Sunteți pe pagina 1din 88

Marano Grondona nac en Buenos Ares en 1932.

Se
gradu de abogado y doctoren Derecho y Cencas
Socaes en a Unversdad Nacona de Buenos Ares
(UBA). Reaz estudos de posgrado en a Unversdad
de Madrd y en e Insttuto de Estudos Potcos de
Madrd.
En a actuadad, es profesor ttuar de Teora Potca en
a Facutad de Derecho y Cencas Socaes de a UBA e
nvestgador asocado a Centro de Asuntos
Internaconaes de a Unversdad de Harvard (CFIA), en
cuyo Departamento de Goberno ha dctado varos
cursos en su carcter de profesor vstante. Drge a
revsta Visin y e programa de teevsn Hora Clave, adems de escrbr as
coumnas nternaconaes de daro La Nacin.
Sus bros ms recentes son Los pensadores de la libertad, Bajo el imperio de las
ideas morales y El Posliberalismo. En e contexto de programa de nvestgacn
de CFIA de a Unversdad de Harvard, est escrbendo El Tringlo del
desarrollo.
La Argentna de hoy vve en una stuacn de sospecha generazada: os
cudadanos senten que estn nmersos en un estado de corrupcn que hasta
ahora nade ha ogrado desartcuar. Mentras que os desrdenes nsttuconaes
y econmcos que azotaron a nuestro pas durante dcadas por fn parecen haber
amanado, un nuevo desafo espera a os argentnos, que no pueden ba|ar os
brazos. Se trata de a ucha contra a corrupcn.
E agudo y exhaustvo anss que Marano Grondona reaza de este fenmeno
abarca as formas que a corrupcn a adqurdo a o argo de a hstora, as
reacones entre este ma soca y e subdesarroo, a presunta funconadad de
a corrupcn en as burocracas rgdas, e ncuye casos de actuadad resonante.
|aver Gonzez Fraga y Lus Moreno Ocampo, estudosos de tema, partcpan de
debate: e prmero aporta su conocmento de mundo empresaro; e segundo,
una sere de tcncas par5a detectar y prevenr a corrupcn.
Con sodez terca e mpacabe mrada perodstca, La corrpcin responde uno
por uno a os nterrogantes tcos, potcos y prctcos de a cudadana.
MARIANO GRONDONA
La corrupcin
PLANETA
Diseo de cubierta: Mario Blanco
Diseo de interiores: Alejandro Ulloa
1993, Mariano Grondona
Derechos exclusivos de edicin en castellano
reservados !ara todo el "undo:
1993, #ditorial $laneta Ar%entina &A'(
'nde!endencia 1))*, Buenos Aires
1993, Gru!o #ditorial $laneta
'&B+ 9,-./01.31).,
2echo el de!sito 3ue !rev4 la le5 116/13
'"!reso en la Ar%entina
AGRADECIMIENTOS
La base de este bro es a desgrabacn de curso de ses cases sobre El
tercer desa!"o# la corrpcin que ofrec en e audtoro de a Facutad de Derecho
y Cencas Socaes de a Unversdad de Buenos Ares, durante os meses de
septembre y octubre de 1992. Revsado, actuazado y compementado, ste es
e matera que e ector tene por deante.
Convertr e curso en un bro es un desafo. De un ado, pasar de a mera
transcrpcn de a paabra habada a un texto escrto, sendo e habar y e
escrbr dos formas caramente dstntas d comuncarse, es como atravesar un
argo y azaroso puente. Ouero agradecer especamente a Paua Pco Estrada,
una autntca edtora, quen puso a servco de esa dfc tarea su ampa
cutura, un esprtu profesona y un entusasmo ndecnabe.
De otro ado, e tema de a corrupcn es tan actua que o que dce a teora
vene a competarse y enrquecerse de contnuo con nuevas notcas de a
readad. Aqu, e e|ercco perodstco a ado de a gente de Hora Clave, La
Nacin y Visin fue nestmabe. Vaya a todos eos m agradecmento.
Ouero agradecer especamente a La Nacin y a Visin que me hayan
permtdo reproducr e matera de captuo VIII. Tambn agradezco a a revsta
Noticias y a daro Benos $ires Herald por haber pubcado sntess de as cases
de curso de 1992, a medda que se ban dctando.
En agn momento de ms ecturas sobre a corrupcn, descubr que otros dos
argentnos, |aver Gonzez Fraga y Lus Moreno Ocampo, estaban hacendo o
msmo. Les agradezco que a partr de esta concdenca en a preocupacn
hayan aceptado acompaarme prmero en e curso, dctando una de sus cases, y
despus en e bro: a su generosa coaboracn se deben os captuos V y VI,
donde e ector podr encontrar dos enfoques tan frtes como dstntos sobre a
corrupcn.
S ben os cursos bres que dcto cada ao en a Facutad renen
normamente centos de asstentes, esta vez a cfra sub a un nve nunca
acanzado: arededor de dos m personas vneron cada mrcoes, de 19 a 21
hs., a compartr sus preocupacones sobre a corrupcn. A todas eas es
agradezco no so su presenca sno tambn su actva partcpacn en o que
resut ser una ntensa experenca coectva. Deca Kant que toda dea se
pensa, en e fondo, para comuncara, y nunca he conocdo a un profesor a quen
no o entusasmara e r y venr de as deas con una case atenta que, a
aprender, e ensea.
En su magstra estudo sobre a trageda grega y moderna %Tragedy and
P&ilosop&y, Prnceton Unversty Press, 1992), Water Kaufmann ensea que as
pocas en as cuaes forece e teatro trgco no son as ms pesmstas sno, por
o contraro, as ms vtaes. Como a Greca de Esquo, Sfoces y Eurpdes,
que haba vencdo a os persas en Maratn o a Ingaterra de Shakespeare que
haba detendo a a Gran Armada de Fepe II, os puebos que acogen e
pensamento trgco son aqueos capaces de mrar cara a cara e sufrmento y
e horror y decdr, despus de hacero, que a vda es dgna de ser vvda. Esta
Argentna que hoy se pantea e horror de a corrupcn, o hace porque ya
presente, en ea, a energa capaz de superaro. S se huye de os contornos
trgcos de a vda, o que queda es a vergenza. S se os asume, se abren as
puertas de optmsmo. Yo qusera agradecer de antemano a os argentnos por
o que estn por hacer con sus votos, su voz y su accn, con su ndgnacn
1
creatva, para que vovamos a tener un Estado profesona y honesto, orguo de
todos y antcpo de a gran nacn que nos espera.
CAPITULO I
EL TERCER DESAFIO
LA LUCHA contra a corrupcn es e tercer desafo democrtco que os
argentnos debemos enfrentar desde que en 1983 nuestro pas retom a senda
consttucona. La democraca es una experenca compartda por mones de
personas y no se reduce a acto msmo de votar, sno que consste ms ben en
e debate pbco desarroado antes y despus de as eeccones, durante e cua
os cudadanos vamos aprendendo unos de otros. En as caracterstcas de este
aprendza|e resde a dferenca fundamenta entre democraca y autocraca. En
un goberno autortaro aqueos que aprenden son unos pocos, os que tenen
acceso a os probemas pbcos. A a mayora e est vedada a experenca de
poder y, cuando e sstema se abre sbtamente, e puebo rrumpe sn saber de
qu se trata.
Aunque un goberno autortaro presente a aparente venta|a de poder tomar
decsones ms efcaces en e corto pazo, o que nunca podr hacer es preparar
a esa mayora a a que supuestamente goberna para que tome agn da sus
propas decsones. E sstema democrtco, en cambo, requere de ms tempo
para reazar as transformacones deseadas, pero cuando stas egan son
sdas porque resutaron de un aprendza|e coectvo. S ba|o e mpuso de
consenso pbco os argentnos emprendsemos maana e combate contra a
corrupcn, os frutos seran duraderos. S, en cambo, un mesnco corone
tomara e poder y cogase segn su crtero a decsete personas en a Paza de
Mayo, a corrupcn segura tan estructuramente nstaada en e sstema como
hasta entonces, con e agravante de a fata de contro.
Este argo proceso de aprendza|e que es a experenca democrtca tene
etapas sucesvas. Cada una de eas representa un desafo que a comundad en
su con|unto debe resover. Creo yo que hay dos estacones en este recorrdo que
os argentnos podemos consderar superadas: hemos aprenddo a respetar a as
nsttucones y a rechazar a popusmo en matera econmca. Nos espera ahora
a tercera prueba, a ucha contra a corrupcn.
El Primer desa!"o
La revoucn de 6 de setembre de 1930 nterrump sesenta y ocho aos de
gobernos consttuconaes e mprm en certos sectores de a socedad a
perversa convccn de que os entuertos potcos y econmcos se arregan con
e fus, ba|o cuyo mpero vvmos desde entonces hasta 1983. En e curso de os
aos que sgueron a gope de Estado que encabez e genera Urburu, a veces
e fus se puso mtes a s msmo, a veces am a eeccones, poco a poco se
automt cada vez menos y, fnamente, se nsta en a mayora de as
concencas desde fnes de os aos sesenta como nco mods operandi'
Tuvmos que matarnos unos a otros, sumergndonos en un mar de sangre, para
aprender a respetar as nsttucones.
Esta eccn fue e fundamento de un fenmeno absoutamente nuevo, as
eeccones de 1983. Por prmera vez en cncuenta y tres aos, e regreso a a
democraca no se deb a a decsn de agn genera: pese a que en e perodo
1
1930-1983 aternaron gobernos cves y mtares, o certo es que e poder rea
permanec contnuamente en manos de os unformados. Basta con echar un
veoz vstazo sobre ese medo sgo de vda argentna para convencerse de eo.
E genera Agustn P. |usto asum como presdente en febrero de 1932, pero
su trunfo en as urnas se deb a que Urburu haba vetado a canddatura de
Marceo Torcuato de Avear, provocando a abstencn de yrgoyensmo. Once
aos despus un nuevo gope de Estado, drgdo por os coronees Eduardo
Avaos, Enrque Gonzez, Emo Ramrez y |uan Domngo Pern, derroc a
goberno consttucona de doctor Ramn Casto. Desde entonces Pern -
tambn un mtar- se convertra en fgura omnpresente en a escena potca
argentna.
Vcepresdente, mnstro de Guerra y secretaro de Traba|o y Prevsn durante
e goberno de facto de genera Farre, Pern fue eegdo presdente en 1946 y
-preva reforma de a Consttucn- en 1952. S ben os sguentes comcos
tuveron ugar ses aos despus, resuta cas una obvedad menconar, egados
a este punto, que Pern no compet su segundo mandato y que as eeccones
de 1958 fueron decddas por e goberno de a autodenomnada Revoucn
Lbertadora.
Entre otras meddas, e tndem Lonard-Aramburu dsov por decreto a
partdo peronsta. Proscrpto ste, trunf en as urnas Arturo Frondz,
depostaro efmero de os votos |ustcastas que en as eeccones bonaerenses
de marzo de 1962 retornaran a sus fuentes dndoe a vctora a a frmua
Framn-Angada. Nuevamente os mtares, por sta y otras razones,
apareceron en escena y derrocaron a Frondz. Luego de breve nterregno de
Gudo fue eegdo Arturo Ia, gracas a a proscrpcn de peronsmo -otra vez,
os mtares- y con apenas e 23% de os votos.
E resto es hstora recente: as presdencas de os tres generaes
consecutvos (Ongana, Levngston y Lanusse) que gobernaron a a Argentna
entre 1966 y 1973 y as sucesvas admnstracones de Hctor Cmpora, Ra
Lastr, |uan Domngo Pern y Mara Estea Martnez, e|os de afanzar e
compromso democrtco no fueron sno e preudo de gope de Estado de 24 de
marzo de 1976.
Desde e 31 de octubre de 1983, sn embargo, e poder camb de dueo.
Ahora pertenece a puebo, que otorga o quta e mandato a sus gobernantes. E
sstema camb radcamente desde entonces, y e cambo fue fruto de un
aprendza|e coectvo.
Dversos sntomas ndcan que a transformacn es profunda. Agunos son
sutes y muestran que a socedad se ha sensbzado contra cuaquer
nsnuacn de voenca. E hecho de que os guardaespadas de una funconara
hayan sdo acusados de atacar a os fotgrafos de un semanaro, por e|empo, no
hubera sdo notca en os daros de os aos setenta por carecer de entdad: en
aque entonces se mataban qunce o vente personas por da. Otros sgnos son
todava ms amatvos. Las dfcutades econmcas que e pas enfrent
durante os gobernos de Arturo Frondz, Arturo Ia y Mara Estea Martnez de
Pern eran eves s se as compara con a stuacn que atraves a Argentna en
1989, sendo presdente Ra Afonsn. Sn embargo a nngn sector de a
opnn pbca se e ocurr que a soucn fuese un gope mtar. Sn duda, os
gobernos de Frondz, Ia y a seora de Pern fueron derrocados por
dfcutades econmcas nfntamente menos graves que a hpernfacn
desatada durante a presdenca de Afonsn. E hecho de que en 1989 a
posbdad de un gope mtar n squera haya sdo sugerda ndca, creo yo, que
a prmera eccn -e respeto a a Consttucn- fue absoutamente aprendda por
a socedad en su con|unto.
El segndo desa!"o
3
La hpernfacn de 1989 no so es un sntoma de que os argentnos hceron
suyo e modo de vda repubcano. Tambn fue e nstrumento que, a
desencantarnos de popusmo, nos ense a segunda eccn. A partr de os
aos cuarenta, sucesvos gobernos haban |ugado con a emsn-fasfcacn de
moneda. Pareca una soucn dea: en vez de qutar a unos para dar a otros
-que es o que hacen os gobernos cuando a moneda es frme- se cay en a
usn de dar a unos sn qutar a otros. Esta es a usn popusta: creer que se
puede ayudar a un sector sn afectar a otro. Para sostener seme|ante potca
hzo su entrada trunfa e recurso de emtr moneda aunque carecese de
respado. A parecer, a emsn superaba e gran dema de cmo ayudar a unos
sn que fuese en desmedro de otros.
Fnamente, en 1989 esta a hpernfacn. Supmos, por experenca, o que
es quedarse sn moneda. Ya no se trataba de una economa nfaconara, sno
de una economa desmonetarzada. As termn a experenca popusta. Hoy a
Argentna sgue un pan de convertbdad que ga a emsn de moneda a a
cantdad de dares que tenga e Banco Centra. La moneda dura obga a
opcones duras, porque o que ega a un sector sae de otro, pero n squera os
argentnos ms necestados pden que vueva a emsn sn respado. E pas
est cauterzado; resov a segunda prueba.
La tess de este traba|o es que despus de haber resueto os desafos de a
nestabdad potca y de a econmca, os argentnos, apoyndonos en a nueva
segurdad que nos da e haber ntegrado as eccones de pasado, nos
dsponemos a enfrentar un tercer desafo: a corrupcn. En trmnos muy
generaes podramos decr que a corrupcn de un sstema potco surge cundo
e nters prvado de os funconaros rrumpe en e recnto sagrado de nters
pbco. Pero no sempre fue adecuada esta defncn: en as socedades de tpo
famsta, e nters prvado era e nters pbco. Por o tanto, en e segundo
captuo haremos un brevsmo recorrdo hstrco que nos permtr tomar certa
perspectva sobre aqueo que hoy amamos "corrupcn". Examnaremos
adems, para competar este anss, as reacones entre a corrupcn y e
subdesarroo potco y econmco, a presunta funconadad de a corrupcn
(tess defendda por agunos tercos de tema) y as estrategas de ucha contra
este fenmeno, captuo que ncuye sendas coaboracones de dos estudosos de
a cuestn, os doctores |aver Gonzez Fraga y Lus Moreno Ocampo.
(rados de corrpcin
Antes de nternarnos por os mtpes senderos en que nuestro tema se
bfurca, qusera precsar a termnooga que utzar. La raz ndoeuropea de a
Paabra "corrupcn" es ret, que quere decr "arrebatar". La prmera defncn
que de este verbo da e dcconaro de a Rea Academa Espaoa es "qutar o
tomar aguna cosa con voenca y fuerza". Ahora ben, hay dos maneras de
arrebatar. Yo puedo arrebatar a una seora su cartera. Se trata de un robo, y s
ben a prvo de ago que e pertenece, ese ago no e es esenca en e estrcto
sentdo de a paabra. Sn su cartera, esa seora sgue sendo esa seora. S, en
cambo, corrompo a un menor, o prvo de su ntegrdad: e arrebato su
naturaeza. Este segundo e|empo ustra e sgnfcado estrcto de verbo
"corromper", que a Rea Academa defne como "aterar o trastocar a forma de
aguna cosa". La "forma" es, para a tradcn escostca, a naturaeza de ago,
el !in para e que ese ago exste. Corromper es pues desnaturazar, desvar una
cosa de fn haca e cua naturamente tende. E cadver, por e|empo, se
corrompe, segn a escostca, porque a muerte ha separado a undad
substanca de cuerpo y ama, y a matera, prvada de a forma que a drga
vtamente, tende a a dsoucn.
0
Las consderacones anterores nos permten estabecer a dstncn entre
"acto corrupto" y "estado de corrupcn". Defno a prmero como a soucn
perversa de un confcto de ntereses. Tene ugar cuando una persona obgada
mora o egamente haca un nters a|eno o pospone en funcn de un nters
propo. Esta defncn ampa de acto corrupto ncuye tanto a sector pbco
como a prvado, tanto a tutor que rob e dnero de menor que estaba a su
cargo como a funconaro que hzo trampas en una ctacn. A pesar de que
ambos son casos de corrupcn, exste una dferenca entre eos. Mentras os
actos de corrupcn que ocurren en e sector prvado pueden ser controados o
castgados por e Estado, qun podra controar o castgar a Estado? S os
mecansmos de Estado estn nftrados por a corrupcn, e sstema queda sn
apeacones. Por eso consdero que a corrupcn en e sector pbco es ms
grave que a prvada, y es a que me propongo examnar en este traba|o.
Los actos de corrupcn pueden ser casfcados segn su gravedad. E prmer
grado es e de a propna o regalo que se ofrece como sgno de genteza o
grattud. E segundo grado es a exaccn, esto es, a extorsn de un funconaro
a un cudadano para que pague por obtener o que, de todos modos, e es
debdo. Por tmo, exste e co&ec&o, pago que se ofrece o se da para que un
funconaro haga o que no es debdo.
A medda que una socedad refna su crtero mora, estabece normas ms
severas para prevenr a corrupcn y consdera graves actos que otras
socedades con un esprtu tco ms axo no condenan. En os Estados Undos,
por e|empo, donde a corrupcn est bastante dfundda pero adems se a
castga duramente, os presdentes no pueden recbr regaos personaes. Los
obsequos que se es dan pertenecen a Estado y, a caducar su mandato, pueden
comprar, dentro de certos mtes, agunos de os regaos recbdos.
Otro acto que en os pases moramente avanzados se consdera corrupto -y
por o tanto se o sancona- es e uso persona, por parte de un funconaro
pbco, de a inside in!ormation, "nformacn de adentro". Un mnstro de
Economa, por dar un e|empo, sabe s hay una devauacn en puertas. Vae
decr, posee nformacn que e resto de os cudadanos gnora. S usa esa
nformacn para obtener venta|as personaes, est permtendo que su nters
prvado prevaezca por sobre e nters de a Nacn en su con|unto. En os
Estados Undos, un acto de este tpo puede envar a un funconaro preso.
Las normas de tca que e demcrata B Cnton mpuso en dcembre de
1992, antes de asumr a presdenca de pas de norte, a sus futuros
funconaros de mportanca denotan una concenca an ms exgente que a de
gobernos anterores acerca de o que se consdera un acto corrupto. Mentras,
que en e pasado os atos funconaros no podan traba|ar para grupos de presn
naconaes hasta un ao despus de haber de|ado sus funcones pbcas, Cnton
extend a prohbcn a cnco aos. Instaur adems una novedad en a
egsacn norteamercana: os membros de su admnstracn gubernamenta
debern comprometerse a no traba|ar de por vida para gobernos o grupos
extran|eros. Los dstntos grados de gravedad de os actos de corrupcn, como
se desprende de estos e|empos, dependen de grado de evoucn mora que
hayan acanzado as socedades que os sanconan.
La desnatrali)acin del Estado
Por o que respecta a "estado de corrupcn", exste cuando os actos de
corrupcn se han vueto tan habtuaes que a corrupcn se converte en
sstema. En e acto de corrupcn se desnaturaza a accn, pero en e estado
de corrupcn se desnaturaza e su|eto de a accn, que en e caso que estamos
tratando es e Estado, cuya fnadad -servr a ben comn- se desvrta,
transformndose en e provecho de unos pocos.
,
Legamos as a a defncn que Arsttees da de as dferentes formas de
goberno. Hay monarqua, arstocraca o democraca cuando e rey, una mnora
o a mayora gobernan para e con|unto. Hay trana, ogarqua o demagoga, en
cambo, cuando e trano, una mnora o una mayora gobernan para s" mismos.
La casfcacn arstotca supone pues que hay Estados naturaes y Estados
desnaturazados. La funcn natura de un goberno -sea de un rey, una mnora
o de una mayora- es servr a un nters a|eno, e ben de a comundad. Cuando
e gobernante susttuye este nters pbco por su nters propo, y o hace de
manera habtua, nos encontramos en estado de corrupcn o, o que es o
msmo, con un Estado desnaturazado.
Cabe preguntarse qu factores conducen a a desnaturazacn de Estado.
Creo yo que os prncpaes son dos: e economcsmo y a tentacn de poder
absouto. La corrupcn es posbe, en efecto, cuando e dnero ocupa una
encumbrada poscn en a taba de vaores de una comundad, y o certo es que
as parecen estar hoy as cosas en a mayora de as socedades conocdas. Lo
habtua es que un funconaro voe sus deberes de eatad a puebo no porque
e prometan un puesto ms ato, o por aguna otra condcn que no sea
econmca, sno porque hay dnero de por medo. Deca Arsttees que e amor
desordenado de dnero hace a veces, por e|empo, que e mdco no atenda a
os enfermos para curaros sno para cobrar. Nuevamente advertmos que e
concepto de "corrupcn" equvae a de "desnaturazacn": e mdco de
e|empo se desva de a funcn natura que e es propa, curar. E dnero aparece
como ob|etvo fna y actvdades cuyo fn es e servco a otros aparecen
vacadas de sentdo, a menos que se as recompense econmcamente.
En este marco Max Weber dstngu entre os potcos que vven para a
potca y os que vven de a potca. En este tmo caso, a ambcn potca
de|a de vaer por s msma y se reba|a a nve de un vaor nstrumenta a
servco de enrquecmento. Se converte en una forma como cuaquer otra de
hacer a Amrca, y sto se acenta en os pases subdesarroados. E prmer
factor de desnaturazacn de Estado, pues, nace de economcsmo de
socedades que mden e xto de a gente en funcn de dnero que poseen, y se
acenta en os pases que no ofrecen otras aternatvas de enrquecmento.
Hay, a respecto, otro anss econmco posbe de a corrupcn estata. E
funconaro de cua depende una decsn no se haa ante ea como en un
mercado en donde otros compten con ; a contraro, goza de un monopoo: es
e nco con |ursdccn para decdr e tema. S expota esta stuacn
monopca para que e rnda, comete un acto de corrupcn. Se da entonces a
parado|a que propuso e premo Nbe de economa Gunnar Myrda: en os pases
subdesarroados e sector prvado es estatsta porque pde proteccn y
subsdos a Estado, y e sector pbco es prvatsta porque o anma e esprtu
de ucro ndvdua. Los roes se nverten: os prvados operan en a esfera
pbca, mentras a esfera pbca opera ba|o e nfu|o de ucro prvado.
La otra causa de a desnaturazacn de Estado fue seaada por Lord Acton:
"Todo poder tende a corromper; e poder absouto corrompe absoutamente". E
drama de poder es que, como escrb |ames Wson, "pone a personas
ordnaras ante tentacones extraordnaras". Aguen que carece de una
sensbdad mora excepcona, y que no es sno una persona "ordnara" (comn
y corrente), puede sucumbr a a tentacn "extraordnara" que surge de as
nmensas posbdades de poder -a menos que se a mte y controe-. Nuestra
Consttucn no es sno un ntrcado sstema de controes para evtar a
corrupcn de poder. Pazos, mtes, separacn de poderes, nvees federa,
muncpa, oca: se trata de una consteacn de controadores recprocos. A
mayor pubcdad de os actos de goberno y mayores controes, menos
corrupcn. Por eso es tan mportante que os mxmos organsmos de contro
-a Corte Suprema, a famante Cmara de Casacn Pena- no sean
compacentes; esto es, que sean ndependentes.
)
Cuando en abr de 1990 e goberno de presdente Menem aument e
nmero de membros de a Corte Suprema de cnco a nueve, a opnn pbca
apenas se nmut, demostrando a rudmentara cutura democrtca de a
Argentna. Vae a pena comparar este caso con o suceddo en os Estados
Undos en os aos trenta. E pas se haaba sumergdo en una dramtca crss
econmca y e presdente Roosevet se decd a nstrumentar meddas que, s
ben tenan apoyo popuar, eran sstemtcamente rechazadas por a Corte.
Frente a esta stuacn de emergenca, Roosevet magn ampar e nmero de
membros de a Corte, pero hubo ta movmento de opnn pbca en contra
que a ncatva qued en agua de borra|as. Despus de doscentos aos de vda
democrtca e puebo norteamercano saba que una medda seme|ante
desvrtuara e sstema, y prefr protegero a pesar de a emergenca
econmca.
Confemos en que os argentnos -conscentes de que no exsten
compartmentos estancos en a saud de una Nacn sno que, por e contraro, e
crecmento econmco so es posbe s va de a mano con a estabdad potca
y e progreso mora- adqueran e hbto de defender e sstema uchando contra
a corrupcn en todas sus formas, aun as ms sutes. Tenemos muchos
motvos para creer que os cudadanos estn cada vez ms comprometdos con
e proceso democrtco y que, quzs por prmera vez, saben que su voto es un
factor decsvo de cambo.
Recuerdo que a medados de 1990 poco antes de que en a provnca de
Buenos Ares se pebsctara a reforma de a Consttucn, a produccn de m
programa teevsvo mand una cmara a un hospta en e que haba agn
probema. Fue entrevstada una mu|er extremadamente humde, que se que|
de catco estado de cosas y de a cantdad de eementos bscos que fataban.
"Pero no mporta...", concuy. E perodsta, azorado, e pregunt por qu no e
mportaba y ea contest: "Porque a prxma vez que votemos os echamos a
patadas".
Cuando, sempre en torno a a reforma consttucona bonaerense, comenzaron
a egar os resutados de as encuestas segn os cuaes a mayora se opona a
proyecto, os potcos nos acusaban a os perodstas de haberas nventado. N
os radcaes n os peronstas podan creer que un pacto entre os dos partdos
mayortaros de a provnca no obtuvese respado eectora.
Ambas ancdotas demuestran e msmo fenmeno: a gente ha empezado a
tomar concenca de que su voto tene poder y, por o tanto, a vda cvca
argentna dsfruta de o que para ea es una nueva caracterstca: a movdad,
en readad un rasgo esenca a todo e|ercco democrtco. Durante varas
dcadas, e sstema argentno fue rgdo. En e me|or de os casos, os partdos
mayortaros contaban con sus votos cautvos; en e peor de os casos,
ntervenan os mtares para asegurarse de que os votos no mpderan que e
poder se es fuese de as manos. Sn embargo, desde a apertura democrtca de
1983 tanto os potcos como os observadores se han evado ms de una
sorpresa frente a os resutados arro|ados por as urnas, y nade garantza cmo
certos sectores mportantes van a votar en os prxmos comcos.
Hacia el gora electrnica
La teevsn y e auge de as encuestas han sdo eementos defntvos para a
consttucn de este nuevo tpo de Mentadad cvca. La democraca es cada vez
ms "drecta". Mones de personas se sentan frente a teevsor cada noche,
mran a os o|os de os potcos, sacan sus concusones, es creen o no es creen.
E teevdente no examna su ntencn de voto cada dos o cuatro aos, sno a
daro.
/
Este fenmeno coectvo, que no so ocurre en a Argentna sno en todo e
mundo, tene sus aspectos n|ustos. Los productores de programas, por e|empo,
cataogan a potcos y economstas segn su encanto teevsvo, y a veces
depende de crteros de este tpo, ms afnes a mundo de espectcuo, que un
persona|e sea o no nvtado a un programa de teevsn, o que e pbco o
encuentre atractvo. De ms est decr que un magnfco gobernante o un gran
pensador no tenen por qu ser entretendos, y que a sumsn de pbco y e
perodsmo a a gca de s&o* bsiness entraa ms de un pegro.
Por otro ado, consdero que e mayor mrto de os medos de comuncacn
masva resde en que se est reconstruyendo a asambea atenense. Y qu decr
de cuando se mpemente a teevsn nteractva! En e msmo momento en
que un perodsta, un canddato o un funconaro se est expayando sobre un
tema podr regstrarse a reaccn de os teevdentes a favor o en contra. En
Atenas exst a democraca, e poder %cratos+ de puebo (demos), porque os
cudadanos se reunan, opnaban, se nformaban y votaban. Un argo y compe|o
recorrdo hstrco, que revsaremos en e captuo sguente, condu|o a a
nsttucn de Estado-nacn, donde una te centrazada goberna a una
pobacn demasado numerosa para reunrse en una paza pbca. Este es e
modeo que ha entrado en crss con e advenmento de a socedad de medos
de comuncacn masva.
En 1991 abundaron pronuncamentos popuares que os gobernantes no
esperaban. Bras cam pdendo a desttucn de su Presdente; en os Estados
Undos un Ross Perot hasta entonces a|eno a as des potcas amenaz os
votos cautvos de os dos partdos mayortaros; os dnamarqueses se negaron a
ntegrar e Mercado Comn europeo y os franceses estuveron a un trs de segur
su e|empo. En fn: e mandataro debe su mandato a mandante pero a
convertrse en te o ovda; hoy, debdo a a comuncacn generazada, e
mandante e recuerda a mandataro cada da dnde se orgn su mandato.
En esta nueva gora eectrnca os perodstas tenen e deber de actuar como
transmsores de as nquetudes de demos, o que mpca asumr un ro crtco
que os gobernos de turno tendran que saber aceptar, porque forma parte de
|uego democrtco. Esta cuestn, a de a fdedad o eatad de perodsmo a a
audenca, nos eva a tema de a corrupcn en os medos de comuncacn.
Uno de os deberes de perodsta para con e pbco es transmtre os
eementos necesaros para que ste forme su propo crtero. Por o tanto,
aceptar que e paguen para nvtar a quen no debera ser nvtado, o para tratar
de determnada manera a quen debera ser tratado de otra, es un acto de
corrupcn sa y ana. S ben hay factores que no dependen de a vountad de
perodsta (por e|empo, que certos persona|es no acepten sentarse a a msma
mesa que otros), hay un eemento determnante en a tca profesona que no
debe ser resgnado: a bertad de preguntar a entrevstado o que e pbco-
puebo quere saber.
E fenmeno que amo "a nueva Atenas" y que nvoucra por un ado a una
audenca cada vez ms partcpatva y por e otro a un perodsmo cada vez ms
bre y depostaro de as nquetudes de esa audenca, ncde drectamente en a
cuestn de a corrupcn potca, porque sta mpca sempre una pequea red
de ntereses gados. So aguen a|eno a ea a puede romper, s e|erce a
presn que corresponde. Y e cudadano teevdente es ese aguen cuya opnn
sobre certos potcos, refe|ada pbcamente por as encuestas, mpedr que
esos hombres o mu|eres sean canddatos: os partdos van a estar a tanto de
que nade os votara. La pregunta pertnente es s acaso en a Argentna de os
prxmos aos egar a ser e tema de a corrupcn e crtero determnante de
un pronuncamento popuar, y qu forma tomara esa manfestacn de demos.
Hay dos posbdades. Una se parecera a o que suced en Bras en 1992, caso
que examnaremos en e prxmo captuo. A, fundamentndose en denuncas
muy concretas, e puebo nvad as caes pdendo e |uco potco de su
*
presdente Fernando Coor de Meo, proceso que cumn con a renunca de
prmer mandataro.
La otra posbdad es e camno eectora. Cabe preguntarse s os argentnos
no requerrn, en 1995, que sus canddatos sean un e|empo de honestdad.
|ames Carter eg a a presdenca de os Estados Undos en 1976 gracas a su
prestgo mora. E goberno de Rchard Nxon haba de|ado nstaada una gran
duda tca en a potca norteamercana; por o tanto en a campaa que e
sgu a honorabdad fue e factor determnante. Yo creo que en a Argentna
se est acercando un momento smar, e requermento de honestdad ser
decsvo.
CAPITULO II
HISTORIA DE LA CORRUPCION
HEMOS AFIRMADO que a corrupcn de un sstema potco surge cuando e
nters prvado de os funconaros rrumpe en e mbto de nters pbco. S
ben esta defncn nos parece hoy bastante obva, es e fruto de un argo
desarroo hstrco y no fue sempre apcabe a todos os casos en cuaquer
stuacn. |uzgar a a hstora con nuestra actua escaa de vaores puede
obstacuzar nuestra comprensn de ea. S adqurmos certa dstanca y
contempamos e pasado con ob|etvdad, descubrmos que muchas prctcas que
hoy nos parecen deeznabes mpcaron en su momento un progreso en reacn
a otras anterores.
La escavtud, por e|empo, entre cuyos defensores ms conspcuos se
encuentra Arsttees, reempaz a a costumbre de degoar a os prsoneros de
guerra. La venta de ofcos -que hoy, a a uz de prncpo moderno de donedad,
nos resuta escandaosa- permt a a burguesa acceder a cargos hasta
entonces heredtaros y sgnfc, por o tanto, un paso adeante en a superacn
de as prctcas famstas. Sn r ms e|os, nuestra generacn ha vvdo uno de
esos cambos epocaes de vaores: hoy rechazamos enrgcamente un
determnado trato de a Naturaeza que a nuestros padres es pareca "norma".
Las prxmas generacones nos van a condenar -o nos condenan ya- segn
parmetros tcos que nosotros gnorbamos en su momento.
