Sunteți pe pagina 1din 14

Crtica de arte ou arte da crtica?

O texto escrito como ferramenta de mediao


Clvis Da Rolt

Resumo
Este artigo tenciona discutir o papel do texto escrito como ferramenta de mediao da
crtica de artes visuais. A problematizao central referese ao confronto entre as
linguagens do texto escrito e da obra de arte! instaurado pela crtica! de modo "ue
nosso enfo"ue est# diretamente ligado $s fronteiras da escrita como atividade
mediadora da experi%ncia de contato com obras de arte.
Palavras-chave
Artes visuais& crtica de arte& mediao& escrita& linguagem.
Abstract
'(is article aims at discussing t(e role of t(e )ritten text as a mediation tool in visual
arts revie)s. '(e core problem refers to t(e conflicts bet)een t(e languages of t(e
)ritten text and t(e visual arts broug(t about b* critical revie)s! and t(erefore )e
focus directl* on t(e boundaries of )riting as an activit* t(at mediates t(e experience of
coming in contact )it( )or+s of art.
Key words
,isual arts& art revie)s& mediation& )riting& language.

* Clvis Da Rolt tem Licenciatura Plena em Artes Plsticas (UCS) e Mestre em Cincias Sociais
(Unisinos). Atualmente ! "outoran"o em Cincias Sociais (Unisinos).
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 #$
4 1ogo de palavras 5 um mecanismo maravil(oso
por"ue em uma mesma frase exaltamos os poderes
de significao da linguagem s para! um instante depois!
abolilos mais completamente.
(%ctavio Pa& ' 6arcel Duc(amp ou o castelo da pureza7
% ()*(% )SCR+(% acom,an-a a -istria "a -umani"a"e - ,elo menos cinco mil anos.
Des"e a cria./o "os ,rimeiros sinais 0r1icos associa"os 2 escrita na re0i/o on"e
1loresceram as civili&a.3es meso,ot4micas as re,resenta.3es -umanas li0a"as 2
,reserva./o e 2 transmiss/o "o ,ensamento ,ela escrita so1reram in5meras
trans1orma.3es. A inven./o "a escrita cum,riu uma 1un./o t/o 1un"amental no 4m6ito
"a -istria -umana 7ue ,or meio "ela in0ressamos em uma es1era "e acontecimentos
7ue muitos -istoria"ores e ,ensa"ores "enominam 8civili&a./o -istrica9. A escrita
muito mais "o 7ue um re0istro 0r1ico 7ue ,o"e ser re"u&i"o a um :o0o "e uni"a"es
sem4nticas caracteri&a al0o 7ue s a es,!cie -umana ,ossui; a ca,aci"a"e "e transmitir
,ensamentos ,or meio "e uma 1orma inteli0<vel socialmente com,le=a e ,oliticamente
essencial.
Com sua ,otncia cultural a escrita alin-avou 0ran"e ,arte "os acontecimentos
-istricos 7ue marcaram "i1erentes 0ru,os -umanos atuan"o n/o a,enas como
"ocumento mas tam6!m como monumento > ,ara usar um troca"il-o "e ?ene"etto
Croce em 7ue ele se re1ere ao teor e0r!0io "a ,oesia e sua "istin./o em rela./o ao
carter instrumental "e outras con1i0ura.3es te=tuais (Croce @AA#). % 1ato ! 7ue 7uer
se:a como "ocumento (-istrico 1actual) ou como monumento (est!tico ,o!tico) a
escrita ! uma 1orma 1un"amental "e comunica./o -umana me"iante a 7ual os intelectos
se comunicam os ,ensamentos se retroalimentam e as conscincias travam 6atal-as no
cam,o "a lin0ua0em.
B/o o6stante a incurs/o social "a escrita como um "os 1enCmenos mais notveis
"a cultura -umana Drancastel nos lem6ra 7ue 8seria in1antil ,ensar 7ue os 5nicos
valores cria"os ,ela Eistria se:am os 7ue a escrita consi0nou9 (Drancastel @AAF ,.
GF). A sus,eita "este autor n/o resi"e a,enas nos e1eitos "a a./o totali&a"ora 7ue
muitas ve&es ! con1eri"a ao te=to escrito como testemun-o "a ver"a"eH ela est
"iretamente relaciona"a 2 le0itimi"a"e 7ue o autor reclama ,ara a7uilo 7ue "enominou
8,ensamento ,lstico9 numa es,!cie "e "e1esa em ,rol "os 1enCmenos 7ue s/o ca,a&es
"e in1ormar "iversos momentos "a -istria -umana mas 7ue n/o 1a&em uso "o c"i0o
escrito como 1orma "e ,er,etua./o. Para o autor as o6ras "e arte me"iante s<nteses "a
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 ##
,lastici"a"e "o ,ensamento -umano s/o ca,a&es "e comunicar 1atos ver"a"es e
valores num ,lano e7u4nime ao "a lin0ua0em escrita ou 1ala"a sem 7ue isso crie
"is,ari"a"es 7ualitativas.
A ,ro6lemtica instaura"a ,or Drancastel ! central em rela./o ao o6:etivo "este
arti0o ,ois ela n/o recon-ece 7ue os re0istros le0<timos "a -istria se:am a7ueles 7ue
1oram ,er,etua"os unicamente ,ela re,resenta./o escrita o 7ue 1a& com 7ue outros
sistemas "e re,resenta./o tam6!m 0o&em "a mesma ,ers,ectiva "ocumental. Assim a
7uest/o 7ue nortear os a,ontamentos a7ui levanta"os ,o"eria ser assim resumi"a; !
,oss<vel e=trair "e uma o6ra "e arte os seus conte5"os comunicativos e est!ticos e
me"iante sua assimila./o e reor0ani&a./o conceitual trans,C'los ao te=to escritoI
Como o te=to cr<tico alin-a'se 2 estrutura sim6lica "a o6ra "e arte ,ara re1erir'se a ela
num ,lano "e i"enti"a"e e re1erncia "iretaI % te=to escrito ,o"e 81alar9 ,ela o6ra "e
arte e "esta 1orma tra"u&ir ,ara a l<n0ua escrita tu"o a7uilo 7ue muitas ve&es !
intencionalmente ,ro"u&i"o ,ara ser ,erce6i"o e=,erimenta"o e "eco"i1ica"o ,or
outros meios 7ue n/o os "a lin0ua0em escritaI
As res,ostas a tais in"a0a.3es n/o ,o"er/o ser a7ui 6usca"as em ,ro1un"i"a"e.
