Sunteți pe pagina 1din 13

!"#$ & '()*+, - & .

/+,0( 1

Anlise institucional no Rio
de Janeiro entre 1960 e 1990
Institutional analysis in Rio de Janeiro
between 1960s and 1990s

!"#$%& ($)*$+& ,+)$



!"-.)&
0 objetivo ueste tiabalho peiquiiii a anlise institucional no Rio ue janeiio
entie os anos ue 196u e 199u. A psicologia social conheceu nos anos 6u e 7u,
nos Estauos 0niuos e na Euiopa, uma "ciise" que levou a uma ieflexo sobie
as suas bases teoiicas e metouologicas. No Biasil, a iesposta a esta ciise
apiesentou suas especificiuaues em funo uos uifeientes centios ue
foimao em psicologia. No Rio ue }aneiio, a anlise institucional teve uma
impoitncia funuamental no piocesso ue questionamento ua psicologia
social noite-ameiicana, alm ue tei piopiciauo novas uiscusses sobie uma
foimao mais ciitica em psicologia.

23)3403567834,
Anlise institucional; psicologia social; histoiia ua psicologia.


/0-%1$2%
!"# %&' () *"&+ ,(-. &+ *( &/0#+*&1%*# '&/2*#34 *"# &/+*&*2*&(/%3 %/%34+&+ &/ 5&(
6# 7%/#&-( 8#*,##/ 9:;< %/6 9::<= >/ *"# ;<+ %/6 *"# ?<+ +(@&%3 A+4@"(3(14 &/
*"# B/&*#6 C*%*#+ %/6 D2-(A# ,#/* *"-(21" % E@-&+&+E *"%* +*&'23%*#6 % 6#8%*#
(/ &*+ *"#(-#*&@%3 %/6 '#*"(6(3(1&@%3 8%+#+= >/ F-%G&3H *"# %/+,#- *( *"&+ @-&+&+
"%6 +A#@&)&@&*&#+ 62# *( *"# 6&))#-#/* #62@%*&(/%3 @#/*#-+ &/ A+4@"(3(14= >/ 5&(
6# 7%/#&-(H &/+*&*2*&(/%3 %/%34+&+ "%6 % @(-# -(3# &/ *"# A-(@#++ () I2#+*&(/&/1
*"# J(-*" K'#-&@%/ +(@&%3 A+4@"(3(14 %/6 1%0# -&+# *( )2-*"#- 6&+@2++&(/+ (/
*"# /##6 () % '(-# I2#+*&(/&/1 %/6 %/%34*&@%3 %AA-(%@" *( A+4@"(3(14=

9,:;(0<5
>/+*&*2*&(/%3 %/%34+&+L +(@&%3 A+4@"(3(14L "&+*(-4 () A+4@"(3(14=
!"#$%& ($)*$+& ,+)$
3#+4"1-+5$5" 6"5"1$7 5"
("18+*"
Boutoi em Psicologia Social pela
0niveisiuaue uo Estauo uo Rio
ue }aneiio. Piofessoi Aujunto ue
Psicologia ua 0niveisiuaue
Feueial ue Seigipe.
!"#$%&'$()*+&,-.&(-/!


!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


62
/#97+-" :#-%+%.2+&#$7 #& !+& 5" ;$#"+1& "#%1" <=>? "
<==?

Confoime as anlises ue Allpoit (198S |19S4j) em !"# "&+*(-&@%3
8%@.1-(2/6 () '(6#-/ +(@&%3 A+4@"(3(14, a psicologia social um fenmeno
tipicamente noite-ameiicano. Ao longo ua ucaua ue 6u esta peispectiva
toinou-se hegemnica nos Estauos 0niuos e na Euiopa, no entanto, ao final
uesta mesma ucaua teve inicio um peiiouo ue questionamentos sobie a
teoiia e a pitica em psicologia social, o que acaiietou uma "ciise" neste
mesmo campo. A psicologia cognitiva noite-ameiicana passou a sei objeto
ue ievises tanto na Euiopa quanto nos Estauos 0niuos. Como exemplo ue
autoies e textos que iealizaiam um estuuo ciitico sobie a psicologia social
uestacaiiamos Nichel Pcheux em C2- 3% @(/M(/@*2-# *"N(-&I2# 6# 3%
A+4@"(3(1&# +(@&%3#, ue 1969, o piefcio ue Noscovici no livio O% A+4@"(3(1&#
+(@&%3# P 2/# 6&+@&A3&/# #' /(20#'#/*, oiganizauo poi Benise }ouelet, }ean
viet e Philippe Besnaiu, ue 197u, o aitigo ue Silveiman Q-&+&+ &/ +(@&%3
A+4@"(3(14R !"# -#3#0%/@# () -#3#0%/@#, ue 1971, bem como o texto ue ueigen
C(@&%3 A+4@"(3(14 %+ "&+*(-4, ue 197S.
No Biasil, o piocesso ue ciitica ocoiieu a paitii uo final ua ucaua ue
7u e inicio ua ucaua ue 8u. A ciiao ua Associao Biasileiia ue Psicologia
Social (ABRAPS0), no ano ue 198u, iepiesentou uma tentativa entie os
psicologos sociais biasileiios ue pensaiem este mesmo campo em outias
bases teoiicas e metouologicas. Nas ucauas ue 6u, 7u e 8u, os piincipais
centios ue foimao em psicologia no pais eiam o Rio ue }aneiio, So Paulo
e Ninas ueiais. Segunuo Lima (2uu9), as iespostas ciise no Biasil foiam
uistintas em funo uas especificiuaues uestes mesmos centios ue
foimao. Em So Paulo, a piofessoia Silvia Lane uesempenhou este papel
com gianue uestaque, senuo a mais impoitante opositoia s iueias ue
Aioluo Rouiigues. Em Ninas ueiais, o "Setoi" ue psicologia social,
cooiuenauo poi Clio uaicia, foi um espao que ieuniu piofessoies e alunos
uo cuiso ue psicologia ua Faculuaue ue filosofia e cincias humanas
(FAFICB) ua 0niveisiuaue Feueial ue Ninas ueiais (0FNu). Neste giupo se
uiscutia a psicologia social a paitii ue outios iefeienciais teoiicos e
metouologicos, uistintos uo mouelo noite-ameiicano. No Rio ue }aneiio, o
piofessoi Aioluo Rouiigues mobilizava os psicologos sociais em toino ua
psicologia social cognitiva noite-ameiicana, poim, ainua assim, uepaiou-se
com ciiticas a sua peispectiva teoiica. 0s institucionalistas foiam
funuamentais paia este piocesso ue ieflexo e busca ue novos
inteilocutoies paia o campo ua psicologia social. Autoies uos campos ua
sociologia, antiopologia e filosofia passaiam a fazei paite uas leituias uos
psicologos sociais no Rio ue }aneiio, emboia no iepiesentassem um uso
hegemnico. Nosso objetivo neste aitigo sei apiesentai algumas
especificiuaues ua anlise institucional no Rio ue }aneiio no peiiouo
compieenuiuo entie as ucauas ue 196u e 199u, ou como uenominam os
institucionalistas o seu campo ue coeincia, alm ue expoi algumas ue suas
iespostas ciise no campo ua psicologia social.
A anlise institucional uesue a ucaua ue 8u tem ocupauo um lugai ue
gianue ielevncia na psicologia. No Biasil piovocou entie os "psi" ieflexes
sobie a foimao uo psicologo, a possibiliuaue ue novas expeiimentaes
no campo ua pitica, alm ue uma anlise ciitica uo piopiio sabei
psicologico. No Rio ue }aneiio, a penetiao uesta teoiia tiouxe impoitantes
contiibuies. A paitii uo suigimento uo IBRAPSI (Instituto Biasileiio ue
Psicanlise, uiupos e Instituies) no final ua ucaua ue 7u, alguns psi
caiiocas passaiam a tei como inteilocutoies: Lapassaue, Louiau, Beleuze,
uuattaii, entie outios. 0 que j iepiesentava uma ciitica foimao em
psicologia. No Rio ue }aneiio a leituia uestes autoies peimitiu novas
uiscusses no campo ua psicologia.
!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


