Sunteți pe pagina 1din 95

ARUSIMIEE

Castellano, Aymara, Guaran, Qhichwa

Reforma Educativa
Minedu - Bolivia

Ministerio de Educacin
Viceministerio de Educacin Escolarizada y Alternativa
Direccin General de Educacin Escolarizada

Autores
Aimara
Salustiano Ayma
Guaran
Jos Barrientes
Quechua
Gladys Mrquez F.

Colaboradores
Aimara
Juan Carvajal C.
Guaran
Claudio Andrs S.
Elizabeth Gutirrez M.
Quechua
Jos Montao G.

Participantes en los talleres de


validacin de la regin aimara,
guaran y quechua:
Padres y madres de familia
Autoridades originarias
Profesores de unidades educativas
bilinges
Asesores pedaggicos
Docentes de los INS-EIB
Docentes universitarios
Estudiantes universitarios
Lingistas
Escritores en lenguas originarias
CEPOS: CEA, MBOARAKUA
GUASU, CENAQ

Aprobacin final
Carmen de Urioste B.

Produccin editorial
Edicin
Leonardo Bacarreza
Diseo y diagramacin
Pablo Loayza Murillo Dalia
Nogales Richard Cornejo
Supervisin de impresin
Bernardo Choque
Depsito legal
4-1-248-04 P.O.

Este libro es propiedad de los maestros bolivianos. Su venta est


prohibida. Denuncie al vendedor al Viceministerio de Educacin
Escolarizada y Alternativa, Av. Arce 2147, La Paz-Bolivia, al Servicio
Departamental, a la Direccin Distrital de Educacin o al Gobierno
Municipal mis prximo.

Originalmente publicado en papel


en julio de 2004 en La Paz, Bolivia.
Digitalizado por voluntarios de
Runasimpi.org (http://www.runasimipi.org)
en mayo de 2009 para publicacin
en el internet y uso libre en
diccionarios electrnicos.

Introduccin
ARUSIMIEE pone a disposicin de los profesores de la modalidad bilinge los
trminos pedaggicos que se han usado a partir de la produccin de materiales
educativos durante el desarrollo del Proyecto de Educacin Intercultural Bilinge
y la Reforma Educativa.
En l encontrarn los trminos propios de las lenguas originarias que durante aos
permanecieron en desuso, as como trminos que, ante la necesidad de desarrollar
las lenguas, se han resemantizado, derivado, refonemizado o creado.
Este proceso de desarrollo del lxico en las lenguas originarias aymara, guaran y
quechua se ha llevado adelante con el aporte de los autores de diferentes tipos de
texto, los profesores de aula, los asesores pedaggicos, escritores, lingistas,
padres de familia, representantes de los pueblos originarios y, en algunos casos,
los nios.
Una de las fuentes de las que hemos recogido y continuaremos recogiendo el
lxico han sido los diccionarios elaborados desde la colonia hasta nuestros das
por personas que creyeron y creen que las lenguas originarias, como toda lengua,
crecen y se desarrolla, permanentemente en la vida en todo tiempo y espacio en el
que se usan; asimismo, se ha recurrido a los ancianos, y sabios de las
comunidades, quienes son los poseedores del saber y de la lengua.
Por eso, invitamos a todos quienes creen en el desarrollo de nuestras lenguas
originarias a continuar aportando con sus conocimientos para enriquecer este
vocabulario pedaggico. Este proceso ha comenzado, contina y continuar, pues
el desarrollo del vocabulario pedaggico es un recurso necesario para el
fortalecimiento de la educacin intercultural bilinge y para el desarrollo de
nuestros grupos culturales.
Las lenguas originarias, al igual que toda lengua, tienen una gama de trminos
para las diversas actividades concretas y abstractas. Para continuar desarrollando
el vocabulario pedaggico, lo que se tiene que hacer es analizar en profundidad lo
que se quiere decir y recurrir a las diversas estrategias de desarrollo lexical
propias de lenguas sufijantes, que estn desarrollados en los documentos de
normalizacin de cada una de las lenguas.
Estas estrategias exigen la combinacin de sufijos y races, y el conocimiento de
su significado segn la lgica cultural de las lenguas y del contexto en el que se
encuentren.

Nota: Para representar el I nasalizado (I,i,,) en guaran, es necesario descargar y


instalar la tipografa Doulis de SIL International.

castellano

aymara

guaran

qhichwa

A
abecedario

achajala

achengeti, kuatiati

achachha

abertura de la boca

ansa

yuruipi

janlla (L)

abogado

kamachi kamani

abra

willk'i

abreviar

jisk'aptayaa, k'utuchaa mboatri

juch'uyyachiy, kutuyachiy

abreviatura

jisk'aptayawi, k'utu

atri

kutu simi

abril

qasawi

araivi

ariwaki

absorber

ch'umaa

oipitemoata

suq'uy

abstracto

jani amuykaya

oipitemoataka

yullmi(H)

abuelo, anciano

jach'a tata, achila

tamii

yaya, awichu, jatun tata,


machula

aburrido

q'iwjtaa, q'umia

iarasi yae

majisqa

trakak

isu, sisu (L)

caro, arcnido traqueal

qillqiri
eipea

q'asa

accidente

waticha, chiji

susere

ak'ariy, waqllu, aquyra

acento gramatical

jiyitatayiri

puta

sinchiyachina

aceptar

iyawa saa

kire

jayiy

acercar

jak'achaa

moki

qayllachiy, sispachiy

cido

k'allk'u

jayasi

k'allku

acobardarse

jallk'a, q'iwasia

kueri

jallk'akuy (L), llaqllakuy


(L)

aconsejar

iwxa

mboarakua

kunay (H)

aconsejarse, pedir consejo iwxayasia

emboarakua

kunaykuchikuy (H)

acordar, tomar acuerdos

amtaa

moikavi

uyniy, uyiy (L)

acostumbrarse

yatisia, jichuntaa,
awinisia

yepokua

yachakuy

acrecentar

jach'aptayaa

mbotuicha

jatunyachiy,
achkhayachiy, wiachiy

acta

tantachawi qillqa

emongetaguapi

tantanakuy qillqa

actitud

kankaa, lurawi

tekochauka

karayni (H)

actividad

lurawi

yapo, mbaeapo

ruway

actividad fsica

janchi lurawi

rete yapo

phisika ruway

actor

luriri

mojangavae

aranwaq

castellano

aymara

guaran

qhichwa

acuclillarse

killt'aa

embosapei, eevichi,
echuku

chukuy (L)

acueducto

larq'a

irape

pincha, witkhu (L)

acuerdo

amta

emometei, maendua

uyni, uyiy

adaptacin

yatisiwi; jichuntawi,
awinisiwi

embovia

tinkurpachiy

adaptacin auricular

yatiqawi jichunuqtawi,
askichkipawi

mboesro moikavi

kurikulunta tinkurpachiy

adaptado

askicht'ata

moikavi

tinkurpachisqa

adaptar

yatintaa, jichuntaa,
askichkipaa

ovia

tinkurpachiy

adaptarse

yatisia

oembovia

yachakuy, amaakuy

adecuar

askichsua, askichkipaa moikavi

tinkurpachiy,
ch'antallichiy

adicin

jakhthapiwi

moru

yapay

adicionar

jakhthapia

emoru

yapay

adivinanza

jamusiwi

mbaerako

imasmari

adjetivo

suti mayjachiri

teejaka, teejara

sutilli

admiracin

musphawi

miakai

ayaw, aay

adolescente (mujer)

tawaqu

kuatai

warma

adolescente (varn)

maxt'a

kunumi

maqt'a

adoptar el varn hijo o


hija

katxarua, uywthapia

taiete rami, tayiete rami

churichakuy, ususichakuy
(H/L)

membiete rami

wawachakuy (H)

adoptar la mujer hijo o


hija
adoqun

qala tika

khallki

adverbio

aruchiri mayjt'ayiri, thijra eeapo mborika

rimay tikrachiy, imallichiq

adversario, enemigo

awqa, awqaru

tovaicho

awqa, jayu

adversidad, suceso infeliz t'aqhisiwi, chiji

avai

aquyraki (H), ati (L)

afiche

aphichi

mbaechaka

aphichi

agosto

llumpaqa, lakani

aravitu

chakra yapuy

agrupar, componer

qutuchaa

mboati

qutuchay, tantay

guila andina de color


negro

paka

ksekse

awankana (L)

guila real andina

mamani

aguilucho

anka
ksekse oyaramogu

anka mallku

ahora

jichha

aave

kunan

aire

wayra, samana

ivituvevii

wayra

castellano

aymara

guaran

ajedrez

qhichwa
k'ulluchunkana

alabanza

chupichawi

yerovia

aaynikuy,
munayllaniynin (H)

alabar

chupichaa

mboeteka

aayniy, munayllaniy (H)

alacrn

yaq'jiri

tumikrape

sirara (H)

alambre

alamri, jiru ch'ankha

inimbovera

q'illay q'aytu

lbum

imawi

ovata

alwun

lbum fotogrfico

julli imawi

riru

phutu jallch'ana

alcalde

alkanti

iviraiya

llaqtakamayuq, llaqta
kamachiq

alcalda

alkaltiya

iviraiyao

alkaltiya

alcohol

alkula

aguriete

alkula

aleacin

mayachawi,
qhirqhthapiwi

yea

chhapucha, chhapuchay

oiparavoio

taway

aleatorio (Rel. al juego de


azar)
alegre

k'uchi, kusisita

yerovia

kusi

alejar

jayachaa

siri

karunchay (L)

alejarse

jayst'aa

esiri

karunchakuy

alentar, animar

chuymachaa

krei

sunquchay

alfabeto

qillqa sara, achajala

kuatiati, achengeti

sanampakuna, achachha

alga

laqhu (L), qucha yuyu

lgebra

aljiwra, jakhuchthapi

algoritmo

jakhu luraa

yepoapoa

yupay ruway, alwuritmu

algunos

yaqhipa

amogu reta

wakin

mbaevera

pii (L)

alhaja, joya

aljiwra

alimentacin

manq'awi

tembiu

mikhuy

alinear

siqichaa, sinrua

mboisi

sinruchiy, sinruriy

alpaca de lana larga y fina allpachu, allpaqa


almacn

tantaa uta, almasina

ch'usllu (L)
ovatuarenda

tantana wasi

almidn

mandiokui

link'achu

almorrana

pchai

uquti suruy

itamarangatu

qhupuyu

altar

qurpuyu

alternar

maykipachaa, turkantaa mopau

alternativa

mit'anay

jeko poravakuakua

mit'anayasqa, mit'anay

altiplano

suni

ivitiipe

puna, chiri jallp'a

altitud

patxa tupu, saya tupu

ivategue

pata tupuy, sayay tupu

castellano

aymara

guaran

qhichwa

alto andino

janka, apachita, puna

altura

pata, saya

ivate

sayaynin

aluminio

aluminu

saumi, jierovevii

saumi, aluminiyu

amarse

munasia

yopota

munanakuy

ambiente

pacha

ara

pacha, samay pacha

Amrica

Awyayala

Abya Yala

amgdala

amallu, amalluqu, mallq'a aseorti

amuklli (L), amuqllu (P)

amigo, compaero

masi

eir

atillcha, qhuchu masi

amnios, placenta

uthapi

yaupa

llapllawa, thami

amonestacin, aviso

jinchtawi

moapia

atiklla (H)

amonestar

jinchtaa

moapia

atikllay (H), k'amiy

amortizar

phuqhaa, jukata
phuqhaa

analizar

amuykipaa

analoga

kikpa kankaa

anaranjado

arumi

ptaave

willapi, aruma

ancho

qhanqha, jak'ankha,
iwraqa

piguasu

kimray, sakha

ndechimbuku

rukukay

ancianidad

pata puna

pisiykachachiy
maesareko, sape, tiviro

khuskiy, t'ukuriy
kikinnakuy

anciano

awki, achachi

ndechi

ruku

anemia

thuk'a

juguiiyu

qasawi

anexo

yapxatawi

emboya

yapaynin

anfibio

jamp'atu

kururu reta

jamp'atukuna

ngulo

k'uchu, churu

kipi

k'uchu, p'allqa

ngulo agudo

k'ullk'u churu

kipimi

k'ullku k'uchu, wichq'a


k'uchu

ngulo obtuso

qhanqha churu

kipi peka

k'aqcha k'uchu, kicha


k'uchu

ngulo recto

chiqpa k'uchu

kipi simbi

chiqan k'uchu

animal del monte

uri

anaipo

sallqa

animar, estimular

chuymachaa, arxataa

mokiri

sunquchay

animarse

chuymachasia

oemokiri

sunquchakuy

ano

ch'ina

teikua

uquti

anteojo, lentes

laylachi, qhispillu nayra

tesairu

qhispi awi (H)

antepasado

ajalli, nayra

karamboegue

apuski

antes

nayra

tenonde

awpaq

anticipar

nayrt'aa

motenonde

awpachiy, awparichiy

castellano

aymara

guaran

qhichwa

antiguo

nayra

imagu

awpa

antnimo

awqa aru, awqaru

eeyovaicho

awqa simi

mboai

siwi ruk'ana

anular
anuncio

yatiya

rkua

willachiy

ao

mara

arasa

wata

ao andino

anti mara

anti wata

ao cristiano

cristiano mara

cristiano wata

ao nuevo

machaqa mara

aorta (arteria)

arasa piau

musuq wata

rete rayi guasu, tugui rape ch'illan (L)

apaciguar

amachaa

ombopiakatu

amachay

apartar

jark'aqaa, yaqhachaa

siri

anchuchiy

apellido

uta suti, jatha suti

teeyoapi

sutiman yapakuq, suti


yapa

apstrofo

ch'aqa, sich'i

ndoo

t'uqyachiq

apoyar

yanapt'aa, arxataa

yekoka

q'imiriy

apoyo

yanapa, chillpi

yoko

q'imiy, yanapaysiy, tukiy

apreciar

q'ayachaa, ujaa

oaiu, omboete

chaninchay

aprendizaje

yatiqawi

arakuapisi, mboekuakua

yachaqay

aproximar

jak' jataa, niya jak'jataa yepearo

qayllachiy, sispachiy, asuy

rbol genealgico

suti saphi

panaka

arco porttil de flores y


joyas

iphalla

rea

muyta pamapa, pampa


tupu

piramboja

rea del conocimiento

yatiqawi t'aqa

mboromboe arakuapegua yachaykamay

arena

laq'a, ch'alla

ivikuti

aqu, t'iwu, t'iyu

arena movediza

suchta laq'a

yasuru

q'iwa jallp'a

arete

aritu

namicha

jalusacha

argumentar

arxataa

eemoiru

amachay, yuyanchachiy

argumento

qhananchawi, arxatawi

embojupi

yuyancha, amach'a

arista

ari, k'achi

jisi

tupra

aro, rueda

taniya

ruera

tinkullpa

arquitecto

uta kamani

wasikamayuq

arraigarse

saphintaa, utjatataa

saphiyakuy

arrendar, alquilar

arintaa, jawst'aa

poru

arinsay, arintay

arroba

aruwa

poi

aruwa

emoague, ana
oemoangatuvae

iphalla
millka

castellano

aymara

arrojar por la boca,


devolver

kutiyaa, lansaa

arte

ypa

artefacto

lurata y

artculo de opinin

amuyt'a qillqata yariyawi, eeapoka


qillqa

t'ukuriy qillqa

artista

k'uchirt'ayiri, ypa luriri

wallpaq

artstico

ypa lurata

asaltar con agilidad y


violencia

guaran
ogue iyuru rupi

qhichwa
aqtuy
wallpay

tembiporu

praapo

artiphaqtu

wallpasqa
oipi ovevii katu
ombovava reve

kapujay (L)

ascendente

jiltawi

yeupi

wichariq, siq'aq

ascensor

waykattiri

ivateuka, yeupika

wicharichiq, siq'achiq

asesor pedaggico

yatintayiri, yanapiri

oporomboevae imborika

yachaysiq

asombrar

ch'iwichaa

mbiakai

qamllarquy

aspirado

phusirsalla

reko

phukusqa

astro

miqala

ara

quyllur(H)

astronoma

laqampu sara, miqala sara aramaeregua

astronmico

janaqpachakamay,
quyllurkamay

mbijareko kuaapi

janaqpachakamasqa,
quyllurkamasqa

astrnomo

laqampu kamani

aramaerupia

janaqpachakamayuq,
quyllurkamayuq

asumir

katxarua

pisi, oyapota, yeokuai

jap'iy, jap'ikapuy

atmsfera

pacha samana

ara

wayra muyu

aturdirse, atontarse

luqhiptaa

sososo

kaqkakuy (L)

aula

yatinuta

emboea

yachaqaywasi,
yachanawasi

aumentar

yapaa

moir

yapay

aumentar en cantidad

waljaptayaa

jetarupi omoiru

achkhayachiy

ausencia

ch'usa

jendague

ch'usaq, ch'acha

autoestima

ut'asia, munasia

oyeaiu

munakuynin

autoevaluacin

pachapa uakipawi

arakuamaeye

chaninchakuy

autonoma

munaani

jaeaio

qhispikay

autor

qillqiri, luriri, wakichiri

apoa, iyapoa, oikuatiavae qillqaq


reta

autorrespeto

yqasia

mboeteiye

yupaychakuy

autoridad

jiliri

mburuvicha

kamachiq

autoridad de la marka

Mallku

mburuvicha guasu

mallku

castellano

aymara

autoridad de la
parcialidad

guaran

qhichwa

ivira iya

jilaqata

autoridad del ayllu

jilaqata

tta ruvicha

kuraqa

ave de plumaje plomizo

juq'uri

guira ipepo jvativae

juq'uri, ququtuwa (L)

avenida

thakhi

tapepindekua

jatun an

averiguar

jiskhxataa

parandu

tapukipay

axila, sobaco

chhiqhanqhara

tendapigui

wallwak'u, wayllak'u

ayuno

jani manq'aa

okaru

qhasi (L)

iviya michiyae vae

khichullma

B
bacilo
bacteria

ch'imi laq'u

ivikirai

ch'iillku, tawna

balanza (de platillos)

waytaa

poijaka

aysana, achupalla

balanza (de varilla,


romana)

rumana

balbucear

khalluraa

michia iemongoi

janllay

balsa

walsa, wampu

itapa

wamp'u

baar o tachonar con oro

chuqinchaa

mboveraka

qurinchay

banco

qullqi pirwa, qullqi uta

korepotirenda, vko

qullqi pirwa, qullqi wasi

barba

sunkha, chhunkha

tendivanga

sunkha

barco

jach'a wampu

irupiguataka

jatun wamp'u

barras

saywa

yopiauka

tisi

ttaembei

suyucha

barrio

llasana

basado

ukarjama

jese, yekoka

yuyaychasqa, takyasqa

base

ch'ina, qunt'a

guapika, guapia

sikin, uran

base de la potencia

miriri, mirakipiri

mbaepuere, mirata
guapika

mirakipaq

bsico, fundamental

guapika jupivae

tiqsisqa

bazo

perevi

ch'usaq (L)

beneficiado en minera

churata

llimphuchasqa

beneficiar

yni luraa

iyeipeo

llimphuchay

beneficio

yni

iyeipe

allilli (H)

biblioteca

ullaa uta

eerirurenda

awiriy wasi

biblioteca de aula

panka k'uchu

erirurenda

p'anqa k'uchu

castellano

aymara

guaran

qhichwa

emboeapegua
bceps, trceps

yivasa yiguarayi

mach'in

bicicleta

ciclo

michikereta

wiksilita

bicolor

allqa, wankalli, pinta,


tiwti

mopgua

allqa, tiklla

bidimensional

paya tupuni

mokoti

iskay tupuq, iskaychasqa


tupu

bienes

qamanaka

mbaeyekou

kapuy

bilinge

paya aruni

mokoi eevae

iskay simi rimaq

bilingismo

paya arsuwini

mokoi eepegua

iskay simipi rimakuy

bilis

jaru jaru

piarovi

jayaqi (L)

billete, dinero

qullqi

korepotitupapire

qullqi

billn

junjunu

moetata

junuyjunu

bimestre

paya phaxsi

moyasi

iskay killa

tekoyuaviavi

awray kawsay

koveasa

kawsay qillqa

biodiversidad
biografa

jakawi qillqa

bisabuela

ajalli jach'amama, awicha yariyuapiye

bisiesto

awkilla (L)
tawa tawa wata

bisnieto

allchhi

tamarro, timimino yoapi ampullu

bizco

q'isu

tesarpe

churchu, lirq'u

blando al tacto

sapha, llamp'u, qua

ipo tta

llamp'u

blanquecino

janq'uya

tave, apati

paraqa

bloque

t'aqa

yeopia

thallki

bloques lgicos
bola, esfera

mbaetecha
muruq'u

boletn

puaetei, yapua

sinku (L), muruq'u

eemoaiechaka

mit'awacha

boliviano (moneda
nacional)

wuliwyanu

voriviaigua

wuliwyanu

bolo alimenticio

uqu

tembiu emokoikavi

muk'u

bolsita para llevar coca

wistalla, ch'uspa

mbaporise riru

istalla (L), ch'uspa

bomba manual

mboyere moata

maki yaku bomba

bombear

moataka

p'aqchiy

bombo

wankara

angua guasu

jatun wankar

bordador

t'iriri (t'iria)

mbovivipraapo

p'acha qillqaq

bordar

t'ixia

mbovivipra

p'acha qillqay

borrador

phiskhua, phiskhuraa

mboaika, yoeka

qillqakhituna, phiskuna

borroso, opaco

chharphu

yve

ayphu (L)

10

castellano

aymara

guaran

qhichwa

botella

wutilla, qhispi yuru

voteya

wutilla

botiqun

qulla imaa

moariru

wutikin

brevemente

jak'a

michimi

jayri, tuylla

brindar

luqtaa

erokuavee

anqusay (L)

bronce

isayawri, yarwi

korepotiyukiru, ta

anta, chaqru anta, llaqsa


(L)

brotar el agua

wararpayaa

i oea

phukyuy

brjula

alaya wikuri

arakavimae

anchana

buche

ch'iti

achuai

ch'iti (L)

burbuja

pukulli

tiriyai, chiguororo

pullullu

burla

sawka

chera

sawka

cabal, exacto

phuqhata

jaekaviyae

k'apaq (L)

cacera

chaku

mbaeyuka

chaku

cadena

wallqa

krena

wallqa (L)

cada

jaquqta

yepiaka, oa

urmay

caja

kaja

mbaeriru

p'uktaki, kaja

cajn

kajuna

jiru

jarata

cal

q'atawi laq'a

tvati

isku

calambre

thisthapi, chukulli

tayiyeapa

juk'uchasipi (L)

calavera

amaya p'iqi

akgue

aya uma, t'uqruru (L)

calcio

q'atawi, q'atawiri

katagui

q'atawi, iskuya (H)

calculado

tantiyata

moangakavi

yupanchasqa,
maychuschay (L)

calculadora

jakhua makina

poapoka

yupana

calcular

phuqhata jakhsua

poapo

yupanchay

clculo (biliar o renal)

jayintilla

piaupia piairo

ayaynin (L)

clculo mental

p'iqimpi lip'ia

yepoapo kapegua

yupanchay

caldo, jugo, zumo

kaltu, kaltu

tigue, kando

jilli (L)

calendario, almanaque

pachachimpu, pachasara

arambeuka

pacha watana, wata


watana

caligrafa

aski qillqa

kuatiakavi

allin qillqa

kringatu

amu amu (H)

callado

11

castellano
calle

aymara
kalli

callejn

guaran

qhichwa

ttapu

kalli, an

pami

k'isku kalli, kallijun

piruata

at'aqra, chullpi (L)

callo

matsuta

camarn

kamarunisa

yukra (L)

camarn seco,
camaroncillo

kamarunisa

amuqa (L)

cambiar

thijraa, mayjt'ayaa

camellones

waruwaru, suk'a qullu

camino principal

jacha thakhi

camisa de mujer

poepi

rantinakuy, turkay
suka qullu, wachu wachu

tape

jatun an

tiru

kusma (L)

campesino, agricultor

yapuchiri

kooregua

chakra runa

caa

wiru

takuare

k'uri

canasta

kanasta, walaya

ayaka, kanata

isanka

cncer

kansira

mbaerasi, okuerambae

isqu unquy

cancin

kirki, warurt'a, jaylli

mongoi

takiy

cangrejo
canilla

apanqura (L)
wich'u

timaka

cantarillo (boca estrecha) yuru

chaki sinqa
ch'usa (L)

cntaro

yuru, p'uu, wirkhi

iru

p'uyu, p'uu

cntaro de boca grande

wirkhi

aemiri

wich'i

cntaro de boca ancha

yak'ina, wirkhi

cntaro pequeo

p'uu

ambui

yuru

cantarillo (cuello
estrecho)

yuru

aemiri

jumiwa (L)

cantidad

walja, alluxa, yamphi

jetaete, mbovika

chhika

capa

qhapa

arambogua

kapa

capacidad de contener

phuqhancha

poaka

jap'iynin, yaykuynin

capacidad de saber

yatia

arakua

atisqan

capacidad, aptitud para


algo

yatia

katupiri

yachay

capacitacin

yatintawi

mboyepoki

yachakipay, yachaqakipay

capacitar

yatintayaa

yepoki

yachakipay, yachaqakipay

ipire tatavae

wasa qara, qarapachu


(Hb)

