Sunteți pe pagina 1din 258
MARIA INES BARBERO RUBEN L. BERENBLUM i FERNANDO R. GARCIA MOLINA : JORGE R. E. SABORIDO ini HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL Segunda edicion ~ revisada y ampliada Prélogo de Guuo Sari AIRES - BOGOTA - CARACAS, 2p eyods7 £7 ap seiqo seno aime HOMES (ertuseg €7 2p euoneN, popisianuy 4 samy souang 9p pepistaniun) Teipunp joud owen euedwiasep 2g ‘euojsey u9 operouaoy A xosajoid sa (BGT) OoWORYS “3 "y BDYOP 2p onuoureisedaq ep s01NaWIp K operBsag 2p oueye.s9g Ouloo ruadwosop 92 9) -uaujen}ay “opeifsod AopelB ap soueuwses 2 YEN ef 2p sene7 6 ayes ap peyoes @[ wo onpess 05 (ppg) wMeNsKG 7 BEND 9) (E861) so;syoUD}IeU 507 ap BION sy sesaxdrg 2p eUOrsH}{ e| “eoted uD 6 eomuoUOr ‘suoisiy 0] $9 ugBeayerredso ap odes ng “uel 9p feUOIoEN Pepisioniun ua euorsipy uD eumjecusor] 2 Ue epenose osayoudl 5 Wa) eI 2p 522 1ouoag seaaeD ap peya>e, eo e242) eomupusog euOrsiy 2p epeir-ce erosejaud 59 [6 pG1) O¥sBING SA RIG SFTHOLAV SOT WAIL TAG VNILNIOUY VEVIWO V1 V “CezE°UT Aone 9p TLL 6 ie “S28) HE OHBED dias piss 59205983904 507 ofa ed pe) 9 Jog op ouauojut 9p ONEARUEREODETE foegnad "eoupasoroe vido> ¥id6010} Tod erated 0 ero wus) zombyeno uo dejp92p. 340d OvVOLLLD)- S10z BaOPI9D IHOOVN SANOIOIGS 4 @ 1007 ‘W's NOLIGS OdNAD [HIOVIN ‘waret aab on1Sod9p 19 O4DeHL Sopeazaso1 So4psH9P SO] SOPOI, uagranpo epuntag, P-pes-LEs-0s6 NEST one PROLOGO A LA SEGUNDA EDICION UNA REFLEXION SOBRE EL CRECIMIENTO. ECONOMICO Y EL DESARROLLO SOCIAL, les de ingreso per mencionada convergencia no $2 asupuedxe uepesed onb “sesoudusa sopueib f sepau ‘anb exiugsoul pept ust fe eqearD as 1b ejeypaudu} eoiueseU pepLIepYOS B se opEyE] ey onb 7] fg jenBisop e190 ew sede 9p uence sens Boies qauce wonopiy vane esi9 9 ep ied upoerieebo eu seo Uecop SOC Oe [op 1H [o ue HIGLODONISD QuesUD SoU OLED “SOUR SOR oneibi sp cu A souepios Suis seat spool eo opseyeuePnnstt argpl voy je opuoo ox tated Lode “apuaiaion | odwan OU Te a Foptasa poe ono oda pus cklasuo> nyo | 2p OF OOF Pp “uacey of eynepoy & "2qIOUH Luorpensap sou 221 2p ewvez0 soe #01 app ‘open ep Ofer @ uP 95 © ‘ apunas pjoueeleai ns @ uaIquIE) OUIS ida ueIE) e| ap sendsap] 28 and souisjur so} uos seuu2;qord 5o| anbiog Zjenidasuos uoewixoice ese aitieroduuy ue} eas end oa1> gnb 10? ey -—opeatou jap owioo opersy jap oe} saquaronoud ‘sesa uses ,soajgnd souaig 2p 2 ‘seaqyod se exed 4 eohiyod e110) eted sou x NOIDIAI VONNODTS WT YOSO TOA ojouiesee ap oss201d jap UORSUXuODe] Uo OF eoep ap oseo010 jo an and «¥ZBINP ep SCUO! p oze409) ue | ap Use e| f UoIDeI sewubel A sopns ‘ei8ues> uo ssonisrye 6 $028 25 wag Ans opspuaiduso> ey 07 ouaB9pU OF Deuisojsuen sepeuorsuats so| anb ap ODay IE ‘sp fieisexn0utap ap ouusturo}da2u09 [9 F20Ues uoo oxeu fe OupaY 2p aualjal 25 CURLIN 2, [2p BUR? O| Ue 192) 958) epunbas e}52 an e1Operauabes pepyeouet 19d “Parstiaidor1uUNo eaIS—DO2U B1DB/NA eI UD K tys9 2p BURSA! | edeDse a] 25 OUNBUIN e UOUIEAMIEN, 40) us ezaiqod e1 op owye yo A OuBUINY O4OAIESSP fo UO SISEIUP OPEAOUE! ines “eivetize So] aIUeIN ‘openous -opunbae e1usi2s up 20) 4 uaveN> $2 te gna lop e1vanwi2e.9}0U2 = puioa epewasqo ses apend oi suom ue) oquauses4ei¥is OpeaLIP et (2) #ONIS and gyn “eaRUgUO * e1ioa} & ue ase) enanu eun epaige eaUETOLA as anb Bp eIIUI_IUOD a ju Owoo uOLINGe SOLO] SOT pos ne ap vplued ap ojund ua ajgisod eos anb seaiBojoporaw souorxayed Zo| ap ie Seu ‘aquaz9yIp OUNUIED UN anBIE aS qi 2159 UI, se} ap 4 sonjerexdsziut soy fyesoulab au09} ap s2uoNsaNa U9 e1}u29U09 SOU 96 OU ORF ‘oquaquesued 4 uopseyje ipnyso 80} & OpUusi221J0 “OI feBie] ee eaxposide ow euNO) Ue /eigo ejs9 "sauoze1 seys2 10d ap cayjeuoye 0423103 Un BxLIOUSD? |p evo} eun sepunyox Op fen aénguayuoo “esuepodu ues x TWaaNaO TIO0S A VOINONOOS FIHOLSTH J sociedades ahiora moleculares que huyen de cualquier forma de ph xi HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL btenci6n de beneficios inmediatosa expensas de las genieraciones futuras. De aqui la contradiccién abierta entre morlologia social y morfologia politica y la criss, de lla derivada, de las clases politicas. Estas no son ya capaces de . representar por largos periodos, como en otra epoca, a formas del cay ropresentacion de sus intereses a través del Estado. De aqui la emergencia da! llamado “capitalismo anglosajin", esencia de la morfologia molecular y del Estado minimo, coma forma superadora entre los sistemas econémicosy sociales, enfreniado aaquellas menifestacionesdel capitalismo ‘euroasiatico, esencia de la morfologia social agragada y del Estado piramidal y economia, no son jente a imporianciadel ela famosa obra que Inia ADELMAN escri Unlibro seminal con un titulo mas que elocuente, yque ha sido estudiado demasiado poco por economistas ¢ historiadores (). Ella retomo recientemente la cuestién, comentando un ensayode ANctis Masson: con una sintesis an esplendida que vale Ja pena presentarla para slegris del lettor: “Un corolario de la importancia de la Tanto historicamente como en spocas. 1 gobierno ha determinado ip eloccion de PROLOGOA LA SEGUNDA EDICION xu del siglo XIX confirma que las insttuciones| ion satistactoria dat desarrollo econdmico. as cuentan para la propaga- LMAN se interrogan sobre el problema central del debate en snacionales de la alta teoria econémica y de la comunidad econémica, El problema no es otro que el del rol que ejercen las instituciones sobre el crecimiento econémico y sabre el desarrollo econémico social. Existe un clisé sobre este problema: que esa iniluencia existe, de lo que todos estin convencidos, desde la divulgacién producida por los aportes de Now. fluencia se ejercita, ninguno lo sabe © se propone or historis- te salir de la vulgata habitual y dar un gran paso al frente. Porque afirmado recient idad de ‘2 umbrales iduales en ol desarrolo esta sujela antes de que puedan tener un impacto visible como a techos—clespues de los cuales cesan de tener mucho impacto en el deearralia econémica aciones entre Estado y sociedad civil, camo elemento centtal de factoresdel crecimiento —thestructure of power in government de la mano a la reflexi6n iniciada hace 40 afios por un libro mo de BucHaNan y TutLock (7), continuada después por una serie de 12a esencial de reflexién propuesta en este libro descubro por ‘ejemplo que las instituciones con su mano visible han tenido un rol determinante después de 1960 en la promacian dal crecimiento del sudeste asiatico, Esta fation ha sido mas importante EEUU. pag. 96, svat dM. y Tusk. (1962), The Colelus of Consent, Geng A Arbo opin oun ‘oxussodursr 402 exon 2 ap eauouDDe oy ‘seouprsiy Souorzens sepeuluuiayap ue ‘eperedes eioueu sp vaIquiel & sopiun ayupwuvsoniia uenipe esus!ay9 9p soldiouud so¥sy “en16OjOUD.} =| wos oneanpa eworsis tun 2 Ojdwalo o 1919409 BUNIO} UP son Kopensa 1d un ajsix@ an 1pop sousapod 40} 1s ep epoucel ja uo ueINBYLOD XX A xr¢ SOVBS so] 3p seucwoye 4 sessout (2 So} ‘aused eno 10g "(sett -eu2weoune| Selsuaicdxe seunbje ap 6 o2sry ojepout jap sited e "erouew Wise 2p yuswjo1our as10o\p3snf or anbune: co uapandl sasey]us Seunpepip seunB}2) jak s@UOIaISOU Se] ap uEIBEINPIEd e| UEIpNIe anb sajeD0s seeped anUe 2 2p SOUISTUeIaUL CTUDTUUIAOUL Ue O}sand UBY as OPUETD O}9s sosoNIiia Opts 1d poperenc "soaCIsty 1d uq "p od sopeuspesussep ‘anb sosaifo1d So] 019s ou 10feu JTenjens oy sourapod ‘seusige seuouoze se, ap auzadurayul | @ 2Ual “TepNa;20u oder pi coyun opited jap euryD of ap oxeduure e ersy ua Une esieGeiDsip ou esed ‘2yon| —oomnbipraf oidiouud jap ejouasaeyuRnb— jeuoreu oursIuoIDa}ONd |g uofesojsue ‘owsyenides jap ouejoueid onBoqdsop equansasuca [2 uo> "XX OfB's [ap eWND}—s ‘epunfis e| ap aed e jeuor>eusapul(y) CaUaIUIIDAID [a ZeSINCWLI 2p ‘zedieo opuo} 9p ojusulop [9 Ud 'sopeuot99}10d sox9!2UEUy sopEtaU 2p WOIDe=: 2% woo “auenuDD 2s opererady| jeIpuNu OPrswIO> [J “~SOPepaduy sopeaiaul A sepexiao sejuroudge ap eulious sod pojusUoge BIoURIDiJ2 &| ap ojunus} fe uoHeU ap odiouud jap etouautusaaud e 2190s assepuny ap osed anb eyuoUIeBoY BUN "soNOSOU. 21ue eBaydsap 96 enb Foy jap onnruyap opuoTuHime (9 eanpew SoqUALIOUL Sosa UI aX ‘NOIDICE WONNDSS V1 V ODOT so} 9p wuedBe sisu2 ued JP1Bouorsty uol22INWoD 09 A ‘exaj SOU anb eUusiul P| $9 “OUDBpUD OIUa|UUID—1O fap JeIUESS EDVEAD} e| UOMOL:9A 2] ap onluaa 2 Ue sovod ‘soDored qu & “ayuratl Sou an’ pepraedeD eis ‘aquoyeoxe euro} uo oyv2yLI3019 ap souUIED SOLUESIp So] sexedwI0 Bp A seIaiOAONP sep sanayqerse ap peppede> e] uw aivawestoo.d opysax oawORNS A VAFIOW VOY “WInTENUR] “ORIEN OP [DAPUAB OIDs 4 pDuUOUOIA DLsOISILY ap ezsON; eT] .spui opepiozas 2x anb uoweztpouied zeaya e] opuamnBis ‘22 -uaweranpul ue IpSOUDU! OSPUL EULIOY U2 O}LAIUNIIAID [— eh luoSoroid ou seis ‘HO}DEL BA eEUOUOD® B| e o1vadsas LOD sOUO|ANASKH Se] BP [OF 129 jo ud fequeUIepUy C9fanu UR 290uRDai 86 sopo} Ua Ored "SoferaUeISUNDAI uasaid 6 SOjUISIp UOs sejeuoronyrsu! sourse> So] “ansoar2yq [Pp OD une’ eouaury ua ‘oluanap unazey apsop ‘eyouesapes seuss oss001d un y LAWN pp 03 ‘oarxayy 4 ppeue "soplun sOPeIsg soj aaiuo soue aouINb soUN sO U2 A bedoung unuiog ope>.9fq jap uoFMISUOD ej apsendsep "edoing wo LOIDEUIO|SUeEN ap soue ewuaren2 ua eh opUINID ey Jews OUBEIQUaY UM ‘eu—sUa E>uOSTY ‘peuapodxa 27 “oFeNSqe Ua SPUOKIMSUI Bp 4eIGeY “OWE O| JOd ‘oporid 25 ON, ‘ejwouors 1d souorpnnsut sns sepol ap A senuguo® seonyod sng ap ugpeULofsues Uoqep 0182 A o2yfdeg |? vod 2yroWwe}uN{ “sepos7 pouf ye epaige fequaurtUoD exwuoLiOse eun ua ajiajnUOD as eIsy UAHA TeIseUNUO [e289 ua sojpajzaduut souaua opruanap urey anb So] ‘sayeile> 2p so] aaUeIOS OU A S0pens9ti so{ Uog "uoy2eU A exLIOUDDE axILe UOKDeIaN eyoNbe ap O;OK “e}08e [2 “(o OUeD|aUIeAHIOL OaIUOUIEBOY Osjnduut yo UOD ajuauHeyUN{ “opinowoud axqey Ou uorzeztaqo%B epewiWoUsp ej opuend “a~bap sq “OpunU! je Ono} us ‘quiouora ej eqejoxuce opeysy jp anb [p Us opoytad ja ojueinp aiqy| O1ssetG2 ja Ua seouni9ytp | uo sepeuojrepas st — THIINID THIO0S 4 VOWIONOOT VIEOLSIH AX a xv HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL Asia antes del pertodo en que la glabalizacion se at la, desencadenando la crisis de 1997. Asia presentaba i Sin embargo. en una economia cerrada existia desdenable por el cual se veri La aie de este crecimiento, no por casualidad, descansaba también en la accion de las fuerzas tecnologicas. Queda establecido también que la tecnol: como la educacién es un partial public good, con todas las consecuencias qu ida de los monopolios efi logicas mas avanzadas, 5 commodity v de la ubicuidad cada vez mas perfecta problema se cor tecnalégico (spi 22 hecho se pre privada del conoc! monopélica de incentivacion raen la medida en fusién de los conecimientos promovidios porlarmano visible. innowacion Stenia las bases del crecimiento irreversible. En sustancia, me parece que esta considerac reign de new economy satisfactoria y cientificamente funded Importancia de la capacidad para desarrol de alcanzar altas performances de socioeconémico. ¥ de hacer is competencia que los nacionales y permiten caracterizada por una mayor mavilidad que la conss Bruns Mondor PROLOGO ALA SEGUNDA EDICION XVil como ef So.ow den bien final leexternalidades res acclera los rgencia. Es esta capacidad de aceleracion enfatizada por las jionales que hoy se redescubren, Esta sirve de fundamento al re las antiguas tesis neoclésicas de SoLow. nspiracion ecléctica que hay que tener en la practica de la historia econémnica en la que el enfoque kaldoriano debe convivir elegantemente y sin fadlceiones con el trabajo solowiano recorcado. Esta operacionde overlapping 0 puede efectuarse de esta manera. Se acepia el anélisis de KaLoos en lo que mnvergencia en presencia de una evolucién virtuosa del primera al -onomia y en la sociedad. Pero este pasale se porque yano es inducido porla mano pobl poner en marcha mercado fracasa y no provocs e los factores) de un sector a promover la di condiciones pasa un virtuoso y renovado camino de convergencia 1a de accién posible ests 13, en sowtna Morwtnptonosn NO2D pige Be “0g anc wy snowing anosoey L6H) FPA)" ARE AG “NAS ue CWODRIBUEID Uo!sepUnY P| 2p J0}24q A esaicuig e] ap euONst}Y ap ONUAD [Op aWUEPASAAd ISJ2NIUP) I ap eaTUIQUGEG RUOISIEY ap TOPE] 1082jO1q) rravg onnig, eH ap ‘oue> ays2 Joc reNUHLOD (ou opesed orapepten un e119g ‘oonfoue O12 WEA UOD ezuED;e OF anb OBI )) odwies 9)80 ua soxpmisa so} ap saquajuanoud soucypeyau seropenouuy seus se] unbes ‘jeuoiBax oyouresap jap eUoeY B| 6 QUaBYpua oposzesep [ep e108) e| anus esonjin yen‘2[aqUT UOISUA} BUN sIRIISUOD easNG OIC IEF ‘eouaisnc e| ipod peprueuuny 2 spur Ue} "eo Bue) ewrore e| ua o1nyauag Sola ap LaeIX® 2] ap seaneusoye se] ap sosins soMUU $0} xix NOIDIA3 VONRD3S VI ¥ O50 10Hd -usaunlyonag season ove ape eUORELIAI li pope Dimes) Uraur uo apr, jovonoeriy Te6GE) -mdTENg A yt “—oyouiesap 6 ojuatuse12— soquie anf jo. Bins vapand seusyxaseziany | 2p 0198 anb pepunas uoD opuetuarsos fg] U2 OLaIge BY 95 ODISG]DOSU Ou OrOPUBS UN] 21s 9] ua uNuiCS UaIg [2 od 19264; opipod ues 39 G}89 Uainb e pypodsau anb ny 10d 1) euoysty &] Ua A eySojodosjue e| UD “e{BojODOs e| uD ssa} SeySe auclurO!s OpLUa}sOs ‘uey anb sojanbe eteq ‘ouaBopua cyouresap [9p se1109) se] uauaASos anb soonseue sopaize So} 2p up!euH4|UOD BUN BALLSP OuQl] asa ap ‘SeULapE ‘eLOD BK “fwoucag mani ef ua pepinyonposd e| 2p pepiicisionassy zoqey gipod ou ofeqes jop enaeoyubis uorerdoscle ap opei6 jap 6 2100s uorenljou ey ap ojuauine UN Ig "sofo sonsanu ayUE UeHasaid as ond ofeqeN, ‘2p sopow sonanu pp ua euosred 9] 2p Seaqeayudis sauoraeziiafqo senant Jepuny @ traiquie,“so}2josqo ef snqvIS ap SoussjueDeUL Lenpadkad e epeuysep ‘ugpoeyioeded 2] A usizemnpa e| ap uoisdaou0e eoleore eun “reBn] rawHd ua CURR] eIUEWY sezadns ap e121 25 :Je1208 uo}DeZ|UEBIO pel sseno usIg ap ezayeamjeu ns ap ‘aureiauo anb of ayuawieuy sezeue sowegap anb sa sey ap exeusicl 27 “eHIO9 | ‘wed sauoPpenpu seseyp seunbyp uab.eure —ojjo1sesap japsobo|g120s AsersiwuoucDe ‘soiopeiorsiy SoypMUs © JeypEU BieY SY'ICD onb— ouqy} 21s UB sepeyAUIND® sauopaye ap eseus aquavoduut ej ap anb Jeune apand 2s sew0} Sepor Oc] ajqisod eioueBranuo> ny v sepsbulp sou ‘rouanroqul se ap seanste}2e189 Se] eINpou ered saqtasaxd LaIg SEpIUA 125 VeqaP ‘and senijediiou 6 seaneoydxe sojqeuen Ualinqnsu0® seyse 'sojeUo!DeU SeIsEH Sseviony sod sopeuluuayar upise Opunu [P U2 ojuatuH2a19 ap SefeuosBox S so] ap aed ueiB anb ua ojwawou 12 apsep aqueyocust Anu so “WIBO|O ojuaiuspouos je auod sooygnd iseno souaig seuolniodoid e sepiGup "sepe sanaiq *,sajeGny, seuorouar2qut Se; sexpNyse UoqaP 96 jen [2 LOD OPepsAD jeBryp, * ouetay UDISOS, ap st ‘senanu se} op sodijanb ids ap sousiuesaKu So} ap opmasa ewey or2yard of anb seyenbe supis0s ap s 2sopuRuESIp UaLDIN anb (7 sayeHOTaSrOTU| 120 ee T#URNIO TWOOS A VOINONGDS VIEOLSIH 7 WAX PROLOGO A LA PRIMERA EDICION La invitacion a prologar el texto Historia econé —coordinado por el profesor Berensiim y con la cont una doble satisfaccién, La menos trascendente fue la de volver a enfrentarnos con el nterrogante, juveril, acerca del aporte de otro texto de historia econémica y social aun estudiante de ciencias econémicas. O, lo que es més grave, que se uma un cutso de historia general ala curricula de ciencias econémicas. No es poca cosa aquelo que dice "Qué joven me siento” La segunda demas saciada la objetivos Lasolaimpronta dela obra al tratartresuniversos, disjuntos pero secuenciales, clon, y por clerto la mas st vision que nos forjaron macs! diferian en m forma una suerte de las visiones de tipo interpretar el antes Permitame el lector una licencia menor. La discreta pero critica vision de la lobalizacién nos pone orgullosos de la familia docente de nuestra querida Facultad pbjeno ap souoezesie us0} ueqap saudi?) ‘uguqey “eucuose gap ssieUR fe UP seApuRjoud A. 59] 9p uoHs96 ee sajua: se lure opeansord 24 3g “ebuPIoKlurs}UCD eorGLIONO}D0S BHO'SIY e; @ pLIa;Zs 2{ © aopecanbuus ayode un s999,30 ¢ uBsdse f sofeqess ne SO] Los upioezi{aqo]6 epeumousp Js@ 2] @ ena] anb seouRioduiayun sat orreun9}sueEN Sef “CUNUNIgT £9910) TZ opoused onta4yuoo 29 ep e121 0} e opuizaiede vosany anb somneusaye ‘sousaisis So] 2p ouwoD Ise "soplun] sope}s] So} U2 A jeIWepIIDg edomNy ue gusIBa1 ‘ousjayicleo (2 anb upionjana 2 ap sis\jeue OsO]INUIUE Un ap Sene e BEROOIUD SO KX (O/B 12 ua sayerasnpur sapeporsos se] 2p uoIody9F9p e| 2p pepmnuszuoD 7 "uons=n> 29 alos as onb ap uy j@ too ‘exnsnputasd opunes fap uptaduasep ‘ap orsuiud |9 ‘sojgiusuIepuTy soueuD $21) WO? opraNe iany SOp|ua|uoD SOUSIp ap UOIDIUYEp 2} & ugIZezIUELHO eT, ‘opunur jop sapepssioniun soyediouud se ap seolmquove se;suar> ap soperinoey Se] lua tre}%p 2s and ‘j2;20s 4 eatuiQUOd® e1L0}SI4| ap soULapoUr Seu SeUFeABOUd so| ap sopuDjon so} puaLigna epeypepes ajuousje;sads opis ey ego Syussoxd e, olovsddd {vgn seomuouoag Sevag ap eynoe 2 2p oue22q zauad “H ON00OY “4G JOrd 8661 @P oUnt “say souang, ‘senejoyqia setisenu ue seinpiod e sepewey, seigo se & anGunsip asdwiays onb pepariqos e| 10d seIseIn) “seaIUw9uOI SeIDUR!D tp d1uaipmisa Un ap sapepssavaur seaIIsa Se] eanBjoYy oD Sparx e1go eI nb 2p “ousoysnies eas ajuawueinEas onb ‘asap Ww A sasojne So] SPUOIDEH NE) SNL a WEBNS TWIOOS A VOWONODS VIEOLSIH XX XXIV HISTORIA ECONOMICA ¥ SOCIAL GENERAL el funcionamiento de las sor consecucén de la obra que ponemos a fa consideracién de los lectores. Rusen L. Berenotum COMENTARIO PRELIMINAR, En su edicion de febrera de 1985, la revista History Today publicé un articulo en el que siete especialistas britanicos respondian ala pregunta {Qué es a historia econémica?” (). Las respuestas sirvieron para destacar la falta de unanimidad no sdlo respecto de los presupuestos de la disciplina, sino tambien de sus métedos. Pero, ademés. una de las cuestiones centrales que surgié de la encuesta fue la lela actividad econémica con otras marifestaciones de la sociedad. El politicos, ue ayudan a apreciarla en toda su complejidad En el mismo sentido, se expresaba unos afios antes Jods Hicss: "...cuando tamos obligados a descubrir que los aspectos econémi- st InX. © 1X s0)58 50] 9p estugucze uotsuedxe &7 st 00 ue 9p s2}uy symuisnawiaid vaouna V1 i Z o1nuayg mnoas Hoieise vomuoze BHO‘ @ BUCHOS ONSLLNY OaNAW L ‘Ta Na A WIHOLSINAMd VI NJ OOIWONOOA OLNSINIDIYS TH T omy ‘OawoBus “3 “y D9uOP wNnOy wDLUg “y CaNUNED NopandowINt Mud wEDWINg seumutard oureyusuio oeyaigy Xx * uooipe eidtutid ej @ aBOjQ4e x ae pace ‘uo}tpe epundas e} © oBojo1d, SOIGNE ‘souaig ap oumnsuco & orquieasequ) “ugIoeMaAD ‘upponpoid ef @ sepejroun seoquiguesa ajuawerDuise sepeuepi009 se} ap Pe Seu ten anb sauonsane 2igos eztiene 'seuetuny sepepe!20s se} ap ojUaIUIAJoauesep Je sommes: soatuguoze sojsadse so] us operie2 ‘ant o}xa Un 1 6 euguore ey ugisoudxo @] ap uotoe: TWUINID TWIO08 A VOWONODS VEOLSIA TAXX Xxvil HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL 2,3. La crisis de los siglos XIV y XV. 16 2,4. La Europa del siglo XV... 19 24,1. La poblacion 20, La expansion de la agricultura 21 La organizacién industrial 22 El comercio a larga distan« 24 2.4.5. El Estado absolutist 26 2,5. La crisis dal si a7 2.6. La revoluclin ce 34 Bibliografia 37 SeGunpa erate EL NACIMIENTO DE LAS SOCIEDADES INDUSTRIALES Marin Ines Baaacro Caprruto 3 EL SIGNIFICADO DE LA REVOLUCION INDUSTRIAL 3.1. Elconcepto de Revolucion Industrial. Algunas definiciones posibles .. 