E hecho de que reconozcamos a necesdad de sostener una perspectva
hstrca en e anss de determnados fenmenos no nos converte en
reatvstas. Uno de os autores contemporneos que ms satsfactoramente
trata este probema es, creo yo, e norteamercano Robert Nozck, quen sostene
que en a hstora exste e progreso mora. Esta afrmacn parece contradecrse
con a tess que Pau |ohnson demuestra en Los tiempos modernos# no ha habdo
cco hstrco ms crue que e sgo XX. Bombardeos como os que destruyeron
cudades aemanas enteras durante a Segunda Guerra Munda, e genocdo de
puebo |udo, a bomba atmca en Hroshma y Nagasak son hechos cuya
barbare no tene antecedentes en a hstora munda.
Cabe entonces preguntarse a qu ama Robert Nozck "progreso mora". Este
no consste, segn e autor, en que as conductas socaes de hombre sean
me|ores, sno en que a humandad adquere una mayor concenca de o que es
e ma. Parad|camente, sto no sucede porque pequemos menos que nuestros
9
antepasados, sno porque a humandad en su con|unto ha pecado ms -cuanto
mayor es a concenca de pecado, ms pecamos. Tener presente esta herenca
de errores es o que nos permte afnar nuestro sentdo tco.
Por efecto de progreso mora rechazamos hoy a escavtud, a venta de
ofcos y a expotacn desmesurada de a Naturaeza. Lo msmo sucede con a
ntromsn de nters prvado en e pbco. Hoy amamos corruptos actos que
hasta tempos reatvamente recentes eran aceptados. Se trata muchas veces
de que dos sstemas potcos han entrado en confcto, y uno de eos -en vrtud
de progreso mora- es hoy obsoeto. Se trata de famsmo.
,amilismo e inter-s p.blico# de la polis clsica al /mperio romano
Antes de que hubera Estado, e vaor e|e de a vda en socedad era a fama.
Los canes se asocaban entre s o se atacaban unos a otros segn a ey no
escrta de a venganza. Lamaremos a este tpo de organzacn comuntara
!amilismo. Cuando os canes aceptaron que un tercero mparca drmera sus
confctos, nac un nuevo sstema de vaores: a eatad a una comundad
potca ms abarcatva -mese polis, civitas, mpero o Estado- se mpuso a
nters famar.
S aceptamos que a hstora de Occdente comenza con a Greca arcaca,
encontraremos en a nsttucn de a polis e prmer antecesor de nuestro Estado
moderno. S ben fue durante e arcontado de Dracn (625 a.C.) que por prmera
vez se estabeceron eyes admnstradas desde a polis, e fundamento de poder
potco, que resda en as antguas famas, no camb hasta que Son (592
a.C.) dvd a os cudadanos en cuatro sectores segn su poscn econmca.
Los derechos potcos no dependeron ya de a facn sangunea sno de as
posesones y a renta, o que mpc qutares a os nobes a excusvdad en os
asuntos pbcos. Adems, Son abo as deudas de os campesnos y dspuso
a beracn de quenes haban sdo escavzados por estos motvos.
No es casua quzs que, concdentemente con este esbozo de separacn
entre o pbco (a polis+ y o prvado (as famas) y con e ntento de benefcar
a os sectores ms pobres de a comundad, aparecese un caso de corrupcn en
os trmnos que hoy a defnmos. Cuenta Arsttees en su Constitcin de los
$tenienses (VI, 2) que os amgos de Son, a tanto de a medda que e arconte
preparaba, pderon prstamos para adqurr mucha terra y, as, despus de que
as deudas fueron abodas, se enrqueceron (ctado por C. Eggers Lan en
/ntrodccin &istrica al estdio de Platn). Por o vsto, e abuso de a inside
in!ormation ya exsta a fnes de sgo VI a.C.!
S ben a crecente despersonazacn de poder conev a aparcn de
certo tpo de detos que sobrevven hasta hoy, tambn mpc un progreso ta
como a guadad de os cudadanos ante a ey. En a Greca csca, como ben
es sabdo, a forma domnante de goberno fue a democraca drecta: todos os
cudadanos (defncn que excua a extran|eros, escavos y mu|eres) podan
asstr a gora y, por o tanto, tenan poder de decsn. Segn este sstema,
pues, cada cudadano era responsabe de a cosa pbca.
Este perodo -desde fnes de sgo VI hasta medados de sgo IV- fue a
cumnacn de desarroo de a polis, pero tambn e comenzo de su
decadenca. La suced una nueva nsttucn, e mpero de Ae|andro Magno,
que conqustara toda Greca y extendera su cutura haca e orente. Tampoco
Roma practc a democraca, pero e Imperum que organz Augusto (30-12
a.C.), s ben concentraba e poder dnstcamente en una persona, no era una
nsttucn famsta sno una formdabe estructura estata. Adems de crear un
e|rcto profesona, con cargos ya no rotatvos n eectvos sno permanentes,
Augusto fund o que hoy amaramos una escuea de admnstracn pbca. E
goberno pas a manos de especastas que se dedcaban de por vda a
1-
admnstrar a cosa pbca. La partcpacn de os cudadanos (formamente
guaes como ndvduos ante a ey) estaba, a dferenca de a pos grega
arquetpca, medatzada por esa estructura de Funconaros.
S ben puede parecernos que hoy estamos organzados de una manera
reatvamente parecda, Roma no era un Estado moderno, como ben subraya
Pau Veyne en "E Impero romano", ensayo pubcado en Historia de la vida
privada' Segn e hstorador francs -que consdera una necedad |uzgar otras
pocas segn nuestros parmetros tcos- os romanos no dstnguan con
precsn entre as funcones pbcas y a dgndad prvada o entre as fnanzas
pbcas y a fortuna persona.
"No haba funcn pbca que no fuese un robo organzado medante e cua
os que e|ercan aquea esqumaban a sus subordnados y todos |untos
expotaban a os admnstrados", dce Veyne, quen tambn cta agunos casos:
os sodados pagaban sobornos a sus ofcaes para quedar exentos de servco,
os ttuares de as funcones pbcas menores vendan su sucesn, os
gobernadores provncaes exgan rentas egaes y "no haba nngn funconaro
que no se de|ara sobornar para cumpmentar a menor exgenca".
Aunque e concepto de "funconaro ntegro" sea una partcuardad de a Edad
Moderna y os romanos no dstnguesen netamente entre a ambcn persona y
e nters comn, o certo es que a menos nomnamente esta dstncn exsta,
pues, repetmos, a organzacn de Impero no era de tpo famsta sno estata
y, de vez en cuando, aguna cabeza rodaba para castgar abusos de a funcn
pbca. No ovdemos, en ta sentdo, que e cargo msmo de emperador no era
heredtaro (famsta) sno eectvo: e senado, cuerpo eector, fue e antecedente
de cncave de cardenaes que ege a Papa gua que a Emperador, de por
vda.
0el !edalismo medieval al srgimiento del concepto de Estado
E perodo que sgu a derrumbe de Impero es o que conocemos como a
Edad Meda. Despuntaba en Occdente un nuevo modo de concebr a as cosas
que se manfestara en todas as reas de a vda y transformara una vez ms e
sstema potco. La organzacn estata romana sobrevv soamente en e
papado, mentras en Europa se rempantaba e famsmo y a sangre vova a ser
e prncpo rector de a organzacn potca.
Suced que en as trbus germncas que devastaron e mpero e poder era
e|ercdo con|untamente por e rey -|efe de guerra eecto, por ser e ms fuerte
entre os caudos- y sus pares, os guerreros bres. Estos fueron os orgenes
de feudasmo de sgo IX. E rey era dueo de a terra conqustada y a su
muerte os benes se dvdan entre todos sus herederos varones, o que
provocaba cruees guerras cves adems de fracconamento de os terrtoros.
La nca razn por a que e reno de Caromagno, quen tena prevsto repartro
entre sus tres h|os, se mantuvo unfcado entre 814 y 840 fue porque dos de
eos mureron antes de prmognto.
E feudasmo propamente dcho surg a partr de 840, cuando se rebearon
os nobes carongos. La autordad centra se fraccon en undades autnomas
y, a pesar de que en todos os pases haba reyes, a su|ecn de os campesnos,
a admnstracn de a |ustca y e cobro de os benes y prestacones eran
e|ercdas en un pano oca por cada seor feuda. Fueron os Capetos, dnasta
que suced a a caronga y ren en Franca desde 987 hasta 1328, os prmeros
en anexar a poder centra a mayor parte de os feudos de reno a travs de
enaces matrmonaes, tratados y compras, y esta tarea de afanzamento de as
monarquas naconaes -reazada en Ingaterra por os Tudor- acanz su apogeo
en Franca ba|o e goberno de os Borbones. Sn embargo, de ms est decr
que e sstema contnuaba sendo bscamente famsta: e h|o mayor heredaba
11
e trono de padre y os funconaros de a Casa Rea eran os parentes de
monarca.
Poco a poco, sn embargo, o que en un prncpo era e con|unto de os
servdores famares de rey se fue emancpando en agunas monarquas hasta
formar e nceo de una burocraca. E prmer paso en esta dreccn fue dado
por Prusa. Ba|o e despotsmo ustrado de Federco II, quen gobern desde
1740 hasta 1786, se mpementaron por prmera vez concursos para acceder a a
funcn pbca. A partr de sgo XVIII, pues, e Estado empez a ser concebdo
no ya como una mera proongacn de famsmo rea, sno como una estructura
mpersona donde ngresaban os ms dneos para servr a una comundad
goba, superor a as famas.
La corrpcin en el papado
A o argo de este recorrdo por e cua Europa regresaba de Impero romano
a famsmo, y de ste evouconaba haca e nuevo concepto de Estado-nacn,
a estructura estata romana se conserv, como observamos anterormente, en e
papado. Por ser ste e nco sstema no famsta durante aqueos sgos, fue
tambn e nco susceptbe de corrupcn en os trmnos con que ahora a
entendemos. En teora a menos, e nepotsmo por e|empo -preferenca por os
parentes- era un acto corrupto dentro de papado: sgnfcaba una contradccn
entre e prncpo de sstema (no famsta) y su prctca rea.
Sn embargo, as acusacones moraes contra e papado cobraron fuerza
soamente cuando e esprtu europeo atraves aque cambo de vaores que o
evara a dstngur cada vez ms entre e mbto de o prvado y de o pbco.
Ya a fnes de sgo XI, a comps de os cambos que transformaran a a
socedad feuda en una socedad burguesa, e papado msmo promov una
reforma con e ob|etvo de desprender e poder esprtua de terrena y berar a
a Igesa de os vncuos que a su|etaban a Sacro Impero Romano.
Haca e sgo XV, e proceso de mundanzacn de a Igesa era sn duda
aguna ms grave. La potca de papado se reduca a os ntereses taanos,
de|ando de ado e unversasmo catco; as grandes famas taanas se
dsputaban a ttuardad de a Santa Sede; e cero partcpaba de a vda
cortesana y as actvdades mtares; os atos sgnataros ecesstcos
ostentaban sn pudor sus rquezas.
Dversas voces se azaron en contra de seme|ante estado de cosas, desde un
segudor de Savanaroa que pde en una carta que os Reyes Catcos,
"ceossmos de a fe de Crsto", ntervengan contra e Papa Ae|andro VI porque
"tendra mayor mrto persegur a estos degenerados que hacer a guerra a os
Turcos y a os Moros", hasta e sacerdote humansta Erasmo de Rotterdam que
poemza contra e u|o y a mundandad de cero y exata a mportanca de a
cardad y de a fe.
Lo nteresante de este tpo de crtcas es que eran nternas; es decr, no
apuntaban contra a nsttucn de a Igesa. Se drgan a as personas y a as
costumbres y pedan una renovacn dentro de a msma |erarqua ecesstca.
En esto se dferencan radcamente de a ucha ncada por Martn Lutero, en a
cua partcpara a pobacn de meda Europa y donde confuran dversas
aspracones potcas y socaes.
Principios constittivos del Estado moderno
Desde su aparcn e Estado ha adqurdo ms de una modadad (absouto,
bera, ntervenconsta) y, segn su forma de goberno ha sdo y es monrquco
11
o repubcano pero ms a de estas contngencas hay certos conceptos
nvarabes que o sustentan, a menos deamente.
Uno de estos prncpos es e inter-s nacional, segn e cua exste una
readad stuada por encma de os ndvduos, grupos famares y cases socaes.
Otro es e de donedad, quz a etra ms muerta de nuestra Consttucn:
"todos os habtantes son admsbes en os empeos sn otra condcn que a
donedad..." (artcuo 16). Sobre este dobe fundamento descansa e dea de un
Estado responsabe de nters nacona y servdo por profesonaes cuyo vaor
supremo es e ben comn. Exsten hasta e da de hoy -o deberan exstr- dos
tpos de estos funconaros: burcratas y potcos. Aqueos son os funconaros
recutados por su profesonadad; stos, os dputados, senadores y mandataros
eegdos por e puebo a travs de voto. Los comcos y e ngreso por concurso
son pues os mecansmos por os cuaes e sstema debera quedar mpo de
resduos famstas. A Estado, por su parte, e corresponde pagar un saaro
dgno a os profesonaes as seecconados, cuestn a a que e dedcaremos
parte de prxmo captuo.
Frente a nuevo concepto de Estado, e famsmo se converte en una prctca
condenabe pues atenta no so contra e prncpo de donedad (a prvegar a
parentes y amgos en a seeccn de cargos pbcos) sno tambn contra e
inter-s nacional. Segn Edward Banfed, quen estud agunos casos de
famsmo en peno sgo XX en e sur de Itaa, este tpo de comundades carecen
de norma mora aguna superor a ben de a propa fama. Cada membro de a
comundad acta en el inter-s de corto pla)o de su grupo famar y supone que
os dems hacen o msmo, de modo ta que quen procama su amor a a Nacn
es consderado un farsante. En un cma de este tpo, es natura que e
cudadano evada mpuestos y que e funconaro aproveche su poscn para
benefcarse a s msmo y a os suyos.
Mancur Oson, autor dans-norteamercano que vst a Argentna en 1991,
expca e por qu de a supervvenca de famsmo a pesar de a nsttucn de
os Estados-nacn. Segn Oson, a percepcn de nters transndvdua es
ms fc cuanto ms pequeo es e grupo donde se produce esa trascendenca.
La fuerza de famsmo resde pues en a "proxmdad" de os ntereses
famares. Cuanto ms grande se va hacendo a socedad, en cambo, ms
dfc es percbr e ben de con|unto. S pago un mpuesto o cumpo con
honestdad una funcn pbca, a percepcn de ben que de eo resuta no es
tan drecta como a costear os estudos de ms h|os. Sn embargo e benefco
exste: en a medda que a comundad est consttuda por cudadanos que
pagan y funconaros que cumpen, tambn a m h|o e r me|or.
La percepcn de este ben dstante requere, sn embargo, una arga
experenca, un argo aprendza|e. Por eso es ms fc que e sentdo
comuntaro mpere en ve|as nacones que han pasado por dursmas pruebas
para savar su dentdad en medo de guerras y crss de todo tpo, que en
nacones nuevas an no probadas. Es ms fuerte en Europa que en Amrca. Es
ms vgoroso en Aemana, Gran Bretaa, Franca, Suza y os pases nrdcos
que en Amrca atna y en os Estados Undos.
Historia de la corrpcin en la $rgentina# n caso de 1regresin2
Ahora ben qu decr de a Argentna? Exste un estado de corrupcn o
soamente actos corruptos? En readad, a corrupcn es cas mposbe de
comprobar, pues es este un fenmeno que se caracterza por o furtvo. Rara vez
se prueba, aunque cas sempre se o sospeche. Podramos decr entonces,
basndonos no so en encuestas varas sno en os temas que hoy prvegan os
medos de comuncacn, que en a Argentna actua a gente sospec&a un estado
de corrupcn.
13
Una stuacn seme|ante es propa de pases anacrncos, donde a eatad a a
Nacn y a supremaca de Estado no han reducdo an a ndscpna de
famsmo. Puede sn embargo defnrse as a a Argentna? S examnamos
nuestro pasado, no encontraremos que e famsmo haya sdo sempre un rasgo
consttutvo de desarroo de nuestra hstora, sno ms ben que e actua estado
de cosas mpca una recada en una stuacn de a cua habamos sado.
Durante as presdencas de Bartoom Mtre, Caros Peegrn o Hpto
Yrgoyen, por e|empo, os funconaros pbcos tenan un ato prestgo y
estaban muy ben pagos. En os aos trenta un conce|a se sucd porque haba
recbdo una coma. Cuando m abueo -por ctar un caso que me es muy
conocdo- fue nombrado vcepresdente de a Bosa de Comerco, vend todas
sus accones para evtar a sombra de una sospecha squera. No pretendo
demostrar con este e|empo que m abueo fuese un hombre extraordnaro, sno
que estos eran os patrones tcos habtuaes en a Argentna a os cuaes
adheran muchos, entre eos m abueo.
An en os aos sesenta -despus de a corrupcn potca que se nsta en e
Estado durante as dos prmeras presdencas de |uan Pern- nuestro pas era
bastante honesto. Pensemos so en os dos mxmos referentes potcos de esa
poca, Arturo Ia y |uan Caros Ongana. Totamente opuestos entre s en o
potco y o deogco, tenan sn embargo un rasgo en comn: su estrcta
honestdad persona. As como e rgmen mtar de 1976-1983 fue
ncomparabemente ms corrupto que e de a autodenomnada Revoucn
Argentna, exste hoy a sospecha generazada de que os tmos gobernos
radca (1983-1989) y peronsta (1989) en nada han contrbudo a morazar as
costumbres de os funconaros pbcos. Ou fue o que suced para que nos
encontremos hoy en este estado?
La pregunta se vncua con os nterrogantes que desperta a stuacn
econmca de a Argentna. Cmo eg un pas que hace medo sgo fguraba
entre os ses o sete con me|or nve de vda en e mundo a a condcn actua?
La Argentna, en efecto, no es un pas subdesarroado. Lo correcto es defnra
como un pas desdesarrollado, un pas -en rgor, e nco en e mundo |unto a
Uruguay- que recay en e subdesarroo despus de haber sado de ; que, a a
nversa de os pases autntcamente subdesarroados, conoc as prmcas de
desarroo y un da se qued sn eas. Ago suced a o argo de camno, un
desvo tanto econmco como tco: ambos aspectos, como veremos en e
sguente captuo, estn ndsoubemente gados. En qu consst ese desvo?
A m entender a generacn que hemos dado en amar del 34 fue a que
parad|camente, a a vez que mpusaba e desarroo que acanz nuestro pas
en os tmos decenos de sgo XIX y os prmeros de XX, cometa un grave
error potco-cutura, debdo a cua tres carres dversos nos conducran, con e
correr de as dcadas, a actua estado de cosas: una Argentna desdesarrollada
econmca y moramente.
Entre 1874 y 1916, en efecto, se reaz a campaa de deserto y se cre e
e|rcto nacona nco; se nsta e tegrafo y se construyeron ferrocarres; se
recberon cuatro mones y medo de nmgrantes; se nsttuy a educacn
prmara, obgatora y gratuta, se fundaron escueas, bbotecas y se naconaz
a Unversdad de Buenos Ares; se estabec e voto secreto y obgatoro;
ngresaron mportantes nversones extran|eras, en especa brtncas; se
crearon bancos en a capta y as provncas, aument a produccn
agropecuara y se ncrementaron as obras pbcas. En fn, e pas progres.
Sn embargo, aquea msma te gobernante a a que a Argentna deba su
prosperdad carec de un pan organzado que permtera a pas crecer
equbradamente: no se crearon ndustras n se busc dversfcar a economa;
se excuy a croos e nmgrantes de a dstrbucn de terras conqustadas a os
ndos; y no se supo absorber a nmenso fu|o mgratoro n econmca n
cuturamente. Lo que es ms grave, esta generacn que en muchos sentdos
10
mpus e desarroo argentno se convrt de arstocrtca en ogrquca:
mpuso sus deas ndferente a consenso popuar y esta msma ndferenca a
condu|o a no transmtr su sstema de vaores a a cudadana, de|ndoa nmersa
en una perpe|dad tca.
A pesar de que Hpto Yrgoyen sub a poder gracas a as prmeras
eeccones transparentes, sufrago unversa medante, su goberno padec de
esta perpe|dad. Las cases meda y popuar que o apoyaron no haban sabdo
durante mucho tempo de qu trataba a cosa pbca, o que posbt e
personasmo de gran caudo radca y e autortarsmo de os regmenes de
facto que e sgueron. Tambn a fgura de |uan Domngo Pern emerg de
aquea perpe|dad tca orgnara, de aquea fata fundacona de cutura
democrtca que, a m entender, se encuentra en as races de desdesarroo
econmco y mora de a Argentna.
Decamos que fueron tres os carres que, asentndose en este error cutura,
promoveron e desvo que nos ae| de camno de crecmento. Se trata de
propo Estado, que de ser un severo recoectar de mpuestos y dstrbudor de
sancones pas a convertrse en una maqunara de hacer y recbr favores; os
grandes grupos econmcos, que descubreron a vunerabdad econmca y
mora de funconaro argentno e hceron de a corrupcn sstemtca una cave
de su estratega de expansn; y as fuertes sumas no decaradas que mane|an
os partdos dentro y fuera de as campaas eectoraes, sn que haya ey aguna
para voveras transparentes y reguabes.
Por o que respecta a Estado, a prmera corrupcn sera fue responsabdad
de goberno de |uan Domngo Pern, cuyo admrabe e nfrecuente geno potco
no estuvo acompaado por un sentdo tco anogo. Lector de Maquaveo,
sgu os conse|os de forentno y expot as debdades de os hombres. La
Argentna, sn embargo, era tan vgorosa en su ngenudad que eso no a
corromp de todo.
S ben e estado mora de nuestro pas era entonces sdo a a uz de
experencas ms recentes, e prmer paso dado por Pern abr as puertas a
segundo factor de desdesarrollo, quz e ms poderoso. Cuando durante e
goberno de Frondz comenzaron a egar abundantes captaes, stos se
encontraron con una rgda burocraca. Para acetar e sstema y favorecer sus
ntereses econmcos os grupos ndustraes recurreron a cohecho. De a
msma manera que haba suceddo durante a presdenca de Pern, os
corruptores encontraron a qun corromper, o cua demuestra que en defntva
personas ordnaras puestas en tentacones extraordnaras son dbes.
En cuanto a as grandes sumas que gran en torno de os partdos potcos,
podemos remtrnos a o que afrm e famoso potcogo taano Govann
Sartor cundo vst a Argentna en 1992: a fuente prncpa de corrupcn en
todo Occdente democrtco es e hecho de que os partdos mane|en fondos
enormes sn contro. En a Argentna no exste nngn tpo de reguacn a
respecto. Los cudadanos no saben qun don dnero, qu pd a cambo de su
donacn, s e goberno est cumpendo agn compromso con sus
benefactores, cmo dstrbuy esos fondos e tesorero de a campana y cunto
fue a bosos prvados, etctera. En fn, surge una argusma sere de preguntas
que no hacen sno empaar a transparenca de proceso democrtco.
E escndao cuyos protagonstas ms notoros han sdo Caudo Marte,
mnstro de |ustca taano y Bettno Crax ex secretaro genera de Partdo
Socasta, e|empfca a gravedad de probema causado por a afuenca cta
de fondos prvados a sector pbco. En febrero de 1993 Marte tuvo que
presentar su dmsn a Mnstero, y Crax a su cargo en e PSI, acusados por a
Fscaa de Mn de haber permtdo que e partdo recbese egamente dez
aos atrs sete mones de dares por parte de banquero Roberto Cav.
Supuestamente, e propsto de a fnancacn era que e PSI medase para que
1,
e ENI (ente pbco taano de hdrocarburos) e concedese un prstamo de
cncuenta mones de dares a Banco Ambrosano.
Cmo souconar este probema en a Argentna? Exsten varos camnos
posbes. En os Estados Undos e presdente eecto tene a obgacn de rendr
cuentas ante e Congreso sobre qun fnanc su cruzada eectora. De esta
manera se mpementa certa forma de contro pbco que nhbe a as
admnstracones gubernamentaes de votar eyes a favor de ta o cu grupo
econmco. Sn embarg, no exste un monto mxmo que regue cunto se
puede gastar durante a campaa, por o cua tene me|ores posbdades de
dfusn e partdo que posee acceso a os grupos ndustraes ms poderosos.
En Ingaterra, en cambo, e contro es todava ms refnado. No se consdera
!air play que mentras un partdo so cuenta con, supongamos, cncuenta m
dares, e otro pueda gastar cnco mones; por o tanto, hay topes estabecdos.
Adems, os canddatos deben rendr cuentas acerca de cmo fue gastado ese
dnero.
Podramos magnar un tercer sstema, ms cercano a modeo de certos
pases nrdcos, donde es e Estado que fnanca os gastos de campaa eectora
de os partdos. En este sentdo, exsten en a Argentna espacos bres en
teevsn, pasa|es en avn y certa cantdad de fondos que e Mnstero de
Interor entrega a os partdos segn os votos con que cuentan.
Corsi e ricorsi de la corrpcin
E hecho de que e presunto estado de corrupcn actua no sea una
caracterstca nseparabe de a hstora argentna sno ms ben una sea de
desdesarrollo, engendra optmsmo. Nnguna persona o socedad es
esencamente corrupta, y sempre exste a posbdad de que e sstema, a
travs de una reaccn morazante, vueva a encauzarse haca e ben comn.
En efecto, a corrupcn es un dato cutura cambante que se puede combatr, y
as o han demostrado numerosos pases. Gran Bretaa, por e|empo, era muy
corrupta haca fnes de sgo XVII, pero e contraataque vctorano depur e
sstema. No necestamos, sn embargo, r tan e|os en busca de un modeo:
podemos recurrr a otro caso, cronogca y geogrfcamente ms cercano a
nosotros.
E 29 de dcembre de 1992 Fernando Coor de Meo renunc a a presdenca
de Bras con e fn de evtar a nhabtacn potca de ocho aos a a que e
Senado -que o |uzgaba por dversos cargos de corrupcn- se dspona a
condenaro. Coor de Meo, prmer presdente braseo eecto por voto popuar
desde e fn de rgmen mtar, haba construdo su prestgo presentndose
como un cruzado de a ucha contra a corrupcn. Como acade de Mace y
gobernador de Aagoas se hzo famoso por sus bataas contra os mara|aes,
como aman os braseros a os funconaros que cobran varos suedos
estataes. Ta era a vrtuosa magen pbca que sustent su trunfo en as
eeccones presdencaes de 1989.
Dos aos despus e escndao comenz a sapcar e entorno de ahora ex
presdente. Su esposa Rosane, presdenta de a obra nacona de cardad y os
mnstros de Saud y Defensa deberon renuncar a sus cargos, acusados de
maversar fondos pbcos. La bomba fna esta en mayo de 1992, cuando
Pedro Coor, hermano menor de ex presdente, convoc una conferenca de
prensa y denunc a estructura de trfco de nfuencas en e goberno braseo
que admnstraba e empresaro Pauo Csar Faras, ex tesorero de a campaa
presdenca.
Las nvestgacones reazadas por una Comsn Paramentara y a Poca
Federa resutaron en mtpes documentos con pruebas de que, a travs de
dversos mecansmos, Faras haba dervado unos trescentos cncuenta mones
1)
de dares, producto de trfco de nfuencas, a presdente Coor y su fama.
E nforme en cuestn provey as bases para que se pdera a Congreso e |uco
potco de prmer mandataro.
Bras ha sdo consderado, por o genera, como un pas poco prncpsta,
menos an que a Argentna. Recordemos a Adhemar Barros, quen ganara una
eeccn en San Pabo ba|o e ema "Roba pero hace", o que equvaa a admtr
que robara como robaban todos pero, adems, traba|ara. Y sn embargo fue
en e Bras, un pas con seme|ante tradcn de compacenca, donde centos de
mes de cudadanos, sacuddos por a ndgnacn mora, nvaderon as caes
pdendo e impeac&ment de su Presdente.
Evdentemente, exste un corsi e ricorsi hstrco en o que a as costumbres se
refere. S de acuerdo a nuevo paradgma en boga entendemos a cada socedad
como un "sstema", nterpretaremos que ste se autorregua cuando sus propos
hbtos cuturaes amenazan su supervvenca. Se produce entonces una
reaccn: frente a a dsoucn de as costumbres surge e mpuso morazador, y
a a rgdez de prncpos moraes que oprmen o parazan e natura devenr de
a vda cotdana suee segure a permsvdad. La acttud de Bras frente a ex
presdente Coor de Meo sera pues e prmer ndco sero de que Latnoamrca
se sente amenazada por a corrupcn.
La hptess de os corsi e ricorsi que aqu sugero no mpca un eterno retorno
de o msmo sn posbdad aguna de cambo. Cada etapa hstrca conserva en
a memora os errores de pasado y sgnfca una superacn de estado anteror.
Por ms grande que sea e deseo de os argentnos de castgar a os corruptos,
por e|empo, es ms que probabe que a socedad ya no vueva a de|arse tentar
por promesas morazantes por parte de sectores popustas o voentos.
Tambn en este aspecto Bras ha sentado e|empo, demostrando que as
nsttucones msmas pueden controar stuacones extremas. Los
procedmentos que se puseron en marcha para desttur a Fernando Coor de
Meo, presdente eegdo por e voto popuar, fueron consttuconaes y contaron
con a aprobacn de os poderes Legsatvo y |udca. Los mtares
permaneceron en os cuartees y nngn sector de a socedad consder a
posbdad de pantear una soucn extraconsttucona.
Acttudes taes como a de Bras so son posbes cuando, gracas a os
errores de pasado, e pas en su con|unto aprende a eccn y e sstema
democrtco se consoda. Los argentnos estamos vvendo uno de estos
momentos extraordnaros, y uno de os sntomas es a bertad que rena en a
opnn pbca. No podemos todava predecr cu es a manera que e sstema
argentno encontrar para autodepurarse, pero sn duda no ser
extraconsttucona. Por de pronto, as encuestas de opnn seaan que os
cudadanos prvegan por sobre todas as cuadades de un canddato a a
funcn pbca a honestdad, dato que debera sugerrnos e carz que tendrn
as eeccones presdencaes de 1995. Por o tanto, aunque os mecansmos por
os cuaes a Argentna se autorregue no sean dntcos a os que eg e Bras,
e proceso de depuracn ya se ha puesto en marcha.
Venezuea, en cambo, e|empfca a a nversa a cuestn que estamos
tratando. Tambn este pas ha comenzado a reacconar contra a corrupcn
pero, a no contar con un sstema aberto, a posbdad de autodepuracn se
crstaz y a consecuenca fue e azamento mtar de 27 de novembre de
1992. Despus de a cada de a tma dctadura en 1958, os dos partdos
potcos prncpaes (AD y COPEI) estabeceron un pacto en aras de a defensa
de orden democrtco, pacto que devno en compcdad. E supuesto
mantenmento de a democraca se convrt en un acuerdo tcto por e cua
nngn potco nvestgaba a otro. As es como hoy, desgracadamente, e
corone Chvez, cabeca de a tma asonada mtar, goza de nmensa
popuardad. Antes de poder combatr consttuconamente a corrupcn,
Venezuea deber aprender a rechazar e protecconsmo paternasta y a hacer
1/
suyo un autntco modo de vda democrtco. Un sgno en ta sentdo fue a
acusacn contra e presdente Caros Andrs Prez ante a Corte Suprema, por
corrupcn.
Entre os romanos exst una nsttucn amada "e censor". Cada cnco
aos, e Senado nombraba dos censores que durante un ao, adems de
empadronar a os cudadanos e nventarar os benes, vgaban as costumbres.
E ro de os censores equvaa a certa dctadura mora: podan nvestgar a
cuaquer funconaro y desttur a quen es parecera. E ms famoso fue Catn
e Ve|o, quen en e ao 184 a.C. uch contra a heenzacn de as costumbres.
Los romanos, un puebo sabo, encontraron un mecansmo nsttucona por e
cua reguar os corsi e ricorsi de as costumbres: cada cnco aos egaba a hora
de censor. Superon reconocer e rtmo nherente a devenr de as
comundades: cuando ms corrupta parece una socedad, ms cerca puede estar
e advenmento de mpuso morazador. Es a tarea de toda democraca ograr
que "e censor" sea parte de sstema en vez de un eemento a|eno que,
fnamente, o desestabce.
CAPITULO III
CORRUPCION Y SUBDESARROLLO
LA CORRUPCION es un fenmeno que no tene a msma confguracn en os
pases desarroados que en os subdesarroados. Por e momento, mtaremos
e trmno "subdesarroo" a su acepcn econmca y, a grandes trazos,
estabeceremos a nea dvsora entre pases desarroados y subdesarroados
segn su ngreso anua per cpta: mayor o menor a dez m dares.
Caracter"sticas de la corrpcin seg.n el grado de desarrollo econmico
Los expertos en e tema concden en que en os pases desarroados a
corrupcn es mnma en a |ustca y en os cuadros medos y ba|os de a
admnstracn pbca, pero puede acanzar un nve reatvamente mportante
en os atos cargos. En 1992, |apn nos do un e|empo de sto: Shn Kanemaru,
der de partdo gobernante Demcrata Lbera, tuvo que renuncar debdo a una
contrbucn ega de cuatro mones de dares que haba recbdo para su
campaa. Hay dversas razones que expcan este estado de cosas: os atos
cuadros son ms dfces de controar, poseen ms recursos e nfuencas,
exsten redes de ntereses que os nvoucran. Es mportante destacar, sn
embargo, que a admnstracn estata en os pases econmcamente
desarroados conforma un cuerpo bscamente sano.
En os pases subdesarroados, por e contraro, a corrupcn es ntensa tanto
en os estratos atos como en os medos y ba|os: nfecta a Estado en su
totadad. Comenza con e poca que pde una coma para no mutar una
nfraccn en e trnsto, sgue con os funconaros de a Aduana que cobran para
gnorar as eyes mpostvas y ascende hasta contamnar as conductas de os
atos funconaros.
Dramos entonces, segn a termnooga que hemos adoptado, que mentras
en os pases desarroados hay actos de corrupcn, sobre todo en as atas
1*
esferas de poder, os pases subdesarroados padecen un estado de corrupcn.
Los ctos sueen ser cas abertos, cas evdentes porque no exsten
expectatvas de castgo y ms ben se da por sentada a mpundad. En cambo
quen estuvese dspuesto a cometer un acto de corrupcn en un pas
desarroado sabra que, adems de obvo castgo pena, o espera una sancn
soca, cuando no famar.