caparazn

wirkhi

capital de departamento

taypi suyu marka

ttamiati ichi

mama llaqta, uma llaqta

captulo

qillqa t'aqa

jai

qillqa t'aqa

mbaepoti ndei oyepeka


vae

mukmu

capullo de la flor o botn amuchu

12

castellano

aymara

guaran

cara basal

qhichwa
siki uya, ura uya

cara curva

link'u ajanu

jovap

llink'u uya

cara lateral

qawaya ajanu

yeyoike

chiru uya

caracol

ch'uru

yatita

ch'uru (L)

carcter

tarpa

jeko

sanasa (H)

caracterstica

utawi

tekoomai

kaynin

caracterizar

utachaa

itekoechauka

sanasay (H)

carbohidratos

k'illimuma

carbn

k'illima

k'illimsa unu
tatapi

k'illimsa

carbonato de plomo, tierra phuq'ira


blanca

itat tvati

k'anasa (L)

carcomer (oxidar)

sarua

yukiri

mullphay

careta/mscara

ququchi

tovaranga, aguero

saynata

carnaval

anata

arete guasu

anata

tupapire vakunaregua

raphi wakuna

carnet de vacunacin
carpeta

karpita

kuatiariru

karpita

carpeta de evaluacin

uakipawi karpita

kuatiariru
arakuamaepegua

chaninchay karpita

carpintero, tallador

k'ullu kamani

ivira opaa

llaqllaykamayuq

carretera asfaltada

llusq'u thakhi

tapepiso

llusk'a an, llusq'u an

carta

iwxa qillqa

kuatiamondo

chaski qillqa

cartel

laphilla

mbeukapire

kartil

carteles

qillqa saywa

kuatiaechaka

kartil, qaiy qillqa (H)

cartlago

k'apha

pitika

k'apa, khuskulli

cartn

phathu laphi

tupapireta

phatu raphi

casarse

jaqichasia, panichasia

menda

yananchakuy, sawakuy

cascabel

chununu

mboitini

chanrarara (L), chanrara

cascada

phaxchha

tororomba

phaqcha

cascajo

chhaxwa

chaqwa (L)

cascanueces

t'iqpana ruk'awi

casco

kasku

kandiruapua

q'illay chuku

casi

niya

seri, aete

yaqha

mbaerendarai

sayt'ucha, kasilliru

casillero
caspa de la cabeza

qhirpha

akkui

kukhi (L)

castao

paqu

jave, pitavemivae

k'ispa

catorce

tunka pusini

paandepo irundi

chunka tawayuq

causa

kunata

mbaeapoapi, tekopegua

imachus

13

castellano
cazar (matar, atajar)

aymara

guaran

chakua, katua, jiwayaa embieka

cebolla (cortar)

seboya yekiti

cedro

qhichwa
chakuy
siwulla k'ipay
siwis

ceja

phichhu, ch'iphuqu

celdas de flotacin

tuytu t'aqa

celeste

qhana larama, silisti

clula

silula

cnit

chika inti

mboavai
kuatiamboyoyape

intip sayanan (L)

censo de poblacin

marka jakhthapiwi

ttaipo yepapa

llaqtaq yupaynin

centavo

sinsillu qullqi, phata

mbopoparai

phata

centena

patakanaka

popati

pachakkuna,
pachakchisqa

centena de mil

waranqa patakanaka

popati etati

waranqap pachaknin,
pachakchisqan

centena de millar de
milln

junu waranqa patakanaka popati etati etata

junu waranqap pachaknin,


pachakchisqan

centena de milln

junu patakanaka

popati etata

junup pachaknin,
pachakchisqan

centsimo

patakachjata

popatirai

pachakpa pachaknin,
paqarpa pachaknin

centilitro

patakach'aqjta litru

tijakapoparai

pachakcha p'uylu

centmetro

pataka chiqtaqa

ejatapoparai

pachakcha thatki

centmetro cuadrado

sinilla patakachja

ejatapoparai piyovake

tawak'uchu pachakcha
thatki

centrada

taypichata

mbitepe kavi

chawpichasqa

tayoeka

qhasuna

cepillo

tesapika, spika

q'isipra, qhichikra,
qhichipra (H)
tuytuq t'uqu

joviavat, jovi

khupa (L), yuraq anqas


silula, k'atkilla (Hb)

cerca

jak'a

koio

qaylla, sispa

cerda

iru

kuchi ichi

suphu (H)

cereales

waa manq'a

tembiuta

ch'aki puquy

cerebro

laxwi, lixwi

apuru

uqtun

ceremonia

luqta, waxt'a

areteapo

jaylli, saqumay

cero

ch'usa

mbaeti

ch'usaq

cerro

qullu

iviti

urqu

cicatriz defectuosa

sip'u t'iri

pere rendague pichii


opitavae

sich'u, sip'u

ciclo

sara

yereyere

muyuy

ciclo de aprendizajes

sarta yatiqawi

emboeapia

yachaqay muyuy

14

castellano

aymara

guaran

qhichwa

ciclo del agua

urna sarmuyu

iyereyere

yaku muyuy

ciclo vital

jakawi sarta

tekove ipuku

kawsay muyuy

cielo

laqampu

ara

janaq pacha

cien

pataka

paandepopa

pachak

cien por ciento

patakapacha

paandepopa pakaraika

pachakninchisqa

ciencias de la vida (rea)

jakawisata

arakua tekoveregua

pachakamay

ciencias naturales

pacha yatxatawi

arakua ivipo reta

kawsaykamay

ciencias sociales

jaqi tama yatxatawi

arakua tekoi reta

runa kawsaykamay

cinega

siniya

inoo, iasuru

siniya

cientfico

amawt'a

arakuaiya, arakuaregua

jamawt'a

cierre, conclusin

tukuya

eokenda emboapi

tukuchaynin, wichq'aynin

pira i guasu rupigua

awaku (L)

cierto pez marino


cifra

chinu

kuariapa

khipu

cigarra

sit'ikira

akara

tiyan tiyan, sit'ikira

cilindro

tuyu, sayt'u muyu

reteapua, reteyere

tuquru

cinco

phisqha

pandepo

phichqa

cinco mil

phisqha waranqa

pandepo etati

phichqa waranqa

cincuenta

phisqha tunka

pandepopa

phichqa chunka

circuito

muytata, muyt'ata

yereye

muyuy

circuito elctrico

illapa muyta

mbaechii, chii iyere

phinchikilla muyuy

circular

muyu

eeka

muyu

crculo

muyu

puape

muyu

circunferencia

muyuthiya

ama

tinkullpa, muyusiqi

posiguasu

yuku

cisne
citacin

jawsawi

eenika

atiklla

citar

jawsaa

mbarea, eni

atikllay

ciudad

marka, jach'a marka

karairta

jatun llaqta, llaqta

ciudad capital y/o


principal

jach'a marka

ttaichi

jatun llaqta

claridad

qhana

sape, tembipe

sut'i

claro (el habla, el


mensaje)

qhana

ee ska

sut'i

claro (lquido)

ch'uwa

ska

ch'uya

clase

kasta, laya

nunga

imaymna, laya

clasificacin

ajllinuqawi

yeparavo

chikllay

clasificar

ajllia, palljaa

paravo

chikllay

clavcula

tarku, qhiwi

engoikague

ripratisi (H) sullk'a waqta

15

castellano

aymara

guaran

qhichwa

clavo

kalawu

tapigua

t'uksina

clima

macha mayjt'a

ara

pacha wayra

cobarde

llaytha, llajlla

kiyerai

jallk'a (L)

cobre

anta

jiero iyuvae

anta

Cochabamba

Qhuchhi pampa

cdigo

chimpu

jaka, sirka, mboeteka

tuyru

codo

mujlli, q'iwt'a

ndivanga

kuchuch

coevaluacin

purapa uakipawi

oyoarakuamae

chaninchanakuy

coherencia

arkasiwi

yovake

tinkunayaypura, kuwirinti

joapi

t'inkinayay

cohesin

Quchapampa

coincidir

jikhthaptaa

oyuvake pave

tinkunakuy

coito, relacin sexual

anisia

meno

yuquy

cojear

qilnaqaa, thijllaqia

ikcho

janq'ay (L)

cojo

qilu, thijlla, jank'u

kcho

janq'a (L)

colador

mboguaka

isanka

colchn

tupapiu

ap'a (L)

coleccin

tantata, tantawi

paravo

tantaychiklla

colegio

kuliju

emboerenda

kulijiwu

colmillo

kiwu

tambuku

waqsa

colocar cua

chillpia

aono yekokarai

karqinpay (L)

colonial

ispaula pacha

epaaara

kuluniyal

color

sami

yigua

llimp'i

columna (bloque)

sayacha

sromboi

saywa

columna vertebral

k'ili, lunja

yarupi

wasa tullu

coma

sama chimpu

ktaguai. guairai

samana

combinacin o enagua

manqhancha

emboyea yopara

ukhunchana

combinar

jaqthapia. kisaa

motira, mona

tinkuykachachiy,
chaqruriy

comensalismo

yanapaysikuy

comentar

arst'aa, arsua

eembuku

unampayay, willapay (H)

comercial

qhathuchawi

mbaemeeka

qhatukuq

comerciante

qhathuri, alakipiri

mbaemeeavae
omaemeevae

qhatuq

comercio

alakipa

mbaemee

qharu, qhatuy

cometa, estrella fugaz

sakaka, miqala

mbaerendi

aquchinchay (L)

comillas

siwa chimpu

guaiyovai

niq tuyru

Comit de padres de

Tata mamana qutuchawi

Ttara Ati

Qutuchasqa tatamama

16

castellano

aymara

guaran

qhichwa

familia
compadecerse

khuyaqaa

parareko

khuyakuy

comparacin

kikipawi. kikpachawi

emboyoya

chimpapuray, tinkuchiy

comparar

kikipaa, chikt'aa,
kikpachaa

yoya

chimpapuray, tinkuchiy

compartir

waxt'aa, jaljasia

emboyao pve

qurinakuy, riqsichinakuy,
jaywanakuy

compartir comida

ququsia, warxata.
apthapi

karu pve

qaranakuy

compartir ideas

amuyu apthapi

miari pve

yuyaychanakuy,
yuyaysinakuy

compartir objetos

ynaka apthapi

mbaembae mboyao

rak'inakuy, qunakuy

comps

muyuchiri

puaka

muyuchana. muyusiqina

compasin

khuyaqaa

parareko

khuyay

competencia (capacidad
de ...)

yatintata. atipasiwi

karuapo

yachayatiy

competicin

atipasiwi

eokuai

yallinakuy, atipanakuy

competencia (for. laboral) irnaqaa yatichawi

katuaporegua

llamk'ay yachayatiy

complemento

tukxatiri, phuqhachiri

yeapopa

junt'achiq

complemento
circunstancial

kunataqi phuqhachiri

imaymana junt'achiq

complemento directo

chiqa phuqhachiri

chiqan junt'achiq

complemento indirecto

maysata phuqhachiri

yaqha junt'achiq

componer msica

aymaa

embongoi moikavi

takichay

comportamiento

kankaa

tekochauka

kaynin, kasqan

composicin (en mat.)

qutuchthapiwi,

qutuchay

compost

jira

ruwasqa wanu, kawsaq


wanu

comprender

katuqaa

kua

isapay, unanchay

comprobar

qhanstayaa

emboporova

llanchiy

comprometer

emomete

sullullchay

compromiso

erokuave

sullullcha

computadora

jathamira

kuatiasroka, eesroka

kumputarura, iqichana

comn

ina

pve

sapsi

comunicacin

yatiyawi

emoerkua

willanakuy

comunicar, transmitir

yatiyaa

moerkua

ninayay, willay

comunicarse

yatiyasia

oemoerkua

willanakuy

comunidad

kumuna, ayllu

tta ati

ayllu

17

castellano

aymara

guaran

qhichwa

cncavo

p'uylu, p'uytu

pike

p'uktu

cncavo, poco profundo

k'awu

pike ve

phanpa (L)

concepcin

aptasia

concepto

amuyu

eemoai

yuyay

conclusin

tukt'ayawi, tukt'ayawi
amta

mongetaguiye

tukuchay yuyay

concretar

uchjataa

mboeta

ch'alliy, k'ikaychay (H)

panepane

yallinakuy, atipanakuy

concurso

runayay

conducir (llevar objetos)

apaa

mbae yarajavae

apay, purichiy

conducir (personas)

irpaa

mbaemboguata, oipoko

pusay

conductos seminales

thaltha sirka

tairape

yuma suqucha

conectar

chhuqhthapia

yuapi

t'inkichiy

conector

jaqthaptayiri,
jikhthaptayiri

mboyoayu

t'inkichiq, tinkuchiq

confesar

arsua

mbombeu

ichhuriy (L)

confesor

arsuyiri

emombeuapoka

ichhuriq

confrontar

apthapia, irpthapia

porepa

tinkuchiy

ruru

p'umpu

congestin
congregacin

tantachawi, anthapiwi

ttaraati

tantanaku, juunaku

congregar

anthapia

emboati

tantay, juuy

congregarse

tantachasia

oomboati

tantanakuy, juunakuy

congreso

jach'a tantachawi

emboati guasu

juuy wasi, juuna wasi

cnico

kallcha, putuku

ipuatvae

ququruchusqa

conjetura

thala, thithi

eetekokatu

yuyaymanay,
yuyaykachay

conjeturar

thalaa, thithia, arusia, yeparandu


aruqaa

yuyaymanay,
yuyaykachay,
watuykachay

conjunto

qutu

ati

juu

conjunto numrico

jakhu qutu

mbapaka ati

yupay juu

cono

kallcha, putuku

puait

ququruchu

conocimiento

yatiani

tembikuaa, arakua

yachay

conocimiento prctico

yatita lurawi

katuapo, arakua

yachapayay

conquista

awqa pacha

pro, mokiri

kunkista

tekoepi

imatachus

consecuencia
conseguir, alcanzar

jikxattaa

ve

usariy

consejero

kunkachiri

arakua iya

kunawa, kunaq

consejo

ulaqa

mboarakua, arakua

kunay

18

castellano

aymara

guaran

qhichwa

Consejo Educativo
Comunal

Kumuna Yatichawi Ulaqa

Consejo Educativo
Nacional

Marka Yatia Ulaqa

Mboarakua Guasu

Suyup Yachachiy Kunay

consentido, mimoso

q'ayachata

jembirau

apuskachaq (L)

conservar

imaa, waqaychaa

ovatukavi

waqaychay, jallch'ay

conservarse

waqaychasia

ovatu

waqaychakuy

considerar

amuykipaa

iro

jamurpayay

consigna

iwxa

yeokuai

kamachiy

consonante

sallawisa

epitaso

upayari, uyantin

consonante nasal

usu sallawisa

epitaso apguapegua

sinqichasqa upayari

consonante oral

arsu sallawisa

epitaso yurupegua

rimarisqa upayari

constancia

thurt'aya

constante

pachpa chani

constante, firme

thuru amuyu

constelacin Cruz del Sur Chakana

Ayllupi Yachachiymanta
Kunay

taqya
jekuaekatuavei

takya (H)
takya runa, juk sunqulla

andurape

katachillay (L)

constelacin de Leo

chukichinchay (L)

constelacin de Libra

chakana (L)

constelacin Can Mayor

ch'uqichinchay (L)

Constitucin Pol. del


Estado

Marka Apnaqawi
Kamachi

Mborokuai Guasu

wanlla

construir

luraa

apo

ruwariy, ruwachay

construir casa

utachaa, uta luraa

oapo

wasichay

contaminacin

q'auchawi

mongiapo

ch'alli, unquchiq,
khuchichay

contaminar

q'auchaa

mongia

ch'alliy, qhillichay

contar

jakhua

papa

yupay

contar por nudos

kipua

kta papa

khipuy

contemporneo

mita masi

aveigua

mitamasi

contenido

yatiwakichawi

ipo

yaykusqan

contestar

jaysaa

ee rova

kutichiy, jayiy (L)

contextual

kawkina, pachanchawi

jokoropigua

kitichasqa

contextura

saya

continente

qutu suyu

paraguasupu

qutu suyu, tantasqa suyu,


manta suyu

contorno

muyta

yivirupigua

muyuriynin

contorno, espacio, sitio

wit'u

yere

kiti

contraccin

jalthapiwi

kurkun, ukhun

q'intiy

19

castellano

aymara

guaran

qhichwa

contradecir, oponerse

kutjataa

yeaka, eepindekua

kutipakuy

contraerse

jawsawi

rekomichi

q'intikuy

control

ujaa

maangareko

arariwa

control de calidad

askitapa ujaa

maangareko kaviete

allin kasqanta qhawaq

controlar

iasia

angareko

arariway

convencer

iyawsayaa

mokiri

juichiy, arinichiy

convencional

taqina yatita, taqina


ut'ata

porupve

riqsisqa

convenio

pura amta

eeyoupiti

uyni, uyi

convenir

amtaa

jaekavitavae

uyniy, uyiy

conversin

thijrakipaa, mayst'ayaa poepi

convexo

wakjinayachiy,
jukjinayachiy

pipo

p'ullchu

convocar

jawst'aa

marandu

waqyay

convocatoria

jawst'awi

momarandu, enika,
mbarea

waqyaku, mink'ay qillqa

cooperativa

jaymawi

cooperativa minera

qhuya jaymawi

opitivo

qhuya kupiratiwa, qhuya


llamk'aysinakuy

cooperativo

yanapt'asiwi

morombori

llamk'aysikuy, ruwapuray

coordenadas

jikisi siqi

yeaikuasasa

siqisiq'i, tinkurasqa siqi

coordinacin

aruskipawi

mboyovakevake

t'inkichiy, tinkunachiy

coordinar

jikhthaptaa

yovakevake

tinkunachiy

copa de rbol

quqa ch'ampa, mulla

ivirarka

chakrara

copiar

talliqaa

motiyova, kuatiayova

thalliy, kikinchay

emoiru

jukunay (L)

copular

kupiratiwa,
llamk'aysinakuy

copular las aves

jipia

guira reta oyopisi

chiway (L)

corazn de los animales

lluqu

mimba reta ichorkoko

puywa, puywan

corcusir, hilvanar

lasqaa

mbovivi rasarasa

ch'ukuy (L)

cordillera

wanlla, qullu sirka, sunaqi ivitiguasu

walla

cordn umbilical

kururu

prua

kururu (L)

corredor

saraqa

iakua

karp'awasi (L)

corte, recorte

k'uturaa, murua

yasia

k'utupa (L)

corteza del rbol

quqa sillp'i

ivirapire

juruchi, qaran, sinkhan

corto

jisk'a

puku, churu

kuru, chutu, taksa

cosmovisin

pacha ujawi

tekomae

pacha qhaway

costado

qawaya

yike

waqta, chiru, manya

20

castellano

aymara

guaran

qhichwa

costilla

jarapi

arka

waqta, waqtan tullu

costumbre

sarawi

teko, jekomai

kawsay ruway

cotorra enana

k'alla

ti

kalla (L)

pituka

chiki, kalla (L)

rumbi

sikichupa, tikni

tava, takipe

kukuchu

cotorra muy pequea


coxis, rabadilla

tixni

coyuntura (fmur y tibia)


crneo

p'iqi ch'akha

kakgue

uma tullu

crter

laka

ivikuaguasu

nina aqtumuq

creacin

ustayawi, inuqawi

yeapoipi

yurichiy, wallpay, kamay

crear

inuqaa, unstayaa,
apst'aa

yapo

yurichiy, wallpay, kamay

cretica

ustaya

mbokaviapoka

yuririy, wallpariy,
kamariy

creativo

ch'ikhi

praapo

yurisqa wallparisqa,
kamarisqa

crecimiento

jilawi

kuakua

wiay

mboroguirovia yerure

iini

credo
creencia

iyawsawi

mboroguirovia

ii

creer

iyawsaa

rovia

iiy

cresta de las aves

k'arak'ara

apchai

k'akara (L)

cra

qallu

membi

ua

cra hurfana (mascota)

chita

guacha, tiri

chita

cra pequea de llama u


oveja

qallu

ovecha membi

ua chita (L)

cristalizacin

chuwaptayawi

moeskaka

ch'uyanchay

cristalizar, cuajarse la sal ch'uwaptayaa

yukisaka

kachiyay (L)

criterio

amuyu

eemoe

yuyanchakuy

crtica

k'umi

kura

qhawapayay

criticar

qhanstayaa, k'umia,
k'utia

oikura

qhawapayay

cronograma

pacha tupu

yupavo

pacha ruway qillqa, pacha


qillqa

cronolgico

pacha sara

ariaikue

pacha thatkiy

croquis

uraqi siqicha, uraqi siqi

ivimboyao

siqicha

crucigrama

k'anata aru

eeyoasa

simp'asqa simi

crudo

chawa, chuqi

ovi

chawa

crueldad

irija, saxra, qhuru

piatta

jawcha

cruz

chakana

yoasa

chakata

21

castellano
cruzar

aymara
makhataa

cuadernillo

guaran

qhichwa

pindekua, kuasa

chakatay

kuatiarirumi

qillqana p'anqacha

cuaderno

qillqaa panka

kuatiariru

qillqana p'anqa

cuadradito

sinillalla

piyovakerai, pikerai

tawak'uchucha

cuadrado

sinilla

piyovake

tawak'uchu

cuadriculado

sinillachjata

pikerairai

tawak'uchuchasqa

cuadriltero

pusi qawaya

irundike

tawamanya, tawachiru

cuadro

jana jamuqa, sich'i jamuqa pike

mast'awa

cuadro de doble entrada

iskay yuyay jallch'ana


mast'awa

cuadro de entrada simple

juk yuyay jallch'ana


mast'awa

cuajar

tikayaa

mboguao

tikayay

cuajarse, solidificarse

tikt'aa

motat

tikayay

cualidad

irija

tekoaio

sanawnin (H)

cualquier

khitisa

oipotague

mayqinpis, wakinpis,
pipis

cuarenta

pusi tunka

irundipa

tawa chunka

cuarta (medida)

chhiya

pojanga

q'apa

cuarta parte

taru, pusina mayapa

pisarundi

tawa phatma, yaqa

cuarto (orden)

pusiri

irundia

tawa iqi

cuatrimestre

pusi phaxsi

irundi yasiavo

tawa killa, tawa tawa killa

cuatro

pusi

irundi

tawa

cuatro mil

pusi waranqa

irundi eta

tawa waranqa

cuatrocientos

pusi pataka

irundipopa

tawa pachak

eomi, eova

p'anqap uyan

orova

mach'ina, wayru

tarave

apatara (L)

cubierta
cubo

tika

cucaracha
cuento

jawari

arakaendaye

jawariy

cuerpo

janchi, tunu

rete, jete

ukhu, kurku

cuerpo geomtrico

julli tunu

jete regua

pacha tupusqa kurku

rete yereka

sinkuq kurku, qurmaq


kurku, sinku (H)

cuerpo que rueda


cuerpo redondo

muruq'u tunu

reteapua

muruq'u kurku

cuestionar

jiskht'aa, chhikht'aa

yapo kuave

siminakuy

cuestionario

jiskht'a qillqa

maranduti

tapuy qillqa

oyepoiukatuvae

t'itupayaq

cuidadoso, escrupuloso

22

castellano
cuidar

aymara
waqaychaa, ujaa

guaran

qhichwa

angareko

qhawariy, yuyapuy

cuidarse a uno mismo

oyepoiureve

pituykachakuy (H)

culebra (dorso negro,


pecho blanco)

moir

illawi (L)

culto

amuyuni, chuymani

tekomboete

kultu

cultura

sarnaqawi, jaqi lurawi

teko

kawsay, (cultura

cultural

yatiwakicha

tekoregua

kultural

tuparai

k'iraw (L)

cuna
cua

chillpi

yoko

karqinpa (L)

cuada

warmasi (entre mujeres)

ukei, taicho

aqiy

cuado

masanu (mujer a hombre) pu

masay

curandero

qulliri

jampiri

curiosidad

tuji, junch'ukiwi, uaqawi porecha

k'uskiy

curioso

junch'ukiri, iasiri

iporecha

k'uski, tapuykachaq

currculum (currculo)

yatiwakichawi

mboesro

kurikulum

currculum vitae

jakawi laphi

tembikuauka, tekokuauka kurikulum, kawsay raphi

curso

yatia uta manqha, yatiqa


jalja

curva

q'iwi, link'u, k'uru

yere, ti, ape

tink'u, wintu, qhiski

cspide

patxa

iyapitere

t'ukmu (H)

papeipi

qarapa

cutcula

paye

yachaqaywasi,
yachanawasi

charango

charanku

charango

ch'aqwaku, charanku

charlar, conversar,
departir

aruskipaa

emongeta

yawnay (L), rimanakuy

chicha

k'usa

kgui

aqha, asuwa

chino

chinu

chino

sap'ira

chispa, centella

k'ajta

opiriri

kachachacha

chispear o centellar

k'ajtaa

embopiriri

kachachachay

chiste

k'usillu

pukauka, pukapuka

asichiy qillqa, asina qilla

Chuquisaca

Chuqi chaka

Chuqichaka

D
dado

jakhu tika

orovarai

mach'ina

daar, deteriorar, ajar

thanthaa, llinq'ia

komegu

waqlliy

23

castellano

aymara

guaran

qhichwa

dato

yatiya, yati

de la misma edad

mitani

aveigua

mita

de muchas esquinas

k'achirara, k'uchurara

kipietavae

k'uchurara, k'uchusapa

debate

kutthapiwi

yoaka, miariyoaka

siminakuy, rimanakuy

deber

luraa, phuqhaa

apoangareko

kamay

dbil

iwsi

jegue ipuerembae

ch'ukalli (L/H)

