Sunteți pe pagina 1din 4

JEUDI22JANVIER2015

Entretiens
post12h00,parPierreAlonso
1commentaire

BIGDATAISALGORITHMINGYOU
Nouveauchampdedominationetdecommercialisationdumonde,lacollectedinformations
numriquesviadesalgorithmesrestelargementimpense.Sansdouteenraisondelacomplexitdu
sujet.Tentativedclaircissement,avecAntoinetteRouvroy,chercheuseetspcialistedela
gouvernementalitalgorithmique.
Cetentretienatpublidanslenumro17dArticle11
*
Jedonne,tudonnes,il/elledonnenosdonnes.Lesdatasontlenouvelornoirquesedisputentgouvernementsetgantsdunumrique.Parfois,
lespremiersseserventmmetoutsimplementchezlesseconds,commelamontrlexistenceduprogrammePrism,lunedesnombreuses
rvlationsdEdwardSnowdenlanciensoustraitantdelatoutepuissanceNationalSecurityAgency(NSA)amricaine.Parunetentativede
retournementculottdelasituation,lesartisansdelasurveillancedemasseetdelaprsomptiondeculpabilittententdeseddouanerenpointant
lacollectetentaculaireopreparGoogle,Facebooketconsorts.Leurargument:vouspopulationfilezbienplusdesentreprisesprives!
LesquellesrpondentquepasdutoutUncerclesansfin.
Cesenfumagesetfauxdbatsempchentdepenserlatransformationdenosviesendonnes,ensignauxinfrapersonnelsquinefontsens
quagrgsetmoulinsparmillions.Ennatunpouvoirdungenrenouveau,lagouvernementalitalgorithmique,expliquelachercheuse
belgeAntoinetteRouvroy1.

ScnedeMatrix
*
Aucommencement,ilyalesdonnes.Questcequunedonne?
Onparleaujourdhuideplusenplusdesdonnesbrutes,paroppositionauxdonnescaractrepersonnelle2.Danslecontextedesbigdata3ou
dudatamining4,lesdonnestraitessontellesmmesassignifiantes:ellesnidentifientpasunepersonne.
Demonpointdevue,ellesconstituentdenouveauxobjets,danslamesureoellessontproduitespardesoprationsdedcontextualisation,de
dsindexation,depurificationdetoutesignificationpersonnelle.Ellesnesontpassignifiantesindividuellement,maissontagrgeablesavec
dautresdonnesrecueilliesdansdescontextestemporelsetgographiquesdiffrents.Ellespermettentainsidecrerdesprofilsoudesmodles
decomportementquineserapportentpersonneenparticuliermaisdsignentdestrajectoirespossibles.
Lesdonnesnefonctionnentpascommedessignes,leslmentstraditionnelsdelasmiotique.Pourquunsignesoitsignifiant,ilfautquil
reprsentelachosequilsignifie.Parressemblance(commelesicnes),parconvention(commelessignauxroutiers)ouparlesouvenirdun
rapportphysiqueaveclachosereprsente(commelestracesouempreintes).
Lesdonnesbrutesnefonctionnentpasainsiparcequellesneressemblentrien,nefontvidemmentpassigneparconvention(personnene
dcideaprioridelasignificationleuraccorder)etneconserventaucunlienmatrielavecungestephysique(ledoigtquifrappeleclavier,par
exemple).Cesontdoncbiendenouveauxobjets,quiserapprochentplusdusignalquedusigne.JemenrapporteiciladfinitiondUmberto
Eco:unsignalestcequiestcalculable,malgrlabsencedesignification.
Cestdoncunpotentiel?
Commecesdonnesnesontpassignifiantes,quellesneconserventaucunliendirectaveclesindividus,quellessontsouventanonymises,
dcontextualises,ellesparaissenttriviales,peumenaantes,ycomprispourlavieprivedesindividus.Maisellesvontservirproduireune
formedemodlisationdusocialetducomportementquiauradeseffetstrsconcretsdegouvernementsurlesconduitespossibles.
Lorsduneinterventionrcente,vousavezdfiniladonnebrutecommetexturemmeducapitalisme...
DansMillePlateaux,CapitalismeetSchizophrnie,GillesDeleuzeetFlixGuattaridfinissentlecapitalismecommelalibrationdesfluxdans
deschampsdterritorialiss.Cettelibrationncessitedesoprationsdedcodage.Lessignesquiontdelasignificationpournousenontgrce
auxcodagespropreslasocitdanslaquellenousvivons.Lescodesdintelligibilitnouspermettentdelescomprendre.