Lo anteror nos eva a otra dferenca nteresante entre estos dos nvees
moraes. Cuando en un pas donde no rena e estado de corrupcn se nvestga
a aguen, es para |uzgaro y, s corresponde, castgaro. Se trata de accones
ocazadas: cuanto menos son os que cometen corrupcn es ms fc
percbros. En os pases donde hay estado de corrupcn, en cambo, a
nvestgacn en s msma es entendda como una persecucn. Desde e
momento en que se da por supuesto que todos son cupabes de ago, desde e
prmer mandataro hasta e cudadano que evade mpuestos, cuando se nvestga
a una persona en partcuar sta se pregunta, con aguna razn: por qu a m?
Sente a nvestgacn como una dscrmnacn.
Otra caracterstca de os estados de corrupcn es que generamente se
nvestga e pasado: e goberno que ega ndaga a que se fue. Por o que
respecta a a Argentna, e antecedente de este hbto puede encontrarse en e
|uco de resdenca, fgura de antguo derecho espao: automtcamente,
cuando un vrrey termnaba su mandato se o nvestgaba y poda ser
encarceado. La nvestgacn retroactva se convrt en a Argentna en
consecuenca de a derrota potca.
E e|empo contraro o podemos encontrar en e caso Watergate: Rchard
Nxon fue nvestgado mentras todava era presdente de os Estados Undos. En
e prmer caso, se nvestga a que perd e poder. En e segundo, a que o
tene. Esta es a dferenca entre revancha y contro.
En os pases desarroados, adems, a corrupcn potca es cas sempre
ocasona: e pecador cae porque, segn a frase de |ames Wson ya ctada, es
un hombre ordnaro frente a una tentacn extraordnara. En os pases
subdesarroados a corrupcn no se vve como una ocasn sno como una
vocacn: con frecuenca no se ngresa en a potca o en a admnstracn
pbca con un deseo de servco que quz sea desvrtuado por aguna tentacn,
sno con a ntencn deberada de enrquecerse.
Cuanto ms pobre es un pas, es ms probabe a corrupcn como estado y
como vocacn, porque no exsten otras aternatvas para enrquecerse. Segn
estudos sobre e tema, Afrca es e contnente ms corrupto. A a potca es
cas a nca manera de hacer dnero. A medda que se sube en a escaa de
desarroo, as oportundades de hacer dnero a margen de a potca se
mutpcan. En Amrca atna, por e|empo, e nve de corrupcn es mayor que
e de Afrca en trmnos absoutos -se roba ms, cuanttatvamente- pero menor
en trmnos reatvos -se roba menos en reacn con o que se gana de otras
maneras-.
NIVEL DE CORRUPCION INDICE DE CASTIGO PAIS
Muy ba|o Severo 1. Europa escandnava
2. Suza
3. Reno Undo
Ato Severo 4. Estados Undos
Sstemtco Endurecndose 5. Europa de sur
Endebe 6. Amrca atna
Laxo 7. Europa de este
Inexstente 8. Afrca (ceptocraca)
19
En a Europa escandnava, Suza y e Reno Undo hay un ndce muy ba|o de
corrupcn y, cuando ocurre agn caso, un ndce muy ato de deteccn y
castgo. En os Estados Undos, en cambo, e ndce de corrupcn sube
substancamente, pero e ndce de deteccn y castgo sgue sendo ato. E sur
de Europa admte ms casos de corrupcn que e norte de Europa, Amrca
atna ms que e sur de Europa y Rusa, recn egada a captasmo que para
ea fue hasta ayer snnmo de mercado negro, ms que Amrca atna.
La cleptocracia
Una espece de estado de corrupcn recbe e nombre de ceptocraca. En
grego, 5leptes sgnfca "adrn" y cratos, 6poder". Habar de "ceptocraca" no
equvae a habar de estado de corrupcn: teramente e trmno desgna a
aqueos pases donde una banda de adrones se ha nstaado en a cma de
Estado.
Segn Stansav Andresk, estudoso de tema, aunque no exsten ceptocracas
puras a mayora de os gobernos afrcanos a sur de Sahara se acercan mucho a
este modeo y os pases no afrcanos en estado de corrupcn no se ae|an
demasado de . E nco eemento tco -s se puede segur usando esta
paabra- que excede a estrcto egosmo de banddo-funconaro en una
ceptocraca es a obgacn famsta. Cuando e membro de un can accede a
poder potco, roba no so para su propo benefco sno tambn para e de sus
parentes y amgos.
Lo anteror eva a Andresk a defnr a ceptocraca como "a expotacn
sstemtca de as oportundades de enrquecmento persona que ofrece e
Goberno, moderada por e amgusmo y exacerbada por e gangstersmo". En
otras paabras: quenes no sean de can mantengan os pes fuera de pato s no
queren ver correr su sangre. En estos casos, nade es vsto como ms pegroso
que e funconaro honesto: un transgresor de a norma no escrta de a
ceptocraca.
Es nnecesaro agregar que, dado este crtero de expotacn sstemtca de a
oportundad (Andresk tambn comenta que en una ceptocraca a nca
dferenca entre os pocas y os adrones es que os prmeros usan unforme), en
os sstemas de este tpo no exste posbdad aguna de buen goberno.
Peligros del mesianismo moral
S ben a corrupcn presenta caracterstcas dferentes segn ocurra en un
pas desarroado o subdesarroado, en ambos casos debe ser combatda de a
msma manera: empezando desde arrba. Los mecansmos por os cuaes esta
ucha se efectvza, sn embargo, no sueen ser dntcos. En un pas donde e
cuerpo estata est sano, pero agunas cabezas pecan, cmo se erradca e ma?
Desde afuera de Estado y desde e seno de Estado. En este sentdo e caso
Watergate marca, me parece a m, un modeo. E "afuera" de Estado fue e
perodsmo, e "adentro" de Estado, un modesto |uez de nstruccn.
En cuanto a estado de corrupcn, cmo se o combate? Una aternatva,
resgosa para e sstema democrtco como suee sempre sero e personasmo,
es a de der morazador. E estado de corrupcn que caracterzaba a nacones
europeas como e Reno Undo y Aemana en e sgo XVIII fue combatdo
sstemtcamente por deres vctoranos, por dspotas ustrados o por
bsmarckanos. E puebo braseo eg esta opcn en novembre de 1989:
como comentbamos en e captuo anteror, Fernando Coor de Meo abr su
reputacn denuncando a os funconaros corruptos (marajaes). Las
expectatvas de os braseos no se centraban en a fuerza de sstema
1-
democrtco, sno en e perf mora de una soa persona y esa persona os
tracon.
La decepcn que e presdente Coor caus a os braseos tuvo un resutado
prometedor para toda Amrca atna: se conf en e sstema para |uzgar a
presdente y e sstema, respond. Por o tanto este Bras desusonado de
personasmo ha sentado un precedente hstrco para os pases que padecen
estado de corrupcn: as fguras mesncas no son sno e sueo de un puebo
todava nmaduro que no confa en sus propos recursos; y e msmo sstema, por
matrecho que est, es capaz de funconar correctamente cuando e puebo toma
a paabra y e perodsmo o representa con eatad. Los dputados braseos,
en efecto, tuveron que votar en pbco y e que no hubera evantado a mano
habra sdo estgmatzado frente a a opnn pbca, movzada por a
ndgnacn.
Estado !erte y Estado d-bil
Sera un error creer que os pases desarroados tenen un nve ms ba|o de
corrupcn que os subdesarroados porque e desarroo genera, por s soo, una
mora pbca. Podra decrse, ms ben, o contraro: agunos pases se han
desarroado porque consgueron construr una mora pbca.
Cuando un pas se encuentra en estado de corrupcn, e Estado de|a de ser
ta. En ugar de una estructura severa que hace cumpr as eyes, se converte
cada vez ms, a medda que se acerca a a ceptocraca, en una organzacn
semdectva. Mentras un Estado cuya tca pbca es sda es un Estado duro,
aque penetrado por a nfeccn es un Estado db o bando.
E desarroo econmco o han ogrado soamente os Estados duros o fuertes:
aqueos que cobran mpuestos, por e|empo, o que nvestgan y castgan a
quenes cometeron un deto. La corrupcn debta a Estado e mpde e
desarroo econmco. La dferenca entre un pas desarroado y otro
subdesarroado no depende tanto de cun grande sean, respectvamente, e
Estado o e mercado sno de cun duro sea e Estado: no exste pas aguno que
se haya desarroado con un Estado db.
So despus de que e Estado ha fortaecdo su capacdad de egsacn y
contro, puede decdr s sgue sendo bera, como en os Estados Undos, o s
asume mayores cargas socaes y empresaras como en Franca, Austra o
Aemana. En su estudo sobre El orden pol"tico en las sociedades en cambio,
Samue Huntngton subraya a parado|a de que os Estados de os pases
subdesarroados, sendo como eran por defncn "bandos", decderon sn
embargo asumr una nmensa carga empresara y soca. E resutado est a a
vsta: e coapso de Estado en Amrca atna y e Tercer Mundo.
Las prvatzacones en curso en Amrca atna y e resto de mundo
subdesarroado cumpen entonces una funcn postva: avan a Estado bando
de una tarea que excede de e|os sus posbdades. Pero, o converten por eo
en un Estado "duro"? No se conoce nngn caso de desarroo a partr de a
fragdad de Estado, de a fata de donedad y de moradad de sus potcos y
funconaros. Por un tempo, Itaa parec una excepcn a esta rega, pero a
campaa actua de morazacn tende a aneara con a Europa de norte.
Como hzo notar un observador sobre Amrca atna: e probema no es que
ea haya tendo "demasado" Estado cuando era estatsta o que tenga
demasado "poco" Estado ahora que es bera. Ya fuera su sector pbco grande
o chco, s por Estado entendemos una organzacn sera y honesta de contraor
soca, e probema es que Amrca atna nunca tuvo Estado (con a excepcn de
a Argentna en as dcadas en que se desarro).
La opcn no es, entonces, entre "ms" y "menos" estatzacn sno entre
tener o no tener Estado. So una vez que hay Estado es posbe eegr que sea
11
socasta o que sea bera. Dcho de otro modo: e berasmo es un u|o que
so pueden darse os pases donde hay, de veras, un Estado.
Certo berasmo ngenuo, cree que e Estado captasta so es e reno de
mercado. La dferenca entre un sstema captasta y otro socasta es que en
ste gran parte de o que sucede en a socedad es actvdad estata, mentras en
aque (supongamos un modeo extremo) a actvdad econmca est en manos
prvadas. Pero en ambos casos a estructura estata (ms ampa a veces, otras
ms restrngda) es guamente necesara: exsten certas funcones que, en aras
de ben pbco, e Estado no deega.
Imagnemos e modeo captasta extremo, a cua son os Estados Undos e
pas que ms se acerca. Supongamos que e noventa y ocho por cento de os
cudadanos actan en funcn de nters prvado, o que adems es egtmo:
nade puede pedre a un ndustra, por e|empo, que abra una fbrca sn que e
mporte perder dnero. Esa nmensa rea prvada, sn embargo, no podra
funconar s no hubera un dos por cento de personas que no actan de acuerdo
a su nters prvado.
Cuaquer Estado, en efecto, aun e de mayor vocacn captasta, supone que
hay una mnora de "profesonaes de ben comn". As como e mdco es un
profesona de ben de enfermo, y e maestro un profesona de ben de
aumno, exsten profesonaes dedcados a ben de todos os cudadanos: os
potcos, os |ueces, os egsadores, os funconaros...
A Estado e resuta mprescndbe, para su msma exstenca, que este grupo
especfco de profesonaes no regue su conducta segn sus ob|etvos personaes
sno en aras de a Nacn en su con|unto. En caso contraro, e Estado como ta
desaparece y en su ugar resurge a forma premoderna de famsmo.
Cuando esos profesonaes de ben genera actan segn e nters prvado,
pues, e Estado muere. Y s muere e Estado, tambn muere e mercado. Aque
berasmo ngenuo a que me refera antes supone una concepcn mtca de
mercado, como s fuese una readad eterna y autosubsstente. E mercado es
una creacn de Estado, que estabece una moneda, regas y eyes, y que
mpusa a a ncatva prvada.
Lo prvado es posbe porque exste o pbco: os gregos amaban a quenes
no se nteresaban por os asuntos comunes "dotas". Lo que es privado est
"prvado de...", ago e fata: o pbco. Una concepcn potca reasta tene
concenca de que as stuacones extraordnaras tentan a a gente ordnara, por
o que reduce a mnmo a cantdad de personas responsabes de a cosa pbca:
os potcos y os funconaros. Durante un estado de corrupcn, potcos y
funconaros se dedcan a nters prvado y se agota a vda pbca, con o cua
sufre o prvado y e captasmo fracasa.
Para mpedr e estado de corrupcn tenen que ntervenr dos factores de
cambo: uno de vaores o de deaes en a case potca, y otro de saaros en os
empeos pbcos. An sn caer en e economcsmo, es nevtabe observar que
estos dos factores estn gados. S ben quenes tenen vocacn de servco -ya
sean docentes, funconaros, sacerdotes o perodstas- obvamente no han
decddo que su meta tma es for|arse una fortuna persona (porque s as fuera
admnstraran, por e|empo, una mesa de dnero), es certo tambn que esperan
poder vvr de su saaro.
Cuando os saaros de os profesonaes de ben comn se encuentran por
deba|o de aque pso que es permtra mantenerse con dgndad, este grupo,
que por su vocacn de servco debera ser respetado por toda a socedad,
recbe dos mensa|es de Estado que o empea. Por una parte, e ba|o saaro
mpca que su dgndad no es reconocda, o que no so atenta contra a magen
que e funconaro pbco construye de s msmo, sno contra a que a socedad
construye de y de su funcn. Desde esa fata de reconocmento hasta a
pauatna erosn de os deaes que o evaron a eegr e servco de ben
comn como profesn, hay un soo paso.
11
Por otra parte (y este mensa|e esta ntmamente gado a anteror), e saaro
ndgno sugere a funconaro que e Estado da por supuesto que competar
sus ngresos como pueda y como quera. De a msma manera que e suedo de
os camareros suee ser magro porque contempa as propnas que recben, os
ba|os saaros de a admnstracn pbca parecen admtr tctamente que
tambn os funconaros son premados con "propnas" por os "centes". Los
ba|os saaros, a atenazar a os servdores pbcos entre dos pnzas (a fata de
reconocmento y a nvtacn a robo) abren as puertas a fenmeno de a
corrupcn. Aque cuya profesn es vear por a cosa pbca merece un saaro
dgno que o ayude a de|ar de ado as preocupacones prvadas.
El Estado liberal
E Estado bera moderno se mta a pocas tareas pero as cumpe.
Conceptuamente, surge de a dscusn entre Thomas Hobbes y |ohn Locke.
Segn Hobbes, e hombre es e obo de hombre y, abandonados a nuestro
estado de naturaeza, os seres humanos nos mataramos unos a otros. De ah a
necesdad de someter bremente nuestras vountades ndvduaes a un cuerpo
artfca, e Levatn o Estado trnco que mpone un orden que en defntva nos
benefca. Unos cncuenta aos despus, |ohn Locke panteara sus ob|econes a
esta tess: por qu suponer que e funconaro a cargo de con|unto es una
persona ms confabe que os membros de con|unto?, por qu deegar en
ese ro? En consecuenca, Locke estabece os controes consttuconaes que
mtan e poder absouto: as nace e Estado bera.
S ben sgue habendo aguen a cargo de a totadad, su poder est mtado.
La bertad ndvdua y o que ahora amaramos e mercado son garantzados
por ese Estado que tene a sabdura de automtarse. Deca Locke: un rey tene
dos aternatvas fscaes: o exprme a su puebo y as obtene recursos, o o de|a
forecer en bertad y despus e cobra menos en proporcn, pero ms en
trmnos generaes. Este, no e otro, es sabo.
$tonom"a del Estado
Adems de a capacdad de mtar su propo Poder, e Estado duro o fuerte
posee una caracterstca que amamos "autonoma". En a socedad nacen mes
de pretensones, deseos y aspracones, pero a nmensa mayora de eas se
resueven fuera de Estado. Otras, sn embargo, aparecen como demandas a
Estado. Un Estado es autnomo cuando tene a capacdad de procesar os
recamos ndvduaes ordenadamente y en funcn de ben comn. Cuando e
Estado se de|a penetrar y ceebra contratos prvados dentro de a estructura
estata, decmos que es un Estado db, corrupto. E Estado fuerte es, entonces,
a denomnacn que recbe un sstema capaz de procesar raconamente as
demandas sn de|arse tentar por a ocasn de medrar con eas. Como se puede
observar, a fortaeza en cuestn es mora. Voveremos sobre este punto ms
adeante.
La autonoma mpca tambn que e Estado es poco sensbe a as presones y
as tentacones. Cuando e capta de un Estado fuerte acta en un pas
extran|ero donde e Estado tambn es fuerte, se comporta en ese pas sguendo
a msma tca que o regua en e suyo propo. Ahora ben, cuando esa msma
compaa se nstaa en un Estado db donde por e|empo e pden comas, tene
dos opcones: o mantene e cdgo o aprovecha a oportundad. Ouzs un factor
mportante en e camno de desarroo de os Estados dbes sera exgres a as
corporacones nternaconaes que sgan en e extran|ero os msmos crteros
tco-egaes que aceptan en su pas de orgen.
13
Como se ve, que un Estado sea fuerte o db no concde necesaramente con
que sea mtar o cv. E goberno cv de Sarmento fue fuerte. E goberno
mtar de Levngston o Bgnone, db.
La lejan"a de la ley como !actor de debilitacin
En Amrca atna exste un mportante ngredente cutura que debta a
Estado y que os pases angosa|ones no han tendo: a e|ana de a ey.
Pensemos en e rey de Espaa, que egsaba desde Madrd cmo deba ser e
trato a os ndos, mentras e encomendero es haca pasar as de Can.
La concepcn subyacente a esta acttud es a de a ey como un dea
coectvo puro, maravoso, pero en defntva remoto e napcabe.
E modeo angosa|n, en cambo, consste en no promugar a ey que no
puede ser cumpda. Por dar un e|empo, en os Estados Undos no se prohbe
conducr por una ruta a ms de ochenta kmetros de veocdad por hora s no
se puede nstaar un radar que controe e cumpmento de a prohbcn.
Arsttees deca que a ey no se sancona cuando se promuga sno cuando se
converte en costumbre coectva. Nunca dctes eyes, aconse|aba a os
egsadores, que no tengan una cas certdumbre de poder convertrse en
costumbre coectva. S o haces, desprestgas e concepto de ey.
Esta dea de que a ey es ago destnado a encarnarse en a socedad y s no
es preferbe no dctara se contrapone con a creenca en que a ey expresa un
nacanzabe ceo patnco de a msma manera en que e Estado fuerte se
contrapone a db. En efecto, un Estado que no puede hacer efectvo o que
exge se debta poco a poco: a e|ana de a ey se vncua pues con e estado de
corrupcn y ste frena e crecmento econmco. Sn Estado no hay desarroo:
e Estado bando es comn a todo mundo subdesarroado, e Estado duro es
comn a todo e mundo desarroado.
Etica y desarrollo econmico
Dentro de marco de economcsmo, os beraes consderan que pases
desarroados son aqueos donde e sector prvado es ampo y e sector pbco
restrngdo; os fomarxstas, en cambo, sostenen que en un pas desarroado e
sector pbco debe crecer y e prvado mtarse. En ambos casos, sn embargo,
se da por supuesto que a cuestn estructura es a de a propedad de os
medos de produccn: e grado de evoucn de un pas es meddo segn os
medos de produccn estn en manos de Estado o de os partcuares.
La cuestn de desarroo tene races ms compe|as y profundas, y e
economcsmo as de|a de ado. Fue Max Weber quen ntrodu|o en e anss de
tema e eemento de a cutura. Segn esta poscn, una socedad evoucona
haca e desarroo, s os dos protagonstas de cambo -funconaros y
empresaros- tenen una acttud cutura procve a desarroo. Con
prescndenca de que una nea area sea o no estata, s exste una burocraca
bscamente profesona y honesta y una case empresara verdaderamente
compettva, exsten as bases de desarroo. La dscusn en torno a a
prvatzacn de a nea area se torna entonces secundara, y nos encontramos
con que, ms que a propedad de os medos de produccn, o que mporta para
e desarroo es a "propedad" (en e sentdo de atrbuto persona) de as
conductas de os funconaros y os empresaros.
En Austra, todos os servcos pbcos son de Estado. En os Estados Undos,
cas nnguno. Y sn embargo e usuaro no nota a dferenca. Exsten estructuras
cuturaes prevas a esta decsn deogca, o que nos eva a dstngur entre
principios y conveniencias. La prvatzacn de una nea area es una cuestn
10
de convenenca. En cambo e debate en torno a os fundamentos de un sstema
moderno es una cuestn de prncpos. La bertad de expresn, e purasmo,
a honestdad son prncpos que estn ms a de a convenenca o a
nconvenenca.
Me sorprend advertr un da que, en opnn de profesor de Asuntos
Latnoamercanos de Harvard, |orge Domnguez, e atraso de os pases
atnoamercanos en matera de desarroo econmco podra deberse a que estn
obsesonados con e desarroo econmco y, por estaro, descudan factores
tcos, nsttuconaes y potcos guamente mportantes. Yo msmo fu vctma
de esta usn hace trenta aos: crea que o esenca era buscar e desarroo
econmco y o dems vendra por aaddura. "Lo dems" era a educacn, as
nsttucones, a democraca. Pero esta creenca compartda por tantos tuvo
graves efectos, pues cuaquer venta|a comparatva en e camno de desarroo
econmco era aceptada: mtarsmo, eyes de emergenca, decretos, o que
fuese, con ta de aceerar e proceso. Pero esa urgenca, esa ansedad, daa a
condcn bsca de desarroo econmco, condcn que no es en s msma
econmca sno Potco-mora, a segurdad de as eyes y as nsttucones.
En 1968 vst a Argentna Robert Dah, un famoso Profesor norteamercano
de Cenca Potca en Yae que nos expc e error radca que se estaba
cometendo. Los Estados Undos, d|o, eran en sus comenzos un pas
econmcamente subdesarroado en reacn con Ingaterra. Su prordad, sn
embargo, fue estabecer una Consttucn y cumpra. No fue una decsn
expctamente econmca, pero a segurdad nsttucona resutante gener e
cma dentro de cua surgra e desarroo econmco.
Ingaterra es un caso smar. La revoucn de 1688 fund e prmer estado
moderno. En ese entonces Ingaterra era un pas muy pobre respecto de Franca
pero, en ese contexto de monarqua paramentara, comenz a crecer un sgo
antes que os dems renos europeos. Sucede que cuando un puebo |erarquza
a desarroo econmco por sobre otros ntereses, acude a no mporta qu
medos para ograro y perde as credbdad frente a aqueos otros pases que
podran contrbur con su capta a su desarroo. E resutado fna es una
parado|a: nacones atnoamercanas que hceron un ob|eto de cuto de
crecmento a 8% anua, no o ograron, a dferenca de as que no o buscaron
como fn nco y se dedcaron en cambo a cutvar funconaros tcos,
empresaros compettvos, un buen sstema de educacn y estabdad
nsttucona.
Lo cua nos nvta a vover a "famsmo amora" de que hababa Edward
Banfed. En una socedad donde todo e mundo se preocupa obsesvamente por
e benestar econmco nmedato, nade pensa en e con|unto y en e argo
pazo, por o que e resutado es aqueo que nade quere: e fracaso econmco
de a socedad como un todo -o que no mpca que agunos pocos no se
enrquezcan; sempre, hasta en a guerra, aguen pesca a ro revueto-.
E desarroo econmco derva de una acttud que fue defnda por Davd
Hume. E fsofo e hstorador ngs escrb que e ben no es una gratfcacn
nstantnea sno un "pacer dstante", para ograr e cua sacrfcamos otros
paceres ms urgentes pero menos mportantes. Traducdo a trmnos potcos,
s os contrbuyentes parece que se per|udcan pagando mpuestos, s os
empresaros sufren por a presn de a competenca y s os funconaros se
prvan de a gananca por zquerda, e resutado goba es que todos crecen.
Esta es a ecuacn que debemos aprender os argentnos.
1,
CAPITULO IV
"FUNCIONALIDAD"
DE LA CORRUPCION
EN EL MARCO de as dversas doctrnas sobre a corrupcn exste una
dscusn nteresante: una nea de autores sostene que, en crcunstancas
extremas, os actos de corrupcn pueden ser una aternatva me|or que a
exstente. Esta es a postura que aqu me propongo examnar, hacendo un
baance de os efectos postvos que podra tener a corrupcn en certos casos y
de os efectos negatvos que tene sobre a socedad.
Etica de la intencin y -tica de la responsabilidad
La pregunta en torno a qu es o bueno y qu es o mao es e tema centra de
a tca, y segn cmo resuevan esta cuestn, podemos agrupar a os autores
en dos grandes escueas. Para a tca prncpsta, cuya mxma expresn es a
fosofa prctca de Immanue Kant, os actos humanos son buenos o son maos
segn su ntenconadad e ndependentemente de su resutado: hay una soa
cosa buena en e mundo, escrb Kant, y es a buena vountad. La otra escuea,
cuyos grandes expostores fueron os uttarstas y pragmtcos angosa|ones
(Davd Hume, |eremy Bentham, |onn Stuart M, Wam |ames) sostene que e
aspecto ms mportante de a conducta humana no es a ntencn sno e
resutado. Max Weber defn a estas dos correntes como tca de a conviccin
o de a ntencn, y a tca de a responsabilidad frente a as consecuencas.
La revsta Ethcs recentemente pubc un e|empo que ustra a oposcn
entre ambas posturas. Dos mdcos (|uan y Pedro) tratan cada uno a un
1)
pacente. Ambos estn guamente graves y tenen a msma enfermedad, y os
mdcos pueden eegr entre dos remedos (A y B) para trataros. Segn as
revstas centfcas, hay ms probabdades de que e remedo A cure esa
enfermedad. Los dos mdcos, adems, detestan a sus respectvos pacentes.
|uan, que es un mdco ben ntenconado, receta a su enfermo e remedo A, a
pesar de que e remedo B es mucho ms caro y sgnfcara una comsn mucho
mayor para . Pedro, en cambo, motvado por e odo y a codca, receta a su
pacente e remedo B. Pero como e reno de as probabdades no es nmune a
azar, e remedo B resuta ms apropado. Muere e enfermo que |uan cudaba y
e que estaba a cargo de Pedro se cura.
Desde e punto de vsta de a ntencn, |uan obr con nobeza y Pedro se
port como un mserabe: |uan es me|or persona que Pedro; desde e punto de
vsta pragmtco, que atende a os resutados, no nteresa s Pedro es me|or o
peor persona: sav a su pacente, mentras que e de |uan mur, por o tanto, a
menos en este caso, demostr ser me|or mdco.
Tpcamente, a tca de a ntencn seduce a quenes se dedcan a a
especuacn terca: fsofos, teogos y estudosos de os probemas moraes;
mentras a tca de a responsabdad atrae a empresaros, potcos y mtares,
profesonaes que deben tomar decsones prctcas. Las dos posturas chocan
nevtabemente, porque as encruc|adas tcas son sempre dramtcas y no
exsten respuestas "stas para ser usadas". Robert Nozck da un e|empo
famoso: durante una guerra, capturo un enemgo. Me consta que sabe dnde
se encuentra una bomba nucear que va a estaar en m cudad, pero soamente
puedo obtener esa nformacn s o torturo. Ou hacer?
Kant dra que e prncpo fundamenta de a tca (e mperatvo categrco,
que reza "Obra de manera ta que a mxma de tu obrar pueda convertrse en
ey unversa") debe ser mantendo a toda costa. S todos os hombres
torturasen a sus seme|antes, no habra convvenca cvzada posbe. Por o
tanto, no debo torturar n aunque por eo perezca una cudad entera, tengo que
permanecer fe a a buena ntencn. La tca pragmtca, en cambo, se
preguntara qu vae ms: s a vda de mones de personas o a de una soa
persona que, adems, es un enemgo de guerra. La cuestn no es fc de
resover: cuaquera de as dos decsones es atamente trgca.
E dema se extende a todas as esferas de obrar; ncuye tanto a as
decsones de orden pbco como a as que pertenecen a mbto de a vda
prvada. Durante a etapa de a guerra fra exst en Occdente un argo debate
de que partcparon fsofos, centfcos y mtares por gua. Segn certa
postura, resutaba escandaoso desarroar a bomba atmca porque sta es en
s msma nmora: asesna mu|eres, nos, ancanos y sodados sn dscrmnacn
posbe. La poscn contrara responda que a no prepararse e mundo
occdenta para a guerra nucear se pona en resgo a vda de mones de
personas, potencaes vctmas de un ataque sovtco.
Otra dscusn, y esta sgue en pe, es a de aborto. S una adoescente es,
supongamos, voada por su padre y queda embarazada, os estrctos kantanos
se opondrn a que aborte: e aborto nunca podra ser una "ey unversa" porque,
s todas as mu|eres embarazadas abortaran (vae decr, s a mxma utzada
en ese caso partcuar se convrtese en ey unversa), nngn no nacera y a
raza humana se extngura. Los pragmtcos, por su parte, tendrn en cuenta e
resutado de a accn (o de a naccn): en este caso, una de as consecuencas
de no abortar sera e nacmento de un h|o de ncesto.
Por o que respecta a a corrupcn, nngn acto de este tpo puede ser bueno
desde e punto de vsta de un morasta kantano. Por defncn, a Corrupcn
consste en prvegar e nters propo por sobre aque nters a|eno a que se
est obgado, ya sea un padre tutor, gobernante o contrbuyente. S todos
rehuyesen as responsabdades pbcas, argumentaran os kantanos, se
dsovera a vda en socedad. Un uttarsta, por e contraro, examnara a
1/
posbdad de que agn caso de corrupcn asado resutase en un benefco
mayor que e cumpmento estrcto de as normas.
Los defensores de certos actos de corrupcn a os cuaes ven como
benfcos, sguen -aunque no o sepan- a arga tradcn ncada por e
angohoands Bernardo de Mandeve a comenzos de sgo XVIII, segn a cua
a maa ntencn genera a veces efectos benfcos. Mandeve escrb a
famosa ,bla de las abejas, donde magnaba que stas en readad actan
ncentvadas por e egosmo, e odo y a envda. Sn embargo, gracas a a
organzacn de a comena esos actos mantenconados resutan en e ben
comn. La morae|a de a aegora es que cuando en un Estado exsten eyes
ntegentes, de os vcos prvados se sguen benefcos pbcos.
La tess de Mandeve e|erc certa nfuenca en e pensamento de Adam
Smth, quen dcadas despus expondra e acconar de a "mano nvsbe", en
su Teor"a de los sentimientos morales. Smth, contra o que muchos suponen, no
es un apoogeta de estado de cosas que descrbe sno ms ben todo o
contraro: o encuentra detestabe. Los rcos, dce, son tan vandosos y egostas
que no pueden comer en un pato de madera, necestan |uegos de porceana; no
pueden dormr en una cama comn, necestan echos con badaqunes de seda;
no pueden vvr en una casa dscreta, necestan paacos.
Sn, embargo, |ustamente porque os rcos tenen todos estos vcos es que
traba|an os artesanos, os arqutectos, os obreros y os abaes. La tess es
pues smar a a de Mandeve: de vcos prvados resutan benefcos pbcos.
Adam Smth a resume afrmando que cuando cada ndvduo acta segn su
nters partcuar, se sgue e benefco de con|unto. Esta afrmacn es e
prncpo bsco de a concepcn bera de a economa.
El principismo &ipcrita y el c"nico pragmatismo
E camno haca e anss de a corrupcn bordea dos precpcos opuestos,
que amenazan uno a a escuea prncpsta o ntenconasta, e otro a a
pragmtca. E prmer absmo es e de a &ipocres"a, ncuso ante uno msmo: por
una parte, a obsesn por a pureza de ntencones puede crear e hbto
sofstco de autoconvencerse de a propa nocenca despus de haber reazado
accones condenabes; por otra parte, e prncpsmo mora que evado a sus
extremos no contempa excepcn aguna a a rega, sean cuaes sean as
crcunstancas de caso, parece nvtar a os pecadores a ocutar sus pecados. Se
genera, adems, e descremento en torno a a saud tca de os voceros de
morasmo: qun puede aegar que es perfecto? Lo ms probabe es que sea
acusado de denuncar a pa|a en e o|o a|eno mentras gnora a vga en e propo.
E pragmatsmo exagerado, en cambo, puede degenerar en e precpco
opuesto, e cnsmo. S se tenen en cuenta soamente os resutados de as
accones, con ndependenca de a buena o maa ntencn que as anm, se
puede concur en a afrmacn de que a vrtud en s msma no tene nnguna
mportanca: como en a fbua de Mandeve, os hombres pueden actuar
movdos por os motvos ms mezqunos en tanto de sus accones se sgan
consecuencas tes para e con|unto. Es ms: a suscrbr a a afrmacn que de
a persecucn de nters propo resuta e nters genera, se puede dar por
supuesto que e hombre es por naturaeza egosta; que a vrtud no es sno un
mto, y a corrupcn un dato nseparabe de a conducta humana, que, s es
sabamente egsada por os gobernantes, puede redundar en e buen
funconamento de a socedad.
Y as egamos a famoso desafo de Gaucn a Scrates en La 7ep.blica' A
Patn defne a a |ustca como a vrtud por a cua cada uno cumpe con a
funcn que e es propa, con a actvdad que e corresponde: os artesanos,
producr; os guerreros, defender a cudad; os reyes, gobernar. La consdera a
1*
vrtud suprema porque es merced a ea que a comundad en su con|unto (en e
pano soca) y e ama humana (en e pano ndvdua) se organzan. La |ustca
no es pues sno e equbro armnco de as dems vrtudes, mprescndbe para
e funconamento de a socedad.
Una vez que Scrates ha dentfcado a a |ustca como a ms ata de as
vrtudes, Gaucn, otro de os protagonstas de este dogo patnco, e
pregunta s os hombres a buscan por s msma, o porque es convene. Las
personas que aparecen como |ustas, o son autntcamente, o por temor a "qu
drn"? En una socedad donde mpera certo concepto de |ustca, argumenta
Gaucn, donde es prestgoso acatar as eyes, pagar os mpuestos, ser fe a a
paabra dada, etc., quen no cumpe con estas normas es en e fondo un neco,
porque ser repudado por a socedad. Por o tanto, cabe a duda sobre s
aqueos que cumpen no o harn por amor a as aparencas ms que por amor
a a |ustca en s msma.