decagramo

tunka ramu

pakure

chunka aqnu

decalitro

tunka litru

patijaka

chunka p'uylu

decmetro

tunka chiqta

paejata

chunka thatki

decmetro cuadrado

tunka chiqta sinilla

paejata piyovake

tawak'uchu chunka thatki

decena

tunkanaka

pati

chunkakuna,
chunkachisqa

decena de millar

waranqa tunkanaka

pati etati

waranqap chunkan,
chunkachisqan

decena de millar de
milln

waranqa tunka jununaka

pati etati etata

junu waranqap chunkan,


chunkachisqan

decena de milln

tunka jununaka

pati etata

junup chunkakunan,
chunkachisqan

decilitro (dl)

tunkachjch'aqa

tijakaparai

chunkacha p'uylu

decimal (nmero 0,8)

tunkaqa

pakaraika

chunkachasqa

decimal (sistema
numrico)

tunkacha

pakaraika, yepokatu

chunkachasqa tupu

decmetro (dm)

tunkachja

ejataparai

chunkacha thatki

decmetro cuadrado

tunkachja sinilla

ejataparai piyovake

tawak'uchu chunkacha
thatki

decmetro cbico (dm)

tunkachja tika

ejataparai orovavae

wayru chunkacha thatki

dcimo (orden)

tunkiri, p'iti tunkaqa

paandepoa

chunka iqi

decisin

amtata, amtawi

oyapo jeivae

juyaku (H), nikusqan

Decreto Supremo

Kamachi

Mborokuaimi

Suyup Kamachiynin

dedo

luk'ana

poak

ruk'ana

dedo medio

taypi luk'ana

poak mbuku

chawpi ruk'ana

emomichika

riruktiwu

deductivo
defender

jark'aqaa, amachaa

epi

amachay

definicin

unanchawi

tekomombe

yuyaynin

definir

uacht'ayaa

emboapi

imaniy, yuyaynin

del mismo (tamao, peso, ukch'a pura


capacidad)

aveigua

chhikan

delator, acusador

mboekoka

ch'ataq, ch'atiri

24

ch'atiri, inqhantiti,

castellano

aymara

guaran

qhichwa

jaqjatiri
deletrear

arsuyxaa

kuatiangeta

deleznable

phaja, suchtiri

jegue, opkatu, ttambae phillmi

delgado

juch'usa

pi, pirri

delta

jawira p'allqa

democracia

aski qamawi

pve, yeokuaiapo

llaqta kamachiy

demostrar

uacht'ayaa

chauka

qhawachiy, rikuchiy

denominador

ch'axtiri

papapiyova

phatmaq

denunciar

ch'ataa, qhananchaa

eapo, emombeu

chat'ay

departamento

taypi suyu, marka

ttamiati

juch'uy suyu, llaqta

deporte

anatawi

yuvanga

pukllay

deportivo

anatawi

uvangaregua

pukllachasqa

depsito legal

kamachi pirwa jakhu,


waqaychawi jiyi

derecho

jiyi, wakisiwi

tekomboe

chayaqi

derechos humanos

jaqi jiyinaka

tekomboeteka

runa chayaqi kamachiy,


runap chayaqinkuna

derribado

tinkuyata, jaqurpayata

gueyi, oitika

urmachisqa

derribar

tinkuyana, jaqurpayaa

yeiti

urmachiy

desafo

thurkata,

emomete, emoinge

atipanakuy

desagrupar

jaljatataa, t'aqjaraa

atimoai, mboyaoyao

qutucharay, tantaray,
t'aqaray

desarrollar

sartaa

mbokuakua

wiay

desarrollo

sarta, jilta, sartawi

kuakua

tanqay, riqsichiynin,
kallpachaynin

desarrollo personal

jaqi sarta, jaqitataa,


ch'ikhitataa

tekokuakua

runayay

momirata kuakua

taqyasqa tanqay

guirokuai, komegu

atisamqa (L)

guirokuai araivipo

natural atisanqa

desarrollo sostenible
desastre

chiji

desastre natural

sanampay
tullu
mayu p'allqa

waqaychanap kamaynin

desbaratar, esparcir

ch'aqchua

emoai

ch'iqichiy

descansar, divertirse,
diversin

samart'aa

mbutuu

jawkay (L)

descendencia, generacin yuwani

emoa

panaka

descendente

gueyi

uraqay

komegupoka

phiriq

moaiyao

qutucharay, t'aqaray,
phiriy

juk'aptawi, iraqawi

descomponedor
descomponer

qutuchnuqaa,
t'aqanuqaa

25

castellano

aymara

guaran

qhichwa

descomposicin

qutuchnuqawi, jaljatataa emoaiyao

qutucharay, t'aqaray,
phiriy

descomposicin de
alimentos

q'itaa, t'amaa, p'usqua tembiukomegu

p'usquy

desconfianza

jiwjataa, jani munaa

guiroviambae vae

suyanay, mana suyay

descontar

jaquqaa

papagueyi

yuparay

describir

arsusa yatiyaa, ujarsuya mombeu

riqsichiy

descubrir, ubicar,
encontrar

jikxattaa, katjaa

ve

tariy

desear, codiciar

munaa

pota

munapayay

desempedrado

qalachata

itaeki

rumirarasqa

desempeo

lurt'awi

tekomae

ruwasqan

desenlace, final

tukuya

yapi

tukuchaynin, tukukuynin,
puchukaynin

ivirasia

k'ullunnay (L)

pota

munay

kirayoe

jawinnay (L)

desenmaderar
deseo

munaa

desgrasar
deshacer

jararaa, pirqaraa (esp.


c/ cosa)

juumbi, mongui, mboai

ruwaray, ruwannay

deshecho, desbaratado

t'uxpita

ikavimbaemavae

t'aqmasqa, ch'iqiy

desigual

ch'ulla ch'ulla, chaqu

yoavi, oyovake

ch'ulla ch'ulla, chaku


chaku

deslizarse, derrumbarse

suchtaa

siriri, osururu

suchuykuy, thuiy, lluqhiy


(L)

desmontar

chaqua

ivirasia

chaquy

desmonte

qhuya laq'a, lluji

ivirayeiti

chaqu

desplazamiento

jithtayawi

oyoasague, omiirei

kuyukuy, puririy

dspota, cruel

qhuru

oporomboete mbae vae

jawcha (L)

despotismo, crueldad

qhuruncha

ipirimbae, iporomboete
mbae

jawchakay (L)

despus (conector
temporal)

ukata, qhipata

kuri

chaymanta

destetar

t'aqaa

mokambupoi

januk'ay

destete

t'aqawi

emokambupoi

januk'a (L)

destinatario

katuqiri

kiapeguar

jap'iq

desventura, adversidad

llaki, chiji

pichi

aquyrak, ch'iki, llakiy,


wiqiy

oyapotavae, emongeta

yuqanchay

yovaiike

wiksu, t'iksu

determinar
diagonal

26

q'ichhu

castellano

aymara

guaran

qhichwa

diagrama

siqicha muyu

eekserape

siq'iranticha, k'achacha

diagramador

k'achachiri

eekserapeapoa

pachanchaq, siqichaq

dilogo

aruskipawi

omomiari

rimanakuy

diamante

qhispi qala

itavera

qhispi umia

diario de vida

jakawi qillqa

tekove guapika

kawsay willay qillqa

dibujante

jamuqir

omoivae

siq'iq

diccionario

aru pirwa

moesakaa

simipirwa

diciembre

jallu qallta

araeti

qhapaq intiraymi

didctica

yati sarta, yatichawi


thakhi

guatamboe

yachachiykamay

diecinueve

tunka llatunkani

paandepo chau

chunka jisq'unniyuq

dieciocho

tunka kimsaqallquni

paandepo juri

chunka pusaqniyuq

diecisis

tunla suxtani

paandepo ova

chunka suqtayuq

diecisiete

tunka paqallquni

paandepo chiu

chunka qanchisniyuq

diesel

yisila

yese

riyisil

diestro, experto

jichu

ikereimba

phichu (L)

diez

tunka

paandepo

chunka

diez mil

tunka waranqa

paandepo eta

chunka waranqa

diez por ciento

sapa patakata tunka

paandepo pakaraika

chunkanninchisqa

diferencia

mayja mayja, chaqu

mbaeyoavi

chaku, chakucha,
wakjinayay

diferencia (de la resta)

puchu

opitavae

puchu

diferenciar

mayjt'ayaa

mboyoavi

karunchay, chakuchay,
wakjinayay

diferenciarse

mayjt'aa

emboyoavi

karunchakuy,
chakuchakuy,
wakjinayaykuy

diferente

mayja

yoavi

wakjina, jukjina

diferente contexto

kunaymantuqi

renda yuavi

maymananiqpi, awray
kiti, awray chiqan

diferente cosa

mayja ynaka

mbaeyoav

juk juk

diferente en el modo

oyuavi jeko rupi

juk jamu

diferente por no ser


semejante

oyovake mbae vae

manajina, mana puraqchu

difcil de entender

ch'ama

yavai yaikua vaer

t'itu

difcil de hacer

ch'ama

yavai yayapo vae

sasa

dificultad

chiji

mboavai

sasa

difusin

ch'iqhintawi, yatiyawi

emoerakua

ch'iqichiy, mismirquy,

27

castellano

aymara

guaran

qhichwa
riqsichiy,

digestin

tembiuapasotre

qullmiku (H)

dignidad

yaya, yqawi

tekomboetea

allikay

diligente, incansable

q'apha, chuki

ikangimbae

kulliruna

dimensin

tupu

ja

tupu

dinmico

q'apha, unxtawi

poki, mokiriapo

k'uchi

dinero de Alasita

anataa qullqi

qullqicha

dinero ritual

wila qullu, paxsi mama

saqumasqa qullqi

dios

apu

tpa

apu, apu tata

direccin

irapwi uta, irpa uta

oikoa

pusachaywasi

director de escuela

yatia uta irpiri

emboerenda ruvicha

umalliq, yachaywasi
kamachiq

Director de ncleo

Tayka Yatiuta Irpiri

emboeatia Ruvicha

Juu Yachaywasi
Kamachiq

Director Dptal. de
Educacin

Suyu Yatichawi
Kamachiri

Ttamiati Ruvicha
emboepegua

Llaqta Yachay Kamachiq

Director Distrital

Jisk'a Suyu Yatichawi


Irpiri

Ttarai Ruvicha
emboepegua

Jap'iy Yachay Kamachiq,


Jap'iy Kamachiq

oiparavo kavi, ombogua


kavi

unanchay

discernir
disciplina

yatiqama

teko kavi

yachakamay

disciplina, rea

yatiqawi t'aqa

moromboe

yachaykamay

discrepar

ch'axwthaptaa

yoavi

iqay

discriminacin

isk'achawi

emotari

karunchay, qisachay

discriminar

jisk'achaa

guinot

karunchay, qisachay

discurrir

sarnaqaa

omboasaio

rupiy

discurso

arsuwi

emoee

qillqa, rimay

discurso oral

arumpi arsua

emoee yurupegua

rimarisqa qillqa, rimarisqa


rimay

poritikoee

juichiy rimay, pulitiku


rimay

discurso poltico
discusin

aynisiwi

yoaka

siminakuy

discutir

aynisia

oyoaka

siminakuy, ch'uqunakuy

disear

mojaanga

chantay, siq'inayariy,
siq'ichay

diseo

raanga

chantay

disminuir

jisk'achjaa, wakhuqaa

mbovi

pisiyachiy

disolucin

jaljtawi, chulljawi

yerikua

chulluy. unuyay

28

castellano

aymara

guaran

qhichwa

distancia

jaya

mbirika

karukay

distribuir, repartir

jaljaa

oimaemae, omboyaoyao

achuray

distrito

yati suyu

ttarai

jap'iynin

ikuarupiiyae vae

jisp'achi (L)

diurtico
diversificar

maya maya wakichaa

mboyoaviavi

awrayay

diverso

mayja

yopara

imaymana, awrachay

dividendo

lakiyasiri

mboyaovae

rak'ichikuq

dividir

lakia

mboyao

rak'iy

divisible

lakjtiri

puemboyao

rak'ikuq

divisin

lakiwi

emboyao

rak'iy

divisor

lakiri

mboyaoka

rak'iq

doblar

q'imphia, suk'aa

yeapa

pataray, taparay,
patanchay, q'inpiy

doblar (en proporcin,


cantidad)

kikpa payachaa

yeapaapa

iskaychay

doble

payacha

mokoiye

iskaycha, phatu

doble en tiempo

paya mit'a

kuriye

iskay mit'a

doce

tunka payani

paandepo mokoi

chunka iskayniyuq

docena

tunka payani

pamokoiti

chunka iskaychisqa

domstico (animal)

axa, uta uywa

mimba

uywasqa

domingo

ruminku, inti uru

aratu

intichaw

dorar

paruchaa

pta kavi

qurinchay

dos

paya

mokoi

iskay

dos mil

paya waranqa

mokoi eta

iskay waranqa

dos puntos

paya ch'aqa

kitakoi

iskay ch'ku

doscientos

paya pataka

mokoipopa

iskay pachak

tey yagua

atimullp'u (L)

dragn
dramatizador

kikpa yaniri

omojangavae

aranwaq

dramatizar

kikpa yanaa

mojanga

aranway

droga

qulla

mbokereapoa

jampi, qulla (H)

duda

janicha, payachasia

ndaikuai, rovianunga

tunkiy, manayay

dudar

janichaa

rovia mbae

tunkiy, iskaychakuy,
iskayraray

dureza, consistencia

ch'ullqhi, chuki

ttague

sallu

dureza, cosa dura

thuru

mbae tta vae

anaq, sinch'i

29

castellano

aymara

guaran

qhichwa

E
eco

awqa

ee jekoapo

anqaylli

ecologa

pacha mamana utjiri

ivipo reta

pachamama yupaychay

econmico

qullqi, qullqichawi

virupurupivae

ikunumiku

ecosistema, medio
ambiente

utjawi llika

iviapireta, ivipo

llika kawsay, awariy


pacha

echar capullos en flor

amuchu

mbaepotieki ndei yaguiye mukmuy


mbove

edicin

qillqsuwi, ustawi

yekuatiapo

it'isqa iqi, p'anqachana

editar

pankachaa, ustayaa,
qillqsua

yekuatiapota

p'anqachay, p'anqachariy

editor

unstayiri

mbaekuatiaregua

p'anqachaq

editorial

pankachaa uta

kuatiaporegua

p'anqachaq wasi

editorial (comunicacin)

amuyt'a yatiyawi

kuatiapoka eemondoka
regua

jamut'ay yachay

educacin especia)

chiji yatichawi

emboe kavi

imaymanachasqa
yachachiy, awray
yachachiy

educacin inicial

qallta yatichawi

emboeipi

qallariy yachachiy

Educacin Ineercuk.
Bilinge

Purapa Jakawi Arma


Yatichawi

emboe Mokoi ee jare


Teko reta

Iskay Simipi
Kawsaypurapi Yachachi

educacin para el medio


ambiente (transversal)

pachatuqita yatichawi

moromboe ivipo regua

Pacha Mama
yupaychaymanta
yachachiy

moromboe yearasaregua

llaqta kamachiypaq
yachachiy

educacin para la
aski qamawitaki
democracia (transversal) yatichawi

educacin para la equidad chacha warmi yqpurataki moromboe tekoyokave


de gnero (transversal)
kua jare kuimbaepegua

qhari warmi
yupaychaypurakunapaq

educacin para la salud y yatichawi

moromboe tekorisa,
yekuaku

yachachiy

la sexualidad (transversal) k'umara chuyma chinu


yatichawi

jare yopisiregua

allikaypaqtaq sexualidad
nisqapaqtaq yachachiy

efecto

jaekavi vae

imatachus

eje

taypi siqi

yereka

t'urpi

ejercicio

thayllawi, lurawi

emongue

ruwana

ejercitar

thayllaa

mongue

ruwakipay, kutin kutin


ruway

30

castellano

aymara

guaran

ejercitarse

yant'aa

ejes coordenados

jikisi taypi siqi

elaborar

luraa

yapo

ruwariy

elasticidad

ankuchawi

oemoata katu vae

ankuyay

elstico

anku, ch'amasiri

emoata yopika

anku, thallu

electricidad

illapa

mbaechii, chii

phinchikilla

elctrico

illapata

chiiapo

phinchikillasqa

elegir

chhijllana

paravo

chikllay

elemento

jai

ilimintu, qullmu

elevado (hinchazn,
bulto)

ch'utu. muqu

mboivate, ruru,apunga

ch'utu

ombotaiavemi

jayanaq (L)

eliminar el sabor picante


dd aj

mengue katu

qhichwa
yachakipakuy
siqisiq'i, siqi siq'i t'urpi

elipsis

muyu chhuqhu

keripa, keripa ndeve

muyu chhuqu

elogio

aski parlaa

mboete

apuchay

embolsado

winata

oeoague

winasqa

embudo

impuru

mbaeonaka, emburo

jillpuna

emisor

qillqiri, arsuri

omondovae

qillqaq

emocin

munawi, p'arxta

pia yerovia

sunqunayay,
sunqunayachikuy

pireta

p'anqachasqa

empastado
empedrar, adoquinar

pirqatataa

ita esiro

kallkiy

empeine

kayu pata

ptitii

pichuski, milla, kancha

empobrecimiento

wajchatatawi

embombaravete

wakchayakuy

enaltecer

jach'aptaa

omboete

janaqchay

enamorar

mboropota

munapayay

enanillado

esiv

siwichasqa

enano

tixi, muqu

okuakuambae, michiyae
vae

t'inri

encarcelar

sit'antaa

eokenda

piaschay, wichq'ay,
watay

encargar, encomendar

iwxaa, qallt'aa

yokuai

kunay (L)

encerrar en un cuadrado

sinillaru jist'antaa

eokenda piyovakepe

tawak'uchuchay,
tawak'uchunchay

timisi

lluch'a

encas
encuadernar

pankachaa

mbokuatiariru

p'anqachay

endurecido

turuchata, thayt'ata

oemotat

rumiyasqa

enemigo, adversario

awqa

tovaicho

jayru, awqa (L)

31

castellano

aymara

guaran

qhichwa

energa

ch'ama

mirta

kallpa

energa elctrica

illapa ch'ama

chii mirta

phinchikilla

energa solar

willka (inti) ch'ama

kuaraita

inti kallpa

enero

chinu

yasipi

qhaqmiy

engaar

sallqaa, lluq'ia

mbotavi

pallquy, ch'awkayay,
ukay, yukay, llut'ay

engao

sallqawi

tavi

ch'awka

engastar piedras preciosas

itavera kiti

uminchay

enmaderar

omboivira

k'ullunchay (L)

enredar, entrabar

ch'iphaa

yepoi

arwiy, ch'ampachay

enriquecer

musq'achaa,
qhaphaxtataa

mombae

qhapaqyay

enrollar

mayt'ua, k'uyua,
ch'uwia

mboakio

ch'uwiy (L)

ensalivar

llawsachaa

moediayi

llaqt'uy (L)

ensanchar

qhanqhaptayaa

mbopiguasu

kinranchay (L)

ensayo

yant'a

emoaimbe

yanariy

enseanza

yatichawi

moromboe

yachachiy

ensuciar

q'auchaa, ch'ijllichaa

mongia

qhillichay, ch'ichichay

entender

amuyaa

kuaa

unanchay, jap'iqay,
unanchakuy

entero

paqara, maypacha,
ukch'pacha

jeseve, jokoreve

pachan, paqar, intiru

entorno

jak'anaka, jak'a chiqa,


thiya

yiviri

qayllayniq, muyuynin

entre algunos

maynipura

ambueguere

wakinpura

entremezclar

chhaxrua, ch'arqhua,
kituna

mboyea

ch'alliy (L)

entrepierna

chara khapha

uipi

khapa (L)

entrevista

jiskht'awi

emomiari, miariyovai

tapuy qillqa

entusiasmo

kusisiwi

piakiri

kusiy, aay

enumeracin

jakhuntawi

mbaepapa

yupariy

enumerar

jakhuntaa

eipapa

yupariy

envasado

winata

oemboiru

jillp'usqa

envasar

winaa

mboiru, emboiru

jillp'uy

envase

qhai, wayaqa

jiru

jillp'u, wina

envidia

munapayaa

emotare, yakatua

muq'iy

envidiable

32

muq'iy

castellano

aymara

guaran
mbaerasiguasu

qhichwa

epidemia, peste

qhaphaxa usu

jatun unquy (L)

poca colonial

mit'a pacha

equidad de gnero

chacha warmi khuskha


jakawi

tekoyovake kua jare

qhari warmi
yupaychaypura

equilibrio

suma sayaa

kuimbaepegua

turay

kuluniyal mit'a

equivalencia, equivalente chanilanti, chanipura

chhikakama, chaninpura

equivalente

epivake

chhikakama

erizo

oyovake

askankuy

erosionar

umana apaa, jariraa

eructar

jik'uqia

iviyeuka

jap'ay (L)

eructo

jik'u

iau

jap'a (L)

escala

iskala

au

iskala

escamar

llixia

llump'achay

escarabajo

jama tanqa

akatanqa

escasear

pist'aa

escenas
escritor

thunikuy, q'arayay

ene

waqway

oata

isina

qillqiri

escoria

qillqaq
oikuatiavae, kuatiaiya

champisqa

escorpin

yaq'jiri

tumikarape

sirasira

escroto

q'uruta

tapia pire, tapiarariru

yumawayaqa, t'iqu

escuadra

q'achichiri, churuchiri

kimbika

k'uchupulli, k'uchu
chiqanchana, k'uchutupuri

yeopiaka

pullqanqa, wallqanqa

escudo
escudriar

thaqhsua

piguara

khuskipayay, kskiy (L)

escuela

yatia uta

emboerenda

yachaywasi

esculpir

lawraqaa

jeterangapo

wankiy

escultor en piedra

q'ala k'uturi, qala


lawraqiri

escultura

lawraqi

jeteranga

wanki

esfera

muruq'u

puaetei

muruq'u, rumpu,
qhururumpa

itaovi

qumir umia

esmeralda

rumi takaq, rumi wankiq

esfago

mallq'achi

kaaicha

millp'uti

espacio geogrfico

uraqi, pacha chiqa

ivi jaanga

tiqsikamasqa pacha,
tiqsikamasqa kiti

espacio muestral

uacht'aya tuqi (pacha)

mbaecha renda

rikuchiy kiti

espalda

jakhana, ati

kupe

wasa

espantapjaros

jaxchhaya

guiramondoka

arakiwa

33

castellano
especie

aymara
laya

guaran
nunga

especie (referido a gnero


F y M)

qhichwa
jamu
-kama (jina: qhari
kama...)

especie de gorgojo grande ch'iqhi

mbaeiki guasu

ch'iqi ch'iqi (L)

espermatozoide

sapaka

taigue

muju, yuma, qhari muju

espesar

sankhuchaa

emotata, embotipiakatu apiyachiy, sankhuyachiy

espeso

sankhu

jmbai

sankhu

espiral

sink'rantta

atiumondoka

ch'iwi, k'uwi (H)

espontneo

maynita misturi

espuma

jupuqu

tiriyii

phusuqu

esquema

amuyu jalanuqa

eekesrape

willay iqichay

establecer

utt'ayana, uacht'ayaa,
chijnuqaa

estacin del ao

mara mit'a

estadista

kipu kamani

estadstica

kipu

mbaepapambeu

khipukamay

estadstico

kipuchata

mbapakaechauka

khipusqa

estao

chatanta

iero tikuingatu vae

chayanta

estante de libros

panka imaa; panka pirwa eerirua

p'anqa jallch'aa, p'anqa


churana

estatua

lawraqi

jeteranga

wanki

Este (punto cardinal)

Inti jalsu

kuaraioa

Anti

estereotipo

uarasia, pantja amuyu

estril (animal)

machucha, uqhu, qumi

estril (persona)

sumu (M)

estril (planta)

uraya

ana ia mbae

esternn

tunu

pitika

estertor

qhurqhu

kerambu korro

arqhiy (L)

esttica

k'achalla

mbokaviapoka

k'achacha

estimar emocionalmente

munaa

mboroaiu

munayay

estimar matemticamente tantiyaa

yepearo

tantiyay

estmago, panza

phathankha

tie

jiq'i (L)

estrategia

lurawi thakhi

poki, tapemboe

imaymanay, imaymana
ruway

paymanta lluqsiq

takyachiy
arasayevi, arasa arire
emboyao

khipukamayuq

pantachaq
imembi

urwa
qumi

estrato, nivel

urwa (H)

suyusuyu

estrenar

aria, qallaraa

estribo del arado de pie

takisa

34

wata mit'a, pacha mit'a

oiporu ramo

ariy
takisa, takia

castellano

aymara

guaran

qhichwa

estrofa

chapara qutu

jisiati

rimaylli qutu, arawi t'aqa

estructura

llika thakhi

jete

kaynin, kasqan

estructura de la novela

nuwila thakhincha

miaripra ivite

nuwilap kaynin, nuwilap


iqichaynin

estructura de la oracin

amuyu sarta

eengeti ivite

rimaypa awaynin,
rimaypa iqichaynin

emoeerete

jui rimaypa kaynin

estructura del discurso


estructura del texto

qillqa sarta

mbaekuatia ivite

qillqap kaynin, qillqap


iqichaynin

etctera

juk'ampi

irye

wakkunapiwan

eternizar

wiayaa

omboiyapimbae

unaychay

tica y moral

chiqasarta chuymani
yatiwi

tekokavi jare marangatu

sunquyuqkamay

etiqueta

unt'a suti

mbaemboya

itikita, riqsichiku

evaluacin

uakipawi

arakuamae

chaninchay

evaluacin diagnstica

nayrt'a uakipawi

arakuamae oikuamavae

qallariy chaninchay

Evangelio

Apu qama, apusara

Tpa iee

apu simi

evaporar

urpsua

timbo

wapsiy

evolucin

mayjt'awi

kuakua poepi

wakjinayay

exacto

phuqhata

jokora jaekavi

k'apaq (L)

excluir

apsua, jark'aqaa,
jaqsua

mbosiri

qharquy

xito

aski

experiencia

yatiani, yatita

oikuavae

yachasqan, yachayniyuq

experimentar

yant'a, yant'aa

jaja

ruwarinayay, yanayanay

experimento

yant'a

ejareko, jaechaka

ruwarinaya, yanayanani

explicar

qhanachaa, yatiyaa

mombeu

riqsichiy

exploracin

ujakipawi

momba pite

t'aqwiy, mask'aqay

explorador

ujakipiri

oyevikavae

mask'aqaq, t'aqwiq

explorar

ujakipaa, uxataa,
thaqhaa

yevika

mask'aqay, t'aqwiy

exponente

wayxata

mombeuechaka

mirakipachiq

exportacin

alxakipawi

oerenoe ikatukoti
oemee vae

ranqhakipay

exposicin

uacht'awi

yechauka

rikuchichiy

exposicin oral

manta, aru arsuwi

yechauka yurupegua,
rimay rikuchiy, rimay
yechauka emongeta rupi riqsichiy

expresar

arst'aa, arsua

jeita vae

sami

niy, rimay (P)