45 3.1.1. La historiografia de la Revalucién Industrial poe 46 3,1,2. De Jos afios cincuenta a los afios setenta: la Revolucion Industrial y ol desarrollo econémico a7 3.1.2.1. La teoria del desarrollo y la Revolucion Indu 48 2. El airaso econémico en una perspectiva hist 50 3. Los historiadores y la visién “prom Revolucion industrial 51 53 5a. INDICE XxX 3.2. Elnacimiento de la industria moderna 59 3.2.1, Las formas tradicionales de produccién industrial 59 3.2.1.1. La industria artesanal 59 3.2.1.2. La industria a dor 60 3.2.1.3. La proteindustrial 6 3.2.1.4, La manufactura cen 62 3,2,2. El sistema de Fabrica a 63 3.2.2.1. El maquinismo ... i 63 Las nuevas fuentes de e: 65 La disciplina y la organiza 67 a) La 1a : 67 b) La division del trabajo i 69 ©) Las fébricas de Jos Wengwooo n Caputo 4 LOS FACTORES CONDICIONANTES DE LA INDUSTRIALIZACION 4,1. La poblacion 76 412. Los recursos naturales «sm 7 413. La tecnologia in 78 4,3,1. Invencion e innovacton 9 41312. La Revolucién Industrial y la innovacion tecnolégica 80 4.4. Los factores institucionales... 81 4.4,1. El marco juridico : 81 4.4.2. El papel del Estado. 83 wancieras 84 84 del empresario innovador 86 4.4.7. Factores culturales y sistemas de valores, 88 991 191 031 cst “st ost est 1st Let ver Tel igt ost oer otBgjou2e1 ojousesap 4 eust> “ugiseanpA “9'°9 mpew UOrDeASNPUI EY “GEO 1ofanjonsy CT “y's'9 (orst-o820) u9 pul exowd €} “E9 . jeuisnpurojoud © °2'¢°9 csnpul ep sede sey “T''9 cuaiy 9p opeReLIsnpU ey “£9 esoauey Luo}oezyeursnput 9p cjapous [2 8190s arecep Ig “9'Z'7'9 sOuesaIcN9 SO} & sesardula Se] “6! euewiaye UoK xT esaaueiy ugfanjonay | ap Ojeda LAX IBIS jo UD ese2UeH3 eRUEUOD® Hy ebueLy ap uoenyerenpin ey -26)9q uo By soe sounBIY '¢'T'2'9 eoifiag ap uowenyeunsnpul ey 1'2°9 erouaty A eaidjeg sejeusnpul sasied sorouitd 507-29 ase20119j op oedua 1g “T's'T'9 £0] 2p uo}anyonad 27 “ET'9 " sayonde so} & sou Sor] “py EE ‘opeysy pep oiled 5 °g" exBopousa ap emuaraysuEH ey 2219 sau ojspow pp jeded “T'2'T'9 tuopsezienisnpun ap sosanoud 807, “2°[°9 ‘ugpeaeinsnpur e op seiadsia ue eadlosne eruouos® &] “TTS eayersnpUL ey “Eg souo}peoiunuio> se & sopodsue: + jepiaurucs edomg 2p uo SOGINN SOGVIsa SOTA. AVINIGINIO VAOUNA *STTVRALSNANI SASIVd SOAANN SOT g omuavg, KX BOIGNI vat zat tat ozt ett gut eu gut bt elt sana ort 801 cot sot por vor got ot 101 tot oot 86 6 96 $6 6 16 soropeleqest so] 9p epi ap atu 9 21905 o1EGOP A “F'E'R'S sou so} 5 soxafun sel ap oleqen 1g “€'E'Z'S ‘ofeqen ap souoroipucs seaanu sey “T'Z'E'Z'S Biaigo ase ef ap UoiaRUOY e] -Z'g "Z's soqeunsnput sepepnis senanu sey “T-T'E'2'S vopequegn ey -T'8'Z's Yenpul 2] Bp sajelD0s Se/>UANDASUOD Se Uuptoeatfeiisnpul e & souoIBax sey “9°Z"2'S souesaidwo 6 sesosdury “¢'Z'2°S vege Tres 6s 1 vees earBanyejaus exnsnput ey “2'°Z'Z'S uopodje jap euisnpul | “TE'ZZG ‘oniBgqouser orquue> 1g -E'Z'Z'S comuguore owe yg -ZeeS uoweapoued e] “T'2'2'S rersnpy] uorsrIONoy exw ET “Z'Z'S ‘onquies je eHoye peparsos BUN “C'T'Z'S _gousayxe ouinsuo> © ou1ayuy ounsuOD? ‘oula}xo opeasow fy Suh opesew TOTES peso y'T'Z’S souienpal se] “ET 2S somuatuenie soy T'Z'TS'S souoiaeuossues se] uomagod eT “T'TZ'S etuouose 1 “E2'g¢ “TAX of fo Ue eoIUEE euejsig ueig ua VNV1UE NVYD NJ TVRLESNGNI NON 10034 VT g omuavy, TWENGA TWO0S A WOINONIOD3 VIEOISIH : inpuy uoronjoney © “2; ~ woraecreyasnpul ap soougisiy sosaoaid sorewitd soy G HX XXXIt HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL == INDICE: a 6.3.7. Bl papel del Estado woos 167 1.4.1. Tavlorisme z 203 6.3.8. El papel de los bancos en ls industrializecién soe 169 0. a 208 6.3.9. Las empresas y los empresatios a 170 tudes y diferencias entre taylorismo y fordismo 211 6.4. La industrializacion de los Estados Unidos 1717.2, Los patses de industrializacién tardia See 212 | Las etapas de la ind ion norteamericana 172 7.2.1. La Europa periférica en visperas de la industralizacién 214 La poblacién, e! mercado interno y los recursos naturales... 175 7.2.2. La industrializacion de la Rusia imperial 215 La innovacién tecnolégica: i 176 7.2.3. La industriaizacton de Italia, 218 La revolucién de | 178 7.2.8. Los paises escandinavos: los casos de Dinamarca y Suecia... 222 impacto de los ferrocarri 7s El impacto de lo: les 1 73. indial en la segunda mited del El crecimiento de la economia Las empresas y los em glo XIX (18504 2 Las regiones y ia industrilizacion wi See eeee eee a | 7.3.1. El ntmo de crecimiento y los ciclos econémicos 226 Cod 7.3.1.1, Los cicios econémicos . 226 7,3.1,2. Las fluetuociones en la segunala mitad dal sigio XI 229 LAS ECONOMIAS INDUSTRIALES EN LA SEGUNDA MITAD a pt a icaaatoe a a 873 4888 Eo GL 1 van Depresiin de Dea 73.15. La “Belle Epoque” (1896-1913) 230 7,1. El proceso de innovacton tecnolagica i 184 7.3.2 El comico internacional yl integacin dl mercado 7 7.1.1. La revolucion de los transportes | ey ai Bt | . ecambio : 231 7.2.1.1. Los fervcartiles 1s 7322 -omercantiismo proteccionisa 236 7.1,1,2. La navegacién a vapor 186 } 7,3,2,3. El patrén-oro internacional 7 244 7.1.2. La Segunda Revolucion industrisl 188 emo 245 El concepto de revolucion tecnolégica 188 7.3.3.1. Fi nuove repar La nnovacién tecnolégia.... 191 (ase bd El carbon. 192 Hh ro @ una edad del acero 192 7,34. La emigracion transoceanica 248 tecnologia del vapor como fea | 7.4. Elcrecimiento demografico y la u 256 yelmotor de combustion intema. 195 7.4.1, La poblacién 7 256 ded 198 74.2) La urbancacion bee e st 714.3. Hacia una nueva soctadd ; 260 tesa moderna 199 Bibtiogratia i pee 3. Elnacimiente de la 4. Las nuevas formas de organizacion del trabaja: taylorismo y fordismno, 203 (oz6L-6T6T) 224 eB OUNOFDA | “Z'Z"E 192 powné aoe a Asay ot | 008 el 2 Ou ose eouely “p'8'OT | aad 4 euian6 ej aqueinp o10-u91zed Jap = eee etn ee cio’ emp apres ese soptin sopeisg soy T'S'OT Hees ues «pep ononane yes ese Sisto e] @ a1Uay sefeuoIdeU seotUpLOVA seanyOd S27 “g'QL 962 Ce aaoate urease ere 1Se euoDeUs|U Lomesodoos ap soweitl 501 “L'Q1 a fexonb 2] 2p sepypiad se] “TTS 4 - [pp o1694 ja 8 euan6 CT $82 Trvmsoau&sobbopn somu oT 8 0. SONV SO7 4G SISTAD WT ae souayse ugHeDUeUIE eT “TES or omg ose 1 ve uogse6 ey “78 eee * pepuadsosd ej ap seuiaiqoid soy -p'p'G ra sojeucrseusarty seaILugUoT: c a none 24s visa SOs SONHONCDS S015 og eUeIaig UID ZZ PG 80¢ ‘SOPLUN) SOPEISY 507. “T'Z'b'G | g omusvg, soe setequepian0 sepouaiod sajed}outd se ap uoionjons e126 | ite Sobmpentneng eS sue 908 (6261-S261) owowuuse:s 6 uprrerteUUON “pg | Se £08 ugpeyuuady 2] 2 out ja -eueUDY “Z'e'6 i WIYASNANI GYA3IDOS BI 3d SISTUD A GALINDID ZOE TZ6l ep sisu2 1 “TES zoe (6Z61-EZ61) Uorstanuos94 op sis “E"G | dive BRE), KK ~30ran WaNGD T7008 | WOIONOOS VOLS TKK YXXVI HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL 10.10. Colectivizacién y pl ién en la Uni6n Sovidtica 10.11. Elimpacto social de la crisis Caprruco 11. LA SEGUNDA GUERRA MUNDIAL, mentos economicos de las decisiones militares by 11.8. La preparecién del futuro Caprruco 12 LA EXPANSION DE LA SEGUNDA POSGUERRA, 12.1. Elerecimiento en cifras. ciones del crecimiento keynesianos... jel cambio estructural 23 Jas de ln ueca ecion ewrcpen 2s : chic sos 50 6 12'5.2. La importancia de la alerta ds 12'5'3. El progreso tecnico y las modificaciones en la organizacion bajo y de la empresa XXXVI sma monetario internacional 410 12.6. La evolucién econémica de los principales paises occidentales .... 411 12.6.1. Los Estados Unidos 7 conn ALL 12.6.2. Gran Bretafia 413 12.6.3. Francia 418 12.6.4. Alemania... 417 12,7. El caso japones 7 419 12.8. EI fo" espanol 426 12.9. La evolucién de las economias de Europa del este 435 12,10. La expansién econémica en el resto del mundo 440 12.11. Los cambios sociales 442 12,12. La crisis de la década de 1970 y la inestabilidad de los afios “80... 446 Bibliografia 451 Cuneta enate LA TRANSICION A LA ECONOMIA POSINDUSTRIAL Rusen L. Berensium Caputo 13 LA TRANSICION A LA ECONOMIA POSINDUSTRIAL 461 462 496 469 469 471 473 478 eee OdIvOEUS °3 ‘Y B9DyN0F UNNOW YIDYUOS “Y OUGNUNYDS Oe NOD INAOULNI DIUUd UYSWI 1] €l CRECIMIENTO ECONOMICO EN LA PREHISTORIA ¥ €N €L MUNDO ANTIGUO (*) 1,1. ECONOMIA E HISTORIA ECONOMICA Los grandes temas de Ja ciencia dio de preguntas: zqué bienes y se: némica pueden expresarse por me- una sociedad y en qué waturales se utilizan y qué téenicas fes son las organizaciones econémicas que jos gencran”, gpara qué se producen bienes y servicios?. gedmo se distribuye el produc to generado por la sociedad? 109 @ prez Juv 98 onb ‘seuno) seiner 2p sopeondxe oprs uot, 9 2p Sajsaru So] Eajsroap eASUEIN ap LozBoyTPOW anb ‘sosa: upjouae 9p or8fgo uo upIqurE wosoRMAwos 9e —wIsy Wo vfoso eT se]lo 9p uegeiuouTTe 96 onb sosoasgiay S07 “OVE [ep OFuI Of ¥ OU ng vied sepeusorwie ofoni 4 ‘ugtouinpeur ap osdel a4auq WS a1ueIMp Eza1 -saud woo sepeioajooe1 Jas uesqap anb ‘sayueyodury sopephueo uo ser ap seicionpoud "—eoytouIy ua zeur “sopayue esy WO vPLAed A oF15}— 301309 SODP ap soqeo¥aa s2199de9 uo asopupsode “sosmna9: 3p UgIeOLdo ap sean ~eursyre seunoy uoseIngneuy seqle ap SeURETY “sEL0}7910997-SeIODELED SapED 91908 Set ap voreciUETIO vj UOIeD9;" aNb SauoIgeUO}sHEN sepUNJord 9p. ouieusos2 Us 9R1LAUOD a5 ‘SEIOH A SeuNRy 9p oRUDTuFEUDPIOI UN TeOoAOLd Te (uasosd jap serve soue 090'O1/000'CT) OUAr9IOH fap OJUDFUNUANpE I Heres peplan, 98 8p sorst9 soaisaons ap epeaiiop pepiséansys vf sod “ersemng op ayred wesd up opor a1qes ‘opezoIse3e9 ‘oUDDOXSIOI_ 19 ‘OorHo|oal eyuauou Un sIUEIND ‘Sojormionbox sononu uequayuE(d sefeyuorqure sovo}oxpuoD set amb EDIpeU P uporeHnn & emmoemueu ns us OULLEA UOIONy “seOOr ap Sodn SoIERSIP a1g08 sopesoqeta “ojlouiusap aso uoregedwoo® anb soqwawnnsur soy ‘ugpsiedsqp ns uo sonpury £ eum20 ws cezuvore upique) yemoe o1sadse ensonu “oUIAIA 10g “2ON SOPEIS SF SOL e epruxosde praney wun wisey ‘edomg ‘sIuSWHeUT “A “TUPI £ TNIO BISV 9p Sex0I008 soIsua “OFON] :e>EFY [9p voIpUS 2 BoUpIO;IpaUL SeasoD Set O Tue}o9 —sm72019 owoy j2— vuunY >;Dede9 epundos ef “suaUREToTeIeG ‘sequsive1 Anu soduzon masey —sousspou sqwoureormoyeue sosquiou So}— suaidos suajdns ouoy {9 204 owo9 Senin “Av syu Sofoadse Se] 10d ove) wpezTIN sosmnoas 2p UgFIMdvD ap EUIIO} Fo “fun Bf 94nynsuoo anb wioyo9joo01 £ eiopezes peplanoe eum warsaiBoid wou “eur op osmonsys9 A gqlossesap 9s ‘TednsB uprsayOD ap OUIS|ueIu O10 DED “Pordioas v1 & ofeaen Tap 1swos oTStaID sUDIdrIUT PUN “oaRROUTES PEP! “Jaow ap opesd un ofnjouy ond “oorseq oanwztuRAze odp 9169 2p afized Y rei98o0 & ewe ufo ap sosmass op weqerdordE 96 onb souenbod Anu sodnad ue opeziuvsio soonsaraua soyuoymyronbos S89 e1san9 onsvowe onsanu onb oysaynteN op usuod SoyomDs Wes sodwoA 'u2 DEDIANo® ns ap sonsyho3 907 “emqvy owoy To ‘ouPUERY o1su9T Top 21920 -s2 Loud vy reiueTI9 woLFY uO oxime ‘sou ap souoTTTu G°Z SUN 9>eH VIXOLSIHTUd WI NA VIMONOOS VI “eT E/N A VIEOLSIHSLd V7 N OOINONODA OINSINIOZED 1 1 avo sepusou029 ser ap oFpnyse [9 PsG0 vy 9p 0}691 J9 zed opuefop ‘sopruTede sor auld Sop Sol eoppiu{s wauEM 9p soTua!EpLOqE ‘uo}INOIT wIse TE sore snpus Sesmouoe sey ap s{sts9 ef 6 Vo}DEPHOStOD wf ‘oIESTUNDBU TE “e TAX offs 19 sey 0001 Ove 19 opsap edoing uo ofposd a8 amb uopDIsiTEN ap ossvesd IF “% “peponin Wy BL Ud & BprOWSHIOAM RT HD BO}MGUOD? UOFONIOKD BF 9 LOTSTSO ET “T soured san u9 asi{pian apand eowoN -99 vEIO}STY eT 9p oLpNIse sp o7=fyo [2 "Baoadszod ms oP SoUNIES FS coifis sop souip sot 9p up!ezttemnsnpet v: 9 woreyarouoo oe onb “ontsuotey oywornooin [ap sooneaineste S0oTe7 HOS Sorquivo so} e wosalnpdos onb sowojsesyrpow opworonDoxé Woman) 38 OF ‘Sree opundios jop edowea evo vorooy enivoucmed eqeis9 reanOnN Sp oarandan ta sod epran uppoente wssnu e fod & ps9eo9 PP on03508 “oe > pputea on ofsaesy ip wei 2p uororzteaades 0 s9EHPHa0 Sei sod "coareon sostent seperti 9p eoteonposay er sod epritaurardazo3 m oueey qoepiie redxo vy sod sepepursg SepepITia wip -sojuota soxres sven ‘sujoausBe sopepianoe se 9p easy [ep u sod SI Ue OS¥q 96 OopUIpuOD® o1uD! soreussonre sopepranoe set ap onwonunsims [0 & sareuue 9p wp! svonsoutop ef "vsminouie ef uo epjunsos *,eohyfOou UOMO, epee et 3p viowansostoa puro» opeyoiouoe peprasiend P| 9p O9FIHHO09 O{LO27EEP 1 uo ones sumed um sey and Teyeouanaze niga oprtes #9 oSzequae LAS oxfrs 0 oxuemp “rormopured wo “PyeIPER WeID Wo Koso 08 ua “edoang we outu onb fo ons onfouayu [9 BOP OAISUDILD oxT>!UD “ao fp apsop asorx9 csrsupn oopn fo a4b “eotttouece eHzO}sH ET 9P S050 Smee sot anus epipragip snus eangsod bun £9 8)59 & "oss0ue3s08 pond 0 soqe vaed souats of 20d oze9 ‘ooysesfiomap oyiamasour 9s0 1990}8741 8 owes wa “uoiconpord ef ap reqotF exworuoax9 Jop pepiteas #1 Brysonws 'o7 “soy 198 [e tne ‘uoroeygod ef 2p oyuoUNE p :Tenajqek UoIDEANES Br OPIS TH os yousqwo orHoPayooz0 pp "eHOASTY BL Bp O2UT OF qnsip & sareuor -psur ‘soTesmyonnse sorqures uorqines eoRduy ‘oywoUNTeUEION “ayrEraeY sod -onperd et op oyuoume un Sey oPuLnS eayewayr> OrtLAHINTIEIO OP FIGEH OS ‘onjsuse p <1 9 & ontstio1x> 19 :oortpstoae oxuansoer9 2 sod Sop SINBSREID & 29 “vod ugToIMpo.d Bf 9p OmOUISIDUE [SP SEOAS|AIEIS SEL OP + FWHINID TW'9OS A VOINONOOA VIEOLSIH HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL 1) postuté Ia existencia de una aituacion de obligada ve sah es, plantas y animales én sitios hiimedos y ba- nara protegeree deta aide” eSencadenado nuevas formes do reads dependencla mutua Que Goxaox eindad que nucies a ho jos det Cercano Oriente y el norte de Afri plea del momento, Esa contigiiidad hab: Peplotacién de recursos. levando a una m: Salming en la agricultura y la domesticacién animal La constataciéa de que tales cambio dristicos uo tavieron Tuger, asi woo () a ta, aftr tun prov ccolecto- ncia “natural” de fraba que la agricultura habria sido la consecuencia “nat $0 de elaboracién y especializacién protagonizado por cazadores: fos que se encontraban en convivencia habitual con tos recursos silvestres que resultarian domesticados. Ambas teorias, sin embargo, tenian en comin la perspectiva de que 1a ssistencia y la tec humanidad liende siempre a acrecentar sus medios de subsistencia y gia de farlos. Por Jo tanto, allf donde se tas oondiciones. 