Resi0namo'nos a recon-ecer 7ue a ,rtica "a cr<tica "e arte vem sen"o 1eita - muito
tem,o es,ecialmente "es"e o sur0imento "e um cor,o "e ,roce"imentos recon-eci"os
como uma ativi"a"e intelectual "i1erente "a -istria e "a 1iloso1ia "a arte a ,artir "o
s!culo @$ na +n0laterra e ,osteriormente com sua es,eciali&a./o a ,artir "o s!culo @A
so6retu"o na Dran.a (Ar0an @AJJ). Por!m o 7ue ,ermanece sus,eito e constitui motivo
"e controv!rsias "es"e ent/o ! o teor "e assimila./o 7ue a cr<tica o,era em rela./o 2
o6ra "e arte 6em como a cren.a 6astante 0enerali&a"a "e 7ue o te=to cr<tico ! ca,a& "e
"i&er me"iante o uso "o c"i0o escrito ,or 7ue motivo uma "etermina"a o6ra "e arte
merece ser a,recia"a ou a6or"a"a esteticamente como um o6:eto raro "ota"o "e
7uali"a"es e=ce,cionais ou "istintivas em rela./o ao mun"o "os o6:etos 1uncionais.
% ,rocesso "e autonomi&a./o "o cam,o art<stico > 7ue ?our"ieu su0ere ter
inicia"o com Dlau6ert e ?au"elaire (?our"ieu @AA$) > inscreve a cr<tica "e arte num
cor,o "e ativi"a"es 7ue :untamente com outras inst4ncias ,assou a ser 1un"amental
,ara a sustenta./o "as ativi"a"es 7ue caracteri&am o cam,o art<stico. A autonomi&a./o
a 7ue nos re1erimos trou=e consi0o a "i1erencia./o "os estatutos sociais "os
,artici,antes "iretamente li0a"os a este cam,o ou se:a "elimitou e ,Cs em com6ate as
,rticas e a inser./o social "e artistas marc(ands "iretores "e institui.3es volta"as 2
e=,osi./o e ,reserva./o "e o6ras cr<ticos "e arte cura"ores etc. K com o
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 #J
"esenvolvimento "o cam,o art<stico "i& Liana 7ue v/o se constituin"o "istin.3es entre
a ,ro"u./o art<stica e os seus consumi"ores me"iante cliva0ens 7ue alocam as ,rticas
"e consumo art<stico em 4m6itos eru"itos ,ara al0uns e massivos ,ara outros ou em
outras ,alavras 7ue 0eram uma "icotomia entre 8,56lico seleto9 e 80ran"e ,56lico9
(Liana MGG# ,.N@).
Se a autonomi&a./o "o cam,o art<stico 1e& emer0ir a 1i0ura "o cr<tico "e arte
como um "os articula"ores "os valores "as e=,erincias "as e=,ectativas e "as
"in4micas inerentes 2 arte ! necessrio ,on"erarmos 7ue essa articula./o ocorreu e
vem ocorren"o me"iante o uso "o te=to escrito. Com isso n/o ,o"emos "ei=ar "e
re1letir so6re o 1ato "e 7ue o te=to escrito a1eta os seus leitores "e "i1erentes 1ormas
com "i1erentes n<veis "e ,ro1un"i"a"e e me"iante um con1ronto nas ,ers,ectivas "e
mun"o e "e e=istncia "e 7uem escreve em rela./o a 7uem l. Assim a ,er0unta
,ontua"a anteriormente 0an-a nova "imens/o; a 1erramenta "a cr<tica "e arte > o te=to
escrito > ,o"e o,erar a "u,la 1un./o "e ,enetrar a "imens/o est!tica "a o6ra "e arte
me"iante a reor0ani&a./o "a lin0ua0em "esta ,ara a lin0ua0em "o te=to escrito e ain"a
,or cima comunicar a ,erce,./o est!tica "o cr<tico ,ara um ,56lico "e leitoresI A
ri0or o te=to "e cr<tica "e arte cum,re uma 1un./o re,resentacional 7ue o a6re a um
universo in1inito "e ,ossi6ili"a"es "e constru./o mor1ol0ica sinttica e sem4ntica.
Deste mo"o ,ensamos 7ue to"os os ,ro6lemas a"vin"os "e sua com,reens/o (ou "e
sua incom,reens/o) "evem ser relaciona"os 2 "imens/o "a lin0ua0em "o te=to escrito e
n/o "a o6ra "e arte : 7ue esta ,ossui um ,otencial "e comunica./o 7ue l-e ! ,r,rio e
7ue o,era me"iante um :o0o "e si0ni1ica.3es 7ue n/o ,recisa necessariamente ,assar
,ela avalia./o "e uma cr<tica es,eciali&a"a.
A 7uest/o ,o"eria ser trata"a se0un"o a anlise "as l0icas "e merca"o
so6retu"o no 4m6ito "a socie"a"e ca,italista e "a in"5stria cultural as 7uais e=i0em
7ue o cr<tico "e arte se:a um ,ro1issional en0a:a"o em rela./o 2 ,erce,./o "a o6ra "e
arte como uma merca"oria ,ass<vel "e es,ecula./o 1inanceira al!m "e ser ca,a& "e
circular em "i1erentes es1eras sociais a 1im "e criar v<nculos ,ol<ticos os 7uais "e
,re1erncia ,ossam ren"er "ivi"en"os monetrios resultantes "a consa0ra./o "e um ou
outro artista. Po"er<amos sus,eitar ,ro1un"amente "e um te=to cr<tico sur0i"o me"iante
tais con"icionamentos. Contu"o uma anlise "a inser./o social "o cr<tico "e arte 1icar
,ara outro momento ,ois ela "eman"a o e=ame "e certas ,remissas 7ue e=ce"eriam o
nosso o6:etivo tra.a"o o 7ual se concentra na ,ro6lemati&a./o "o te=to escrito como
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 #A
con"i./o sine "ua non ,ara a e=istncia "a cr<tica "e arte 1ormali&a"a "es"e a
mo"erni"a"e.