Para reforzar este argumento Gaucn recuerda e famoso mto de Gges,
pastor que descubr un ano que o haca nvsbe. A darse cuenta de as
venta|as que esto e sgnfcaba, fue a paaco, sedu|o a a rena y, de acuerdo
con ea, atac y mat a rey y se apoder de trono.
Ou sucedera entonces con a conducta de una persona aparentemente
|usta, en una socedad formamente |usta, s ograse ser nvsbe? Segn
Gaucn "s exsteran dos anos seme|antes a se, y uno se e dera a hombre
|usto y e otro a n|usto, no encontraramos nngn hombre de tempe bastante
frme para perseverar en a |ustca y resstr a a tentacn de apoderarse de os
benes a|enos" (La 7ep.blica, Lbro II 360b).
Sempre en torno a a cuestn de s a |ustca es una vrtud vaorada por s
msma, ndependentemente de as aparencas socaes, Gaucn pantea una
segunda hptess. Supongamos que exste una comundad donde rena (y se
acepta) a corrupcn generazada; donde como dce e tango "e que no ora no
mama y e que no afana es un g": de qu vadra en este caso ser |usto?,
habra hombres que por puro amor a a vrtud fuesen honestos? Y s os
hubera, no sufrran graves consecuencas por eo?
La excepcona pecua argentna El arreglo toma esta hptess. Federco
Lupp encarna a un persona|e a que e va muy ma, precsamente porque
pretende ser mora en medo de una socedad corrupta: es e nco que no quere
sobornar a empeado de Obras Santaras que nterpreta Rodofo Rann,
dspuesto a dare agua egamente a barro. Lupp es un rguroso prncpsta,
dgno representante de a tca kantana. No est dspuesto a razonar: no
"comea", nunca, y no se dscute ms. Termna peendose con su propa
fama, gopea a Rann y va a a crce por esones.
El arreglo ustra a pregunta de Gaucn a Scrates que, aunque nos
escandace, no de|a de ser actua y, por o tanto, vda: vae a pena ser mora
en una socedad nmora?, no es ms prctco segur a corrente?, qu razones
exsten, en una socedad que acepta nsttuconamente a corrupcn, para ser
una persona |usta y honesta?
Ouzs haya que de|ar de ado os argumentos uttaros para responder esta
pregunta. Por qu debera ser necesaro defender a a vrtud demostrando que
es ms provec&osa8 Esa haba sdo, por otra parte, a prmera cuestn que
Gaucn e pante a Scrates, y que todava no hemos menconado aqu: a
comenzar e Lbro II de dogo o acusa de haber defenddo a a |ustca en tanto
conducta convenente, en ugar de haber demostrado que a vrtud es un ben
deseabe por s msmo, ndependentemente de as consecuencas que tenga
para e que a practca.
Por o tanto, os probemas que Gaucn pantea a contnuacn, y que son os
que hemos examnado (en una socedad |usta as personas obran correctamente
para mantener as formas, y en una socedad n|usta quenes se comportan con
honestdad son desdchados), tenen a funcn de demostrar que, cuando de
19
conducta vrtuosa se trata, os argumentos uttaros no prueban nunca que e
ben sea deseabe por s msmo.
Las dos posbdades que Gaucn postua representan a exacerbacn de os
prncpos que anman a as dos grandes escueas tcas que hemos descrto y,
por ende, ustran os absmos que as acechan s exageran sus respectvas
posturas. Una socedad formamente |usta, cuyos membros se comportan
correctamente para savar as aparencas, es una socedad &ipcrita (e ado
oscuro de rgorsmo kantano); una socedad n|usta, que egtma a corrupcn
como modo de vda, es una socedad c"nica (a pegrosa contracara de
tilitarismo pragmtco).
La 1bena2 corrpcin
Sn evar a pragmatsmo uttarsta hasta sus extremos, porque no se trata
aqu de crtcar carcaturas, examnaremos os argumentos que, en e caso
partcuar de a corrupcn, presentan os autores de esta escuea para sustentar
sus tess. Los sguentes son agunos de os casos en que, segn e uttarsmo,
un acto corrupto resuta preferbe a otro respetuoso de a ey.
Supongamos un sstema totataro, por e|empo a Aemana de Hter o a
Rusa de Stan, donde un hombre ha sdo encarceado y condenado a muerte por
haber defenddo su bertad habando en pbco contra e rgmen. No sera
deseabe que e carceero o e verdugo fuesen corruptos, para poder as
sobornaro y escapar? Aqu a respuesta parece obva: s. E acto de corrupcn
es preferbe a perder a vda n|ustamente.
E segundo caso es ms compcado. En aqueos pases donde a burocraca
es rgda y anacrnca, donde boquea as nversones y e desarroo, no es
me|or acetar con ddvas sus engrana|es? A esta nquetud corresponde a
famosa frase de Samue Huntngton sobre as burocracas parazadoras: "so
hay una cosa peor que una burocraca rgda, anacrnca y deshonesta: una
burocraca rgda, anacrnca y honesta". La dea que est detrs de esta
afrmacn es que cuando a burocraca mpde e progreso, uno que otro acto
corrupto sgnfca un ma menor frente a ma mayor de a parss econmca
de pas.
Ouenes defenden esta tess consderan que as prctcas de corrupcn
representan una fase de transcn quz necesara entre e mundo premoderno y
e mundo moderno. La burguesa so pudo desarroarse, dcen, sobornando a
as rgdas burocracas monrqucas: un acto corrupto que ocup un ro funcona
en a evoucn potca de a humandad. Otro e|empo que utzan estos
tercos es a susttucn de as guerras por a usura. La guerra cuyo ob|etvo es
e saqueo era, en efecto, a forma ms prmtva en que un puebo acrecentaba
sus benes, y esta prctca fue menguando a medda que creca e uso de os
captaes monetaros, uso que, en su momento, estaba prohbdo por a Igesa
catca. No sgnfc un avance, sn embargo, quebrar esta prohbcn y
abandonar as as expedcones guerreras que tantas vdas costaban?
Car Fredrch es un pensador de orgen aemn que ensea en os Estados
Undos y sostene que agunas pequeas doss de corrupcn son ms
funconaes para a organzacn de sstema potco que a tota ausenca de
eas. Aqueas "doss" a as que Fredrch se refere no mpcan necesaramente
actos de cohecho, sno ms ben certa fexbdad en as reacones: quzs en un
sstema rgdo una pequea mancha de tnta en e pasaporte me mpedra cruzar
a frontera cuando debo reazar un va|e mprescndbe. En este caso, a
fexbdad no consstra en sobornar a os gendarmes, sno ta vez en dares a
razn, pedres dscupas y ganarme as sus smpatas.
Sn esta posbdad de apertura, sostene Fredrch, nngn sstema podra
sobrevvr: seran smares a computadoras cuyo engua|e es ntraducbe y se
3-
encuentran por o tanto asadas entre s. E msmo autor adverte, de todas
maneras, que a fexbdad necesara para e buen funconamento de os
asuntos cotdanos debe mantenerse acotada como excepcn a a rega: de
generazarse ndscrmnadamente a apertura, e sstema sera vctma de os
maes que coneva e estado de corrupcn.
Nnguno de os e|empos y teoras que hemos expuesto resutara aceptabe
para una tca de a ntencn a esto kantano: e ma mora es un "ma", ms
a de toda consderacn acerca de sus hpottcos resutados. Ou opna en
cambo a tca tomsta? Desde e nguo de mra de Santo Toms de Aquno, a
veces cabe preferr un ma s su aternatva es otro ma mayor. Cabra entonces
toerar actos concretos de corrupcn cuando stos se presentan como un "ma
menor" frente a su aternatva.
La doctrna tomsta es a de a tolerancia y, para evtar aqu confusones,
debemos subrayar que toerar ago mao para evtar ago peor es una acttud
mora muy dstnta a a de "aceptar" o mao. Acarmoso con un e|empo: en su
tempo, Santo Toms prefr e ma menor de a prosttucn a que, por fata de
este desahogo, a u|ura nvadera os hogares honestos. Esto no quere decr
que Santo Toms aprobaba a prosttucn sno que, enfrentado a a mperfeccn
humana prefera un pecado conocdo y controabe a a posbdad de que, por
pretender una pureza absouta e nacanzabe, se sguese un ma mayor. La
toeranca es una postura ntermeda entre e uttarsmo y e prncpsmo mora.
S deseamos comprender cabamente a poscn de a escuea uttarsta,
cuyas tess hemos examnado, debemos tener en cuenta que nnguno de sus
exponentes defende e estado de corrpcin. Sus argumentos son sempre a
favor de certos actos de corrupcn en medo de un estado de &onestidad
colectiva. Resuta curoso, empero, que os autores pragmtcos -por o genera
de orgen angosa|n- acepten en os pases subdesarroados un grado de
corrupcn que |ams aceptaran en os pases desarroados donde eos vven.
Ou sgnfcar esta acttud? Reasmo o despreco paternasta?
Sea como fuere, o certo es que, cuando a corrupcn se dfunde, prncpstas
y pragmtcos concden a confecconar a sta de sus efectos negatvos sobre,
a socedad. A contnuacn examnaremos esta sta, para uego anazar as
razones por as cuaes consdero naceptabes os actos de corrupcn. Ms a
de os daos dversos que enumeran os anastas de tema, a corrupcn causa
e dao, por antonomasa, que atenta contra as condcones necesaras de a
vda en socedad: a prdda de confanza recproca entre os cudadanos.
0a9os de la corrpcin al sistema social
1. En un estado de corrupcn, as eyes y as ctacones no se decden en
funcn de o que es me|or para a socedad sno segn e nters prvado de os
empresaros y funconaros corruptos.
Cuando -por e|empo- se concede una ctacn a espadas de ben comn y
debdo a un acto de cohecho (en otras paabras, cuando no se ege a a empresa
que ofrece mayores benefcos sno a aquea que ofrece mayores sobornos), e
cudadano sufre dos daos.
Uno es e dnero que en ugar de amentar as arcas pbcas engorda e
boso de funconaro nvoucrado; e otro, an ms grave, consste en padecer,
quz durante dcadas, as consecuencas de a decsn errnea que se tom:
por e|empo, un servco pbco defcente o no tan efcente como e que se
podra haber tendo s os procedmentos a ctaro hubesen sdo correctos.
A convertrse este tpo de actos en un hbto, e Estado de|a de orentar a
economa; en su reempazo cunden a nefcaca y e derroche. S e estado de
corrupcn se exacerba hasta ser una ceptocraca desaparece cuaquer
31
posbdad de que exstan decsones raconaes en funcn de ben comn y en
su ugar aparece a pugna entre os ntereses cncos.
2. E anteror estado de cosas ahuyenta a os captaes sanos y seros
dspuestos a nvertr a argo pazo, que son reempazados por captaes
especuadores y prebendaros.
Un sstema econmco corrupto, en efecto, resuta atractvo para negocos
taes como e avado de narcodares, que so pueden prosperar en e mbto de
o subreptco. Las msmas condcones desaentan a capta purtano,
acostumbrado a trunfar sobre a base de a profesonadad e donedad.
Lo anteror podra hacer creer a agn pragmtco economcsta que os
orgenes de os captaes no tenen mportanca en tanto representan ngresos,
pero o certo es que quen gana dnero en una socedad corrupta tende a
renvertr sus ganancas fuera de ea, en una socedad confabe. Rena aqu e
famoso dcho de Groucho Marx: "Nunca formara parte de un cub que me
aceptase como soco". E que roba en un pas se dce a s msmo: "|ams
pondra m capta en un pas que permte hacer cosas como as que hce yo".
3. E estado de corrupcn fasfca e sstema democrtco: a democraca
supone que os cudadanos egen deegados para que cuden e nters comn.
S e deegado cuda en cambo de sus propos ntereses prvados, est
fasfcando os fundamentos msmos de sstema.
Cuando os representantes de puebo son nfees a contrato que su mandato
mpca, a case potca comenza a perder prestgo en os o|os de os
cudadanos. E descrdto crecente de os potcos suee estar acompaado por
e surgmento de mesncos "savadores de a patra" -quenes, por o genera,
portan sabe o metraeta-.
E pegro que un estado de corrupcn mpca para a democraca es que, a
fasfcar e sstema, fnamente puede abrr e camno a quenes, sn creer en ,
recaman e poder absouto para combatr os maes que o acosan. Esta es una
trampa sn sada porque como e poder absouto corrompe absoutamente, por
o genera a prdda de controes devene en un aumento de a corrupcn, esta
vez en benefco de quenes quseron combatra. La maravosa obra teatra El
Engranaje, de |ean Pau Sartre ustra as consecuencas de seme|ante gca
perversa. A e fsofo francs magnaba un Estado rabe, en os tempos en
os que a expotacn de petreo perteneca a as compaas prvadas. Un
corone, enarboando a bandera de a purfcacn, derrocaba a genera de turno
porque ste se haba de|ado sobornar por as compaas petroeras.
Esa msma tarde e corone recba a emba|ador de una de aqueas nacones
con ntereses en e pas, y ste e expcaba que, de no aceptar as exgencas
de as compaas (exgencas, enduzadas por una cuenta en Suza a nombre de
famante |efe mandataro), una tenaza econmca asfxara a pequeo Estado y
dara por terra con e nuevo rgmen. Agn tempo despus, un nuevo corone
azara a bandera de a purfcacn.
4. La fasfcacn de sstema democrtco que coneva e estado de
corrupcn debta a Estado y arrastra a as nacones de a moderndad a a
premoderndad.
Una stuacn como a que descrbmos en e punto anteror, donde un grupo
denunca a corrupcn, toma e poder y, debdo a a ausenca de controes,
pronto cae en os vcos que se propuso erradcar, sgnfca (como todo estado de
corrupcn) una regresn a patrmonasmo, aquea cutura potca
premoderna donde se confunden e patrmono partcuar y as funcones de
Estado.
A fortaecerse os canes, se debta e Estado, a cuyos atos cargos no se
accede ya por donedad sno por nepotsmo. En e captuo anteror nos hemos
31
referdo con frecuenca a a debdad de Estado: un Estado corrupto es un
Estado db y con un Estado db no hay desarroo econmco posbe.
5. En un estado de corrupcn aumenta a desguadad soca, porque so se
aprovechan penamente de a corrupcn aqueos stuados en as atas esferas
potcas o econmcas.
Imagnemos una socedad desgua, donde certos mecansmos -como a
escuea pbca- han sdo dseados con e ob|etvo de nvear as oportundades.
S a corrupcn se nstaase en esa socedad, neutrazara as herramentas de
nveacn soca y acentuara as desguadades.
Un Estado db, en efecto, es un Estado que no puede cumpr con sus
funcones bscas de proteger a saud, a educacn y a segurdad de os
cudadanos ms pobres, a os que fnamente tampoco puede garantzar guadad
|urdca: os empeados pbcos -mdcos, maestros, pocas y abogados- no so
estn ma pagos sno que, o que es ms grave, perden por una parte a
concenca de a dgndad de su vocacn, por a otra e deseo de servr a esta
vocacn. Y, sn embargo, forman parte de aquea te de profesonaes de ben
comn sn a cua, como expcbamos en e captuo anteror, a actvdad
prvada se parazara.
Pero sucede que en un Estado corrupto (y por o tanto, db) o prmero que
se perde es precsamente a nocn de ben comn, razn por a cua quenes se
snteron amados a servro ven desaparecer e motvo que os guaba. No son
so eos os per|udcados, sno tambn aqueos sectores ms desprotegdos
que se benefcaban de esta actvdad estata a a que no pueden reempazar en
forma prvada por carecer de medos econmcos.
A a vez que se deteroran as condcones de vda de os ms pobres, me|oran
as de quenes ya cuentan con mucho poder o con mucha rqueza. Aqueos que
forman parte de sstema de ntereses prvados que reempaz a nters comn
son os msmos que podrn acceder a nuevos negocos: se genera un crcuo
vcoso. Y aqueos que no partcpan de a corruptea generazada pero por os
motvos que fuesen tenen dnero, podrn segur garantzndoe a sus h|os, de
manera prvada, aqueos servcos que e Estado ya no ofrece. E estado de
corrupcn pone fn a a guadad de oportundades.
6. La corrupcn generazada, adems, promueve un cma de cnsmo
generazado, cuyo remate es a envda que senten por os corruptos aqueos
que no consguen corromperse porque han quedado afuera de crcuo de poder.
E cnsmo coectvo consste en que en un estado de corrupcn se da por
supuesto que a socedad en su con|unto roba, que e robo es e mods operandi
por exceenca y que aque que no o practca es porque no puede. Por eso e
paso sguente es a envda haca quenes s pueden robar: no se os crtca,
porque se supone que todos haramos o msmo de tener ocasn; ms ben se
desea estar en su ugar.
Le en una revsta espaoa, a propsto de este tema, un chste en que una
persona preguntaba a otra:
-Sabas que e pecado de Espaa ya no es ms a envda?
-Cu es? -responda e otro-. La corrupcn.
-No, ests equvocado, es a envda que os espaoes sentmos por os
corruptos.
7. Los actos de corrupcn tenden a mutpcarse. La corrupcn es
endmca; sn controes, se expande. Esto es gco desde e momento en que
un acto de corrupcn no puede reazarse ndvduamente, sno de a dos.
Exsten, en efecto, nnumerabes detos cuya e|ecucn es ndvdua; detos
donde una de as partes es vctmaro y a otra es vctma: e asesnato, e robo,
a voacn, a estafa. E co&ec&o en cambo mpca, por defncn, que e deto
33
requere de as dos partes: una que ofrezca e soborno y otra que o recba. Lo
anteror sgnfca que a corrupcn, en su ntma estructura, requere una suerte
de apostoado. Una persona soa no puede cometer un acto corrupto. Necesta
atraer un cmpce, y es as como e ma se va expandendo: a corrupcn es
contagosa y este es, creo yo, uno de os argumentos ms fuertes en contra de a
poscn de agunos pragmtcos segn os cuaes certos actos corruptos
convenen a sstema.
Se puede estabecer una anaoga entre este aspecto de a corrupcn y e
fenmeno de a nfacn. Durante e goberno de Frondz exst un debate
fascnante entre e entonces drgente demcrata crstano Guermo Fernndez
G y Avaro Asogaray. Fernndez G propona una tess muy de moda en esa
poca: a nfacn controada -estabzado en un porcenta|e anua ba|o-
estmuaba a economa. E ngenero Asogaray sostena en cambo que ta
potca era mpractcabe porque a nfacn es nfeccosa y, por o tanto,
mposbe de controar o estabzar.
Con a corrupcn sucede o msmo. Creer que e costo que sgnfca
combatra no vae a pena cuando en readad puede ser controada, es un error
fata. Por o tanto, cuando un uttarsta aconse|a un poquto de acete para
ubrcar e engrana|e burocrtco, no puedo de|ar de pensar que dez o qunce
aos despus e acete va a ahogar a pas que promov su uso.
En el reino de la descon!ian)a
La socedad es un te|do de expectatvas recprocas: cada conducta ndvdua
da por supuestas certas conductas concordantes de as dems personas. Todos
nosotros contamos con que e otro cumpa un determnado ro. E e|empo ms
obvo es e de trfco: en cada esquna, os automovstas que avanzan con uz
verde esperan que os de uz ro|a se detengan y vceversa; en e caso contraro,
no habra ms que choques y embroos.
Cuando e ro que cada uno espera de otro en una socedad habtuamente se
cumpe, rena un estado de confanza, y cuanto mayor es a confanza recproca,
me|or funcona una socedad. E caso ms extremo que conozco es e de |apn,
donde no hay stocks. Una fbrca de automotores, por e|empo, no amacena
amortguadores, neumtcos, o capots, etc. Cuenta con que e da que os
neceste y a a hora en que os neceste se abra e portn de a fbrca y entre un
camn a entregar o necesaro. La posbdad de confar en otros agentes
genera una fuerte efcenca soca.
Los mtares aman a este hbto "enace por a doctrna". En a Prmera
Guerra Munda, un tenente aemn ocup una cona sguendo as nstruccones
de su manua de operacones, que deca que en esas crcunstancas haba que
ocupar una cona. Desde e punto de vsta prctco, comet un grave error
porque e conse|o de manua no era apcabe a ese caso partcuar, y pronto se
vo rodeado por sodados franceses que empezaron a dezmar su tropa. Pero e
captn, quen haba edo e msmo manua, tambn se drg a a cona, y
reforz as a poscn de tenente. Fnamente todo e cuerpo de e|rcto
-sguendo as msmas nstruccones- se encontr en a cona, y os franceses
fueron derrotados. Los aemanes, a quenes esas crcunstancas partcuares
eran adversas, ganaron a bataa gracas a enlace por la doctrina: es decr,
confaron en o que cada uno de os otros ba a hacer.
E dao ms profundo de a corrupcn es que nstaa e reno de a
desconfanza. E funconaro, admnstrar como es debdo? E agente de
poca que se acerca, no querr comearme? E dputado, me representa o se
representa? E mdco, me receta anss por m ben o para encarecer e
tratamento? A egar a a esquna, no s s e otro se detendr en a uz ro|a. E,
o ea, tampoco o sabe de m. Ou pasa entonces?
30
E reno de a desconfanza ha sdo ampamente estudado en tca ba|o e
rubro de dos famosos expermentos mentaes. E prmero de eos es e 0ilema
del prisionero' Hay dos personas en una crce, dgamos Aberto y Ncos,
detendos por compcdad en un supuesto robo. E |uez de nstruccn os ama
uno tras otro a que decaren. Hay dos stuacones posbes: o confan e uno en
e otro o desconfan. En e prmer caso, Aberto pensa. "Ncos no me va a
traconar, no va a decarar contra m; yo tampoco o voy a traconar a ".
Ncos sgue e msmo razonamento, de manera ta que cuando e |uez os
nterroga por separado no puede aegar nada contra eos por fata de pruebas y
ambos quedan en bertad.
En e segundo caso, nnguno confa penamente en e otro. Aberto pensa:
"No ser que Ncos, para sar de probema, me va a echar a cupa a m? Y s
me prote|o decarando que s rob?" Ncos, por su parte, sgue e msmo
razonamento y ambos son encarceados.
E 0ilema del prisionero es e smboo de o que sucede en una socedad donde
rena a desconfanza. E goberno se propone crear un mpuesto (a vaor
agregado, por e|empo), pero como supone que so un vente por cento de os
cudadanos o va a pagar, ese IVA que podra ser de 4% s todos o pagaran, se
estpua en un 18%. Por su parte, e cudadano dspuesto a pagar e mpuesto
desconfa de destno que e goberno e dar a os fondos agregados. Se dce a
s msmo que, antes de contrbur a cegas, sn certeza aguna de que su
contrbucn vaya a me|orar, por e|empo, a stuacn de os |ubados, prefere
evadr e mpuesto y hacer cardad prvada. Otro cudadano, en cambo, podra
preguntarse por qu ser e nco estpdo que paga s sus concudadanos no van
a pagar.
La desconfanza coectva, fundada en a mprevsbdad de comportamento
de otro, resuta en e subdesarroo: e Estado carece de recursos, as empresas
no nverten sus captaes, e goberno cupa a os cudadanos y stos a goberno.
Como en e 0ilema del prisionero, as decsones ndvduaes se dstorsonan y e
barco naufraga.
E segundo e|empo que ustra esta stuacn es e 0ilema del pasajero gratis'
Un pasa|ero de tren pensa: "S no pago e boeto, tambn va|o y, adems,
obtengo dobe benefco: va|ar en tren y no pagar". La acttud de pasa|ero se
dfunde y generaza: agunos queren aprovecharse, otros se negan a fnancar a
os evasores. E guarda, por su parte, pensa: "S de cen por cento que me
pagan os pasa|eros e dgo a Ferrocarres Argentnos que e dez por cento no
me o pagaron, e benefco es mo y e tren sgue funconando". Pero s cas
nngn pasa|ero paga y o poco que se recauda o roba e guarda, e tren, un da,
de|ar de funconar.
3,
(A$'7U89 :
(9;;U$79& < (9;;U$79;#&
!or =avier Gon>?le> @ra%a
|AVIER GONZALEZ FRAGA nac en 1948. Es cencado en Economa y fue
Presdente de Banco Centra de a Repbca Argentna. En a actuadad es
profesor ttuar de Potca Econmca en a Unversdad Catca Argentna,
Drector Genera de Insttuto Argentno de Mercado de Captaes y Deegado
de Drectoro de Mercado de Vaores, coumnsta de Supemento
Econmco de La Prensa y asesor econmco fnancero.
OUISIERA comenzar por agradecere mucho a Marano Grondona e haberme
nvtado a partcpar de este bro, dndome a oportundad de dscutr un tema
tan mportante: no se trata de una formadad sno de un sentmento muy
sncero. M coaboracn consstr bscamente en agunas refexones sobre e
3)
probema, eaboradas a o argo de varos aos de prctca profesona. En ms
roes sucesvos de consutor econmco y funconaro pbco he tendo a ocasn
de aprender dversos aspectos de fenmeno de a corrupcn que qusera
compartr con os ectores, como un ntento de coaborar en a ucha de os
argentnos contra este ma.
La corrpcin cotidiana
Examnemos en prmera nstanca as defncones cooquaes de a
corrupcn, que tomada como ateracn de un orden, en este caso econmco,
son ampas y abarcan actos dversos. Estas acepcones, hasta nformaes, son
as que tene en mente cada persona que haba sobre corrupcn en a Argentna.
La prmera forma de corrupcn que veo en nuestro pas no es ega:
generamente a denomnamos "curro". Es sta una expresn maravosa, que
defne ago muy argentno. Cas no tene traduccn a otros domas; es dfc
expcare a un extran|ero o que sgnfca e "curro".
No me atrevera a usar seme|ante expresn en un bro sn haber consutado
con amgos que saben ms que yo de estas cuestones y, adems, con
dcconaros especazados. En uno de a Rea Academa Espaoa de sgo
pasado encontr una defncn de "curro" que descrbe perfectamente o que
queremos expresar os argentnos cuando a usamos: "currar", dce e
dcconaro, es "traba|ar como un moro y pretender ganar como un |udo".
En neas generaes y segn esta defncn, "currar" sgnfcara ganar dnero
sn producr benes y servcos. Creo que esto descrbe bastante ben a a
Argentna de hoy. Cunta gente ha hecho dnero producendo reamente benes
o servcos? La mnora. La mayor parte tene agn "curro", y este fenmeno
est ntmamente gado con nuestra decadenca mora y econmca.
Los "curros" son producto de reguacones excesvas: de ntervenconsmo
estata, de a fata de competenca, de a exstenca de patentes. Ta estado de
cosas contrbuye a crear nchos de utdad, donde no se generan servcos reaes
n benes productvos deseados por a comundad. As es como en a Argentna,
sn caer en a egadad, resuta posbe tener un buen pasar econmco gracas a
agn "curro". Creo que este prmer trmno descrbe una forma de corrupcn,
aunque no se trate precsamente de a corrupcn entendda como cohecho
drecto.
Exste otra forma menor de a corrupcn, sta s ega -o por o menos en os
mrgenes de a egadad- y, sn embargo, goza de una aceptacn soca cas
absouta. Es aquea pequea corrupcn cotdana, que consste en comprar as
entradas de cne a tmo momento, mentras se desza un bete y se pde una
buena ubcacn; o en pedre a agn funconaro pbco amgo que nos espere
en Ezeza para agerar os trmtes aduaneros: se trata de famoso "acomodo" a
que os argentnos estamos tan acostumbrados.
Carecemos de una cutura antcorrupcn en o cotdano. La "vveza croa"
nos eva a buscar sempre a venta|a sobre e vecno y a atropear sus derechos.
Todos os cudadanos deberamos sentrnos cupabes -o por o menos cmpces-
tanto de "curro" como de a pequea corrupcn cotdana. Cuando entramos a
un cne y vemos que estn vacas as fas qunce y decsete, y que se empezan
a enar a tmo momento, nade se para a grtar "no o de|en entrar porque
come en a entrada": o aceptamos.
La mncorrupcn de a que somos cmpces se encuentra en a base de a
gran corrupcn; por o tanto, sta es un probema de todos os cudadanos, no
de unos pocos. Un extran|ero me coment, en torno a esta cuestn, que exste
una defncn de "democraca" segn a cua sta consste en formar fa. Esta
es a democraca que os argentnos todava no sabemos vvr. Sgnfca aceptar
3/
a guadad con nuestro vecno, mentras nosotros en cambo procuramos
permanentemente dferencarnos de .
La corrpcin de la brocracia permanente
Una vez menconadas as formas cotdanas, cas nadvertdas de a
corrupcn, qusera concentrar e anss en as acepcones tcncas de trmno,
de as cuaes a prncpa es a de co&ec&o# esto es, aque acto que nvoucra a un
funconaro pbco, quen es motvado para decdr de una manera dstnta a
como o habra hecho sn este acente.
La corrupcn en e Estado presenta dos grandes varantes, cuanttatva y
cuatatvamente dferentes: a de a burocraca permanente y a que se
encuentra en os atos nvees de poder potco de turno. E persona
permanente de Estado est su|eto a mtpes y dversas ocasones de
corrupcn. E sector prvado parece a veces aceptar como un procedmento
natura e tener que motvar o sobornar a un funconaro para hacer un trmte o
consegur una autorzacn. Este hbto recbe, curosamente, otra maravosa
defncn que refe|a cun aceptado es: se o ama "pea|e".
La corrupcn de a burocraca estata comenza con e poca que acepta un
soborno para no mutar a nfractor, y se contna en os agentes de contro
mpostvo, os vstas de aduana, os nspectores de Banco Centra o os
responsabes de cuaquer autorzacn a nve muncpa, provnca o nacona.
Esta sta no es sno una pequea muestra de as dstntas formas que adquere
a corrupcn de a burocraca permanente.
En m paso por e Banco Centra conoc agunas modadades de corrupcn
que n squera habra poddo magnar que exstan. A haba gente que, en os
das de a hpernfacn, cuando eran escasos os betes de poco monto,
cobraban a as dstrbudoras de caudaes para entregares cambo. Los bancos,
por su parte, saban que s no contrataban una determnada transportadora de
caudaes, no obtendran sno betes grandes.
Otra corruptea tena ugar en a mesa de entradas, donde haba un seo con
fecha de da anteror. S aguen ba con una propna a propo seor que e
recba una carta, ograba que fuera fechada e da antes. Los abogados de as
entdades qudadas, por su parte, recban comas por "ca|onear" as cobranzas
de os crdtos; a sto se e puede agregar a venta de nformacn: tener os
datos antcpadamente vae mucho.
La corrupcn de a burocraca estata tene un gran costo econmco. En
prmer ugar, contrbuye a o que se ha dado en amar "costo argentno". Es ms
caro producr en a Argentna que en cuaquer otro pas, porque a coma es un
mpuesto esconddo. Deterora, adems, e esprtu compettvo: no se trata ya
de un costo cuantfcabe, pero e quta as ganas a empresaro honesto de
producr y de comportarse correctamente, y prema a que no cumpe. Ou
sentdo tene cumpr con as normas santaras para a produccn de queso, por
e|empo, s e vecno soborna a nspector y as puede procesar eche en ma
estado?
Cmo uchar contra a corrupcn de a burocraca permanente? Obvamente,
con a desreglacin: cuanto ms reguacones hay, mas corrupcn exste.
Tambn, por supuesto, con una |ustca e!ica) e independiente, aunque esto
parezca cas un recamo utpco: e Estado necesta mecansmos para sanconar
estos excesos.
En m paso por a funcn pbca aprend que a in!ormtica es muy efcaz
para uchar contra a corrupcn. Lo que hace poderoso a funconaro pbco es
e expedente, a carpeta donde est e trmte, que nade ms que posee. Las
computadoras hacen posbe que cuaquera, dentro de os rdenes |errqucos
correspondentes, pueda consutar a stuacn de un expedente. Un presdente
3*
o un drector de un banco ofca pueden revsar e estado de una gestn de
crdto o de un trmte sn que e funconaro menor se entere squera de que
est sendo controado. Esto destruye gran parte de poder de as burocracas
permanentes. En e Banco Centra observamos esta caracterstca cuando
ncorporamos cento cncuenta computadoras que nos haba regaado e Banco
Munda (en 1989 no tenamos presupuesto para compraras): a burocraca
demor dos aos en poneras en funconamento.
La corrpcin del poder pol"tico
La segunda case de corrupcn, mucho ms grave, es a que vve dentro de
poder potco. Ya no se trata de funconaros que cobran suedos ba|os y, cas
como una extensn de a mncorrupcn cotdana, pden propnas a cambo de
favores especfcos. En este segundo tpo de corrupcn estn nvoucradas as
autordades eegdas por e puebo: dputados, senadores y Poder E|ecutvo; e
ncuso os mnstros y dems funconaros nombrados por e Poder E|ecutvo en
as empresas de Estado.
Incuyo en esta forma de corrupcn aquea vncuada con as prvatzacones
de empresas o servcos pbcos, donde a toma de decsones por parte de
Estado puede ser nfuda por pagos y compensacones; con os contratos de
obras pbcas; con os grandes |ucos, porque exste a posbdad de pagar
para que no se resuevan, o para que os |ueces, entre mes de casos que evan,
e|an uno y no otros. Esta soa decsn a veces se cotza; ta es m experenca
persona. Se cotza e que un |uez dga: "yo tengo ses m casos, pero decdo
abrr una carpeta y no otra, y esperar mentras tanto que os dems casos
prescrban, o que cambe e poder potco y haya una oportundad me|or".
Exste corrupcn en a admnstracn de as empresas pbcas, de os bancos
ofcaes, en as compras de goberno a goberno que resueven pocos
funconaros, en a aprobacn o no de eyes que afectan o benefcan a certos
sectores, y en esquemas como e de a promocn ndustra.
La corrupcn de poder potco es mucho ms grave que e "curro", a
pequea corrupcn cotdana y a de a burocraca permanente. No porque
resute ms onerosa en o econmco: quz se trate de unos pocos casos muy
seros y mnmo e per|uco econmco que ocasonen. Es muy grave porque
deterora a democraca. Desprestga a os potcos y genera frustracn,
esceptcsmo y fata de confanza en e poder.
