Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
ENXAQUECA
Da Clnica para a Etiopatogenia
Isabel Pavo MARTINS
RESUMO
A enxaqueca uma das doenas neurolgicas mais frequentes, com grande impacto
social e econmico nos pases industrializados. uma cefaleia episdica, tipicamente
unilateral e pulstil, associada a queixas gastro intestinais, intolerncia aos estmulos
sensoriais e, em 20% dos doentes, sintomas neurolgicos transitrios que se designam
por aura.
Estudos genticos, neurofisiolgicos e de imagiologia funcional tm vindo a mostrar que
a enxaqueca uma doena primariamente neuronal e no apenas vascular, como anteriormente se defendia. De facto, as pessoas com enxaqueca tm uma maior excitabilidade
cortical e fraca habituao aos estmulos sensoriais. O incio das crises, particularmente
durante a aura, associa-se a uma onda de despolarizao, seguida de diminuio da
actividade metablica cortical que no atinge o limiar de isqumia. Este fenmeno estimula terminaes nervosas do trigmio e desencadeia o reflexo trigemino vascular, responsvel por alteraes reversveis da parede vascular e dor ceflica. Numa forma rara de
enxaqueca, a enxaqueca hemiplegica familiar, foram identificadas trs mutaes genticas. Todas elas afectam os canais inicos da membrana celular, promovendo a despolarizao ou dificultando a repolarizao das membranas neuronais. Estes defeitos podem
explicar a aco profilctica, na enxaqueca, de frmacos estabilizadores das membranas
neuronais, como os anti-epilepticos, corroborando assim a patogenia neurogenea das
crises.
Os recentes avanos na compreenso da patogenia da enxaqueca tm permitido desenvolver novos alvos de interveno farmacolgica, que podero vir a melhorar significativamente a qualidade de vida dos doentes.
S U M MARY
MIGRAINE
Migraine is one of the most common neurological disorders, with a significant social and
economic impact. It is characterized by a constellation of symptoms including headache,
nausea or vomiting, intolerance to sensory stimuli and, in 20% of patients, transient
neurological signs (the aura). In this article we review new advances on its pathogenesis,
based on clinical and experimental data.
Recent evidence has shown that, contrary to previous beliefs, migraine is primary a
neurogenic disorder. Genetic studies have associated some rare forms of migraine to the
mutations of genes that code ionic channels, suggesting that trans-membrane ionic
imbalance is a possible pathogenic mechanism for the attacks. Genetic factors may
modulate the vulnerability to suffer the attacks in response to environmental/internal
triggers. Direct stimulation of the arterial wall is not a provocative factor for the attacks,
contrary to stimuli that act primary on the nervous system. It has also been shown that
individuals with migraine have an enhanced cortical excitability and lack of habituation.
Functional neuroimaging studies have provided evidence that during the attacks there is
an abnormal metabolic activity in the cortex and the brainstem. As waves of metabolic
Recebido em: 26 de Maro de 2008
Aceite em: 18 de Maro de 2009
589
www.actamedicaportuguesa.com
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
depression travel slowly across the cerebral cortex (cortical spreading depression),
trigeminal nerve terminals surrounding meningeal arteries are stimulated eliciting a
trigemino vascular reflex that explains subsequent vascular changes and headache.
Drugs that stabilize nerve membranes and decrease neuronal excitability are effective
in migraine prophylaxis.
This recent evidence can be used in experimental models to test drugs aimed to new
targets, developed to inhibit the cascade of events associated to migraine at different
points, based on more fine grain knowledge of migraine pathogenesis.
INTRODUO
MANIFESTAES CLNICAS
As crises de enxaqueca consistem numa constelao
muito tpica de sintomas entre os quais se destacam a
cefaleia, a intolerncia aos estmulos sensoriais, as nuseas ou vmitos e os sintomas neurolgicos transitrios
ou aura. Todavia, as manifestaes tm grandes variaes individuais e podem modificar-se ao longo da vida.