6S
Segunuo Bomfim (2uuS, p. 16u) a anlise institucional no Biasil teve
inicio "em Belo Boiizonte junto ao 'Setoi ue Psicologia Social' ua
0niveisiuaue Feueial ue Ninas ueiais". Em funo uo convnio uo "Setoi"
com a Embaixaua ua Fiana ueoige Lapassaue
1
, ua 0niveisiuaue ue
vincennes, chegou a Belo Boiizonte em 1972. 0 "Setoi" contava com um
giupo ue piofessoies e alunos ua FAFICB0FNu que se ieuniam, sob a
cooiuenao ue Clio uaicia, paia pensai ciiticamente o campo ua
psicologia social no Biasil. Sobie estas ciiticas Nachauo (2uu4, p. 22)
afiima:

Lembio-me ue uma ieunio uo giupo, l poi volta uos anos 7u. Romualuo
Bamaso acabaia ue iecebei, ue uma euitoia, como coitesia, um manual ue
Psicologia Social. Ele o folheava e comentava sob iisauas ue touos os
piesentes: "olha como este, uesta vez, est oiiginal: foimao e muuana ue
atituue; cienas e opinies; estiutuia ue giupos; comunicao em
giupos...". A caua novo titulo, uobivamo-nos ue iii. Como estvamos longe
uaquele jaigo ue uma ceita Psicologia Social.

Em 1978, ocoiieu o "I Simposio Inteinacional ue Psicanlise, giupos e
Instituies" no Rio ue }aneiio, com a piesena ue impoitantes nomes como
Fianco Basaglia, Flix uuattaii e Emilio Rouiigu. Este evento foi
extiemamente impoitante paia o movimento institucionalista no Biasil,
alm ue tei piopiciauo o suigimento uo IBRAPSI no Rio ue }aneiio.
Segunuo Rouiigues (2uu6, p. S44), a anlise institucional ou o
movimento institucionalista no Biasil,

|...j polifnica, pois fala fiancs (Belo Boiizonte), espanhol com sotaque
poitenho (Rio ue }aneiio) e italiano (So Paulo) - sempie, claio, com
nosso timbie e iitmos piopiios, ligauos s vicissituues econmicas,
politicas e cultuiais uo pais.

Esta teoiia suigiu na Fiana na ucaua ue 6u, e em um contexto
maicauamente psicossociologico eou sociologico. Nomes como o Louiau,
Lapassaue, uuattaii, Beleuze influenciaiam as piticas e a uiscusso teoiica
ue muitos psicologos no Biasil. No Rio ue }aneiio, o contato com esses
impoitantes teoiicos ua anlise institucional tomou foia com a vinua uos
psicanalistas aigentinos paia o pais. Como afiimam Cunha, Boffmann e
Rouiigues (2uu6, p. S):

|...j alguns psicanalistas aigentinos muito ceuo entiaiam em contato com
as iueias ue Louiau, Lapassaue, Beleuze e uuattaii, e passaiam a utiliz-las
como feiiamentas com vistas tiansfoimao, ue cunho libeitiio, uos
campos ua saue mental, euucao, foimao, etc. ue seu pais, at que o
golpe militai ue 1976 os foiasse ao exilio. 0 Biasil foi o uestino ue alguns
uesses psicanalistas exilauos, o que, sem uviua, impiimiu "maicas
aigentinas" em nossa AI.

Segunuo Lapassaue (1977), h nos giupos uma uimenso oculta, no
analisaua: a uimenso institucional. Lapassaue (1977, p. 1S) piops chamai
ue "anlise institucional o mtouo que visa ievelai, nos giupos, esse nivel
oculto ue sua viua e ue seu funcionamento".
Quanuo os psicanalistas aigentinos chegam ao Rio ue }aneiio em
meauos ua ucaua ue 7u, viviamos, como uenomina Coimbia (199S), "0s
anos ua Institucionalizao". Na psicologia, havia um inteiesse especial
pelos atenuimentos em giupo. E o momento uos psicologos "especialistas
em contoinai pioblemas" que tiabalham nas empiesas e inustiias.
<
Segunuo Rouiigues (2uu2, p.
vIII), "(...) o conviuauo piimeiio,
sugeiiuo poi Clio uaicia, tinha
siuo Ren Louiau que, aleganuo
iazes paiticulaies nunca bem
esclaieciuas, piefeie paitii em
fiias paia a 0citnea, sua
iegio ue oiigem, inuicanuo o
companheiio paia substitui-lo".

!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


64

As contiibuies uos aigentinos, a paitii ua ucaua ue 7u, so
funuamentais no sentiuo ue ieoiganizai e ieoiientai essas expeiincias
giupais. Ba mesma foima que esses piofissionais atenuem e iealimentam
uma uemanua ento piouuziua, suas piesenas sistemticas no Rio ue
}aneiio, poi sua vez, piouuzem novas uemanuas. As tcnicas giupais
expanuem-se entie piofissionais "psi" e toinam-se "mouismo" (C0INBRA,
199S, p. 1S8).