S ben sera neco negar que este tpo de corrupcn tene un costo
econmco, o certo es que e preco a pagar por no combatra es
fundamentamente potco. La corrupcn ha egado a ser, en e pasado, una
excusa para os gopes de Estado. Cuntas veces un goberno antconsttucona
naugur su mandato habando a favor de a ucha contra a corrupcn y en
contra de os potcos que eran despazados? Demasado caro hemos pagado
estas decsones, cuyo costo fnamente no so fue potco y econmco sno -o
que es ms grave- humano.
Cmo combatr contra esta case de corrupcn? La ucha debe ncur varos
ngredentes. Creo que, tambn en este caso, son mportantes por un ado una
|ustca ndependente, dnea y efcaz, y, por e otro, una profunda desreguacn
y transparenca de a actvdad econmca, para reducr as tentacones y as
posbdades de enrquecmento gracas a dsposcones ofcaes.
E Estado, en efecto, debe reducr sus funcones para centrarse sobre aqueas
verdaderamente ndeegabes: a admnstracn de a |ustca, a saud, a
vvenda, a educacn y a segurdad. Pero debe mtar sus actvdades en o
posbe, ya que cuanto ms ntervene e Estado ms oportundad de corrupcn
hay. No debera ser una decsn estata, por e|empo, qu sector econmco
crece o cu est expuesto a a competenca.
39
Por o que respecta a as prvatzacones, presentan una parado|a.
Curosamente, son un caso donde a corrupcn potca abunda, pero es tambn
gracas a eas que a corrupcn burocrtca termna. Ouzs agn pragmtco
de os que Marano Grondona menconaba en e cuarto captuo de este bro
|ustfcara a as prvatzacones como un tmo gran acto de corrupcn en aras
de un ben mayor: a desaparcn de a corrupcn en as empresas de Estado.
La estabdad monetara es otro gran guardn contra a corrupcn. En os
pases donde hay nfacn es muy fc ograr dferencas de precos para
generar utdades ma habdas. Cuando e dfct fsca es permanente se
pueden |ustfcar partdas ms fcmente, que cuando hay una fuerte restrccn
presupuestara. Y s esta estabdad es asegurada con un Banco Centra y una
Dreccn Impostva ndependentes, ms dfc resutarn as posbdades de
obtener subsdos, excepcones mpostvas, fnancamento en condcones
excepconaes, etc.
Creo entonces que a desreguacn, a estabdad y una |ustca ndependente
son tres eementos ndspensabes en esta bataa, una forma sn duda efcaz de
por o menos achcar e mbto de os actos de corrupcn estata. Pero hay un
cuarto ngredente que sempre resut efcaz en os pases que ucharon con
xto contra a corrupcn, y es a dsposcn para castgar a os corruptores, a
gua que a os funconaros corruptos.
Los corrptores
S uno ee todo o que se escrbe sobre e tema encontrar muchas veces os
nombres de os funconaros sospechados, pero |ams e de as empresas que
comearon a esos funconaros. S as mxmas autordades de as empresas
grandes sospechasen que pueden r presas por estos detos, os casos de
corrupcn se reducran a a mnma expresn. E sentdo de mpundad y de
amoradad es tan grande que no es mposbe or, en medos empresaros,
que|as sobre e preco de agunos funconaros.
Es ndscutbe que para un hecho de corrupcn hacen fata dos: e funconaro
corrupto y e empresaro corruptor. Sempre tenemos en cuenta a prmera parte
y nunca a segunda, a pesar de que os funconaros pasan, pero os corruptores
son cas sempre os msmos. S furamos capaces de sanconar muy
duramente, aunque ms no fuese, a uno de estos corruptores, creo que se
desaentara muchsmo a corrupcn en os nvees empresaros.
Con esto no quero decr que a cupa no a tene e chancho sno quen e da
de comer, sno que ambas partes son cupabes y que s atendemos
excusvamente a una -e funconaro pbco-, a oportundad de corrupcn se
renueva ante cada renovacn potca.
A esta atura de anss no puedo de|ar de ncur una crtca a perodsmo en
genera. Ha ocupado e espaco sagrado de os grandes acusadores, pero est
tan su|eto a os ntereses econmcos como e resto de nosotros. Se dedcan
horas de nvestgacn a os casos de corrupcn donde no pueden verse
nvoucradas aqueas grandes empresas mutnaconaes o extran|eras que sean
potencaes compradoras de espacos de pubcdad o potencaes proveedoras de
pape.
Ustedes no habrn vsto que a prensa nvestgue a Yacret, por e|empo.
Yacret cost tres m mones de dares ms de o que debera, o sea cen
dares de ms por cada argentno que respra. E propo Presdente de a
Repbca d|o en marzo de 1990: "Yacret es un monumento a a corrupcn".
Han vsto ustedes que agn perodsta haya do a sacar fotos de o que est
construdo, o o que no? Son grandes empresas as nvoucradas a: un tema
como Yacret se tapa enseguda.
0-
Lo msmo ocurre con os bancos ofcaes. Los perodstas pubcaron os
stados de os deudores de Banco Hpotecaro, porque haba funconaros
pbcos o potcos. Nade pubc una sta de os deudores de Banade, donde
se sospecha hay mucha mas corrupcn, ya que se paga para no pagar. Pero en
ese tema estn comprometdas empresas que son grandes avsadoras en os
medos.
Tampoco nade nvestga e despfarro de Neuba 2, a deuda de ENTe n de
Segba, n e negoco de gas cuado, n de Pape de Tucumn, n tantos otros
temas que generaron ngentes prddas a Estado nacona, y equvaentes
ganancas a as empresas prvadas, argentnas y extran|eras.
Esta es amentabemente una readad con a cua tenemos que convvr. Es
muy dfc. E perodsmo no ofrece un me|or e|empo que e resto de a socedad,
tambn este sector est su|eto a a trana de o econmco. Creo, entonces, que
para desarmar a cutura de a corrupcn hay que reempazara por otra cutura,
y esto va a evar tempo. Impca mayor partcpacn de a cudadana; una
prensa ndependente y cora|uda, capaz de peearse con una gran empresa; una
|ustca ndependente; desreguacn y transparenca.
Para acanzar este estado me|or necestamos tempo y, adems, confanza en
nosotros msmos.
Y ese tempo va a operar a favor en tanto mantengamos una acttud de aerta
y denunca frente a cada acto de corrupcn. E respeto por a ncatva prvada,
en competenca y transparente, termnar acorraando a corrupcn en e rncn
de os casos excepconaes, donde deber actuar una |ustca apoyada en una
socedad que quere vvr de manera dferente.
Pero nos fata mucho. E probema es de ndoe tco-cutura: todava nos
hacemos "r a buscar" a Ezeza y pagamos propnas por entradas "de as
buenas" en e cne. Mentras subssta a mncorrupcn cotdana, os grandes
negocados son soamente un probema de oportundad.
Para fnazar, me gustara pantear una pregunta para a que no tengo
respuesta. No ser a corrupcn un sntoma enfermzo de exceso de
materasmo que padece nuestro sstema? No ser un vrus tanto de
comunsmo como de captasmo deshumanzado, que nos muestra que este
sstema utramaterasta no satsface penamente as aspracones de hombre?
Se necesta un fsofo para contestar esta pregunta.
01
CAPITULO VI
UNA PROPUESTA DE ACCION
por Lus Moreno Ocampo
LUIS MORENO OCAMPO es abogado, consutor de empresas en sstemas de
contro, profesor de Derecho Pena de a Unversdad de Buenos Ares y
drector de programa de "Incatva prvada para e contro de a corrupcn"
que se desarroa en Poder Cudadano.
Fue contratado por Nacones Undas para dar semnaros de contro de a
corrupcn y se desempe desde dcembre de 1986 hasta abr de 1992
como Fsca de a Cmara Federa.
01
LOS ANALISIS moraes, tcos y econmcos nos ayudan a comprender as
dstntas dmensones de un probema compe|o: a corrupcn. Sn embargo, a
accn necesara para corregr este ma pantea un tema dstnto. La corrupcn
es un probema mora, pero su soucn no resde en a prdca mora. E
escndao que se produce a conocer un caso de corrupcn puede mpusar una
accn tendente a resover e probema, pero no es la solcin a probema.
La corrupcn es tambn un probema econmco, pero su soucn no
depender de a economa. E contro de a nfacn resuta una condcn
necesara para controar a corrupcn, pero no sufcente. Los actos de
corrupcn sueen consttur detos que a |ustca debera castgar; sn embargo
a |ustca o e castgo no erradcan a corrupcn nsttuconazada.
Para dsear una soucn a probema es mprescndbe dstngur entre actos,
personas y sstemas corruptos, defncones sobre as que no me extender
demasado por ser anogas a as ya expuestas en captuos anterores.
$ctos, personas y sistemas corrptos
Tendemos a pensar que a persona que comete un acto de corrupcn es "un
corrupto"; como s reazar esa case de accones marcara fscamente, de|ase a
aguen manco o |orobado. Esa dea nos srve para organzar e mundo y
confrmar nuestros vaores. Los corruptos son dferentes a nosotros, que aunque
tengamos nuestros pecados, somos honestos. No nos podemos dentfcar con
esas personas.
Prefermos que e mundo sea smpe como en a pecua de Dck Tracy donde
e apuesto hroe enfrenta a vanos deformes. Se trata pues de dentfcar a os
corruptos, envaros a a crce y e probema quedara resueto. Deseamos que
as cosas sean caras, que os crmnaes sean castgados, que e ben est
separado de ma. Las zonas dfusas nos provocan desconcerto e nsegurdad,
nos sumergen en terrtoros sn fronteras que exgen pensar ms y tomar
decsones personaes.
La dea de que hay personas que concentran e ma, y que s se as emna e
ma ser emnado, resuta atrayente para reazar pecuas de pocas duros,
comprender e mundo de un soo vstazo y tener una gran capacdad de accn.
Sn embargo esa dea ha costado a vda de mones de personas, nspr e
acconar de nazsmo, de Ku Kux Kan, de a guerra argentna y de a represn
de a guerra.
Es, adems, una dea dobemente estpda. En prmer ugar, ocuta que
muchas veces, como muestra Woody Aen en a pecua Cr"menes y pecados, os
"crmnaes" o os "corruptos" son personas eegantes o muy smptcas, pueden
ser muy educadas, tener ttuos de a unversdad de Harvard o Stanford y ser
respetadas por otras razones. En segundo ugar, ocuta tambn otro aspecto
esenca: e funconamento de as organzacones que producen e ma, o sea, a
nfuenca de contexto. E estado de corrupcn a que se refere Grondona.
Los actos de corrupcn son reazados por ndvduos que actan en
determnados sistemas de organi)acin. La corrupcn dentro de una
organzacn es dstnta a a corrupcn de un ndvduo. Ta vez o nco que
tengan en comn sea e nombre. Las causas y as consecuencas son dstntas.
Y o que es ms mportante, as soucones para cada caso deben ser dstntas
para ser efectvas.
La dea de crmna como un hombre de mrada torva y aspecto sospechoso
muestra toda su ngenudad en e caso de os detos econmcos. En un sstema
nsttuconazado de corrupcn hay buenas amas de casa que pagan para que
su h|o se save de servco mtar, hay puntosos hombres de negocos que
03
comean para que su tefono funcone y chcos de ocho y nueve aos que se
acostumbran a pagar coma en a aduana para pasar sus |uguetes eectrncos.
E que recbe a coma puede ser un poca que cobra qunentos pesos por
mes y no tene pata despus de da cnco, o un empeado que de ese modo
paga e coego de sus h|os. Aun os atos funconaros que recben mones
pueden ser personas Muy smptcas, que tenen buenas ropas y que resutan
nme|orabes compaeros de dversn.
Todos somos me|ores de o que creemos y peores de o que nos magnamos;
a eso se refera Ortega y Gasset con a dea de "yo soy yo y ms crcunstancas".
No se trata de repartr ndugencas moraes, sno de dferencar stuacones. Tan
mportante como defnr os actos cupabes es precsar cues son os mbtos
que nos evan a esos actos. Nuestra frme decsn de ser honestos puede
quebrarse ante un sstema que so nos ofrece a coma a modo de sada. En ta
case de sstema a coma cumpe a funcn de resover confctos. La dstncn
es fundamenta. Un acto ndvdua puede ser e resutado de una predsposcn
mora partcuar, pero un sstema de ata corrupcn acta masvamente
nfuyendo en a conducta de ms santo. En esta segunda vsn advertmos a
mportanca de a organi)acin'
Robert Kegaard, un doctor en Economa de a Unversdad de Harvard que se
ha consttudo en uno de os mxmos expertos mundaes en matera de contro
de a corrupcn, desarro esta frmua: corrupcn es gua a monopoo ms
dscreconadad menos transparenca.
C = M+D-T
E gran acerto terco deKegaard ha sdo focazar su anss no tanto en os
aspectos tcos o egaes de a corrupcn sno en e funconamento de as
organzacones corruptas.
Despus de estudar experencas extosas de contro de a corrupcn en
ugares tan dsmes como Hong Kong, Mxco o Somaa, e profesor
norteamercano ha encontrado que certos sstemas de organzacn se
converten en cado de cutvo de soborno y as actvdades egaes. Su
concusn es: cuanto ms monopoo haya en una organzacn, cuanto ms
dscreconadad tengan os funconaros y menos transparenca tenga su
actvdad, habr mayores posbdades de actos corruptos.
En a Argentna as denuncas contra e ex nterventor de PAMI son una buena
muestra de a utdad de a frmua Kegaard. E PAMI es una organzacn que
mane|a 1.800 mones de dares por ao sn nngn rgano de contro externo.
En e ao 1991 e nterventor era a nca autordad que tena e monopoo de a
dstrbucn de esos fondos. La dscreconadad de ex nterventor y de os
funconaros que de dependan haba aumentado, pues a a ausenca de
rganos externos de vganca se sumaba a nexstenca de un drectoro. Un
|ubado, Caros Montero, denunc a a |ustca que se exga a os prestadores
mdcos a devoucn de un porcenta|e de os pagos que es correspondan.
E comenzo de as nvestgacones a cargo de un |uez y a pubcacn de a
nformacn, provoc que os contratos denuncados fueran anuados y e ex
nterventor reempazado. An no exste un pronuncamento |udca sobre e
hecho pero a transparenca generada por a denunca produ|o cambos. Asum
a doctora Matde Menndez, se estabec un drectoro y se prometen reformas
profundas que aseguren a transparenca de mane|o de os fondos asstencaes
de os |ubados.
Para evtar a corrupcn es ms mportante detectar sstemas cupabes que
personas cupabes. Para garantzar e destno de dnero de nuestros ancanos,
es mucho ms mportante a concrecn de reformas que reduzcan a
dscreconadad y aumenten a transparenca en e mane|o de PAMI, antes que
una sentenca |udca sobre o actuado por e ex nterventor.
00
No se trata de que as condcones personaes no tengan nnguna nfuenca,
sno de que nteractan con otras que son externas a ndvduo y aun a a
organzacn. Por o tanto, se pueden dstngur tres cases de factores que
conducen a reazar actos corruptos: personas, sstemas de a organzacn y
eementos externos a a organzacn.
Entre os aspectos personaes podemos dstngur deseos y sentmentos
contradctoros, como a mora persona y a ambcn. Los sstemas de a
organzacn consstrn en su cutura, a transparenca y cadad de a gestn, a
seeccn de persona y a efectvdad de os controes. Los eementos externos
pueden ser oportundades, como resover una compra o una venta, conceder un
permso o autorzar un pago, y tambn eementos de presn externa como a
exgenca de coma para obtener un contrato o sar de a crce.
Estas dstntas varabes nteractan.
Con respecto a recbr un soborno, por e|empo, puede ser que tengamos
certos prncpos moraes postvos (un nve de mora +7, dgamos) que
neutrazan nuestro nve de ambcn (-3). En estas condcones y en un sstema
neutro (0), a persona no reazara actos corruptos.
Pero s a cutura de a organzacn donde nteractuamos es de ata corrupcn
(-8), donde os |efes recben egamente porcenta|es (-5), donde os honestos
deben adoptar e senco para mantener su funcn o hacerse cmpces actvos
para progresar (-6), nuestros prncpos moraes pueden no soportar a presn.
S a esos factores e sumamos condcones externas como a seaada, estar
preso y ser extorsonado, veremos que oponerse ndvduamente puede requerr,
ms que un comportamento honesto, uno heroco.
La solcin
M tess es que a ambcn y a mora persona como gua de a conducta
corrupta es una eeccn ndvdua en a que resuta estr y quz moramente
nvdo nterferr. Tengo una gran prevencn contra os que pretenden mponer
su mora persona a otros: su ntoeranca es pegrosa. Umberto Eco expresa m
sentmento en El nombre de la rosa#
"Huye, Adso, de os profetas y de os que estn dspuestos a morr por a
verdad, porque sueen provocar tambn a muerte de muchos otros, a menudo
antes que a propa, y a veces, en ugar de a propa."
Los argentnos conocemos de sobra deres que envaron a mes de personas
a a muerte y ahora gozan de una vda tranqua. Tambn conocemos
canddatos que proponen uchar contra a corrupcn so para obtener un cargo
que es permta pedr comas.
En cambo, cada uno de nosotros tene e derecho y a posbdad de controar
y modfcar a organzacn de su empresa, estado, provnca o muncpo.
Se puede anazar cunto monopoo, dscreconadad y transparenca exsten;
se pueden prevenr as stuacones externas que aumentaran os resgos; se
pueden recamar sstemas que controen a corrupcn.
Los casos de corrupcn son dfces de probar, pero es fc detectar sstemas
que producen corrupcn. Es necesaro conocer cues son as potcas que
favorecen a corrupcn y cues son as que a controan, y as estabecer costos
para aquas y benefcos a stas.
Los cudadanos pueden e|ercer un ro cave: generar una fuerte demanda de
sstemas de contro para que e actua o e futuro Presdente as adopte.
No se puede esperar que os deres se comprometan por su cuenta en a
tarea. La corrupcn es un probema ncmodo cuya readad tendemos a negar.
Nngn drgente, sea un potco o un empresaro, tene mucho nters en
nvestgar a fondo a cuestn y hacer transparente toda su organzacn. Le
puede generar atos confctos, puede encontrar que agn mpcado es amgo
0,
suyo, que os que se benefcan con a coma se aan en su contra, puede ser
crtcado y es muy dfc que obtenga benefcos s descubre casos graves.
El objetivo posible
E ob|etvo rea no es emnar a corrupcn, tarea mposbe en cuaquer pas
de mundo, sno reducra a mnmo o, en todo caso, a os nvees
nternaconaes. La enfermedad se encuentra en as organzacones de todas as
pocas y ugares. Sn embargo, hay organzacones con epdemas y otras con
una stuacn controada.
As como dstngumos entre e probema de ndvduo y e de a organzacn,
debemos dferencar os dstntos nvees de estado de corrupcn. En agunos
casos podemos encontrar e fenmeno como un acto excepcona; en otros,
generazado de ta modo que se nsttuconaza: a este nve o amamos
"hpercorrupcn".
En todos os pases de mundo hay corrupcn dentro de sstema estata. En
agunos, como a Argentna y a mayora de os pases en vas de desarroo, es e
sstema e que aparece corrupto: hay hpercorrupcn.
Debemos dscrmnar, pues, entre a corrupcn margna y a hpercorrupcn.
En e prmer caso encontramos sucesos asados en un contexto de respeto por
as regas formaes. Hay una cutura genera de respeto a as regas, os
organsmos de contro actan con efcaca, y detectan y castgan actos de
corrupcn. Aun cuando se nvoucre a persona|es mportantes, e sstema
exhbe capacdad de asar os casos y sanconaros. Exste una cutura que
sancona socamente a que voa as regas. S anazamos e cuadro que
aparece en e tercer captuo veremos que hay dstntos grados de corrupcn
ba|o dversas formas de contro.
En os estados de hpercorrupcn, en cambo, a cutura genera es permsva
a as voacones de as regas y os organsmos de contro no cumpen con su ro.
Se percbe una corrupcn generazada.
Hipercorrpcin en la $rgentina
Desde e Presdente de a Repbca hasta os obspos catcos afrman que en
nuestro pas hay una corrupcn generazada. Emo Crdenas -ex presdente
de a Asocacn de Bancos de a Repbca Argentna y actua emba|ador ante
as Nacones Undas- decar que vvmos en una ceptocraca (aquea forma de
goberno de os adrones que fue caracterzada en e tercer captuo).
Este fenmeno generazado es a prmera de as caracterstcas que dferenca
a corrupcn en a Argentna (y quzs en a mayora de os pases menos
desarroados) de a que exste en os pases con mayor desarroo econmco y
soca. En todos os pases de mundo hay corrupcn dentro de sstema estata;
en a Argentna es e sstema e que aparece corrupto.
La segunda caracterstca que pecuarza nuestra corrupcn consste en os
porcenta|es desmesurados de as ganancas egaes. En os pases con mayor
organzacn soca se descubren casos en donde porcenta|es de 2% a 3%
fueron destnados a soborno de funconaros que factaron a operacn. Uno
de os ofcaes nvoucrado en fraudes cometdos en as compras de Pentgono
era amado Genera 5%. En a Argentna se o amara Genera 500%, ya que as
causas |udcaes regstran denuncas por compras de buques en os que se pag
e dobe de vaor rea, o de ancas a ses veces su costo. En un caso en trmte
se grab una conversacn en a que un gerente de una empresa estata deca:
"Esto no puede ser, ya cobr cnco veces a obra y todava no a hzo".
0)
En estas condcones no hay una pequea gananca en un negoco rea, sno
que e nco negoco es e fraude. No hay operacn comerca que soporte esos
mrgenes de corrupcn. Nngn buque comprado a dobe de su vaor puede
dar ganancas; nnguna empresa puede subsstr pagando cnco veces una obra
que no se hace.
Estos mrgenes desmesurados pueden no modfcar e anss tco o |urdco,
pero defnen un gravsmo probema econmco. En un pas donde no hay fondos
para os |ubados, os hosptaes y os coegos, reducr e fenmeno de
hpercorrupcn a uno de corrupcn margna es una tarea fundamenta.
Parad|camente, a generazacn de probema y a magntud de as prddas
factan a tarea de contro. Es mucho ms fc reducr un nve ato de
corrupcn, donde as manobras son burdas, que uno ms reducdo pero
sofstcado.
Las etapas del cambio
La soucn efectva de probema de a corrupcn dentro de cuaquer
organzacn requere dstngur cuatro etapas. La prmera consste en regstrar
a exstenca de probema y a segunda defnr os cursos de accn aptos para
resovero. En tercer ugar ser precso mpementar os cursos de accn que o
reduzcan y, por tmo, se deber mantener e probema ba|o contro.
1. OUEBRAR LA NEGACION
Regstrar a exstenca de fenmeno no es un tema menor. Tendemos a
pensar a corrupcn como un fenmeno anorma que no debera ocurrr. Por eso
a ucha contra e probema requere una prmera etapa donde se quebre a
negacn de a exstenca de fenmeno, etapa que, segn as encuestas de
opnn, os argentnos ya hemos superado.
Mensuamente, Gaup Argentna hace una encuesta donde se e pregunta a
os cudadanos cu es e probema ms urgente que enfrenta e pas. En 1989 e
tema de a corrupcn no se menconaba, en febrero de 1990 un 3% de a
pobacn o sea. En dcembre de ese ao a cfra aument a 15% y ocupaba
e tercer ugar despus de ato costo de a vda y e desempeo. En marzo de
1992 e probema de a corrupcn ocupaba e prmer ugar con un porcenta|e de
18% de a pobacn. Desde ese momento e tema no ha descenddo de tercer
puesto.
La concenca sobre e probema se ogr gracas a os dscursos de presdente
Menem, a exhbcn de nuevas rquezas de muchos de sus funconaros, as
confesones de Lus Barronuevo de que para que e pas progrese era necesaro
de|ar de robar por dos aos y que no haba hecho a pata traba|ando, a
ruptura de os pactos de senco que produ|o a aparcn de nuevos medos
grfcos como Pgina:;< y Noticias y a prvatzacn de os canaes de teevsn.
La competenca entre os medos propa de a economa de mercado produ|o
un aumento de a bertad de expresn: a partr de "Swftgate", contrbuyeron a
acercar a verdad a a socedad. Otros factores que coaboraron a quebrar a
negacn soca de a exstenca de a corrupcn fueron e anss de as
reacones entre potca y economa reazado por bros perodstcos como 7obo
para la corona de Horaco Verbtsky o Los de9os de la $rgentina de Lus Ma|u;
a tarea de agunos funconaros, |ueces, fscaes y cudadanos preocupados; e
contro de a nfacn que permt tener nmeros que comparar; e aumento de
a recaudacn mpostva que nos va convencendo de que os fondos que
desaparecen son nuestros.
0/
Hay una enorme concenca de dao que produce e fenmeno. A travs de
una encuesta reazada por Gaup Argentna para Poder Cudadano se pregunt a
as personas que vven en a Capta Federa y e Gran Buenos Ares en qu
medda o afectan en e pano persona os "negocados" y as "comas". E 70%
de os encuestados afrma que os per|udcan personamente mucho/bastante, y
so e 20% opna o contraro (poco/nada).
Adems hay un ato porcenta|e (54%) que est dspuesto a hacer ago
personamente, para combatr a corrupcn.
La crss que vvmos nos da a oportundad de cambo. E probema de a
corrupcn no es nuevo en a Argentna, pero exste hoy una convccn que
antes no se poda encontrar respecto a a necesdad de combatro.
2. LAS SOLUCIONES POSIBLES
La segunda etapa se est desarroando en estos aos 1992 y 1993,
especamente a partr de |uco potco que e puebo braseo nc contra su
presdente Fernando Coor de Meo, suceso que ayud a modfcar e foco de a
dscusn pbca: se pas de comentar anecdtcamente os detaes de casos
escandaosos a proponer as soucones posbes. Este bro es un aporte
sgnfcatvo a esa dscusn necesara de estrategas efcaces.
Es necesaro no equvocarse. Recordemos que hay dos frmuas nfabes
para evtar que una stuacn se modfque: negar su exstenca es a prmera; a
segunda es reconocera, pero proponer soucones fasas. De prmer modo no se
ve e probema en su rea dmensn, de a segunda forma se ve una soucn
donde no hay nnguna.
Creo que a enorme fuerza potenca de ese 70% de cudadanos que se senten
personamente per|udcados no se desata totamente debdo a que no encuentra
a soucn correcta. Ou es o que cree que puede hacer para combatr a
corrupcn aque 54% que contest con optmsmo a respecto?
Las prncpaes soucones propuestas espontneamente por este sector de a
cudadana gran bscamente arededor de dos e|es: uno, e prncpa, supone
que e acconar ndvdua es una manera preventva de combatr a corrupcn
("no ser corrupto/ser honesto/hacer as cosas ben/no dar n aceptar comas/no
ser cmpces de hechos de corrupcn"); y otro, encamnado a "denuncar
hechos de corrupcn".
Sn embargo creo que n a acttud tca ndvdua (sostenda por un 54%
como posbe soucn), n a denunca (41%), van a rendr frutos.
Por de pronto, en un contexto de corrupcn generazada e que ntenta e
camno de una acttud tca ndvdua perde, y este fracaso tende a confrmar
ntmamente a convenenca de una acttud corrupta. Un empresaro que
coabora con Poder Cudadano nos contaba as desventuras que e causaron sus
propstos de reforma tca:
"Antes de acercarme a Poder Cudadano vova de Pnamar en tres horas y
meda. S me paraba un poca smpemente o comeaba y segua va|e.
Despus de partcpar todo e ao en as actvdades de a fundacn decd que
no poda mantener esa acttud. As fue que este verano tom ms precaucones
y respet as regas de trnsto escrupuosamente. Sn embargo me detuvo a
camnera por un supuesto exceso de veocdad. Yo estaba eno|ado porque saba
que esta vez era nocente. E poca -que esperaba resover a stuacn con e
cobro de su soborno- opt por consderar m negatva a reconocer a fata o a
pagar como un desafo a su autordad. Se gener una stuacn tensa en a que
fnamente qued demorado tres horas a costado de camno. Tard nueve
horas y meda en egar a m casa."
En un contexto de corrupcn generazada, a acttud honesta ndvdua es
antsstema. Podemos tener probemas enormes por causas menores, podemos
0*
perder negocos, podemos sufrr desguadades. Poner e acento en a acttud
ndvdua es caer en a "faaca de a composcn", que Thomas C. Scheng
defne en un artcuo ttuado "Command and Contro" (Comando y contro):
"Una organzacn, comerca u otra, es un sstema de nformacn, regas de
decsn, e ncentvos; su desempeo es dferente a desempeo ndvdua de as
personas en ea. Una organzacn puede ser neggente sn que nngn
ndvduo sea neggente. Esperar que una organzacn refe|e as cuadades de
os ndvduos que traba|an para ea o mputar a os ndvduos as cuadades
que uno ve en a organzacn, es cometer o que os gcos aman a !alacia de
la composicin1 (ctado por Robert Kegaard). La soucn, pues, no pasa por a
acttud ndvdua sno por e acconar grupa.
Tampoco a denunca, segunda soucn propuesta por os, entrevstados, es e
camno. No todos se van a convertr en nvestgadores y |ueces y adems as
encuestas ndcan que os cudadanos temen reazar denuncas: cuando se es
pregunt a os entrevstados s haban denuncado agn hecho de corrupcn,
coma o soborno que hubesen vvdo personamente o de que hubesen tendo
nformacn, a mayora (72%) respond que no haba vvdo hechos de
corrupcn para poder denuncaros; e 21%, que no os haba denuncado; y e
8%, que s o haba hecho.
Denuncar hechos no es a soucn. Ou se puede hacer?
Hay potcas que evan a a corrupcn y potcas que a controan. Lo que os
cudadanos pueden hacer es protestar cuando se apcan as prmeras y recamar
e cumpmento de as segundas. La tarea no es fc; no so hay que ograr a
adhesn de grandes sectores de a socedad para que os potcos se ocupen de
tema, sno tambn ograr que esa demanda se transforme en un recamo
especfco de potcas determnadas. Sn embargo, es posbe. La demanda de
|uco y castgo a os cupabes de as voacones de derechos humanos durante
e rgmen mtar y a de prvatzar as empresas pbcas son dos e|empos.
En estas dos prmeras etapas e ro de os Cudadanos es e protagnco. So
a partr de una fuerte demanda de contro de a corrupcn por parte de a
socedad e actua o e futuro Presdente tomar a decsn potca de que es
necesaro mpementar una estratega sera de contro de fenmeno y se
arrbar a a tercera etapa de momento crtco de cambo.
Se trata de actuar como cudadanos y movzar a a opnn pbca para
modfcar as estructuras que producen corrupcn, generando una fuerte
demanda soca para que se adopte una decsn sera de controar e probema y
que se apquen cuatro tcncas bscas:
a) Una seeccn razonabe de os funconaros estataes, especamente de
os que tenen poder de decsn o de mane|o de fondos. Como dce Bernardo
Neustadt, hay que eegros por sus antecedentes, no por sus prontuaros. Maro
Caserta o Vcco huberan sdo seecconados para gerentes por una empresa
prvada? Por qu os desgnamos como secretaros de Estado?
b) Una gestn de cadad que ncuya procedmentos adecuados a os
medos de que se dspone, un nve de saaros que asegure a satsfaccn de as
necesdades mnmas de as personas con poder de decsn y un equpo de
traba|o con motvacn. La empeada carcaturzada por Antono Gasaa no
puede mane|ar a organzacn de Estado y menos controar a os drgentes.
c) Transparenca en a gestn, en partcuar en os rganos que mueven
grandes cantdades de fondos, como ser e Banco Centra, a banca ofca, e
FONAVI, a Aduana, etctera. Mentras no hay fondos para cuestones bscas
como segurdad y |ustca, en esas repartcones desaparecen mes de mones
de dares sn que nade se moeste.
d) Dferentes cases de controes ndependentes. Desgnar en os rganos de
contro a personas ncondconamente eaes a goberno de turno es una
muestra de que no se desea controar a corrupcn.
09
Estos cuatro crteros deben anazarse en partcuar en a seeccn de
nuestros drgentes y en a transparenca de su acconar. Por eso debe estarse
muy atento a os canddatos a os cargos eectvos de cada partdo, a as
desgnacones de os |ueces y a as contrbucones a os partdos potcos.
3. IMPLEMENTAR EL CAMBIO
En un reporta|e pubcado por e daro Carn de 24 de enero de 1993 e
preguntaron a presdente Caros Menem:
-Usted cree que Caros Grosso va a termnar preso?
-No es una pregunta para responder, todos os funconaros de goberno son
responsabes de sus actos, en e caso de Grosso estuvo un perodo a frente de
muncpo, pero ese perodo vno ma y en este momento est sendo |uzgado.
Aqu nade va a nterceder o nterferr en as funcones que tenen que cumpr os
poderes de Estado, y en este caso e Poder |udca.
No fue una respuesta orgna.
-S conoce un caso de corrupcn que o presente en a |ustca -d|o enardecdo
desde e ppto e presdente Ra Afonsn, uego de que desde ese msmo ugar
e vcaro castrense haba auddo tangencamente a a corrupcn de su
goberno.
Para nuestros drgentes e probema de a corrupcn es de a |ustca. Sn
embargo, eos son os prmeros responsabes de controar e probema: se trata
de evitar a corrupcn, no so de ntentar castgara, y a responsabdad que a
respecto tene e Poder E|ecutvo sata a a vsta. En prmer ugar, hay razones
de rapdez. Por qu esperar aos o nunca que a |ustca dcte una sentenca, s
e presdente puede tomar meddas nmedatas despazando a funconaro
sospechoso?
Tambn hay razones de efcenca. E contro es parte de management y e
management es a prmera soucn para a hpercorrupcn.
La |ustca pena es e tmo pero no e nco sstema de contro, y so es
efcente cuando os crmnaes son un grupo mnortaro y margna. Adems, en
todo e mundo e sstema pena tene dfcutades para enfrentar os "detos de
cueo banco" y en a Argentna est absoutamente boqueado por ausenca de
recursos y organzacn. Fnamente, deegar e probema a un sector no puede
resover un fenmeno goba, y como a corrupcn se asoca a quen tene poder,
ocurre ago de o que os argentnos ya tenemos e|empos: |ueces que usaron su
poder para benefcarse personamente.