Esta variabilidade, assim como a ausncia de marcadores
biolgicos, constitui uma das principais dificuldades ao
590
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
Enxaque ca s e m Aura
591
www.actamedicaportuguesa.com
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
perifrica, sensao intensa de frio). Sintomas menos conhecidos, mas muitas vezes referidos, so os cognitivos,
sobretudo as dificuldades de ateno, planeamento, monitorizao ou outras funes executivas e irritabilidade14.
Durante a fase lgica o doente modifica o seu comportamento. Deita-se, isola-se, tenta ficar imvel, evita todos
os estmulos sensoriais e procura alvio atravs da aplicao de frio, da compresso local e da ingesto de bebidas
com cafena, entre outras medidas. Tal no se verifica noutras cefaleias primrias, como a cefaleia de tenso15.
Alguns doentes apresentam ainda alodnia, isto , uma
sensibilizao cutnea extrema que condiciona a transformao de estmulos tcteis em dor16. Mas no apenas a
pele que fica sensvel, as prprias estruturas intra-cranianas tambm desencadeiam dor em resposta a estmulos
que habitualmente a no provocam, como os movimentos
bruscos da cabea13.
Com o desaparecimento da cefaleia, alguns doentes
passam ainda por uma fase psdromica ou de resoluo.
Embora j no sintam dor, mantm as queixas cognitivas e
a intolerncia aos estmulos.
No adulto as crises duram entre 4 a 72 horas e no so
claros os mecanismos que levam sua resoluo. Sabe-se
que, nas crianas, as crises aliviam frequentemente aps
o vmito e o sono, mas esta uma rea pouco explorada e
que pode ser fundamental para melhorar a interveno
teraputica.
Existem inmeras variantes da crise: auras isoladas,
crises com dfice neurolgico prolongado, crises com poucos sintomas associados. As caractersticas da enxaqueca tambm se modificam ao longo da vida pois, com a
idade, as crises tornam-se mais longas e tm menos sintomas associados.
Mecanismos Desencadeantes
Os factores genticos tm sido interpretados como moduladores do limiar para desencadear crises. Quanto menor for a predisposio gentica, mais elevado ser esse
limiar, sendo necessria uma maior interveno de factores ambientais para precipitar as crises. Os desencadeantes
mais frequentes so as variaes hormonais, as bebidas
alcolicas, os estmulos visuais, as alteraes do sono e o
stress. De acordo com a hiptese da modulao do limiar,
qualquer pessoa pode sofrer uma crise isolada ou ocasional de enxaqueca, desde que seja sujeita a estmulos suficientemente intensos17. Existe alguma evidncia nesse
sentido. Por exemplo, os episdios de hipoglicmia, em
diabticos insulino-dependentes, so por vezes seguidos
de uma cefaleia tipo enxaqueca, mesmo em indivduos sem
histria prvia de crises22. O mesmo fenmeno foi descrito aps convulses generalizadas, intoxicao alcolica e
na sequncia de neuro-estimulao do tronco cerebral.
interessante verificar que, ao contrrio destes estmulos
primariamente neuronais, a traco e distenso focal dos
vasos intra-cranianos no desencadeia crises de enxaqueca, embora provoque dores de cabea bem localizadas23.
ETIOPATOGENIA
Factores Genticos
hoje aceite que a enxaqueca tem uma causa multifactorial e os factores genticos explicam cerca de 50%
da vulnerabilidade. O risco de enxaqueca entre os familiares de primeiro grau 1,9 e 3,8 vezes superior ao da populao em geral, respectivamente para a enxaqueca sem aura
e com aura17. Foi na enxaqueca hemiplgica familiar (EHF),
que se identificou a primeira mutao gentica associada
enxaqueca. A EHF uma forma rara de enxaqueca, de
transmisso autosmica dominante, que se caracteriza pela
presena de hemiplegia durante as crises. At ao momento j foram identificadas trs mutaes18, nomeadamente
em famlias portuguesas19-21. Na primeira variante descrita (EHF1), o defeito, localizado no cromossoma 19p13, afecwww.actamedicaportuguesa.com
592
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
de um fenmeno idntico. De facto, durante a aura observa-se uma onda de excitao, seguida de diminuio da
actividade metablica cortical que pode persistir vrias
horas, e sobrepor-se fase lgica da crise28. Embora a
DAC condicione uma diminuio do fluxo sanguneo cerebral, este superior ao limiar da isqumia. A aura , por
conseguinte, um fenmeno primariamente neurogneo, com
um tropismo particular para o crtex occipital e que se
espalha no sentido postero-anterior, sem respeitar os territrios vasculares. Habitualmente, a aura poupa as regies motoras, ao contrrio do que sucede nas crises epilpticas. Esta propagao, velocidade de 2-3 mm/min,
atribuda a alteraes do meio extra-celular, resultantes da
libertao de potssio, xido ntrico e glutamato pela despolarizao neuronal. A observao de um hipometabolismo alastrante, durante crises de enxaqueca sem aura,
indica que este fenmeno pode ser sub clnico29 e partilhado por estas duas variantes de enxaqueca, no sendo
exclusivo da enxaqueca com aura.