% mun"o "os 1enCmenos 7ue nos envolvem ! assimila"o ,or meio "e
in"a0a.3es; ,or 7ue um c/oI Por 7ue uma rvoreI Por 7ue uma o6ra "e arteI As
"i1erentes res,ostas 7ue o6temos 2s nossas in"a0a.3es constituem nossa maneira
,eculiar "e estarmos no mun"o e "e ,erce6'lo. (o"avia as re,ostas n/o s/o un4nimes
e n/o sinteti&am rela.3es a6solutas entre 7uem ,er0unta e 7uem res,on"e. % socilo0o
,ortu0us ?oaventura "e Sousa Santos "i& 7ue a nature&a res,on"e na l<n0ua em 7ue !
,er0unta"a (Santos MGG$). (ra&emos 2 "iscuss/o o alerta "este autor ,or7ue ele ,arece
"eterminar > com os "evi"os a:ustes 7ue a temtica "eman"a > uma con"i./o essencial
"o te=to "e cr<tica "e arte a 7ual ,o"eria ser assim e=,ressa; "e 7ue 1orma o cr<tico "e
arte in"a0a a o6ra "e arteI Como ele nos a,resenta a res,osta ou as res,ostas 7ue
o6t!mI Po"e a leitura "e um te=to "e cr<tica "e arte tornar o leitor ca,a& "e voltar'se a
uma "etermina"a o6ra "e arte (ou a um con:unto "e o6ras "e arte) e 1a&er as mesmas
in"a0a.3es 1eitas ,elo cr<tico "e arteI )m caso a1irmativo ,or 7ue isso seria im,ortante
ou necessrio : 7ue a o6ra "e arte ! um o6:eto ,oeticamente a6erto in"etermina"o
tem,oralmente "i1uso e 7ue ,o"e ,rovocar e=,erincias com,letamente "istintas "e
uma ,essoa a outraI )m rela./o ao assunto Drancastel assume uma ,ostura "iretiva 7ue
encontrou in5meros a"versrios no cam,o "a arte ,ois sua ,erce,./o so6re a o6ra "e
arte sem,re 1oi "e total autonomia. 8% artista cria9 "i& Drancastel 8e crian"o ele ,ensa
tanto 7uanto o matemtico ou o 1ilso1o mas utili&a ,ara se mani1estar em con"utas o
,ro"uto "e suas inten.3es um outro instrumento 7ue n/o os outros. % erro 1un"amental
! acre"itar 7ue os valores torna"os mani1estos ,elo artista "evem ser traduzidos em
linguagem para tocar a sociedade [0ri1o nosso]9 (Drancastel @AAF ,.GN).
%s ar0umentos "e Drancastel assumiram ,ertinncia em nossas anlises
em,<ricas me"iante as 7uais o con1ronto entre o carter normativo "o te=to escrito e a
a,ro,ria./o sim6lica "e o6ras "e arte revelaram certos :ul0amentos 7ue se a"e7uam 2
1inali"a"e "este arti0o. 8(alve& as e=,osi.3es se:am muito "ireciona"as ,or causa "as
,alavras "os termos "a7uilo 7ue as ,essoas 1alam a7ui "entro 7ue at! ,arece outra
l<n0ua9 "i& um in1ormante ,or ns entrevista"o "urante ,es7uisa etno0r1ica nos
am6ientes e=,ositivos "a $O ?ienal "e Artes Lisuais "o Mercosul evento ocorri"o na
ci"a"e "e Porto Ale0re'RS "e @P "e setem6ro a @J "e novem6ro "e MGG#.
@
%utro
@
A $O ?ienal "e Artes Lisuais "o Mercosul 1oi o cam,o em,<rico a6or"a"o em nosso estu"o "e mestra"o
intitula"o 8Um rio "e muitas mar0ens; socia6ili"a"e intera.3es sim6licas e ,rticas "e a,ro,ria./o "a
arte9 vincula"o ao Pro0rama "e Ps'Qra"ua./o em Cincias Sociais "a Unisinos.
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 JG
in1ormante ,ontua; 8,erce6o 7ue muitas o6ras vm acom,an-as "e um "iscurso ,ara
e=,licar a 0eniali"a"e "o artista. Acre"ito 7ue essa arte ,o"eria vir so&in-a e n/o
acom,an-a"a "a 6en0ala "o "iscurso "a ,alavra e "a 1rase.9
A o6ra "e arte constitui uma o,era./o "e "esven"amento "o mun"o. )la ,ro"u&
uma avalia./o cr<tica "o real sustenta"a unicamente ,elas "in4micas 7ue su6:a&em 2 sua
,r,ria lin0ua0em. Con1orme e=,ressa Drancastel 8uma o6ra "e arte n/o ! :amais o
su6stituto "e outra coisaH ela ! em si a coisa simultaneamente si0ni1icante e si0ni1ica"a9
(Drancastel @AAF ,.GN). Mas se a com,reens/o "a o6ra "e arte como su0ere ?our"ieu
e=i0e a a,reens/o "e c"i0os est!ticos -istrica e socialmente con"iciona"os (?our"ieu
MGGN) n/o ,o"eria a cr<tica "e arte au=iliar na com,reens/o "estes c"i0osI Cremos
7ue as motiva.3es inerentes 2 tare1a "a cr<tica "e arte nos mostram a com,le=i"a"e "e
7uest3es 7ue est/o im,l<citas num te=to cr<tico o 7ual ,o"e acenar ,ara in5meras
,ossi6ili"a"es "e a6or"a0em "a o6ra "e arte "entro "as correntes tericas ou "as ticas
conceituais constru<"as ao lon0o "a -istria as 7uais usualmente se contra,3em e n/o
se comunicam. Re1erimo'nos ,or e=em,lo aos en1o7ues mar=istas estruturalistas
semiol0icos ou institucionais ,or e=em,lo sen"o 7ue ca"a um "ele revela um ti,o "e
anlise 7ue clama ,ara si uma vis/o le0<tima. Beste tr4nsito "e i"!ias instaura"o ,ela
cr<tica em rela./o 2 o6ra "e arte - o leitor um a0ente "e inte0ra./o entre a "imens/o
escrita "o te=to e a "imens/o ,lstica "a o6ra. B/o ,o"emos ne0ar 7ue essa rela./o
e=iste e 1oi instaura"a ,ela ,ro1issionali&a./o "a cr<tica "e arte. Por!m essa mesma
rela./o 1oi sem,re ,ro6lemtica visto 7ue a re1le=/o cr<tica so6re as o6ras "e arte
nunca sou6e ao certo 7ual seria o seu "estino 1inal o seu ,56lico ,otencial.