Para que a |ustca sea efcaz hace fata que prevamente e Presdente, que
es e responsabe de a organzacn reduzca e probema. Una |ustca efcaz
requere una prevencn efcaz.
Aun cuando e Presdente est convencdo de mpementar as modfcacones
en a seeccn, a transparenca y e contro de os funconaros pbcos requere
de muchos esfuerzos. Reducr a hpercorrupcn de una organzacn es como
grar un avn en vueo a ata veocdad. Exge decsn y frmeza, pero tambn
tempo y cautea.
Requere de un gran esfuerzo de comuncacn para que toda a socedad sepa
que se est producendo e cambo y que se mpementan una sere de sstemas
y organzacones que controen e mane|o de os fondos pbcos. E acconar de
a |ustca puede servr para dar a sea. La nvestgacn de dos o tres casos
mportantes, no de opostores a rgmen, sno de ntegrantes de grupo en e
goberno, puede ser a sea de cambo.
Esa sea debe r acompaada de transformacones en os cuatro aspectos de
a organzacn estata ya seaados. De otro modo puede ser smpemente a
,-
forma de obtener ms poder persona, como cuando en a mafa un |efe mata a
capo di ttti i capi.
4. MANTENERLO BA|O CONTROL
Reducdo e fenmeno, corresponder en una cuarta etapa a a |ustca y a os
medos de comuncacn mantener y consodar os resutados obtendos.
Durante as dos tmas etapas, os cudadanos abandonan su ro estear, pero se
converten en os garantes de contro, por eso es necesaro encontrar as
frmuas para manteneros actvos y vgantes.
Las t-cnicas de netrali)acin
S ben a corrupcn es un tema endmco en os sstemas potcos argentnos
y nade puede habar de una corrupcn peronsta, radca o conservadora, as
acusacones de corrupcn tenen un efecto potco mportante. E que a
formua tende a prestgarse y e acusado a desprestgarse. Por eso para os
grupos que e|ercen e poder, que uno de eos sea acusado de corrupcn tene
un efecto negatvo que prefere neutrazar y, a a nversa, e responsabe de
graves casos de corrupcn puede ntentar convertrse en e der de tema.
Para evtar ser engaado es mportante tener casfcadas muy caramente
cues son agunas de as tcncas de neutrazacn que utzan. La propuesta
es que usted as aprenda, as conozca y cuando as escuche, ame a a rado
donde habe e potco o escrba a daro y a denunce: denunce que e potco
ta est utzando ta tcnca de neutrazacn.
TECNICA N 1: EL HIPOCRITA
La tcnca de hpcrta consste en negar e probema y afrmar que os que
haban de probema son aqueos que o causan. En consecuenca, e probema
ya no sera a corrupcn sno quenes a denuncan: sus ntencones son oscuras;
pertenecen a a oposcn; son enemgos de presdente; ntentan desestabzar
e sstema democrtco; son obstcuos para e progreso.
La tcnca tene dos vrtudes muy nteresantes. En prmer ugar, permte
negar que a corrupcn exsta. Y en segundo ugar, atacar a os que denuncan
e fenmeno.
No es una tcnca nueva. Fue utzada, por e|empo, en a Argentna de 1976
para ocutar os secuestros y desaparcones que a tenan ugar. E goberno
mtar de aque entonces afrmaba: "No es certo que estemos matando gente; e
goberno est empeado en a ucha contra a subversn; os que dcen que hay
desaparecdos o que torturamos personas menten; o que buscan esos grupos es
atacar a goberno, y os que atacan a goberno son os grupos subversvos". La
gca crcuar de que so haba amgos o enemgos evaba a consderar
subversvos a quenes denuncaban. As fue como hubo famas que
desapareceron smpemente por recamar por sus h|os.
Hoy as cosas son menos brutaes, pero no por eso de|an de tener un efecto
negatvo. Cuando e vcaro castrense aud veadamente a a corrupcn de
goberno radca, se e contest audendo veadamente a escndao de Banco
Ambrosano. Cuando se dscuta a denunca de emba|ador estadoundense por
e caso "Swft", e Presdente hzo referenca a a corrupcn en os Estados
Undos. Los perodstas de Cambio ;= y de Pgina:;< que destaparon e
"Yomagate" fueron cafcados de dencuentes perodstcos.
,1
E 11 de |uno de 1992, en e programa teevsvo que conduce Marano
Grondona, |acobo Tmerman afrm que perodstas extran|eros buscaban en
Buenos Ares una foto que supuestamente mostraba a presdente Menem
entregando e pasaporte ega a narcotrafcante A Kassar. E Presdente
sostuvo que "duee que os responsabes de este desastre se hayan convertdo
en fscaes de quenes estamos cambando a hstora y renovando a a Repbca
Argentna". E prmer mandataro descafc a denuncante como "un hombre
que estuvo en a crce por subversn, un hombre expusado de Israe,
decarado persona no grata, que eg a un medo como La 7a)n y o fund",
agregando: "no quero entrar en ese |uego".
TECNICA N 2: EL FALSO INGENUO
Mentras e hpcrta nega a exstenca de probema, e faso ngenuo afrma
que e probema exste, pero nventa una soucn que sabe fasa. Frases taes
como "vamos a castgar a corrupcn con a pena de muerte", "vamos a
equparar a corrupcn a tracn a a patra" y "e probema est en manos de a
|ustca" son tpcos e|empos de a tcnca de faso ngenuo.
TECNICA N 3: ELIMINACION DE LOS RIVALES POLITICOS
La corrupcn tambn puede ser un eemento para destrur un rva potco.
En e ao 1977, un grupo de hombres potcos y abogados de Santo Domngo
nos nvt a |uo Strassera y a m para dar una chara en a Repbca
Domncana sobre e proceso a as |untas. Este grupo ntentaba persegur a ex
presdente Banco por os detos de corrupcn en que haba ncurrdo. Esa
gente haba traba|ado en a campaa presdenca de Banco, centrada en a
ucha contra a corrupcn.
Luego de trunfo de Banco, e presdente Guzmn, que de|aba e mando, o
convoc a su despacho y e pregunt s reamente ba a nvestgar os actos de
corrupcn en que haba ncurrdo su goberno. Banco e d|o que s y e
presdente e reproch que ese no era e esto de a Repbca Domncana.
Banco debe haber sdo muy frme en su convccn y en su promesa de
nvestgaro porque a os pocos das e presdente saente se sucd.
Banco, quen haba basado su campaa sobre estas neas morazadoras,
aparentemente haba ncurrdo, segn estos segudores que nos nvtaron como
conferencantes, en gravsmos actos de corrupcn en su propo goberno. E
hecho hzo que este grupo de hombres de buena ntencn, desaentados,
formaran un movmento que fnamente ev a Banco por un tempo a a crce.
Fernando Coor de Meo quen eg a poder afrmando que ba a poner preso
a os adrones que estaban en Brasa es otra buena muestra de a tcnca.
TECNICA N 4: EL CHIVO EXPIATORIO
La tcnca de chvo expatoro consste en persegur a un grupo de personas,
para permtr que e estado de cosas sga gua. A pesar de que a organzacn
corrupta permanece ncume, a tcnca permte dar un gope de efecto y
afrmar que a stuacn ha cambado.
TECNICA N 5: "TODO ES CORRUPCION"
,1
Como ya hemos vsto, a corrupcn es una paabra ambgua, a a que se
pueden ad|udcar mtpes sgnfcados. Una de as tcncas de neutrazacn
consste en extender e sgnfcado de trmno hasta dur su contendo precso.
E 7 de octubre a agenca "Daros y Notcas" (DyN) dstrbuy un cabe que
fue repetdo por os dstntos medos:
"La |ueza Mara Servn de Cubra acus hoy de corrupcn a ex fsca Lus
Moreno Ocampo por haber hecho fasas acusacones en su contra, y denunc
que hay quenes ntentan sacar rdtos potcos o econmcos procesando
|udcamente a personas, a o me|or sn motvos.
"En sus decaracones a Rado Amrca, a |ueza reaccon ante as
decaracones de ex fsca, quen anoche en e programa Tempo Nuevo
mencon como un caso de corrupcn que e Congreso no e haya ncado un
|uco potco cuando a magstrada -segn d|o- fasfc documentos.
"-Prmero e quero acarar que no modfqu nnguna decaracn testmona...
y segundo e quero decr que estoy muy, pero muy de acuerdo con usted y con
toda a cudadana y todos os perodstas que dcen que hay que uchar contra a
corrupcn -coment-. F|ese que no so hay corrupcn cuando usted procesa a
una persona, muchas veces creo que hay corrupcn cuando usted hace fasas
acusacones y cuando esas fasas acusacones son con fnes nconfesonabes
(sc) -d|o Servn de Cubra.
"Cuando se e pregunt s quera decr que a dfamacn es una forma de
corrupcn, a |ueza asegur:
"-La dfamacn es una corrupcn y muchas veces se trata de querer sacar
rdto procesando gente. Creo que hay que uchar contra a corrupcn, pero a
corrupcn est en todas as cosas."
Las palancas de cambio
En as socedades modernas e cudadano no est soo. Puede agruparse en
organzacones que no persguen obtener e poder, sno que tenen un ob|etvo
nco -como savar as baenas o proteger e desarroo urbano. Puede recamar
en os organsmos nternaconaes. Puede potencar su voz a travs de os
medos de comuncacn. Puede envar cartas de ectores, amar a as rados,
partcpar en programas de teevsn. Hoy es habtua a presenca de
cudadanos en os programas perodstco-teevsvos y radaes. Ese espaco
puede y debe ser expotado como cana de conexn entre ntereses comunes y
especfcos.
En e ao 1987 me nvtaron a que era e segundo programa de |acobo
Tmerman, que haca un reporta|e de una hora de duracn. Charando con m
amgo Ra Saes sobre cmo aprovechar ese espaco, me sugr que nvtase a
a gente a hacer ago. As fue que despus de expcar as venta|as de sstema
de |uco ora que se dscuta en a Cmara de Dputados, saqu m agenda y
propuse a a audenca que amara por tefono a os dputados para pedres que
sanconaran esa ey.
E mtodo fue perfecconado uego, y en Poder Cudadano organzamos
campaas de "dos amados por a |ustca" donde nvtbamos a a gente a hacer
un prmer amado teefnco a Senado. En una ocasn o hcmos desde
"Tempo Nuevo", para mpusar a reforma de a ey de |uco ora, y en otra desde
"Hora Cave", para averguar a forma en que e Senado ba a controar os
antecedentes de os |ueces propuestos para e Trbuna de Casacn. E segundo
amado se hace a una organzacn (que en ese caso era Poder Cudadano) para
contar o que se haba hecho y tener concenca de carcter grupa de a
actvdad. En os dos casos as personas regstraban sus amados y uego eran
convocados a os programas para que reaten su experenca.
,3
Ese fenmeno en e cua as personas a|enas a crcuto de os medos pueden
ser aternatvamente receptores o emsores, no es otra cosa que a era de a
comuncacn, en a cua e hombre de a cae puede hacer uso de a tecnooga
para manfestarse, dvugar su opnn, reconocer posturas o vountades
comunes y potencar vountades.
La agenca Marcet/Dreyfus prepar un avso teevsvo para Poder Cudadano
nsprado en a sere norteamercana >ng ,, en e que e maestro cego
expcaba a |oven dscpuo cmo se controa a corrupcn:
-Maestro, cmo se puede extraer e monstruo de a corrupcn de corazn de
os hombres?
-Nade puede regenerar una fruta podrda.
-Y entonces qu puede hacerse?
-Ege buenos |ardneros, controa cmo hacen su traba|o y as evtars que a
fruta se pudra.
-Pero maestro, e huerto es muy grande.
-Por eso no es tarea para un hombre soo.
Aunque usted no o adverta, a recbr toda esta nformacn, partcpa de
debate pbco. La proferacn de as encuestas de opnn hace que usted
partcpe sn darse cuenta. Sus deas son regstradas aun cuando no e
pregunten. La encuesta ha sdo un factor de transformacn -una revoucn-
muy mportante, que permte a a drgenca saber qu pensa a gente. Y aunque
usted no o adverta os drgentes estn muy atentos a su opnn.
A travs de estas modfcacones e mundo entero est asstendo a un
movmento ssmco que derrumb e sstema comunsta y est conmovendo os
pases captastas: e descontento de os cudadanos con sus drgentes. Las
tcncas de management que revouconaron as formas de produccn
econmca deben ser utzadas para evtar que e nters pbco sea e nco
nters no representado.
Cada vez son ms os que no aceptan ser vctmas de sstema y asumen su
parte de nuestro destno comn. La concenca de a crss es nuestra
oportundad de cambo.
CAPITULO VII
MEDIDAS CONTRA LA CORRUPCION
EL ACTO de corrupcn podra ser entenddo como una confscacn a a
nversa. Cuando e Estado se apropa de os benes prvados de un cudadano
-sea una empresa, una estanca o una casa- y no e paga o estpuado por a
Consttucn, comete un acto smtrcamente equparabe a que perpetra aque
partcuar que se apropa de ago pbco sn dar compensacn. Cuando e
Estado confsca, trasada a domno pbco -sn compensacn- ago que estaba
en a esfera de domno prvado. Cuando un funconaro se corrompe, desva
-tambn sn compensacn- un nters pbco en dreccn de un nters
prvado: e de y e de su corruptor.
,0
La corrupcn mpca, por o tanto, a apropacn prvada de un ben pbco.
Precsemos os trmnos: a apropacn ilegal. Hay casos, en efecto, donde e
nters prvado se ampa sobre e nters pbco dentro de un marco |urdco
adecuado, de a msma manera que, en determnadas stuacones, e nters
pbco avanza sobre e prvado egamente. En este sentdo, a contrapartda
exacta de a expropacn (ega) es a prvatzacn (tambn ega); mentras a
confscacn es e anverso de a corrupcn.
El valor de lo p.blico
Estas refexones nos nvtan a recordar un eevado vaor que en os tmos
aos se ha deprecado y que, parad|camente, es e que estamos defendendo a
decdrnos a uchar contra a corrupcn. Se trata de vaor de o pbco, aquea
esfera de a vda que quz creemos no nos corresponde en tanto ndvduos,
pero de a cua partcpamos, an nadvertdamente, en tanto cudadanos.
Vvmos en tempos prvatstas. En nuestra ca|a de resonanca cutura o
prvado ha adqurdo una connotacn postva, y o pbco -sobre todo o estata-
una connotacn negatva. Sn embargo, quenes tenemos agunos aos de edad
recordamos das estatstas, cuando todo aqueo que se refera a o prvado
despertaba ecos de sospecha y se supona que as actvdades mportantes
deban corresponder a Estado. E pnduo sgu su curso hasta ubcarse en e
extremo opuesto, y as nos encontramos hoy creyendo que todo debera ser
prvatzado.
Este cma cutura resuta a prmera vsta contradctoro con a decsn de
combatr a corrupcn. Luchar contra este ma, en efecto, mpca defender o
pbco contra una forma egtma de o prvado: mpca revndcar a cosa
pbca en un tempo de desprestgo de Estado. La contradccn que en esta
poca mpera entre o pbco y o prvado (ventos prvatstas por un ado; ucha
contra a corrupcn por e otro) se acara a a uz de una dstncn que
estabec Ben|amn Constant, doctrnaro bera de prncpos de sgo pasado.
Constant afrm que exstan dos bertades. Una es a que am a bertad
"moderna", que garantza una esfera de ntmdad donde no puede entrar e
poder de Estado. Se trata, por e|empo, de a bertad de concenca, a de
expresn, a propedad prvada, derechos todos estos que pertenecen a mbto
de a bertad "moderna" o prvada, que defende o prvado frente a o pbco.
Pero tambn hay una bertad "antgua", segn Constant, que es e derecho a
ntervenr en as dscusones y as decsones de Estado: a bertad de partcpar
de o pbco. Cuando escrba esto a prncpos de sgo XIX, Constant pensaba
en Atenas, cuyos cudadanos gozaban de una democraca drecta. Se reunan en
a paza pbca, dscutan os asuntos de a cudad y votaban as eyes. Ago
smar ocurre hoy en os cantones suzos y en os to*n meetings de Nueva
Ingaterra.
Entre os atenenses as bertades "modernas" carecan de entdad, porque e
ndvduo se pensaba a s msmo como membro de organsmo potco, y a
organsmo potco como un con|unto armnco de ndvduos. Por o tanto,
cuaquer decsn que e Estado tomase era una decsn que cada cudadano
senta como persona.
Hay, pues, dos maneras de ser bre. Vvr para s, en fama, a margen de a
nacn y vvr como propo e destno hstrco de a nacn: o prvado y o
pbco. Para os atenenses, e peor castgo era e ostracsmo, e exo de esa
aventura coectva que era su maravosa cudad. Esquo, autor de cen obras
teatraes, quso que en su eptafo so fgurase: "Pee en Maratn". No hay
ago maravoso tambn en partcpar de a aventura argentna? Nos bastara
con vvr so en fama? Segn Arsttees, so os doses y as bestas pueden
prescndr de a comundad potca. Y sn embargo, as bertades "modernas"
,,
parecen dar por supuesto que e Estado es potencamente host a ndvduo.
Cmo se eg a desprestgo de a cosa pbca?
Sucede que hstrcamente espaco y bertad han vvdo en reacn nversa.
Atenas pudo constturse en modeo de a bertad "antgua" por sus dmensones
reducdas. E terrtoro era pequeo y haba muy pocos habtantes, os cuaes
podan por o tanto reunrse a daro a debatr. A medda que e espaco y a
pobacn crecan, a medda que a polis era reempazada por e Impero, y as
regones feudaes se unfcaban en monarquas, y as monarquas se
transformaban en Estados-nacn, e ndvduo comenz a ser pauatnamente
ae|ado de nceo donde se tomaban as decsones potcas.
Cuando e Estado se ae| hasta voverse a|eno a cudadano, ste se refug
en a prvacdad, en a versn moderna de a bertad. Las bertades
"modernas" naceron en os sgos XVII y XVIII con Locke y Montesqueu, ba|o dos
condcones que aenaban a cudadano de Estado: e Estado era e rey y e
cudadano careca de poder de decsn, y a nmensa nacn haba reempazado
a a cudad como recnto de a vda potca.
Frente a ese Levatn, expusado de a aventura coectva, e ndvduo se
proteg detrs de un muro de derechos: de propedad, de expresn, de
concenca, de ntmdad famar. "S e Estado me es a|eno, s es un aparato de
poder sobre cuyas decsones yo no tengo contro", parecera haber razonado e
ndvduo moderno, "prefero en todo caso que no tome demasadas decsones y,
por o que a m respecta, que no nvada m prvacdad".
El regreso de la libertad antiga
Sn embargo, as condcones potcas de a moderndad hoy han cambado.
Por un ado prevaece a democraca que acerca nsttuconamente a cudadano
y a Estado; por e otro, a revoucn de as comuncacones dsmnuye
smbcamente e terrtoro nacona: hasta certo punto a asambea atenense
vueve ba|o a forma de una nmensa patea cotdana. Leemos os msmos
daros, omos y vemos os msmos programas de rado y teevsn, dscutmos
os msmos temas: nos comuncamos cada vez ms. La socedad vueve a
empequeecerse y, por o tanto, a bertad "antgua" de partcpar en o pbco
cobra vgenca una vez ms.
Los pebsctos actuaes son un e|empo de este cambo. Hace agunas
dcadas, cuando yo era estudante, se daba por supuesto que os resutados de
un referndum no seran adversos a os deseos de goberno de turno. S ste
eega someter una pregunta a a decsn popuar, era porque estaba seguro de
a respuesta, ya fuese por que a pregunta era obvamente ben pensante, ya
fuese porque haba sondeado a opnn pbca a travs de encuestas.
Sn embargo hoy os pebsctos se perden, como suced en a provnca de
Buenos Ares, en Dnamarca y en Canad. Exste, en a actuadad, un actor cuya
respuesta es mprevsbe: e cudadano. En a medda en que e Estado se
vueve ms y ms democrtco y crecen as posbdades de partcpacn,
aumenta e nters de ndvduo por e|ercer su derecho a ntervenr en as
decsones pbcas.
Sn que haya desaparecdo a bertad "moderna", que nos asegura contra a
ntromsn de Estado en nuestra vda prvada (a ea pertenecen a bertad de
cuto y de expresn, e derecho de propedad, a nvoabdad de domco y de
os papees personaes), a ea se agrega fuertemente e regreso de a bertad
"antgua" de vvr y convvr a aventura de una nacn en a hstora a travs de
Estado partcpatvo y democrtco. En a medda en que vamos sntndonos
ms nvoucrados en esa aventura, sta pasa a formar parte de nuestras vdas
ndvduaes, y desprendernos de ea nos sgnfca una prdda: a de o pbco.
"Ouedamos prvados de..." o pbco.
,)
Es en este contexto que se nserta a ucha contra a corrupcn. Cada vez que
nos ndgnamos por su exstenca, estamos revndcando e vaor de o pbco
frente a avance desordenado de os apettos prvados. Oueremos que tanto os
funconaros como os cudadanos de|en de pensar so en eos y que, desde e
Estado, tengan en cuenta os ntereses de a nacn.
La ucha contra a corrupcn es e campo de bataa de un nmenso confcto.
De un ado est a poderosa atraccn de os ntereses prvados que amenazan
desbordar su cauce hasta arrastrar ncuso os ntereses pbcos: a bertad
"moderna" amenaza a a "antgua". De otro ado est e esfuerzo ncesante por
controar y contener ese desborde, construyendo zan|as y dques que nos saven
de a nundacn y resguardando as un espaco pbco. De aguna manera, e
"nosotros" aspra a contener a "yo".
Prosperar y dar
La fbua de as abe|as que escrb Bernardo de Mandeve, cuya morae|a
era que os vcos prvados, ben mane|ados por un hb potco, pueden ser
convertdos en vrtudes pbcas, tambn puede ofrecernos una nterpretacn
menos cnca: e egosmo generazado de o prvado -podramos eer- puede ser
transmutado en benefco pbco sempre y cuando os gobernantes no sean
egostas.
Toda socedad captasta, escrb Francos Perroux, funcona reguarmente
gracas a sectores que no estn mpregnados n anmados por e esprtu de a
gananca y de a bsqueda de mayor benefco. Cuando e ato funconaro, e
sodado, e magstrado, e sacerdote, e artsta, e sabo, son domnados por e
esprtu de a gananca, a socedad se hunde.
Exste una sere de profesones que suponen un esprtu dstnto de de ucro.
A a sta que da Perroux podemos agregar e mdco, e perodsta, e profesor
unverstaro, e maestro: hay en a socedad mtpes profesones que, s ben
deben ser remuneradas para que quenes as e|ercen puedan vvr con dgndad,
no son eegdas en funcn de una eventua retrbucn econmca sno por
vocacin'
No conozco me|or descrpcn de a vocacn que este adago nmemora:
"Navegar es necesaro; vvr no o es". He aqu a vocacn marnera o, s se
reempaza "navegar" por escrbr, gobernar, pensar, etc., he aqu a vocacn.
Morr es nevtabe; abandonar una verdadera vocacn, en cambo, es
mpensabe.
Cuando una profesn es vocacona, se a practca como un fn en s msma:
posee un vaor ntrnseco. En cambo cuando a profesn es entendda como un
medo que conducra a otro fn (a retrbucn econmca, por e|empo), su vaor
es nstrumenta. Hay agunas profesones -entre eas a de potco y e
funconaro pbco- que suponen un ato contendo vocacona y un ba|o
contendo nstrumenta.
Lo anteror no mpca una dvsn manquesta entre aqueas personas
enfrascadas en ganar dnero, y aqueas otras que se han dedcado a su
vocacn. Todos os hombres, en e fondo, respondemos a dos motvacones: una
es e deseo de prosperdad econmca; otra es a entrega de una vocacn. E
empresaro es tambn cudadano, y en ta sentdo est aberto a amor por a
cosa pbca; de a msma manera que e maestro necesta de una remuneracn
econmca para su subsstenca.
E ser humano es carne y esprtu. E socasmo tende a exagerar nuestro
nmo pbco, sn tener en cuenta que no somos hroes; mentras e berasmo
enfatza e esprtu prvado sn tener en cuenta que, por naturaeza, no pensamos
so en nosotros msmos. Exste, tambn, a aegra de dar. A ado de homo
economics de os economstas beraes opera e zon politi5n de Arsttees.
,/
Segn e gran fsofo grego e hombre era un anma potco (o pbco).
Esta defncn est ntmamente gada a a poca en que fue gestada: a edad
csca de Atenas. E hombre era concebdo como un ser que, por esenca,
partcpaba de a vda cvca y cuyo peor castgo, ms temdo an que a muerte,
era e ostracsmo. A partr de Adam Smth comenz a tomar cuerpo a dea de
que e hombre es, por defncn, economics' ?i5os, en grego, quere decr
"casa"; &omo economics es e hombre domstco, que tende haca su hogar
prvado, sus ngresos, su enrquecmento. Sostener hoy una de estas dos
concepcones antropogcas con excusn de a otra sera un reducconsmo de
esa compe|a undad que es e ser humano.
@0errotar o controlar8
Aceptar que e hombre puede ser generoso y a a vez egosta, y que su ucha
persona consste muchas veces en controar as pasones que o arrebatan, nos
ayuda a comprender as caracterstcas de a corrupcn y, por o tanto, as de as
meddas posbes para combatra. S creemos que a Argentna debera reforzar
y ampar e mecansmo de contro y de ucha contra esa pasn vcosa que se
desborda, tambn deberamos preguntarnos qu se puede esperar: acaso una
socedad futura absoutamente no corrupta? Es esto posbe? S no o es, cu
tendra que ser e mte de nuestras esperanzas en a matera?
Los estudosos de tema concden en que sera utpco pretender a derrota
fna de a corrupcn. Car Fredrch, por e|empo, dce: "La corrupcn Puede ser
reducda, y contenda; nunca emnada".
En otros trmnos, se puede vencer esta o aquea enfermedad: a enfermedad
es nvencbe. De a msma manera, e gran|ero debe controar a yuyo para que
a cosecha no fracase, pero nngn hombre de campo se hace a usn de
emnar a yerba maa defntvamente. S se ncendase e terreno, tambn
ardera e trgo.
Ese es e pegro que coneva aque fanatsmo mora que hace odos sordos a
una saba frase: "Hay que moderar a ndgnacn con a fosofa". Muchos maes
nos enfurecen, pero debemos raconazar nuestra ra y tener concenca de que
hay certos mtes contra os que no podemos uchar. La corrupcn puede ser
reducda a nvees compatbes con a supervvenca de eso que ambamos "o
pbco", pero no es posbe emnara por competo. S gnoramos esta readad,
e abrmos as puertas a eventuaes dspotas de espada famgero: os tembes
deres morazadores. Oun controara despus a morazador?
Y sn embargo, a parado|a nsta en e fenmeno de a corrupcn es que s se
a combate con este nmo reasta, a ucha se perde. Hay que peear contra a
corrupcn con todas as fuerzas, como s se pudera erradcara, para despus
resgnarse a su (dsmnuda) subsstenca.
En este sentdo se puede estabecer una anaoga entre a ucha contra a
corrupcn y a ucha contra a nfacn. Como suee decr Roberto Aemann, s
se combate enrgcamente a nfacn, como s se pudera erradcara, e
resutado es un ndce ba|o de nfacn. S en cambo se a trata suponendo que
es nevtabe, e resutado ser a hpernfacn. Lo msmo ocurre con a
corrupcn: se debe uchar contra ea como s fuera erradcabe y aceptar so
despus que no o es.
Sobre esta parado|a hay una frase de San Agustn: "Ora como s todo
dependera de Dos, y traba|a como s todo dependera de t". Lo cua quere
decr: s traba|as y no obtenes e resutado esperado, ah recuerdas que exste
un factor mprevsbe que no puedes controar; y s confas excusvamente en a
mprevsbdad de destno, y no obtenes tampoco resutados, recordars que tu
vountad tambn debera estar comprometda en a tarea.
,*
La ucha contra a corrupcn debera segur este crtero: "Lucha contra ea
como s puderas vencera de todo; contempa con serendad que ea subsste,
porque a mperfeccn de os seres humanos es nvencbe".
E pesmsmo ms agudo en esta matera fue exhbdo por e gran coumnsta
norteamercano Water Lppmann, quen advrt que a corrupcn no es ago en
o cua haya cado a socedad despus de navegar otras aturas; por e contraro,
sempre hubo corrupcn. Lo dferente es que ahora apenas empezamos a
concebr a posbdad de un Estado no corrupto.
Cuando habamos de creencas utpcas por o genera nos refermos a
concepcones que postuan deaes futuros nacanzabes. Sn embargo, exsten
tambn as utopas retroactvas, y es con eas que dscute Water Lppmann.
Kar Marx, por e|empo, sostena que hubo una poca en que nade tena
propedad prvada, y en eso conssta a armona soca perfecta. Tambn
Rousseau crea que cuando aguen d|o "esto es mo" empez a n|ustca y a
desguadad. Por o tanto, exsten quenes creen que hay un ceo esperando a
hombre en e futuro y quenes evocan un paraso pasado. Mentras tanto, e
hombre est en a terra.
Segn Water Lppmann, por o que respecta a a corrupcn e paso de tempo
no nos ha expusado de nngn paraso. Sempre ha habdo corrupcn, pero so
ahora estamos concbendo a posbdad de una socedad no corrupta y
avanzando entamente en esa dreccn. Lppmann agrega una observacn
bastante descorazonadora: para muy pocas personas, quenes se encontraran a
nve de os genos, os hroes y os santos, a vda pbca es una vocacn
absouta, porque so en e ato nve aparecen gratfcacones no econmcas
como e poder, a fama, e protagonsmo de a Hstora. Para a nmensa mayora
de os potcos y funconaros menores -se refere a os Estados Undos de os
aos cuarenta-, a carrera pbca es una ocasn para servr me|or sus ntereses
prvados. S no, se dedcaran a otra cosa.
La poscn de Water Lppmann es nteresante porque reavva a parado|a a a
que nos referamos. E mundo moderno ha consegudo un estado de cosas
donde o pbco rene y o prvado tenga su esfera. Sn embargo, este ogro
conceptua es, por e momento, una utopa en e me|or sentdo de a paabra: un
dea que nos convoca y promete reazarse. Pero es rdcuo, segn Lppmann,
desaentarse porque no se haya efectvzado todava. Aguna vez pondremos e
pe en Marte, pero no hay que desesperarse porque an no hemos egado.
Los especastas, pues, adverten contra as usones desmeddas en matera
de ucha contra a corrupcn, y a msmo tempo aentan a peear con todas as
fuerzas posbes contra ea. Es una propuesta que carece de soucn gca
pero no por eo es menos sensata. Equvae a dema fundamenta de hombre:
debe uchar por vvr, aunque sabe que a muerte o espera a fna de camno.
Se trata de a condcn humana. "E hombre es una caa que pensa", escrb
Pasca.
Corrpcin y democracia
Sempre en torno a a cuestn de as caracterstcas que deber tener todo
propsto de combatr a corrupcn, es necesaro dstngur os rasgos que este
fenmeno adquere segn os gobernos sean autocrtcos o democrtcos. En
as autocracas, a corrupcn es dsmuada y centrazada. En e Paraguay de
Stroessner, a corrupcn era admnstrada y ocutada desde e goberno. Hoy,
porque hay ms democraca, estaa e escndao de os autos contrabandeados.
A no saberse sobre a corrupcn en a autocraca, a dscusn de tema puede
ser controada por un tempo, hasta que, a trascender a a cae, termna por
convertrse en e prncpa argumento contra e rgmen.
,9
En democraca, a presn popuar sobre e goberno es posbe porque a
corrupcn se sabe: os medos de comuncacn son bres, a oposcn potca
denunca a goberno. En ese cma es ms fc conocer os casos de corrupcn,
pero a partr de ah se abre un dema. Oue e tema se dscuta y os detos se
denuncen es atamente postvo, pero s os casos no se resueven, se genera un
desaento coectvo.
Conocemos dos e|empos cercanos de a posbdad de resover (o no) as
denuncas sobre corrupcn. Uno postvo: e |uco potco de Fernando Coor de
Meo que ocurr en Bras. E otro, negatvo (porque as denuncas fueron
acaadas): e apoyo popuar a deres sedcosos que tuvo ugar en Venezuea.
Vae aqu e e|empo de a enfermedad. Es me|or o peor saber que a padezco?
S e conocmento me ayuda a curara, es me|or. Pero s a msmo tempo que a
conozco me dcen que es ncurabe, me pone en un estado de nmo muy
pegroso.
Mentras a autocraca puede convvr certo tempo con a corrupcn porque
a ocuta y adems reprme a quenes osan denuncara, democraca y corrupcn
son ncompatbes: porque se a conoce, no se a toera. Por ago deca
Montesqueu que, en tanto e prncpo que preserva a despotsmo es e temor
que nspra e dspota en os cudadanos hasta convertros en sbdtos, e
prncpo que preserva a as democracas es a vrtud cvca de os funconaros y
os cudadanos. La democraca en suma, aspra a ago ms eevado: que os
cudadanos, a quenes nade somete, se autocontroen. Su probema es, a partr
de ah, vvr a a atura de o que aspra.
El arsenal contra la corrpcin
Ahora que por fn os argentnos vvmos en democraca, hay una sere de
meddas posbes para combatr a corrupcn, de acuerdo con a opnn de os
autores que se ocupan de tema. A contnuacn enumerar un decogo,
acarando en cada caso s os efectos de esa medda sern vsbes en e corto,
medano o argo pazo.
1. Una campaa de movzacn genera contra a corrupcn. Es un mtodo
que ha ocurrdo en a hstora, por o genera mpusado desde e goberno, y que
supone un pazo corto: entre tres y ses meses de persegur |udcamente a
quenes sean acusados de actos de corrupcn. E pegro de este mtodo es que
sea utzado a a manera de a "tcnca de chvo expatoro" denuncada por Lus
Moreno Ocampo en e captuo VI de este bro.
2. La formacn de comsones especaes como fue en su momento a
CONADEP de Nnca ms. E dputado |uan Pabo Cafero propuso este mtodo
en una emsn de m programa teevsvo. S e Poder |udca y e Legsatvo,
por razones varas, no resutan operatvos, e Poder E|ecutvo y e Paramento
podran desgnar una comsn de personas nob|etabes para anazar e
probema y evar os presuntos cupabes a a |ustca. Tambn esta medda
supone e corto pazo y a urgenca por ograr una soucn.