Os estudos de neuro-imagem mostraram ainda que,
durante as crises de enxaqueca, existe uma marcada activao metablica do tronco cerebral30. Esta activao integra estruturas que participam na transmisso e modulao da dor, pelo que alguns autores a interpretam como o
www.actamedicaportuguesa.com
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
TERAPUTICA
Medidas Gerais
Existem vrios nveis de interveno na enxaqueca. O
primeiro sem dvida a relao mdico-doente, que desempenha um importante papel no esclarecimento e educao do doente, na identificao dos factores desencadeantes e na preveno dos factores de cronicidade. Um
melhor conhecimento da doena promove uma preveno
mais eficaz e uma melhor adeso teraputica. Alm disso,
diminui medos infundados, aumentando a sensao de controlo, aspecto que muito relevante na qualidade de vida.
Alguns doentes evoluem para formas crnicas e persistentes de enxaqueca, refractrias ao tratamento32. Crises frequentes, o abuso de medicamentos analgsicos,
triptanos ou ergotamina, o stress psico-social, as perturbaes do sono, a obesidade e histria de traumatismo
cranio-enceflico prvio, so factores que se associam a
esta m evoluo. Alguns deles podem ser controlados
com anti-depressivos, higiene e tratamento das perturbaes do sono, perda de peso e exerccio regular.
A teraputica farmacolgica das crises deve ser estratificada de acordo com a sua frequncia e o grau de incapacidade que provocam. Deve ainda ser adaptada preferncia e co-morbilidades do doente. Existem recomendaes internacionais, nomeadamente europeias33, relativas
teraputica da enxaqueca (Quadro 2), baseadas em ensaios clnicos e meta-anlises. H que distinguir a teraputica aguda de crise, do tratamento preventivo (a curto
ou longo prazo).
Teraputica Aguda de Crise (ou sintomtica)
As crises devem ser tratadas precocemente, altura em
que a teraputica mais eficaz. Contudo, quando a enxaqueca muito frequente, esta medida deve ser ponderada,
pois pode induzir o abuso medicamentoso.
Existem vrios frmacos com eficcia comprovada nas
crises (analgsicos, anti-emticos e anti-inflamatrios no
esterides), alguns dos quais so especficos para a enxaqueca (triptanos, ergotamina e derivados). Os triptanos
so porventura os frmacos mais bem estudados, tendo
sido submeridos a ensaios clnicos rigorosos, fundamentados por estudos experimentais e de imagem.
Os analgsicos e os AINES constituem a principal forma de teraputica, sem prescrio mdica. Os AINES devem a sua eficcia, provavelmente, inibio da inflamao neurognea e ao efeito analgsico. Tm a vantagem
de poder ser administrados no incio ou em antecipao
da crise (na enxaqueca menstrual) e existirem em diferentes formas de administrao, sendo a rectal e a parentrica
594
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
Quadro 2 Teraputica farmacolgica das crises de enxaqueca de acordo com os nveis de evidncia. Recomendaes do painel da
European Federation of Neurological Societies (doses indicadas para adultos). Evers et al., 2006.