As inteivenes ue Lapassaue e Louiau, uuiante o II Simposio ue
Psicanlise, uiupos e Instituies em outubio ue 1982, e ue outios
institucionalistas, alm uas publicaes que chegavam ao Biasil a paitii ua
ucaua ue 7u, fizeiam segunuo Baiios (2uu4, p. 66), "ueslocai uo centio ua
cena a foima como o movimento giupalista vinha ciescenuo no Biasil, ao
menos, no Rio ue }aneiio". Segunuo a mesma autoia (2uu4), esta afiimao
meiece um exame mais cuiuauoso, pois foi a paitii ueste mesmo giupo que
houve a intiouuo uos institucionalistas, que poi sua vez ciiticavam o
giupo como uma tcnica uas boas ielaes.
0s psicanalistas que chegaiam ao Biasil no final ua ucaua ue 7u foiam
chamauos ue "os giupalistas", o que, segunuo Rouiigues e Baiios (2uuS, p.
6S), eia uma claia aluso ao fato ue suas piticas estaiem voltauas paita
questes politico-institucionais: "a nomeao 'giupalista' passa a tei uma
conotao associaua aos movimentos sociais que, lembiemos, tinham
poca, como uma uas metas piincipais, a luta contia a uitauuia.

@1.*&- A .)$ +#-%+%.+BC& *&-%$ ") $#97+-"

No ano 1982 lanauo o livio S-2A(+R !#(-&% # !N@/&@% com a
oiganizao ue Baiemblitt. Touos os autoies eiam integiantes uo IBRAPSI
uo Rio ue }aneiio e ue So Paulo. Paia citai alguns uos textos piesentes
nesta obia fazemos meno J(*%+ #+*-%*N1&@%+ % -#+A#&*( 6% (-&#/*%TU( 6%
6&/V'&@% 6# 1-2A(+ /% K'N-&@% O%*&/% ue Baiemblitt, S-2A(+ W)%/*%+'%+X /(
"(+A&*%3 ue Euuaiuo Losicei, Q(/@#&*( 6# 1-2A( #' S-&'8#-1H O%/1#- #
5(6-&12N ue Naiia Beatiiz S Leito, Y 1-2A( (A#-%*&0( 6# Z&@"[/\5#0&]-# P
S2&% !#-'&/(3[1&@( A%-% % @(/+*-2TU( 6# 2'% *#(-&% Q-^*&@% 6(+ S-2A(+
YA#-%*&0(+ ue 0svaluo Saiuon e _(-&G(/*%3&6%6#H 0#-*&@%3&6%6# #
*-%/+0#-+%3&6%6# #' 1-2A(+ ue viua Rachel Kamkhagi. 0s titulos
apiesentauos ueixam claio a tematizao uos giupos. Poim, os autoies no
apiesentaiam suas uiscusses iepiouuzinuo simplesmente o paiauigma
giupalista, mas buscaiam ue foima ciitica a ieviso ue conceitos e teoiias.
Segunuo Baiios (2uu4, p. 7u):

A entiaua ua psicossociologia ameiicana - seja ue influncia lewiniana,
iogeiiana ou moieniana - na Fiana, uuiante as ucauas ue 19Su196u,
uesuobiou-se em tis linhas: a ua psicossociologia fiancesa, que ampliou e
aclimatou aos costumes e cultuia fiancesa uma aboiuagem teoiico-
pitica; a ua psicanlise ue giupo, que vai ciiticai o enfoque
conscientizauoi-auaptacionista uas piopostas ameiicanas; a ua
socioanlise, fiuto ua ciitica uos institucionalistas iueologia giupalista ue
fechamento ua anlise sobie o piopiio giupo.

A anlise institucional tem inicio na Fiana em toino ue 1962 ue "um
salto moital executauo poi Lapassaue, ao compieenuei que eia necessiio
supeiai a seuuo ua psicologia uos pequenos giupos, uesmascaianuo a
uimenso institucional, quei uizei, toua a politica iepiimiua pela iueologia
uas boas ielaes sociais" (L00RA0 apuu R0BRIu0ES 2uu2, p. vI). A anlise
!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


6S
institucional suige a paitii ue um iompimento com a psicossociologia
fiancesa, no entanto, isto no piomove o afastamento uos giupos como
temtica. Lapassaue (1977, p. S2), no peiiouo ua ucaua ue 7u, uesenvolve
uma viso mais politica e menos tcnica uos tiabalhos em giupo. "A ao
ievolucioniia visa, ao contiiio, a acabai com as uifeienas, a abiii
simplesmente a biecha que peimitii aos giupos conuuzii-se eles piopiios
(...)", sem o apoio uos animauoies especialistas.
Ao longo uas ucauas ue 6u e 7u a anlise institucional iecebe muitas
influncias e vai confoimanuo um campo teoiico e ue inteiveno onue a
instituio passa a sei objeto ue anlise, ue investigao, ue expeiimentao.
Ba ciitica sociologia ameiicana, uas foimulaes ue Catoiiauis, ua iuptuia
com as piticas giupalistas ue oiuem psicossociologica touo este ceniio
peimitiu o engenuiamento uo campo socioanalitico, onue a uistino
teoiiapitica no se fazia piesente e a piopiia constituio uo
conhecimento se uava a paitii uo piocesso ue inteiveno institucional. 0s
analistas institucionais piocuiaio como taiefa gaiantii e viabilizai, o
caitei uesnatuializauoi uas instituies (BARR0S, 2uu4). Talvez este
caitei inovauoi e ievolucioniio uas iueias institucionalistas explique o
inteiesse entie os psicologos no Biasil.
Paia Baiios (2uu4, p. 7S) no Biasil:

As piticas giupais so mais piocuiauas nas ucauas ue 196u197u -
viviamos ento a uitauuia, a uiminuio ue espaos coletivos ue tioca. Poi
outio lauo, aquele eia um momento ue intensa ciitica ao status quo, poca
ue expeiincias ue euucao populai (Paulo Fieiie), ciiao ue novas
linguagens no teatio (Teatio 0pinio), no cinema (ulaubei Rocha), na
msica (os festivais, o Tiopicalismo), onue os pauies ue compoitamento
muuavam (a pilula anticoncepcional libeiaua, os movimentos hippie e
contiacultuial ciiticanuo o mouus vivenui), momentos ue lutas politicas
(...).

A paitii uas ucauas ue 8u e 9u h uma uesvaloiizao uas piticas
giupais no Biasil. 0s motivos vo uesue a uma uiminuio ua uemanua na
piocuia poi estes seivios at o suigimento ue outios mouelos ue
assistncia psicologica e psicanalitica que piometem mais, alm ue
consiueiaiem o atenuimento em giupo menos "piofunuo" e eficaz.
0 I e II simposios oiganizauos pelo IBRAPSI em 1978 e 1982 foiam
impoitantes paia o movimento institucionalista no Biasil. No Rio ue }aneiio,
especialmente no evento ue 82, alm ieunii um gianue nmeios ue
paiticipantes peimitiu uma maioi tioca ue expeiincias entie aqueles "psi"
que apesai ue no estaiem em foimao no IBRAPSI conheciam e liam os
autoies institucionalistas.
Apesai ua uiminuio e ua uesvaloiizao uas inteivenes giupais
entie os psi caiiocas encontiamos entie os institucionalistas uma
tiansfoimao uesta feiiamenta em um uispositivo ue combate as politicas
contempoineas ue inuiviuualizao e ue piivatizao ua viua.