3. La formacn de os servdores pbcos a partr de una mora o et&os
admnstratvo smar a de otros ofcos no econmcos como e de sacerdote o
e mdco. Esta medda, cuyos efectos se vern a argo pazo, propone concebr
a funconaro pbco como una personadad de gran prestgo soca y
remuneracn adecuada, que "egrese de una escuea especazada e ngrese" a
servco de Estado por concurso.
4. Confando en cambo en un pazo muy argo, es no so posbe sno
tambn necesaro reconsttur a mora de a socedad en todos sus sectores y
nvees a travs de a educacn tca y cvca, que enseara a os estudantes a
mportanca cave de a mora en e funconamento -aun econmco- de una
)-
socedad. En a Argentna actua, Etca es una matera nfrecuente en coegos y
unversdades. Cmo tener mora, s no se a ensea?
5. E desarroo nsttucona de os rganos de contro, ya sean de tpo
admnstratvo o |udca. Esta medda, que supone tambn e argo pazo, es
bsca. E Poder |udca es un organsmo de contro. La fscaa de
nvestgacones, creada hace trenta aos, tambn o es, a gua que e trbuna
de Cuentas, e Paramento, a prensa bre y a competenca empresara. E
goberno nacona, a su vez, es organsmo de contro de as admnstracones
provncaes.
Los controes mutuos son necesaros para a transparenca y consttuyen a
cave msma de sstema democrtco consttucona: que nade e|erza un poder
sn que agn otro tenga derecho de controaro. E Senado, por e|empo, deber
hacer pbcos os procesos de nombramentos de os |ueces, permtendo as a
cudadano controar as decsones de os senadores. Este es un gran avance.
6. Las prvatzacones, porque como expca |aver Gonzez Fraga en e
qunto captuo reducen a esfera de Estado y con eo as ocasones de
corrupcn. Esta es una medda cuyos resutados se ven en e medano pazo.
7. La eeccn de un presdente y de gobernadores honestos, capaces de
presonar haca aba|o contra a corrupcn. Esta medda, que tambn supone e
medano pazo, es en readad e arma tradconamente democrtca con a que
cuentan os cudadanos y arro|a resutados en e medano pazo. Como se nota
en as encuestas, hoy una magen de honestdad es cada da ms condcn para
ser eecto.
8. A mtodo anteror (e voto) se e pueden agregar otras formas egtmas
de movzacn popuar: cartas de ectores, presenca en os programas de
teevsn, manfestacones en as pazas. As suced en Bras: Fernando Coor
no fue condenado por e Congreso -un congreso tan corrupto como - sno por a
gente, frente a a cua os dputados tuveron que votar.
9. E castgo e|empar de agunos corruptos notoros, mtodo de pazo corto
(y susceptbe tambn de desvrtuarse haca a "tcnca de chvo expatoro").
Cuando Sanas ascend a a presdenca de Mxco, encarce a prncpa
fnancsta, a prncpa sndcasta y a prncpa burcrata de pas y empape as
cudades con cartees que os mostraban vestdos de presos. En Itaa, e
operatvo Aani plite se concreta en centos de detencones.
La Argentna desconoce acttudes seme|antes. Posee, en cambo, una curosa
fgura ega: a prsn preventva excarceabe, o que equvae a decre a
ncupado "usted est preso, pero bre". E castgo e|empar a que me refero es
a prsn, preventva o no, no excarceabe.
10. Es necesaro, por tmo, que a as empresas mutnaconaes que nvertan
en nuestro pas se es ex|a e msmo crtero tco que es requeren en sus
pases de orgen. Las empresas norteamercanas que cometen actos de cohecho
en e exteror son sanconadas por a egsacn de os Estados Undos. Sera
razonabe estpuar un conveno nternacona por e cua as empresas de os
pases desarroados no pudesen perpetrar actos corruptos en os pases
subdesarroados.
Cuaquer accn que se emprenda contra a corrupcn, s quere ser
fructfera, no podra nunca basarse en una soa de estas meddas, sno
armonzaras en e marco de una campaa sostenda. Yo creo que a Argentna
se acerca cada vez ms a a posbdad de que ta campaa se efectvce. No
soy pesmsta en esta matera; a contraro. Creo que os tmos sucesos que
han tendo ugar en Bras e Itaa, sumados a a nquetud mperante en Per,
Venezuea y nuestro propo pas, son sntomas de un nuevo momento hstrco.
E exceso de desorden encontr sus mtes, y a socedad comenz a reacconar.
Y, por o que respecta a a Argentna, a experenca de os errores pasados, que
nos ensearon os absmos en que un pas cae cuando cede a as tentacones
)1
que o acosan, es una herramenta nvaorabe a a hora de enfrentar nuestro
tercer desafo: domar e potro de a corrupcn.
CAPITULO VIII
CASOS RECIENTES
)1
EL OB|ETO de este bro es, prmero, terco: en sus pgnas hemos ntentado
resumr y comentar e estado de a doctrna en matera de corrupcn. Cuando
me puse a eer sobre e tema, a fnes de 1991, descubr un ampo matera que
dsta sn embargo de dar una magen acabada y competa, comparabe a otras
reas de a Cenca Potca como, por e|empo, a teora de Estado o a potca
comparada. Hay una "teora de a corrupcn", pues, por construr.
Pero e segundo ob|eto de bro es prctco. Los atnoamercanos, os
argentnos, senten ansedad y angusta ante a uva de denuncas por
corrupcn a as que uego sguen, apenas, tntas |udcaes. Pero domar a
corrupcn es, despus de todo, nuestro tercer desafo. E ado prctco de bro
apunta a vencer e desaento, a mostrar que no so se debe sno que tambn
se puede derrotar e estado de corrupcn en nuestro pas y en nuestra regn;
que es factbe recrear una vda potca y admnstratva bscamente honesta.
En e captuo anteror se seaaron agunos camnos concretos para operar en
este campo, o que en certo modo compementa e captuo qunto escrto por
|aver Gonzez Fraga y e sexto por Lus Moreno Ocampo. En este captuo,
transcrbo agunos artcuos escrtos en e daro La Nacin y en a revsta Visin
sobre casos recentes de corrupcn. Son, s se quere, anss de "corrupcn
encarnada". En e epogo, en fn, se aude a a "guerra" de acusacones
recprocas en matera de corrupcn que han desatado e Goberno y a oposcn
en esta Argentna eectora de 1993-1995; un sntoma caro de que, despus de
dormr por un tempo en e nqueto subconscente de os argentnos, a
corrupcn rrumpe en e centro de a escena.
Los artcuos transcrptos son cuatro. Dos de eos evan e msmo ttuo: La
&ora de Catn' E prmero se pubc en La Nacin e 31 de mayo de 1992. Fue
a prmera vez que examn a dea segn a cua a corrupcn, cuando pasa de
certo mte anunca su propa derrota ba|o a forma de una enrgca reaccn
popuar y, fnamente, potca. En e segundo, La &ora de Catn, pubcado por
Visin e 16 de novembre de 1992, a msma hptess se extende a Amrca
atna a partr de a desttucn de Fernando Coor de Meo.
Los dos restantes artcuos gran en torno de as rcas eccones de caso
taano. Los pubc La Nacin e 21 de febrero y e 14 de marzo de 1993.
La &ora de Catn
Los gravsmos dsturbos de Taanda han rematado en a cada de corrupto
rgmen de prmer mnstro Suchnda Krapayoon y en a exatacn de su
prncpa opostor, Chamong Srmuang, una suerte de Gandh taands con
aspecto monaca. En Itaa, a a rrtacn popuar por e asesnato de |uez
Govann Facone, atrbudo a a Cosa Nostra, sgu a eeccn de Oscar Lug
Scafaro, un demcrata crstano de 72 aos ampamente respetado por su tca
y su regosdad, como presdente de a Repbca. En Fpnas, e canddato
ofcasta para suceder a Corazn Aquno en a presdenca, genera Fde Ramos,
apenas s aventa|a en un argo escrutno pagado por denuncas de fraude a una
canddato surgda de a nada, a |ueza Mram Santago, cuya bandera es a ucha
contra a corrupcn. En a Argentna, en fn, as encuestas de opnn eevan a
tope de a popuardad a personadades a as que se atrbuye honestdad,
seredad o credbdad, en contraposcn con as vrtudes que antes sobresaan:
a deooga, a efcaca o e carsma.
DESARROLLO Y CORRUPCION
)3
Ou est pasando? Una prmera observacn permte seaar que os pases
menconados u otros como Bras -donde e escndao famar y mora sta a
propo presdente Coor- se haan todos a prncpo, en e medo o cas a fna
de a fran|a que numerosos estudos seaan como aqua donde es ms
probabe que domne e tema de a corrupcn: a etapa de transcn entre e
subdesarroo y e desarroo. En peno subdesarroo, desde e momento en que
e sstema se reconoce a s msmo como paternasta y feuda, se o puede
crtcar por anacrnco pero no por corrupto. En peno desarroo, ya mpera un
Estado racona formado por funconaros profesonaes que ngresan por
concurso y ascenden por mrto; os casos de corrupcn exsten, pero son
margnaes. Pero en pena transcn, cuando se agopan ntereses prvados que
no encuentran en un Estado anacrnco e cana nsttucona adecuado a sus
energas de crecmento, avanza a tendenca de ograr as cosas por zquerda
(conforme: Robn Theobad, Corrption, 0evelopment and Bnderdevelopment,
Mcman, 1990, y Samue P. Huntngton, Political ?rder in C&anging Cocieties,
Yae Unversty Press, 1968, pp. 59-72; hay traduccn casteana). La transcn
de subdesarroo a desarroo, por otra parte, es arga: pueden encontrarse en
ea desde pases donde apenas se nsna e desarroo, como Fpnas y
Taanda, hasta pases que, sn haber egado an a a madurez captasta de
Reno Undo o de Suza, tenen un pe afuera de subdesarroo y so es fata un
operatvo de mpeza para sacar e otro, como Itaa y Espaa.
Habra entonces tres etapas hstrcas en cuanto a a corrupcn: una
prmtva, cuando o pbco y o prvado todava se confunden; una ntermeda,
cuando ya se tene una dea de o pbco, de Estado, como una expresn mora
que choca con comportamentos y costumbres que se consderan corruptos
porque ponen e ben de a fama y de can por encma de a comundad goba
(esta es, por supuesto, a escaa de vaores de as mafas), y una fna, cuando a
dea de que haya un Estado organzado y racona a servco de a nacn
consgue mponerse.
Pero hay otra manera de expcar a aparcn de deres como Chamong,
Scafaro o Santago. S en ugar de etapas progresvas de desarroo, pensamos
en ccos recurrentes de accones y reaccones, resuta caro que a pocas de
extrema rgdez suceden pocas de crecente fexbdad y que, cuando stas se
deszan hasta a compacenca, truena en e mbto potco agn nuevo Catn.
SU MA|ESTAD, EL CENSOR
En e ao 184 antes de Crsto, cuando a Repbca Romana se senta cada da
ms ba|o a nfuenca cutura de os gregos, a quenes haba vencdo
mtarmente, Marcus Porcus Cato fue nombrado censor. Desde ese cargo, nc
una vgorosa campaa en favor de a austerdad heredada de os mayores,
contra e u|o y a corrupcn que seguan a a vctora. Catn e Censor,
eventuamente, fracas, pero su deasta empeo qued en a hstora.
No es ega a todos os puebos, en aguna nstanca, a hora de Catn?
Cuando as costumbres se dspan ms a de un mte, a socedad se sente en
pegro. Aguen propone, entonces, un vasto rto de purfcacn.
Savonaroa o propuso en a u|osa y u|uroso Forenca de Renacmento. Y
qu fue a era vctorana que marc e predomno ngs durante e sgo XIX s
no una reaccn contra as empovadas peucas de sgo anteror? Entre
nosotros, deres trgcos y puros como De a Torre y Aem, no reacconaban
tambn contra e cma de o que por entonces eran as prmcas de desarroo
econmco?
Los censores tambn cometen sus excesos. Savonaroa hzo arder a
Forenca. Castro anunc e fn de a Cuba de os prostbuos para turstas, pero
a susttuy por su propa red de poca secreta. La era vctorana fue acusada de
)0
hpocresa y tras ea vno una suerte de destape unversa, cuando todo debe ser
mostrado en un strip tease sn nhbcones.
Dnde est e |usto medo? A veces, sn caer en e cnsmo de un trano que
se eeva en nombre de a mora para nstaar su propo esto de corrupcn, o sn
recubrrse de a hpocresa de os "sepucros banqueados", a bsqueda de a
ntegrdad mora despaza a as otras vrtudes que e potco tambn debe tener
y se busca soamente un der sn tacha, como s aqueas otras vrtudes ya no
mportaran. Ouzs e evangesta |mmy Carter encarn un momento as,
cuando os norteamercanos queran avar a mancha de Watergate. Entre
nosotros, os aos sesenta exataron a un der potco como e doctor Ia y un
der mtar como e genera Ongana que, quz sn brar en otros campos,
compartan un rasgo en comn: a honestdad persona. Era una manera de
reacconar contra e cma de corrupcn gubernatva que haba mperado en os
tmos aos de rgmen peronsta y tambn contra e cma de negocos y
denuncas que se haba formado en torno de a gestn presdenca de Arturo
Frondz y de su ntento por vover a a senda de desarroo.
E tmone gopea a derecha y a zquerda. E bote, que avanza en zgzag,
ogra gracas a esos sucesvos y contradctoros gros, ago parecdo a a nea
recta. Lo que en defntva mporta es saber dnde est un determnado pas, s
en a rgdez excesva que anunca fexbdades o en e deszamento de un vale
todo que recama rgor. Los romanos tenan una sere de magstrados anuaes,
como os cnsues, o vtacos, como os senadores, pero cada cnco aos
nombraban a censor. Cada cnco aos, os romanos hacan e censo. Pero no
era e suyo, como e nuestro, un mero recuento de habtantes. E censor, por o
contraro, tena a su cargo una revsn genera de as costumbres y os
comportamentos y posea, adems, un poder omnmodo: cnsues y senadores,
todos podan ser removdos por e censor. Cada cnco aos, a socedad entera
se someta a este severo examen, a este rto purfcador, para empezar de
nuevo. Conocedores de nmenso poder que otorga a ucha contra a corrupcn,
empero, os romanos mtaban a censor de dos maneras. Prmero, no haba un
censor sno dos, que podan vetarse e uno a otro. Segundo, a Censura no era
una nsttucn permanente sno ccca: refuga brevemente cada dos aos.
En e ao 22 antes de Crsto, cuando a Repbca Romana agonzaba, Octavo
Augusto se procam censor vtaco y a Censura, que haba nacdo en e ao
442 antes de Crsto, de| de funconar como nsttucn ndependente. Naca e
Impero. Cesaba e contro.
Hoy, a mes de aos de dstanca, cuando una socedad cree ahogarse en un
cma de nmoradad, recama a censor. Chamong, Scafaro, Santago,
encarnan esta necesdad coectva. Pueden trunfar o fracasar. La expectatva,
en todo caso, exste. Todo tempo aspra a corregr os excesos de anteror.
La &ora de Catn# Bn vendaval de morali)acin agita a $m-rica latina
Hay das, hay |ornadas, en as cuaes a gente tene concenca de vvr a
Hstora. Esto tambn pas en Bras e 29 de septembre de este ao, cuando a
Cmara de Dputados decd suspender a presdente Fernando Coor de Meo
para |uzgaro por corrupcn. So en Bras? As como e 14 de |uo ocurr en
Franca, pero sacud a Europa y e 9 de novembre esta en Bern pero afect
a os pases comunstas de todas as attudes, e hecho de que en Bras, por
prmera vez, un presdente en e|ercco fuese |uzgado por corrupcn, tuvo un
profundo mpacto en Amrca atna. Lo percb e corresponsa de Ne* Dor5
Times en Brasa, |ames Brooke, a ttuar su crnca de esta manera: Bn ideal
revolcionario recorre $m-rica latina# Honestidad en el (obierno'
Se anunc en Bras pero recorre Amrca atna: ahora queremos gobernos
honestos. S se sgue e tema de a corrupcn en pases como Venezuea, Per o
),
a Argentna, se podr advertr a sugestva concdenca de epsodos recentes
en torno a este nuevo dea que ega a a regn. En 1990 ncaron su mandato
os presdentes Coor de Meo en Brasa y Aberto Fu|mor en Lma ba|o una
dntca consgna: combatr a corrupcn de os potcos tradconaes. En |uno
de 1990, a ser desao|ada de a resdenca presdenca, a esposa de presdente
Menem, Zuema Yoma, anz denuncas contra "os corruptos" que segn ea o
rodeaban, pero su propa fama sera acanzada por severas sospechas a o
argo de 1991: en enero de ese ao esta e escndao amado C*i!tgate,
cuando trascend que a empresa de exportacn de amentos Swft haba
recbdo una soctud de soborno o "coma" de parte de un ato representante de
a fama Yoma, gado a goberno; en marzo, a hasta ese momento |efa de as
audencas presdencaes, Amra Yoma, comenz a ser ndagada y despus
procesada por presunta partcpacn en e avado de narcodares. En abr de
1992 sea denunc que e famoso negocante nternacona de armas Monzer A
Kassar, hoy preso en Espaa, haba recbdo un pasaporte argentno con rreguar
pronttud gracas a a nfuenca de Amra Yoma.
La denunca de os Yoma contra os Menem pareca responder a una ucha de
nfuencas en medo de un goberno a que, segn corroboran en forma unnme
as encuestas de opnn, una ampa mayora de argentnos sospechaba de
corrupcn. Los Yoma sostenen, a su vez, que os Menem han promovdo os
procesos en su contra para "tapar" os propos entuertos. Uno de os ms atos
representantes de can Menem, e secretaro prvado de Presdente, Mgue
Ange Vcco, cay en dcembre de 1991 ante acusacones por vender eche
aduterada a Estado con destno a programas de ayuda soca que ya tenen
estado |udca. Mentras tanto, as reacones entre os canes Menem y Yoma
pasan por ccos de confcto y de acercamento, ponendo a descuberto un
rasgo tpco de a corrupcn: a confusn de o pbco con o prvado, a
exatacn de as famas ("famsmo") por encma de Estado.
Pero os epsodos recentes gados a a corrupcn no se acotan, por certo, en
a Argentna.
E 4 de febrero de este ao, e corone Hugo Chvez se az en armas en
Venezuea, denuncando a corrupcn de rgmen potco que presde Caros
Andrs Prez. La ntentona fracas, de|ando sn embargo a Prez contra as
cuerdas porque Chvez obtuvo, en forma nquetante, un ampo apoyo en a
opnn pbca: mentras e 34 por cento de os cudadanos se adheran a gope,
os ms prestgosos drgentes pedan a renunca a Presdente como nco
camno para savar a as nsttucones. Dos meses despus, e 5 de abr, e
presdente Fu|mor denunc a corrupcn exstente en os poderes egsatvo y
|udca de Per como un argumento para ntervenres. Obtuvo, segn as
encuestas, un abrumador apoyo de a opnn pbca. Cnco meses ms tarde,
e 12 de septembre, cuando a adhesn popuar a su dctadura reformsta
empezaba a durse, Fu|mor evant de nuevo as accones a su favor a
capturar a |efe supremo de Sendero Lumnoso, Abmae Guzmn.
La sta de fechas concdentes podra mutpcarse. Cmo no recordar que a
fnes de septembre de este ao esta en e Paraguay e escndao de os
automves de contrabando que venen de Bras y a Argentna, que consttuyen
e 60 por cento de parque automotor de pas y que "dan traba|o" a 70 m
personas vncuadas a trfco ega? Un contrabando en ta escaa, una tan
forecente "ndustra", so pudo desarroarse con a proteccn de os atos
|efes de E|rcto y a Poca, hoy detendos y procesados por corrupcn.
Con a excepcn de muy pocos pases, a regn entera vve un crescendo de
sospechas y denuncas por nmoradad potca y admnstratva que, s esta
prmero en Bras con e en|ucamento de presdente Coor, podra segur
conmovendo a otros pases ba|o dversas formas, como parte de un vasto rto de
purfcacn. E 29 de septembre, es soamente una fecha hstrca para e
))
Bras o o es, tambn, para todos os que habtamos a sur de Ro Grande? En
qu otro ugar de Amrca atna tronar e escarmento?
ESTADO Y CLEPTOCRACIA
Decmos que un acto es "corrupto" cuando una persona obgada haca otra u
otras por razones moraes o egaes aprovecha esa reacn para benefcarse a s
msma. La corrupcn mpca un acto de deseatad haca otros. Es a tracn
de un mandato, un abuso de confanza. En ta sentdo, puede afectar tanto a
sector pbco como a prvado: e tutor que expota a su pupo, e gerente que
defrauda a su empresa, e perodsta que engaa a su pbco a cambo de
venta|as personaes, comete actos de corrupcn. Pero os actos de corrupcn
prvada pueden ser detectados y castgados cuando e estado se haa en manos
de funconaros probos. S stos se corrompen, a qun podramos acudr?
La corrupcn de os potcos y os funconaros a frente de estado recbe
mayor atencn porque es ms grave. S un |uez es sobornabe, qun
garantzar a |ustca? En readad, e sstema captasta que vemos trunfar en
e mundo se basa en una sut dvsn de responsabdades moraes: se supone
que a gran mayora de as personas hacen ben y estn protegdas cuando
persguen su nters ndvdua o famar, pero eo es posbe soamente cuando
una mnora persgue e nters de con|unto. Esta mnora se agrupa en e
estado. E captasmo bera as nmensas fuerzas de egosmo y de "atrusmo
nmedato" (haca os h|os y asocados), hacndoas servr a nters genera,
pero su propa gca exge que, para que e nters genera sea atenddo, unos
pocos "no" persgan so un fn egosta y "atrusta nmedato" como os dems,
sno tambn un fn atrusta goba Se os ege y se es da poder precsamente
para que o hagan, porque e egosmo generazado es fecundo so cuando
admte a formdabe excepcn de un estado honesto y profesona, a servco de
todos.
En e extremo opuesto de este dea, e estado donde abundan os actos de
corrupcn termna por corromperse msmo. Esta es a dferenca entre
"actos" de corrupcn ms o menos asados, que os hay y habr sempre en
todas partes, porque e poder pone a seres ordnaros frente a tentacones
extraordnaras (|ames Wson), y esa condcn genera que amamos un "estado
o stuacn generazada de corrupcn". Arsttees sea como caracterstca
fundamenta de as formas "mpuras" y de goberno (trana, ogarqua y
demagoga), opuestas a as "puras" (monarqua, arstocraca y democraca), que
en eas os gobernantes usan e poder en benefco propo en ugar de benefco
comn: he ah e vco de a deseatad haca otros nstaado en e centro msmo
de as decsones coectvas.
Cuando a stuacn ega a como, os autores haban de cleptocracia#
teramente un "goberno" %cratos+ 6de adrones" %5leptoes+E a actuacn de una
banda como a que se dce formaban Coor de Meo y Pauo Csar Faras, a a
cabeza de Estado.
Autntco estado, profesona y honesto, de un ado, o ceptocraca de otro,
seran os dos poos posbes, as antpodas de un baance mora. En a hstora
de todos os das, as nacones se mueven haca uno u otro poo. Cuando se
acercan pegrosamente a a ceptocraca, ocurre una reaccn. Cuando as
socedades se senten penetradas por a corrupcn, termnan por asustarse y
eno|arse. Surgen os deres morazadores. E puebo, eventuamente, sae a as
caes. Es a hora de Catn.
BRASIL COMO MODELO
)/
La reaccn de puebo braseo, que se anz a as caes contra a corrupcn
con a consgna "Fora Coor", sorprend a os observadores. No eran os
braseos un puebo aegre y compacente, que baaba y cantaba detrs de a
consgna "vvr y de|ar vvr"? Pero a toeranca haca os actos de corrupcn
rena so por un tempo. Ms tarde, cuando a socedad adverte e descenso
haca un "estado" de corrupcn, cuando en e horzonte se cerne a ceptocraca,
surgen a preocupacn y a aarma.
Ou hace e puebo entonces? Se nucea en torno a un der morazador que
e promete acabar con a corrupcn. Coor gan a presdenca hace tres aos
por agtar esta bandera. De msmo modo se a haba ganado |mmy Carter en
Estados Undos cuando e puebo norteamercano, an conmovdo por e
escndao de Watergate que haba acabado con e goberno de Rchard Nxon,
recam honestdad en e goberno.
Pero a partr de voto a der morazador, pueden ocurrr dos cosas. Una, que
e der satsfaga razonabemente as expectatvas popuares. S ben fa en
otras reas, desde e nguo mora Carter resut mpecabe. A partr de , sus
sucesores Reagan y Bush han tendo que a|ustarse a estrctas pautas de
conducta. Coor, por e contraro, se reve tanto o ms corrupto que os
"mara|aes" o todopoderosos funconaros a quenes denuncaba en su campaa
eectora.
Cmo no expcarse entonces a ndgnacn de hasta entonces
"compacente" puebo braseo? Asustados por a vecndad de a ceptocraca,
os braseos haban votado a un supuesto "der morazador" que es prometa
acabar con ea. Cuando veron que e cruzado era un mpostor, cuando
comprobaron que haba abusado de su confanza para susttur a os corruptos en
vez de uchar contra eos, os braseos saeron a as caes, presonaron a
Congreso e hceron tronar e escarmento. Ouzs e vcepresdente Itamar
Franco fracase en o econmco, quzs de|e a descuberto otras faencas, pero
su austera fgura contrasta, por o pronto, con a arroganca de su antecesor.
VENEZUELA, PERU Y LA ARGENTINA
He aqu, pues, as ses fases de drama de a corrupcn: 1) paso de "actos" a
"estado" de corrupcn; 2) consguente preocupacn popuar; 3) uego, eeccn
de un der morazador; 4) reveacn de engao de der morazador; 5)
ndgnacn popuar; 6) desttucn y reempazo... La hstora de Bras recente
es una secuenca competa en matera de corrupcn. A partr de ea es posbe
anazar otras hstoras atnoamercanas para ver s se aseme|an o s son
dferentes, para compararas con ea.
Tomemos e caso de Venezuea. Mentras era eegdo cas a msmo tempo
que Coor, e presdente Caros Andrs Prez dstaba de presentarse como un
"der morazador". Habendo sdo ya presdente en 1974-79, |ustamente cuando
Venezuea nadaba en e mar corruptor de os atos precos de petreo, Prez
encamaba esa msma case potca sospechada de corrupcn que Coor
prometa erradcar en Bras. Coor de Meo era un enemgo de os partdos
tradconaes. Prez os representaba.
Cuando cunderon en Venezuea denuncas sn cuento que apuntaban en
dreccn de a ceptocraca, o grave fue que n Prez n a oposcn de COPEI
gada con e ofcasmo de a Accn Democrtca (AD), por un ve|o pacto de no
agresn n tampoco a corporacn de os |ueces, ampamente cuestonada,
moveron un dedo para purfcar e sstema. Hubo notabes excepcones como a
de ex presdente Rafae Cadera y e escrtor Arturo Usar Petr.
Sn embargo, a sensacn popuar fue que e sstema democrtco, a a
nversa de o que a fn pas en Bras, no se mpara a s msmo. Esto cre e
)*
cma propco para que e azamento de corone Hugo Chvez contra a
democraca encontrara un nquetante apoyo popuar.
En Bras, os mtares quedaron mudos ante a corrupcn porque hababa a
democraca. En Venezuea, un pegroso sector de ofcaes |venes vo a
Consttucn para habar, a su modo, contra a corrupcn. Ese sector amenaz a
as nsttucones; a movzarse tambn gnor e hecho de que, en aqueos
casos en que e "der morazador" emerge a margen de a democraca como
pretend hacero Chvez, as posbdades de corrupcn son nfntamente
mayores por ausenca de contro. Supongamos un Coor autocrtco: qun
habra puesto freno a sus excesos? Hay ago peor que a corrupcn: e poder
que agunos obtenen a cambo de a promesa de acabar con ea. Lo d|o en su
tempo Lord Acton: "e poder corrompe; pero e poder absouto corrompe
absoutamente".
A gua que Coor y por a msma poca, Aberto Fu|mor ogr e poder a ser
eegdo "contra" os partdos tradconaes a os que acusaba de corrupcn. No
tena, como tampoco Coor, mayora en e Congreso. La hstora, en su caso,
sgu de otra manera. Es posbe que en e Congreso braseo haya bastante
corrupcn; sn embargo, fue e Congreso e encargado de mpar a corrupcn
de a Presdenca. Fu|mor, gope prmero. A en|ucar a Presdente, e
Congreso braseo puso en funconamento a a Consttucn. Fu|mor, , actu
contra a Consttucn. La eeccn de Bras es "a democraca puede". E
mensa|e de Fu|mor es "yo puedo". He aqu a absma dferenca.
En cuanto a a Argentna, ms que un "desvo" de o que pas en e modeo
braseo a a manera venezoana o peruana, o que vemos es un "atraso"
respecto de . A fnes de 1989, cansado de corrupcn, e puebo braseo
escog a canddato que se presentaba como un der morazador. Es probabe
que esa nstanca egue en 1995 a a Argentna. Todas as encuestas regstran a
preocupacn popuar por a corrupcn. Cuando se pregunta a a gente por as
vrtudes que debe reunr un gobernante, a honestdad fgura prmero en as
encuestas. Es probabe que en as prxmas eeccones se e|a entonces a un
canddato con buena magen mora. Ouzs no haga fata buscar fuera de os
partdos tradconaes: dentro de eos hay potcos con magen sera como e ex
gobernador Bordn y e mnstro de Economa Cavao en e |ustcasmo, como e
senador De a Ra y e gobernador Angeoz en e radcasmo. No har fata
entonces un Coor o un Fu|mor "antpartdo" sno un Carter "de" partdo. A
partr de ah, e camno se abrr a a satsfaccn popuar ante e nuevo der
morazador o a una ndgnacn que, a por 1997 o 1998, hara recordar a
Coor.
CATON Y SUS EMULOS
Coor e engaador, Chvez e nsurrecto, Fu|mor e dctador... Por una razn
o por a otra, nnguno de estos pretenddos deres morazadores acanza e nve
de ese arquetpo de a ucha mora que fue Catn e Censor. Sabedores de que
as socedades atravesan fases sucesvas de compacenca y de rgor frente a a
corrupcn, esos grandes arqutectos de nsttucones que fueron os romanos
dotaron a su repbca con una extraa magstratura: cada cnco aos tronaba e
Censor.
Las dems magstraturas de a Repbca Romana eran anuaes: os cnsues,
edes, pretores y trbunos eran eegdos por un ao cada ao. No e censor: ste
eegdo por un ao, cada cnco aos. Su msn, aparte de hacer e censo, era
revsar e comportamento de os potcos y os cudadanos; sus poderes de
acusar y remover eran nmensos. A ao de haber asumdo, empero, e censor
cesaba en su cargo y, por otros cuatro aos, smpemente no o haba. Hasta e
prxmo turno, e rgor era reempazado por a compacenca.
)9
Catn actu como censor en e ao 188 antes de Crsto, cuando Roma
empezaba a sofstcarse y "abandarse", a voverse menos "romana" por a
atraccn de Greca, su ms recente vencda. Catn ntent parar este proceso.
A fn, e austero Catn perd y con , Roma, pero su fgura queda ndemne en
e pedesta, porque en vez de atacar a a Repbca o abusar de ea, o que quso
fue savara en su orgna pureza.
Aunas dcadas ms tarde, cuando e ma de a Repbca Romana haba
avanzado en medo de as demagogas, e mtarsmo y as guerras cves, Sa
quso savara otra vez. No se e recuerda empero como "e censor" sno como
"e dctador". En Roma, a dctadura no era e exceso que es hoy, sno una
magstratura repubcana que so duraba ses meses: durante ese apso, se
confaba a un cudadano penos poderes para savar a a patra en pegro. Lo
que hzo Sa fue extender a dctadura para a cua haba sdo eecto ms a de
mte prevsto, quedndose varos aos con a suma de poder. Ouzs sn
querero, o que hzo e dctador Sa en vez de savar a a Repbca fue abrr e
camno a a "dctadura vtaca" de |uo Csar y a mtarsmo de Impero que
vendra despus.
Amrca atna necesta Catones. Lo que ha consegudo hasta ahora son
mpostores como Coor o Sas como Fu|mor. Lo que acecha detrs de a fgura
de deres umnados como e corone Chvez es aun peor: ago parecdo a a
fgura de mon|e domnco Torquemada, |efe de a Inquscn espaoa en
tempos de descubrmento de Amrca, quen ba|o e pretexto de combatr a
corrupcn de as deas y savar a undad de Crstansmo ape a a tortura
sstemtca gracas a un poder sn mtes, srvendo de contraste a a fgura pura
y trgca de otro mon|e domnco, su contemporneo Savonaroa, quen trat sn
xto de erradcar a corrupcn de Forenca medante e uso excusvo de a
paabra. Savonaroa fue, segn e |uco despectvo de Maquaveo, "un profeta
desarmado". Sav su ama, pero no a Forenca. Ser ste e destno de
perodsmo y de todos aqueos que denuncan a corrupcn en Amrca Latna,
sn otras armas que una cmara, un mcrfono o una mquna de escrbr? Es
posbe pero no probabe: Amrca atna est amada a un me|or destno.
MEXICO Y COLOMBIA
Ponendo e e|empo de Bras como referenca, es posbe ubcar en un desvo
o por detrs os casos de Venezuea, Per y a Argentna. Coomba es dferente
porque sufre e embate de as ms grandes fuerzas corruptoras; a suya es una
corrupcn atpca, que surge por afuera y por deba|o de Estado como una de as
negras consecuencas de narcoterrorsmo. No por eso de|a de gopear a centro
de poder con esta nquetante pregunta: cu de os Gavra manda en
Coomba, Csar o Pabo Escobar?
Mxco, por su parte, parece desmentr todo o dcho hasta ahora. Oue a hay
corrupcn, que en Mxco a "mordda" es una nsttucn de o ato a o ba|o,
qun podra negaro? Por dcadas sn embargo, e rgmen de PRI domnante,
que e ha dado a a nacn sus presdentes desde hace ms de sesenta aos, no,
parece haber sufrdo agtacn popuar aguna, n os embates de nngn censor.