1000 mg PO, EV
Ibuprofe no
200- 800 mg
Naproxe no
500- 1000 mg
Diclofe nac
50- 100 mg
1000 mg PO, PR
250+250+50 mg PO
Parace tamol
cido ace tils aliclico + parace tamol + cafe na
Triptanos
Sumatriptano
Sc 6 mg
PO 50- 100mg
Spray 10- 20mg
Zolmitriptano
Almotriptano
PO 12,5mg
Naratriptano
PO 2,5mg
Rizatriptano
PO/waf er 10mg
Ele triptano
PO 40mg
Nve l B
Nve l C
diarreia, mal estar geral, dores abdominais, cibras musculares, vasoconstrio perifrica).
Os triptanos so agonistas parciais dos receptores da
serotonina (5HT1B/1D), a nvel central e perifrico, com
efeito vasoconstritor. Os vrios triptanos diferem entre si
na eficcia (percentagem de doentes com alvio ou desa595
www.actamedicaportuguesa.com
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
parecimento da crise s duas horas), incio de aco, frequncia de efeitos adversos e no risco de recorrncia da
crise. Existem em vrias formulaes: oral, oro-dispersvel,
intra-nasal, rectal e subcutnea, o que permite a sua administrao ao doente com vmitos. A administrao subcutnea, disponvel apenas para o sumatriptano, actua em
minutos e provoca uma resposta teraputica em mais de
80% dos casos. Contudo, tambm nesta forma que se
verificam mais efeitos adversos. Parece existir alguma vantagem na administrao sublingual (comprimidos liofilizados, dispersveis na cavidade bucal) em termos de eficcia e de facilidade de administrao. A administrao intra
nasal tem uma rapidez de aco intermdia (incio aos 15
min) entre a forma oral e a parentrica, com uma eficcia
sobreponvel forma oral do mesmo frmaco. No est
comercializada, entre ns, nenhuma forma rectal. Embora
sejam bastante eficazes, os triptanos so dispendiosos.
Provocam efeitos adversos, por vezes mal tolerados, como
as queixas prcordiais, sensao de tontura, ou rubor e
calor ceflicos, parestesias nas extremidades e sensao
de fraqueza. Tm ainda o risco de causar dependncia.
Dado o seu efeito vasoconstritor, esto contra-indicados
sempre que existe patologia vascular isqumica, na hipertenso no controlada e nas formas complicadas de enxaqueca. No se devem associar ergotamina pela potenciao do efeito vasoconstritor. Cerca de 30% dos doentes
tm recorrncia da dor nas primeiras 24 horas.
No existe ainda nenhum frmaco eficaz para a aura,
embora se tenham utilizado inibidores dos canais do clcio e anti-epilpticos, sobretudo o valproato de sdio e a
lamotrigina de forma anedtica, na teraputica de auras
prolongadas.
Dada a participao da CGRP (marcador da actividade
do STV) na patogenia da enxaqueca tm sido estudados
frmacos que inibem os seus receptores e que so eficazes, sem os efeitos vasoconstritores dos triptanos34.
possvel que, muito em breve, estes novos grupos farmacolgicos estejam disponveis no mercado. Esto tambm
em avaliao teraputicas combinadas de diferentes frmacos com efeito complementar no tratamento das crises.
CONCLUSO
As tecnologias de imagem cerebral, os estudos epidemiolgicos e clnicos e a investigao fundamental (gentica e de biologia molecular), modificaram substancialmente
os conhecimentos e os modelos explicativos da enxaqueca. Esta cefaleia , hoje em dia, considerada uma doena
primariamente neurognea, relacionada com uma excessiva excitabilidade cortical e mediada por factores genticos que promovem a instabilidade das membranas neuronais. Estes dados levaram criao de modelos experimentais de dor (pela estimulao do STV, identificado pelo
CGRP) e de provocao de crises (pela DAC), assim como
identificao dos defeitos moleculares (nos canais inicos da membrana), que iro permitir ensaiar novos frmacos, dirigidos a diferentes etapas envolvidas no desenrolar da crise e desenvolver teraputicas baseadas em mecanismos fisiopatognicos. Estes achados representam a
entrada numa nova hera da compreenso e do tratamento
da enxaqueca.