D $ *-+2&7&8+$ -&2+$7E

Como afiima Alto (2uu4, p. 8):

Emboia a gnese uo paiauigma ua anlise institucional seja sociologica e
ou miciossociologica, no Biasil foi pieuominantemente entie os psicologos
que se uifunuiu e se fiimou, tanto acaumica quanto institucionalmente.

!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


66
A psicologia social no Rio ue }aneiio teve como contexto teoiico
pieuominante a psicologia social noite-ameiicana, poim, ao longo ua
ucaua ue 8u esta hegemonia vai aos poucos peiuenuo a sua foia e a
psicologia no Rio ue }aneiio passa a iecebei influncias teoiicas uiveisas.
Autoies como Foucault, Naix, Beleuze, uuattaii, Lapassaue, Louiau, Paulo
Fieiie, Noscovici passaio a fazei paite uo jaigo psicologico. A iueia que
temos buscauo estabelecei ue que o campo ua psicologia social no Rio ue
}aneiio a paitii uestes uifeientes inteilocutoies no se constituiu to
facilmente como um campo ua psicologia: a militncia em toino ua
psicologia social no se fez to piesente. 0s institucionalistas viiam com
uesconfiana a possibiliuaue ue uma nova especialiuaue.
Paia Feinanues; Buaite e Rouiigues (2uuS, p. 77):

Entie os chamauos "institucionalistas" encontiam-se iefeienciais teoiicos,
filosoficos e socio-politicos extiemamente uispaies - giupalistas,
socioanaliticos, aniquicos, comunitiios, esquizoanaliticos, maixistas,
pieventivistas, psicanaliticos, socio-antiopologicos, etc. - , aiticulauos a
piticas que se estenuem ua assuno ue iuentiuaues iazoavelmente
piofissionalizauas e tecnicistas a postuias ciiticas viitualmente aptas a
piomovei uma uesconstiuo ativa uo encaigo social ue uisciplinamento-
contiole uelegauo aos psicologos.

A psicologia social no Rio ue }aneiio iecebeu influncias teoiicas
uiveisas que peimitiiam em alguns momentos apioximaes e em outios
afastamentos entie estas mesmas teoiias. Neste mesmo contexto histoiico, a
psicologia comunitiia iepiesentou uma ciitica ao mouelo hegemnico ue
psicologia social, no entanto, sua concepo ue comuniuaue foi objeto ue
contestaes. Ba mesma foima, a teoiia uas iepiesentaes sociais foi alvo
ue questionamentos em iazo uo pai conceitual inuiviuuosocieuaue.
Poitanto, emboia estas teoiias tenham se contiaposto psicologia social
noite-ameiicana, isso no impeuiu que fossem tambm tema ue
questionamentos teoiicos e metouologicos. A anlise institucional peimitiu,
a paitii ue seus iefeienciais teoiicos, novas uiscusses no campo ua
psicologia social.

/78.#- 2&#2"+%&-

Paitiiemos agoia paia a apiesentao ue alguns impoitantes conceitos
ua anlise institucional, tais como: instituio, anlise ue implicao,
analisauoi, tiansveisaliuaue, instituinte- instituiuo e o mtouo ua pesquisa-
ao ou pesquisa paiticipante. Na anlise institucional a ielao entie a
gnese teoiica e a gnese socio-histoiica uos conceitos funuamental. Como
pietenuemos uemonstiai, a apiesentao ue tais conceitos impoitantes
paia a compieenso ue uma paite impoitante ua histoiia ua psicologia
social no Rio ue }aneiio.
No texto K K/`3&+# >/+*&*2@&(/%3 # % Z-()&++&(/%3&G%TU( 6( Z+&@[3(1(,
Rouiigues e Souza (1987, p. 17) afiimam:

0 teimo instituio paiece, hoje em uia, onipiesente nos uiscuisos 'psi'. B
ceica ue 6-7 anos vem se toinanuo caua vez mais comum no jaigo uo
psicologo, giaas, inicialmente, influncia uos aigentinos - Blegei, Naff,
0lloa, etc. - e, mais taiue, uos fianceses - Louiau e Lapassaue -
basicamente.

!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


67
Na anlise institucional, instituio no se confunue com oiganizao
ou o estabelecimento. A oiganizao ou o estabelecimento um lugai ue
existncia fisica e ou juiiuica: escolas, hospitais, empiesas, etc. } o
conceito ue instituio iemete a qualquei espao onue as ielaes ue
piouuo esto instituiuas ue foima necessiia, natuial e eteina (C0INBRA,
199u, p.1S). 0u ainua segunuo Rouiigues e Souza (1987, p. 2S), a
"Instituio apaiece como algo imeuiatamente pioblemtico, como algo no
localizvel: F0RNA que piouuz e iepiouuz as ielaes sociais ou F0RNA
uERAL uas ielaes sociais, que se instiumenta em estabelecimentos e ou
uispositivos". A instituio piouuo.
0 conceito ue instituio se aiticula com uuas outias impoitantes
noes na anlise institucional: o instituinte e o instituiuo. 0 piimeiio poue
sei uefiniuo como "(...) a contestao, a capaciuaue ue inovao e, em geial,
a pitica politica como 'significante' ua pitica social (L00RA0, 2uu4, p. 74).
} poi instituiuo compieenue-se no so a oiuem estabeleciua, mas os
valoies, os mouos ue iepiesentao e ue oiganizao consiueiauos noimais
(L00RA0, 2uu4, p. 74). Emboia haja uma oposio entie os conceitos h, no
entanto, uma aiticulao entie ambos no conceito ue instituio.
Talvez possamos afiimai que a uiscusso uos conceitos ue
instituio, instituinte e instituiuo nos cuisos ue psicologia tiouxe a
possibiliuaue ue se ietomai, apos a ciitica ue Canguilhem no texto Y I2# N
Z+&@(3(1&%a, na ucaua ue Su, a inuagao: a que seive ou a quem seive a
psicologia. Que ielaes h entie o sabei e o pouei. Que instituies a
psicologia natuializa. E talvez tenhamos aqui a possibiliuaue ue
entenueimos o motivo pelo qual a anlise institucional teve tanto
iepeicusso entie alguns "psi" caiiocas. Peimitiu no apenas avanai sobie
a ciitica uo sabei psicologico, mas, sobietuuo, a paitii ua anlise
institucional "tiazei luz essa uialtica instituinte-instituiuo, ue maneiia
geneializaua (...)" (R0BRIuES; S00ZA, 1987, p. 24).
0 SPA uma instituio, a supeiviso uma instituio, a uicotomia
louco - no louco uma instituio, o casamento baseauo no amoi uma
instituio e uesta maneiia poueiiamos pensai este conceito ue foima quase
infinita. Que movimentos sociais poueiiam sei vistos como iesistentes. Que
acontecimentos seiiam ievelauoies ou ocultauoies. 0m novo campo ue
ieflexo e inteiveno se apiesenta, uma nova pioblemtica passa a fazei
paite uo campo "psi".
0ma questo levantaua poi muitos psicologos na ucaua ue 8u foi:
como aiticulai o conceito ue instituio com a pitica piofissional uo
psicologo. Paia Rouiigues e Souza (1987), como piofessoias ue uma
univeisiuaue paiticulai, a 0niveisiuaue Santa 0isula, tal inuagao foi
usaua paia pensai a instituio SPA. No sentiuo que temos usauo ue
instituio:

(...) o SPA apaiece como oiganizao (ou estabelecimento) que instiumenta
uma siie ue instituies, uentie as quais se uestaca a instituio foimao
piofissional. Nesta instiumentao, poi sua vez, apaiecem uma siie ue
uispositivos e piticas como, poi exemplo, a avaliao e a supeiviso
(R0BRIu0ES; S00ZA, 1987, p. 2S).

No livio K/`3&+# >/+*&*2@&(/%3 /( F-%+&3R b%0#3%H _(+A^@&(H D+@(3%H
b2/%8#' lanauo em 1987, em viios outios textos, entie eles o ue
Rouiigues e Souza, os autoies pensam, a paitii ue suas piticas em
estabelecimentos pblicos e piivauos, alteinativas paia o tiabalho uo
psicologo: nas escolas, hospitais, favelas e hospicios a paitii uo instiumental
ua anlise institucional.
Antes ue apiesentaimos algumas uestas expeiincias, seiia impoitante
contai o que as toinou possivel. 0m conjunto ue piofissionais, em sua
!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


68
maioiia, psicologos, alguns psiquiatias, psicanalistas e uma assistente social,
ciiticos uas instituies em que tiabalhavam, iealizaiam entie abiil e
uezembio ue 198S, um cuiso que tinha como cooiuenauoies: 0svaluo
Saiuon, Beliana Conue, Naiia Beatiiz ue S Leito e viua Rachel Kamkhagi.
Touos peitencentes ao Centio Inteinacional ue Investigao em Psicologia
Social e uiupal. 0 cuiso ue cooiuenauoies ue giupo e anlise institucional
tinha em sua funuamentao teoiica autoies como Naix, Foucault, Beleuze
e uuattaii, alm ua psicanlise. "E inteiessante notai que o pblico que
atenueu a esta convocao foi pieuominantemente ue piofissionais
inseiiuos no teiieno euucacional" (KANKBAuI, 1987, p. 9). Esta ltima
obseivao impoitante, pois foiam os chamauos psicologos escolaies que
piimeiiamente buscaiam, no Rio ue }aneiio, ampliai no apenas seus
conhecimentos, mas politizai seus tiabalhos, piouuzii novas alteinativas ue
inteiveno. Em concoiuncia Rouiigues e Souza afiimam (1987, p. S4):

(...) ao menos no contexto uo Rio ue }aneiio, as piticas autouenominauas
ue Anlise Institucional vm senuo uesenvolviuas quase que
exclusivamente poi piofissionais psi (...) e funuamentalmente, piofissionais
"psi" ligauos instituio escola (os antigos "psicologos escolaies").

Retomanuo o livio K K/`3&+# >/+*&*2@&(/%3 /( F-%+&3 encontiamos como
textos K %/`3&+# &/+*&*2@&(/%3 # % A-()&++&(/%3&G%TU( 6( A+&@[3(1( ue Beliana
ue B. C. Rouiigues e veia Lcia B. ue Souza. K &/+*&*2&TU( 6% +2A#-0&+U(R
%/`3&+# 6# &'A3&@%Tc#+ ue Cecilia N. B. Coimbia, Lilia Lobo e Regina B.
Beneviues Baiios. 5#3%*( # %/`3&+# 6# 2'% #dA#-&e/@&% /2'% &/+*&*2&TU(
#+@(3%-R /(++(+ '#6(+H /(++%+ 82+@%+ # /(++%+ &'A3&@%Tc#+ ue Cluuia
Elizabeth A. B. Neves, Auiiana u. Lasalvia, Regina C. F. Silva, Ana Lcia C.
Becheit e Leisa P. Caivalheiia. _&+*[-&%+ 6# %/6%/T%+ 6# *N@/&@(+ #' )%0#3%+R
6% f%3#1-&%g %( f+(++#1(g # 0&@#\0#-+% ue Ktia Aguiai e veia v. Biasil. h(
*-%8%3"( @('2/&*`-&( #' J(0% _(3%/6%R /(++(+ 321%-#+ # /(++%+ 0(G#+ ue
ngela N. B. Feinanues e Rosangela F. uos Anjos. 5#3%*( # %/`3&+# 6# 2'%
#dA#-&e/@&% /2' #+*%8#3#@&'#/*(R A%-% 6#3&/I2#/*#+ (2 6% 6#3&/I2e/@&%a ue
Naiia Izabel N. F. ue Lima, Naiia Lcia S. C. Silva e Zelina N. ua C. vieiia.
S-2A(+ /( "(+A^@&(R ( 6#+#M( @('( *%-#)% ue Baniel L. Nenucci. Segunuo
Kamkhagi (1987) a publicao uestes tiabalhos foi uma tentativa ue
contiibuii paia a constituio ue uma coiiente biasileiia ue anlise
institucional.
No texto K &/+*&*2&TU( 6% +2A#-0&+U(R %/`3&+# 6# &'A3&@%Tc#+, as
autoias (1987), ciiticam o lugai que natuialmente poueiiam ocupai:
piofessoias ue uma univeisiuaue pblica biasileiia, como agentes ue um
sabei.

No ueste lugai instituiuo que pietenuemos falai, mas sim uo lugai ue
tiabalhauoies, que ousamos ocupai e piouuzii como instituintes.
Tentamos iompei e uenunciai as aimauilhas que a touo momento os
uispositivos sociais constioem no sentiuo ue mantei e iepiouuzii um sabei
uominante, uito univeisal e cientifico (C0INBRA; L0B0; BARR0S, 1987, p.
S8).