2 (que hubiesa surgi Ts demestieacion recone ea significa una mejora suistancial de la base econémica Con postriridad, Baron ("obser que la humenidad nasa atravesado eponce Reonguass de gran estabiliad teonoldgiea 7 evonsmica, como 10 Sree pee a rotunda registro arqueologico plcistocénico, de manera que eeaeecnval de Bwowoun admit serias erficas en ese sentido neon sotto que a “aomesticacn geal” const una alternative posible, peso esto no implicabs que los hombres bubiesen optado por woe Pitente.De aii que muchas sociedades cazadoras-recotectoras bien aaptadas ese a que se presen raron las © a st anilisis, introdujo el factor de ta presi ra et Cereano Oriente Ia siguiente Secuencia: .s-recolectoras pospleistocénicas ivestres “fijos” en el espacio. gencran~ en une tenden- tas sociedades cazadoras mn con éxito de recursos ajo en vaa presién competitiva ejer que mantenian sus formas (radicionales b} esta explotaciéa exitosa se cida sobre otras sociedad fe captacidn de recursos: oom, [ay Dawsons (1988). CAP, 1 — EL. CRECIMIENTO ECONOMICO EN LA PREHISTORIA Y EN EL. Z ©) en las zonas menos favorecidas comenzaron a experimentarse nue vvas vias de incorporacion de recursos. La critica més consistente for mulada a esta explicacién reside en que, hasta el momento, los ce- gistros arqueolégicos no reflejan la secuencia postulada. Por su parte, Coun (9) se planted dos cuestiones que considers basicas Fespecto del surgimiento de la agricultura, En primer lugar, se pregunté por qué motivo sociedades de cazadores-recolectores bien adaptadas se convit: tieron en socigdades agricolas; luego, cudles habrian sido las razones por las que el proceso se produjo en distintos lugares det Viejo y det Nuevo Mundo, sin conexién entre si y en épocas marcadamente sinerénicas. El autor res. onde que ia escasez de fauna pleistocéniea a partir del retiro de la ditima glaciacién —un fendmeno a escala planetaria— lesions la calidad de vida de humerosas de cazadores-recolectores instaladas jornando mas apetecibles eiertos recursos que ian sido considerados en forma subsidiaria, como es el caso de los granos silvestres. La explotacién de estos recursos fue encarada en f planificada por esas poblaciones, que dirigieron su atencién a vegetales come el (rigo y Ia cebada. Este seria el primer paso de una explotacion es flea que a por desembocar en la domesticacion plena, F \do el hecho de que Coven supone la existencia de una pre- sidn demografica en sociedades tradicionalmente eapaces de controlar sus niveles de poblacién. Esto es cierto, pero tambien lo es que la poblacion to experiment6 un aumento sensible, y la misma pudo haber tenido interves cion en las nuevas modalidades de explotacién de recursos. aunque tal ver no como causa principal del proceso. Finalmente, Risoos seres humanos, El primer paso del proceso fue incidental y se produjo debido a que tos stiembros de determinadas sociedades no ageicolas protegieron a clerios eget vestres que oftecian sei ivas. Estas conductas fueron luego seleccionadas debido a que los vege! signos de cambio que ban sus posit El paso siguiente fue la especializ 11984) 1s (1090) see) 25082 (07) J61) omaeg (oan) fog6r) "seu ni ‘apseq “sorsodut sopveis ap oruarunfans ya any (2 opunur (a ua Soper ‘$9 SeUo;oezIUeAIO SE] ap UOFONIOAD B] ap SoqEdIOULAd SoSse2 sot ap FUN, QVCANOLINV VT Ad SOLUGAWI SOT FT ‘01919 19 rod ovwoureo fotoapr opureyunde £ exser90unq v[ sod opeznuere# agronginsipo: 9p sjuauearrad ewioisis un ap 1opeas9 “zopornax g1v9 0u09 c29u0) 9 ajuns opeisa (a “sarewirar owoo soarranpoad sours eavd caver of -vqen 9p ezsang 2p sapepnuey sapueil svziA0U 9p SauO;IDHO UD 18)S0 © FADE OF onb OF ‘odnud Tap ONuap Wopio fo xeANase A DIquISE ugjoonposd en svzpyeses 9p eBroaus as ‘puparoos vt zod sopes9Uas s01vap20xe sor ap sopmnginstpax ouo> ous “Iear{}t Z9pH7 OWID OU isuivo ns wzudruon aot Ia “Menpraipu ofeaean |p UOISIaIp ap & Tet -o1fias uproezniejoads2 9p o539% ‘opeoipuian sy 2s jena el Uo “epee aap Paxp UN 91g08 TePDeUISs [osUED o4n99}9 UN ap aUOdsyp ab eyjonbe 89 epvtjorswsap ayusamajdisoo vanzeyaf ep -.resnIIND0II0s uoioesSovm ap sayentu,, euruOUEP Jo;ne jo anb sewsd) “opeisa £ va sayeyol “agen "epuLg aniua Soxorounsyp SPsoANst eayeTM (,,) ZOMG — ‘opersg 18 osed as nre ap £591 eunwoovsdns sepeprun sexsund sei ‘sempeyol uoxerdins “eople sod eopte ap eisiubuos ef ap Spann v, € vsion2 ap eurI0 Bf wo? eurSrE 1 “ooyeFourap owuafurro3:9 yap sUDBINWE “exION cL sod eIDUa}od st109 ¥f $9 s0,0ur sourd ng “sooH#g|oo soysadse ueuns af 25 anb eT B ‘e\sinbuoo e| ap eLLoay Pun squoUTEUaWEpHAy $9 "(DOS HOOT sunoito,, ap oid2auoa ns 0d oprouoD Spill“) Ouray 9p oTSPOW TZ — 2p opots, jo axqos soyf19S0 sns 19 vp sod Op! 2H09) Bf ap ofONU [> '(g) SwAVHY EUIILFE O1 OWNED “BUI ua opelfonresap ueyiaey as Japod [ap o1fedowoUs [> 4 uo tus ‘oars ap swago sep anb [9 39 ‘,tequO}0 oUFSHOdsop, wunuOUDD soyne fp onb opeaytenusa £ oo1un opour un asopuyi9Hs9 “sox01In9 “1830 90] 21q08 xepod uesB un ueqeBi0yo ene jap opvartuerd & ze9y9 fonuo9 19 4 vreosa UBsA & uoFODHLN BI :auaIMes wt 59 TeNUD. UOTE suouinilze wéno *.2oninpspry SIsmodNy,, epeurEH ey gnuCIS (,) TOOK — sed uegnopse ag onb seysond asumai9p wapand ‘—sopsodust Coprisa-sapepnia— siiuazortp foreidope sOpersa Sol USHA IS. OGVESA TAG OLNADNIDUNS TH ET Guo v1 ovoasnde 294 wowyid sod ‘opmisa 19) ‘equas ap S9qan jedsqp sauiany ua ord:oupsd un apsap vormsoyruea fod soyr190s SaUOTSRYOUSIOND ap oWND!TEAALUS Te TeB ipaoxa so] op WOIMGLISID 81 A ofsqen fap Corsten vy UF yu soy uo sane as anb ‘soqwown “nr wosaIp $9902) ‘ot vosopuedys £ uoseponesap 2s (2 seaneraz0a9 Soph Loupsonpen corsypunnx 26 anb ‘sapepny9 sexauad set uosoHims (p 9p OBE 01 soxsar4 1 saxsoxui09 10 &nyour onb osasfoad un ofnposd os (s f s0v0sq 1p eFznrmaw eT A eHIABAIE ‘eiBojouDay ¥] ap offossusop [9 te aITMI0 aqueutwop zorniguose peplanoe 8] uD ope emmmnaiie bf ‘Tenpead ezoueur op vara 1S (6 -sossuen any 28 wpse3Up9 ssouvummg sontoraimuase 99 osous up opemarene “sonapngosd ops Ween Bun © 9}99H9 HOFIEIGOM Ph soyuamfis sosays 801 v2 wose}2s0009 atu bi ostid one Wo “aess009 28) ypooe sooquspiod set 9p Pit SeDL epeSuooud & wfosatoo wor vomsyJuye sqyestsaur eoodun _onsoyay ean ap openrmsas oano9 se5ny oar 202TH mecodum remor cor sod comenadord ou osooosd wm ony wsenroUSe WL wei6 2D Ot dat spteq wsopanou vanadsiad pum osnsaeut‘eoprEonsono aU9weP “jos saweeouiaod savoqeaed © soonputo sras9 © equ 98 FE crane eras onb jwoyour sommad, 9p UHFIOU eI FeHOORND 1 sareiofon & seweuny sovoqoeigod sei 29 woranTos902 sigsed seayandse se0su031 ex ssopuperuaoe “sense sey 3p oTUTwIeH | me Boerne opucns "oy 40d "pidans Weoqp atdaweldoud BIMINOARE eT as anb sguojovomtpour ap azn wun EUS Sooueae $0189 ap UoFovoUIU:s ef 'SEONDD 6 “TNS A WIUOLSIHSHd VT NS OOMONODI OLNSIVOIED TI — 1 avo JWaBNID THIOOS A VOINONOOS VIEOLSIN 10 HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL ta aparicién del imperio de Sazcon en Acad (2950-2300 a. C.) hasta 1a caida fel imperio Romano de Oceideate (476 a. C.}, una cantidad significativa de Glaporadas estructuras estatales coexistieron o se sucedieron en un ambi fo territorial muy extenso. Las bases econémicas de estos imperios residian cn 1a posibilidad de obtencién sistematiea de tributos respecto de las masas campesinas y de los Pueblos conquistadas. Existio también Ja esclavitud, pero hasta su estabi- Juacién en el Mediterraneo grecorromano constituyé una forma marginal de explotacién de Ja mano de obra. En muchos casos, como se ha comentado. Ia (area de Ia autoridad con- istia en la implementacién de la agricultura de regadio, que requeria un alto hivel de organizacién y de disciplinamiento de Ja fuerza de trabajo. No cabe Suda de que los avances tecnologicos concretados en estos imperios fueron jnay escasos, reduciendose al desarrotio de algunas de las posibilidades Ebjertas por la “revolucion neolities”, pero algunos de sus logros institucio: ales, como el establecimiento de le ley y el orden en areas cada vez mayo- res, facilitaron el crecimiento del comercio, la especializacién regional y ia Givisién del trabajo, 1,5. EL MUNDO MEDITERRANEO: Y EL IMPERIO ROMANO Ba cl aproximadamente milenio y medio comprendido entre cl 800 a. €. yet siglo VI de nuestra era se produjo cl auge de la civilizacion en ei Medi (20, tin fendmeno crucial para la comprensién del mundo occidental, Este proceso fue acompafiade de un significativo nivel de desarrollo ico, que constituyé la base que permitié el surgimiento de wn siste ma politico y de una cultura nunca aleanzada hasta entonces. Las ciudades-Estado griegas y el Imperio Romano estuvieron caractert- zados en el terreno economic por tres aspectos Jundamentales: ise a tratarse de un Universo centrado en jas ciudades, Ia agriou! ira constituyé el ambite dominance de produccion y proporcions Jas principales fortunas urbanas. 2, Tanto ta prodwccién agraria como la mi jad producti va desplegada en las ciudades se asentaron de manera fundamental Sobre la explotacion de mano de obra esclava. “Ia invencion decisi va del mundo grecorromano” (") (12) Anoexson (1979) OAP_1 — EL CRECIMIENTO ECONOMIC EN LA PREHISTORIA Y EN EL. 1" 3. Bi mar Mediterraneo fue el escenario que permitié intercambios de nivel inédito, ya que en el mundo antiguo el comereio maritimo era el medio mas viable para la circulacién de productos en distancias medias y largas (en el siglo I'd. C. era mas barato enviar trigo por bareo desde Siria hasta Espanta —de un extrema a otro del Medito- rréneo— que transportarlo 120 kilémetros en carros) Por lo tanto. la riqueza, el bienestar y 0s logros concretados por los hombres libres de la Antigiedad cldsica —desae el arte y la filosofia hasta Ja democracia~ se basaron en el amplio excedente econémico generado por la presencia preponderante de este sistema de trabajo. Si bien en ef largo perfodo dominado por la esclavitud se concretaron algunas mejoras tecnicas —molinos giratorios para el grano, métodos de soplado del vidrio—, Io cierto es que el crecimiento econdmico se ascents sobre Ja cxpansiéa territorial y la ampliacidn, a través de la conquista 0 el comercio, de la dotacién de mano de obra servil. Justamente, la combinaci de un nuimero de esclavos abunaante con Ia descaliticaciGn del trabajo como una actividad no compatible con Ia libertad impidis que se produjera una aplicacién de la cultura a la técnica para producir inventos. De alli que la clvilizacién cldsica tuviera un cardcter colonial: el saqueo y el reclutamiento de esclavos eran las objetivos de la expansion; ef poderio militar se asocié al crecimiento econémico mas que nunca lo habia estado antes 0 lo estaria después. Come bien se ha dicho: “...los campos de batalla proporcionaban mane de obra para los campos de cereales y, viceversa, los trabajadores caw: tivos permitian la creacién de ejércitos de cludadanos’ Hubo tres grandes ciclos de expansion imperial en el Mediterraneo: el ateniense, cl heleaistico y el romano. El Imperio Romano fue la estructura polftica mas elsborada y duradera del mundo clasico. Sus logros estan asociados de manera directa con les caracteristicas descriplas para cl mundo mediterraneo en su conjunto: el ‘coneretada en la io a principio: siglo Il obligaron a un enorme estuerzo de organizacisn estatal. Los éxitos aleanzados, como et crecimiento demografico, el desarrollo urbana yrado por un Estado activo que protegia las fronteras y a: 1a paz interior. Sin embargo, € Imperia era un Estado fundas progreso comercial se vio facllitado por una innovacién de gran importan wencion de ta moneda Anesson (1979). 10 saigyy soutsadwes Sor V22N Jo WIOBIDOISHH of “sopeH paam> 96 JOOS wEN}ONA}SD VT — e005 upjaiyodwooas, eu 1995 Sof ap onuap opud;onp smoymouoa9 & esoperoust exmouore e)s9}9 vUA AALIOse Te ody ues ap s9 oy9adse oumnja ays “ess ap 2101 un wo wraey ns uoo opereisur pquysa ongrasa ja amb es “,opesofaw, UpIaEMIS BUN 9p eanjen as onbune ‘nstavpssa peparsos ean any vodosno pepajoos eT — Iu oatso opouiod (9 anh OPUBDWSaP “UOIStA Uso OP SoypinNED sousRIN SOT “UoRSasH94 D}Z0Ny vUA OpeINDdUISdND We2yfafo ef ap Jaaru fo anb fo UD syUOUNGOD UA v 9SHI9}9! ‘sopBis S01 9p wdoang vy op ze1gey “oduron ovod Ary aony eISeE 0001 ONY ‘TH SHLNV ‘T'S WWIYLSNGNIBYd UJOUND UI (e261) ema (213 exer eormaany (61) (weet) sep0a (60) (0960) sotedenpd su ap wolstos Bun (51) Aa-Ww 89 98:98 spond uooeiosdiox0y 2p 6 yenus9 pepo ine wt op woseens pe ayuoUTeE aiduica seteisos & sooruguose Sowso20.91 Sura sus 9p Jopaposqy weD1I f sezanbys ueaumnoe ‘vororsodays ¥ uapaye, sopeWoraud sods’ onb sen ‘uofin “opera {9p eoLreoTTEG wy ang Te S04 (4 “sopuess sol ap aed Jod upyseao f A soprersidosd sourerpan £ souonbad So) 3p o1rayunsesqodura ous ‘otqeuozes aif] oper op vENDLD sod [vIsH uoTeoad YE OVUoUE ea, BYORIDOING PF "9SI9NASOS ¥ EpIDIONC “ISINbUCD op sEsLONT Ser ap ty {ap ansed B OPO axqos “SoS1BU) 1OuE:Q0 ap pepicede us gu9UE udure ueypooxs anb stam £ sefimo v opnamsos oamso ars3 ouday ofes tp ue onb ewagre “soy2ejOuNg opmAd 9p wap! PT OPUEIOdIODUT Ly) (CUVMATEE &P Saag anb vy s2 reuedut opeisa rop opuo1aneo5e 19 uo epenuss ‘oroyjauag a -skansap anb ‘seonpi00}su8 s96tI9 Tue spur souojsia 9 “eperusurayduica “soavosa sot sod 2349) sepecinoamord SaTepos Seyan] Se] e eyIeNSE 3p nipue SoUndTe ug “eI ise ouvuroy opodmy fap woroeUrtoap vy “eIspEeUE vansadssod By apsecT exaigaie ‘ouredur oft rap sarzi00s, so;oqtsu09 Sor ‘opmrsa rep oweuEN [9 ‘pMIjaeiOsa ef ap Sis1z9 © pEPIUTUOD ‘er owed SavONSIN9 woo BUOPDEIDs a8 UoIsOSEp Bf 'SoDTWOETS SoIDedsE SOF pun fe ofotdwoo sq sroyayxe 19 opsap uoHenaued BY aUOUT ENT ONNIDe 2m 1p ap [e) worsens bun optmssuaM “TeLIadur OFT [9p epreD ef wos! (b sot somTn soxs9 opis Joqey Us0azed ‘,,) sorenIov ssuoTDEIONdI9) 19 oprange aq “sousBopue sos01oe7 sor ound saurd uo wowed anb Soy woo —sesay\ory Se] UD SOPEMYS SoDIUPUNIDE sojqand SoI— eUsTTxXS HOIs ‘oad vy 2p eyoumsodusy vy ueseysop souDInb umuaryye as "ovsed Eun 10d sauonsano op sodp} sop ‘solises sopues3 v *uvosege Kodurap 1p 0349] Of ® oprpuSIxa Uey 98 CULWIOY oLedusy Tap eroUapEop ‘ep ap sesneo sey 9p olzadear sasopeLIOSfy SOF BTU SeISIMAONIUCD Sey 2 "P 9z¥ ya ond 9p TeyWOpIO90 aysed wT op epres ef v ofnpticg onb eyauapeoap ef ap PUIDI TO TOZITeUR op |xOM ET E TEI J¥MEINIO 1Wi008 A VOINONOOI VIEOLSIH 4 a 4 Se estaba verificanda, sin embargo. un lento pero constante proce- 30 de cambio: la aristocracia, que debia su posicién de privilegio a la posesién de esclavos y a los beneficios provenientes del aprover ehamiento de su participacién en el aparato estatal —especialmen- te durante la experiencia carolingia—, se encuentra afectada por cl derrumbamiento de éste y por las rebeliones de esclavos. El resul- tado va a ser, en el largo plazo, el surgimiento de un orden socioeco- némico nuevo, asentado en el dominio de una aristocracia distinta “aunque muchos de sus mleinbros provengan de la anterior, que ‘se apropia del antiguo poder public en un marco territorial restr gido, colocando de manera progresiva bajo su control a la totalidad del campesinado. Las rentas banales 0 jurisdiccionales (}) y las ob tenidas de la cesién de la terra constituiran en adclante las bases de su poder economico. El campesinado libre, por su parte, experiments dos tipos de modi- ficaciones: por un lado, increments su ntimero y devino en protago: nista importante det crecimiento agrario. Por otro. va siendo cada vez mas controtado por los poderosos. pasando a constituir, junto con Jos esclaves que se van liberando, una clase de campesinos depen- dientes que comparten rasgos comunes. Las relaciones ciudad-campo se han debilitado hasta el punto di puede hablarse “de un profundo foso que separaba la economia 1 bana de 1a economia rural” (*). Esta situacion esti vinculada a la declinaciéa de las ciudades, un tema por demas conocido pero no demasiado esclarecido en cuanto a sus causas profundas. La reall- dad muestra que las ciudades se achican en el seno ae wna sociedad ‘que se ha “ruralizado™ Hacia los siglos DX y X —en algunas regiones todavia antes— s cid una etapa de crecimiento agrario caracterizada por tin asp \eremento det espacio eultivado, y otro iatensivo, de ifieacion, basado en el progreso técnica. Los campesinos fueron, en general, ios protagonistas de este proceso. Boss (1901 CAP, 2 — LA EUROPA PREINDUSTRIAL 1 2,2. LA EXPANSION ECONOMICA DE LOS SIGLOS XI A XII Numerosos indicios afirman 1a idea de que a partir del siglo XI se con- solidé el crecimiento de la produceién sobre la base de la expansion de la economia agraria: -- Se afirma Ia existencia de un importante aumento de la poblacién. percibido con clatidad aunque sin posibilidades de cuantificacion las fuentes disponibles de Alemania, Catalufa, Francia y Itdtica — Se produjo una ampliacion duradera de las areas de cultivo. Emp Jados en buena medida por el crecimiento demografica, se concreta- Ton tanto un retroceso del baldio como Ia ocupaciéa de nuevas ti ras, impulsadas en algunas ocasiones por los sedores que instala- ban en cllas campesinos para aumentat los tributos que percibian, ¥ cn otras por los mismos campesinos. que respondian asi a las nue vas circunstancias econdmicas y sociales que se estaban gestando, ~ Algunas mejorus técnicas complementaron este proceso de expan- sidn de la economia agraria, hasta el punto de poder sostenerse dad. Las mas importantes fueron: e! iento del arado, introduciende mayor eantidad de hie — El comercio experimenta un reniacimiento, pero éste se verifiea so- bre nuevas bases. que incluyen los mecanismos de mercado ¥ es reeiprocas y amplladas enire el campo y a ciudad. Muchos Je0s urbanos crecieron y prosperaron, protegides por senores