Ici,ilyaundcodage.Cestdireunesortedabstractionsurfonddecompltedcontextualisationquisupprimedespossibilitsdintelligibilit
danslesprithumain.Lecapitalismefonctionnedecettemanire,enextrayantnotammentdeleurcontextedevielesmoyensdeproduction.
uvredeLeandro
Castelao
Enquoiconsistelephnomnedebigdata?Cestunesimplejuxtapositiondedonnesbrutesouune
agrgationintelligente(grceauxalgorithmes)desdonnesbrutes?
Ilsagitdaborddunphnomnedepertedecontrle.Ilyabigdatalorsquedesseuilsdequantit,de
complexit(lesdonnessontrecueilliesdansdescontextestrsdiffrents)etderapidit(ellesprolifrenten
tempsrel)sontatteints,detellesortequecesmassesdedonnesnepeuventplustregresparlestechniques
traditionnellesdebanquesdedonnes.Lexistencedesbigdataconstituedoncunesortedaveudefaiblesse,
lequelrenvoieencreuxnotreincapacitadministrercesmassesdedonnesautrementquensoustraitant
leurgestiondesalgorithmes,dontonconnatdemoinsenmoinslefonctionnement.
LesbigdataoffrentdenouvellesmaniresderendrelemondesignifiantMichelFoucaultparleraitdun
nouveaurgimedevritsurlabasedelapureinduction(etnondelacausalit),entempsrel,dansdes
modlesquisaffinentenpermanenceCestvraimentunchangementdeparadigmedanslemodede
productiondecequonconsidrecommelerel.Lespossibilitsouvertessontgigantesquesdanstousles
domaines:lemarketing,laconnaissancedesconsommateurs,lastronomie,lhistoire,larchivage
Danslemmetemps,lesbigdatatransformentdenombreusesdisciplines,pastoujourspourlepire.Elles
permettentdeprendreencomptedesmassesdedonnesquondevaitignorerauparavant.Donnentlimpression
davoirunaccsplusexhaustiflaralit.Satisfontlemythedunaccsimmdiatettotalcellecisanspasser
parquelquereprsentationquecesoit.Unrvedimmanencequonalimpressiondevoirseraliser.
Lutilisationdesbigdatanestellepasleprolongementtechniqueetlogiquedelastatistique?
Lesfinalitsdelastatistiquetraditionnellessonttrsdiffrentesdesoprationsstatistiquesdudataminingoudesbigdata.Lastatistique
consisteobjectiverdeshypothsesfaitesapriori:elleestunmoyendepreuve.Ledataminingaucontrairefaitsurgirdeshypothsesdurel
numrisluimme!
Lestechniquesaussisontdiffrentes.Lastatistiquenetientpascomptedespointslesplusloignspourcalculerunemoyenne,carilssont
perturbateurs,gnrateursdebruit.Lescapacitsdecalculsontlimites.Avecledatamining,ilestpossible,grceauxpuissancesdecalcul,de
tenircomptedetout,ycomprisdespointslesplusloigns.Lanotionmmedenormal,denormalit,demoyennedisparat.
Cequidonnelillusionduneretranscriptiontotaledurel,voiredunddoublementdurel?
Lerelnumrispeuteneffetsemblertrelerelluimme.Commeilnyaplusdeslectiondedonnespardesacteurshumains,donc
faillibles,onalimpressiondunetrsgrandobjectivit.Latotalitdesdonnestantactualiseentempsrel,lemondenumrisparat
reproductionexactedumonde.Lanotiondemdiation,dereprsentationenfaitlesfrais,commepourconsacrerlemythedelaccsimmdiatau
reltelquilest.
Ilyaunrisquedeconfondrelerelaveclerelnumris?
Oui,parcequeceprocessusprsentedesaspectsextrmementperformatifs.Cequinestpasnumrisounumrisable,quecesoitladtresse
humaineoudescirconstancesparticulires,cequinerentrepasdanslescases,naplusvoixauchapitre.Cettevolution,quiparattrsobjective,