Est em jogo neste posicionamento ciitico o conceito ue implicao.
Paia Louiau (199S), a gianue noviuaue tiaziua pela anlise institucional foi
o conceito ue implicao. Segunuo o mesmo autoi (199S, p. 9), "Quase touas
as cincias esto baseauas na noo ue no implicao ou uesimplicao. As
"teoiias ua objetiviuaue" se baseiam na "teoiia' ua neutialiuaue (...)". Besue
pelo menos a ucaua ue 7u, os psicologos sociais no Biasil, a paitii ue outios
iefeienciais teoiicos, faziam ciiticas a este piessuposto piesente na
!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


69
psicologia em geial e que eia sustentauo pelos aueptos ua psicologia social
cognitiva noite-ameiicana.
A paitii uo conceito ue implicao pouemos pensai outia ciitica
objetiviuaue imposta pelo positivismo s cincias humanas. A psicologia
como cincia impoitou uas cincias natuiais e exatas o mouelo cientifico
expeiimental. A paitii uesta foima ue fazei cincia a objetiviuaue eia o fim
ltimo ue uma psicologia que buscava a veiuaue e estabelecia leis
univeisais paia o compoitamento humano. A anlise institucional poi sua
vez paite ua negao uesta neutialiuaue.
0 conceito ue implicao suige ua noo ue contia-tiansfeincia
institucional apiesentaua pela psicoteiapia institucional ainua na ucaua ue
6u. Ba uiscusso ueste conceito temos uma nova maneiia ue concebei a
ielao pesquisauoiobjeto. Segunuo Coimbia (199S, p. 66), "0ponuo-se ao
intelectual neutio-positivista, a anlise institucional vai nos falai uo
intelectual implicauo, uefiniuo como aquele que analisa as implicaes ue
suas peitenas e iefeincias institucionais", alm ue analisai o lugai que
este ocupa na uiviso social uo tiabalho. Ainua segunuo Coimbia (199u), o
conhecimento est insciito nas conuies politicas onue se foimam o sujeito
e os uifeientes uominios uo sabei. No h sabei neutio, touo sabei
politico. Poitanto, a anlise uo sabei implica ao mesmo tempo, na anlise uo
pouei.
A anlise ue implicao aponta paia as ielaes que o inuiviuuo
estabelece paia alm uo lugai onue ocoiie a inteiveno, ou seja, suas
ielaes sociais. Pensai as ielaes ue pouei e classe passou a sei objeto uo
investigauoi implicauo. Entie os psi caiiocas esta feiiamenta passou a fazei
paite obiigatoiiamente ue touo e qualquei tiabalho que se uizia ciitico.
0s psicologos sociais piincipalmente a paitii uo final ua ucaua ue 7u,
buscaiam uma psicologia compiometiua com a iealiuaue social, politica e
econmica biasileiia. Alm uo iefeiencial maixista que seiviu ue base paia
estas mesmas ciiticas, uevemos fazei meno anlise institucional e mais
especificamente ao conceito ue implicao.
Talvez tenhamos aqui uma iazo paia que a ABRAPS0 tenha tiuo
pouco espao no Rio ue }aneiio, ou seja, ielacionauo ao fato ue teimos uma
base conceitual pieuominantemente institucionalista que questionava o
apaiecimento ue uma especialiuaue que puuesse pensai o social na
psicologia, havia tambm uiscoiuncia e busca ue outias foimas ue
entenuei a Psicologia Social.
0utio conceito impoitante ua anlise institucional o ue pesquisa-ao
ou pesquisa-inteiveno. Tiauicionalmente, a pitica ue pesquisa em
psicologia se iestiinge ao uso ue tcnicas que piessupem a sepaiao entie
o investigauoi e o objeto ue conhecimento. Com o conceito ue pesquisa-ao
ou pesquisa-inteiveno, passou-se a pensai a investigao como um ato
politico. "o pesquisauoi toina-se, nesta peispectiva, um uispositivo que
tenta uai voz ao acontecimento politico, ao expeiimento social"
(R0BRIu0ES; S00ZA, 1987, p. S1). Essa foima ue pensai tem um
impoitante impacto no mouo ue fazei pesquisa em psicologia.
Em So Paulo a tiajetoiia ua Silvia Lane no ueixa uviua sobie o seu
impoitante piojeto teoiico no campo ua Psicologia Social. Em Ninas, 0
"Setoi" no constituiu uma teoiia no campo ua Psicologia Social, mas sua
contiibuio nesta iea foi funuamental paia o foitalecimento ua Psicologia
Social neste estauo. No Rio ue }aneiio, a piouuo ue um campo
uenominauo Psicologia Social ocoiieu atiavs ue polos, as instituies
acaumicas, e um ueles foi o Instituto Biasileiio ue Psicanlise, uiupos e
0iganizaes (IBRAPSI).


!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


7u
F :01$*-+

Passauas algumas pginas, hoia ue iefletiimos sobie o campo ue
coeincia ua anlise institucional no Biasil e mais especificamente no Rio ue
janeiio. Segunuo Louiau (199S, p. 7), "Toua nova uisciplina ou novo espao
ue sabei entiam contiauio com o sabei ento instituiuo". A anlise
institucional como qualquei outia uisciplina acaumica tem foias ue teoi
instituinte que a leva a entiai em uesacoiuo com o j instituiuo.
A ucaua ue 6u foi um peiiouo uificil ua nossa histoiia, poim
paitiiemos uesse momento paia pensaimos as conuies sobie as quais a
anlise institucional foi se toinanuo possivel. 0 momento uo golpe 1964,
mas tambm ue uma posteiioi iesistncia; assim nos lembia algumas
msicas uo Tiopicalismo, ue Chico Buaique e tantas outias canes ue
piotesto. } se ouviam os ecos, pela Amiica Latina, ua Teologia ua
Libeitao e ua euucao populai ue Paulo Fieiie. Bepois uo AI-S, a
iepiesso levou paia a clanuestiniuaue os giupos ue iesistncia. } na
ucaua ue 7u, peimaneceiam os sonhos ue ietoino uo peiiouo uemocitico,
poim, em viios outios paises ua Amiica Latina eclouiiam uitauuias
como no 0iuguai e no Chile em 197S, e na Aigentina em 1976.
Nos cuisos ue psicologia, nos anos 6u e 7u, havia um pieuominio ue
uma foimao baseaua no mouelo noite-ameiicano, contuuo, havia,
piincipalmente, a paitii ua ucaua ue 7u, tentativas ue se buscai outia
psicologia. Como temos enfatizauo os nomes ue Silvia Lane, em So Paulo, e
Clio uaicia, em Ninas, estavam senuo foimauos uois centios ue ciitica e
busca ue alteinativas paia a foimao em psicologia. } no Rio ue }aneiio, o
nome uo piofessoi Aioluo Rouiigues confluia a iesistncia uaqueles que
pensavam uma nova psicologia. E impoitante lembiaimos que as tentativas
ue fugii ao instituiuo na psicologia no ueixavam inicialmente maicas
institucionais. 0s cuisos em geial peimaneciam com seus cuiiiculos
"engessauos", com muitas uisciplinas biomuicas e pouca caiga hoiiia em
Filosofia, Antiopologia e Sociologia. Restava queles que buscavam
inteilocutoies foia ua psicologia o espao uos giupos ue estuuo. 0s cuisos
uo piofessoi Cluuio 0lpiano, nas ucauas ue 8u e 9u, foiam impoitantes na
iniciao ue viios "psi" obia ue uilles Beleuze.
Com o golpe na Aigentina, muitos psicanalistas peitencentes ao giupo
Platafoima foiam paia viios paises ua Amiica Latina, e o Biasil foi o
uestino ue alguns ueles. Esse giupo caiacteiizou-se piincipalmente pela
uiscoiuncia politica em ielao s "uuias" uiietiizes ua IPA (Associao
Inteinacional ue Psicanlise).
0 IBRAPSI foi funuauo poi Chaim Samuel Katz, uiegoiio Baiemblit e
Luiz Feinanuo ue Nello Campos. 0 piojeto inicialmente pioposto visava
foimai tiabalhauoies em saue mental uentio ue um iefeiencial maixista
(C0INBRA, 198S). 0 IBRAPSI eia um espao ue ciitica psicanlise e ue
busca ua inteiuisciplinaiiuaue. Nuitos psicologos entiavam no IBRAPSI
paia uma foimao uifeienciaua, com autoies uesconheciuos, mas que aos
poucos, toinaiam-se impoitantes paia um piocesso ue ieviso ciitica ua
psicologia.
Segunuo Coimbia (198S, p. 168):