35

castellano

aymara

guaran

qhichwa

expresin (mostrar algo)

arsuwi

oechaka vae

rikuchiy

expresin y creatividad
(rea)

ch'ikhi lurarsuwi

mbaepraporegua

wallpay rikuchiykamay

tuicha vae

aysay

extensin
externo

anqa

oikoaveio

jawa

extraer dientes

laka waysua

ti reki

kirunnay (L)

extrado

apsuta

oyeki

jurqhusqa

extranjero

anqa jaqi

marupigua

mitmaq, jawa runa

tipi, kipe, ipiratavae

atiyati (L)

exuberante, frondoso,
caudaloso

F
fbrica

phawrika

mbaeapoaa

phawrika, jawrika

fbula

jawariku, arawi

miarimboe

jawariy

fcil

jasa, sulla

ndiyavai, yavai

jasa, llanllu

facilitar

yanapt'aa

mboyavai

jasachiy, jasayachiy

factor
factores

phaktur
mirakipirinaka

facultado

mink'aqi, miranqi (H)


mbaepuere

kamasqa (L)

falsa corteza del pltano

kusuru

pakova pire

kusuru (L)

falta

aa, pisi, japha

oata

ch'acha

faltar, incumplir

chhaqhaa, ch'usaa,
juchachaa

omboaya

jankuchay (L)

familia

yuwani

emoa

yawar ayllu, yawar masi

familia extendida

yuwani

emoa jeta oemoai vae t'aqasqa yawar masi

familia nuclear

ttara yipi

jukk'ata yawar masi

fantasa

aetevae

yuyallikuy, umallinayay

fantasma

kuku

aa

kuku

faringe

mallq'achi

tembiurape

tunqur

fases de la Luna

phaxsi sarawi

yasi poepi

killap puriynin

fatalidad, descalabro,

chiji, jani walt'awi

ikaviyae vae

atisamq'a (L)

favorecer, ayudar

khuyaa, yanapaa,
arxataa

ombori

jawmay (L), yanapapuy


(H), amachay (P)

febrero

anata

oreti

jatun puquy

36

castellano

aymara

guaran

qhichwa

fecha

pacha jakhu

arapapaka

pacha yupay

fecha de publicacin

qhanstaya pacha

moerakua iara

uyaychasqa yupay

felicidad

kusisiwi

yerovia

kusiy

felicitar

aruntaa

mboyerovia

napaykuy

fmur

chara ch'akha

ukgue

wich'un, maman tullu,


chaka tullu

fenmeno

mayjt'awi, thijrawi

miakai

phinuminu, wakjinayay

miakai oyeapo vae

wakjinayay pacha

fenmeno natural
fenmenos naturales

pachatuqina unxtawinaka miakai iviporegua

natural phinuminu, natural


wakjinayay

ficha

laphilla

mbeukapirerai

raphicha

ficha bibliogrfica

panka laphilla

mbeukapire eerirupegua p'anqa raphicha

ficha informativa

yatiyawi laphilla

mbeukapire
moerakuapegua

willay raphicha

ficha lxica

aru laphilla

mbeukapire eepegua

simi raphicha

fichero

laphilla imaa

mbeukapireriru

raphichana, raphicha
churana

fidedigno

kikpa

jaetekavi

iiypa (L)

fierro

jiru

jiero

q'illay

fiesta

phunchhawi, raymi

arete

raymi

figura

salta

salta, pallay, rkch'ay

figura arquitectnica
figura geomtrica

wasikamasqa rikch'ay,
wasikamasqa salta
julli salta

figura literaria

regua

pacha tupusqa salta, pacha


tupusqa pallay

po kuatiaregua

k'acha qillqa, salta qillqa

figura plana

p'alta salta

ipe

sillp'a salta, sillp'a pallay,


sillp'a rikch'ay

fila

siqincha, siqi

sro, esiro

sinru, wachu

filsofo, pensador

amawt'a

arakuaiya

jamawt'a

filtro

suysua, chhillmia

mboguaka

suysuna

final, desenlace

tukuya

api

tukukuynin, puchukaynin

fnito

tukuni

iyapivae

tukukuyniyuq

fino

chili

ikaviyae vae

nina (L), sumaq (P)

firma

rixt'a

teesiu

qillqay, raqhay, k'istuy

firmeza, seguridad,
constancia

ch'ullqhi, chuki

jegumbae, aetete vae

taqya

fiscal

chuymaniri

killiskachi (H)

37

castellano

aymara

guaran

qhichwa

fsica

phisika, sayani

rete, jeta

phisika

fsico

phisiku, sayani

reteporegua

kallpachasqa, phisiku

fisura

laxra

jegu

k'ia (L)

flamenco

parina

guirat gusu

pariwana

flecha

wach'ia

uii

wach'i

flexible

q'iwi q'iwi

oguikatu, o ndaivi

llamsu

mbaepoti mbaerague

t'ika

flor (adorno de plumas en


forma de flor)
flor de rbol

phanqhara, phaqhalli

ivopei poti

sisa

flor masculina de maz

parwayu

avati poti

parway, paywaru

mbaepoti ana rupigua

wayta

flor silvestre
floracin

phanqharawi

ipoti

ayna

florecer

phanqharaa, t'ikaa

ipoti

t'ikayay, sisayay,
waytayay, parwayay

flotabilidad

tuyuwi, tuytuwi

vevii

tuytuynin

foco

k'ajiri

fonema

salla

eeriapu

uyari

fonema simple

sapa arusalla

eeriapu avaimbae

sapachasqa uyari

fonologa

arusalla thakhi

eeriapuregua

uyarikamay

forastero

jaya jaqi

ketigua

karu runa (L)

forastero o gente de
afuera

yaqha jaqi, jani ut'ata

kianunga ikatukotigua

jawa runa, kantu runa

forma

uta, uynaqa

jeteka

rikch'ay

forma geomtrica

julli uta, salta uta

jeteka regua

pacha tupusqa rikch'ay

formacin

utt'ayawi, siqicht'asia

teko mboyupayo

kamay (H)

formacin tica y moral

chiqasarta chuymani

tekokavi jare
marangaturegua

sunquyuqkamay

formal

jurmala

jekoporaavae

phurmal

formar

siqichasia, yatichaa

esiromoikavi

ruway

formarse (las personas,


los objetos)

utt'asa, siqicht'asia

mbaeesiro

sinrukuy

frmula

lurawilanti

atri

phurmula

k'anchana, k'anchana
qhispillu

formulacin

riqsichikuynin

formular una idea, un


ejemplo, etc.

aru uchaa

emongetaapo,
niriy
emojaanga, ee moesiro

fortalecer

ch'amanchaa

momirta

sinchiyachiy, kallpachay

foto

julli

phutu, lanti, julli

38

castellano

aymara

guaran

qhichwa

fotgrafo

julliqiri

ekia

fraccin impropia

jani chiqa pachjta

pisa mbapandegua

fraccin irreductible

jani jisk'aptiri pachjta

pisa puemomi

fraccin reductible

jisk'aptiri pachjta

pisa puemomi

fraccin, quebrado

pachjta, jaljta

pisa

phatma, ch'iqta

fracciones heterogneas

kunaymana pachjta,
mayjachpachjta

pisa mbapapiavi

kikinnaq phatma

fracciones homogneas

kikpa pachjata

pisa mbapapivake reta

kikin phatma

fragilidad

p'akiri, lluti

oyekangatuvae, tta

qhapra

fragmento

t'aqa

jaigue

phatma, k'allmi (P)

frase

jisk'a amuyu, pisi amuyu eengetimi

rimaycha, yuyaycha,
yuyayki

fraternal

masichawi

masinakusqa

fraternidad

munasiwi

frente

para, maykhati

yovai, siva

mat'i

frustracin

qulluchawi,

mboavai, rokomegua

qulluy

frustrarse

qulluchasia

oikomegu

qullukuy

fruto

puqu

ia

wayu, puquy

fruto de la papa

mak'unku, mut'unkhu

chure ia

mamurq'u, mak'unku

fuente de informacin

yatiyawi utjawi

jerkua yekia

pukyu

fuente, surtidor, manantial jalsuri

yekia

junqullpi, juturi (L)

fuerte

tta, ipirata, jayasi

sinch'i

parareko

jutuq, phutuq

masinakuy

fuerza

ch'ama

mirta

kallpa

funcin

sarta, unxta

iparaviki, tembiapo

imapaqkay, phunsiwun

funcin vital

jakawi sarta

tembiapo tekoveregua

imanaysiq, imanaysiy

funcionamiento

unxtawi

fundamental

puririynin
ikaviete

tiqsisqa

fundamentar

arxataa

mboipi

t'iqsiy, amachay

fundamento, cimiento,
principio

arxatawi, qallta

yipiete vae

tiqsi

fundicin

umatatawi, jawitatawi

fundidor

jawitatayiri, qhirqhiyiri

mital jich'ay wasi


mbotikuika, mbochiririka jichaykamayuq (L)

fundir el metal o derretirlo qhirqhitatawi

unuyachay, llaqsay

fundir un objeto de metal

jich'ay

fusin (juntar)

mayachthapiwi

mboye

t'inkiy

fusin (diluirse)

jawitatawi

mbotikui

yakuyay, unuyay

39

castellano

aymara

guaran

qhichwa

G
galleta

yallita

ngayeta

khamuna

garrapata

kamillu

yateu

aqta, jamak'u (L)

guirat

waq'ar

garza
gas

samana

mbaetimbo

wawsi, wapsi

gasolina

kasulina

mbaetimboi

qasulina

gastar, invertir

tukjaa, tukt'aa

gaviln

paka, mamani, auchi

guirake

waman

gaviota blanca

qillwa

guirat

qillwa, qiwlla

guira irupigua

takama

gaviota negra (pato de


agua negra)

chikchay

gaviotas en general

qillwa

mayu chulla

generalizar

taqiptayaa,

ambo opareve

llapanchay, lluychay (H)

generar

mirayaa, sartayaa

oevae, oemboati

mirachiy

gnero (equidad)

yqpura

geografa

uraqi uta sara

geogrfico

uraqi uta

tiqsikamasqa

geologa

uraqi sara

jallp'akamay

geolgico

uraqtuqi

jallp'akamasqa

gelogo

uraqi kamani

jallp'akamaq

geometra

salta sara

geomtrico

saltasara tupu

geoplano

saltachiri

yupaychaypura
iviregua

jaregua

tiqsikamay

pacha tupuy
pacha tupusqa

ipeapoa

tiqsi p'alltacha

gesticular

retemomiia

k'usilluykachay, inqhiy

gesto

retemomii

k'usilluykachay, inqhi

glaciar

khunu jithi

glndulas salivales

thusunqara

glndula de secrecin
interna

janchi manqha ch'urmi

globo de dilogo

aru phukhucha

omomiari kamambu

rimay phukuchu

globo de imaginacin

lup'i phukhucha

emoi, kamambu

phuyu phuku, umachakuy


phukuchu

glotal

phalla

eemondooka eeyopiaka t'uqyay

glotalizado

phallirsalla

eemondovae

40

illima (H)
tendiayi riru

thuqay ch'aanku (H)


ch'aan

t'uqyasqa

castellano

aymara

guaran

gobernante, creador

kamachir mallku

gobierno

mallkuchawi

nuwirnu

golfo

uqha

chawpi qucha

golondrina

silwi, sillinka

tapera

khallwa (L), wayanay

goloso, glotn

thathuna

angapii mbae

jillu

gorrin

phichhitanka

grabadora

aru katuqiri

grado

k'uchu tupu

grado (ngulo)

churu tupu

graficar

mbaepuerepe o vae,
apoipi

qhichwa
kamaqi (L)

pawqar quri, parya,


phichitanqa, phichiw
churu
eepika

rimay jallch'ana, rimay


jap'iqa
k'uchu tupu

kipi yepekav

k'aqma

moipo

siqichay (M)

grfico

jamuqa

mbaechaka

siq'iwa

grfico de barras

saywa siqi

eokendaka

saywa siq'iwa, tsi siq'iwa

guiyape apua a

muyu siq'iwa

grfico de torta
gramo

ramu

kure

aqnu

grande

jach'a

tuicha

jatun

grasa

lik'

mbaekira

wira

grillo

siripita

kiiyu

sirp'ita. tyan tiyan, chilli


k'utu

grueso (en volumen)

lankhu

poguasu

rakhu

grupo social

jaqi qutu

omoiru reta

runa qutu, qutu kawsay

guante

ampara uku

popire

qaramaki, uku

guardatojo

kasku

chaguakiri riru

jark'ana, muntira, jark'ana


urna

guin mayor ()

jiliri sirqi

yeai puku

siqi

guin menor (-)

sullk'a sirqi

yeai chutu

siqicha

guirnalda de flores

pillu

mbaepoti yayu

inkillpillu (L)

guisante o arveja

arveja tembiu

chaqalluyuq, arwija

gusano del choclo

taso avatiregua

chuqllu khuru, jut'u khuru


(L)

41

castellano

aymara

guaran

qhichwa

H
habitante

markani, markachiri

ttaipo

llaqtachakuq, llaqtayuq

habitantes de la cordillera wanlla markani

ivitiguasuigua

anti llaqtachakuq, anti


llaqtayuq

hbito

jichu

teko

yachaymanay

hacer aproximaciones

jak'acht'awi

omboyepearo

qayllachiy

hacer cuentas

jakhthapia

embopiaka

khipuy

hacer grgaras

uqthapia

aseo korro

aqtukuy

hacer propaganda

yatiya

moerkua

waqch'ay

halcn

k'illi k'illi

kirikiri

waman

hamaca

amaka

guiuka

jamaka

hambruna

mach'a

karuai

jatun muchuy (L)

harinoso

jak'u, phiu

yakui, ikuivae

jak'u jak'u

hectrea

iktarya

popaejata

iktariya

hectogramo

pataka ramu

popakure

pachak aqnu

hectolitro

pataka waranqa ch'aqa

popatijaka

pachak p'uylu

hectmetro

pataka chiqta

popaejata

pachak thatki

hectmetro cuadrado

pataka chiqta sinilla

popaejata piyovake

tawak'uchu pachak thatki

tuguiguasu

usp'utay

hemorragia
heptgono

paqallqu ajanu

chiuike

qanchis chiru

herencia

tuti, waxt'a

tekopitaa

tuti, irinsiya

herida

uchuchjata, chhuxri

pere

ch'uqri, kiri

herido

uchhuchhjata, usuchjata

ipere vae

k'irichasqa, chuqrsqa

hermana del esposo

ipa, ilata

ukei

aqi

hermano del esposo

masanu

mendu

masa

herrajes

q'illachakuna

herramienta

luraa ynaka, irnaqaa


y

tembiporu

ruk'awi

hervvoro

qhura manq'iri

mbaerokiiua/kaaiua

qhura mikhuq

hexgono

suxta ajanu

ovaike

suqta chiru

hbrido

usuchhjata

q'umi

hidrgeno

urna samana

hierba del monte

ch'umi qhura

ana

sallqa qhura

hierro

jiru

kiyi

q'illay, k'illi

42

yawraq wapsi (H)

castellano

aymara

guaran

qhichwa

hgado

k'iwcha

pia

kukupi, k'iswan, k'iwchan

hilo delgado y fino

jilu, juch'usa ch'ankha

inimbo

tiwti

hipotiroidismo

jk'u

yii

q'utu unquy

hiptesis

nayrt'a amuyu

maranduapo

fiawpariy yuyay, iputisis

historia

nayra sara

tekoasa

awpakamay

historiador

nayra sarkamani

tekoasarupia

awpakamayuq

histrico

nayra sarnaqawi

tekoasaregua

awpakamasqa

historieta

jawari amta

angetangeta, miariari

siq'i jawariy

hito

saywa

taranga

saywa

jesakua sakua

laqhichasqa

hojuelas
hombre andino

anti (suni) jaqi

mbia ivitiguasupegua

anti runa

homnimo

payasru, paya amuyuni

teepveavi

iskayiqi simi, iskayniq


simi, wak niykachaq

homotticas

kikpa k'uchuni

kikink'uchu

hondonada

miq'a miq'a, p'ujru p'ujru

t'uqu

honesto, honrado

chuymani, yni

jupi

sumayniyuq

hongo

sirk'itaa, k'allampa

piru

k'allampa (L)

honrar, venerar

yupaychaa

mboete

apuchay (L)

hora

uruyt'a, phani

arajai

phani

horario escolar

yatiuta uru t'aqa

mboembeuka

yachachiy phani,
yachaqay phani

hormiga

sik'imira, k'isimira

tasi

sik'imira

hormiga con alas

chhiqhani sik'imira
(k'isimira)

isau

aayllu, chhaka

hormiga de gran tamao


con alas

tukantira

ara ara

k'ulluy (L)

hormiga destructora

chhakha

tasiete

chakuq (L)

hormiga grande sin alas

tasi puku

k'ulluy

hormiga pequea

tasimi

sisi

hormiga roja

tasi pta

kanlli (L)

hormona

mbaeiki

t'ituchaq

hornero

ti ti

tiluchi (Herb)

tatakua

kanana, waliyani, nina


wasi, jurnu

horno

jurnu

hortaliza

mbaaguiye temimo pegua muya yuyu

hospedero

qurpachawi

kearenda angarekoa

qurpachaq (M)

hospital, centro mdico

qullaa uta

poanorenda

jampina wasi

hoz

jus

ichhuna

43

castellano

aymara

guaran

qhichwa

huerta

muya

koorai

muya

huevo

k'awna

rupia

runtu

huevo de los peces

ulu

pira rupia

challwa runtu

humanidad

jaqi

avaeko

runakay

humanto (variedad de
pez)

umantu

jevae irupigua

umantu

hmedo

muk'i, map'i

akive

mik'i

humildad

suma chuymani

emomichi

ullpuykukuy, llamp'u
sunqu

humor

k'uchi parlaa

urungiche

asipayay

humor acuoso (plasma)

isilla

isalla, isillu (L)

I
icono

unancha

ictericia

ipraka, pra, yiva

unancha

pire opa iyu vae

suksu unquy

idea

amuyu

emongeta

yuyay

ideales

amuyuni

jaekavi vae

yuyanayay

identidad

ut'ayasiwi, unt'aani

tekoaete

kikinchakuy

identificado, igualado

ut'ata

oyovaketei vae

kikinchasqa (L),
riqsipasqa

identificar

uacht'ayaa, ut'aa,
yatia

yekuauka

riqsiriy, riqsipay

idelogo

qullana

iyarakua vae

yuyaychaq

iglesia

apu uta

tupao

iiy wasi, apu wasi

igual a

kikpa (uka)

oyovake

kikinkama

igualar

kikpachaa

mboyovake

khuskachay, kikinchay

iguana, lagarto

iwana

teyu guasu

iwana (L)

ilaco

kallachi

omboete mbae arakua vae llakan tullu

ilusin

muspha

yeroviakatu

llachi (L)

ilustrador

jamuqiri

mbaeipo

siq'iq

ilustre, ramoso, nclito

atiani, qamani

iemboerea, iarakua rupi atuchi (L)

imagen

julli

mbaei

imajin, umalliku, lantin

imaginacin

amuyawi

emoii

umallikuy, umalliy

imaginar

amuyaa, lup'ia

moi

umallikuy, yuyayrayay

44

castellano

aymara

guaran

qhichwa

imaginativo

amuyt'ani

paungatu

yuyaysapa (H), umallikuq

imn

imana

itakaru

k'askachimuq, imn

imitar

yatxapayaa

ja, ra

yachapayay, yachaphukuy

impactar

chhijua

oporombo piakai

impar

ch'ulla

eira

ch'ulla

impedimento

jark'aqawi

yemboavika

jark'aqi (L)

imperio incaico

inka pacha

vipipeguasu ka

inka

importante

aski, wakisiri

jaekavi yae vae

anchayupa, chaniyuq, yari

imprenta

qillqsuri utt'awi

kuatiaguapia

it'ichaq, qillqachaq

impresin

it'suwi, liq'suwi

imprimir

qillqsua, it'sua

it'iq
kuatiaguapi

impuesto

it'iy, qillqachay
impuwistu

incisivo

kiwu

taimbuku

q'achiri, k'achi (H)

inclinado

allt'ata

apia

t'iksu, p'aqchi

incgnita

jani yatjaya

pia marandu

qhunsu (H)

incorporar

uchxataa, yapxataa,
apxataa

emoiru mboyea, oyeaye yaykuchiy

incumplimiento, omisin allqaa, q'utua

yeapo mbae

jankuchay

indagar

jiskhxataa

parandu

tapuykachay

indicaciones

uacht'awi

mombeu reta

apaykachana

indicador

yatiyiri

mboechauka

yachaqasqan,
chaninchaqkuna

indicar

uacht'ayaa

mombeu

rikurquchiy

ndice

utjirinaka

pove

ruri

indgena

ayllu jaqi

andevae

ayllu runa

indio

andeipi

inyu

inductivo

guataka, yapoka

inruktiwu

industria

kamaychalli

industrializacin

mayjakiptayawi

kamaychalliku

industrializar

mayjaptayaa

kamaychalliy

infectar

jiq'ichaa

inferencial

amuyu apsusa

inferir

apsua

infinito (en el ser)

tukuwisa, wiaya

infinito (sin fin)

wiaya

iyapimbae

wiaypaq wiaynin,
puchukayninnaq

influencia

samantawi

emoinge, emomichi

sunquyachiy

mongia

ratachiy, q'iyachay
yuyarquy

emomichi

yuyarquy
tupunnaq

45

castellano

aymara

guaran

qhichwa

influir

samantaa, aru churaa

oporombopa

sunquyachiy

informacin

yatiyawi

emoerkua

willay

informal

jani jurmala

jaekavi mbae

inphurmal

informante, entrevistado

yatiyiri

imiarivae

willaq

informe

yatiyawi qillqa

mombeu

willariy qillqa

informe de asistencia

wawana jutatapata
yatiyawi

informe de fin de ciclo

sarta tukuya yatiyawi

emoerkua
yachaqay muyup
emboeapiapi iyapipegua tukukuyninpa willaynin

informe de mdulo

yanpiri panka yatiyawi

emoerkua
eekuakuareguare

yachaqaq jamusqanpa
willaynin

yachay muyup willaynin

informe de promocin de sarta makhipaa yatiyawi emoerkua


yachaqay muyup
ciclo
emboeapiapi oasamavae atipayninpa willaynin
infortunio, desgracia,
adversidad

chiji

mbaesusere

infundir

aquyraki
kamaykuy

ingredientes

wakisirinaka

yeporutavae

nakuna, pankaa

inicio

qallta

ipi

qallariynin

inicio, introduccin

qallta, qalltawi

mboipi

qallariynin, fiawpakuynin

innovacin

machaqachawi

poepi

waqjinayachiy

innovar

machaqachaa, qhawstaa oipoepi

innumerable, incontable
insensible, indiferente

wamachay, musuqchay
(H)

jetayae, yaipaparape mbae aquy


jani chuymani

insomnio

ipiakue

k'ullusunqu, jiwaya sunqu


(L)

jopei

ch'ikmikuy (L)

inspector en el incario

tukuyrikuq

institucin

utt'awi

instrumento

uanchir y

tembiporu

yacharuk'ana

instrumento musical

kirki phusaa

temimbi

takina, waqachina

insumo

wakisiri

intelectualizar,
espiritualizar

ch'ikhichaa

intentar

yant'aa

intercambiar

turkaa, chhalaa

yopoepi

turkay, yankiy, chhalay

intercambio

turkakipawi

poepi

turkay, yankiy

interculturalidad

khuskha sarnaqawi,
qamawpura

teko yopoepi

kawsaypuray

inters

munawi, wawacha

pianaa

munasqa, allinniy,

46

istitusiyun

nakuna
iarakuakatu, tekove
arakua

nunachay, yuyayachiy
yaqay

castellano

aymara

guaran

qhichwa
munanayay

internacional

anqa markanaka

jawa suyumanta, jawapura

interno

manqha

interpelar

jiskhr'a

interpretacin

amuyt'awi

ojapo

yuyaqay

interpretar

amuyt'aa

oja vae

yuyaqay, yuyaqayay

interpretar un texto

qillqata amuyt'aa

interrogar

jiskht'aa

oparandu

tapupayay

interrumpir

jark'aqaa,

yopia mombita

allqachiy (L)

interruptor

aqtayiri

mondooka

k'anchachina

intervenir

arst'aa, mantaa

oporopea

jaykupay (H)

intervencin

arst'awi

poropea

jaykupaku

intestino

jiphillu

churi

ch'unchula, aqalli (L)

intestino delgado

juch'usu jiphillu

churirai, churit

au ch'unchula

intestino grueso

lankhu jiphillu

churi guasu

rakhu ch'unchula

intruso

mantxakiri

oemoingue

sutkhulli, sat'i sat'i

inundacin

llump'i, lluxma

iporu

lluqlla (P)

inundacin, diluvio

lluxmantaa, phuqhantaa iporu, iporuguasu

lluqllay

inundar

llump'ia

lluqllay (P)

intil

jani kunataki, inamaya

invadir

mantaa, aywt'aa

oikeio

llump'iy

invasin

aywt'awi

oikeio vae

llump'iy

invencin, descubrimiento ustayawi

oevae mbae vae

wamajamut'ay,
wamaqchasqa

inventar

ustayafia, inuqaa

pokiapo

wallpay, wamaqchay (L),


paqarichiy (H)

inventor

ustayiri

ipokiapo yaevae

paqarichiq, qallarichiq,
wamaqchaq

invertir

mayst'ayaa, thijrakipaa

investigar

yatxataa

marandueka

yachakipay, k'uskiy

invierno

awti

roiara

chiraw pacha, chiri mit'a

invitacin

jawilt'awi

mbarea

wakyariy qillqa, mink'ay


qillqa

invitar

jawillt'aa, waxt'aa

oparea

wakyariy, mink'ay

irona

sawka

yeyoavai, yarasi

qillma, k'ami (H)

irregular

jani khuskha

jaekavi

kutinnaq

irrespetuoso

jani yqiri

mboete

mana yupaychaq

yapipe

ukhu
tapukipay

yuyaqay, yuyaqayay

iporu yeapo

aaku

umachakiy, tiksuy,
p'aqchay, tikray, wikupay

47

castellano

aymara

isla

wat'a

isomtrico

kikpa tupuni

guaran
ipu

qhichwa
tara, wat'a
paqtachikan (H)