feudales. para quienes constituia ua objetivo apetecido participar de los beneficios de! comercio en expansién, Se afirma asi una clase mercantil urbana integrada en et sistema, por mas 4 activida des, en et large plazo. soravaban las bases de existencia misma del “Ley wo “[H1908 upISuON Bf ap WoFDEZIPNEE Gun v ofnpuoD se10;¥Is Sor BP SOS aifur ap foaru [9 uoreRDaye sAb Sasoywe] SequazAIip Sel ap vrowaMp UD BY 95 seyonus S01 'ByET Ba vpLEIoG [OTE UO! jarnd eun 21gos 9920 95 anb ‘esau 9 Be ua soofugpue wosorore 98 91 -mysopiueur ey ap ansed ¥. aisod et 9p epefant #1 83 naep ja ofnposd as “euieioued ya aey21du ‘supepnis sv sod soproaajo ofnt ap souarq sol suibpe wind 1ouaw squsureatsoaRosd sexier ap jaatu un op osndsip anb “ayuaruat e219} EUEMIqOU aseI9 e] B UPUTOAT BsALEUI ap O192}¥ oseouId asa 'SoANLT ‘ar SOUND HS SoxOPeA sns imerBINfoHE anb yanow anb of “eINSPIoUT IT -Panjejas wpucurop eun 2p Gore !aq}su9q 35 “TeLOUDS osUOD [> wed SePIINP oud ‘seueqin seamoemUEM Stl ‘soyuaTUNE Sor ap scIaxd so] EoNseIp B9E seu 9p equivere ugIeIgod vt ap osuaassp to sesmuatur -SetODUe A souegan, somard so] anua souoweras sx] ua Setafh 9p o}29F9 HIN dng YosBAK OVORAE 1 'sojsaad 9p sauomesmTe supUAJoUd UOTRUYSTIO 28 NE v dnb "pauons ¥L 9P Or ‘uopunDoqaws oo0s0xd 20199 9p z990989 87 ‘AIALINUOD [op SUOHHs SvUNATE wo sajuaistxo Sourur set © epertunt pqersa anb ‘sosojoaad Sarmaur ap woIOND -o1d 8] wo opezueaye ouDa1 19 BIHONOUA 9s aNb Sor Asa '$9103905 SOITASID. ‘ua epeuygts0 “osOUTD ap epezHes9UAB zasos9 euM Ofnposd 98 “sPEIOPY ‘aquauuoo je ofsto anb apsad ef ap epesan FI ap savLe osniour “odmurussyp pepyreiwu ap a0ipu ja £ aszeuopunge © uoLezadu9 season set "ed -osng s8]08e v ozuIUIOD DuquTLY [2 “AIX. O13IS 9p Sordroutrd Spsact "e4>3509 eeu ground vf v ugHoRIqodsedns ¥] v JonpHED eypod voBPSTouDD uorouEd “x9 vf ‘ug]EMNS Esa v ayUar “PEI op sepsosed op oapino esopuyzueae “saiustoas9—p SOW *0199;9 wa 189 ¥{ 2p opunjosd opus uBETUEEaD 79 aNb ap $199) v] OsUDsHOD Spar UDR ‘oonpumtyo oso1sa19p ap oporsad ose un ary enb opeqosd yise— svonpuina souonsano sey v piousprouy wun oReqtn9 mig “seruaprds ap pepitaisod et voseiuourosou! > ofans 199 pepranonposd vy Uoro[npos onb "sooviorosooiaur soxerDey sot B MURdE NOTHIN DHA Soiadse sns 9p soyonur s990u09 ayuniod osod “souoAnj9u09 sopEIASOI ¥ opjonpuos ey ou s1stz9 Bj ap SesRED cel 9p pEpYDUNIord U9 OIPNIED Ta THO PP OPIN PL saed euzeng ef annua e11980 ‘so{naqv9 S01 uoD opzoRdP 9p “anb aferuaIed un 9 auauNUe> fap Wo;DEIGOd ¥] Ofnpas anb Pepin axqFNI9) BUN zEMpOR Te nofoenys wt eonPuIEED SPU 9WIOI ‘BPEL UD EISY 9p aitaps00ad elomg E 9804) onb -(worueqng oys0d) , sou arsed, vy ‘Termiuncoo ayonseie7 bun a TWMISNONISHE VAOUTS VI 2 d¥D ap omenp ommpuop,, ya ‘ordurafa 108 Sy Gosany audiaays ab ‘pepardoad 9p ap sepevedruoge wosany aforteses ap sauor iq SHS IUNSTpAE & 6 ws arugpioans v grpavoat fe} CLIOIES uoWonseuss earsoroxd By ap & pOUaTOIA fosn op seavn P ‘enb [1¥o0s asey> eUN op oF (gauail09 Q9Ot oue Jap $9ropapasTE SOL 661) (ee6T 00 ss910yes 90 a azuns o9njod & oannouods eyuFWOP Un wor9;osaf9 Sa]URO SOF AP SOA Zen e soniodouow & voroeuiwop ap sousrussou opt 129 ‘08 sopeprunusoo sty tied opt nage #1 eqesaUaS O8 2f ap Pisinbuoo Br "1 1 onansod of anb “neuro BP up oquig un ows arugop ap tren as onb v ‘owoa aprutap opis et ugypeqa: ta s9pEpar W108 WHINTD VOINONOO WIEOLSI qeisual us vosorpes: capepni9 luroeiad Ns ua “91s2d E50 L0g “soroaayp sazojonpord eur ua teiuapi909 edorng uo sepeFouas -a11p souoTDenns Sop setyz0d sourapod “yeFONs BIMIANNSD PI Y OHM wy ‘aiuezytns9y outoa sapeurtus sor 2p 1oD!9NS9 [9p CON, suroists oruotureyoanoade 19 A OWsTUE 19 U2 SofeLI0y 9D OAs: ‘ousoqzeg P uoioemiesod a1 ‘soanina soaanu ap o;soNpaNUT vf “epOpeUEs wy € eM “{nouBe vf onUD eySINSD EORTUORII|duIO9 BUA 9 VOIENISISUO9 soled $9 eq Soy & exr9yu1Suy uo uoseroTU! as anb upVoroGESUAUL ap SosD0ud 801 sarequaproce sopeozat Sof ® sopemnsop erapeur & soqwo109 9p UoTaNporMd ef UE UorDEZITERDIdISa BUN ap OpEEEdULOIE ‘npiorzqepnoyox 9p oso00s6 un oxouag os 2139 jap vdorng mj wD “ISHIDA 1v9 phurouoDe eun PjovY OWSUEH [2 OfDIMy Bs 91590 Iv anh seNUaHN “edorny Jguovv0!D0S SELIOSIA:D SEaUs| SoIuLLIOWT SYUL Sut 9 EUR UD ONIA “woo 98 en1g OF Ta "TeIUAHIO £ jeNaDIII0 edomng uo sarvaHDANp $9UOF929N1p lua dsre{]o12289p ¥ UoseZUDMOD seUBIBE UO! INpOsd AP SIUOIDEIO! SET ue ef ap voIvEZtEIAUIOD B] ered SaqqLIOAPS SOUOIOIPHOD fay we OMsoD “OpuOp 0 ‘Sofeg sasred So] A ENE 9p a1:0u 7 {foo 9p o sapepnrs ap sas0papaste sot uo opesg uO}X9 O9]9Pq OTOPOUE ay9q ‘SEIN SeAANE e UOIIEOLAE BL suqe ouesaou day ‘seurape “os9d “BuORbad Spur S999A Zayp afoqiadns Cun ua ‘uzvo vj anb sevo(e9 9p pepAUY ems eT Z9NpOsE Aub 'S9{wAIa9 ap OAPIRI Te vyana vim gUDUNTSIOIU] ODpLA 9s LODUIGed Bj 9p opUDUINY [9 Ny 189 ouion “sopep! -onb any 0198 oa VUALINOLOV VII NOISNVEX VIE coupsfowop ojworursar> 19 0998 wa 9uas} ‘suss9Nd Sef ap sett -ape ‘seoqugpida sapepauiasi seno ap £ vorupgng aisod ap $9103 Soxonu ‘snqoasoa sP[Pur ap uTdeUIgtioD eta ‘aquDEns Tap peau round LI Ug -ewsoas “uoreiqod ap sojaatu songnu2 sot uesoarqersas 9s anb eprpaw v jeensnpuford pep2qoos vf v “syusuBANDDID ‘uorezyajouiv> yeeroyem sped ap so}oausap sotqmon “saat: Sax ap OTN. ourts;periuny un exara anb sof ua oga0xa [9 £ vrouBpange 2 woo aeqMsELUOD —scimopida set ¢ ueruodxe v1 o1uer ue peplunwos ze apo) # OsFHad wD uerUOd anb— apa ap sauopypuoa saiqeiospa sag "peprypuaw £ soqor soyonbod Yoo sosailuy sougeur sns eq2ya9us1din09 9nb ‘epadndosap prouange%; Woo “eps ie TWIaLSRONGHa Yan VI—2 vd -nues ou wago 9p ourw run saprpeio sui ua w S07 ‘dues 12 ua ayus}oas omwayuEzedwa un wn ‘oma ‘spsoamonjnunar sapepiAnay “salcensnpat anb spur soanessyrape & sopepuatuod Sanus oWOD UEgrUO!DUNy S9pEpNID SET ‘OoTWOUID of1OI7E59 op a1qnnostpur sopeorpus un ood assez9pisuos agop ou “oBreqWD UIs “0 ip OWDIG “Ins fa Ua anb sy0U [9 9 Epe|oUNuOAd spa grINsas “wdost Epo sod orpuayxo 9s afeyuazi0d fp wo}oead|D ef anbuny “eueqin vODEIGOS ¥] 9p ovuonupparo opjdes 19 any uossooAo4d GeIS9 anb EIDUONDDEuOO LUA josany SouoysesSiu Sey ap eUOsEUE et sopaduyy sns woo ueqeitoo ywsmI0d Avgedsa “eziony fon 40d “odwe jo vaslop uo!Maod op aruppaoxe 19 “su jasisqns ns wsed opesaoau oy eiomnbis.. ENON e} op JoLMx vaEIUAIUY a1Ua8 sew Zon epeD and epIpoUL e OpLdNDLAGp puoz seunde ng ‘seperqodsadns ueqeis9 SeInUeT SEX wy winyqNoLse ef 9p pePIANsApord x uOD epeUODEID! DUITIEYOIN 99 eqnise LoFeIgod Bf 2p uOTIeNUDOUCD vf Ib uENsanUTDP SUIH!D SET epeurmasip sew equisa uoroeqqod ® aquauuoD fop 09824 Jp Ua -“soL9FUT uSTIEIBH BIO saIED A v1 -sye1uy ap v1 A "ve 2p opaposte 9p pepisuep eUN eqensISex wOUELY “OpLID -eno oxjauio[F4 od soBENAeY SEW 0 OY WOD ‘sepEpIsuap Sas0KEUS Se] EIEN rurpEIp uoIsuLdxa euD{d U9 YsUIoUODa eu "sofeR sesjeq SOI £ “empeU eytmauoas pun “ey[eI] ‘O1#IS Tap TRUY [> BORE PEPEStIAP ua aUORIATaRZApIsUOD quizes edosng op souosSer seunsip su 9p uorOEIGod wT “oWLOsTUN OpowE 9p ofnginsip as ou “Tes9UES any ugRDEIGOd EI Bp o1BaIWORZ9 To U9TG IS MAX Of715 Tap arzed etrang uo giuauniadx anb ejouapeogp s1arsod ey £ oyuaneouDIse {9 wIuDND wo ‘uauon ass 'esorousnu 9p [ent ‘aruauTarqrunsasd “399 wIGOP OO9T Ha “SOUOIT HE OOT Is¥o B eqedan Sandsap sorfils Soc “samuRHGEY 9p SuOTTU Og SOUR, a a1u2unuo9 129 AX obfts Tap sordioutsd eisey ojopud}ooy onuAUOD £ “oBpT ospt anua edoma ap a1sed so40ur of uo s90939 # ozUOMIOD UODuIGEd ET NOIOVIa0d VI TV's -quozs souoromnsuy suaone sejuouiedse sed onpusosa un & sopyinumoe soreiidea soj e Sepifus ‘svsaidwe se] e sapeprumsodo guojssode:d & jeuom, “eur ur opeorour [2 sIpuedya v OXnqinuoD "epeztefoadsa eimMINITe eI we A BENspUF eT UD UO;ENUIDUED B}:9}9 ‘sasOIME SOUNSIY UnBos ‘o«ouosd ope) spur anb of any “oft ap sojnonae sosjo A ‘outa 'sepos *sojard “pepHys Bung ap ous, 4 euet ap sopifer ep vosvaso so1sy anb epuvurep ey ‘sersrouruy & sopell lode “SoxapPOsoU ‘SOLENOPDUNY "soquaFUReLI :saquDypAd SOT 9p SOUEUE UD er WIOOS TWHENID VOINONOOS VOLS 4 22. HISTORIA ECONOMICA GENERAL SOCIAL la tierra condujo a que los sefiores crearan extensos dominios, Ios que fue- ron alquilados a arrendatarios que reatizaron importantes inversiones de capital y contrataron mano de obra asalariada ( Bn Francia, por su parte, los campesinos lograron mantener ¢ ineremen- tar sus derechos sobre la terra que ocupaban. para lo cual contaron con el apoyo del Estado, que necesitaha montar una base impositiva propia ¢ inde- pendiente de los sefores. Por lo tanto, se afirmé una estructura social sus- tentada en un campesinado propietario, una nobleza que no pudo incremen- tar de manera significativa su dotacion de Uerras —aunque mantuvo sus, derechos jurisdiceionales— y el aparato estatal como extractor independien- te de excedente. No se dieron entonces las condiciones para que surgiera tuna clase social en situacién de acumular capital para invertir en el impul- 80 del proceso productive, 3. LA ORGANIZACION INDUSTRIAL ‘Como la cuestién serd abordada en profundidad en el siguiente capil to, es posible aqui sefalar sélo algunas caracteristicas generales. En Ia industria. el avance durante el perfodo fue modesto. It aumento de la productividad manulacturera se vinculd, mas que con 1os ‘cambios tecnicos, con los efectuados a nivel de organizacién, partic tea medida que asumieron Ia direccidn de la industria los mercaderes-capi- talisias, quienes pronto adv la produccién de los articulos que vendian. La manufactura, en sentido amplio, adopt6 las formas de trabajo doméstico, en el que e! trabajador re: propia casa, por su cuenta y riesgo: compraba la materia prima, la manufac turaba, a veces, con ayuda de colaboradores contratados, y la vendia en el mercado local. En les ciudades holandesas, donde Ia sociedad se habia polarizado en una préspera burguesia y un artesanado proletarizado, hubo violentos con: fictos sociates. Los patrones trataron de evitarlos y encontraron entre los campesinos y labradores ambien mais sumisa y menos cap ‘nds barat 1a mano de obra n0 S z de asociarse. CAP. 2— UA EUROPA PREINDUSTRIAL 23 sistema de trabafo a domiclio bajo esta nuera forma entregaba ta tarea a contro! de tos empresarion Los tereaderes capioueae meen fe ‘atera prima para que los campesinoe, al mismo teste aac eakeate tateasrurates, taajeran on se casas, eneralmeniens We sac ae Salaro. Et empresarioretrava méa tarde! products Srkanent seen ‘oa su comercializnion en mcrcados tds choses do de la lana nabian iegade's ser a cao total cena : ia cat total ocupaclon de famine bass poral pais, a menudo poscedoras de doves que weenie soe os de hilary teiares en sus propiae casas, Libre dela eae ton ee eo ciucades imponian Ia industei lanere podia dar avajo gia chee ne famullas suraes ya tabajadorestemportion que sealtraban tare apron ase cl aprendizaje; de esta mana, eta posible exlecaes tan eee, cién barata de cierta calidad. , ihe ee Los procesos més especializados —elteaia 1 tendo y el scabado— siguleron en smanos de los artesangs de las cludaties, mientras qe, 8 laago pes, ee pansion dela industria rural llevé a numerosostejedores decieerce pions monte a éstay'# abandonar Ia agriculture, Desde el punto de vista det patron, in organtzacién descrip \entaja de le flexibiidad, pues ou capital era ivertiao etal forme que cea 0 el comercioaflojaba, en lugar de que aque! quedara inmowiisads oe tne tslaciones fjas cuyo paro resultata costoso, pudtert scr reorient ae nn ‘modo ands provechoso, BI control que elercian los mercaderes perso ton mayor adecuacion «Ine demandas precisas de los mercados particule, ie estandarieaciSn, la economia del depo te los produstores yin conceeten cién de] capital co manos, de un Hs : vos Jo econdmiea entre ta ciudad y el campo ite cl aprovechamiento dela eapacidad y ta baratura del rabiye Compe, sino, al tiempo que se evadian las replamentactones que impor len wee iitada de mano de dora ruta lew ata ie ja europea a productr a precios que le abrieron. a la postres Ine pices tas del mercado mundial. - pee ero bastante pequedo de individuos onjunto revelaba un escase progreso de las ba firmemente. Ui onicas, la organizacién sobre ‘sion del trabajo dentro es, entre las na ¥ en su interior comenzaba a canibias, y el resultad " det comercio internacional para abarcar un sector ma pequeio, de ta produceion y ovunf ‘serouvozou svisq “ans [e & a1s0u e sgnbuae ap sopeprHuro sopuest vadxe sasay teroU Sol & ‘oonped 12 A sofeg sasreg so} “eazoqetar e sospanet 2g “uo ap soyond so} unqessifias anb & of}21 ap a1s0d Suen Te Sopeorpep soonyasuey soraeu Jod vpeaatt esaninyiod [es py woo eae “oon Yap 41 veqr ek ou Tes BI “eHMI0g £ euEdsA ¥ URILIE) ous "sasap 1S Ou COATS IOP seTe2s29 uequIAUD ag “aruawepidys Ot 20 edoang ap souand sof ap oun f sod safer sore) op sore sot sana woo ‘sosorjea spit $039095 Sof O108 “opO% 18 ]9P OweND opundas ja ayuesNp TUPI ss9pod 12 £ “0S OU ns ofnpar [9p souy ap anied v vdos ura BIqeY FE3TeIq85 ap ‘owsyu Ty “PHEN 3 reos9m Se 3eazT03 vrsaiqnise & “ans op 4 91300 Jap sonsruruns opuasene vyoonbisua as jenuso edosng 9 “19M Y “TAX Offs J Ue eur ye a1smO9s v OBHIGO anb uaUINjOA tesF 9p uvos9u ap ojosauod 19p uoisuedxa Py £ vio 204 ofela jop pepunBasur var ena 8] 9p upyoesadns Py aniuD 29 9p edero Yun ua ‘sewLEM seins Sef ap aszerasap v equztrowo9 ndosng ap ofoxeUs0D 19 ‘AX Offs ID Sauls W -Sepeoqvio Anu soferaz9u1O9 SeI}UII 807 sepourjsip svBiel e meld & 9p sopepnuvo Sopues# ap wisusiarsuen mb Js ‘saruerS19W09 seuorex enue & soxopeosou ona sooueyeq sol uesepiys anb soseied 9p vrouassssuen vf £ pepiiqeives wy ered souoraisodsyp sepeayiduios weuisnbes 98 o1ad ‘muodsuen qo exed sossnoas sopuesd svajdisa ouessoau tia OH ‘sepadsa [eosa oun e sonsod pent ey ered saqersodso sopepsioey Buz -onbas —reuoporurovuy 0 jeuo}oen Brans BA eIOUEASTP wile, v OfooNOD La ‘eso1Buy exouer 0} ues vo [LAX O18}5 Jap soay v OLIN OUOD ‘saspIOT 9p 0 sa19quIY 9p “sel O79WOD soptEIA So} ap —UDPe uN 2 ORzTAOD a6 O— DUS rodap v “2a ns ¥ ‘gsed soza:g0 ap seusvap seImB{e eaeatdun> 901 Japros9W ODHbod ja onb so] us soseo ognHl “peIUN{OA ¥ SOMES so} v uvjpodsop 0 weqeardua £ ‘ugroonposd Bj ap wouImton & sopyozout ‘Sols SOT ap Eox998 saruIoMsD SaUOISIIAp Sof tAqeMIO] SoS tsar9pEDIoU se “WILLSNGNd VAORNI VI— 2 iv i -eESnpuF ef epor zeuTT 28 ou anb sesovonposd nou (2 1wLI99 exe ypeoxous jap opeaidma un us zo}ONpON Je ep9AUOD OduI9T {9 1109 anb uaueunsad woe 28 opnuau Pp anb epnop van eqeivoWes iapeoIOur (9 anb ap saiue 03 ads9 01 ap woweusprogns vf ofeq 9"9 9p O88) ypeorout un ap sepuadap v eqesed ouvsoize un saquay{a sound e upiqure A so#sng soyanbad so) 2p saxeyrunye sue 2 expuDA aNb "wropRUASHOD UoIBD: ¥I 9p JapEozoM 1a tosofuenxe [9 v9 ueaIpUda SOL aonb wind s2quode sns w soi9098 eqpsaua anb “1openiodxa rapeaseut 12 Se0fot Kaur 9psop {1 SauaT{9 Uo e195 BI uD equen anb “onULfeIA ZepeOsDUT [2 sopei ojonpoad ye equiduzoo onb ‘esoumrouyhuwur uoyBax vf 2p sopeozatt (9 -aingiupsrp sowpod anb oj sod enqaaja “soproouoasep op se] Uoo sepereduso> ‘apnuus fe ssuoFsousuEN Se] ap sauo|LOydUIOD Sy ey oyuapwyoaso 9 aluomarquiou 954 'u 9p upIDeaTD BI Uo auEIzod nydeo 9p uoroeinummoe wy Je) mpoxd sorojaueq 5071 ugpoampoxd. S39AUF | B Ope 249 DEDIANIE BI 40d $0} 04 TAX OBIS er azqos 2389 2p oputurop un ap osseiqey apand anb oyund jo ensei TAX OF ap anzed v aqueuorsasdust opour un ap ofaram09 ns yus9as08 “opuDIsENS Fa feiso anb optnar-eurouoaa taanu ef ap onuad [2 “TeUapIII0 wdosng PT VIONVLSIG VOU V OLDYSINOO "Ia “FPS MOOS TEINGD VOINONODA VIdOISIH ve 26 HISTORIA ECONOWICA GENERAL SOCIAL con Ia madera, constituian el comercio de gran volumen que mantenia en movimiento a grandes barcos fuera del Mediterraneo, En el comercio de ultramar, los europeos encontraron problemas de una magnitud completamente nueva. 1 comercio con América Latina se inscribié on el proceso interno de desarrtto te fa economia oscidental, que necesitaba snetales precise para Sostaner los interenios eveeeniea, tina ves qu te desert fas de plata on Mexico y el Alto Pend, el saquen y la explotacton const Yeron lop contenidosfuntamentales de! item colons! Gl siglo XV. Bl ero espanol orgenizo an sistema monopolice que, & par "2 Bet trabajo indigena, trastadana luego et metal precioso & la metsopol. La normes canices qu lgatons Bepaoa yt movies de pore aje dela plata hacia cl esto de Buropa a través de varias vias levaron 2 agin sostener la tesis de que este flujo fuela causa fe caracteri al cel tesoro amet Ia subida de precios. 2,45. EL ESTADO ABSOLUTISTA, ridad centraliéada al qué se na EI proceso de surgimiento de una autoridad central hecho Felcrencia en el apart 2,9 se concretd en el siglo XVI con el estable- Sinionto dei Bstado absolutises en sus eiteontes variantes, EL andtisis de las caracteristicas polilicas y sociales del absolutismo ha dado lugar a discusiones de alto nivel ("}, pero nos interesa aqut hacer re- ferencia a sus implicancias econémicas: 1, Los fistados absolutos fueron los que pusieron las bases dean sis el misme favorecio las exenciones tema impositivo moderno, si bi (15) Como Hass (L975) (16) Ver ua re 127) apes ( GAP. 2—~ LA EUROPA PREINDUSTRIAL 27 de Jos grupos privitegiados, gravando con dureza a 1as clases mas pobres. 