Tuuo o que Foucault, Castel, Beleuze, uuattaii, Louiau ou Lapassaue
haviam uito h muito sobie psicanlise e politica, ue foima contunuente, os
piofissionais "psi" comeavam a avaliai ainua ue foima figil e muito lenta.
E, sem uviua, a segunua geiao ue aigentinos, notauamente ligauos ao
IBRAPSI, em boa paite, so iesponsveis (+&@) poi isso. Aqueles autoies -
na poca conheciuos poi pouquissimos uentio uo movimento "psi"
biasileiio - passam a sei uifunuiuos e liuos poi um maioi nmeio ue
!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


71
pessoas, notauamente pelos que tiansitam no IBRAPSI ou sofiem sua
influncia no Rio.

Que ielao o IBRAPSI tem com o campo ua Psicologia Social no Rio ue
}aneiio. Como afiimamos anteiioimente, os psicologos ua iea escolai
foiam os piimeiios a se inteiessaiem pelos cuisos e pelos autoies
apiesentauos pelo IBRAPSI. Nas tambm havia aqueles "psi" que no faziam
paite uesse giupo, mas que foiam influenciauos pelos aigentinos. Aos
poucos, uepenuenuo ua instituio, foiam peicebiuos os iespingos que essa
instituio iiia ueixai na foimao uos psicologos no Rio ue }aneiio.
A Psicologia Social no Rio ue }aneiio, at pelo menos o final uos anos
9u, no se uefinia como um campo paiticulai e especifico ua psicologia. 0
movimento institucionalista no Rio ue }aneiio, alm ue sei uma uas teoiias
iesponsveis pela ciitica a noes funuamentais ua Psicologia Social
cognitiva noite-ameiicana, foi essencial na no estiutuiao ua Psicologia
Social como uma especialiuaue ua psicologia.
Buscamos ao longo ueste aitigo pensai o contexto histoiico-conceitual
na psicologia e, especialmente, no Rio ue }aneiio, que possibilitou a
emeigncia ua anlise institucional e ue algumas ue suas especificiuaues.
Tal anlise histoiica nos peimite compieenuei os embates conceituais e
teoiicos que ocoiieiam no campo ua psicologia social, especialmente, a
paitii ua ucaua ue 6u, e no mouo como a anlise institucional contiibuiu
nas uiscusses sobie a teoiia e a pitica no campo ua psicologia.


(&01" & $1%+8&

1"."/23&4 u4uS2u12
5."2%&4 u1u62u12


!"G"1H#2+$- 0+07+&819G+2$-

ALLP0RT, u. The Bistoiical Backgiounu of Social Psychology |19S4j. In:
LINBZEY, u.; AR0NS0N, E. 6$#3/&&7 &8 9&.2$, :';.<&,&=;. Thiiu Euition,
New Yoik: Ranuom Bouse, v.1, 198S, p. S-S6.
ALT0E, S. Apiesentao. In: ALT0E, S. (oig.). 1"#> ?&+!$+4 5#$,2'%$
@#'%2%+.2&#$, "( A"()& @#%"=!$,- So Paulo: Bucitec, 2uu4, p. 7-12.
BARENBLITT, u. (oig.). B!+)&'4 A"&!2$ " A>.#2.$- Rio ue }aneiio: uiaal,
1982.
BARR0S, R. B. Institucionalismo e Bispositivo uiupal. In: R0BRIu0ES, B. B.
C.; ALT0E, S. 9$C3" ?&+.+!$- Anlise Institucional, n. 8, 2uu4, p. 6S-78.
B0NFIN, E. N- :'2.&,&=2$ 9&.2$, #& D!$'2,- Belo Boiizonte: euies uo
campo social, 2uuS.
CANu0ILBEN, u. 0 Que Psicologia. Epistemologia 2. A"()& D!$'2,"2!&,
Rio ue }aneiio, n. SuS1, p. 1u4-12S, 197S.
C0INBRA, C. N. B. A Biviso Social uo Tiabalho e os Especialismos Tcnico-
Cientifico. 1"E2'%$ 3& F")$!%$("#%& 3" :'2.&,&=2$ GHH, Niteioi, v. 2, n. 2,
p. 9-1S, 199u.
______. B+$!32I"' 3$ J!3"(4 G($ K2$="( )",$' )!L%2.$' )'2 #& D!$'2, 3&
MN2,$=!"O- Rio ue }aneiio: 0ficina uo Autoi, 199S.
!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