Teraputica Profilctica
A teraputica profilctica aconselhvel sempre que
as crises so frequentes, prolongadas, incapacitantes ou
quando no respondem teraputica aguda. A medicao
deve ser mantida, de forma contnua, durante alguns meses. Muitos doentes mantm o benefcio mesmo depois
de interromperem a teraputica. A escolha da medicao
www.actamedicaportuguesa.com
596
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
Conflito de interesses:
Os autores declaram no ter nenhum conflito de interesses relativamente ao presente artigo.
Fontes de financiamento:
No existiram fontes externas de financiamento para a realizao
deste artigo.
BIBLIOGRAFIA
1. MENKEN M, MUNSAT TL, TOOLE JF: The global burden of
disease study: implications for Neurology. Arch Neurol
2000;57:418-420
2. LIPTON RB, STEWART WF, DIAMOND S, DIAMOND ML, REED
M: Prevalence and burden of Migraine in the United States: data
from the American Migraine Study II. Headache 2001;41:649-657
3. MONTEIRO JP: Cefaleias. Estudo Epidemiolgico e Clnico de
uma Populao Urbana. Dissertao de candidatura ao grau de
Doutor apresentada ao Instituto de Cincias Biomdicas Abel Salazar
Porto 1995
4. SCHER AI, BIGAL ME, LIPTON RB: Comorbidity of migraine.
Curr Opin Neurol 2005;18(3):305-310
5. BOUSSER M-G, WELCH MK: Relation between migraine and
stroke. Lancet Neurol 2005;533-542
6. PAIVA T, MARTINS P, BAPTISTA A, ESPERANA P, MARTINS IP: Sleep disturbances in Chronic Headache Patients: A comparison with healthy controls. Headache Quarterly. Cur Treat
Research 1994;5(2):135-141
7. BOUSSER MG, CONARD J, KITTNER S et al: Recommendations on the risk of ischaemic stroke associated with use of combined oral contraceptives and hormone replacement therapy in
women with migraine. The International Headache Society Task
Force on Combined Oral Contraceptives & Hormone Replacement Therapy. Cephalalgia 2000;20:155-6
8. Headache Classification Committee of the International Headache Society: The International Classification of Headache Disorders 2nd Edition (ICHD-II, 2004). Cephalalgia 2004;24(Suppl 1):1150
9. PEREIRA MONTEIRO JM, PALMEIRA MM, BARROS JR:
Classificao Internacional das Cefaleias segunda edio, verso
portuguesa. Sinapse 2005;5(Sup 1):1-128
10. GIFFIN NJ, RUGGIERO L, LIPTON RB et al: Premonitory
symptoms in migraine An electronic diary study Neurology 2003;
60:935-940
11. MARTINS IP, CUNHA E S M: Loss of topographic memory
and prosopagnosia during a migraine aura (Case report). Cephalalgia 1999;19:841-3
12. MARTINS IP: Crossed aphasia during migraine aura. Transcallosal spreading depression? J Neurol Neurosurg Psychiatry 2007;
78:544-5
13. MARTINS IP, GIL GOUVEIA R, PARREIRA E: Kinesiophobia
in migraine. J Pain 2006;7:445-451
14. PAVO MARTINS I, PARREIRA E, SOUSA M, AUGUSTO A,
TOM A: Cognitive symptoms during migraine aura: A prospective study. Cephalalgia 1999;19(4):326 (Abstract)
15. MARTINS IP, PARREIRA E: Behavioural Response to Headache: A comparison Between Migraine and Tension-type Headache. Headache 2001;41(6):546-553
16. LIPTON RB, BIGAL ME, ASHINA S et al: American Migraine
597
www.actamedicaportuguesa.com
Isabel Pavo MARTINS, Enxaqueca da clnica para a etiopatogenia, Acta Med Port. 2009; 22(5):589-598
36. AKERMAN S, HOLLAND PR, GOADSBY PJ: Mechanicallyinduced cortical spreading depression associated regional cerebral
blood flow changes are blocked by Na+ ion channel blockade.
Brain Res 2008;1229:27-36
JG: Randomized, double-blind, placebo-controlled, proof-of-concept study of the cortical spreading depression inhibiting agent
tonabersat in migraine prophylaxis. Cephalalgia 2009 Feb 13 [Epub
ahead of print]
www.actamedicaportuguesa.com
598