Segn e profesor Andresk -uno de os destacados estudosos de a
corrupcn- a ceptocraca es "un sstema de corrupcn agravada por a mafa y
moderada por e amgusmo". Por "amgusmo" entende Andresk toda una sere
de vncuos de fama, partdo y centea que orentan "funconamente" a a
corrupcn, canazndoa en e nteror de un sstema.
Los escostcos dran, de otra manera, que a veces se toera un ma cuando
es "menor", esto es, cuando se presenta como a aternatva de una catstrofe.
Cuando Mxco emerg de a catstrofe de su arga y sangrenta revoucn -que
e do e ben de su dentdad mestza-, mont un sstema potco de emergenca,
/-
cuya cave es a no reeeccn presdenca. Cada ses aos, os presdentes se
van. Esto evta tanto as dctaduras vtacas a a manera de Porfro Daz,
cuanto a ucha sava|e por e poder a a manera de a guerra cv que sgu a
"Porfrato". A cambo de este mpar renuncamento, os presdentes mexcanos
recberon una formdabe contrapartda: a facutad de dgtar a un sucesor que
es cubrera as espadas. No habra para eos, entonces, un "|uco de
resdenca": a rendcn de cuentas que exge e sucesor. Esto tra|o como
consecuenca "pedra bre" para a corrupcn.
A renar en a cumbre, ea se extend fcmente por e resto de sstema
potco. S hoy un presdente como Caros Sanas de Gortar nsna una nea
dferente porque encarce a grandes fguras burocrtcas fnanceras y
sndcaes a ncar su perodo y porque da msmo una magen de seredad,
nade sabe s nca, en verdad, una nueva etapa. Lo ms |ucoso es suponer
que, as como a a Argentna democrtca donde ya se oye e camor contra
prctcas corruptas e fata una etapa Carter o Coor, segn sea a suerte de
nmnente der morazador, a Mxco actua e fata smpemente una etapa de
pena democraca, cuando pueda orse en a paza o que tantos dcen en a
ntmdad de sus casas: que a reno unversa de a "mordda" habr que decre,
aguna vez, "basta".
DESARROLLO, SUBDESARROLLO Y CORRUPCION
La corrupcn sstemtca de a admnstracn pbca, e "estado de
corrupcn" en e que vve a mayora de as nacones atnoamercanas, es grave
por dos motvos. E prmero vae por s msmo: a corrupcn es nmora, nos
hace menos vaosos como puebos y como personas. E segundo, vae por sus
consecuencas. Se ha dcho m veces que o que separa a as nacones
desarroadas de as que no o son es e desnve de su ngreso econmco por
habtante. Pero cu ha sdo a causa de desnve? No ta o cua potca
econmca ya que, a gua que os pases de Amrca atna, tambn os pases
europeos y Estados Undos han tendo "ms" o "menos" ntervencn de estado
en e mercado, segn os avatares de a potca. Socademcratas y beraes se
han reempazado unos a os otros por todas partes. No est en sus dferencas,
pues, a razn de nuestro atraso. Lo que han tendo sn excepcn as nacones
desarroadas, ya fuera en etapa socademcrata o en etapa bera, es un estado
"fuerte". Chco o grande, pero fuerte. Por estado "fuerte" se entende una
organzacn capaz de cumpr sus metas econmcas -cuaesquera sean- gracas
a apoyo de una case potca y de una burocraca competentes y honestas. Sn
esto, no hay estado fuerte. Sn esto, no ha habdo desarroo econmco en
nnguna parte.
Cuando cunde a corrupcn, a debdad de Estado abre camno a peor de os
enemgos de desarroo: a desconfanza. No confa e gobernante en que os
gobernados habrn de pagar sus mpuestos; por eo aumenta as tasas hasta
nvees mposbes, para que as paguen os pocos no evasores. Pero os
contrbuyentes: habrn de ser eos os ncos "tontos" que fnancen a
corrupcn de os dems? Estaa entonces e dema tan conocdo en Etca de
"pasa|ero grats": agunos pasa|eros evaden pagar su boeto y e guarda "se
guarda" una parte de a recaudacn; os dems, cada vez menos, pagan. Un
nmero cada vez mayor cree que es posbe obtener a msmo tempo e
benefco de tren y e benefco de a gratudad de ste. Pero, a fn, e tren se
detene por fata de recursos. Como e desarroo.
Cuando una socedad adverte a detencn de tren, tambn se da cuenta de
a presenca de a corrupcn generazada. Entonces busca un der, para que o
ponga otra vez en marcha. Amrca atna desperta hoy de su etargo en esta
dreccn. Cmo evtar entonces una sensacn de optmsmo? Lo que asoma
/1
detrs de vendava de morazacn que encuentra en e Bras un arquetpo y en
e resto de a regn un mbto cada da ms propco, es a vountad de os
puebos atnoamercanos de cruzar de una buena vez a frontera que os separa
de desarroo. Oueren sarse de estado grande y bando que os demor en e
pasado, no para caer en a anarqua sno en demanda de un estado chco y
fuerte, que os represente cabamente, que es srva de voz y de sostn, que
reparta equtatvamente os sacrfcos y as cargas, en e spero camno de
montaa que an tenen por deante. Y s o queren, o ograrn: nos espera un
horzonte de tca y desarroo porque a Amrca atna de hoy es so a
precursora de s msma.
Conversin a la italiana
E 17 de febrero de 1992, hace apenas un ao y cuatro das, un operador
potco menor de Partdo Socasta Itaano (PSI), Maro Chesa, fue sorprenddo
in !ranganti en Mn cuando se preparaba para cobrar una coma o tangente de
4600 dares. La suma, en e me|or de os casos, ra a engrosar as arcas
egaes de su partdo potco. Este epsodo fue e factor desencadenante de
vasto operatvo de nvestgacn de as fnanzas partdaras en Mn y, a fn en
toda Itaa, que do en amarse mani plite (manos mpas), a cargo de un grupo
de |ueces en cuya vanguarda fgura Antono d Petro, convertdo hoy en e
censor de as costumbres potcas taanas.
En un ao, e operatvo mani plite ha conmovdo a sstema potco taano.
Se han nstaurado 1003 procesos penaes. Se detuvo a 850 personas, de a
cuaes 130 quedaron en prsn. Estn sendo nvestgados 400 potcos,
burcratas y empresaros, entre eos 75 egsadores. La red de as comsones
egaes o tangentes que se cobraban a cambo de favores gubernatvos en
contratos o ctacones pbcas descuberta por os |ueces es tan ampa e
ntrncada que, abrumados por una montaa de expedentes mposbe de
escaar, D Petro y otros coegas, como Gherardo Coombo, estn por proponer
una ey por a cua aqueos potcos que confesen espontneamente su
partcpacn en o que Roando Rvere am Tangentpolis o Coimalandia
quedaran exmdos de prsn, pero nhabtados de por vda para os cargos
pbcos.
A partr de su modesto orgen, mani plite ha escaado a cma de poder. E 8
de este mes se entreg a a |ustca e recadador de PSI, Svano Larn, una
suerte de Pauo Csar Faras taano, cuyas confesones abreron ampas puertas
a a nvestgacn. De especa nters es a cuenta numerada 633369 de a
sucursa de Lugano de a Unn de Bancos Suzos, amada a cuenta Protezone
(proteccn), a a que, segn Larn, ba a parar parte de os a&orros de PSI. La
nquetante cuenta 633369 recb, entre otros, un depsto de sete mones de
dares, en 1981, efectuado por Roberto Cav -e banquero gado a Banco
Ambrosano y a a P-2 de Lco Ge- que aparec ahorcado en un puente de
Londres en |uno de 1982. Esa suma provendra de pago ega que efectu e
presdente de a empresa estata petroera ENI, Gabree Cagar, para ograr un
crdto de 50 mones de dares de Banco Ambrosano, cuya quebra
frauduenta se desencaden poco despus.
Otra de as denuncas de Larn nvoucra a Vcenza Tomase, a secretara
persona de presdente de PSI, Bettno Crax, que era a encargada de recbr os
sobres por tangentes que Larn y otros entregaban a Crax. Se cacua que os
partdos potcos taanos recaudan tangencamente unos 7500 mones de
dares anuaes. De a coacn de cnco partdos (pentapartdo) que goberna
en Itaa, os dos mayores, a democraca crstana (PDC) y e PSI, se evaban e
grueso de esa suma coosa.
/1
Despus de un tempo, vneron as renuncas en a cumbre. E ex prmer
mnstro Bettno Crax, membro |unto con democrstanos como Guo Andreott
y Gudo Foran de a excusva ete que gobern a Itaa en as tmas dcadas,
deb renuncar a a presdenca de PSI y enfrenta ahora sete procesos penaes.
Tambn deb renuncar su defn, e mnstro, de |ustca, Caudo Marte, que
cay por su vncuacn con a cuenta Protezone. La presdenca de partdo ha
do a sndcasta Gorgo Benvenuto, un tbo craFista en vez de der de a
oposcn nterna a Crax, Vado Spn. De todos modos, cuntos votos podra
retener hoy e PSI en medo de desprestgo? Gann De Mches, que fue
segundo de Crax en e partdo y mnstro de Reacones Exterores mentras
paseaba su fgura de play boy atno por Punta de Este, debe responder por
tangentes gadas a os cuantosos crdtos asgnados por Itaa a dversos pases
de Tercer Mundo, entre eos a Argentna.
Itaa enfrenta una crss potca mayor. E presdente Lug Scafaro, de PDC y
e prmer mnstro Guo Amato, de PSI, tenen prestgo mora; por eso,
precsamente, fueron desgnados hace agunos meses, cuando se formaba a
tormenta. Pero su tarea es ardua como pocas. De un ado, deben canazar de
agn modo esta vasta purfcacn de as costumbres potcas taanas sn
perder e poder; ya se oyen voces para que renunce Amato y se ame a
eeccones en as que partdos hostes a a conduccn pentapartdo como, por
e|empo, a Lga Lombarda, con base en Mn, podran ganar un decsvo espaco
potco. De otro ado, es cuesta e|ercer e poder en medo de desprestgo de
Paramento y de as nsttucones, precsamente ahora cuando han anzado un
duro pan de a|uste y un ampo pan de prvatzacones cuya meta es contener y
revertr e nmenso dfct fsca de 107.000 mones de dares anuaes: e 11
por cento de producto bruto nacona.
TRES EXPLICACIONES
Sempre se supo que e grado de corrupcn de a potca taana era mucho
ms eevado que e promedo europeo. E pas, pese a eo, prosper como pocos
despus de a Segunda Guerra Munda. Autores que anazan a compettvdad
nternacona de as nacones, como Mchae Porter y Lester Thurow, concden en
seaar a Itaa entre as ms compettvas de paneta.
A arro|arse a desafo de Mercado Comn Europeo, en os aos cncuenta, os
taanos no tuveron otro recurso que echar mano a su ncomparabe taento,
sobre todo en e campo de dseo -qun podra superar en esto a a terra de
Rafae y Leonardo?- para superar nada menos que a os aemanes, que ya no
nvaden Europa con sus tanques sno con su productvdad.
Este xto e permt a Itaa sobreevar por dcadas e ato costo de a
economa negra ms ata de Occdente, de a Mafa y de a corrupcn potca.
Pero a recesn y e descaabro de sector pbco ya no permten segur
gnorando esos probemas. La productvdad de sstema ya no acanza para
gnorar y fnancar e crecente costo de a nmoradad.
A esta expcacn econmca de o que est ocurrendo se suma otra de orden
estratgco. Segn Aan Cowe, de T&e Ne* Dor5 Times, por e|empo, mentras
a guerra fra domn e paneta, mentras fuera y dentro de Itaa a exstenca de
un enemgo exteror (a Unn Sovtca) e nteror (e poderoso Partdo
Comunsta) obgaba a agrupar a todos en su contra, era factbe gnorar os
defectos de os aados que hubera. Mentras dura a guerra, nade e pregunta
a sodado que ucha a ado por su honestdad. Pero ahora que aqueos pegros
se han derrumbado, queda e campo bre para e cuestonamento recproco
entre os vencedores.
Por detrs de estas dos expcacones no enteramente contrapuestas, ate una
readad que observ e ao pasado e potcogo Govann Sartor a su paso por
/3
Buenos Ares: sendo a potca una actvdad nmensamente cara, y no tenendo
su fnancacn cauce ega aguno por donde dscurrr, todo en ea es por
zquerda, tangente he aqu un ma estructura que afecta en mayor o menor
grado a as democracas de Occdente. En Corrpcin capital (Capta Corrupton,
Transacton Books, 1988). Amta Etzon vene de seaar a as contrbucones
empresaras a as campaas potcas y os compromsos que eas generaron
como un ma endmco de a democraca norteamercana. Pero e grado de
exgenca a que han egado os norteamercanos en esta ucha a prohbr, por
e|empo, e acceso a a funcn pbca a canddatas que no tengan os papees
de su servco domstco en rega, est mas por deante de caso taano,
donde ahora se empeza por combatr o ms grueso y ostensbe de a
corrupcn potca: tangentpolis'
POR OUE EN MILAN?
Como e caso de Bras con Coor de Meo, e caso de Itaa con Bettno Crax
y muchos otros muestra que a hstora no es nea. Los apogeos, afo|ando a
dscpna coectva, engendran a fn as decadencas. Los maes, acumundose,
generan a fn una reaccn. La hstora avanza en zgzag. S as no fuera,
todava mandaran Atenas o Roma; todava Corea sera snnmo de pobreza.
Por eso aguna vez e genera Roca d|o: "Vamos ben, porque vamos ma". La
crss es a maestra de a hstora. As o consgna a parboa de h|o prdgo.
La tma orga competa e aprendza|e de que nace a conversn. Porque se
mataron mnucosamente por cuarenta aos, untaros y federaes concberon a
fn a a Generacn de Ochenta. Porque nos fumos de as nsttucones durante
cncuenta aos, ocurr 1983. Porque nos hundmos en a hpernfacn tras
dcadas de ndscpna fsca, un da vov a estabdad econmca.
En Itaa, haca fata a acumuacn ntoerabe de a corrupcn potca para
que surgeran e |uez D Petro y, detrs de , una nueva generacn. Las
hstoras de San Agustn y sus confesones, de San Pabo en e camno a Tarso,
de Mara magdaena, se repten cccamente.
No es casua que e estado de as mani plite haya ocurrdo en Mn. A a
nversa que e centro potcamente tangenca y e sur subdesarroado, e norte
de Itaa bordea a Europa captasta y purtana, quere sentrse parte de ea. De
a surg, entonces, esta cruzada, y se expande a resto de pas. Despus de
haber sorprenddo a mundo con su taento compettvo, ahora Itaa esboza e
ms audaz de sus dseos: a regeneracn mora.
El mal latino
E 23 de febrero tmo, os trenta empresaros ms rcos de Mxco
partcparon de una comda con e presdente Caros Sanas de Gortar con e
ob|eto de recaudar fondos para a campaa eectora presdenca de Partdo
Revouconaro Insttucona (PRI), que goberna Mxco desde hace 64 aos. E
cuberto costaba 25 mones de dares por persona. Trascend adems que e
monaro Emo Azcrraga, dueo de Teevsa, cuya fortuna persona segn a
revsta Forbes es de 2800 mones de dares (a ms grande de Amrca atna),
d|o en a reunn que su aporte no sera de 25 sno de 75 mones de dares.
E presdente Sanas de Gortar se ha comprometdo a reformar e sstema
potco mexcano, pagado de fraude eectora y corrupcn admnstratva desde
hace dcadas. Precsamente, e domngo prxmo habr un pebscto a ta
efecto. Pero, una vez que se conoc a monara comda, tanto a oposcn de
centro derecha de Partdo Autonomsta Nacona (PAN) como a oposcn de
centro zquerda de Partdo Revouconaro Democrtco (PRD) cuestonaron a
/0
sncerdad de as reformas en e goberno, y abandonaron as conversacones
argumentando que e partdo ofca poda recaudar 800 mones de dares en
una soa noche porque os empresaros que se os ofrecan eran |ustamente
aquos a quenes as prvatzacones han favorecdo ms a de toda medda.
S e PRI obtene os 5 o 6 m mones de dares que se ha propuesto para a
prxma campaa eectora, sostenen os opostores, har usora toda dea de
equdad en a competenca entre os canddatos presdencaes.
Sanas respond dcendo que os aportes prvados a PRI que escandazan a
a oposcn son parte de a reforma potca, ya que antes e partdo ofca se
fnancaba con os aportes de Estado.
En otra nacn atnoamercana, Venezuea, e fsca genera Ramn Escobar
Saom, soct a a Corte Suprema de |ustca e en|ucamento de presdente
Caros Andrs Prez por pecuado y maversacn de fondos. Prez es acusado
por e mane|o de partdas de dares preferencaes que uego se vendan en e
mercado bre, con |ugosas ganancas, en benefco de partdo ofca Accn
Democrtca y de agunos bosos partcuares.
En Venezuea apuntan, pues, a repetr e caso de presdente braseo
Fernando Coor de Meo, desttudo por corrupcn en agosto de ao tmo.
En Itaa, as ms recentes novedades de operatvo mani plite ("manos
mpas") que encabeza e |uez mans Antono d Petro son e fado ntento de
prmer mnstro Guano Amato de aprobar un con|unto de eyes y decretos-eyes
de amnsta a os corruptos gracas a a enrgca oposcn de presdente Oscar
Scafaro, a contnua oa de renuncas y detencones que afectan a potcos y
atos empresaros por gua y e cerco que se cerra en torno de prncpa
mpcado, Bettno Crax, a que a correspondente comsn paramentara
quere despo|aro de sus fueros y entregaro a a |ustca.
S se tene en cuenta, adems de os casos taano, venezoano y mexcano,
as fuertes denuncas que acompaan a decnante goberno de Fepe Gonzez,
en Espaa, numerosos procesos y sospechas en a Argentna y Amrca atna es
posbe afrmar que, tanto en e sur de Amrca como en e sur de Europa, e ma
atno es a corrupcn? Podra habarse de una suerte de faa cutura que
permtra, entre os atnos, ndces de corrupcn decsvamente ms atos que
os de norte de Amrca y de Europa?
A FALTA DE IDEALES
Tanto en e norte como en e sur de Amrca y Europa, hoy predomna cas sn
oposcn e captasmo. Se supone que, ba|o un rgmen captasta, a nmensa
mayora de as personas est habtada para buscar su propo benefco en tanto
no voe e derecho de as dems a hacer o msmo. La motvacn ndvdua es a
fuerza de sstema. Para que ea se despegue, empero, hace fata que una
pequea mnora no gue su conducta por motvacones ndvduaes de ndoe
econmca, sno por motvacones pbcas de ben comn, de nters genera.
Sn a actuacn de esas personas cuyo ro es garantzar a as dems e e|ercco
de sus derechos ndvduaes, no sera posbe e captasmo. Les damos dversos
nombres: potcos, gobernantes, |ueces, egsadores. S ben han de ser
remunerados dgnamente, se supone que en eos e dnero ocupa un ugar
nferor a que ocupa en e promedo de a socedad. Lo que o reempaza como
motvacn domnante es un factor no econmco que podra denomnarse
vocacn y que responde a un dea. De hecho, tambn en a socedad prvada
os deaes cuentan, pero eos son sencamente nsusttubes entre os
servdores de Estado. Cuando e dnero ocupa entre os membros de esta
mnora escogda e pape centra, a corrupcn entra en escena.
E pensamento bera sempre mantuvo un equbro entre e uttarsmo de
os muchos y e deasmo de os pocos; nunca so construr una socedad donde
/,
a mayora fuese deasta: e parec utpco. Incusve e uttarsmo ngs de
un Hume, un Bentham o un Stuart M se expres en dos panos: en e pano
ndvdua era cto optmzar a propa utdad, entendda como e me|or baance
posbe entre paceres y doores; pero en e pano pbco, e deber de
gobernante era buscar "a fecdad de mayor nmero" es decr, no so de .
En este segundo pano, Stuart M eg a comparar a uttarsmo con e
crstansmo, con su amor a pr|mo. E socasmo y e popusmo creyeron, en
cambo, que era posbe extender a con|unto de a socedad a bsqueda de
nters genera que es a vocacn especfca de os servdores pbcos. Pero e
socasmo y e popusmo fracasaron por todas partes. Lo que ms ama a
atencn, es que os potcos atnos de os que estamos habando provenen de
movmentos socastas o popustas desusonados. E PRI mexcano ya no es
revolcionario, como a prncpo. La Accn Democrtca venezoana fue
socasta. Lo msmo podra decrse de socasmo de Crax y de Gonzez.
Entonces, cuando muere e dea, qu o reempaza? Lo ms a mano es a pura y
smpe bsqueda de a gananca ndvdua. Cuando esa bsqueda, egtma en e
pano de a socedad cv, se nstaa en e corazn de a funcn pbca, as
manos se ensucan y aguen debe fnamente avaras. Aani plite' Una vez que
a corrupcn ha egado a un nve ntoerabe, como en a Roma antgua, truena
e censor.
CORSI E RICORSI
La corrupcn consste en anteponer, desde e Estado, e ben ndvdua y
famar a nters pbco. Podra decrse que por e ato ugar que ocupa en a
escaa de vaores de os atnos a fama, por nuestro famsmo, e estado de
corrupcn es ms fc aqu que en otras cuturas. Esto es verdad, pero no toda
a verdad: tambn o es que a tentacn de a corrupcn es unversa. La
pregunta, nquetante, es sta: cmo asegurar que os hombres pbcos
tengan, de veras, una vocacn pbca? Cmo ograr que e dnero sea
despazado en cada caso por una motvacn ms poderosa, aunque nmatera?
Ouen formu con e mayor rgor este nterrogante no fue un autor atno sno
Water Lppmann, e coumnsta potco ms mportante que han tendo os
norteamercanos. En un ensayo sobre a corrupcn, Lppmann sostuvo que as
motvacones transmonetaras estn mtadas a un nmero pequeo de hombres
pbcos que, por su eevada poscn en e |uego de poder, pueden recbr otras
gratfcacones no materaes como a fama, a gora o un ugar en a hstora.
Pero esto, agrega Lppmann, se haa e|os de acance de comn de os
operadores estataes y potcos. A, en e seno de estas vdas ms o menos
annmas e ntrascendentes, donde a grandeza no ega, es poco reasta
suponer que os ndvduos acudrn a a vda pbca a menos que es sea
econmcamente ms benefcosa que a actvdad prvada (Water Lppmann, $
T&eory abot Corrption, en Arnod |. Hedenhemer, Political Corrption'
7eadings in Comparative $nalysis, Transacton Books, 1978, pgs. 294-298).
Lppmann pensaba en a potca menor de os foros muncpaes, que era e
recnto prvegado de a corrupcn norteamercana, pero su vsn ega ms
e|os: o que vene a decr es que a donde decae e dea, o que rrumpe es a
pura y smpe ambcn econmca de os funconaros.
Pero esta ey no es atna sno unversa. A msmo tempo, a
desnaturazacn que ea predce es ncompatbe con e captasmo. E
mercado es mposbe sn un Estado duro, profesona y honesto. Lo que ocurre
es que os angosa|ones, con su reasmo, preveron desde e comenzo esta
debdad de Estado y a rodearon de cauteas y controes. Sn embargo, tambn
en su momento pases como os Estados Undos y e propo Reno Undo
/)
admteron atsmos ndces de corrupcn, de os que no saeron sn un argo y
dooroso esfuerzo.
Cundo empeza e esfuerzo? Cuando a saturacn de a corrupcn se
vueve ntoerabe. En e Reno Undo, como en Prusa, a ucha por un Estado en
serio se anz a fnes de sgo XVIII y a comenzos de sgo XIX. En os Estados
Undos arreca hoy, como reaccn contra a poca de |ohnson y Nxon. Entre os
atnos... nace ahora.
Es e corsi e ricorsi de a hstora de que hab |uan Bautsta Vco. Unos van,
otros vueven. En Estados que se destacaron por su estrcto morasmo como,
por e|empo, Aemana y |apn, se observan recentes gretas. Los Estados
Undos, que estn todava de da, quzs afo|en de aqu a un tempo. Y no est
prohbdo pensar que, cuando competen a reaccn en favor de as manos
mpas que estn ncando a ambos ados de Atntco, tambn a os atnos es
egar un da e turno de exhbr, como a ms sorprendente de sus
reazacones, un Estado e|empar.
//
EPILOGO
BRASILIA, MILAN, BUENOS AIRES
CUANDO comenc a eer sstemtcamente sobre a corrupcn a fnes de
1991, a gua que cuando ofrec e curso en a Facutad de Derecho en
septembre de 1992, a corrupcn creca como tema pero an no haba egado a
convertrse en e tema de os argentnos. Por eso permta, todava, a reatva
cama de as ecturas y as dscusones unverstaras. Ocupaba e ugar de un
|oven y promsoro actor de reparto.
Ahora que doy este bro a as prensas de Paneta, a stuacn ha cambado. A
medados de este mes, cuando a operacn Aani plite aterrz en a Argentna,
comenz una verdadera bataa potca entre Ra Afonsn y Caros Menem. E
ex presdente radca senta que, por haberse frmado os acuerdos de crdtos
preferencaes con Itaa y Espaa en 1988, durante su gestn, e goberno de
presdente Menem ntentara cubrr de sospechas a a oposcn radca. La sbta
resonanca de caso Maders fortaec su sospecha de que o que ntentaba e
ofcasmo a no poder convencer a puebo de su propa nocenca era envar
este mensa|e: que nade puede trar a prmera pedra, que nade puede
benefcarse con una magen de honestdad, porque todos somos cupabes.
Afonsn anz entonces contra Menem e dardo de acusacones que graban
entorno de Karm Yoma. La guerra haba comenzado.
Lo que tros y troyanos no advrteron, quzs, es que ms mportante que a
guerra es a causa que a desat. A tratar de mantener e peso de a sospecha
pbca sobre e ofcasmo, o a tratar de que a oposcn o comparta, o que
estaban mostrando radcaes y peronstas es que e puebo ha convertdo a a
corrupcn en tema centra. E actor de reparto, que antes deb ceder
protagonsmo a otros como e retorno de a democraca en 1983 y a ucha contra
a nfacn en 1989, pasa a convertrse en actor prncpa. E "tercer desafo" ya
no es una hptess; es una presenca.
Los potcos saben ahora que su futuro depender de grado de contabdad
mora que sean capaces de proyectar. As sern |uzgados en a eeccn de
dputados de septembre de 1993 y, sobre todo, en a eeccn presdenca de
1995. Todo ndca que ha comenzado a bsqueda de un presdente capaz de
envoverse en a bandera de a honestdad.
Cmo hemos egado a vvr en esta nstanca? De bro surgen agunas
concusones. La prmera de eas es que, s ben sempre habr actos de
corrupcn, e estado de corrupcn no es un cncer ncurabe sno un tumor
extrpabe a condcn de que, cuando su tamao se vueve pegroso, aguen
efectvamente o extrpe.
Es faso que a corrupcn, mucho ms ata entre os pases atnos que entre
os angosa|ones, sea por eo un ma atno. Es verdad que nuestra propensn
"famsta" ayuda a a corrupcn ms que a tradcn de eos, gada a a
responsabdad de cudadano para con a cosa pbca. Eo no es bce para
que, egado e caso, os atnos cumpan su cta con a Hstora. Tambn se
/*
pens hasta hace poco tempo que e desarroo econmco era un prvego
angosa|n; hoy, sn embargo, os pases ms brantes desde e punto de vsta
econmco pertenecen a otras cuturas antes tendas por retrgradas como a
confucano-budsta y a atna (Itaa, Espaa, Che...). Los atnos egamos tarde
a desarroo porque eos arrancaron prmero gracas a a revoucn protestante
y purtana. Con e tempo, empero, os vamos acanzando. Lo que eos
antcparon en e mundo de as deas, ogrando as una prmera y ampa venta|a,
os atnos o hemos do aprendendo en e door de sus propas frustracones y
experencas.
Lo msmo ocurre con a corrupcn. Los angosa|ones, germncos y nrdcos
arrancaron prmero a ograr, ya en e sgo XIX, Estados honestos. Pero a rena
Vctora ega recn ahora a nuestras payas.
Es que a hstora no es nea sno ccca: avanza en espra. Cuando un pas
obtene a perfecta honestdad de sus potcos y funconaros, tambn se nca
certo descudo y desgaste en a matera. Lentamente, rebrota e tumor. Cuando
un pas se ahoga en cambo ante a presn de esas carnes que crecen, e bstur
se acerca. Los atnos vven esa hora precsa: cada vez ms gente adverte que,
a menos que e bstur penetre prontamente, e tumor prevaecer.
En 1990, Bras nc a reaccn atna a eegr a un presdente que haba
prometdo acabar con a corrupcn de os marajaes. En 1992, e puebo se
movz para echar a quen haba resutado, a fn, un faso morazador. En ese
msmo ao empez en Mn a operacn Aani plite, cuyo acance es mucho
ms ampo porque no pone en e banquo de os acusados so a presdente
sno a as cases potca, burocrtca y empresara, "savo" a presdente Oscar
Lug Scafaro, quen haba sdo eegdo, |ustamente, por su prestgo mora.
Este ao en que os argentnos han resueto convertr a a corrupcn en e
actor prncpa de su proceso potco, vemos que Brasa y Mn se reproducen
en Buenos Ares. De qu manera? Es dfc antcpar a forma que e bstur
adoptar entre nosotros. S tuvramos un Antono d Petro, o una Suprema
Corte ndudabemente ndependente, esa forma sera |udca. S no a
obtenemos, eegremos entonces en 1995 a quen prometa a escoba? Vendr
a purfcacn por a va de un derazgo presdenca?
Esperaremos tanto? La morazacn de Estado no es smpemente un
asunto argentno; es un asunto atno y, ya se sabe, tanto en o mao como en o
bueno os atnos nos contagamos rpdamente os unos a os otros. Ahora
sabemos, a ambos ados de Atntco, que e captasmo necesta e apoyo de un
Estado profesona y honesto. Las experencas de Bras e Itaa nos muestran
adems que exsten, dentro de as nsttucones, os vehcuos que evan a .
Samos a buscaro.
Escrbo estas neas fnaes de bro e da en que empeza e otoo. Como
tantos otros argentnos, abrgo a esperanza de que egue pronto e nverno de
a corrupcn. A a prmavera de un Estado confabe podr segur entonces a
exposn veranega de un captasmo autntcamente compettvo, base para
acanzar as metas humanas que o |ustfcan: a saud, a educacn, a |ustca
para todos. Estas son as asgnaturas pendentes que podremos abordar una vez
que hayamos aprobado a que ahora se nterpone entre nosotros y e futuro.
/9
BIBLIOGRAFIA
Eggers Lan, Conrado, /ntrodccin &istrica al estdio de Platn, EUDEBA.
Etzon, Amta, Capital Corrption, Transacton Books, 1988.
Fredrch, Car, T&e Pat&ology o! Politics, Harper and Row, 1972.
Hedenhemer, Arnod |., Political Corrption, Transacton Books, 1978.
Huntngton, Samue P., El orden pol"tico en las sociedades en cambio'
Kegaard, Robert, Controlando la corrpcin, Edtora Oupos, La Paz, Bova,
1990.
Sabn Godoy, Afonso, El marco jr"dico de la corrpcin, Edtora Cvtas, 1991.
Soer, Sebastn, Tratado de derec&o penal argentino, seccones 142-147, tomo
V.
Theobad, Robn, Corrption, 0evelopment and Bnderdevelopment, Macman,
London, 1990.
Veyne, Pau, "E Impero romano", Historia de la vida privada, Taurus, 1987.
*-
INDICE
AGRADECIMIENTOS 1
CAPITULO I
EL TERCER DESAFIO
E prmer desafo 2
E segundo desafo 3
Grados de corrupcn 4
La desnaturazacn de Estado 5
Haca e gora eectrnca 7
CAPITULO II
HISTORIA DE LA CORRUPCION
Famsmo e nters pbco: de a polis csca a Impero romano 9
De feudasmo medeva a surgmento de concepto de Estado 11
La corrupcn en e papado 11
Prncpos consttutvos de Estado moderno 12
Hstora de a corrupcn en a Argentna: un caso de "regresn" 13
Corsi e ricorsi de a corrupcn 16
CAPITULO III
CORRUPCION Y SUBDESARROLLO
Caracterstcas de a corrupcn segn e grado
de desarroo econmco 18
La ceptocraca 19
Pegros de mesansmo mora 20
Estado fuerte y Estado db 20
E Estado bera 22
*1
Autonoma de Estado 23
La e|ana de a ey como factor de debtacn 23
Etca y desarroo econmco 24
CAPITULO IV
"FUNCIONALIDAD" DE LA CORRUPCION
Etca de a ntencn y tca de a responsabdad 26
E prncpsmo hpcrta y e cnco pragmatsmo 28
La "buena" corrupcn 29
Daos de a corrupcn a sstema soca 31
En e reno de a desconfanza 33
CAPITULO V
CORRUPTOS Y CORRUPTORES
por Gavier (on)le) ,raga
La corrupcn cotdana 36
La corrupcn de a burocraca permanente 37
La corrupcn de poder potco 38
Los corruptores 39
CAPITULO VI
UNA PROPUESTA DE ACCION
por Lis Aoreno ?campo
Actos, personas y sstemas corruptos 42
La soucn 44
E ob|etvo posbe 45
Hpercorrupcn en a Argentna 45
Las etapas de cambo 46
Las tcncas de neutrazacn 50
Las paancas de cambo 52
CAPITULO VII
MEDIDAS CONTRA LA CORRUPCION
E vaor de o pbco 54
E regreso de a bertad antgua 55
Prosperar y dar 56
*1
Derrotar o controar? 57
Corrupcn y democraca 59
E arsena contra a corrupcn 59
CAPITULO VIII
CASOS RECIENTES
La hora de Catn 62
La hora de Catn: Un vendava de morazacn
agta a Amrca atna 64
Conversn a a taana 71
E ma atno 73
EPILOGO. Brasa, Mn, Buenos Ares 77
BIBLIOGRAFIA 79
*3
Esta edcn
se termn de mprmr en
Verap S.A. Produccones Grfcas
Veytes 1534, Buenos Ares,
en e mes de abr de 1993
*0

S-ar putea să vă placă și