2. Al reintroducir el derecho romano, que se correspondia con las exi- gencias constitucionales de la época, crearon el escenario juridico adecuado para el desarrollo del capital libre en el campo y en Ta chu dad, en tanto ta gran nota distintiva del derecho civil clasico era te concepcidn de una propiedad privada absoluta ¢ iacondicional 3. El mereantilismo, doctrina econdmica aplicada por tos monarcas ab- solutos, impulsé el desarrollo comercial al acabar con las barstras opuestas a Ja cireulacién de bienes dentro del Abita nacional, Asi. mismo, comducido por la pretensién de aumentar el poder del Est. do, impuis6 le exportacién de bienes, alent la produceisn nacional Para reducir las importaciones y pronibié la salida de metales pre- slosos y de moneda, guiado por la concepcibn de que oxistia una Cantidad fija de comercio y de riqueza en el mundo 2,5. LA CRISIS DEL SIGLO XVII Hace medio siglo se acuiié el término “crisis general del siglo XVII* pare explicar los procesos sociales y politicos de ese periodo come causa, 7 en parte, consecuencfa, de un malestar econémico generalizado. Bl rotulo de “general” no es confirmado, sia embargo, por los hechos analizar esta caracteristica, repasemos los 1ascos ma Als crisis comercial que se desaté entre 1619 y 1622 —al parecer, su causa inmediata~ se sums ua conjunto de hechos que impidieren ia plena Fecuperacion: la Guerra de los Treinta Ads, la debilidad de los mereedos coloniates y 1a continua experimentactén mionetaria, que incluia habitustes raciones de la ley de las monetas, cambios en la relacion de los valores oro y la plata, y emisiones adicionales de monedus de cobre por parte vidas de recursos. En los afios que siguicron, 10s indices de precios, el volumen del com al y Ja intensidad de la actividad industrial se Hubo también una crisis demogratica ( (18) Dawe (1978), (19) De Vuws (1979), (E661) ommort (12) | “SUIGUNY seidord sn seuLEOy op Sozue WeseLL0y SoXBS SOEUIE oP S091 § sauBAof So] onb snnwsd & e120N ef axq0s UpISasd EI 3eIA ajneer [2 sesenax teponb "zon ns v “soursaduo Sor 'sezanb{1 SPT 2p pepaydord e senueou09 £ seBo101d uerpod rep Bun OD “SuIBIDOISHY S07 Sepuaioett sopuns? uo vasoR ef ap woroeNuooUOD EIB OANspeOD EUTTNOSeAT eure? Ef >P uo!ounxe ayuonoauy seu et ub SenuarE “PSaqany peparDos eI OP pepItaNs> 2] & Uosaéng}IUOO SeaneIDOISHIe SeItrUES svi anu Prouareduiod ey ap Uor> -onpax e] £ ayuapuddse PEpITTAOU B ‘uoRDDeUTD BP OLquIED OSeo0sd Fo "SY "mt “uour[UOIDes oxpUsdsap ¢z9T apsep A a1quiaDISUOD ezOUEUT ap ofapar 98 PEP “HIN49} eT OFeNT “ofdussfo sod “esa{auy ef Bp OskD [9 $9 OWOD "myLe DeeID TOD osiuap souoisuan seri9s “oyue of 30d ‘K sazapox0q OU Sol anuD muapUIISID Weio0s pepHiaour eun opeoososd eiquy osouENe [op OIuaUTHE {9 “E1S9 Ua “wD ~IDeNSHIE Y] ouruo UPIGUITA B1qe9HTH9A OUSUOND} OWISIU! fo asreOTIKa PyspOM ou jee 405 ap anbune “11qx o1f15 19 va sauarsixe oajdus ap saprprunysodo Saxousur Se] 8 o]u9s5 upIDoKO1 Eun ueI9N} —soIMIs9 soUNTIE OpeIaIaD UY upas— senyarey set 2p oyeuses yop uo!onpas vf "oTuoMFaTUaTIoAsuOD “K OLeaiT -99 19 “orwourmzeur ap pepe eI 9p OseNax 19 anb aqisod sit “s¥o!tgUODa Sau. ofmipulon ser v a1qisu9s nur zo,ous un any pepIEHa} Bt anb ow daa” 3g se1sousia 9p osowmnu jo reisnfe 1009 ouNsap ns sey ninsos yo oysed uo UA ad NYP UNFAS :[PIIUDS9 ODAdSv ONO Ho AIX O1FIS [oP PouPAOWaD PP PL DP AISHIP WAX O16 To UD UoFDEIGOd ef ap oNFDIENIIII9 fap 9890 La sonorodoou09 svaamu su & euses vt 2p sorusvodatos 9p Soasap sus ap ‘osnfaur ‘spzmb & ‘ooipaTowap & o> ‘921409 Jod sajei908 SodiAa So1seA ap SOz19N}89 SOT 9D OF anr ZIAX ons 19 ourEIOP onb voyesRowaD UoJsHEdxs ef oAr9p 96 9Nb 104? ‘ootups40}1POW [9p orDeIG0d eT ap o0adsox % 04 UN # % OS UN ap 398 ap osed [eruapra2os0" UOTDEIGOd FL “OST TINT ‘onb opow 9p ‘saiurisaz sey ap oyaadsay aluauieaneyar uoseioune edoang ‘9p aisa0 £ ayi0u Tap seua7 Sef :uoTDEIGOd B] 9p UgINGHASTDaS ap Os990I0 19 ny OANEONTUFS SPIE (ee) % ZI UN SIUSWEPLUITKOIE OroaI9 Badotna Borel “od 8f “OOZT & dost anus “onb osrew.ue opand ‘satesous? souruigy ud ‘OS2T 9p Zopapeste arasia oyuaruHDAID Opudt uN uoRENSOUE “orquIvD UO “BIUEEE ory £ eroweig “0091 wa s1uD)S1¥9 B] ap o3oodsax % OG UN UO UOTOEIAod ef OPP -uowine exqeq MAX OFS [2p Soperpow v anb opow ap “oauEISOULNY OUST (919 lepouisns un oanjuEUr 2s esxo7e(SUl 2 EpUEION UA “IA TOP SOUS ® AX otis 199 sous apsop uoeigod ns uoseuoune sofeq S957 SOL 2p INS [ap sersuiaord set “ojquieo u2 "Te}uapIoooroH edosne Bt HH WTAX O15'S (9p perres (os60) avonvon (02? cas yosaypnd sefeq s¥i69 2d “OS9T wisi wo}oLIGO ojgs asresodnaas woso1p si won san pipiod wnnse) f 'SaUOIl 11 8 GT 9D OFed OF Sane cur un guns on ugqsos ues8 ea 2] ony OOO ySIOHPOH 1 ugrosiqod ef e oprewzarp ‘gegT £ et 'SZ9T ap vised ap sojaropid2 set voo uoseurquies 26 sosUrTINw soXo;oPF—d0 § “Boa upjoencod or souy wvurau, sol ap exsan9 ep vipreg 29 Fodene> ere gatsg & tesiex9 wert wo onsives 9s SeNev0F Sa EP spadsap ois un jsea wewa ofege uororula 98 ou onNONEO ae ou fa us onb sesyuaN "OUST © 2019180U PPHOAD #L Se testa pow onupsranpary [op smzed seunae uo aRb see ong STEN Sean eo eovordon ne] undoe grmbe onb eaneres rowesodus aoe spin ndoqouoss ne uo enotfea onb postatne wexS er vosens Sish9 aK a Tanga satenuoasepuny vetowosoj ST “ALK ofS 12P ¥1 Woo ses ne Sapond ayuoinsveqns baesBouon sito e7 MpeTEAP SFU UHWaNES see eery oustupus) To & AX Ot fo Uo O20 oP FPP Ax OF 1 59K Se ea rp araeyou esguew ap opto. e7qet| ond wadosne uoro¥iaod &F ‘onat £ 91801 ue] 9p S00 9p sou0}seI08 Sel uosof pioutsy Wo *89PUCLE 9 i ersouone v1 9p TeEneOpE 101995 si ojgsowoo {9p 519 21 1 «op sandsap aywourevonag wypeoosap oonmt 19P > eee Tap eigp solean sns 99 wo!DDE ML 40d opeatoOs “OUP? sae eae anti w gzuauion *ed0and 20 os1u2"0S91 £ O78 27 ues oa ee atone ou es aeinoeioads9 EOUEUH 9p ODITSED wget UOTE “gua een oiuesnp anb 'S9[B]uaHO SeIPUT SEL TOS OFDI9UTOD [2 ‘Zan AS Y (nc 8109410 OW : ra 29 6403 weoromiodso woo way $8 “vor U9. wo v8 ayuouTersn pease ag cones fox ap semen viendo upon fs ayausnf ope Sovonord goeyow 3p saoroxsodut set opeuH>ep wosaeK nb oxm350s Sees op sorpmase sor 9p shed ¥ Opor a1gos “oduaH oun o00r agar 2102 fe wa osncous 9 ‘9309703 OIE PIB sofsord ap epyeo oan ssuoyson sun ou 9 uae ots a oP Pe Sabo agg evs 2 auaeinp ofeposd 2s anb woe! PT -oz0 qe sopuopuan SPT G19 anuo aiuouayz0ny worospus9sap Su Soo sy anb semuayas "soyxo7 sernsnD! brount einsnpal Bf 9IndIs 2y ‘erouEOH! nb ef a20N [oP eMIEHE any OTaUISA “e qo uo asiefaya2 ap 29[9p opnd of reuOIeUTT corfis yop opseno 3% nag pony seaneoytudrs 4 TWRLLSNONISHd VAOUNA VI 2 VD 3 8 5008 HSNO VONONOIS VIEOLSH 30. HISTORIA ECONOMICA GENERAL SOCIAL actitud tan racional —cualidad que caracteriza, como se vera. a la sociedad SGropea moderna también en otros aspectos— fue, probablemente, la sefial Tanto det deseo de aleanzer un nivel de vida mas elevado como de la falta de oportunidades de trabajo. Los sigios XVII y XVIII laman ta atenci6n, pues. por Jos sistemas de controt de la festilidad que existieron en algunas areas. No puede encontrar- Se nada semejante respecto de la mortalidad. Los fragiles fandamentos de I Gconoméa europea hacian a la sociedad muy vulnerable a fuerzas tan elemen- {ales como la ecologia bacterial y el clima, e imprim{an suibitos cambios en tinivel de la mortalidad. Estos cambios, que podian ser temporales —una epidemia 0 una crisis de subsistencia—, a veces alcanzaban mayor duraci6 La cldsica conexién entre condiciones econdmicas'e indices de morta tidad, Ligada al nombre de Maimus, demuestra que una poblacién creciente superard probablemente la capacidad de la economia de generar alimentos Suncientes para mantencsla, La salud de la poblacién se veia, en esos casos. amenazada de iamediato por el hambre y la malnutricién, ,Pudo Buropa juber aicanzado un techo econémico a principios del sigio XVI, en el que Un cquilibrio precario entre poblacion y suministro de viveres estaba cons- tantemente amenazado por cosechas insuficientes? Pese a que la crisis ae supervivencia podia haber sido prevista, puesto que la combinacion de las Gosasas reserves de grano y la exigdidad de las coscchas que hacia subir 1os precios solla precederia, la mortalidad aparecia de repente. Durante el pe fo subsiguieate, los supervivientes atrasaban sus matrimontos, dejaban de Concebir hijos. ¥ si podian, abandonaban el pais o la regién, Cuando 1a al fmortatidad habia cedido, Ia vida social y econémica comenzaba a reajust Sede nuevo, se originaba una profusion de matrimonios y concepciones. ¥ on pocos aflos. se recuperaba una gran parte de las pérdidas, La crisis demogratica no 22016, sin embargo, a lodos los paises po! en los pueblos de economia cerealista, muy pronunciadas y lac facilidades de tr Gemografica causada por una mala coseeh; chos otros podian amortiguar Giversificadas y transportes baratos. Ea obligaba @ alimentar 4 los pobres, yen tn facil acceso al mercado internacional de cereales, la tasa de mor J los precios det grano no se combinaron lo suficiente como para producit verdaderas crisis de subsisten' Otro factor al que se concede importancia eu Ta elevacién de ta tasa de mortatidad es cl de las cpidemias. BI nivel general de nutricién de una po~ biaciOn afecta a su capacidad de resistencia a las enfermedades, aunque Estas tenian su propia dindmtica. Lo cierto es que el estancamiento de 18 poblacton que tuvo lugar a partir de la sexta década del siglo XVI se presents Cuando las pestes estaban desapareciendo de Ie escena europea. GAP. 2-~LA EUROPA PREINDUSTRIAL, 34 Si bien las tendencias general {ote Bucops. gu alcanee 20 fue universal, sear ot apacto Agnes aises no pudieron recobrarse de la crisis sino d de mucho tempo, ete ue tos ai pogiesron, Bat fue el case de coors en Re Cios del siglo XVIl. Tanto su comercio enterior como su eden exe oe Poblacién se desarroliaron mientras se estancaban tos de sine Pennee baa fos de otros Estados, Aualizar la crisis a eecala "general", es decte fe fue su mayor consecuentles lam io llegaron a diverger entre las regione, ‘no conduje a una sustancial sedisebu europea, impide ver pues. fnera en que as linens de desarto 7 los Estados, y como ese fends: : icidn del poder entre aguelias y estos cee EE IMGIS expansion comercial de Holanda, que séto aminoré 7 spe 's de 1660, cl desarrollo primero vacilante pero posteri ormente acs. lerado de la economia industrial y del comercio ingleses I haces nga los Passes Bajos de tos tansinao, un ves 4 terminado las uchas muis intensas en su territorio, vente peridad de Portugal territorio,y la nactente prosperidad de Portugsl bajo el estimulo del comereio con bajo extn del comer 1 Imperio brasileno, Aifieitmente forman. El contraste se encuent sentra en la experi insula ililiea, Peancta, 68 después de 1680 y de nuewo nege de 1860, ceande woe ne Cae das de expansién demografica crearon demandas que la tarts x lisfacer. Su caso proporciona base para gene fa de Francia, Espafia y la pe- Espasa atrave i 86 un siglo de descenso demogratico ensombreci ae ee a castes sucesivas. En la segunda mitad del si aro RVI, couio; en hombres © impacoton dea poce exterior de Poe epaiiotns, encadenaron aos sectores productos, nt? Las indus a as espafiolas se artuinaban frente Jer; Jos campesinos abandonaban sus fincas para buses tavale come een laden: los mortscos, moros catwersos que camesitunny la ea oa dorsal en clertas oct] larwieats ¢n la agricul Daciones, particularmente en ron expulsados del pais entre siuto ant “gu cputano de pais eve 1600 7 Yel (como un sii Frarse a la seguridad ceonomies y- particularmente, cx 1a Ig adquiria un Por la misma époct, eta .€1liderazgo econdmico de Vene a noo sc acabé definitivamente. art fa iueesion ae es Bietoas apiasto a este imperie maritimes Los holanaeees cineca pir en el Océano Indico, le arc! ae ise capecian bua onb sonuatus‘eadoano erwou yquioo S01 9p sapupHsa900 & sovuarutzonbos so ap onuane [2 Qo aiguoo9 opmns 2 ops eke, sowrorserBe uc sod eproosord alawdord fous 89 4 "uptooonp eyes Ue opis Ho9 oy oojaipucns owaqtmauna op v1 & shar upreanacey wt 9 eB 20 "4 sie 2p s9uol ean oon rssond m asaelsaoop apond “Hs boxe gosanoos sneer ssn 9p aap vejod ou sateH0 Sryuoo son & euudeg & vssonnife Ue 99 oie 2p vopele ua S01 ‘soy S1OAt S01 9p Bt opo3 a1Q08 “seazONT oes 4 sd woseuywopozd anb wr uo evod9 van v 0D -fupuove aa1pop lop 4086u peprtiarsuodsos e osngqse » apuoas bHossty el seiBaiut 9p praise aun smb Wo}oEaRda Cun "erreur nmn scan ous peo ny or - ere a5eq PT “HAX ofS [9 O19yua 1od opueurmop vuersnyyfeUr aH ‘esopepsaa BUN ap E}QMasad eT ap UPnP sasojne sounSTe “ess97 : “soup sor ue SymeUrzO|96 su woNaNE e00}Fo ‘soresd sot oporsad ghee onb topides Anu: ops eyqey wosoerqod ef ep oyuatuTID nb 07J9]9 $9 UII IS “oURISNYRfeUE OsdeIOd tin eqeooAord £ vIODIISE 1e1998 ermonineo v1 v09 9 0 e4 weimouta anb set ‘uy J04 “6 eadorns oy ou ores “E9 ewe an a 2 erwowens of 9p Sesser sepes “ouie ser enttians 2nb Se oe tp ousaionae top £ seedosne season Sei ap cir a uo vaveeut anb oe onpsBowap ayosteyea vl us ops fo SouoW ob souoosiasdsi sm son sito oe sommes 9poN4 dn ob : 7 uo opesoweia eH 38 ab souojseaise op onumfues ia 29 gure ogra mia wa &sofeg soon ue emret op cauats my [2 esed sesyuraad se] -OonUPTY Tap sparen & coy epeBi“otae of 4d “eave sono ap woftsavo} east Epes Sp oven “Bia ig stuvoT sopeporoon Bet v epepesen "op so “eperTnaIN) Hd Rofeonperdos ne ‘sauoronueid ve ap pepmiqeimu sone ered “eeG ‘a ue io ppeteod 9 pinay tannin cob fs ao onp ae $0}s09 ss 9p ofeqap rod Anw opesounutas Br oavjose ofeqen [2 nuatnds of v9 enststo9 souromueld set 3p esizoucoe ey ap war eT ofeqen 19p uprsiarp eT we wpeseg eamoNNse PILIApOUL fun grdope euoroeusanuy ofos5uI09 19 —oveqea “seonze op eyLO— [eipunLt Siuosaur fe Ueqerode sera anb sorompoxd S01 OD “SaveItspII90 SeEpUT Se] OP feqeny woo sepuordxs souojaeiuerd ser worONS Sejor So] A TESeIA UD OA¥Iase Of ree onde yo uo soploazede Soiuawer9 sosanu sof 9p oun ayuaUrEISNL odes no oyosoiien yop afo yo Wo SEH BIP BpeO wHsOAHOD as (91I0U fo Ua “Ops Sea ne oues 79 ‘oduan 017019 un sod) 09) Jaroypan & ooRTpE S9seW So} OP PIOUE ne ap aised vuand uEspsod [euorpHoU ‘piso ey rqvaurae onb eprpew Vv ‘epouausae 9p S810 1e9 seiBoa ef 10d opv9z9 ‘sopeasad so00d Kpwansod 9p & tp suz0]H09 250P) Trodusy e71 -TeHOFIUTONUT UOTE Eienuao edommg ap sejwouc29 Set sono f sausota sof aurea somo wesqryord anb SeOH Opvorout otdure (9 paed (pIDrowoD Byeoso w TEARTES 25 Gol ap oun era anbuade [a sand ‘sasapurjor soy exed syumodusy eroueued oun day ered TAX O18'6 fo 2IU2IND aLION f2P 20H Te SeuNG Ens OPTISE: qe us opeatteer opersa wjaed Soris aTuesnp anb ‘anbuase (a "weet Dp sates souowonssdoo ered exopenr wt & ipa son [9D Se}ULIII9 (Surat sod “ous09 “asse9UEISe © UOFOTDUD ‘Ost *szjwouos9 S20 Sof ua “erUeroTY ap 94400 [9 “OK Spesonypayl 19 WD TeHIs2WOD OTAUIEDSOIUF 19 TO SEDESt soran 3182 2p 9P9S EO poqpes eun ‘saguo ue "gIs)RS THIOF=HIOD fondue 14 -sefertaa somsous Uoso1AM) Nip saysoo weyonpai anb souojsesouuy svi ungesode semumsoo ser & soe! J aur ser apuop sovordas seood seflanbe ‘epuansasuoo OwioD "e>UaPEID qe guouose sey © unuioo eoAS}oreI oun 29s ajons cinsupuad PL oP EIU -ou093 Pt by onb zapiie! ey -soanifadioo opuays smnpes ap vxueur pp s2t er ua soqesooau Sofqured Sof aFORPONUE prarsodwr J9 —ajrodsuen 4 ofeqen ‘seusjsd Sess. saree premmenpu! 