J
jabal

khucchi

taitetuguasu

sintiru

jabn

jawuna

javo

t'arta, jawun

jarabe

jarawi

jarave

upi jampi, jarawi

jardn

muya

temitiprati,
mbaepotirenda

inkill

jardinero, floricultor

muya kamani

mbaepotireroa

Inkilltupa (L)

jilguero

ch'aya

jornada

paqara, uru

jornalero

ch'aya
ara

punta, mit'a

mbaraviki ararupigua

makipura

joven mujer

tawaqu

kuatai

sipas

joven varn

maxt'a, wayna

kunumi

muru, wayna, maqt'a

joya

chuqi

mbaevera, ruandaa

pii

jueves

juywisa, illapuru

arakavi

illapachaw

juez

taripiri

jugo gstrico

michuq (H), khuskachaq


pia tigue

k'arku jilli

jugoso

umallachi

tigue katu

jilliyuq (L)

juguete

anataa

uvangaka

achacha, pukllana

julio

willka kuti

aratini

chakra qunakuy

junio

mara t'aqa

araroi

jawkay kuski

Junta de Distrito

Suyu Junta

Ttamiati Iati

Jap'iypa Junta

Junta de Ncleo

Tayka Yatiuta Junta

emboatia lati

Juu Yachaywasi Junta

Junta Escolar

Yatiuta Junta

emboerenda Ati

Yachaywasi Junta

Junta Tuitiva

junta tuwitiwa

Jpiter (planeta)

jillinkhana, phaqhiri

yasi tata guasu

Pirwa (L)

jurado

suriri

tekomoikavika

tiluq (H)

justicia, igualdad

taripawi

tekoupi

michuy, paqtachay

justificar

arxataa, taripaa

ombo jupi mbae vae

paqtachiy

justo

chiqa

jupi

paqta

juventud

wayna, tawaqi

tairusu

sipaskay, waynakay

juzgar

taripaa

omboeko

michuy, paqtachay

48

castellano

aymara

guaran

qhichwa

K
kerosene

kirusina

keros

kirusin

kilo, kilogramo (kg)

kilu

etakure

waranqa aqnu

kilmetro cuadrado (km2) waranqa chiqta sinilla

etaejata piyovake

tawak'uchu waranqa
thatki

kinder

wawa uta

emboeipi

wawa yachaywasi

lactar

uua

okambu vae

uuy

lado

qawaya, jaqha

yike

chiru, manya

lagartija

sut'awilla, sut'allunkha

teyu

jaq'arwa (L), ararankha

laguna

quta

iupa

qucha

lmina

jana

mbaechaka

llast'a

lmina (venesta)

t'alpha

iviraipe pirer

winista

lmina de metal

p'alta

rata ipe vera

llast'a

laminado

janachata

mopirri

llast'asqa

laminar

t'alphattaa, p'altattaa

mboipe pirer

llast'ay

langosta

siripita

tuku

qhisqis, jaqarwi (L)

largo

waru, chhikhanku

puku

suni

larva de la mosca

muchi, laq'u

mberu jendiayigue

ch'isa (L)

latidos

t'ijua, unxtawi

ndukunduku

tiktik niy

latitud

sunicha

lava/magma

nina lluxma

putuka

nina t'uru

leche

millk'i, uu

neche

willalli, lichi

guirapembi

kawitu (L)

surumbukuku,
sumburukuku

ch'usiqa (L)

lecho de madera,
barbacoa
lechuza

pixpiri, qusqu, tiptiri

legal

chiqa

legibilidad

ullarajama, qhana,
ullajama

chiqan
maemongeta avaimbae

awirikuq

49

castellano

aymara

guaran

qhichwa

legumbre

qulu achu

kumandarami yaguiye vae q'umir puquy, chaqallka


(H)

lengua

aru, laxra

ee

simi, qallu

lengua natural o materna

qallta aru

eeripi

paqarisqan simi

lenguaje

aru

eeregua

qillqakamay

lenguaje artstico

ypa aru, uacht'a

eeprapo

wallpasqa qillqakamay

lenguaje escrito

qillqata aru

ee kuatia

qillqasqa qillqakamay

lenguaje mmico

unuqita aru

ee momii, ee retemomii yachapayay qillqakamay

lenguaje oral

arsuta aru

ee miari

rimarisqa qillqakamay

letra

qillqa

kuatia

sanampa

letra mayscula

jach'a qillqa

kuatia guasu

jatun sanampa

letra minscula

jisk'a qillqa

kuatiarai

juch'uy sanampa

letrero

qillqa suti

mongetaechaka

jukari qillqa

levigar

minuy

ley

kamachi

mborokuai

kamachiy

leyenda

jawari, apuwaraku

oasague

umalliq jawariy

liblula

chhixririnkha, chhixwiriri sundarondaro

chikchik'utu (L)

liberacin

qhispiwi

yeyora

qhispikay (L)

libertad

qhispiyawi

iyambae

qhispikay

libertador, salvador

qhispiyiri

oporomboasa vae

qhispichiq

libra

liwra

veviive

liwra

libre

qhispi

iyambae, yeyora

qhispikay

libreto

aranway qillqa

libro

panka

eeriru

p'anqa

lder

kunkachiri, p'iqi

ruvicha tenondegua

wamiqi (H)

liendre

ch'ii

kii rupia

ch'iya (L)

mboravo av vae

yuraq sani

lila o morado claro


limitacin

jani atiani

mbosiri, oeangatu

mana arikuy, mana


atisqan

lmite

qurpa

yapi, mbeiapi

saywa, tinkuypura.
ankuypurasqa (L)

aimbee

uqhu t'uru (Hb)

limo
lnea

sich'i, siqi

yeai

siqi

lnea curva

link'u sich'i

yeai ape

llink'u siqi

lnea de tiempo

pacha siqi

araisi

pacha siqi

lnea horizontal

winkuchi sich'i

yeaipakua

winkuq siqi, sirisqa siqi

lnea oblicua

q'ichhu sich'i

yeai apia

wiksu siqi

50

castellano

aymara

guaran

qhichwa

lnea ondulada

millk'u sich'i

yeai apeape

q'inqu siqi

lnea quebrada

p'akita sich'i

yeai opesimbi

wayq'u wayq'u siqi

lnea vertical

sayachi sich'i

yeaimboi

sayaq siqi

lneas paralelas

payachi sich'i

yeai yoike

chimpapurasqa siqi,
ikaychasqa siqi yanantin
siqi

lingote
lingista

tika, linwuti
tika

eerupia

lingstica (caracterstica)

runasimikamayuq
runasimikama

lingstica (como ciencia) aru sara

eerupiaregua

runasimikamay

lquido

uma, umawja, umacha

tigue, tii

unu

liso

jusq'u, lluk'a

ichi

llusqu

lista

sinru qillqa, suti siqi

tesiro

sinru qillqa

literal

kikpa qillqaa,
qillqakama

literato

qillqa kamani

kuatiaprarupia

simikamayuq

literatura

qillqa sara

kuatiapra

kamay, simikamay

ivi jare i

litusphira

tijaka

p'uylu, p'uyru, winq'u

mboeteka

aayniy (L)

litosfera
litro

litru, waranqa ch'aqa

loar

sanampayay

lobo marino

asuka

localizar

uacht'ayaa, katjaa

lombriz de tierra

silwi laq'u

iviya

sillwi khuru

lombriz intestinal

k'uyk'a

iviya churipegua

kuyka

longitud

waru tupu

pukuja, pukugue

suni tupu

longitud (de largo)

waru, chhikhanku

losa muy delgada

sillp'a

ivi ae pirer

llaplla, llapsa

lota, tarjeta, ficha

laphilla

mbeukapire

raphicha

korokochi

phinchikhuru

lucirnaga

tariy

suni

lugar

chiqa, tuqi

kiapegua

kiti, chiqan

Luna creciente

wawa phaxsi

yasi kuakua

wiaq killa, paqariq killa

Luna llena

urt'a

yasi ovaguasu

puraq killa, pura

Luna menguante

jiwa phaxsi

yasi

yawyaq killa

Luna nueva

siwa phaxsi

yasi piau

musuq killa, wau

lunes

lunisa, phaxsuru

araviki

killachaw

51

castellano

aymara

guaran

qhichwa

LL
llama (metafrico)
llamar lista
llano
llanura
lluvia torrencial

qarwa inkita, t'ika,


mamakulla
tumpthapia
pampa
pampa
sinti jallu

yama

llama

esiroa rupi aeni


ivipe
oki ivituai reve

qayay (H)
llanu, pampa
pampa
lluqma para

jach'a tumi

machete

jatun tumi

inimboapua

kawa (L)

M
machete
madeja de hilo
Madre Tierra

Pacha Mama

Ivi Ichi

Pacha Mama

madura (persona)

awki

kuakua

machu

maduracin de frutos

puqua

mbaaguiye

puquy

maduracin de personas

jaqiptaa, chuymaniptaa okuakua

runayay

maduro (fruto)

puquta

iaguiye

puqusqa, chayasqa, ch'allu

magma

mina lluxma
kta

qunta

motaka

k'askachimusqa,
k'askayniyuq

magnesio
magntico, imantado

k'ask'jatawi, imana

magnesio, oxido de
magnesio

qunta, quntay

magnitud

tuicha vae

maqnitur

mal de orina, cistitis

kuaruasi

jisp'ay p'iti (L)

malaria, terciana,
escalofro

chujchu

takuririi, timbuku
mbaerasiyuka

chukchuka

maldecir

arunchaa

yepo peyu

akay

mamfero

uuri

imembi omokambu vae

uuq

maana

qhalt'i, qhara, arumirja

piareve, kuriye

q'aya

maana en la maana

arumanthi, qhalt'jatha

piare neimbove

q'aya paqarin

mandato, precepto

kamachi

mborokuai

apusimi (L)

manifestacin

arsuwi

iee oenduka

qhawachiy

52

castellano
manifestar

aymara
arsua

mano de mortero o de
almirez

guaran

qhichwa

oenduka

qhawachiy

mbaesoka

iyana

mantenimiento

askichawi, utjayaa

ovatukavi, yeapokatu

unaychachiy

manzano

mansanu

ttayao

mansanu

mapa

suyu jana

ivianga

saywa siq'i, t'aslara,


t'astara

mapa fsico

uta suyu jana

ivianga guasu

phisiku t'aslara

maqueta

jisk'achjata uraqi

maketa

makita

mquina

makina

makina

qallwa

mar

mama quta

iguasu, paraguasu

mama qucha

marca

chimpu

kuatia

sua

marcar

chimpua

seara, kuatia

suay (L)

marcar a los animales

k'illphaa

mimba kuatia

suay, k'illpay

marchitarse

jawch'araa, liwxtaa

jovareogue

kawnuy, jawch'ay

marchito

jawch'a

jeogue

kawnu, jawch'a (L)

marfil vegetal

yarina (L)

Marte (planeta)

achachi, nina sank'a

yasitata pta

awqakuq (L)

martes

martisa, atru

arapa

atichaw

marzo

achuqa

yaguiye

pacha puquy

mascota

chita

mimba

chita

mata

qhuya

ana

yura

matemtica

jakhuwi

papakaregua

khipukamay

matemtico

jakhuwi kamani

papakarupia

khipukamasqa

materia elstica, goma

kawchu, anku

mbaembae oemoatakatu k'awsillu (L)

materia prima

mbae yekou ivipo

purum nakuna

material

luraa y, yanaka

mbaembae, tembiporu
reta

matiriyal, ramphuchu

material casero

utjri ynaka

tembiporu ttapegua

kasqan matiriyal

material reciclable

ajlljata ynaka

tembiporu oyepokatuvae

wakjinayachisqa
matiriayal

ana

ch'apsa (L) ch'apra (M)

matorral
matriz

jakaa

membiriru

maru

mayo

llamayu

araivo

aymuray

mecanismo

mikanismu

mediana

murmu

michinunga

chawpikaq

mediano, regular

murmu

michinungao vae
taqsa, murmu
(michinunga tuichanunga)

53

castellano

aymara

guaran

qhichwa

mdico o cirujano

kharisa qulliri, qulla


kamani

oporopoanovae

jampikamayuq

medida

tupu, chimpu

ejaka, javae

tupu

medida convencional

ut'ata tupu

medida de cuatro dedos

t'axlli

irundi poka

t'aqllu (L)

medida de tiempo

pacha tupu

ara iejaaka

pacha tupu

medidas de peso

wayta tupu, jathi tupu

ejaka poipegua

llasa tupu

riqsisqa tupu

medidas de tendencia
central

chawpiyaq tupu

medio

chika

mbite

ch'illpi

medio ambiente

pacha mama

ivipo, ivitipo

pachamama yupaychay

medio de transporte

khumua ynaka

guataka reta

astana qallwa

medio, nudo (de la


novela)

taypi

medios de comunicacin yatiyawi ynaka

chawpikaynin
jeroata reta

willayniq

medios de expresin

kunaymanata arsua

imaymanama riqsichiy,
niyniq, rimayniq

medios tecnolgicos

tecnolgico yanaka

tembiporupiau reta

ruwapayayniq

medir

tupua

mojanga, ja

tupuy

meditar

lup'ia

piamongeta

jamut'ay, rup'iy, t'ukuy

mdula

parpa, laxwi

chillina, iqwin

mdula (espinal), tutano chilina, parpa

kupe kise

chillina (L), ikwin

mejilla

quyllu

rova

qhaqlla, k'aqlla, qalla

mejorar

askiptayaa, sumaptayaa moikavi, monguera

allinchay, allinyachiy

melancola

llakita, ch'aia

pochikatu

llakiy, kusiymana (L)

mellizo(a)

ispa, ispalla

chaguakiri

t'ira, wisp'alla

membrana mucosa

jurma

yaisi

thallta

memoria

amuyu

arakua

sunqujap'iy (L)

mengua, disminucin,
merma

juk'apta, jiwaqa

jague, tipa, timbo

yawyay (L), waywa (L/H)

menguar, disminuir

juk'aptaa, jiwaqaa

oemomichi

yawyay (L), wayway (L)


(H)

meique

qallu luk'ana

poakarai

sullk'a ruk'ana

menor

sullk'a

taikuegua

sullk'a

menor que

sullk'apa

taikuegua chugui

sullk'an

menos que

pisi

mbovi chugui

astwan pisi

mensaje

iwxa

ee mondo

willachiy

mensaje implcito

jamasa iwxa

eemondoka yaikuauka

ch'aqtasqa willachiy H)

54

castellano

aymara

guaran

qhichwa

vae
menstruacin

ch'axmi, wilani

kua jugui yasiavo vae

k'iku, map'akuy

menstruar

wilania, wila iraqaa

oemondia

map'akuy, k'ikuy (L)

mentn

tiranqu, k'ak'i

taika

qhaqlli, k'aki (L)

menudo, diminuto

ch'imi

michiasi

ch'ii

mercado

qhatu

mbaemearenda

jatun qhatu

mercurio

mirkuriyu

perepoanoka

mirkuriyu

mercurio (planeta)

qhatuylla (L)

mermar, sojuzgar, someter juk'aptaa, jiwaqaa

embojague, emomichi

jiwiqay (L)

mes

phaxsi

yasi

killa

mesa vibratoria

unuqiri tiwana

karuarenda omiingatu vae thalaq jamp'ara

meses del ao

mara phaxsinaka

yasi reta arasagui

watap killan

emondia

yawarikuy

iyapipe

mita

menstruar
meta

mita

metal

qhuyala

metal para soldar

titi, qhuri

titi

titi

metamorfismo

mayjt'awi

yepoepiepi

waqjinayay

meteoro

sakaka

oitague miakai

pachakawri (H)

metro

chiqta

ejata

thatki

metro cuadrado (m2)

sinilla chiqta

ejata piyovake

tawak'uchu thatki

metro cbico

tika chiqta

ejata orova

wayru thatki

metros sobre el nivel del


mar (msnm)

lamarata chiqta patxa

ejata paraguasu
iarambope

mamaquchap pata
thatkinmanta (mpt)

mezclado de muchos
colores

t'axllu

oyoparague

mirka mirka

mico, mono

k'usillu

machi

k'usillu

mircoles

mirkulisa, warru

arapa

quyllurchaw

migrante

mitma

yakavovae

mitmaq runa, mitmaq

migrar

mitmaa, saraa

yakavo

mitmay

mil

waranqa

eta

waranqa

milenio

waranqa mar

etarasa

waranwata, waranqa
pacha, waranqa wata

milsimo

waranqachjata, waranqa
maya t'aqa

erai

waranqaq, paqarpa
waranqan

miligramo

waranqata ramuchjata

kurerai

waranqacha aqnu

mililitro (ml)

waranqa ch'aqjata

tijakarai

waranqacha p'uylu

milmetro (mm)

waranqachjata

ejatarai

waranqacha thatki

mital

55

castellano

aymara

guaran

qhichwa

milmetro cuadrado
(mm2)

waranqachjata sinilla

ejatarai piyovake

tawak'uchu waranqacha
thatki

milln

junu

etata

junu

itavera renda

antachakra (L)

mina de cobre
mineral

qhuyala

itavera

qhuya puquy, miniral

minerales

qhuyala

mbae vera renda

miniral

ivi emboyao

juch'uy jailp'a

minifundio
Ministerio de Asuntos
Campesinos

Kamputuqita Kamani

Jatun Kamachiy
Chakrawasi

Ministerio de Educacin

Yatichawi Kamani

Jatun Kamachiy
Yachaywasi

Ministerio de Salud

Q'uma Jakawtuqita
Kamani

Jatun Kamachiy
Jampiywasi

ministro

kamani, ministril

yanapaq, pusaysiq

minuto

k'ata

arajaimi

chinini

miope

nayrawisa

mbiri omae

jaqra (L)

miriagramo

tunka waranqa ramu

paekure

chunka waranqa aqnu

mirimetro

tunka waranqa chiqta

paeejata

chunka waranqa thatki

mitad

kuskata, chikata

mbite

khuskan

mito

usta siwsawi, arawaqi

maratuipi

paqarichiq jawariy

mochuelo

ch'usiqa, thuqhu

urigua

pakpaka (VPI)

opiau

tupupa

moda
modelar

lluch'ia

jete oechakavoe

wankiy

modelar en cermica

lluch'ia

aeuapo

sauy

modelo

uacht'aya, uacht'a

ikavi vae

kikinwa, kikincha

modelo social andino

ayllu

moderador

kunkachiri

mboguatavae

pusaychaq

modernizar

machaqaptayaa,
machaqtayaa

oembokore

wamaqchay (L)

ayllu

modo condicional

munanayachiq jamu (man)

modo imperativo

kamachia

kamachiq jamu,
kachachiq (-y, -nachik,
-ychik,...)

modo indicativo

uachiyaa

riqsichiq jamu

modo obligativo

nachiq jamu (-na + -sr +


tiyay)

mdulo

yanapiri panka

eekuakua

yanapaq p'anqa

mdulo de matemtica

jakhuwi yanapiri panka

ekuakua papakaregua

khipukamana

56

castellano

aymara

guaran

molar

aqu

molde, referente

uacht'a

moldear

tikachaa

mbaeapoka

wankiy

molcula

mulikula

jaimiasi

ich'i (H)

molienda fina

chili, ut'u

mbaeyoso katua

ut'u kutay

molleja de las aves

mulinu

guira itangua

machka

momento

juk'a pacha

aaveo

jayrilla, thuylla,
thuypachalla, thuypunilla

momia

chullpa

teogue opaye vae

chullpa, ch'akisqa aya

moneda

phisu

korepotivera

phisu

mbaeporou

kawri (L)

monstruo

ti rugua

qhichwa
maran kiru
kikincha

montaraz

uri, siriri

jesaete

sallqa

monumento, esttua

lawraqi

jeteanga, anea ranga

wanki

morado

kulli

joviasi

sani

moral

chuyma

marangatu

allikay, sunquyuq

mosca grande azul

chhichhillankha

mberuovi

chiririnka (L)

motriz

unxta

momiire

kuyuy

moverse

unxtaa

movimiento

unxtawi

emomii

kuyukuynin

muchacho(a)

wawa

kunumi

warma, muru

mudo

amu

ieembae

amu

kuyukuy

muela cordal

waqu, waquro

muestrario

maekaa

qhawachina

mujer o hembra melliza

ispalla

chaguakiri

awa, wispalla (L)

mujer o hembra esteril

qumi, sumu

kua imembimbae

ikumi (L)

multicultural

walja jakawi

tekoaviavi

kawasaypura

multiplicacin

mirawi

emoa

mirachiy

multiplicar

mirayaa

moa

mirachiy

mltiplo

mirjataa

emoaka

kuraqsapa

mundo

uraqi pacha

iviguasu

tiqsi muyu

mundo interior

manqha chiqa

mueca, juguete

sunqun ukhupi
mueka uvangata

urpu

municipio

minisipyu, jap'iy

munisipio

munisipiyu

mural

pirqa jamuqa

kuatiaechaka

pirqa llimp'i, pirqa siq'i

murcilago

chii

andira

chii (L), masu (L)

msculo

janchi

soota

mach'i

msculo del brazo, bceps ampara unxtayiri janchi

rikramach'i

57

castellano

aymara

guaran

qhichwa

o trceps
mutualismo

yanapt'asiwi

yanapaysikuy, ayninakuy
(S)