72
C0INBRA, C. N. B.; L0B0, L.; BARR0S, R. B. B. A Instituio ua Supeiviso:
anlise ue implicaes. In: KANKBAuI, v. R.; SAIB0N, 0. 5#L,2'"
@#'%2%+.2&#$, #& D!$'2,4 8$E",$P <&')Q.2&P "'.&,$P 8+#$/"(- Rio ue }aneiio:
espao e tempo, 1987, p. 47-6S.
C0NBA, A. A. u..; B0FFNANN, L. B.; R0BRIu0ES, B. B. C. 0ma contiibuio
histoiia ua Anlise Institucional no Biasil atiavs ue uepoimentos oiais: o
setoi ue Psicologia Social ua 0niveisiuaue Feueial ue Ninas ueiais (0FNu)
nas ucauas ue 196u e 197u. N#"(&'2#", Rio ue }aneiio, v. 2, n. 1, p. 2-11,
2uu6.
FERNANBES, }. P.; B0ARTE, N. u. S.; R0BRIu0ES, B. B. C. Paia uma Bistoiia
uo Institucionalismo no Biasil: Polmicas ielativas Bistoiia 0ial. In: }AC0-
vILELA, A. N.; CEREZZ0, A. C.; R0BRIu0ES, B. B. C. :$!$32=($'4
62'%&!2&=!$82$P :'2.&,&=2$P 9+/R"%2E23$3"'- Rio ue }aneiio: Relume
Bumai, 2uuS, p. 77-96.
uERuEN, K. A Psicologia Social como Bistoiia. :'2.&,&=2$ S 9&.2"3$3", 2u
(S), p. 47S-484, 2uu8.
KANKBAuI, v. R. Piefcio. In: KANKBAuI, v. R.; SAIB0N, 0. 5#L,2'"
@#'%2%+.2&#$, #& D!$'2,4 8$E",$P <&')Q.2&P "'.&,$P 8+#$/"(- Rio ue }aneiio:
espao e tempo, 1987, p. 7-1u.
LAPASSABE, u. uiupos, 0iganizaes e Instituies. Rio ue }aneiio:
Fiancisco Alves, 1977.
LINA, R. S. Psicologia Social. In: BI0uENES, C.; LINA, R. S. T'%+3&' "(
:'2.&,&=2$4 +($ 2#%!&3+UI&- Niteioi, R}: Pioclama, 2uu9, p. 161-18u.
LINA, N. I. N.; SILvA, N. L. S. C.; vIEIRA, Z. N. C. Relato e anlise ue uma
expeiincia num estabelecimento: paia uelinquentes ou ua uelinquncia.
In: KANKBAuI, v. R.; SAIB0N, 0. 5#L,2'" @#'%2%+.2&#$, #& D!$'2,4 8$E",$P
<&')Q.2&P "'.&,$P 8+#$/"(- Rio ue }aneiio: espao e tempo, 1987, p. 148-
17S.
L0SICER, E. uiupos (fantasmas) no hospital. In: BARENBLITT, u. (oig.).
B!+)&'4 A"&!2$ " A>.#2.$- Rio ue }aneiio: uiaal, 1982, p. 6S-8.
L00RA0, R. 1"#> ?&+!$+ #$ GT1V4 5#L,2'" @#'%2%+.2&#$, " :!L%2.$'
B!+)$2'. Rio ue }aneiio: 0ER}, 199S.
______. 0 Instituinte contia o Instituiuo. In: ALT0E, S. (oig.). 1"#> ?&+!$+4
5#$,2'%$ @#'%2%+.2&#$, "( A"()& @#%"=!$,- So Paulo: Bucitec, 2uu4, p.
47-6S.
NACBAB0, N. N. 0 Setoi. In: B0NFIN, E. N.; PASS0S, I. C. F.; STRALEN, C. }.;
SILvA, N. v. :'2.&,&=2$ 9&.2$,4 N"(W!2$'P 9$C3" " A!$/$,<&- So }oo uel-
Rei, 0FS}: Piogiama ue Pos-uiauuao ua 0FNu: ABRAPS0 Regional Ninas,
2uu4, p. S2-48.
NEN0CCI, B. L. uiupos no hospicio: o uesejo como taiefa. In: KANKBAuI, v.
R.; SAIB0N, 0. 5#L,2'" @#'%2%+.2&#$, #& D!$'2,4 8$E",$P <&')Q.2&P "'.&,$P
8+#$/"(- Rio ue }aneiio: espao e tempo, 1987, p. 174-18S.
N0SC0vICI, S. Piface. In: }0BELET, B.; vIET, }.; BESNARB, P. ?$
)';.<&,&=2" '&.2$," X +#" 32'.2),2#" "( #&+E"("#%. Paiis: Nouton Co,
197u, p. 7-S1.
NEvES, C. E.; LASALvIA, A. u.; SILvA, R. C. F.; BECKERT, A. L.; CARvALBEIRA,
L. P. Relato e anlise ue uma expeiincia numa instituio escolai: nossos
meuos, nossas lutas e nossas implicaes. In: KANKBAuI, v. R.; SAIB0N, 0.
5#L,2'" @#'%2%+.2&#$, #& D!$'2,4 8$E",$P <&')Q.2&P "'.&,$P 8+#$/"(- Rio ue
}aneiio: espao e tempo, 1987, p. 66-8S.
PCBE0, N. Sui la conjonctuie thoiique ue la psychologie sociale.
D+,,"%2# 3" )';.<&,&=2", Paiis, Tome 2S (4-S), n. 28, p. 29u-297, 1969.
R0BRIu0ES, B. B. C.; S00ZA, v. L. B. A anlise Institucional e a
piofissionalizao uo psicologo. In: KANKBAuI, v. R.; SAIB0N, 0- 5#L,2'"
!"#$ & !5=*<(5 "(>=,+?(0@>,(5 <3 $*AB,=C4C<3<, & '()*+, - & ./+,0( 1


7S
@#'%2%+.2&#$, #& D!$'2,4 8$E",$P <&')Q.2&P "'.&,$P 8+#$/"(- Rio ue }aneiio:
espao e tempo, 1987, p. 27-46.
R0BRIu0ES, B. B. C. Y& 1$'%!& 3&' Z$E$,&' 3& F2$/&- N"(W!2$ " <2'%W!2$
)$!$ +($ !"2#E"#UI& 3" )"!.+!'&' 3& )$!$32=($ 3& =!+)$,2'(&[
2#'%2%+.2&#$,2'(& #& D!$'2,- 2uu2, S4uf. Tese. (Boutoiauo em Psicologia) -
Piogiama ue Pos-uiauuao em Psicologia Escolai e Besenvolvimento
Bumano, 0niveisiuaue ue So Paulo, So Paulo, 2uu2.
______. "Sejamos iealistas, tentemos o impossivel." Bescaminhanuo a
psicologia atiavs ua anlise institucional. In: }AC0-vILELA, A. N.;
FERREIRA, A. A. L.; P0RT0uAL, F. T. 62'%W!2$ 3$ :'2.&,&=2$4 1+(&' "
:"!.+!'&'- Rio ue }aneiio: NA0 Euitoia, 2uu6, p. S1S-S6S.
SAIB0N, 0. 0 giupo opeiativo ue Pichon-Reviie - uuia Teiminologico paia
a constiuo ue uma teoiia ciitica uos uiupos 0peiativos. In: BARENBLITT,
u. (oig.). B!+)&'4 A"&!2$ " A>.#2.$- Rio ue }aneiio: uiaal, 1982, p. 169-18u.
SILvERNAN, I. Ciisis in Social Psychology. The ielevance of ielevance.
5("!2.$# :';.<&,&=2'%. ashington B. C., vol 26 (6), p. S8S-S84, 1971.

S-ar putea să vă placă și