803800 607 “Sosa{UEsIxe SOpEOLaU SNS wespIa4 DUT ce eroaeooe epas #1 ap & Seormunjeyaur “sesauel seunsnpuT sen "wey 9D Shioe pop sopepnio Set ¥ uno purDigoxd an 9p ‘pEpHeDs Uo “wqEIEA OS esaquaoeid wpia ef e A exmyrnayse 81 & oeoIpep wed O19 “rautoo jap tenjdv9 ya weaufare soLserodord sopeiEpnwoe Sns onb upypaut w rR Him pepeio van uo gAsTauos a8 anb “e7oIu3A 9p osteo [9 ams ON “SOINOTIEAE Zalow operodas soqeu espod araeadepe A exopesouuy feyorautos woreraod seh org arusweunuada: ojuaurazour 35 sopeyrodury wopodie 12 £ EDS EL ua prezi(ese a8 owos ‘voroears pout T S jemnsnptr uojoezsTe201 ap EURDSTS Spoor anb senuorm "seuerosuaa souojoeniodxe Sey SPU UNE O1FHIT SOUV aoeeee sor ap waxong vf teIdounwe)sto ap OPEDIOUE [9p o1ZeNO WH v Soe “diosuaa sor ¥ welonpax woxafnpezruy sortgabe anb wucr ap soprfay sor anbsod “Sipe ap prites a1rornis bt uo oorupe os 4 soyse0 SOrTe ap EAADIODE [MATE EI ee & fi “TWia SANSA VaOuNa VI~E evo MOOS WaIND VOINONODS VIHOLSIH 34 HISTORIA ECONOMICA GENERAL SOCIAL Un tererenfogue se cena en Jos problemas monetris, i ad dea 4 ee eSpcto de Jos neon de importacion 2 metatee Pe sie, eat Caro. Loe eomprovadosretornos a ana cenomfa nea oe buen pote menu unas ceace de oats ee oo ea nacion geneta ta menor demands de medios de Pago. lobal no es capaz de explicar los sucesos ‘ambio, un analisis Si bien Ja teoria de Ia crisis especificos que interrampieron la expansiGn. aporta, e} ion ans Que dirige ta atencidn hacia la misma economia: se c: més, on la @structura social que sosticne un sistema econémico dado, y destact et hecho de que los cambios en la inversion, la produceiéa y el consun ‘curren aisiados de aquella 2,6. LA REVOLUCION CIENTIFICA ° rm 8, para alcanzar Durante mucho Ui alirmaciones de los P: Glemplo, Anororsies), y las wtltizaron a modo de pres (22) Cuoven y Rare (1990), Crouta (L981) CAP. 2— LA EUROPA PREINDUSTAIAL 36 conclusiones extrafas o fantésticas. Ustas estaban en contradiceién direc ta con lo que los sentidos observaban en la naturaleza y setvian muy poco a quienes, como los matematicos, los ingenieros y los erquitectos, se enfcen. taban con problemas materiales. Asf enté en crisis Ia fe clega y absohuta en los dogmas que habian pre- vatecido durante sigios. En lugar de seguir mirando al pasado como una perdida-edad de oro, un creciente mémero de europeos empez6 a escudriiiat con optimismo el futuro, softando con progresos y novedades. Estaba claro gue los hombres que debian ocuparse de las cosas de este mundo necesita. ban conocimfentos basados en observaciones reales, en reglas derivadas de experimentos controlados y, siempre que fuera posible, apoyados en compro. baciones mateméticas. La Revoluci6n Clentifica del siglo XVII —Ia época de Gauite0, Newros, Haney. Descantes, Coreanico y Leiswirs— presencié la victoria de los ‘moder nos”. del método experimental y de Ia aplicacién de las matematicas a la ex plicacion de la realidad. La fisica y. en particular, la mecanica nicieron es pectaculares progresos, cuya fascin: tan grande que graduaimente empez6 a predominar una concepoin mecanicista del Universo. Dios mis mo fue definido como “el perfecto relojero”. Una de las caracteristicas fundamentales de esa transformaci6n fue ale- jar la especulacion humana de los problemas irisolubles 0 absurdos, y orien. tarla hacia aquetios que podan tener una respuesta. La nueva problemdti- a era fruto de una actitud mental diferente, que concedia poco a poco mas, importancia a lo racional que @ lo irracional, alo pragmatico que a lo ideat. En el plano tecnolégico. la Insistencia sobre Ia experimentacion prepard el camino para la solucién de las difieultades que presentaba el dominio del mundo natural y de su explotacién. El puente entre el espiritu racional y 1a sensacion eel espa clo fisico, 10 que Lanors ha Hamado “la ética faustiana tablece la zaoen el aumento toy de las trayectorias se uso de le artilleria; la busqueda de los principios de la hidrdulica con los constructores de puerlos: la pre ocupacién por ta quimica de los explosivos con el arte de Ia guerra El notable movimiento de ideas al que se hace referencia tuvo imnportan- cia en otro aspecto. Durante mucho tiempo, ciencia y tecnologia habien permanecido separades y distintas. La ciencia era filosafia, y la técnica era (29) Lanoes (1979), 691 aN “99UF9g "278 at; Jou HHO aun JO Asoatn ¥., (OLE) A iy PUBEN “IeHONPA veueNY “s7uassad 79 vise) oormoa}o 12 apseq “roIpunw DorupUOSe BHOISNH “[Ge6t) NORAD n9 do A soisy sug *joRNsMpUIDId edo eT U2 09 19 ONoHIesap A eireaRe Sosv[o op emMIIENSG, (BB6T) “A “wow oad -uo9g BEMINg ap opuod ‘oD.0IS}Yaud B1qMoY Ig “(TLGT) °Y “cUONaTE Bee ‘euo|eoseg “PORES “TH) ps9 vdomg us owsepnas yw OwsiaIISS 19q G6BL) a “ASSWNNOET euopevsed "vinsuuad “spur souD jw umpia9 (S961) “d “sissvNog ont ToRaqpow 21} 1 ep G2}sb9 oubmaTonA {EB6I)“dassmatR eroreoreq"Sn1s9 pw ove 1p YoromIoRd4 27 (E66) “9 He uoqeoreq "Sonn ‘opused lap Bosna (8B61) “I “oan DUDE ‘IeLoMPa esuUiTy‘sojtedun £01 9p v9 wQuos piouapnoep D7 "sono £9 ‘vnosig tg “,BOUapEI—P Ws 9p P00) VL uo ouemoy ojradw jep soomouose seulaiqosd SO, “(gZ61) “O waa cree euosoreg "von 9 "imunsmpunaud ndoma 2} uo corwouoce ono1sosap f vaso sose19 oD ponaasa “Jouuose 9709p 1g “(S86T) ('SP3) “AH DMEM L “NOUSY DUDEW 'IXX OlBIg "DISHMOSqD opoIsa 1g “(GL61) “A ‘HOSNeaNY. ee pupew Bex o1fig ‘ousnpnef tm popantnun vi ap souorsuost (6461) “a ‘Hosusany HDR “Tey ‘owsHOPMas TD OWSaD|OSa }ep UO}DISUOAT DT (ORED “AAV VIAVEDOITAIS (eee) S207 (92 repnsnpues anrorres9} ousopout fap PPouase ef A asea vr $2 an “woruop) vy A prove Ey NM UOFIeIOg ‘ojo ey pred SuOFIIPUOD se 959 £ “GON? LSIA Bp o1uNd UR aps9D [wHOSIOd ezanbu of ap spanbeng ef OpsTeaNoD TAX 07815 19P (eUNAIND OOIIESAD TS in) SOPEDIANOR ‘upiqurey ‘woxwUT op ody opo1 ® vyouajaga ap ors uN ap worDEONCE Sho sauorsioap set 9p £ 259810 fap BuapTOD eT <-odwen (9p JOfeA Te HO ASTI Teo vone ef ap vrouaTs{suy v7 “UO!ORATRS HT ¥ OpeUnsepard BjqeM OF '0109)9 Ua “Sora anb ap teugs sofouw ep owtoo Teaprarpur 2194070 [9 sod epraroiod 19s & ofon nisg ‘eeonbir ap woIseMWMOe BI Bou INb 30d °K soIg ap EHOLD wt e meIO ‘aptioa anb uoroexo © £ ofeqen Te BpeoIpap epia eun -ourpunur oussNeDse Sp uesa eqeaottics anb s9;2089u So] uo 0x9 {2 A BIONpUOD FISD :UoTEAIES tre sopeunsop aiuaureaqoay9 $0] T0AIT| WepOGD “wE;TONRS ‘onb wpTA 9p od yp uo opronse ap ueqemoe |S JeIaINbe weIpod o1s anb of “Tey OMNSOP HS Jboouos 9p ¥asa9e penajsur epunjoud eun soiuadex0 Sor ua EquDoAOIE ,4O}o Ztunsopad, bf ap erstara{es BUTE P7 “o;adsoI [e UpTDBOH|Gxe wun OIA fonnuguose osoaFoxd [9 £ sayresoi0sd svjouees9 Sey 929 “Tesneo 99a1 fod je ‘O/nOUIA HN OAISAO Hata AA “OUISTEUTLO JOP “BwoMLAEOpIEd ‘A OWI Tgaoud fap upTeMNIP BT UOO "TSE "e[NOUIA as ousiTeyIdeD Top UoroHede wT “OHS [ep s2 0k anb $160) ean wo vauay4 XM BPUIDT OF0INIOS [@ sod oysanilosd Say siuaunuoo To We vuXSpom [eLASAPET eTWoUe euN ap OrFORUNSINS 12 ‘doo ujselo: uo vadosns pepiteuores Bf 9p uororostde ef ap ordar9/o A loonpuraysis soqes un wa sepernumnoe £ seseses -uoo ‘spwwop Sof sauerong}AUOD SAS sHFUISHEN ap oTpaIN uN SasopeAoU! Sore BW) O1p ‘ousiut Js B EavoNpe ag suquION [2 anb oiqIsod ONIN BAU Sab ejuaidayy V7 Sate waustzadxe & safeuoses Sux sesi0 9p Ones UD “aaqusm "309 bf Byuodusr anb sapminige ap ovlopuede OajsasToud jo ooNdwE SUT Toad susyed sol vo uproeenaqesTe Bj ap feDodsa Ua A erugiduy eI ap BOISMA er cune SpW -SoouNuErD so & $0189 913U9 UOFovIEQLIOS ap PEpISAV—L ET “3 Nioumprados "se Boresesgng ‘SouBS9E So| op Ego vj FeztsOTWAas ered eB) “Joup boo uaxaned 28 “TeyGaumZedxo oporsus Te s9uoduN sod ozranyso ns UO J sowwuoripen s9z0{ea Soy BNHOD KO]AOPAT BS WO “TAX O15tS {ep Souropous So1 “sopenott sounsa.ie ap Sere} SUI op opens: arg seus URIa SosasBOsd Sor A "soaiaptouoas sovimse soy sod 9p49UF UNISIXD ON “OURSOLIE TSP S10 19 FVID0S HSNO VOINONODS VIEOLSIH 98 98. HISTORIA ECONOMICA GENERAL SOCIAL Cirouea, C. (1981), “Historia econdmica de la Europa preindustrial”, Re- vista de Occidente, Madrid Crovon, 8. B. y Ravy, R. T. (1990), Historia econdmica de Europa. Bl de in oceldental, Omega, Barcelona. Conse, N. (1984), La crisis alimentaria en ta Prehistoria, Alianza Eaito- ial, Barcelona. Davis. R. (1973), La Buropa atiéntica. Desde los descubrimientos has- ta ta industrializacién, Siglo XX, Madrid. De Vries, J. (1979), La econom(a de Buropa en un perlodo-de crisis, 1600-1750, Catedra, Madrid Dockes, P. (1984), La liberacién medieval, Fondo Ge Cultura Econémica. Méxivo, Door, G. (1976), Guerreros y campesinos. Desarroito inicial de ta econo: mia europea, Siglo XXI, Madrid. | J. K. (1994), Historia de la economéa, Ariel, Buenos Aires. Gaunt bt» V. (3962), Los origenes de Ia civilizacién, Fondo de Cal Hea, Mexico. Hasatton, E. (1975), Ht fesoro americano y ta revolucion de tos precios, Asiel, Barcelona, tusa Econé: Haweis. Mt (1986), Cantbates y reyes, Alianza Editorial, Madrid. Hhegs, J. (1984), Una teorfa de la historia econdmica, Orbis. Madrid. mo, Cri Micros. R, (e4.) (1952), La transicién det feudalismo at capita tiea, Barcelona, i. P. (1982), Feudatisme tardio y capital mercantil, Critica. Bar- 4 y campo en la transicién al capit Muswnm, H, (1980), La economia de Buropa en ot Alto Renacimiento, Cétedra, Madrid, Misi, H. (198 Cétedra, Madrid, La omia de Buropa en el Renacimiento tardio. BIBLIOGRAFIA 39 ‘Monxeau, M. (1985), Jncroyables gazettes et fabuleux métaux, Paris. Nosva, D. (1984), Estructura y cambio en la historia econémica, Allan- za Editosial, Madrid. Rinos, D. (1990), Los origenes de la agricultura, Bellaterra, Barcelona. Rostavo, R. (1993), Coyunturus opuestas. La crisis del siglo XVI en Bu ropa e Hispanoamérica, Fondo de Cultura Eeonémica, México, Seevicr, E. (1975}, Bt origen det Estado y la civilizacién, Alianza Eaito- rial, Madrid, ‘Tenm, P. (1984), La nueva historia econdmica, Alianza Editorial, Madrid. ‘Wotceasrem, J. (1979), Bl moderno sistema mundial. La agricultura ca- pitatista y los origenes de la economia-mundo europea en el siglo XVI. Si {lo XX1, Madria. ‘Werrrocer, K. (1966), Despotisme oriental. Estudio comparativo del po- der (oalitario, Guadarrama, Madrid. OuDeuug SON] UlUULy SDIVIVLSNANI s9quasiv0s $U1 30 OLNDIWIDUN 13 3luUd YONNDIS 3 €l SIGNIFICADO DE LA REVOLUCION INDUSTRIAL Desde mediados del siglo XVIN se inicié tna etapa de pro! formaciones —econémicas, sociales, cultnrales— gue dieron de "Revolu dose primero hacia Europa continent hacia otros paises y regiones los Estados Unidos, y més tarde preindustriat, en el que Ja principal actividad ‘era la agricultura, en la sociedad industrial el peso del sector primario fue reduciéndose al tiempo que se increments el de la industria y los servicios, sociedad se caracteriza por un alto grado de urbanizaciéa. No s6l0 c} taje de la poblacién urbana, sino que también se increment6 cas de 1a sociedad indus periaitide fuertes i (ozet) vausa (2) ver oases ity Rusanow! e139 oreuatsa wk near ew Stra “oud ap oponiod un opusina nase 98 uiquiey esoyelSiy us eonnOd & eo ‘Jouusa 3p e1 8 eueiag tesp ap uojaents my soreduro9 eied eqesen oF a> -nosos, eur Ta orumiia wiuovony er to opsaronpend avant 2 20 “sojta doo uo ond souoronmojeuen aM» Mowoioo! eo TAX el op s3e jad sod epeztina any ~Tenasnpuy uorsnoxay. Wosasdka ey . ATAISOd SANOLOINIATG SVNAOTV TVIMLSNGNE NOIONTOATH FA OLAHONOD ‘Ig “T's “2360 0 snus syuouesuiod oregon ap o1wonj opis wou anb sewoy soumeien ‘nb wo epipots ef u> uolovouuidias wp sosdoie Sono senaa U9tauiey Ope) ~uaquy sour, 0193 “upfa|sode> et es¥fo spt J008y 9p wy [2 UOD ODIs we “set Biaond sounste epeosridats sotto uondie onb sewed amt bo Is “o1nx9 28 Sed overage eee o soe ap pepisodte 9 eos 45 wal orai0009 2) 3804 01 98 J0d ofnse> fo anb waewaaE masoa'W S>LRuL opeHionsy (a _seisimdar, seanbe # .smsirenpes, saws or “ _ SoUoIstA suf aeoptniuo.suD “tga ip syst sous 0 sysop 9 sand wea es ui vo ues} “auvrope spt sonozon oul sosopesoisty sofas a7 or souoioeadojeuen Sel optorongord way oy 2 90a snap sf B24 SEL UNFOS wssoNyp eULIO} 2p HorEMTGUIOD as Ofor4 Of oaann ¢ 1 uo "enpesd orquies 9p osso0id wn zon Uv an} onb sed ‘peporsos Son's wotiio ofp emp tgionionny v1 anb op uiaou et ts seus 9 iso ¥ wezuoruos sousinb w dnusuen 9p Tp sFu! Of 294 1 omstno Ht 9p 19 © 50 -21 set 9p 19 uo anb wyo1ouooe wx op que : aus peptauniuco

31g08 wojDPrapIsuoD eagiq sun ‘eH JOU we ugroezsrensnpuy 9p 8089002 So] 2p orpmrsa fa seIOTUT tp soreaqua9 sousapisuoo amb seuray soundye “epENIGTURENS UOIeMILO;U PL Spanued y upjeyas ours ‘o1220Ry HOFoURUF Unsanu s2 on “seUnfind op euUoD ep op oBsey of 8 seAUA LOD ejapod TeENSNPUF DEpo|OOS er X rerMsMpuFesT PEP Boos ef aatua aysenuvo [9 EeyUApHA9 Inb sez0198) ap woDRFeMNUD BT orovonpa et ® 392098 9p S9P jajsod ens seperdure wos2ia odtsan oussnn Te an “pepard0s Bl ap SoIseA rod soaalt ap woran{nos wt A eleose ‘owo jeuOrTp> BUASEPUT BT HD S9uOIIEA ap uorKsede BI woD “seuosrad set 9p OF “Tonunaow o yuouros5u4 25 & feyosaM0> peplanve el oFoas0 “oueTd jor sou [Gidou sesigaip sey anu o19eqUOD [> 9yOMIOsDUT 9s SauOFoKOTUNMIOD Set ap A SSuodsuwa so ap olieatesap Te Sefe2D “wonsTod pepIANDe ap sopout Soaanu ssoreraos sasey> seaant “ETHWe) UL aD £ ofeqe Tap UpToEETuTO op seULIO) Sosbnu uosoyave TeHISApaT PRPAIS k| Uog “seven £ syonsiod ‘SoTePeS SShoreursossuesy sepunyosd se3n] UOIDTANy “Sa|gessuaE ayuDUITIOUT SPU Sortghbe uos anb ‘sooppaiowap £ sooptguose sorqures sor ap sed eI V sowu: $220 99 gu 801 vassadns sopeozzesap spur sasied sol us Qg6T we anb senuoHUr ‘sue Boop ompaword us v9 vi99 “TeEnsupurasd edomng et wa “ep op vzteradso Slovan & thueiuy popHIes0W v eIwoweIGeOU ofMpor ag “O96T A OgAT 07 Gud pordninul 38 soperfoszesep spur sosped sor w2 anb ‘woroeigod wi B9!a “ey ould "woraonpord | 9f9ax9 O}OS OU UO[DezTTERSAPLE ef woo OLEME a v sazoparue soj84s orate Sor uD Aub spur Sadan og SOUS te oyaaso saxorou) sot ap pepianonposd ef “TerASApUT UpLONOADY FI E S2x09 (God sous san So] UA "Z Tod "SOSED Sof ap s0[our [o Uo ‘oonAAINL as PEPIN “honposd vt "wadomo esaiowane 2] ap OywaHUrToex0 ap vdeo uN oruoRITEROLT JWAENGO TWOOS A VOINONOO VINOLSIH Ww 46 HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL Bn el mundo académico, en cambio, el uso de la expresién fue mucho més tardio, ya que recién empez6 a diftundirse a partir de las clases que dict el historiador Anvoto Torwocr entre 1880 y 1881, publicadas a los pocos anos eon el titulo de Lectures on the Industrial Revolution in England, En ef momento en que Tovvsre ensefiaba, el tema central que ocupaba a Jos eatudiosos de ta Revolucién Industrial eran las consecuencias sociales del proceso de industrializacién, en particular, sus efectos negativos sobre las condiciones de vida de la clase trabajadora. Este punto de vista prevale- cid salvo algunas excepeiones notables— hasta la década de 1920. ‘A medida que la historia econdmica fue consolidéndose como discipli- na, desde principios de este siglo, la Revolucién industrial comenz6 a ser Bbordada desde otra perspectiva, en la que el estudio del pasado podia brin- Gar algunas claves para Ia comprension de los problemas econdmicos del presente. Ello no significa que se perdiera el interés por los aspectos socia: Jes de la industrializacién, sino que ellos quedaban enmarcados en un pro- ceso global en que la reflexién central pasaba por la dinimica del proceso storiador francés Paut Manroux, gue publico en 1906 su obra pionera fal en el siglo XVIII, consideraba que su trabajo debia contribuir a estimular el interés por la historia econdmica y “a presentar un estudio de una de las fases mas importantes de 1a historia de los Hempos: modernos, cuyas Consecuenciae han afectado a todo el mundo civilizado, ¥ continian trans{ormandole y modekindolo ante nuestra vista” () Desde fos afios veinte, sobre todo a partir de la publi en 1926 de ta Economic history of modern Britain, de Jou: C.arhan, esta visibn fue afir mandose. La expresion "Revolucion Industrial” fue perdiendo el significado Testringido con el que habia nacido, como un proceso que se habia dado en Inglaterra entre las titimas décadas del siglo XVULy Jas primeras de! siglo XIX, pasando a designar al proceso de nacimiento de la industria moderna, concepto aplicable a cualquier sociedad. 3,1). La HISPORTOGRAFIA DE LA REVOLUCION INDUSTRIAL da una de elas, problema de que historiadores 4 pone el éafasis en diversos aspectos. Ademds, las preguntas que los historiadores y economistas han formu- lado al pasado se han visto siempre condicionadas por las inquictudes de sit (H) Manou 11963). CAP. 3 — EL SIGNIFICADO DE LA REVOLUCION INDUSTRIAL 47 Jos temas dominantes —aunque no excluyentes— fueron sucesivamente las los limites ai crecimiento. a Ba la primera, entre la aécada de 1880 y 1a de 1920, el énfasts estuvo puesto en las consccuenclas sociates de fa intustsatizacisn, profacto de Ine zucras condiciones de traajoy det proceso de urvanioacion, La vision pre ninante enfatizaba los aspeetos negativos de la Revolucion Industral & 1h que se consideraba responsable de! empobresimiento'y el eteriore de Ine Gonicions de vide del abaladres, como resatat tela es Ge en las grandes ciudades industriaies. eee eee eere eee eee os de la imas etapas analizadas por Caxtaoine nos ocuparemos més fa que las obras producidas a lo largo de ellas son las que conservan un mayor impacto en los debates actuales 3,1,2. DE LOS ANOS CINCUENTA 4 LOS ANOS SETENTA. © LOS ENTA 4 f as LA REVOLUCION INDUSTRIAL Y EL DESARROLLO ECONOMICO snewenta y mediados de ios ates seten el tema que estuvo en el centro de los estu a fat fue #1 de cecisionto seonotice- Dos silo: por una pate a expansion econsinica de os Ia oto problema tet sudesess proceso de descolonieacion'y ae la energenc€el Tener hi partir del (6) Commacine (1985) ‘opesed 19 woo oquouipeompes adusos 9s jen9 19p snaed ¥ “pePHDES woo s1qvopuep! 