N
nacionalizarse
nada
nadar los peces
narrador, relator
natural
naturaleza
necesidad
necesitar
negro retinto
nervio
nervio ptico
nia (3 a 6 aos)
nia (7 a 12 aos)
nio
nquel
nitrgeno
nivel inicial

markankiptaa
ina, jani
tuytua, tuyua
jawart'r, arxayt'r

yuqalla wawa
nikila
q'upha samana
qallta yatiqawi

sambiai, michia

nivel primario
nivel secundario
nivel superior
no convencional

mayiri tama yatiqawi


payiri tama yatiqawi
jach'a yatiqawi
jani taqina yatita, jani
ut'ata
jani utani, jani unaqani
jani qhuyala
suma
amala

yeupi meteia
yeupi mokoia
yeupii vate

no forma
no metal
noble
nodriza
nombrar
nombre

58

pachamama
munawi, wakisiri
munaa
llanka ch'iyara
anku
nayra saphi, nayra anku
imilla wawa

sutichaa, inuqaa,
ukataa
suti

motaapo
oitai
piraitai
imiarivae
jokraiomai
ivipo, ivitipo
poriau, tekoi
poru
jasi
rayi
tesa rayi
michia

yeupi emboeipi

llaqtachakuy
paw (L), ch'usaq
pillwiy
jawariq
purum
pachamama
muchuy, munakusqan
muchuy
jitu (L)
anku
awi anku
wawa, warmi wawa
p'asa
wawa, qhari wawa
nikil
chhukwi (H)
qallariy yachaqay, wawa
yachachiy
juk iqi yachaqaymanta
iskay iqi yachaqaymanta
kuraq yachachiy
mana riqsisqa

jete

mana kasqan
mitalnaq
piaguasu
allikay
kua michia ombokuakua amani (L)
vae
mbojee
sutichay
tee

suti

castellano

aymara

nombre comn
nombre propio
norma
normalizacin
norte
noticia
novecientos
novedad, modernidad
novedoso
novela
noveno
noventa
noviembre
nube o catarata en los ojos
nuca, cerviz
ncleo escolar
nudo, medio

inasuti
suti
kamachi
aru thakhinchawi
alaya, araxa
yatiya
llatunka pataka
mayja, machaqa

nueve
nueve mil
nuevo
numeracin decimal
numerador
numerar
numrico

llatunka
llatunka waranqa
machaqa
tunkaqa jakhu, tunkacha
ch'axta
jakhua
jakhuni

nuwila
llatunkiri
llatunka tunka
lapaka
quyru
ati
tayka yatiuta
muqu, taypi, chinu

guaran
teepve
teete
yeokuai
yeporupve
arakavia
eerkua
chaupopa
yekua piau
yekua
miaripra
chaua
chaupa
arama
jestu
tua
emboatia
kta, mbite

nmeros naturales

chau
chau eta
ipiauvae
pakaraika yepapa
mbapayeta
mombapaka
rabaparegua, mbapaka
poka
jakhu
mbapaka
ch'ulla jakhu
mbapaka vaicho,
mbapaka oiru
siqiyiri jakhu, sarani jakhu mbapaka moikavir
parisa
mbapaka vaicho, mbapaka
oru
jakhunaka
mbapaka omai reta

nutrientes

ch'amachiri

nmero
nmero impar
nmero ordinal
nmero par

tembiukavi

qhichwa
sapsi suti
kikin suti
kamachiy
anchariy
chincha
willay
jisq'un pachak
wamaqkay (L)
wamaqkasqa
nuwila
jisq'un iqi
jisq'un chunka
aya marq'ay
quyru
muchu
yachaywasi juu
chawpikaynin,
chawpiynin
jisq'un
jisq'un waranqa
wamaq, musuq
chunkachasqa yupay
phatmachiq
yupay
yupasqa
yupay
ch'ulla yupay
iqi yupay
khuska yupay, kinti yupay
(L)
natural yupay, kasqa
yupay
kallpachaq

59

castellano

aymara

guaran

qhichwa

O
obediencia

jaysawi, ist'awi

mboromboete, jtangatu

juikuy

objeto

mbaembae

ima, upjitu

objeto cultural

sarawi y

mbaembae tekoregua

kawsay ima, kawsay


upjitu

obligacin

juchaa, kamachita

yeokuai

kamachisqa kay, kamay

observacin

uakipawi

emae

qhawakipay

observar

uakipaa, uaqaa

mae

qhawakipay

ocaso

inti jalanta, inti manta

ochenta

kimsaqallqu tunka

juripa

pusaq chunka

ocho

kimsaqallqu

juri

pusaq

ocho mil

kimsaqallqu waranqa

juri eta

pusaq waranqa

ochocientos

kimsaqallqu pataka

juripopa

pusaq pachak

octava parte de un entero kimsaqallquru jaljatana


mayapa, khusmu

jurisa, metei vaegui juri

khutmu, pusaqmanta
juknin, khusmu (L)

octavo

kimsaqallquri

juria

pusaq iqi

octgono

kinsaqallqu ajanu

juriike

pusaq chiru

octubre

taypi sata

arakuvo

pawqar wara

oeste (occidente)

inti jalanta

kuaraikea

kunti

intip muyuchiynin (L)

oficial

uphisiyal

oficio

lurawi

mbaapo, rembiapo, kuatia kamayuq, uphisiyu

ofrecer, presentar

churaa, uacht'ayaa,
luq'aa

mee

saqumay

ofrenda

waxt'a

mbota

quriku, arpay

ola

uxi

krei

machapu

ollero, alfarero

ulliru, sauchiri

yapepo yapoa

raqchi

ombligo

ppu (kururu)

pura

pupu (L)

omoplato, paletilla

qhalamachi, qhara

yigua pka

kharmin, qarmin

once

tunka mayani

paandepo metei

chunka jukniyuq

ondulado

chhurkhu, sink'u

apeave

chhurkhu

ondulado

millk'u millk'u

apeape

q'inqu

onomatopeya

yatipayata

mbaeriapu, mbaeee

rupyay

onza

unsa

vevii

unsa

opcin

thakhini, chhijllaa

puere

chikllay

60

castellano

aymara

guaran

qhichwa

operacin

lurawi, thayllawi,
jikikiptawi

yeyapo

upirasiuwn, ruwana

operacin aritmtica

jakhu thayllawi

yeyapo papakaregua

yupay ruwana

operador

mbaemboguataa, retekita upirarur, t'uqpina

opinar

arst'aa

eemoe

umanchakuy,
yuvaychakuy

opinin

arst'awi

ieenduka

umanchakuy,
yuyaychakuy

oponerse

janiwa saa

oporopia

iqay

oracin

amuyu

eengeti

rimay, yuyay

oracin admirativa

musphkaya amuyu

eengeti miakairegua,
piakai eengeti

ayawyaq rimay, ayawya


yuyay

oracin afirmativa

jisa amuyu

eengetiti moaeteregua, ariniq rimay, arinchaq


moaete eengeti
rimay, sut'in yuyay

oracin compuesta

jaqthapita amuyu

yuyaysapa rimay,
rimayrara, yuyayrara

oracin coordinada

arkasiri amuyu

t'inchichiq rimay,
tinkichiqyuyay

oracin dubitativa

ina amuyu

oracin enumerativa

jakhthapiwi amuyu

oracin interrogativa

jiskht'a amuyu

engetiti maranduregua,
marandu eengeti

tapuq rimay, tapuq yuyay

oracin negativa

janicha amuyu

eengetiti aniregua, ani


eengeti

mana niq rimay, mana niq


yuyay

oracin principal

aya amuyu

eengeti tenondegua,
tenode eengeti

yariq rimay, yariq yuyay

oracin simple

jasa amuyu

sapa rimay, sapalla rimay,


yuyaylla yuyay

oracin subordinada

yapxatata amuyu

q'imiriq rimay, q'imiriq


yuyay

oral

arsuta

yurupegua

rimarisqa

orden (de comparacin)

kikipawi siqi

moikavir

chimpapuray iqi

orden (de valor


posicional)

chani siqi

tendaepi

sinru iqi

ordenar (poner en orden) siqichaa

moikavi

iqichay

organismo

janchi p'achi

retekove

wakipawa (H), kawsaq

organizacin

wakichawi, tantachawi

ijekomboati

wakichiy

organizacin poltica

amuyu irpta wakichawi


(tantachawi)

eengetiri ndaikuairegua, tunkiq rimay, tunkiq


ndaikua eengeti
yuyay
yupariq rimay

pulitika wakichiy,
juichiy wakichiy

61

castellano

aymara

guaran

qhichwa

organizacin social

jaqi tamachawi

omboatiati reta

pawachaku (H)

organizar

wakichaa

oombojendati

wakichiy

rgano

p'achi, manqha p'achi

mbaeapokavi

ukhunchikpi kaq, runa


phatma, urwanu

rgano genital de la mujer chinqi

kua imbaeapokavi

rakha

rgano genital del hombre allu

kuimbae jembiporuaekavi ullu

Oriente (Este)

inti jalsu

Kuaraioa

Anti

origen

qallta, usta

yipi

qallariy, chawchu,
qurichawchu

jaeete

paqariq

andeetevae

chawchu, yuriqi

original
originario

markani

originario del lugar

markani

orina

yaq'a, chhuxu

kuaru

jisp'ay

oro

quri, chuqi

korepotiyu

quri

ortografa

chiqa qillqa

kuatiarupia

chiqan qillqay, allin


qillqay, qillqa anchariy

Oruro

Uru uru

Oruro

Uru Uru

oso

jukumari

oso

jukumari (L)

otoo

wajta pacha

piruara

jawaka pacha, jawakay


mit'a

otorgar

churaa

mee

quriy, juikuy

ovalado, elptico, ovoideo ch'uytu

yapuakavi

ch'uytu

ovario

chinqi

membira vae jiru

ch'uytu

vulo

kanwa, wiqhira

mbaera oemoangatu
warmi muju
vae, membira oyeapo vae

oxidado (carcomido)

saruta

yukiri

mullphasqa, q'illayaka

oxgeno

llumpaqa samana

pitu

chhuju (H)

jinchu

nambi pivera

lluthu, llut'u

poapeipi

ch'illpi

chawchu

P
pabelln de la oreja
padrastro, cutcula
padre nuestro

Awkisa

Ckeru Tpa, anderu

yayayku

pagar (en dinero)

phuqhaa, payllaa

mboepi

jurkay, junt'ay, qupuy

pgina

jana

pu

raphi, lasq'a, last'a

pas

suyu

ttaguasu

suyu

62

castellano

aymara

guaran

paisaje

qhichwa
paysaji

palabra, idioma, lengua

aru

ee

simi

palma de la mano

quta

andepo mbite

maki t'aqlla

palmito

karandaimi

witunkuy (H)

paloma color pardo rojizo juruk'ura, qhurukutu

guira kaaka

jurk'uta (L)

pncreas

ch'iyanqhara, ch'akhara

peregue piare i vae,


piapere

k'ara k'ara, qhuchu,


k'ayrapin

pantaln

kalsuna, pantaluna

timbio

wara, kalsuna

pantomima

emongeta ipopeo oyapo k'usilluykachay


vae

pantorrilla

t'usu

eandaguiri

ch'upa, t'usu (L)

papa

ch'uqi

chure

papa

papel

laphi, jana

tupapire

raphi

papelgrafo

jach'a jana

mbeukapireguasu

jatun raphi

paquidermo amaznico

anta

par

parisa

yuvake

k'inti (L)

par de cosas iguales


(guantes)

parisa

po riru yuvake

tinki

paralelismo

paya kuti

paralelo

payachi, jikiwisa

oyovai, oyoike, oyovake

paralilu

paralelogramo

payachi qawaya,
jikisqawaya

yiyoike

llupunka

rete omii mbae vae

uk'u

amatiririrupia

illapa jap'iq

parlisis
pararrayos

illapa katuri

awara, anta

chimpapuraq siqichasqa

parasitismo

qhasi uquy (S)

parsito

manq'aqiri, chamsuri laq'u koorai

qhasi uquq (S)

parcela

qallpa

mooir

sayaa, k'utmu

parear

payachaa, jikisia

oir

pituchay

pareja, par

payacha, panicha

parntesis

jist'aqa

ttara

wichq'aq tuyru

pariente

wila masi, yuwani

tesa ea

yawar masi (L), yawar


ayllu masi

parpadeo, guio

ch' irmi

tesapire, tesakupe,
ropearenda

k'imlla (L)

prpado

layra lip'ichi, nayra


lip'ichi

kaaipo

llipi, awi qara

parque, reserva forestal

jark'a uraqi

eengetiti

jark'asqa chiqan

prrafo

qillqa t'aqa

pitu

rimay qutu, rimay wachu,

63

castellano

aymara

guaran

qhichwa
iya

parte

t'aqa

jai

phatma, ch'iqta

parte del altiplano

mayatuqi suni

ivitiipe jai

suni

parte del poncho

mankhalli

parte, captulo

t'aqa

participacin popular

khallu
jai

phatma

emoinge pve

minkakuy, runap kariynin

participar

mantaa

partcula

t'una, sik'achjata, ch'imi

jaimiasigue

partikula, asnin, k'atacha


(H)

partir (dependiendo de
qu)

jaljaa

mbovo

phatmay, ch'qtay, rak'iy

partir en dos

payaru jaljaa

prvulo, criatura

asu

michia oikoikoiovae

warma

pasado

waruru, nayra

oasamavae

yallisqa, wayma

pasto

pastu, chuxlla

kapii

kiwa (L)

patrn

patruna

ptorou

patrn (en matemtica)

kikpa sara

emboavaiapoa,
papakaregua

patrn, molde

thakhincha

pauta

kariy

khuskanchay, khallunchay

kikincha
emoangaechaka

silwisa (H)

paz

sumankawi

tekoki

qhasi qhispi

pececillo muy pequeo

ispi

pikirai

ch'ii challwa, qhisi (L)

pecho

kaka

pitia

qhasqu

pechuga

kaka

pitia

qawa, quqan

pecuario

uywanakata

pedagoga

yatisara

mboerupiaregua

yachachiykamay

pedagogo

yati kamani

mboerupia

yachachiykamayuq

pedazo

t'aqa

jai

asnin, kallpi

pegamento

lip'iyaa

mboyaka pomo

kaskachina

pelar

sillp'ia

avo

phiskuy, q'aray

peligro

chiji

mbaekiye

maqllu, chhiki (H)

pelos de la barba, vello

chhunkha, sunkha

tendiva pora

sapra

pene

allu

tkuai

ullu

pennsula

churu

pensar

amuyt'aa, lup'ia

piamongeta

yuyay, llup'iy

pentgono

phisqha ajanu

pandepoike

phichqa chiru

pentagrama

kirki qillqa

mongoi ikuatia

takiy qillqa

64

uywasqa

tinkisqa tara

castellano
penumbra

aymara
ch'amaka, chhujchha

guaran

qhichwa

pitumimbi

arpha, janra (L)

pequea paloma (de tierra kullku, kullkuta


alta)

guirarairoi rupigua

kitu (L)

pequeo

jisk'a

michi

juch'uy

percepcin

amuyata

percibir

amuyaa, ujaa

eandu

yuyaqayay, musyay

perdn

pampachaa

eiro

pampachay

perfecto

yni, suma

jupi

munay munaylla

perfil

q'asa uta, q'isu uta

jovaike, yupavo

k'utupa

perforacin

p'iyanchawi

yeyoo

jut'uy

perforista

p'iyiri

yooapo

jutk'uq

pichekavi

kuntu (L)

perfume, aroma, fragancia q'apha

musyay

pergamino

qara qiilqa

periferia

thiya

mombiri

jawkay

permetro

muyta

jaekenda

muyuynin

peridico

jana yatiyawi

eejeroata

mit'awa, kamar qillqa

peridico mural

yatiyawi jan qillqa

moerkuauka

pirqa mit'awa

periodo

pacha

avoavo

mit'a, punta

peritoneo

llikawira

membiriruroo iarambogua akarqana, llikawira (L)

perpendicular

sayxata chiqa

oyasimbi

sayaq, chiqan sayaq

perpendicularidad

sayachi siqi

oyasimbivae

sayaq siqichasqa

perseverar, afirmarse

imaa, thurt'aa

persona

jaqi

persona gramatical

aru jaqi

persona muy alta

jach'a tansa

puku, pukuyevae

chhikan karay, jatun karay

personaje

arsuri, luriri

miaria

rimaq, rimaq runa

pertenecer

wakt'aa

pegua

pertenencia

wakt'awi

tekoiregua

chayaqiy

pertinente

vvakisiri

jupi

kanan

pesadilla

wati samka, takiyasia

krase

atimusquy (L)

pesar

waytasa tupua

pesas

achupalla

takyay
ttaipo

runa
iqichiq runa, rima runa

llasay, aysay
poijaka

pesas (del marco)

llasana, aysana
achupalla, warkhunakuna
(H)

peso

jathi

poi vae

llasa

pestaa

phichhu

ropea

pullurki, tijlla (L),


qhichipra, hipikyaq (H)

65

castellano

aymara

guaran

qhichwa

pezn

uu

kambiti

Ilutu (L)

petrleo

qhuyala lluxllu, ch'iyara


quri

itane, itakira

yanaquri

pezua

sillu

mimba pis, ita

phapa (L)

picapedrero

rumi ch'iquq

pichn

irpa, chhiwchhi

ndeirai

irpa (L)

pico

chhuru, suru

ti

t'apsa (L) chhuru (H)

pie de foto

julli kayu

mbeu

jutup chakin, phutup


chakin

piedra

qala

ita

rumi

piedra caliza

q'atawi

itasii

iskurumi (L)

piedra pizarra

ita yeaika

ch'alla (L)

piedra plana y poco


gruesa

ita ipe po

kankalla (L)

piedra preciosa

chani qala

itaepi

umia

piel

lip'ichi

pire

qara

pierna de la manta

mankhalli

khallu

pieza teatral
pilar, columna

aranway (L)
sayacha

pia, enana
pintura

llimp'i

pinza

guirakambi

saywa

pia

awaranku, achupalla (L)

yiguapoa

llimp'ia

psa

sik'ina

piojo de las aves

itha

guira iki

itha (L)

pirmide

wamp'ara

jeikeit

wamp'ar

pirmide pentagonal

phisqha ajanuni wamp'ara toroketi pandepoa

phichqa uyayuq wamp'ar

pirmide rectangular

sayt'u wamp'ara

toroketi pipuku

sayt'u wamp'ar

piscina

pisina

pisina

armakuna

tta yuarambo ivate

marqa

piso alto de la casa


piso ecolgico

qii uraqpacha, taqichiqa


uraqi

pisotear, hollar, patullar

takinuqaa

opiropiro jese

t'ustiy, t'ustuy, tharmiy (L)

pizarrn

pirqaqillqaa

kuatiaka, yeaika

pirqa qillqana, sayt'u


qillqana

placenta

uthapi

yaupa

llapllawa, thami (L)

plan, programa

wakichawi

yupavo

wakichiy, wakichi

plancha

palancha

motaka

liusk'a last'a

yasitata guasu

sinku teqsi (H)

mboyupavo

wakichiy

planeta
planificar

66

amtanuqaa, wakiyaa

awray pacha

castellano

aymara

guaran

qhichwa

plano

pallalla, pampa, tupu


jamuqa, p'alta

ivimojanga, ipe, ivipe

p'alltacha

plano (construccin)

tupu jamuqa

oapo moanga tupapirepe

wasi p'alltacha

iviyeai tupapirepe

kartisiyanu p'alltacha

plano cartesiano
planta

ayru, ali

kaaroki

mallki

planta beneficadora

aski ali

temiti emoikaviapoa

llimphuchana wasi

plantar

ayrua

oti

mallkiy

plantear

amta uchaa

eechauka

yawapay (H)

plasma

isilla

tuguiska

isilla, isillu (L)

platero

qullqi liqiri

korepoptivera meea

yasapa (L), qullqi takaq

platino

qullqiwt'a

plaza

palaza, kancha

okavite

kancha

plegar

q'imphia

mboyea emboya

sip'uy

pliegue

sip'u, q'imphi

yeapa, peraso tuichakatu


vae

sip'u

plomada

uypaychu

mbae moangaka poi vae

juypa, juypaychi (L),


wipachi

plomo

malla, uqi, titi

joviavat, iero poikatu


vae, titi

titi

plural

walja

jetavae

achkha, tawkaq

pluralizador

waljaptayiri

mbotuichaka

achkhayachiq

plurilinge

walja aruni, arurara

eeyoaviavi

achkha simi, simirara

pluvimetro

jallu tupu

amajaka

paray tupuna

poblador

markachiri

emoeta katu

llaqtachakuq

poco

wallkha, juk'a

mbovi

pisi

poder

atia

mbaepuere

atiy

poema

chapara aru, chapara,


jarawi

eepra

arawi

polen

sisa

ivotira

sisa

poleo (hierba)

mua

poreo

mua

polica

pallapalla

sundaro

pulisiya

poliedro

uaqrara, ajanara

jeta yovaike

uyarara

polgono

qawayrara

jeike

chirurara

polgono regular

kikpa qawayrara

jeike yovake

chiqan chirurara, kikin


chirurara

polilla

thutha

kupii

thuta

ekukuei

suchu unquy, chhuchunka

poliomielitis
poltica

amuyu irpta, marka

qullqiywa

pulitika

67

castellano

aymara

guaran

qhichwa

irptawi
poltica lingstica

aru irptawi

simikamay kamachiy

poltico

pulitiku

pulitiku

poner de diez en diez

tunkachnuqata, tukata
tunkata uchaa

paandepo ndepo pei

ponerse la faja

yapist'asia

tumbikuakua, eeombikua chumpillikuy

Poop

Ppu

Ppo

por ciento

patakata, patakata
qhawqha

porcentaje

sapapatakata

popaka

pachakp'iti, sapa
pachakmanta

poro

janchi samawi

poro

puru

porta lotas

laphillanaka imaa

mbeukapireriru

raphicha jallch'ana

portada

panka uaqa

portero

punkukamani

poseer

utjirinia

jat'alliy

posesin

utt'awi

jat'alli

posibilidades

atia, inasa

atikuy, atisqan, atikusqan

posible, pudiera ser

inasa

posicin

utjawi

positivo

kupi

posponer

qhipht'ayaa

chunkachay

Puwpu
(-ninchisqa)

p'anqap uyan
keangarekoa

guiramoi yave,
ipueretandipo

punkukamayuq

iki (L)
tiyakuynin, tiyaynin

aetet, jaekavi

sullull (H)
qhipanchay

poste, columna

tawna, tuni

postre

tembiuapi

mikhuy yapa

potencia

wayta miraya

mbapuereguasu

putinsiya, mirakipay

potenciacin

wayta mirawi jakhu

moemoavae

putinsiyasiwun

potenciar

wayta mirayaa,
ch'amachaa

mbaepuereka

purinsiyay, mirakipachiy

Potos

P'utuqsi

Potosi

P'utuqsi

practicar

yant'aa, luraa

moaimbe

yachapay, ruwarayay

pradera

waylla pampa

precio, valor

chani

repi

chanin

preciso

chiqa

jaeramokaviete

junt'alla, pachallan

precolonial

awyayala pacha, suyu


pacha

predecir

arjaa

predicado

aruchiri t'aqa, aruchirtuqi moerkua, jeigue

68

waylla

kuluniya awpaqi
mombeuvoi

umilliy, umulliy (L/H)


rimasqa, imasqa

castellano

aymara

guaran

qhichwa

prefecto

marka kamachi

preferencia

munata

mboroaiu, mboromboete

astawan munasqa

prefijo

saphi nayrt'iri

jaipi

awpaqiq

pregunta abierta

jist'arata jikht'a

marandu oyepea

kichasqa tapuy

pregunta cerrada

jist'antata jiskht'a

marandu eokenda

wisq'asqa tapuy

prejuicios

phinq'a

emboavaika,
erokomegua

p'inqakuy

premiar

lakachaa

mbopota

t'inkachay, t'inkay

premio (objeto)

t'inkhawi

mbae mbota

t'inka

premio en animal

lakama

omoimba

premio, presea

lakama, t'inkha

mbota

preparacin

wakichawi

presentar

ut'ayaa, irpjataa

yechaka

saqumay

preservar

waqaychaa

yepi

unaychachiy, musiy

presidente

marka irpiri

mburuvicha, tenondegua, suyu kamachiq,


ruvicha
suyukamayuq

pretender hacer

luraa yant'aa

yayapotati

ruwananay

pretrito

jaya, nayra

oasavae

llallisqa, wayma (L)

prever

nayra amtaa

aikuavoi

t'ituy

previsor, prudente,
reflexivo

amuyt'iri

yepouka

jamut'aq (L)

prima

kullaka

pikii, rike

sispa aay, sispa pana

primavera

phanqhara pacha

potiara

pawqar pacha pawqar


wara

primer ciclo

mayiri sarta yatiqawi

emboeapia meteia

juk yachaqay muyu

primera fase de la Luna

wawa phaxsi

yasipiau

ch'isi killa (L)

primera lengua

mayiri aru

ee meteia

juk iqi simi, juk iqi


qallu

emondia

k'iku (L)

primera menstruacin de
la mujer

llaqta kamachiq, jatun


llaqtakamayuq

t'inkay, pini
wakichiy, wakichina

primero (orden)

nayriri

meteia

juk iqi

primo

jila

rivi, rikei

sispaaa, sispawawqi
(L), sispa wawqi

primo hermano de la
mujer

kua ikivi

sispa tura

primo hermano del varn

mbia tivi aniramo tikei

sispa wawaqi

principal

aya, nayriri

principio

amta, qalta

yari
yipi

kamay, tiqsi, qallariy

69

castellano

aymara

guaran

principio fsico

qhichwa
phisiku kamay

priorizar

nayrt'aa

emotenonde

awpaqchay (H)

prisma

pirwa

toroke

qullqa

prisma hexagonal

suqta uyayuq qullqa,


suqta chirurara qullqa

prisma pentagonal

phichqa uyayuq qullqa

prisma rectangular

sayt'u qullqa

probabilidad

yant'akipa, inacha ukhama

probar

yant'aa, mallt'aa,
mallia

probar los alimentos

mallt'aa

malliy

probar, intentar

yant'aa

yanay, yant'a

problema

pixtu, chiji

mboavai

ch'ampay

procedencia

jutata,

ketigua

paqariy, yuriy

procedimiento

saraparjama, saranta

popisimomoe, apopi

ruwaynin

procesar

sarachaa

procesin

antachawi

guata esiroapoka

ayma (L)

proceso

thakhi, sara

yeapo

thatkichay

procesos tecnolgicos

lurawi sara

ruwapayasqa thatkichay

procesos vitales

jakawi sarta

kawsay thatkichay

procrear

wawachkipasia

emoa

yumay

produccin

puquwi

mbaaguiye

puquy, puquchiy

produccin agrcola

yapu puquwi

koo mbaguiye

chakra puquy

producir

puquyaa, ustayaa

apo

puquchiy

producir cermica

sauchaa

oaeuapo

sauchay

producto

utjayata, tukuyata, jiksuta, mbaaguiye


achu

puqusqa, lluqsisqan

producto (de la
multiplicacin)