A o6scuri"a"e em rela./o 2s 1inali"a"es "a ativi"a"e "a cr<tica "e arte ,arece
constituir um ,ro6lema real "evi"o ao carter en"0eno "a maioria "os te=tos cr<ticos
os 7uais com 0ran"e recorrncia circulam a,enas entre os ,artici,antes "e c<rculos
es,eciali&a"os 7ue o tomam 2 m/o ,ara avaliar o 0rau "e so1istica./o no mane:o "a
l<n0ua o a,uro no con1ronto "ialo0al "as teorias est!ticas nele menciona"as e a
,ers,ectiva i"eol0ica "e 7uem o ,ro"u&iu. )ssas &onas "e e=,lora./o "elimita"as ,elo
te=to escrito ,o"em n/o ter 7ual7uer v<nculo "ireto com as o6ras "e arte su6meti"as a
e=ame cr<tico. Por7ue a o6ra "e arte ! uma s<ntese "o to"o "e al0o maior "o 7ue ela "e
uma 7uali"a"e 0eral "a e=istncia -umana 7ue s ca6e no te=to escrito "e 1orma ,arcial
salvo 7uan"o o ,r,rio te=to escrito 1or a o6ra "e arte como ocorre com as o6ras
literrias. Por isso mesmo a cr<tica ! uma ativi"a"e 7ue suscita mais "escon1ian.as "o
7ue con1ian.as. ) isso ,arece ser sau"vel em rela./o 2 o6ra "e arte > a ,ossi6ili"a"e
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 J@
"e 7ue ela suscite "escon1ian.as > em6ora se:a contra"itrio no 4m6ito "o te=to escrito
7ue "e uma 1orma 0eral inau0urou uma es,!cie "e socie"a"e "a ver"a"e "ocumental
em 7ue mais valem os contratos os re0istros os "ocumentos os ,rotocolos as leis e
uma s!rie "e outros "om<nios sim6licos avali&a"os ,ela escrita.
De1en"en"o uma rela./o <ntima entre e a cr<tica e a -istria "a arte Lenturi
a"mite 7ue am6as 8conver0em ,ara a7uela com,reens/o "a o6ra "e arte 7ue n/o
acontece sem o con-ecimento "as con"i.3es em 7ue sur0iu e 7ue n/o ! com,reens/o se
n/o 1or :u<&o9 (Lenturi @AJR ,.MA). Por recon-ecer a cr<tica "e arte como ativi"a"e 7ue
envolve o :u<&o e 1a&en"o'a conver0ir com a -istria "a arte Lenturi a"mite a
im,ossi6ili"a"e "e 7ue a cr<tica se constitua como uma "isci,lina im,arcial "evota"a a
uma tecnolo0ia "a ,ure&a "o :ul0amento em um ,rocesso "e 1rui./o art<stica. Para o
autor 8os cr<ticos criam as suas i"!ias n/o s com a cr<tica "as i"!ias ,rece"entes mas
so6retu"o com a e=,erincia intuitiva "as o6ras "e arte9 (Lenturi @AJR ,.FJ).
%utro as,ecto 7ue ,ermeia a tare1a "a cr<tica re1ere'se 2 7uest/o -ermenutica
ou se:a 2 1orma com 7ue o cr<tico "e arte inter,reta o cam,o sim6lico instaura"o ,ela
o6ra "e arte. (u"o a7uilo 7ue no mun"o "os 1enCmenos ,o"e ser re1erencia"o
sinali&a"o e ,erce6i"o e=i0e inter,reta.3es. A inter,reta./o "e um mo"o 0eral ! uma
e=i0ncia 7ue se a,resenta ao ser -umano e 7ue ,artici,a "a cria./o "e suas con"i.3es
"e vi"a em rela./o ao mun"o social. Assim a arte "eman"a inter,reta.3es ,elo 1ato "e
ser uma cria./o -umana 7ue se a,resenta como ,rocesso e como movimento visto 7ue
ela n/o se es0ota ,or sua sim,les ,resen.a material no mun"o. Con1orme e=,3e
Qa"amer 8s se ,o"e inter,retar a7uilo cu:o senti"o n/o est esta6eleci"o a7uilo
,ortanto 7ue se:a am6<0uo. S...T A arte re7uer inter,reta./o ,or7ue ! "e uma ,olissemia
ines0otvel. B/o se ,o"e tra"u&i'la a"e7ua"amente ,ara um con-ecimento conceitual9
(Qama"er @AA@ ,.#$).