9 aao5q osdey un us ‘uo;EZNBLASMDMT Pf ere OUN Hadas & 99 -Snuq ones un ap raps eI “opor 21908 “eo0d9 ns op eHEsTOHIOVSIY et UD SopID cangip Anu sauopoou seunsie esosdyo vyyo ue anbsod “un3nj opundos ua ugopzsIensnpu BY op ‘omtosresap ap e029 josresop [9p by0a2 ef an ‘ude 98 se)srtou0d2 Soy od 1¥B0 s9MHEd uQ ‘souozex seszaaip 10d OpIS BIE MOLSOY Bp eIqO BI 2p SISHTBU 19 U9 ore) OpFUDTOD souNDy SOU 1S somoyne rap UpTETye #taossoH ed ‘19 o1oaurys oft ‘sosapeinp sorsjras f saute ap omULees Toe orepene ie simod anh vidya to tos ooabo op ovaounsey ut uoo eueray SP Forma} sor woyo9e00 oe sear uo ounawen OIE 1 9 UL wa adel {op Un fp spud w soge ewuarens soun opuvsinte wordorotnaseoroees 9p worsns ap & opiuarsos osailod op ofouarat aBze; un cures nenaoe od epeeisyoeivo £9 —sounppur by vised Pyoseu bre bajeoone edie ea ein uo 09 -2npo%d fo & worsronus et ano upjosodoad ey mate 29 & ef0H009 HL 9 OF fajooi9 ap ese} et 39 Upraesara9e B1 eypats 9 Te o\qeanatop! eNUsut ayy tse 9 ese reinsnout aprononsy = evvajufoos 9p oiy oun on oatssous 1 w2 souoysos ojgisod wjovy Teno of ‘sepeaap sop 0 vn Uo uedeulsoseuen os ‘onytod vf & re0s et outon vosuiguose eimtonsso vy ont ‘onsia Anes Ose tun up 20Sn ejuer osoo0sd 9189 Hoisoy wed onb ieoeisop oyuenlediny 9g ‘ug}szequt ef 4 o1soye [ap oruauIA:0UI {B A BpLHOUODS eT 9p owsopour so.0as op worsuEdxD Bf ¥ OL[2 Ope! OpUDsNgENMOD “WoIDeZTTEgIN 34 tetsnpur uojoonposd ef ap oyustmF9AsD (9 “(uofoaNposd ap sopoIgU SOT ua saTeorpes Sorqures aAnqour fund oT) BIASApYY ‘eiynopSe ef us swore “071 seaont 2p UorsAI vf Uos /Jo 230) ep SeANUNSIP seoNSUIVELD SET uoioeusoseuen 9p oso00ud fo se1201 © oxsondsIp 9189 anb opeie top someuorouny 9p ofni8 tn 0 qoresaidwe soyooe un wpraaee mates aaa, Tevopovn otaiBuy [pp s5W) 0% OT Te aLeninbo fos agay sub rapteronu oe fs81 ty 69 sano olden bun A veayrojoue vorseaowur e14 fentdes a pier “hamnov ef mere] unos wos fo aye) vied solersuate tauoropaos ee, Teussow uorouee eI 198 # peed onb ‘oiwourutzad o}uaquso40 wn ¥ sorsezjuo9 SeIoUaisioos S01) -isgo so] wesodns 98 e119 svuspour sapep2\008 Set 30 Epa Ha H]so8re “1 own weil e] exopisuoo aub BB “TeHSRPHT UOIOMIoADy # LOD PONHUODY noisoar anb “Ufo ann) anfadsap o reoruy ostndary fap ¥ £9 94019 9505 ET (x961) meusou 18) oquouruoyd souerores3p. optais ‘ina ap Sordiound £ ax os [ap samy om (pu; pepstv0s 10 eau) ete osed fo wpsa0asoany anb soonsiod 0 sores So\quses asstonpoud @ uceuayuto9 SerAosd soUOFDIPUOD SUI sp PaeyD PL UL soduy ey 30d 0 “sew vonpuioys}s K sindaz eaLoy 9 seiseoHde ap Der -sspoun seorta9) 801 9-& SeOUI!D Ser T OS9098 9p eI[e} eI 10d opesaUas “eudy9, Joe gaisarqo voronpoad ef ap Taare [2 ad03 wn Dp eIOUsspea BY uoYOEINT Ted ‘ourid ow1o9 UeUsy S9eUOITPES SepEpeTOCS SPY ‘NOISY BP UovuIO war ‘sepenoope suoqturpuoss seonnod opunottde 2178s wepspod anb sul ap ‘sate cio Se] ap cumite uo wede}s9 sopurjesaesopqns sassed soy anb eaexpIs 2 € sasjud So] Sopol & aqvortde 01109 BIO Of ewonbse aasq "eseME UD OU neuoo osfe [ap eo YT A Zampeut Bl wjoeU RYOSeUE ef “TerORUE O8yndus 19 “Tor ay osyndiwy [o ered svIae4d souorDIpUOD SET ‘TeUOIDEDEA PEpa!oOs | -sedEIo Cour uensixa *norsoy UNSeg -oassemT OUINSUOD ap [eHISAU PEp-IOS KT wISEH ayranposd wun zod & eanyrno}sae vy 9p orupuTopard ja rod wD. noeies— tevojaspeN Pep—}VS Bf 2pSep UOLISUEN vl ap oxpmso fo wsed Ojepou un osndosd () oanuoUOD® onsaTN}OaLe Jap Sedo S07 BAO RS UT rpapurpu033 pusoisty ef 109 eoIupUODa vJJ0N) eT & O19e) NO Us soWod sod spIOUT WEI fon aidws9ys am w9qAb ‘ojTOsTeSAP fap E}H0a} eI VosE[NEZOS Nb StASTUIDTOGS Sot 9p oun "8o1S04 “At "AL 9D BF an) EdeVO BIS ap KONEUTIpesed wsGo Eu [epnsnpuy woronjoaay ef £ offoatesep fep eFx009 ET “1 syed epeo op oxtusp s9yepos sepuaraND sp] awoueanvsredis senuare e £ “soars sosted & sosqod sosyed ance w7> SGuisip ef depione ® wjsynayn goo od|wgUODS oyweyUNIIDAI0 [9 onb outs ‘ayassod eis oprusisos orloniesap [2 anb o19s ox Biuodns as enb eA ‘sersyurndo sou gt uo opiqiozod e19 osnRy OuD!C “oIAAS [9p Souoroestdse sey exed eynB MT moo vjoarede “seouziodmayuos sapepaisos sv] ap SeurDIgoxd Sor 2p wenED Srowioo mysia 198 ap 7a tig “opuarsos CormoUOIe O1GIHUATDa:9 ap oxoUREEG 19 Otuoo “"s9tsur ose [2 4 “orTozmesap ap Sosov0xd SOT ap (eIoVUE ase PT OWTOD CP Strapisuoo 0s © 9sed wisg “TpMNSHPUT VOMAIoAIy B] LosOOIUD SoDTUpTOND Solopeuorsiy sof amb wa BuLo} vf UD SUDUTEpLINjE:d OKA O19 ODOL ‘osesye [oP 109 ‘saumod sasyed so} @ Suave souodoxd exed ou1o9 sep ja s9puanue van oe) 314398 wspod esOTSIY Bt K “OMT 1 owso9 eroaznde uorovzrremnenput vy ‘o1sort09 2159 Wa ues 2p us soon sasted 501 -oxtesop [9p 98 eb ‘TWULSNGNI NOIOMIOABH V3 OQYOKIINDIS TE avo FRUENSO W008 A YOINONODE HKOLSIH 50. HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL 3,1,2,2. Bl atraso econémico en una perspectiva histériea La obra de Rostow originé discrepancias y debates desde su publicacion, cen los que se discutian Ia validez de su modcio y Ia pertinencia de extraer Ge la oxperfencia inglesa conclusiones generalizables a cualquier sociedad. Auexanpes Gonsciennon, otro economista fuertemente interesado en 12 historia, publico. en los afios cincuenta, diversos articulos que disoutian la jdea de ona uniformidad en los procesos de industrializacion (*). Gerscnes- ron compartia con Rosrow la idea de Ja industrializacion como producto de identificable en el curso de pocas décadas, a la que lamaba (big spurt). Pero no crefa en la inevitabilidad histérica de 1a lizaci6n ni en que el camino para alcanzarla estuviera predetermi- nado, siguiendo una serie de etapas, Para Gexscuensnan los procesos de industrializacién en los paises atra- sados presentan dilerencias considerables con los scguidos por la mayor parte de los avanzados, tanto en el ritmo del desarrollo como en tas estruc: furas de produceién y organizacién de la industria. Consideraba que el rit- mmo del proceso de industrializaci6n es mds acelerado en los paises atrasa- Gos, fundamentalmente por 1a posibilidad con Ia que cuentan de poder co- piar la tecnologia de los paises desarrollados. Pero, ademés de ello, sostenia que el proceso de desarrollo podia ser reforzado por el uso de determinados instrumentos institucionales y por la aceptacién de ideologias de industrializacién especiticas. Destacaba en primer luger el papel que habian cumptido tos bancos de inversion como proveedores de capital en ciertos pafses europeos. como Francia, Alemania, el Imperio Austro-Hungaro y Suiza. En Inglaterra fa in dustriatizacion habia tenido lugar sin necesidad de recurrir a la banca para financiar la inversion a largo plazo. Pero en los casos arriba indicados, los bancos cumplieron un papel decisivo al orientar el ahorro hacia la inversion para cubrir y orientar la demanda de capitales para la industria, Gerscvpwinon indicabs también que en otras naciones de desarrolio ras tardfo, como Rusia, el principal agente impulsor de Ia industrializacion ha: bia sido el Estado, En este pais la escasez de capital era tan grande que nin- agiin sistema bancario hubiera podido atraer fondos suficientes para financier facién a gran eseala. Para poder conseguir el capital quc fs Jue necesaric el funcionamiento de ja maqui q ities impositiva, desvi6 las rentas del consumo a 1a una industrial industria reques que, por medio de fa pi inversion, AP. 3 EL SIGNIFICADO DE LA REVOLUCION INDUSTRIAL st Asimismo, sofalaba que en los pafses econémicamente strasados 1a induotteliecion seaulere un clita fvorable de Idea, una generat fe en ios benetfcios sin Ia cuales muy aifell romper los digues del subdesarrollo. i ieeteretaus ao de los aportes nds siglicaivos de Gesscanson, que conserva una ran vigencla, es la votuntad de combina ia elaboracton ae modelos cou le Complejiancion det anaisi dela Tealidad, Sosteata que del pasa den extraeree mas que pregontas inelgentes que se formulca aloe mate Suterencia de Rosow tambien de los marnstas se nege a aceptar Inu. desarrollo econémico. Seana . 3,1,2,3. Los historiadores y Ia visién “prometeiea” de ta Revolueién Industrial La economfa del desarrotio tuvo también un fuerte impacto entre los historiadores. La Revolucién Industrial pasd a ser estudiada desde la pers- pectiva del crecimiento econdmico, concentrandose ef interés en sus aspec- tos macroccondmicos y en temas como tos modelos de desarrollo. ign de capital. la demanda, 1a aisteiu reso 0 las suet _ Muchas ideas formuladas explicitamente por Rost plicitas en la mayor parte de los estudios de le inclustri en los sesenta y los setenta se encuentran im- n publicados En general, los historiadores compartian la nociéa de que ta Revoluciéa Indusurial era él punto de partida de un proceso de crecimiento espectacu- lar y de progreso sostesido. EI historiador norteamericana Davin Lannrs gi6 el titulo Prometeo liberado para su obra sobre el desarrolio industrial de Europa desde mediados del sigio XVIII hasta el presente (?). Para explicar proceso de industrializacién enfatiza la capacidad de los europeos para ‘manipular racionalmente al medio natural, el triunfo de! hombre sovre 1a naturateza gracias al progreso de in clencia y 1a t Lawoss ve a Ia Revolucién Industrial como la grea ruptura que en el lap- nocion de Rosrow de un despegue, en la medida en que da la idea de que el crecimiento sostenido fue preceaido por tun movimiento hacia arriba ‘Eanes (1978) gs) yea (or) Teuisnpuy apronqonoy ns 9p seansjsaerea sei ud soruasard sapew Sol ap seones sey uoseOSNg Soyo “sopeznPINSApUY Sassed soy 209 OF ~roxabil ap epypigd ns & 3x o1Bts (ap Sous apsap voIUyEG eRWOUODD TF ~aujut9 orqap anb sapey{nourp sey vyuana uo opusruay -oonsesp Anus on) van sodsiod 9p orauivs fo “exi9ze7Hu 9p eo!WOUODE eHLOISIY EI ap OSED TO WE (o) 09709 oj2pour un ouroD anb spur “TeuoIsuoUNDHINUE I91D~I09 8p ofapour un oro tozeyd oys09 v rernowoads9 oyHaREUIOTTODE UM O14 anb spur ‘ozejd ose] v osoo0sd un ouroo ‘0041939 osa9esd UN OUD OUTS “1eHOK -souprun uolsaufioad eun ouroo ou vf epeasasqo 198 v gsed usoezteinsagUt 1 "S0seoess SOT uprquIE OUIS 'S02!x) Sor O19S OU IsiBsOPISUOD E UoLwZad ‘wa anb Pf u9 'vandedssed eno'apsap epestur 198 v g2uawoD anb “TeNsnpUL uoTonoasy ey 94q08 SoIpMse col Uo 21U9MD1q;SU9S ORMDsOd9! OTT ODOL o5rmgti999 ojjorres -2) (OP DeprEMBay Pf ap usiquiny ows “pepTEAE DUE ef BP O19 OU S5sepNP. B pzuawios ond 'vIuD198 sor 9p SoU B “BFP MONON OwSTU fa “dUaIGUe orpaur 19 osSited uo souod qe se19u98 expod ogtmguoDe ON|oLLNsap 19 aNb sep ‘9989p OU seIDUONDASHIOD svt UOAEIaAaL SeSIBOTODS SOT ap SeIOUMUP Sep A "eZ -91eEMwU UI Hoo axqUIOY Jap UOMEIAL P ap BAIaTqoId [9 9eAUIOPISUODDZ TOF sorny) so] >yuouE “elaes99au eqep ou S¥7S!M0UOD9 So] 10d seIsandosd Sx79092 SI ap HOLeONTE anb opensour eyqey peprmos v7 “epeuonisena aquaurer2a8 O14 as OTfOL1S9D [9p eIs002 BT A “TerPURW exZOND epUnSos ef ap UY J2 apsap opEUIUTODAIM HIGeH, nb oustumndo t opuadniip ea! os sajejoos seIouarD sey 9 “TersUDy wa ‘soroqarue sepea9p sop set ua sopeanqnd sof “eqn Sot ap vspuosdsap 9s ond teENsApU] UorMTOAaY EI BP uorstA HL EDL “SID syuswID woFDAND 498 ¥ OZUOMIOD TIUDIIS Sole sot 3P SODEIDIU! ps9 OINGIWIDTAD ‘TAG SALUATT SOT ‘SONV GINIIA SOWIIIN SOT Na ‘TVRELSQANI NOTONTOARA VI AG VIAVEDOSMOLSUA VT SUS {e260 7029 (6) (e660) S306 (0) sd oquowalduns viqey ou opesed 19 OSst uo ua opronpoad ueraey as sorqures sors soup 20d sepestadary seurnbpur ap sos0pey rursaduteo £ sosafues3 sot v onstauos TeysnpUL UOFON|oaDA! BL y santaipuadapur sous: 0 sym sejoo1s3e sapepa|oos 9p auzas bun wa ["] sosopezeo ap safeares snain 3p o2unfuoo un ap ‘pepiuew! oso ‘euEnt BORTIODN KOIATOANY PT “O>HOISTY OsaDO1d fo UD PEPIAUNLODSIP ap OF WL 9P OBAND fo LosRIGIIND seaUTY eunduyer opIqeu Bt OU “OORMODN [OP et ¥21 -njoao3» oununsD) [Op oAjsnqy osn Un Or end stand 8 piugias some Sor ue OFisEP wivoaig wav OUEHTEA JoDELOISY Ls ‘soustg 9p feuesaise uoonposd op & rerosomoo pepjanioe vsuaur ean upIqUIE) opEliousesap UEssIqNY SOpEpstoos Sesraatp anb ap Bn Spw ‘Tedroutsd pepianow ouroD waminauZe v1 Go OPESEd, Byave 96 voruguosa wpa ef “ssquoI apsoq_ ‘ousHD ap SUE SOME QOO'S 2 sopapante “eimmnonBe vy 9p ouorurTowu jo Zod vpoUsls “‘wopHOoN woFoNIOADY e1 opis wiaey exounsd BT 'soongantasd sodwan sot apsop ‘oorM9UOD9 UIP sto 9 uo “sen opuN Biqey anb exadns wei epunges eI ep eqeEN 2S ToeApUT pyuOoUODS wun w eATEITE ound un 9p osed 19 a7qIsod owDau IqeY SUPLOyD Svunite ap ossnosUEN spay UoFIMIoaDA EI “OMT? BP iB ue anb “eimdns wes8 Bun owoD vas} 189 roa “IXIK O15 Tap 08301 0} 19 ooo) angadsap us BOD nsnpUf ap $os990sd osnIoUT 9 “e}sOFNS mossoY aNd Soy aNb soqIDy SPUL sofquues ueqerouspisa smoxouCD SouorDURASaAUy SUI 'soseD SoyoMU UG 6) Sofua9ap suka oxoTt aNb os990Id UN Hod ao1pUED as OU end zopid 21 op Yop! BUN Up OSUINSE UD UOIAR UM UOD UOIORIEdUIOD wy “ayUsUEPeUMAOFE -sap ‘onb exvyoe upiqwey “o1uvIsgo oN ‘TeUOZHOY eEIOY9aKeN wun Jod OU K ts TWIELSTGN NOOMONSH VT3 OOVOLIINOIS 6 avo WWAINID WIOOS A VOINONOOS VIEOLSH es 5a HISTOBIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL En gencral, existe hoy una tendencia a ver la Revolucion Industrial un proceso lento, no como una ruptura identificable en el término de pocas décadas. La mayor parte de los estudiosos tiende a acentuar la compl Ge los procesos de industrializacion, insistiendo en que los cambios tuvic- ron lugar en forma gradual y con fuertes diferencias regionales. Et libro de Maune Beto La era de las manufacturas, 1770-1820, publi cade en 1986, que lleva como subtitulo Una nueva historia de la Revolucién Industriat briténica, puode servic de punto de referencia. La autora brinda diva imagen de In industsalizacion inglesa como un proceso en el que con: ‘ven, durante d¢eadas, formas tradicionales y formas nuevas de producciéa, Sin negar Ie existencia de la Revolucion ladustilel como fuente de profun- Gas taneformaciones, ofrece una visién menos “prometeica” de ella y pro- one que la considercmos wn fengmeno mae complejo, plurilacetico y ¥ Beige to que han supucsto secientemente los historiadores econémicos. Otro historiador, Jort Morys, afirma que Gran Bretaha era durante 1a Revolucién Industria! waa economéa dual, en la que coexistian un sector tradicional, que se desarrollaba gradualmente y de manera convencional, ¥ un sector thoderno, en el que se estaban produciendo las transformaciones mas significativas yen el cual se destacaban la industria del algodén. ta de os metaies y alguaas otras (). 3,1,4. GREVOLUCION © EVOLUCION? Como hemos visto en paginas anteriores, en Jos titimos veinte afios el debate académico sobre 1a Revoluciéa Industrial ha girado en gran parte alrededor del problema de la continuidad y fa ruptura, y en ét se han affrma: do las tendencias gradualistas. El historiador norteamericano Roxo Caxeton, en un articulo que publi: 6 en 1982, sostione que la expresién “revolucion industrial” es incorrecta, Ya que para él no refleja la complejidad y las caracteristicas de aquello que Se propone designar. Segun Cauevon, la palabra “revolucién” da ta idea de un. tun proceso lento y significado, ya que los ia en general ¥ evolutivo-—, y la palabra “industri cambios af (11) Monn (1985), 4.2} Cameron (2982), GAP, 3 — EL SIGNIFICADO DE LA REVOLUCION INDUSTRIAL 55 La contraposicion entre interpretaciones gradualistas ‘es nueva, ya que se remonta por lo menos a Ia década de 19 nomic History of Modern Britain, publicada en 1926, Jos CLarsau remarcaba que la Revolucién Industrial en Inglaterra no habia sido violenta, sino que se habia tratado de un proceso parcial y gradual. Para ello se basaba en los datos det censo de 1851, que revelaban que el avance de la industria fabril era lento ¥ que las ocupaciones mas difundidas seguian siendo la agrieultura ¥ ei trabajo doméstice. Butte los estudiosos actuales que coinciden con esta visién gradual ta de la Revolucién Industrial podemos distinguir dos posturas muy diferen ciadas, ya que una de ellas ofrece un enfoque cuantitativo de Ia industriali zacién y la otra centra su atencién en las transformaciones cualitativas Los cuantitativistas —-que se identifican con la New Economic History— se interesan sobre todo por la medicién del crecimiento econémico, ¥ w zando técnicas muy sofisticadas han propuesto nuevos calculos del creci ‘de la economia britanica en los siglos XVII y XIX. Dichos catculos yacho mas bajas que las estimactones realizadas en 10s anos sesenta, y ello ha levado a muchos historiadores economicos a presentar a Ja industrializacién como un proceso de cambio acumulativo, y a algunos de ellos @ negar la existencia de la Revolucion Industrial Los historiadores mds interesados en los cambios cualitativos genera- os por Ia industrializacién —por ejemplo, en los sistemas de producein y Ge trabajo— ponen el énfasis en la lenta difusién que dichas transformacio- nes tuvieron a partir del siglo XVIIL Sin discutir la pertinencia del concep. to de revolucién industrial, resaltan a la ve2 Ia profundidad de fos cambios y su gradual expansién. Para ellos las transformaciones no pueden medir- bse sdlo en términos cuantitativos, y menos aun con informacién agregada @ nivel nacional que opaca tas diferencias regionales. Consideran le revoluci6n ‘como tun proceso ect Yy social que dio un resultado macha mayor ia suma de Jas partes $,1,5. EN QUE CONSISTIO LA REVOLUCION INDUSTRIAL? {Cudl es el significado que los historiadores atribuyen hoy *revoluctén industrial”? Coma “Amos en paginas previas, no ica definicién ni un consenso total acerca de su contenido. Para iprender su significado, el camino ‘me seguiremos seré transe: nas definiciones para reflexionar luego sobre ellas, buscando los elementos, Beno y Honsow (2992), (oss) arom (90 (onjoumop ¥ eiasnpuy vy £ peuesanse vEnsApOE ) 1eUOPSNPEN woLonposd gp SEULIO} $1 ‘wotqpy BP eH p OjuaTMPORH Jo Ua NISysN09 eaNEZIUMHZe