mirata

moao

mirasqa

profundidad

mik'aya

tipigue

t'uqu

profundizar

mik'aya yatxataa

mbotipi

t'uquchay, ukhunchay

programa

wakichawi qillqa

yupavo apopegua

wakichiy qillqa

programa de radio

raryu wakichawi

eemoaika yupavo

wayra simi wakichiy

promesa

aru chura

kuave

siminisqa

prometer

aru churaa

guirokuave

siminiy, simiwanniy,
kamapayay

pronombre

sutilanti

teepoepi

suti ranti

pronombre excluyente

yaqhachjiri suti lanti

70

yanaykachay, yanaychay
porova

yanay (L)

thatkichay

t'aqaq sutiranti

castellano

aymara

guaran

qhichwa

pronombre inclusivo

mayachthapiri suti lanti

pronombre interrogativo

jiskht'a sutilanti

tepoepi marandupegua

tapuq suti ranti

pronstico

nayrt'a

mombeuka

raki

pronstico, conjetura

arjaa, lumasaa

watuy

propaganda

yatiyaa

waqch'a

propiedad (matemtica)

ypa

tekoi

propiedad asociativa

wakiwi ypa

tekoi emboati

propiedad conmutativa

jaqukipawi yapa

tekoi yopoepi

propiedades

yapa

tekoomai

kapuynin, tiyapuynin

proponer

amtaa, amta uchaa

guirokuave

munanayachiy, munachiy

proponer ideas

amuyu uchaa

oemee ee

yuyaychariy,
yuyaychachiy

proponer, seducir

amta uchaa, munapayaa ono aikuauka

munanayachiy

proporcional

kikpa sara

emoindaivi

kikinchasqa, tinkupuray,
kikinpuray

propsito

munjaa, munawi

mbaepiti

munanayachiy,
munanayachi

propsito, desear

munawi

oyeapotavae

munay, munanayay

propuesta

amta uchaa

yechauka

munanayasqa

prstata

inkurya

tapiari mbaerasi

p'uruta (H)

proteger

tuwaa, jark'aa

epi

jark'ay

protena

ch'amanchiri

poroteina

kallpachaq, khutullpa (H)

provincia

jisk'a suyu

ttami

jatun ayllu

yupavo apopegua

rirpuy

proyeccin

tantaq sutiranti

lliplli

proyecto

amta wakichawi

yupavo

wakichiy

proyecto educativo

yaticha wakichawi

yupavo emboepegua

yachachiy wakichiy

proyectos educativos de
red

yachachiy wakichiymanta
llika

prueba

yant'a

(malliy), yant'a

pber

q'axu

wamra

pubertad

q'axutta, q'axuwi, janchi


mayjt'a

tairusu

warmakay

publicacin

qhanstayawi

emoerkua

uyaycha

publicar

qhanstayaa, ustayaa

oemoerkuata, moerkua uyaychay

pueblo

marka

tta

llaqta

ttaiguaio reta

chawachu llaqta

pueblo originario
puente

chaka

mboesaaka, sakaa

chaka

pulgar

tayka luk'ana

poaka gusu

mama ruk'ana

71

castellano

aymara

guaran

qhichwa

pulmn

chuyma

piapta, piavevii

surq'an, phusan

pulsar, latir

t'ijua

yeavikinduka

sirk'a t'iktiy (H)

pulso, latido

t'iju

onduku

sirk'a t'iktiy

pulverizacin

t'urmiwi, llamp'uchaa

mbaeemoatti, yoso

jallp'achay

puna alta

pata puna

ivitivate

pata puna

puna baja

manqha puna, aynacha


puna

ivituivi

ura puna

puna plana

pampa puna

ivituipe

pampa puna

puna semi rida

tumpa q'ara suni

puado

jich'i, jach'i

poagua

japt'a (L)

puo

ampara muruq'u

purite

chukmi (L)

punta

ari

it

awpi, phintu

punto

ch'aqa

kta

ch'iku

punto aparte

yaqhtaya ch'aqa

kta mondoo

phinkiq ch'iku

punto final

tukuya ch'aqa

ktaapi

tukuq ch'iku

punto seguido

arktaya ch'aqa

kta aikue

qhatiq ch'iku

punto suspensivo

suyt'a ch'aqa

kta yoaikue

allqaq ch'iku

punto y coma

ch'aqani samachimpu

kta jare guairai

samana ch'iku

puntos cardinales

pacha wikuchawi

aramae

intip purinan

puntuacin

ch'aqachawi

moktaregua

ch'ikukuna

jesa

awilla, awinlla

pupila

purum puna

Q
quebracho

qina qina

urundei

q'acha q'acha

quebrado

pachjta, jaljta, p'akjata

pisa

phatma, ch'iqta

querer hacer

luraa munaa

aipota ayapo

ruwanayay

querer hacer

lurayaa munaa

ikirei ombaapo apo vae

ruwanayachiy

querer y no querer

muna muna

aipota jare aipota

munaykachay

queso

kisu, millk'i tika

kesu

kisu

queua

qiwa

quijada, mandbula
inferior

tiranqu

taika

k'aki (L)

quince

tunka phisqhani

paandepo pandepo

chunka phichqayuq

quincena

paya simana

pandepoti

chunka phichqachaw

72

qiwa

castellano

aymara

guaran

qhichwa

quinientos

phisqha pataka

pandepopopa

phichqa pachak

quintal

kintala

poikatu

kintal

quintal mtrico

kintala chiqta

etaejata piyovake,
poikatu eejata

thatki kintal

quinto (orden)

phisqhiri

pandepoa

phichqa iqi

quinua criolla

juyra, jupha

quinua negra, picante

ajara

quinua real

jupha

quitar el exceso de sal

murmu
kinua juvae

ayara
jatun kinuwa

aguiye emboembochirai

quitar las colas de la papa

kachinnay (L)
k'iklay

R
racimo

wayu

rsimo

racional
radio

kintu (L)
yuyaywan, unanchakuspa

raryu

eerenduka

radio (geometra)

wayrasimi
illwa

radio emisora

raryu uta

eemoaika

wayra simi wasi, chaski


wasi

raz

saphi

ivira rapo, eeripi

pichi, saphi, t'iksi

raz verbal

aruchiri saphi

eeapo ipi

rimachiq saphi, imachiq


saphi

rama de la totora

tucura lawa

totora jak

mukmu

rama, gajo de rbol

p'allqa

ivira rak

k'allma (L)

rana

pinkalrulti

pte

k'ayra

pte juguai osoguema

ch'iklla (L)

rana que deja de ser


renacuajo
raqutico

larpha

ipiru yaete vae

raya

sich'i, siqi

yeai

siqi

rayar

siqia

mboyeai

siqiy

rayo solar

lupi

kuarairasi

intip wach'in (L)

rayuela

thunkhua

thunkuna

razn

chikachiri, chikachasiwi

yuyay

razn (en matemtica)

amuyu

eekavi

tupupura

razonar, discurrir

lup'ia, k'utisia

emongetapo

khuskuy (L), jamut'anay

73

castellano

aymara

guaran

qhichwa

reaccin

thuqhtaa, kutjataa

mbaeapo, arasi

riyaqsiwn, kutinray

rebao, hato, sociedad

tama

tta

tama

rebelarse

sayt'asia, awqaa

emopa, emboarasi

awqanchanay, (L)
awqanchakuy

rebelde

aynisiri

emboarasi

ankalli

receta

phayaa qillqa

mbaekuatia temimore

wayk'una qillqa

rechazar

jark'aa

omombo

jat'ay, quisachay

rechinar

k'iruqia, kirjua

ipu oyapo

k'irniy (L)

recibir

katuqaa

pisi

chaskiy

reciclar

kutikipaa

ombosiriveye

kutichisqa

recio, consistente

ancha

ttayae vae

anaq, sinchi

recipiente de calabaza
grande

mathi

iaguasu

anqara (L)

reciprocidad

ayni

tekoyopoepi

ayni

recocer

ch'ukukipaa

omboviviye

chitay

recomendacin

iwxawi

eemboeta

k'amiy

reconocer

unt'aa, ut'sua, yatia

riqsikapuy

reconocimiento de lo
propio

jiwaspachpa ut'asia

riqsikapuynin

recopilado

apthapita

recopilar

thaqhthapia, tantthapia monoo

thallmay

recreativo

anatawi

andeviaka

kusikuy

recta

chiqa

simbi

chiqan

recta numrica

jakhu siqi

mbapave yesimbi

yupay chiqan

recta paralela

payachi chiqa

yoike simbi reta

chiqan siqi, paralilu

rectngulo

sayt'u, wiskhalla

pipuku

sayt'u

recuento

wakhthapiwi

oipapaye

yupakipay

recuperar la salud

jakaraa

tekove mboekovia

alliyarkupuy

recuperar lo perdido

lankaa

kai mboekovia

tarikapuy

recurso

utjiri

recurso natural

pachamamana utjiri

iviporegua

pachamamapi kaq

recurso natural no
renovable

jani puquyaa utjiri

ivipo okaiteivae

pachamamapi mana
kutiriq kaq, mana
kawsariq

ivipo oikoveyevae

pachamamapi kutiriq kaq

recurso natural renovable puquyaa utjirinaka

eekuatiamboati

pallasqa

kaq

red

qna

llika, siru, kullancha

red geomtrica

salta sara

tupusqa llika, tupusqa

74

castellano

aymara

guaran

qhichwa
siru, tupusqa kullancha

redencin

qhispiwi

redondear a una cifra

phuqhacht'aa

redondear como bola

muruq'uchaa

redondear como rueda

muyuchaa

redondear un objeto

muruq'uchaa,
muyuptayaa

mbaeemboapua,
mboapua

sinkuchay (H),
muyuyachiy, muyuychay

redondo

muruq'u

apua

ruyru (L)

redondo como aro

muyu, taniya

apuaivi, yapua

tinkullpa (H), sinku, ruyru

redondo como bola

muruq'u

yapuavora

rumpu (H), muruq'u

redondo como tabla

muyu

ivirapuarami

muyu

yapua ikuperiri vae

quru rumpu (H)

redondo macizo

oyepotayevi

qhispichiku (H)
muyuykuchiy

mboapua

rumpuchay
tinkullpachiy, sinkuchay

redondo que rueda

taniya

yapua otokororo vae

sinku (H)

reducir

juk'aptayaa

puemomi

taksayachiy, juch'uyachiy

reenamorar

munakipaa

oyopota piauye

munakipay

reescritura

qillqakipaa

oikuatiaye

qillqakipay

referencias

ut'awi

mbeukaa

refinacin

ch'uwanchawi

moikaviyevi

llimphuyachiy

refinar metales

qhuyala chuwanchaa,
ch'uwachaa

iero moikavi

ch'uyayachiy,
llimphuyachiy

refinera

chuwanchawi uta

moikaviapoa

lliphuchay wasi,
riphiniriya

reflexin

amuytatawi

piamongeta

jamut'ay, t'ukuy

reflexin lingstica

aruta amuytataa

epiamongeta eeregua

runasimikamay jamut'ay

reflexionar

amuytataa

epiamongeta

jamut'ay, t'ukuriy

refonemizar al quechua

aruptayaa,
aymaraptayaa

Reforma Educativa

Yatichawi Mayjt'awi

refraccin del calor

warankia

refrigerio, refresco

akulli

tree

chakipa (L)

regalar

waxt'aa

mee

qurichay

regin

suyu

iviapi

suyu, kiti

regir

apnaqaa, arktaa

jeseio

chiqanyachiy (H),
ancharichiy

registro de firmas de
conformidad

rixt'ataru iyawsawi,
iyawsawinaka

siu reta iguapika,


teguapika yovake tee
guapika

raqhaypa jayiynin,
raqhaymanra jayiy qillqa

registro pedaggico

chaninchaa panka

mbarakuapika

yachaqaypa willaynin

simiyachiy,
qhichwayachiy
emboe Poepipiau

Musuq Yachachiy
q'inquy (L)

75

castellano

aymara

guaran

qhichwa

regla

chiqachiri, kamachi

simbika

chiqanchana, chiqan
siqina

regla (norma)

kamachi

mosimbika

kamachi

reglamento

kamachi

mbosimbikapoa

kamasqa

regular (se da
repetidamente)

kutikipaa, chiqachaa

emoikavi, jaekavivemi kutinchaq

regularidad

kikpa sara, kikipa muyu

yeviyevi, epupu

kutikipaynin

regularidad (patrn)

kiki sara

yeviyevi

kutipapuy, kutipapu

reino

masi, qutu

mborokuaia

qutu

reino animal

uywa qutu

mimba regua

uywa qutu

reino mineral

qhuyala qutu

mbae vera renda

miniral qutu, jallp'a yaku

relacin

jaqthapiwi

mooir

tinkunayay

relacin sexual

anisia

meno

lluq'anakuy, yumanakuy

relacionar

jaqthapia, jikisthapia

mooir, emooir

tinkunayachiy, tinkuchiy

relaciones interpersonales kuttaa, kutikipaa

tta ipo iemooir

masipuranakuy

relato

jawart'a

miariapo

jawariy

relator

arst'iri, jawart'iri

imiarivae

jawariq

releer

ullikipaa

mongetaye

awikipay, awiykachay

relevante

wakiskiri

mboivate

riliwanti

relieve

ch'utu

religin

apu sara

religin catlica

catlico apu sara

religioso

apu kamani

itpapota

iisqa

reloj

uruchinu

arajaika

inti watana

remolino de agua

mulluq'u

iyere

muyuq yaku (H), t'uyur

remolino de viento

tutuka

ksumiru

muyuq wayra (H), antay

remover el agua dentro de qaywia


un recipiente

emokana i

qhulluqayay

renacuajo de la rana

samikror pite

jullki (L)

samikrore

jullqi (L) juq'uyllu

uqhulli

renacuajo del sapo

pampan
tparegua

iiy
katulika iiy

renovarse

machaqaptaa, mayjt'aa ipoepika

musuqyay

reparar

askichaa

moikavi

allinchay

repetir

kutxataa, kuttaa

yevi

kutipachiy, kutikipay

replantar

ayrukipaa

temiti yerosiri

mallkikipay

represa

qutachata, jark'ata

inook, mbaeovatuka

apaqa (L)

representacin

uacht'ayawi, lantiwi

emboekovia

rantichay

representante

lanti

mboekovia

ranti

76

castellano

aymara

guaran

qhichwa

representar

uacht'ayaa, lantia

mojanga, kovia

rantichay

reproduccin

miraa

oemoa

miray

reproducir

mirayaa

omoemoa

mirachiy, achkhayachiy

reproducirse

mirasia

emoa

mirariy

reptiles

asirunaka

republicano

q'ara pacha

ttaguasuigua

ripuwlikanu

reseco, resquebrajado

chajata

otini

phara (L)

residuo

jilt'a, puchu

jembire

puchukay, puchu

yaisi

ch'illi

resina

katarikuna

resina o goma del rbol

kawchu, kawchu urna,


quqa jacha

ivira yaisi ngoma

sach'ap wiq'in, sach'ap


waqaynin

resistencia

ch'amt'aa, thurkataa

prata

ch'urki, churki

resistir, forcejear

ati jani ati ch'amt'aa

oirro

ch'urkiy, ch'urkiyakuy

resolver

askichaa

mbokavi

ch'uyanchay, llalliway

respetable

yni

mboeteka

yupaychasqa

respeto

yqawi

mboete

yupaychay

respiracin

samaqiwi

pitu

samay

respirar

samaqia

pitumoe

samay

respirar anhelosamente

samaqia

ayeapa ipitu omoe vae

arqhiy (L)

responder

kutiyaa, jaysaa

mboyevi

kutichiy

responsabilidad

aski luraa, yni

tembiokuai reta

kamachakuy (H)

resta, sustraccin

jakhuqawi

epro

qhichuqay

restar

jakhuqaa

pro

qhichuqay

resultado

jakhsuta, apsuta

ogue

llachiwa, llalliwa,
lluqsisqan

atrika emboe

yachaqaypa pisi qillqan

turika

pisiyachiy, pisi qillqa

resumen de aprendizajes
resumen

juk'aptaya

resumen de los
aprendizajes del ao de
extensin

watapi qhipakuq
yachaqaypa pisi qillqan

resumen de los
aprendizajes por gestin

turika emboe arasa


pegua

watapi yachaqaypa pisi


qillqan

resumir

juk'aptayaa

momichi

pisiyachiy

retardar

qhiphartaa, jithiqaa

oembotaikue

unachiy

retener en la mano, poseer katua

ipope omombita

jat'alliy (L)

retener en la memoria

p'iqiru katua

akaia

jat'alliy (L)

retorno del tiempo

pachakuti

arayeviyevi

pachakuti

retostar en aceite o

jarwia

eimbe rri mbaekirape

ch'alachiy

77

castellano

aymara

guaran

qhichwa

manteca
revisar, mejorar

uakipaa

maeye

alliykachay

revista

riwista

eeriruka

riwista

rezar

mayisia

resa

much'ay, ituway (H),


juyaliiy

rezar, rogar, solicitar

mayisia

moera

juyaiy, maakuy

rezongar, resistirse al
mandato

kamachitaki thalu

mborokuai moatei

ayiy (L)

riada, avenida

lluxllu

iporu mbae omosimbi vae lluklla

rima

rima

rincn

k'uchu

okipi

k'allka, juk'i, k'uchu (L)

rincn de aprendizaje

yatiqaa k'uchu

mboekuakuarenda,
arakuapisirenda

yachaqay k'uchu

rincn de libros

panka k'uchu

eeriru ikipi

p'anqa k'uchu

rin

mayru, maymuru

piriktii

wasa ruru, ruru

ika guasu tpaichi

Amarumayu (L)

tekomboete

jayway, saqumay, lluqta


(AY)

tekomboete mongarai
pegua

unuchachiq

Rio Madre de Dios


rito

luqta,

ritual para poner nombre

rima

robusto

lankhu, lunqhu

ikira vae

qhalli

roca

qarqa, chhankha

ivamira

qaqa

roca gnea

patita qarqa

itapeaku

roca sedimentaria

qhura qala

ita tikuingatu vae

rodar diversos objeto

qurumia, purpua

mbae yeapayere

tuliy

romana

rumana

romana

rumana, rumanilla, aysana

rombo

p'uyu

pikemi

p'uytu

ropita

isilla

temimonderai

p'achacha

rotacin de cultivos

manta, aynuqa

maetimbarague, temiti
yepoepi

chakra muyuy, aynuqa

rtula

qunqura

tavakguerai itakipe

phuchka tullu, qunqur


piruru

rub
rueda

puka umia
phiraru, muyu, taniya,
tuyu

yapua, pua

ruiseor aborigen
rumiar

78

phiruru, tinkullpa
ch'iqullu (L)

khanua, manq'akipaa

mboyevi

kutipakuy (L), khatuy

castellano

aymara

guaran

qhichwa

S
sbado

sawaru, kurmuru

arapi

k'uychichaw

saber, conocimiento

yatia

arakua

yachay

sabio

yatiri

arakua iya

yachaq, jamawt'a

sal de mercurio

llimp'i

yuki pta

llimp'i

salar

jayunchaa

emboembochi

kachinchay

salar, mina de sal

jayu quta, jayu qhuya

yuki renda

kachi chakra (L)

salario

paylla

mbaravikiepi

salariw

sales minerales

qhuyala jayunchanaka

tembiukavi rete pegua

qhuya kachi (H)

saliva

llawsa, thusunqaya

tendiayi

t'uqay

salitre

qullpa

vakaigua

qullpa, suk'a

saltamontes

rich'i rich'i, t'iju t'iju

tuku

ch'aria, t'isku (L)

salud

k'umara, jakawi

tekorisa

allillakay

salvacin, redencin

qhispiyawi

emboasa

qhispichiy

sancin

juchachawi, wanichawi

katngo

wanay

sangrar

sirkaa

rugui

sirk'ay

sangre seca

ch'ari

tugui tini

ch'ari (L)

sarampin

sarampiya

mbirua

jatun muru unquy

saturno (planeta)

jawcha (L)

sector

chiqa, tuqi

jokopegua, jokotigua

siktur

secuencia

arktawi

youpiepie

qhatikipay, qhatiyachiy,
qhipan qhipan

secuencia cronolgica

pacha sartawi

secuencia didctica

yatichawi arktawi

secuenciado

arktasiri

sedimentacin

ch'uwt'awi

segmento

p'achi, chimputa sich'i

k'uqmu (-)

seguimiento

arktawi

qhatiy, qhatipay

segunda lengua

payiri aru

ee mokoia

iskay iqi simi, iskay iqi


qallu

segundo (ordinal)

payiri

mokoia

iskay iqi

segundo (tiempo)

ch'ipxta

arajaimiasi

ch'ipu

qhatikipay pacha,
qhatiyachiy pacha
guataka emboe
youpiepie

yachachiy qhatikipay
qhatiyachisqa,
qhatikipasqa

mondikui katu

tiyaykuy

79

castellano
segundo ciclo

aymara
payiri sarta yatiqawi

seguridad social

guaran

qhichwa

emboeapiapi mokoia

iskay yachaqay muyu

angarekoa

runap takyaynin

seguridad, firmeza

takya

aetete, jupi

taqya

seis

suxta

ova

suqta

seis mil

suxta waranqa

ova eta

suqta waranqa

seiscientos

suxta pataka

ovapopa

suqta pachak

sello

it'i

guapika

unanchana

selva

ch'umi, quqaquqa

kaaguasu

sach'a sach'a

semana

simana

kuarasiti

qanchischaw, junq'a juna,


simana

semntica

aru amuyt'a

semejanza

kikpa

jaecha seri, jaeseri

kikinchakuy, rikch'anakuy

semen

thaltha

taigue

yuma suqucha

simiyuyaykamay,
siminisqankamay

semental entre auquenidos jaachu, sariju, aya


semestre

suxta phxasi, tirsu

semi recta

apuruku (L)
ovasi

suqta killa

simbive

khallu chiqan

semilla

jatha, muju, thaltha

ri

muju

semilla de la coca

kuka luru

mbaporiseri

mukllu

seal

uacht'a, chimpu, tuyru

psa

sanampa

seal natural

pacha chimpu, lumasa,


pachasara

araivipo mboechaku

pachamama sanampa

sealar

uacht'ayaa,

omokimaa

rikuchiy

sencillo

llapha, jasa

yavai

llapsa

sensacin

sujsaa

eandu

imanayay, kullay

sensibilizar

chuymanchaa

sensible

chuymani

sentido del tacto

llakichiy, sunquchachiy,
wawayachiy
ipia ttaa

llakichiku, sunquchakuq

ipo

kullana, kullay (L)

sentimiento

chuyma, chuymachawi

eandu

sunquchakuy

sentir

ch'allxtaa

oandu

musyay, k'awllay, k'allay

oandu jete ndive

kullay, k'awllay

sentir (con el cuerpo)


sentir (con juicio y
corazn)

khuyaa

sentir cosquillas

qhachhilla

oandu ikri

kullay (H)

separar

t'aqaa, jaljaa

mbosiri

t'aqay

septiembre

sata qallta

arapoti

tarpuy

sptimo

pqallquri

chiua

qanchis iqi

80

khuyay

castellano

aymara

guaran

qhichwa

ser recproco

ayniwi

mborerekua

ayninakuy,
yanapaysinakuy

ser solidario

jaymaa

yoparareko

ayninakuy

ser vivo

jakiri

tekovevae

kawsaq

seriacin

siqichawi

mbosiroaikue

sinruchiy

serie

siqisara, siqicha

yoaikueakue

sinrucha, sinruwa

serpiente

amaru

mboi

amaru (L)

sesenta

suxta tunka

ovapa

suqta chunka

setecientos

pqallqu pataka

chiupopa

qanchis pachak

setenta

pqallqu tunka

chiupa

qanchik chunka

sexo

chinu

parati

siksu

sexto

suxtri

ovaa

suqta iqi

sexualidad

chuyma chinu

yopisiregua

yananchay, siksualirar

sien

ch'iphuqu

pisari

ch'ipuqu, wauna (L)

siete

pqallqu

chiu

qanchis

siete mil

pqallqu waranqa

chiu eta

qanchis waranqa

siglo

pataka mara

poparasa

pachak wata

significado

amuyuni

oipotajei vae

yuyaynin, nisqanpi nisqan

significativa
signo

mbaechauka ikavi yae vae unanchasqa


chimpu, uancha

psa

sanampa, tuyru

signo de divisin, entre (/) jaljawi chimpu

psa "mboyao"

rak'ina sanampa

signo igual (=)

kikipa chimpu

psa "yovake"

kikin sanampa

signo ms (+)

jakhthapi chimpu

psa "yoapi"

yapana sanampa, yapana


tuyru

signo mayor que (>)

sipana walja

psa "tenondegua chugui" kuraqnin sanampa,


kuraqnin tuyru

signo menor que (<)

sipana juk'a

psa "taikuegua chugui"

sullk'an sanampa, sullk'an


tuyru

signo menos (-)

jakhuqa chimpu

psa "yeki'

qhichuna sanampa,
qhichuna tuyru

signo por (x, *)

mira chimpu

psa "ye"

mirana sanampa, mirana


tuyru

signos de admiracin (!) musphawi chimpu

psa miakai

ayaw sanampa, ayaw


tuyru

signos de interrogacin
(?)