estenfaitprofondmentinjuste:onsaittrsbienquelatotalitdurelnestpasmiseennombres.
Cetteimpressiondereplidelaralitlintrieurdelaralitnumrise,cettetotalisationcestpresqueunrgimetotalitairenumrique,
risquedefairedisparatreladistinctionentrelemondeetsareprsentation,etdonclapossibilitmmedelacritique.Onpeutcritiquerla
reprsentation,commeoncritiquaitlesanciensobjetsstatistiques,quintaientpasassezreprsentatifsoumalconstruits.Tandisquelerel
numrisvareboursdelidequelesavoiresttoujoursconstruit,etdonccritiquableenfonctiondesconditionsdesaconstruction.Sicenest
plusconstruit,cenestpluscritiquable.Cestunenjeufondamental.
Commentcritiquerefficacementleseffetsdepouvoirengendrs?
Lacritiqueestdautantplusdifficilequelepouvoirnapparatpascommetyrannique.Pourfonctionner,cemodedexercicedupouvoirabesoin
quenousnoussentionslepluslibrepossibledenousexprimer,quenousdonnionsunmaximumdedonnes.Ilnenouscontraintpasdansnotre
expression.Aucontraire!DsquevoustesconnectsurFacebook,unchampvousproposedevousexprimer!Cestexactementlinversedu
mondeorwelliendanslequellalibertdexpressiontaitlennemidupouvoir.Noussommesenquelquesortegouvernsparnotrelibert,cequi
rendlacritiqueextrmementdifficile.
Etnoussommesconsentants...
Ilfaudraitpluttparlerduneffetdadhsion.Nosprofilssontsimultiples,adaptablesetadaptsentempsrelquenepasvouloirtreprofil,
cestnepassevouloirsoimme.Danscemodedegouvernement,lautoritnestplusassumeparpersonne,sinonparnousmmes,parles
trajectoiresquinoussontassignestitredundestinidentitaireconduisantuneclturedelindividusurluimme.Cequicorrespond,dansun
certainsens,lidaldesannes1960nepastregouvernparautrechosequenousmmes.
Lamultiplicitpresqueinfinidesprofilscrspermetdersoudrecequevousappelezloxymoredelapersonnalisationindustrielle...
Cestparadoxal:lapersonnalisationtrsfinenesaccompagnedaucunerencontreentredesindividusquinontplusexprimerleurpropre
dsir.LeprsidentdeGoogleaainsiexpliququildeviendrabientttrsdifficilepourlesindividusdevouloirquelquechosequinapast
prvupoureuxparsafirme.Danscecadredisparaissentlexpression,lefaonnementdenospropresdsirs,ainsiquenotremaniredeles
exprimerautrui.
Nousnousexprimonsourencontronsquelquunparcequenousressentonsunesortedemanque,dinsatisfaction.Sitoutestprvuparune
providencenumrique,nousnavonsplusbesoindecetespacepublicpourexprimernosenvies,nosdsirs.Lasphreindividuelleestgave,
volontairementounon,demanireviterlecommun.
Personnenedtientcepouvoir?Mmepaslescrateursdalgorithme?Ouceuxquilespossdent,commeGoogle?
Cesttrsdilu.Ceuxquifaonnentlesalgorithmesnesontpasdtenteursdupouvoir,carilsnexploitentpaslesdonneseuxmmes.Dautant
plusquilssoustraitentleurboulotauxalgorithmes(lemachinelearning),lesquelssontautoapprenants.
Parcontre,ceuxquisontautoriss(ouquisautorisent)exploitercesdonnesdesfinsdeprdationdtiennentunpouvoirimportant.Ilsvisent
parexempleletempsdattentiondesutilisateursdInternetetciblentleurespacedevieaveclapublicitindividualise.GrcelInternetdes
objets,despublicitspourrontsafficherdansnosespacesprivs,surnosfrigosousurdautresobjetsdomestiques.Lesindustrielsetles
commerciauxtirentainsilesmarronsdufeu.Demmequelestatssurveillants,commelestatsUnisaveclaNSA.