Por "e,en"er "o te=to escrito como 1erramenta "e me"ia./o a tare1a "a cr<tica
"e arte est "iretamente con"iciona"a 2s 1ronteiras 2s ,ossi6ili"a"es e aos limites "e
alcance "o te=to escrito os 7uais ela certamente consi"era em6ora n/o conviva 6em
com a i"!ia "e n/o ,o"er a"vo0ar so6re a arte me"iante o uso "e ar0umentos
,rimor"ialistas 7ue a,enas a o6ra "e arte ,ossui na con"i./o "e 1enCmeno inau0ural 7ue
ela !. % 1ilso1o )rnst Cassirer em sua 1iloso1ia "as 1ormas sim6licas ,ro,3e 7ue a
arte ! uma intensi1ica./o "a reali"a"e uma "esco6erta. Por este 1io con"utor Cassirer
a"mite 7ue a o6ra "e arte ense:a a 8revela./o "a ines0ota6ili"a"e "o as,ecto "as
coisas9(Cassirer @AAR ,.MFJ). (rata'se ,ortanto "e uma ,ers,ectiva 7ue ,reserva o
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 JM
carter "e 8inau0ura./o9 "a o6ra "e arte ao 7ual a cr<tica tenta inter,elar muitas ve&es
"e 1orma in1rut<1era "evi"o 2 relut4ncia em consi"erar 7ue a7uilo 7ue a arte tem a
comunicar est conti"o e=atamente em sua 1orma ,eculiar "e a,resenta./o.
De um mo"o 0eral as o6ras "e arte ,ro"u&i"as ,ela -umani"a"e como um to"o
1oram sem,re consi"era"as o6:etos ,ertencentes a um ,atrimCnio cultural 7ue
"eman"ava aten.3es es,eciais e cui"a"os e=clusivos. Des"e a Anti0Ui"a"e in1orma
Ar0an 8"esenvolveu'se em torno "a arte uma vasta literatura "e carter "iversi1ica"o;
cron<stico ou memorial<stico terico e ,receitual -istrico'6io0r1ico eru"ito e
1ilol0ico inter,retativo ou "e comentrio9 (Ar0an @AJJ ,.@M#). As consi"era.3es "e
Ar0an se0uem uma lin-a anal<tica "istinta "a "e Drancastel ,ois ,ara o -istoria"or e
terico italiano a o6ra "e arte ! constru<"a me"iante uma 8comunica6ili"a"e n/o'
ime"iata9 7ue encontra na ativi"a"e "a cr<tica uma 1un./o interventora 1un"amental.
Por!m Ar0an n/o se 1urta a ,ontuar uma caracter<stica muito comum nos te=tos "e
cr<tica; o seu carter -erm!tico. 8Se a 1un./o "a cr<tica 1osse ,rinci,almente e=,licativa
e "ivul0a"ora n/o se e=,licaria a sua a1irma./o como cincia ou noutros casos como
V0nero literrioW o seu recurso a ar0umenta.3es a6strusas > e na sua maioria menos
acess<veis "o 7ue o te=to 1i0urativo ao 7ual se re1erem9 (Ar0an @AJJ ,. @MJ).
Se aceitarmos o 7ue "i& Qa"amer so6re a ,olissemia "as o6ras "e arte seremos
con"u&i"os a leituras ,otencialmente "iversi1ica"as e 7ue n/o se a"e7uam ao
e=clusivismo "a cr<tica. So6re isso Ar0an a"mite 7ue a tare1a "a cr<tica contem,or4nea
consiste em 8"emonstrar 7ue o 7ue ! 1eito como arte ! ver"a"eiramente arte e 7ue
sen"o arte se associa or0anicamente a outras ativi"a"es n/o'art<sticas e at! n/o'
est!ticas inserin"o'se assim no sistema 0eral "a cultura9 (Ar0an @AJJ ,.@FG). Bo
4m6ito "o 7ue su0ere %rte0a X Qasset as coisas s/o a,enas valores 7ue entram em :o0o
no ,lano "a cultura -umana > o mesmo sistema 0eral "a cultura "e 7ue nos 1ala Ar0an.
% astrCnomo e o lavra"or ,erce6em a terra "e mo"os "i1erentes con1orme atri6utos
valorativos 7ue 1a&em com 7ue ,ara um a terra se:a o camin-o ,or on"e ,assa o ara"o
e ,ara o outro uma a6stra./o matemtica su6meti"a a leis naturais (%rte0a X Qasset
MGGM ,.MR). (ra&emos este e=em,lo ,ara assinalarmos uma consi"era./o 1un"amental
em %rte0a X Qasset re1erente 2 muta6ili"a"e "a arte ,ois o 1ilso1o n/o cr numa
su,osta 8reali"a"e imutvel e 5nica com a 7ual se ,o"e com,arar os conte5"os "as
o6ras art<sticasH - tantas reali"a"es 7uanto ,ontos "e vista9 (%rte0a X Qasset MGGM
,.MN). (al consi"era./o 7uan"o vincula"a 2 es1era "a "esi0na./o "e um valor assume
im,ort4ncia central 7uan"o nos voltamos ,ara a "imens/o es,eculativa "o te=to "e
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 JF
cr<tica "e arte em rela./o a uma reali"a"e 7ue ! constru<"a ,or ca"a in"iv<"uo
in"istintamente me"iante os valores com os 7uais ele se ,erce6e inseri"o no mun"o.
Deste mo"o me"iante os recursos "e 7ue "is,3e a cr<tica 1a& sur0ir uma s!rie
"e im,ress3es cate0ori&a.3es e avalia.3es em rela./o 2s o6ras "e arte 7ue s/o 1ruto "e
uma e=,erincia "e atri6ui./o "e valores me"iante os ar0umentos te=tuais com os 7uais
o cr<tico o,era. % resulta"o mais vis<vel "e tais "in4micas ! 7ue o ,ro:eto cr<tico
inseri"o na -istria ,ro"u&iu uma cr<tica "e arte 7ue nunca se im,ortou "e 1ato com
um carter e"ucativo 7ue ,u"esse con1erir o m<nimo "e le0i6ili"a"e art<stica a um
contin0ente "e ,essoas 7ue em "i1erentes !,ocas 1oram consi"era"os um ,56lico
al-eio 2 arte. Uma cr<tica assimilvel e ,auta"a na ela6ora./o "e te=tos eluci"ativos
,o"eria ser "e 0ran"e valor na atuali"a"e so6retu"o se consi"erarmos a ,roli1era./o "e
e=,osi.3es em 6ienais centros culturais museus e tantos outros es,a.os e=,ositivos. K
inevitvel 7ue nos ,er0untemos ,ortanto se a cr<tica 1a& al0uma 7uest/o "e ser
com,reen"i"a ,or um ,56lico mais a6ran0ente ou se ela 7uer continuar 0o&an"o "o
status "e inst4ncia "eli6erativa e 1amiliari&a"a com os ,o"eres "a outor0a art<stica.