jiskht'awi chimpu

psa marandu

tapuq sanampa, tapuq


tuyru

slaba

arsulla, arsu

eejai

phatmi, simiki

silabear

arsullachaa

eejaimongeta

phatmiy

81

castellano

aymara

guaran

qhichwa

silueta del texto

qillqa ch'iwi

mbaekuatia jeteka

qillqap muyuynin, qillqap


llanthun

silvestre

uri, wasa uywa, siriri

anarupigua

jallqa

simblico

unancha, chimpu

aecha

unanchasqa

simbolizar

unachaa, chimpuchaa mojanga

unanchay

smbolo

uancha

tanga

unancha

simetra

kikpachani

jayovai

khallu

simple, tonto

jasa

iarakuambae vae

llunllu

simplificacin

jasaptayawi

emomichi

llunlluy

simplificar

jasaptayaa

momichi

llunlluchay

sin valor

chaniwisa

emokire mbae

chaninnaq

singular

sapa

jaeio

sapa

sinnimo

kikpa amuyuni, kikpa


chuymani

kikinniq, kikinyuyaq simi,


kikiniq

sintaxis

amuyu sara, amuyu sawu eemoesroka

rimay iqichay, rimay


awariy, yuyay awariy

sistema

llika

mojendapo

llikacha, sistima, awari

sistema circulatorio

sirka llika

rayi rugui rape

yawarllikachay

sistema digestivo

manq'a llika

tembiu rape reta

mikhuy llikachay

sistema nervioso

samana llika

atarayi reta

anku llikachay

sistema respiratorio

samana llika

pitu rape reta

samay llikachay

sistematizacin

llikachawi

emojendapo

anchariy

sistematizar

llikachaa

emojendapoka

awariy, llikachay

sitio pantanoso

siniya

kiyea renda

qhuchi

situacin

kunaymana luraa

keri i vae

imaymana ruway,
situwasiwn

situacin (didctica)

sarta (yatiqawi sarta)

kiri (emboe)

yachachiy mit'a

soborno

chilta

mboepi guiari

llukiy, llukiykuni

sobre

laphi wayaqa

iarambo

raphi wayaqa, chaski


jallch'ana

social

jaqi tama

tekoi

susiyal, qutu llaqta, qutu


kawsay

sociedad

jaqi tama

omoiruru

juu runa

socorrer, ayudar

yanapt'aa

embori

jawmay (L)

socorro, ayuda

yanapt'a

embori

jawmay (L)

soldadura

qhuria

iero mboya

chapi

solidaridad

phayna, jayma, ayni,


ayniwi

yoparareko

ayni, ayninakuy

82

castellano

aymara

guaran

solidario

khart'ayasiri

solidificarse (segn de
qu)

tikt'aa

slido

chuki, ch'ullqhi, thuru

solubilidad

chullua

sombrero

chuku

kandiru

muchiku, chuku, chharara,


liq'i

sonido

salla

ipu

uyarikuq

sopa de letras

qillqa k'ana

kuatia rka

qillqa jilli

yeyoko

chapana

soporte

yoparareko

qhichwa
yanapaysiq
tikayay, rumiyay

tta vae

sallu, rumiyasqa
chulluy

sordo

juq'ara, uqara

iyapisa

ruqt'u, luqt'u

subida

amsta

yeupi

wichay

submltiplo

miraqaa

sullk'a thatki

subprefecto

llaqta sullk'a kamachiq

subrayar

sich'inchaa, sirqia

mboyeai

siqichay

subsistema

llika manqha, jisk'a llika

sucesin

arkasiwi

yoaikue

mitan mitan, qhatin


qhatin, qhipan qhipan

suceso

lurawi

oasague

karqusqa, karquy

sudor

jump'i

riai

jump'i

suelo

uraqi

ivi

pampa

suerte

chiripa, khuya

tekopo

ataw (L), sami

sufijo

saphi phuqhachiri

jaiapi

k'askaq

sufijo enftico

qhanacha saphi
phuqhachiri

sinchiyachiq k'askaq

sufijo marcador de
persona verbal

jaqi uacht'a
saphiphuqhachiri

runa rikuchiq k'askaq

juch'uy llikachay, juch'uy


awariy

sufijo marcador de tiempo pacha uacht'a


verbal
saphiphuqhachiri

pacha rikuchiq k'askaq,


pacha k'askaq

sufijo nominal

suti saphi phuqhachiri

suti k'askaq

sufijo verbal

aruchiri saphi phuqhachiri

rimachiq k'askaq

sugerencias de los padres

tu iemboeta reta

tata mamakuna
munasqanku, siminchay

sugerir

amtayaa

eemoe

siminchay

sujeto

suti t'aqa, lururi, suti

kia, mbae, mbaeapoa

ruwaq, imaq

suma

jakhthapi

moir

yapay, sumay, yayay

sumando

jakhxatayasiri

moirka

yapakuq, sumakuq

83

castellano

aymara

guaran

qhichwa

sumar

jakhthapia

emoir

yapay, sumay, yayay,

superficial

tumpa tumpa

iaramboio

jawa jawa

superficie plana

pampa

pirambo ipe

sillp'a pampa

superficie, relieve

muytapampa

pirambo

pampan

sur

aynacha

arayevi

qulla

sustancia

sustansya

ijaiete

sustansiya

sustituir

lantichaa

mboekovia

rantichay

sustituto

lantichiri

omboekovia

ranti

tabla

talwa, siqichjata, sich'i


jamuqa

ivira

llapasa k'ullu, maru, tawla

tabla (hecha con lneas)

siqichjata

pike

mast'awa, tawla

tabla de madera

talwa

iviraipe

llapsa k'ullu, maru

pike moendapegua

sinru mast'awa, sinru


tawla

T
tabla de posiciones
tabla de simple entrada

sapa mantaani siqichjata

tabla, cuadro

sich'i jamuqa

tctica

juk yaykuyniyuq
mast'awa
kuatia esiro

tawla, mast'awa

poki

taktika

tajador

khithua

sirakuapoa

awch'ina

talado, arrasado

chaquta

mokai yasia

chaqusqa (L)

taller

lurasa tantachawi

mboati

tallir, llamk'ana wasi

taln

tayi tayi, wintu

pita

takillpa (L), taykua

tamao

taa, tansa

avei

chhikan, sayaynin

tambor

wanqara

anguaguasu

wankar

tangram

saltanatawi

mbaetecharai

tamran

tapa

qhaphaa

iarambogua

kirpana

tapa del libro

panka janxata

eeriru pire

p'anqa qara, p'anqa qhata

tarntula

apsanka

riguoriguo

apasanka (L)

tarea

lurawi

mbaraviki oyapo vaer

ruwana, ruway, tariya

tasa

tasa, unxataa

tasa

tasa, awincha

tataranieto

allchina allachhipa, allchi timimino yuapiye

ch'upullu

teatralizar, dramatizar

kikpayanaa

aranway

84

janga

castellano

aymara

teatro

guaran

qhichwa

mojangaa, mbaechaka
renda

aranwa (L)

apopisika

ruwapayay, tiknika

tcnica

lurawi thakhi

tcnica tradicional

nayra luraa thakhi

tcnico

ch'amanchiri

ipoki

ruwapayaq, tikniku

tecnologa

lurawi

mbaepokiapo

ruwapayay

tecnologa y conocimiento yatita aski lurawi


prctico (rea)

mbaeprapo jare arakua


katu pegua
mbaepokiaporegua

ruwapayay yachapayay
kamay

tecnolgico

mbaeprapo

ruwapayasqa

ruwakipay ruwapayay,
ruwakipay tiknika

tejer con palillos

p'itaa

mbaapo ieropegua

p'itay

tejer en telar

sawua

mbaapo

away

tejido de las costillas

aycha

ruka

llaphin, laphi

tejido orgnico

aycha

telfono

jayata parlaa

eerape

telegrama

jisk'apta iwxa

mbaekuatia, eemondoka karu qillqa

tema

yatiwakichawi

jesegua

yachay, tima

temas transversales

qipa yatiwakichawinaka

yearasaregua

mini yachay

temblar, sentir escalofros kharkhatia, laqhaqia

oririi

chukchuy (L)

temor

jiwtaa, axsaraa

kiye

manchay

temperatura

junt'u, pacha llapha

takuvo

pacha k'ajay, llaphi

temperatura ambiente

pacha junt'u

araivipo takuvo

llaphi

tendn

anku

rayi

anku (L)

teido

tiia

emboyigua, mboyigua

tullpuy

tercer ciclo

kimsiri sarta yatiqawi

emboeapiapi mboapia

kimsa yachaqay muyu

tercero

kimsri

mboapia

kimsa iqi

tercio

layu

pisamboapi

kimsa phatman

termal

jurmiri

iaku

q'ui pukyu (H)

terminar un trabajo

lura tukuya

mbaraviki opa oyapo

pallway, tukuchay

isauroka

t'inta

termita

aycha
karu rimana

termmetro

junt'u tupua

takuvojaka

llaphi tupuna

terremoto

uraqi khathati, uraqi


unxtawi

ivikana

pacha kuyuy

territorio

pacha

ivi

pacha, suyu

testculo

q'uruta

tapiari

q'uruta

testigo

ujiri, aruqiri

oechague vae

awti (H), rikuq

testimonio

aruqa, arxayt'awi, ujawi tekokuaka, tekomoai

kawsay willay

85

castellano

aymara

guaran

qhichwa

qillqa
texto

qillqata

mbaekuatia

qillqa

texto cientfico

yatxatata qillqa, amawt'a


qillqa

arakua mbaekuatia

yachay qillqa

texto de lenguaje

aru qillqata, aru panka

mbaekuatia eeregua

qillqakamana

texto de matemtica

jakhuwi qillqa, jakhuwi


panka

mbaekuatia papakaregua

khipukamana

texto escrito

qillqata

mbaekuatia kuatia pegua

qillqasqa qillqa

texto explicativo

qhanacha qillqa

moesaka mbaekuatia

riqsichiy qillqa

texto expositivo

uacht'a qillqa

mbaekuatiapoka echauka rikuchiy qillqa

texto histrico

sarnaqawi qillqa

mbaekuatia tekoasa

awpakamasqa qillqa

texto informativo

yatiyawi qillqa

mbaekuatia moerkua

willay qillqa

texto instructivo

kamachi qillqa

mbaekuatia yeokuai

kamachiy qillqa

texto instructivo para


armar algo

luraa kamachi qillqa

mbaekuatia yeokuai mbae ruwana qillqa


oyeapovaer

texto numrico

jakhuwi qillqa

mbaekuatia
mbapakaregua

yupay qillqa

texto oral

arsuta

mbaekuatia yurupegua

rimasqa qillqa

textual

aruchata

mbaekuatiaregua

qillqachasqa

tarapo javicha vae

allwin

textura
tibia

pichu

tiempo

pacha

ara

pacha

tiempo antiguo

nayra pacha

arakae

awpa pacha, wayma


pacha

tiempo de descanso, de
ocio

samaa, samawi pacha

mbutuu ara

jawkay pacha, samay


pacha

tiempo futuro (verbal)

jutiri pacha, qhipa

kuri pegua

jamuq pacha (-saq)

tiempo pasado (verbal)

nayra pacha

oasague

awpa pacha, wayma


pacha, yallisqa pacha

tiempo pasado conocido

ut'ata nayra pacha

arakae yaema

riqsisqa awpa pacha (rqa)

tiempo pasado no
conocido

jani ut'ata nayra pacha

arakae yeyema

mana riqsisqa awpa


pacha (-sqa)

tiempo presente (verbal)

jichha pacha

aave

kunan pacha (-ni, -nki, -n,


-nchik, -yku...)

tiempo verbal

aruchiri pacha

eeapo keri pegua

rimachiq pacha

tierra clida

junt'u uraqi

jakuvo ivi

jump'i llaqta (L)

tierra comunal para


sembrar

aynuqa

koo

manta, ayllu jallp'a,


chhuqu jallp'a

86

castellano

aymara

guaran

qhichwa

tierra semiclida

q'ui uraqi

jakuvoave ivi

chawpiyunka (L)

tierra, mundo

uraqi pacha

iviapua guasu, iviguasu

tiqsi muyu, tiqsi pacha

tta

k'urki (L), tipa

tieso, duro, inflexible


tigre

uthurunku, titi

yagua, yaguapara

uthurunku

tijera

khuchhua

yetapa

k'utuna

timbal

tixi tixi

angua, tambora

putuka (L)

mboyiguaka, praka

khusku

tinte
titular

qillqa suti

jaete kavi

jukari

ttulo

qillqa suti

tee

jukari suti, qillqap sutin

tiza

tisa, pachachi

tisa

iskuna, iska

tobillo

kayu wich'u

pioa

chaki muqu

todo

taqi

opaete, pve

llapa, tukuy

toldo, carpa

tultu

asoika

karp'a (L)

tolerancia

ist'awi

piaguasu, piakavi

tuliransiya

tomate

tumati

tomate

ch'illtu

tonelada

karma

poiete

tunilara, p'umpu tupu

tonelada mtrica

karma chiqta

poiete piyovake

thatki tunilara, thatki


p'umpu tupu

tonto, aturdido

luqhi

jopa jopaecha vae

kaqka (L)

torcer hilo de dos ramales k'anthia

poyouvi

kawpuy (L)

tordo

guiru

chuchi (L)

tormenta, borrasca

tutuka

ivituai

tamya (P)

torno

turnu

yereka

llink'i k'uyuna

tostacin

jimp'ia

oimbeapo

paruyachiy

tostar

jamp'ia, paruchaa

oimbe

paruyachiy

trabajo comunitario

kumuna irnaqawi

mbaraviki pve

mink'a, ayllu llamk'ay

trabajo difcil

ch'ama irnaqawi

avai mbaraviki

ch'amay (L)

trabalenguas

aru chinja

kyepokoi

qallu watana

tradicin

marica sarawi, pacha


sarawi, lurakipawi

teko

ruwakipay, yachakipay

tekoiomai

ruwakipay

tradicional
traducido

jaqukipata

eemboasa

tikrasqa

traductor

atamiri, aru jaqukipiri

eemboasavae

simi tikraq

tragar (comida)

uqua

omokoi

millp'uy (L)

trama

qipa

transcurrir del tiempo

pacha sara

ararupi

muyuynin

transformar

mayjt'ayaa, mayjaru

poepi

wakjinayachiy,

mini

87

castellano

aymara

guaran

tukuyaa

qhichwa
jukjinayachiy

transparencia

qhanancha

oyekuakatu

ch'inkill (L)

transparente

ch'uwa

oyekua katu

ch'uya

transportador

churu tupuri, k'uchu tupu emboapua poka,


kipijaka

k'uchu tupuna,
apaykachaqi

transversal

qipa

yearasa

mini yachay

trapecio

qhapana

moyoike

putuku

trayectoria

sarawi

guatarenda

puririynin

trbol

layu layu

trece

tunka kimsani

paandepo mboapi

chunka kimsayuq

treinta

kimsa tunka

mboapipa

kimsa chunka

tres

kimsa

mboapi

kimsa

tres mil

kimsa waranqa

mboapi eta

kimsa waranqa

tres por ciento

sapa patakata kimsa

mboapi pakaraika

kimsanninchisqa,
pachakmanta kimsan

trescientos

kimsa pataka

mboapipopa

kimsa pachak

triangular

mujina qawaya

pike mboapika

kimsak'uchu, kimsap'allqa

tringulo

mujina

mboake

kimsak'uchu

tringulo acutngulo

k'ullk'u mujina

tringulo equiltero

kikpaqawaya mujina

mboake yikeyova

chiisku kimsak'uchu

tringulo escaleno

paya kikiqawaya mujina

mboake mbokeavi

mujiniti kimsak'uchu

tringulo isscesles

mayjaqawaya mujina

mboake mbokeyova

q'imina kimsak'uchu

tringulo obtusngulo

qhanqha mujina

tringulo rectngulo

sayt'u mujina

ispinku (L)

k'ullku kimsak'uchu

k'aqcha kimsak'uchu
mboake kisi

tribuna

chiqan kimsak'uchu
pata pata (L)

tridimensional

kimsa tupuni, kimsa uta

kimsa tupuyuq,
kimsachasqa tupuyuq

trilla

ira

chhalluy, t'ustuy

trillar

iraa

chhalluy, t'ustuy

trilln

lluna

trimestre

kimsa phaxsi, layu phaxsi mboyasi yasia

kimsa kimsa killa

triplicar

kimsachaa

omoiryeye

kimsachay (L)

mboaipi

wamp'ar

trpode
trituracin

t'unjawi, qanqu

monguruvi

t'unaray

triturar

qanqua, t'unjaa

mongui

t'unay, p'aruy, qhunay

trompas de falopio

jakaa waxra

membiriru yuru

falopiop suquchan,
uwulup annin

88

castellano

aymara

guaran

qhichwa

trompo

turumpu

torpo

p'isquynu

tropa, piara

tama

reguasu

jara (L)

trpico

yunkasa

takuvorenda

yunka, q'ui jallp'a

trueno, descarga elctrica q'ixu q'ixu,

ama engata

kuununu, q'aqya

trueque

turka, chhala

yepoepi

yankiy, turkay, chhalay

tubrculo

amka

tuberculosis

tisiku

tutano, meollo

parpa

tutano, meollo

parpa, chilina

putu

chillina

turbacin,
atolondramiento

p'iqi muyu

jopajopa

thamqu

turbarse, atolondrarse

p'iqi muyua

jopajopaecha

thanqukuy

turno

ira, mit'a

mbotoka

punta, mit'a

tutor

uywiri, wawa ujir

omee arakua vae

wawap waqaychaqin

ubicacin

ukankawi

jenda

tiyakuynin

lcera

llilli

piakuvo

llilli (L)

ltimo

qhipri

yapi

qhipapi, qhipakay,
qhipaiqi

ltimo, menor de todos

sullka

taikueguaete

ch'ulli, qunchu puchu

ua de las personas

sillu

pape

sillu

ua de los anmales
(pezua)

sillu

mimba ipis

phapa

unidad

sapa, maya

unidad (de medida)

mayaki, tupu

meteivae

sapan, illa

unidad de millar

maya waranqa

meteivae etati

waranqap sapan,
waranqap illan

unidad de milln

maya junu

meteivae etata

junup sapan, junup illan

unidad didctica

yatiqawi t'aqa

emboe guataka imboyao yachachiy illa

unidad social

jaqi mayachthapiwi

metei rami

universal

taqina yatita

universidad

jach'a yatia uta

emboerendaguasu

jatun yachaywasi

universo

uraqi

ara

tiqsi muyu

papa
uutini, kuperasi

surq'an unquy, tisi unquy


chillina

sapan, illaq, juklla

runa, susiyal illa


pampa pampalla

89

castellano

aymara

guaran

qhichwa

uno

maya

metei

juk

rea

yaq'a

kuarur oyeapo vae

t'anqullpa (H)

urinario

yaq'awi

kuaru rape

jisp'ana (L)

urticaria

mara

rete amandau, remii

mara (L)

usar

mirq'ia, apnaqaa

oiporu

kuspay

uso

apnaqawi

poru

apaykachay

utensilio

ynaka

tembiporu

utinsiliyu

tero o matriz

jakaa

membiriru

kisma, maru

til

yni

i ka vi

chinichi, kananpuni

tiles escolares

yatichawi ynaka

tembikuatia reta

yachaqana matiriyal

utilidad

wakiskiri, yni apnaqawi yeporukatu

allinnin, chanichi,
yanapaynin

utilizar la plomada

uypaychua

juypay, juypachiy (L)

oiporu iero moangaa

vula

utukukllu

V
vacilar, titubear

payachasia,

emongeta guiari

iskaychakuy (L)

vacuna

wakuna

vakuna

ch'ikwana q'iya, wakuna

vagina

chinqi

tat

rakha

vaina de leguminosas

chaqallu

jopearusu

rip'a (L)

valiente

sinchi

jatngatu

sinchi, sinch'i

valle

qhirwa, likina

ivitipu

walli

valle alto

pata likina/qhirwa

ivitipu ivate

pata walli

valle interandino

likina

valor

chani

epi

valor moral

chuyma chani

mbaerrviapt marangature sunquyuq

valor posicional

chani siqi, chani saya

tendaepi

valor relacional

niya phuqhata chani

valorar

chaninchaa

mboeriviapi

chaninchay

vapor

jujuri

jakuvo

wapsi

vapor, vaho de la olla

jujuri

jakuvogue

jipya, wapsi

variable

mayjacha

yuavigue

variedad dialectal

mayja arsu

eeyoavimi

awray rimay

vaselina

wasilina

vserina

wasilina

90

chawpirana
chanin
kiti chanin, chiqan chanin
tinkunayay chanin

castellano
vasija de arcilla

aymara
sau

guaran

qhichwa

ivi yapepo

chumpa (L)

vasija de boca muy ancha wirkhi

iyuru guasu

chaway (L)

vaso

wasu

vaso

iriri

vaso de calabaza

mathi

ia

mati, mathi

vaso de cermica

sau qiru

ivi vaso

sau

vaso de madera

k'ullu qiru

ivira vaso

qiru

vaso de oro

quri qiru

korepotivera vaso

quri akilla

vaso de plata

qullqi qiru

korepoti vaso

qullqi akilla

vecino

uta masi, uta qurpa

yiviripegua

sispaqi, chimpaqi, wasi


masi

vegetacin

aliwi

kaa

qhura

veinte

paya tunka

mokoipa

iskay chunka

vejez

awki,

ndechi

machukay, payakay,
yayakay

vejiga

yaq'allachi

kuaruriru

jisp'aypuru, phukuchu (L)

vela

achiwa

vera

wila

vello

t'arwa

raa

sapra, millwa

velocidad

jalaa, laqa, jank'a

akua, siriki

millwa, phullu, saphra,


wayralla

velocidad mxima

sinti jalaa

ttayae osii vae

velocidad mnima

turpa jalaa

mbegue katu osii vae

vena

sirka

rayi

sirkpa, riri (L) sirk'a (H)

vena, veta de metal

qhuyala sirka

korepoti renda

sirk'a

venado

taruka

guasu

urina

vendedor

alxiri

omaemee vae

ranqhaq

mbayachi

miyu

veneno
ventana

t'uxu

vituke

qhawana, t'uqu

venturoso, afortunado

sallqani

yeroviakatu

illayuq (L)

Venus (planeta)

ch'aska (L)

verano

jallu pacha

kuvoara

puquy pacha, ruphay mit'a

verbo

aruchiri

eeapo

rimachiq, imachiq

verdura

ch'iwa

kaavo

wirtura

verificar

chiqatapa yatia,
ukhamatapa yatia

yaecha kavi

llanchhiy

verruga

sirk'i

tova pire, kita

tikti

verso

t'aqa arsu

eepor jisi

rimaylli

vrtice

q'achi, phich'u, chiru

kipiti

k'achi

91

castellano

aymara

guaran

vescula biliar

jaru jaru, mulla

veta

qhuyala sirk'u

veterinario

uywa qulliri

mimbapoanoavae

uywa jampikamayuq

va frrea

makina thakhi

takka rape

suchuna an

va lctea

pacha jawira

andurape

ch'aska mayu

viajar

saraa, mitmaa

oguata

ch'usay

viaje

sara, mitma

guata

ch'usay

vicepresidente

arkiri mallku

viernes

wirnisa, ururru

arakuera

ch'askachaw

viga

q'iru

ngoma

chakapa (L)

vigilante

unch'ukia, iasia

angarekoa

t'ukrikuq

vigilar (a alguien)

watiqaa

katro

chapatiyay, t'ukriy

vigilar (las chacras)

watiqaa

angareko

arariway

vincular

jaqhthapia

emboya

t'inkichiy, watachiy

vnculo

jaqthapi

violada

anita

mbia opoko kuare


ipiakotia reve

chankasqa

violar

ania, anqhachaa

mbaeavi

chankay, p'akiy

virgen

puruma

iyoambae, kuare
osorombae

llump'aq

virtud, bondad

chuymani

piakavi

allikay

viruela

wila warsta

mbirua

juch'uy muru unquy, muru


unquy

viruela o sarampin

sarampiya

virus

ch'imi laq'u

viscera

piairo, itapiaregua,
piaupia

qhichwa
jayaqin (L), jayaq'i
sirk'a

suyu sullk'a kamachiq

t'inkina, watana,
t'inkichina, watachina

muru unquy
mbae iki oyekuambae

ch'ii khuru, miyu

ipere

at'i (L)

visita

watua, tumpaa, purt'aa mboupa

waturikuq

visitar

watua, tumpaa, purt'aa pou

watukuy, waturikuy

vitamina

witamina

vitamina

witamina

vocabulario

aru pirwa, amtasia


arunaka

achengeti, eeati

musuq simi, yuyariy simi

vocabulario pedaggico

yatichawi arunaka

eeati mboepegua

yachachiy simi

vocal

sallani

eptue

uyaywa

vocales nasales

usu sallani

eptue apguapegua

sinqachasqa uyaywa

vocales orales

arsu sallaninaka

eptue yurupegua

rimasqa uyaywa

volcn

mult'suri qullu

tata iviiguigui e vae

92

castellano

aymara

guaran

qhichwa

volumen

ukhankha

phatu, sayay

voluminoso

phathu

phatu

voluntad

munata

kiringatu

munanayay, munasqan

volver a hacer

lurakipaa

eyapoye

ruwakipay

vomitar

kutiyaa, lansaa

gue

jayruy (L)

W, Y, Z
watiya

wathiya

wathiya, watja

yuca

yuka

mandio

rumu

yungas

yunkasa

yunga

yunka

zampoa

phusa, siku

spoa

antara, siku

zancudo

wanyi

ati

wanwan (L)

zona

maya chiqa

iviapi

suyu

93

S-ar putea să vă placă și