessondes;
nepascreusertropprofondment(250msembleunmaximum)pourassurerun
bonrafraichissement
5
.
5
Eneffet,desprofondeursplusimportantes,laTdusoussolnepermettraitplusun
refroidissementnaturelefficace.Onrecommandeunfonctionnementauxalentoursde
14/16C.
CasdcoleenWallonie:lHotelVerviers
6
Cestsuiteunauditnergtiqueetune
recommandationoriginaleetintelligentede
lauditeurquelespropritairesdecethtel4
toilesde100chambresetde8000m
2
ont
investidansunprojetdechauffageetde
climatisationparlagothermie.
AtraverscetexempleconcretenWallonie,on
comprendiciquelintrtdelatechnologie
pourletertiairersideessentiellementdansla
rponseauxbesoinsderafraichissement.
Alheureactuelle,ilexisteunequinzainede
sitesderfrenceenBelgiquepourlesecteur
tertiaire,pourlaplupartsitusenFlandres,
notammentpourdeshpitaux(ex.AnversSt
Vincentius,UZGentouencoreKLINAHospital
Brasschaat).Danscedernierexemple,pourcet
hpitalde400lits,unsystmeATEScoupl
unePACpermetdconomiser76%desbesoinsnergtiquesenrefroidissementet69%
desbesoinsenchauffage.Leretoursurinvestissement(de750k)estatteinten6ans!
Surleplanfinancier,lefonctionnementoptimaldescesinstallationssesituesouvent
dansunmodebivalentpourlapartiechauffage/ECS.Trssouvent,onadjoindradonc
ausystmeUTES
7
unePACpourproduireduchaud.Eneffet,lafaibleprofondeurdu
captagenepermetpasdatteindrelestempraturesncessairesauchauffage,ftil
bassetemprature.Ilnenvapasdemmeaveclefroid,carlatempraturesouterraine
denviron1416Cconvientparfaitementlatechniquedunaturalcooling,quinest
riendautrequunchangedechaleursansinterventiondelapartiecompresseurdune
PAC.Lefroidestdoncgratuiticioupresque,exceptionfaitedelaconsommation
lectriquedesauxiliaires.Surcertainesinstallations,onprvoiragalementla
possibilitdebasculerenactivecooling(plusprosaquement,delaclimatisation
classique)silebesoinseprsente.
UneperspectiveintressantedanslatechnologieBTESsappellelagostructure.Cette
techniqueconsisteintgrerlescapteursthermiquesauxfondationsdubtimentet
particulirementdanslecasdebtimentssurpieux.Unexempledunetelleralisation
setrouveauTerminalEdelaroportdeZurich,opasmoinsde350pieux
gothermiquesmoulsde30monttraliss.Commetoujoursenconstruction,sile
systmenergtiqueestpensetintgrauprojetdssaphasedeconception,cela
permetderaliserdimportantesconomiesvuquedanscescasprcis,despieux
auraientdetoutefaontncessaires.Lesurcotdelinstallationnergtiquese
6
www.hotelverviers.be
7
UndergroundThermalEnergyStorage:rseaudestockagethermiquesouterrain,quel
quesoitsontype(ATESouGTES).
Chiffresclsduprojet:
80puitsde80100mde
profondeur;
deuxPACde100kW,COPproche
de6;
unchangeurpourlECS;
unchangeurpourleaudela
piscine;
unechaudiregazcondensation
de250kWpourlECS;
unventiloconvecteurpar
chambre.
Surcot:250.000parrapportune
technologiegazoumazout.
Gaindexploitationsurlaclimatisation
dsormaisgratuite:25.000/an.
Tempsderetoursurinvestissement:
10ans.
retrouvedoncenquelquesorteintgrpourpartiedanslecotdesfondations,ilfallait
ypenser!
Enconclusion,lagothermiedefaibleprofondeurdetypeGTESoffredesperspectives
allchantesdconomiesdnergiepourlexploitantdunbtimenttertiaireenWallonie.
Lesinvestissementsinitiauxlisauforagedespuitsgothermiquessontnanmoins
importants
100%desbesoinsannuelsdechauffagepeuventtrecouvertsparlentremisedune
pompechaleur;de80100%desbesoinsenfroidpeuventtrefournispardu
refroidissementnaturelent,cequipermetdestempsderetoursurinvestissementde
moinsde10ans.
Quoiquilensoit,ilapparatclairementquedetelssystmesrequirentdestudes
techniquessrieusesenamont,tantauniveaududimensionnementprcisdescapteurs
gothermiquesquauniveaudelaconceptiondubtimentetduchoixdestechnologies
desinstallationsHVAC.
LesobstaclesaudveloppementdecestechnologiesenWalloniesont
vraisemblablementuneoffrelimite,ladisponibilitdunterrainpourraliserles
sondagesennombresuffisantdanslecasdernovationsainsiquelerisquefinancier
accrupardesinvestissementsplusconsquentsdanscetypedeprojet.
Etpourtant,avecunptrolequinecessedeflamber,onpeutlgitimementseposerla
questionsuivante:levrairisquenestilpasderesterdpendantsdesnergies
polluantesetenrarfaction?.Plusquejamais,ilesttempsdefairepreuvedambition
etdoserlechangementdeparadigme.LhtelVerviersenestunmagnifiqueexemple!