Lacibledecenouveaupouvoirparatdavantagetrelefuturqueleprsent...
Ilseconcentresurlincertituderadicalelieaufaitquenoussommesdesindividusqui
nouspensonslibres,avecunepossibilitdenepasforcmentfairetoutcedontnous
sommescapables.Alorsquelesalgorithmesappliquslascuritconsidrentque
lindividususceptibledecommettreunacteterroristeestdjunterroriste,commesil
avaitcommislactedontilestphysiquementcapable.
Spinozaexpliquaitquenotrepuissancevientdenotrecapacitnepasfairetoutcedont
noussommescapables.Cettepossibilitderetenueestessentielle.Mmesinousne
sommespasdestresabsolumentlibres,rationnels,autonomes,ilexisteunesortede
marge.Etcestprcismentcettedernirequiestlacibledelagouvernementalit
algorithmique.Ilsagitensommedelexcsdupossiblesurleprobable.
Enquoicegouvernementdufutursedistinguetildelaprvention,quiconsisteempcherlaralisationdactesjugsillgauxou
immoraux?
Laprventionpasseparlidentificationdescauses,puisparuneinterventionpourquelecomportementneseproduisepas.Ici,ilnestplusdu
toutquestiondeprvention:lescausessontdevenuestotalementindiffrentes.Laproductiondecemodedesavoirestpurementinductive.Je
parleraisdepremption:ilfautempcher(oufaireadvenir)certainscomportements,sanssesoucierdescauses.Enlaissantdectcesdernires,
onseprivedelapossibilitdeprvenir.
EstceleprolongementdecequeFoucaultdcritproposdelintriorisationdelacontrainte?
Non,cestcompltementnouveau!Danslesdispositionsalgorithmiques,lesujetnexistepas.Leffetdecesdispositionsestprcismentde
rendreimpossiblelesoprationsdesubjectivation.Lanormenestplusconnueparpersonne,ellenestplusvisible,ellevolueentempsrel.Elle
estcompltementplastique,sadaptetoutcequisepasse.Cesystmeneconnatquelesdonnesinfrapersonnelles,lesdonnesbrutesdonc,
agrgesauniveausupraindividuel.
Lobjectifesttrsdiffrentdeladisciplinefoucaldienne,quivisaitlarformedescomportements,soitunesortedemoralisation.Ici,lecaractre
moralestcompltementabsent.Celafaitapparatrelagouvernementalitalgorithmiquecommeneutre,objectiveetnongouvernante.Lacible
nestpaslarformedesindividus,maiscelledescomportementspeuimporteparquiilssontports.
LireFoucaultpermetsurtoutdecomprendrecequiaglissdepuissesanalyses.Aulieudelaproductiondecorpsdocilesparlesnormes,onen
vientlaproductiondenormesdocilesparlescorps.Lanormativitsadaptetouslesmouvements.
Dansquellemesurelagouvernementalitalgorithmiquecomportetelledesfailles?Vousdisiezunpeuplusttquerefuserdtreprofil,
cestserefusersoimme...
Toutvnementestdissqu,parpillenunemultitudededonnesellesmmesragrges.Maisilenreste.LaffairePrismaparexemplefait
bougercertaineslignes.Pasassez,videmment,maiselleaquandmmeconstituunesortedlectrochoc.
AlainBadiouexpliquequesionreconnatunfaitcommevnement,siondcidequecestunpointderupture,unpointderefus,onpeutentirer
lesconsquences.Cequisupposeunedcisionlorigineetsetraduitensuitepardesdcisionsconcrtes.cetgard,laffairePrismestunnon
vnement,malgrlespossibilitsportesparlasituation.Elleacertespermisunecertaineprisedeconsciencedecedansquoionsembarque.
Maisellenapasdbouchsuruneformededbarquement.
Enquoilemouvementdouverturedesdonnespubliques(opendata)peutilconstitueruncontrepouvoir?
Cesttoutfaitinsuffisant.Lesindividusnontaucunepossibilitdetraitercesdonnesdunemanirequifassesenspoureux.Cemouvement
nechangerienauxdsquilibresdepouvoiretdemoyens.Cestdavantageuncachesexe,quirajouteunecoucheaudiscoursdominantfaisant
lapologiedesdonnesetexpliquantquelavenirestdansleurtraitement.
LesdonnesprotgesparlesinstitutionsdetypeCNILetlesgouvernementssontcellescaractrepersonnelle.Maissionprend
lexempledelalaNSA,onserendcomptequellesenourritdemtadonnes5...
Ledroitestcompltementctdelaplaque!Ilfautbiensrcontinuerprotgerlesdonnescaractrepersonnel.Maisonrateunlargepan
delaproblmatiqueactuellesionenrestel.Cestdirequonfaitalorslimpassesurtoutcequiatraitauprofilage,lapersonnalisation,
lhypertrophiedelasphreprive,lapauprisationdelespacepublicetlaprdationpardessocitsprivesdesespaceseuxmmesprivs
desinternautes.
Cetacharnementcampersurlaprotectiondesdonnescaractrepersonnelestcurieux,voiresuspect.Uneccitpareillenepeuttreque
volontaire.Lobjectifseraitilratdessein?
Quoiquilensoit,ceprocessusestminemmentrvlateur.Noussommestellementimprgnsdunecultureindividualistequenoussommes
incapablesdevoircequisejoueaudeldelaquestiondesdonnescaractrepersonnel.Cetaveuglementvadepairavecunmprispourle
commun,pourlespacepublicetpourledbatpublic.
Affichede
Roman
Cieslewicz
*
EnrapportsurA11:
AlexandreLaumonier:Aprslacrisede2007,ilfallaittrouverunenouvellevachelait
jouerlaguguerredesmachines,nousseronstoujoursperdants

1QuioeuvreauseinduCentrederechercheeninformation,droitetsocitdelUniversit
deNamur.
2Unedonnepersonnellecomportedesinformationsrenvoyantlidentitdunepersonne,
quecesoitdirectement(sonnom)ouindirectement(sonnumrodetlphone,sonadresse
IP,sonempreinteADN,etc.).
3Letermebigdatadsignedesensemblesdedonnestrsvolumineux.

4Ledataminingconsistepasserlamoulinettedesdonnes,souvententrsgrandnombre,pourenextrairedusens.Les
moulinettessontaussiappelesalgorithmes.
5Lesmtadonnessontlensembledesinformationsquientourentlesdonnesellesmmes.Parexemple,pourunemail,ilsagit
desadressesIPdelmetteuretdurcepteur,deleursadressestoutcourt,delobjetdumessageetdesadatedenvoi.

S-ar putea să vă placă și