)ssa "5vi"a ! ,osta em 7uest/o ,or7ue no caso "e constituir uma "icotomia real a
ativi"a"e "a cr<tica "e arte ,recisaria antes "e mais na"a re,osicionar'se "iante "o
te=to escrito como 1erramenta "e me"ia./o "e mo"o a 6uscar nele um alia"o 2
"emocrati&a./o "os sa6eres art<sticos e "as ri7ue&as culturais muitas ve&es con1ina"os
a um c<rculo "e eru"itos.
Para 7ue as 1inali"a"es "este arti0o se:am com,reen"i"as com mais acui"a"e
a"vo0amos 7ue o te=to cr<tico es,ecialmente no cenrio "a arte contem,or4nea vem se
tornan"o muito mais um "i0estivo so1istica"o ,r=imo "o e1eito ,lace6o "o 7ue uma
1erramenta e1iciente ou necessria 2 com,reens/o "as o6ras "e arte. Bo conte=to "a arte
contem,or4nea inter,retamos o ,a,el "a cr<tica como sen"o uma ativi"a"e 7ue n/o
raramente 1etic-i&a o o6:eto art<stico ele0en"o'o como 1oco "e aten./o ,ara a cria./o
"e uma es,eciali&a./o "o 0osto e "e uma -i,nose "a a,recia./o est!tica isso ! claro
,ara os 7ue s/o ca,a&es "e inter,retar o 7ue "i&em os com,lica"os > e muitas ve&es
,e"antes > te=tos "e cr<tica "e arte. Besse conte=to ca6e uma men./o ao 7ue "i& o
,oeta A11onso Romano "e SantWAnna es,ecialmente no 7ue se re1ere 2 arte
contem,or4nea; 8entre o 7ue se teori&a e o 7ue se reali&a - uma ver"a"eira
Valucina./o cr<ticaW9 (SantWAnna MGGF ,.$@). %corre 7ue ,or serem 0eralmente
o6tusos os te=tos "e cr<tica "e arte n/o atin0em o ,56lico 8"es7uali1ica"o9 ou 8n/o'
inicia"o9 7ue "everia ser seu ,rinci,al 1oco. ) isso se " se0un"o cremos ,ela ima0em
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 JR
"e 8,ro1un"o con-ece"or9 con1eri"a ao cr<tico "e arte 7ue ,ara manter sua con"i./o
"istintiva em rela./o aos 7ue ele :ul0a n/o ,ossu<rem con-ecimentos sensi6ili"a"es ou
con"i.3es "e :ul0amento acomo"a'se em ,atamares consi"era"os su,eriores e ca,a&es
"e orientar leituras al-eias.
Mais "o 7ue um ator social envolvi"o na interme"ia./o "o 0osto o cr<tico "e
arte tornou'se a ve"ete "a arte no cenrio contem,or4neo so6retu"o na con"i./o "e um
a0ente 7ue tenta esta6elecer o ne=o ou a ,ertinncia "e uma arte 7ue ,arece ter ,er"i"o
suas re1erncias mais ,rimrias e 6asilares. Contu"o a "es,eito "a men./o 1eita n/o
entraremos a7ui em 7uest3es li0a"as 2s ,o!ticas contem,or4neas ou aos seus arran:os
t!cnicos 1ormais e estil<sticos ,ois isso "eman"aria 7ue 1i&!ssemos ,ercursos
inter,retativos mais "ireciona"os.
Se a cr<tica "e arte ,reten"e encarar a e=,erincia est!tica como al0o ,ass<vel "e
-omo0enei&a./o a,elamos novamente ,ara o carter inter,retativo 7ue reveste as o6ras
"e arte como 1orma "e ,ro6lemati&armos a rela./o entre elas e seus a,recia"ores. Besse
conte=to o te=to cr<tico constitui um movimento inter,retativo a,enas um 5nico
movimento "entro "e um universo 7ue se a6re ,ara tantas outras inter,reta.3es.
Me"iante um conceito com,le=o ao 7ual Qa"amer "enomina 8-eran.a9 o encontro
com um te=to (uma o6ra "e arte ,or e=em,lo) ,romove a ativa./o "e memrias e
-istorici"a"es li0a"as 2 e=,erincia 7ue ca"a ,essoa ela6ora em contato com o mun"o
"e mo"o 7ue o te=to sustenta uma rela./o "e reci,roci"a"e com 7uem se "is,3e a
inter,ret'lo. So6re este as,ecto Palmer escreve 7ue 87uan"o e=,erimentamos o
si0ni1ica"o "e um te=to c-e0amos 2 com,reens/o "e uma -eran.a 7ue nos inter,elou
como al0o 7ue se situa 1ace a ns mas 7ue 1a& no entanto simultaneamente ,arte "e
um 1lu=o n/o o6:eti1icvel "e e=,erincia e "e -istria no 7ual nos situamos9 (Palmer
@A$A ,.MGG).
A o6ra "e arte e=i0e inter,reta.3es e isso n/o 7uer "i&er 7ue ela ,ossa converter'
se 1acilmente em tra"u.3es. +nter,reta./o e tra"u./o constituem o,era.3es "istintas 7ue
,o"em ser ,r=imas mas n/o se anulam. % te=to escrito 7ue a cr<tica "e arte toma como
1erramenta e motor inter,retativo "a o6ra "e arte aca6a ,or tecer uma mal-a em cu:a
trama ca6em in1initas ,osi.3es inter,retativas "istintas conver0entes ou "iver0entes
"a7uelas a,resenta"as no te=to. Portanto ,arece temeroso a1irmar 7ue a,enas uma "elas
0o&a "e um estatuto universal 7ue ,ossa colocar'se no lu0ar "o o6:eto avalia"o
toman"o ,ara si a i"enti"a"e "ele.
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 JN
Con1orme su0ere o t<tulo 7ue escol-emos ,ara este arti0o ,arece'nos ca"a ve&
mais crescente a "imens/o ,articulari&a"a com 7ue a cr<tica "e arte vem "ialo0an"o
a,enas entre seus ,ares o 7ue a caracteri&aria como uma ativi"a"e ,ermea"a ,or
inicia.3es ,remissas e ,r!'assimila.3es 7ue a a,ro=imariam "as 1raterni"a"es
me"ievais. B/o "escartamos a com,le=i"a"e inerente 2 cria./o "e uma autntica o6ra
"e arte com,le=i"a"e essa 7ue "i& res,eito ao momento -istrico em 7ue ela se alo:a
ao con1ronto com as ,o!ticas 7ue l-e antece"eram ou com as 7uais ela entra em c-o7ue
2 inser./o social "o artista aos mecanismos "e consa0ra./o "a o6ra 2 constante
mo"i1ica./o "as sensi6ili"a"es -umanas ao ,ano "e 1un"o memorial "os o6:etos "a
cultura en1im a uma s!rie "e elementos 7ue estruturam o c-ama"o mun"o "a arte. A
cr<tica "e arte "evi"o 2 sua es,eci1ici"a"e n/o tem con"i.3es "e a6arcar to"os esses
4m6itos em sua ativi"a"e avaliativa "e mo"o 7ue sua interven./o a6ran0e a,enas
al0uns as,ectos "a arte mas n/o to"os. Bo 4m6ito "a arte contem,or4nea 7ue
so6revive me"iante um cani6alismo "e ,ara"i0mas ! 7uase im,oss<vel es6o.ar um
movimento "e assimila./o ,ois ele ! lo0o "e,osto ,or al0um :ul0amento 6om6stico
,or uma teoria e=cntrica ou ,or ,ensa"ores a1eitos a 1unerais.
%s ,ro6lemas inerentes 2 cr<tica "e arte na contem,oranei"a"e s/o a,onta"os
,or C-alumeau como "ecorrncias "e um esta"o "e crise 7ue ,er,assa to"os os
se0mentos 7ue com,3em o cam,o art<stico. Ao 7ue Danto "enominou 8um ,er<o"o "e
"esor"em in1ormativa uma con"i./o "e ,er1eita entro,ia est!tica9 (Danto MGGN ,.@N)
C-alumeau 1a& conver0ir suas anlises ao mani1estar 7ue 87uan"o : n/o se es,era 7ue
uma o6ra "e arte res,eite as conven.3es "e um "etermina"o o1<cio (a ,intura a
escultura etc.) 7ue ,ermitiam classi1ic'la e a se0uir :ul0'la em ,rimeiro lu0ar "e
acor"o com essas conven.3es a ,alavra arte ,o"e servir ,ara "esi0nar tu"o o 7ue
7uiser mas em contra,arti"a ,or tu"o isso n/o ser ca,a& "e "escrever na"a9
(C-alumeau sY" ,. @NG). Deste mo"o a arte contem,or4nea > ou o 7ue vem sen"o
"esi0na"o como arte contem,or4nea > trou=e 2 cena cr<tica n/o a,enas os "esa1ios "e
6uscar os ,ontos "e ancora0em "e uma ativi"a"e "e :ul0amento renova"a como
tam6!m o "esa1io "e re1ormular as cate0orias os conceitos e as 1iloso1ias 7ue at! ent/o
"avam conta "e am,arar a ativi"a"e cr<tica num cenrio ao 7ual a arte contem,or4nea
,arece n/o mais se encai=ar.
Atualmente ,arecemos assola"os ,or um esta"o "e s<tio inter,retativo. A
-i,ervisuali"a"e 7ue mascara nossa con"i./o "e 7uase'ce0ueira tem 1eito muita 0ente
ver arte nos conte=tos e 4m6itos mais im,rovveis on"e se esta6elecem consensos
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 J$
,recrios 7ue a"vo0am em ,rol "a aceita./o "o 8novo9 "o 8es,etacular9 e "o
8estran-o9 como se eles 1ossem con"i.3es 1un"amentais ,ara o in0resso "e uma o6ra
nas es1eras "a arte. C-alumeau tam6!m a"mite a inte0ra./o "a cr<tica 2 -istria "a arte
,ois ,ara ele uma ativi"a"e seria insustentvel sem a outra. Assim ,ara C-alumeau a
1un./o "a cr<tica n/o se restrin0e a ca,tar momentos "e cria./o sin0ular 7ue me"iante a
interme"ia./o "a lin0ua0em escrita ,o"em ser tra"u&i"os e "issemina"os com vistas 2
1i=a./o "e um esta"o 0eral "a arte. )la seria antes uma 1erramenta seletiva ca,a& "e
atuar "iretamente na "esi0na./o e na in"ica./o "a7uilo 7ue ,o"e ser ,erce6i"o como
o6ra "e arte. Mas se esta ativi"a"e "e in"ica./o s ,o"e ser consi"era"a me"iante a
interven./o "o te=to escrito - 7ue se ,ensar em suas reais ,ossi6ili"a"es "e revelar
8como9 "etermina"a o6ra a"7uiriu o estatuto "e o6:eto "e arte ou se:a revelar atrav!s
"o c"i0o escrito "a l<n0ua 7ue ,ensamentos orientaram o artista na ,ro"u./o "e sua
o6ra 7ue e=,erincias e=istenciais ele mani1esta ,or meio "e seu universo 1ormal em
7ue cenrios ima0inativos ele se movimenta etc. Sc-o,en-auer "i& 7ue 8n/o - na"a
mais 1cil "o 7ue escrever "e tal maneira 7ue nin0u!m enten"a9 (Sc-o,en-auer MGG#
,. JF) ,or7ue a escrita constri arma"il-as nas 7uais o ,ensamento costuma ,ren"er'se.
) isso ocorre 7uan"o nos "amos conta "e 7ue a o,era./o "e trans,osi./o "o
,ensamento > a7ui vincula"o 2 1rui./o 2 cr<tica ao :ul0amento e 2 e=,erincia est!tica
> ,ara o te=to escrito inau0ura um cam,o "e conceitos "istintos ,ermea"o ,or sua
,r,ria es,eci1ici"a"e.
Parece'nos im,rovvel 7ue o te=to escrito se:a su1icientemente ca,a& ou ten-a a
,otncia inter,retativa necessria ,ara emitir :u<&os 7ue atestem a 7uali"a"e ou a
relev4ncia "e uma o6ra "e arte 6em como sua necessria inclus/o no rol "os o6:etos
art<sticos 7ue mel-or caracteri&am os am6ientes culturais -umanos num "etermina"o
momento "a -istria. B/o o6stante a insu1icincia "e seus mecanismos "e "esi0na./o a
ativi"a"e "a cr<tica "e arte e=iste e atua "iretamente na elei./o "e o6ras ,ara o in0resso
numa es,!cie "e memria art<stica universal. Mas ! ,reciso 7ue -a:a clare&a "e 7ue a
ativi"a"e "a cr<tica "e arte ! muito mais ,ol<tica e coercitiva "o 7ue ,ro,riamente
eluci"ativa ten"o em vista 7ue seus m!to"os costumam ,ermanecer ,ouco esclareci"os
e ,ro1un"amente li0a"os 2s su6:etivi"a"es "e 7uem :ul0a.
Consideraes finais
K comum os cr<ticos escreverem ,ara outros cr<ticos ou ,ara sua ,r,ria satis1a./o. B/o
- ,ro6lema al0um nisso. % te=to escrito ,ro"u&i"o ,ela cr<tica "e arte 0eralmente "
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 J#
sinais "e seu total al-eamento em rela./o ao leitor e ao mun"o "os 1enCmenos 7ue n/o
inte0ram o cam,o art<stico. (o"avia ,or ter toma"o ,ara si uma 1un./o seletiva
inte0ra"a 2 memria art<stica "e um con:unto social a cr<tica "e arte "everia assentar'se
numa vis/o menos ,ro,a0an"<stica e mais com,rometi"a em locali&ar momentos
0enu<nos "a cria./o art<stica.
Discorremos so6re as rela.3es entre o te=to escrito > como 1erramenta
inter,retativa "a cr<tica "e arte > e os limites "esta 1orma "e ela6ora./o te=tual em
rela./o 2s o6ras "e arte as 7uais constituem universos sim6licos e=,ressivos e
comunicativos ,articulares. A ar0umenta./o a7ui ,ro,osta n/o tem inten.3es "e
"es7uali1icar a ativi"a"e cr<tica mas isso sim "e alertar ,ara os limites inter,retativos
em 7ue se insere o te=to escrito e "esta 1orma ,ro,or 7ue ele n/o 0o&a "e ,rerro0ativas
su1icientemente sli"as e meto"olo0icamente e1icientes ,ara "eterminar o 7ue ,o"e e o
7ue n/o ,o"e ser a6or"a"o como o6ra "e arte. Por isso mesmo ! ,ertinente lem6rarmos
7ue a 1rui./o "e o6ras "e arte ! uma "as ,rticas mais ,articulares e solitrias 7ue
reali&amos. Certamente n/o se trata "e uma soli"/o melanclica mas "a soli"/o ra"ical
"e 7ue nos 1ala %rte0a X Qasset (%rte0a X Qasset @A#F) a soli"/o con1i0ura"ora "o
ser 7ue tam6!m na arte 6usca uma rela./o "ireta com al0o 7ue o com,lete.
Referncias
ARQAB Qiulio Carlo. Arte e crtica de arte. Lis6oa; )"itorial )stam,a @AJJ.
?%URD+)U Pierre. As regras da arte. S/o Paulo; Com,an-ia "as Letras @AA$.
ZZZ. A economia das trocas simblicas. S/o Paulo; Pers,ectiva MGGN.
CASS+R)R )rnst. Ensaio sobre o (omem. +ntro"u./o a uma 1iloso1ia "a cultura
-umana. S/o Paulo; Martins Dontes @AAR.
CEALUM)AU [ean Luc. As teorias da arte. Diloso1ia cr<tica e -istria "a arte "e
Plat/o a nossos "ias. Lis6oa; +nstituto Pia0et sY".
CR%C) ?ene"etto. 8revi#rio de est5tica. Aest-etica in nuce. S/o Paulo; \tica @AA#.
DAB(% Art-ur C. Aps o fim da arte. A arte contem,or4nea e os limites "a -istria.
S/o Paulo; %"]sseus MGG$.
DRABCAS()L Pierre. A realidade figurativa. S/o Paulo; Pers,ectiva @AAF.
QADAM)R Eans'Qeor0. 9a actualidad de lo bello. )l arte como :ue0o s<m6olo ]
1iesta. ?arcelona; Pai"s @AA@.
%R()QA X QASS)( [os!. Ado no paraso e outros ensaios de est5tica. S/o Paulo;
Corte& MGGM.
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 JJ
ZZZ. 4 (omem e a gente. +ntercomunica./o -umana. Rio "e [aneiro; Livro +6ero'
Americano @A#A.
PALM)R Ric-ar" ). :ermen%utica. Lis6oa; )"i.3es #G @A$A.
SAB(WABBA A11onso Romano "e. Desconstruir Duc(amp. Arte na -ora "a revis/o.
Rio "e [aneiro; Lieira ^ Lent MGGF.
SAB(%S ?oaventura "e Sousa. ;ela mo de Alice< o social e o ,ol<tico na ,s'
mo"erni"a"e. S/o Paulo; Corte& MGG$.
SCE%P)BEAU)R Art-ur. A arte de escrever. Porto Ale0re; L^PM MGG#.
L)B(UR+ Lionello. :istria da crtica de arte. S/o Paulo; Martins Dontes @AJR.
L+ABA Bil"o. A esfera artstica. Mar= _e6er ?our"ieu e a Sociolo0ia "a Arte. Porto
Ale0re; `oua MGG#.
A-'ARE.! n/0! 1uldez 0223 JA

S-ar putea să vă placă și