UoKEAONL ywdIouLd wy : 2 A euewng eZsony vp UEZeIduaDar ‘onb epemnueur eyfizaua ap sar 9p uoReZANA ef A RueUINY PRDIEG Pu Ue UEzeiduisas anb seulmbeus ap osn 19 Nos oPFoFouTs) UpIIeAOUU! EY ap Sappyouasa sofses $07 “vapezrued0 & vorBolouon upoEAgED! ef E SeIOEIT 3191804 89 pepranonposd ef op ojuaume oyaip & ‘esuOUODD eI 2p DEDIANIND ‘oad vy] ap oxtrommne (v aquouediound aaap as oolWoUODS onuTaqtNS! a woop 12198) PEnSApUT vl ap ons esp [9 K oruotmpoun [9 69 osov0rd opp ap oonstageseD Sy OFSes [at Deporoos BI UD sauO;RUE!SHER sepARIOKS (2 Heanwerueso £ varSoousey uoFeAcun vy (a fospiouoss ouarM9a39 19 (@ sueuia uo aisisuoo rensnpUL ps3 opueurquiog -wioo as anb 19 uo qeamjonsise orquies 9p oseoord uoronpoaaal v} anb z9uarsos soulapod sao} : ‘enmouose Bf 9p O1UEIUNID -989 ap sesei sel & pepranonpoud vy eprasisos viauvt ap optErvauiasout ‘S21 ust soyorp sesadns gniusad ‘uoquea [9 sefiny 1aMpd ta “fersuf wos ap ‘8h 1g ‘CofUIOUODD oyuaTUIDGIO fe Sos!oId An SOYA © oquata (2p vf Jod soseo Sountie uo opemmomorduros P soni yo “sopeiafen o soreuuruy seumad seuseUr ap s1UaUI|e}uIs9 ejonisege as einsnpur et 'epezueae vouPHrO PyWOUNDS ap ofapour [> UE : sogme ano vosarsodzad aishrs onbune ‘odwon 19 ua opunfiss 18 2p300%0 csauitid | Sp eifsous et wo apesed estowed9 Et € Aid (a epee Bre operoose sotto ap oun “onrargmoaa orvayaranrs ap soropode sop oo “too xrvomjy stuengey Jod oranpesd fo viuousout 96 "ughoeaoUty 9p 0809 “oid serna “oleae op pepirranpoud vf seouune Wo) es He oP votstas epuste onde ono ofan ap eatony voy avon of snes uo mnuodreyses20ou opueysed opinos ataqgn 38 Sosa. ap 0 ap O89 {2 oth aa 9p ortiva nn wig "asdya sod seas soso so 99 optueiso® Kondure oyeatne on ove oq SepezteinsnpeY spepetoos se ap swat sor op sepa se opeatogeuesy vy anb ‘teasnpu uotontorew #90 ee “s¥p vonssioioeaea et. ont ereyas “Ama Ya “S9/BUH Ope LONSIa ONO. B TWLSON NOIOMOATY ¥730 OGVOLINOIS Ta — 6 vO (coon) smnge (20) (oxen) 520077 (0) ) wgponp oad up op yer0r {9 wo & oofdura 19 ua BsNaZNoUsE BF ap yeHOINS UOPEdONIEd ‘oniied uo "BparoUad Uj ap EIMONNSE Bf Us SOLOIET vn ap ew94s1s un ap oTto2seE9P [> “TeuOFaMNSU UpFoPErUsOPOUE Tuedio & woyBo1uda U}BAOUUT Bl “SOO a.qUD “GaAnfour OyITATD Teemonnsa soquses $07 “wrideo sod cyonposd oud B] 9p o1uswRe un v OUTS vy "ean 2 owaip wegedurooe onb sop }p ououisagu7 ue U9 woznpes] os onb PEprATIND. x jproonposd ap Sai01985 SO} ap O}OUTOsOU un ¥ OM apuodsar f OzEId OBIEI 12 cosep 2aap OWwaHNIDI OUD anb UP s{sejup fe auod ‘soyesNIONSS sory Mheo op stouasoad ey £ oyunfiros AS U9 erUOUO® BT 9p ORWOTEITOIIO PP UID {aos reunsnpoy uoTonfoaay Ef 2uy9p wsed sefeszua9 SOTIOIHO SOP yoo & cored oBst] [2 U9 woToeZTIeESNDUE 9p Os200xd fop SaTeIOTEE uy sopesroisty 13 "7980S ¥ 0; amb SO8ty S81, OTJOD DUUSD Et 5 Lp wa pun: 19 soiqand spuIap sot udD SowOND gyo1 sus & paparsos ns ap e2o[emmaeU vf "TeIUIPIOV a1GUIOM Top EPA e1sono}srioued sop ap sousur ap ofDedse fo Ua ‘guJO;SuEN A “SEOIE Seood seno scunse sod £ (eusunuos edorg ap sosred sol sod Spndisap vursoy uo £ site apsap orpuedxa as A ULAX o151s 19 49 ws “Ugur ud orev 9s ToENShpeT woFoNfOANY eT ~EpeZIUEIOU ermIoEULUE ‘o] sod epeurtiop wijo P fouusoae £ eUEExe eyuouDse p eougista voelsunos!> BIOWHd ef ® FOy9! 2S is ono atian *SeINOSNARUE LOD “OUNEIG OST 1a (9 yi ef eins: bun spsap cane. ‘owunsip opeou _.sopeunusnap OUDUFED TIONS! TEER uoloRAoUUs ap seiouaNaas ouroD SepIpusIUD "TEIIENPUE TOI aa weiagsoi BUN O «EPUNAIS> Eun Bp EIGEY| as “OpHUAS So UE TGyaysodurt 9 opriga oD|80To129) oFguiea ap osvaoud samnbpend © Sesuuajas eed ez}1hin 9g “oxy $9994 ¥ 6 OUIGIEP [AP OPEDLBIUTIS fa. _,eutrapour eyuouooe st © seBny se OpuEp "TIAN ere jeuesayie upfonpord ef apsap osed [2 vooaosd ‘vorugoow TIF Rhus sod ewe A euvany eziony ef S-epreambeu sod Puen DED nb seoqSofouDay sauorseAouuy 2p of9jdut09 Te fOSnune Ud “«TEENSNPLT UOLN[OAds OUP Tay, -snp: “yyaee et smpsns ‘seets9For 9I9RS " iainquae uatans 2{ 98 onb son. so1unsip Sol & was2RVs 28 anb ‘sauo!syuyop san suOdoLd SINT GiAvEE ‘sa1cyne soss91p S01 10d sorsandoad saaneur Sof avepsop ow 79a nS v OND gorseadxo wyorp ap 14:80 wzeI> SPU OF EOROU UN suEy URED sou on} JWUANTO WI0S A VOINONODS VIUOLSIH 98 HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL 1 cambios tecnotégicos y organizativos permitea productr una cant- ae ienes muchisimo mayor que la que podia fabricarse con Jos méto- ties. ya la ver nuevos tpos de Bienes que son producto de un fanizacion. A Otro cambio estructural lo constituye el proceso de urbi medida gue avanze la industria fabril, la produccton y la poblacién se van ‘concentrando en las ciudades. Van creciendo e! auimero de ciudades, sus di- urbana en relacién con Ia rural. ‘mensiones y 1a proporcién de poblaci crecimiento de la Industria y de Ios servicios y la difasion del siste mma de fibren San nacimiento a nuevos sectoree sociales. Camblan las con- Scones te tatajoy se ve mullpicando el numero de tabajadores emplea dos'an lag Wbrieas o cus! a origen a protlariado industrial. Bste se d (Shtia de Ine uavajadores Jel pero preinausra) por sus condiciones de ‘rriaja EA nueva claue obrera cota compuesta por trabajadores asalariados Tae gon proplstsios de los medios de prodaccién, sino que venden st SuS.ts do trdoaj. No uabajan en sus casa sno en Ina fbrions, en as que SeSca complir con una distipina estricta,Viven mayoriarlamente et reas $eBanag ch tas cuales se va Coneentrando a producelén tadustial Al mismo tiempo, crece el mimero de empresarios que invierton su ca~ pital en las nuevas actividades y son propietarios de industrias. Una nueva Burguesia industrial va buscando su lugar entre los sectores propictarios, Pero tamb:én las clases medias son producto de ta nueva sociedad in. dustrial, ya qu* crecen janto con la expansién de fos servicios y las activi udes administrativas Desde 1 punto de vista cronolégico, la Revolucién Indusiral se iniei6 en Gran Bretan: a segunda mitad del . ¥ de alli se fue difundien- for con rimes y caracteristicas diversas, primero hacie el continente curo- peo y los Estados Unidos, y mas tarde hacia otras naciones Como nemos seiiaiado en paginas precedentes, la Revolucién Industrial no tavo lugar on fons abraptn. ta mayor parte de recientes ha Teuetigo on acentuar ia complejiad del proces de iidustriazacién. sefe- qRado que ioe eambios tavieron lugar de una manera gendual y con fuertes liereaties reglonaies. Aun en Cran Bretaia, la primera nacion industrial tn atfuston dela industsia moderna fue lenta,yafeets de modo desigual alos tivergos sectores de fa atividad industrial y alas distintss reas geograt CAP. 3~ EL SIGNIFICADO DE LA REVOLUCION INDUSTRIAL, 59 Pero el hecho de que se haya tratado de un proceso gradual no invalica la existencia de la Revolucidn Industrial entendida como el punto de parti da para el nacimiento de un nuevo tipo de sociedad y, por 10 tanto, como uno. de los grandes hitos en la historia de la humanidad, 3,2. EL NACIMIENTO DE LA INDUSTRIA MODERNA. {Cudles son los rasgos sobresalientes de {a industria moderna? {Como se diferencia de las formas anteriores de produccion industrial? En su definicién mas general, industria significa cualquier transforma- idm de Ia materia prima llevada a cabo por parle det hombre, y existe como lal desde Jos tlempos prehistérices, coma uno de los rasgos distintivos de a especie humana A lo largo de la historia, se fueron sucediendo diversos 1 duccidn industrial, a los cuales nos referiremos brevemente para poder com nder qué es lo que se fue transformando a partir de la Revolucion Indus trial del siglo XVI 1s de pro 3,2,1. LAS FORMAS TRADICIONALES DE PRODUCCION INDUSTRIAL La industria artesanal ind ja artesanal se caracteriza por ser una forma de actividad in- ¢ los productores utilizan herramientas manwales que exi- gen una alta dosis de hubilidad. La indy liza en el do ria attesanal puede ser doméstica —cuando la actividad se rea: lio de los trabajadores~ 0 Hevarse @ cabo en un taller Desde fines de la Bdad Media © funcicnaba en pequeftos talleres, con una orgenizacidn jerarquica basada ¢ el sistema de aprendizaje. Los taileres fancionaban en las casas de los, tros, donde aprendices y oficiales realizaban sus tareas y convivian. En gunas ciudades de Flandes y del norte de Fes dimensiones, sobre todo en Ia industria te ncentrer un niimero considerable de trabajadores bajo un mismo techo, Pero la for- ma mas extendida de produccién industrial eran los pequefos talleres. tria artesanal urbana. que (sa61) sma (or) (eus0 son (20) S01 9p peplanonpord ef opueyuouane “vo; Sontag) SeurarsIs cot 9p ox up HOE “Max 4 TAX Sorts sor asus orpunstD a gto eLNSADUE ef ap pen joad ef ap oyuarmoa%9 fo gnyustod nb “upisezifernsmpuloyoad ey WoHIMRE ap wwa}sIs To £ ousstUrMbeUT fp oIuorUNBENS Yo 10d uBts ‘wensnpa, uoronfonoy wy 9p vf Staci eied Bude ee) epUNDS ey Tes wjoUeDe e| vo SoansoHUBIe Sowauleo "294 NS spssUaH aad eoveet ou soprosous esed sousia ap worsonpoid 21 uo oWorwop e oleae op veer [Pp upisoyo #1 40d speziioieres "see Bowad 8 © glaecsterteaparoneeds p sauredoad eussoou uproetreiiedour et epson ey & S00 sod gend edosng uo uoweeiieuvsnpay ap o¥so0%d fa may Bie} uopanposd ap seuiaisis sosanu 4 sofoia anus uoromuowardexoo v4 £ uproelar of sofaul ropeeoee epnraiod vy 4 “uoroeanemnanput ap sosavoad Sor sapere Hos onb f eouorsty oduson jop a1uoztiot [a ependate eis) wjuscee soue ser ve ues 3041 ap anadsop ap ordoouos fap sauatenasades se woo opered aos ony Sab ‘iuFaar wyzossorsty wus oP a4s9N) Un OpMLaY By oNdsatO> aye ) O1LIaTWOP ® ofequn op eumsIS {ap uprsuEd -x9 ef 40d epeztsazoese9 “edoma 2p TeNnsnpuy O[jostesap [op 9se) Liouaad oT eqvsap}su09 anb of ¥ assts9;0x exed uoroeztteuisnpuroroid ap ox899000 19 9 -0G8I9 STB0NANY ADIN ZOPLHAOISTY Fe ‘OLBT 9D BPLIIP ef ap SozUDTUIOD y uotoeznerasnpuyozoad ey -g'Te'g 19 fou sopupzrmnn anBis wensnpus pepianoe o 9p suimes seetony te pe 391 ua "ia Woo equnudialduiod ae vo1g 0 89].981 9p euarets @ aeh Osoloe Spar £19 way 0 anb v o1aap 98 oma "XIX offs (oP SoUY EiseN a1Uevotor Ann ded un opuaruon oinfis souoidas svundie uo k "edorng ap seaty scien £01 od oppunsip 98 "sofoias ap Wf 4 o1rpIa 9p voroeowaey ot wordanieee -snpui #{ owoa seuses Seno to agezitin 96 upjgusey aubune epee eine 1 Ua ayusureiuourepuny grpuayxo 99 omfwop ® ofeata ap eucsiee ‘ur oftqs.y jap saquaruaaosd sauoyoe: ae sounw91 set uoqetans eiion e1 9p Wore onpoid et ¢ anb ws “soujsadures v0] 2p s0s0%d1 so] sesfour a9 Pepsico’ er yany onorop v euysnpur of s9qhi9y sovoU SeloULIBE abun ohne 18 THIELSNGNI NOIONTOAH ¥7 30 OGYOLINGIS 13 —E GVO sornpe seaquoy sot 2p St anb sefeq spur ueze souojoesounmas sesno ‘sour £ sazafaw upiquE weqet Spquay [eins exmousnueus e[ uo “BURGE PESApH e| 9p FIDUDIONP B “SYUPY Tpampnouse bf 279 fedrouted uoyoednoo as oub vk ‘wiseyuDwWo|du09 peprAnoe wun ap eqeren a5 sor eiud anbsod sowam offed un nqres uLquydeor sos ‘opefeqen SOT ‘eLASNpUF Bf exed Sorma:# soy uvIoaiqeise anb souoro ‘einSoz sey wequottde 2¢ ou IND Pk “sofeq SPU SOLIE{ES So] K "SoUTTUUL HELD S0fy 307209 607 “saJoprfoqen. co; woo 2yUueUIEd oINoMA um JoNNTUEML Op ofresaidu jap aued od vorseBnigo vun ensixe ou anb yo wa A “epueurop Bf jar 28 ugroonpord wt anb yo wp “srqHxoT Arar eUTDISTS Un ‘ero “opey un sod “onb wa uepisystioa [PURSaIre FuEqan BLSApUT ey B OIveds—az o> oleden [2p woloozruez0 op wussos wIS9 eqeyuOsasd anb sefeyuon SPT ‘sejoors8e svar sei uegefep onb nu sodurop 0} U9 sajeinsnpur sapepian>e vns ueqeztvos onb sowrsed avr9 sosopefeden Sof 2p a7ed soxeAt =| ‘ofeqen ap PUIDISIS 89 US Soussewenyn 0 soadomma ‘s2[e20] ou Soprosour v ueqeun sop 98 soronpod so] & “sosesoaduro sammejoseuo9 S01 9p soueur wo eqEIso upraezyeyorowioa ap os290rd ig -{So1f1xa1 Sot ue opEdure)s9 jo 0 OpIUa 19 ‘oldu io sod) soueqin sozoqrm U9 oqeo @ oppast x9 9b woraeUTILIaI 9p O52 ‘oad un auanbas uespod waiq o ‘opeosour |p uo mIUBA nS ered SOSH BA IvISD uerpos sareBow sns w2 sasopefeqen Sor fod sopeoiqes soxonposd S07 of “sop © eanSed anb set zod sepeioqeye sezoid sur o8ony opuvsnos “eursd e119 feu ef equ: sturuns sor A sosoeyanb sor eqeBreoue Saf anb ‘opvsosduio-21 ‘ueyoiouro tn eied uegefaqer], "PFOusUa}IOd ns ap uele [eaUe8 ua anb si “yojuesso% oD “sowroywOp SNe uo SeazE) Se] MEGeZTTvDX SazopefedeA SOL a {2 U2 “voronposd sp opeatfestusosap ewoys]s Un 396 sod vapIaoeItO 2g, wax & Wax So18ts Sor anuesNp seat am wossnyzp z0Xeus wAn9 *,offonmOp ® BLSNPLT, ap AIqUIOT [9 oD BPOUCD ‘worstman9 ayuayoas9 UR Oam anb TeHISApUE UOToMposd Bf ep uOFDeZTULBIO ap ewso) bun aiuaueunerned asopurlionesep any 1Ax OTIS To 9PS2q. yaop 8 BINSAPUL ET -ZT'S't ‘soopsauiop soypisuain ‘opezre “opnsea Te opudraroy wouaps 9p vmoxsts Te owuaTWIU UosOB 4 ofeqen [9p UHeZULEIO ap sareUCrsIpeR Seuis0) Set sImpSNs v uoresR|qo ond —sodea top B1RlOUD apiéy PUT eonImpSDIN "Brows osourrid— wpecurseny exu9u9 0d sepeuorooy seulmbpur se] ap worst WP PI 2ny vusopou emnsnpus ef ap anueUIMOp oFses Jo “sopou Soper va % '&LSNMI NOIOMOATY ¥730 OGYOLINGIS 1 —€ VO oonpoad vp uouIBHO}0u waNITIMIZ) en 19p HoroeetIEBIO ap EUUERSIS {> TEN Of tuo9 ‘se29n Sef OU109 °S0. S01 2p ses set uo ueguztian 98 sapuuor x ig eyBrau9 J0d “s73ap $9 “TOpeTeae se] :Teuoroipe efeyuan may "eueatinty B8 qo Jod epeuorooe vie & 'eyyouse Anu wuynbpty oun 929 oduson OwsTE Cy ofeans (9 oebinompont sym une gordnns on & rot nese Cent 9p epta U2 Baepoy -ouoo sioyeeyfeas 20}u0 amb ofeae 19 Bove trun jeno\ot uos setpues oxo wejusy sevuusf sessumrrd 967 “oqeOngRIM SsTotwtsitofees Iona o woo "sn HW 94 somen sonDON eo os igo ooe Ue anid es9 anefo efron ap eyuan anb 07 “s0st So}EA UOD eo on outos epruujop zon vundfe any A “eaans Bl 2p tqestsaD a6 Ruual ey ‘sony sor wequiforue 96 onb soy uo ‘sosny -uy a8 oiad ‘vqxouspour as ou of sors soeunuiog as encoun 9 “Doi ouets eum doo “OU fo opubsTED Weg! 2 seate eEY £200 eesiay os an sie op aeedsa eon 2ag08 sepawow taper ap rszeG aMSceitiae>, 3p 21quou fa uagioas an sosmil— soft so] TeOsUD wae Soon sot uvqnoozoo 26 av0 [2 09 “seyed oryen a1qos OpeALOLT HenPuoes dosear un sod tisanduioo “et crimbyer eum 3p ease ‘ujuunds, ap o1quiou to olqnes ab "voyupaou: Hoven COUT Uf Sprosatuydies é sopotay un Seavouowvy seer SOL Ua pons oy ronots ured aants anb Tepod ‘ sue) ea 98 Nb USTTOA a seuosooe exed “sand so uatques £ ory uo epuenn}6 fs uanioyas Caouoyees ured: soueur ser wezyion 98 anb ed "peDHgeY ap ODED Cr on oso sor ap ofaseer iba pea et vosep eos wo EDD “anjyp pur vf e10 on voons w"ovuefope ap & “osm (2 Oulod SMTA ntouvennin 99 s0i0wss sodwon apsoq,“opernt 19p RASADAT ef TANT 19 Sououo] ‘osund aye0 sew suioe eid saros wapond so\duafo soundTy foyer “uojsoydxo e sasoyour ap “e991 soda 1 * oo opin) epee oe © eveumnt epeulus eons vod onpes fees (sigue soma oun sod sree eres ‘Sion pions wan ap soos senna to none obeys turn vem ap ony ofr on ousns i oy mt ae SGoury euvu pepiigne ete wezv{dusaor 90h Soweuwoont Sp Ua nb soto s}oad sou “orga uo svujnbyur eet 9p 0809 To Ua ns “sontosuaroouso sus weordare -cowosa sfonpoxd ered peprraed ns & v2s904 au onde Sefoover se an sofnar sto ssawow 2 seworsieaow usin a8 90b 2d “Gow oung ioe eos som & vos aio en oto woe sp eo Jesen OW a9 auduo|s ou & seer fo own “vfoioo sy este Poqminar ews “sefoues seusneasoy Soy upseonposd ap oreo 9 Sige vaszesoty 2pond ou toro ot wfs eaujaodsa Depart wn wos TWHINIO TWIOOS A VOINONODS VIEOLSIH ¥9 66 HISTORIA ECONOMICA Y SOCIAL GENERAL las primeras décadas de la Revolucién Industrial se combiné e! uso de la fuerza hidraulica y el de la energia del vapor, ¢ incluso en el siglo XVIII tam- bién se utilizaban caballos y bueyes para accionar las maquinas en la indus- fra texdl. La maquina a vapor de WaTr fue patentada en 1708, pero su uso Se difandié lentamente en la industria, y en los primeros Gempos se emplea: a sobre todo en las minas. Muchos autores siguen consi to més caracteristico de Ia Revol poder transformar la energia térmica to y trabajo). Desde et siglo XVII se u! continente europea maquinas precursoras de la de Warr ~ ha atmos(éries de Newcowrs— para bombear agua de las minas. pero eran Gemasiade grandes, por lo que consumian excesivo combustible. nuts Waerivents ana méquina de vapor a Ia ave stroguo mejoras dimensiones y minimzar ou costo, Gracias a elo pado ser wilizada en cual see eitte: you uso ae fae entendiendo de tas mags ala industria tamu tneturcen, Gon clo i industiia pudo tndepondizarse de la geograta, porque sia no debian Instaarse ala vera de Ios cursos de agua. Se fue- go pauiatinamente en low centres urbanos, dando nacimiento @ las ciudades industriaies. La maquina de Wart fue, a su vez, perfeccionada a fo largo det sigio XIX por otros inventores, y ello permitis que pudicra utilizarse para impulsar fncdios de transporte. A partic de la década de 1820 se construyeron tos primeros ferrocarriles y barcos de vapor, que revolucionaran las comunica como ya sefatamos, ademas de 1a energia det vapor, durante todo el st slo bt squid eilizandose la encrgia Midraullea, sobre todo en aquellos futaes 0 regiones en los que no habla carben o era muy escaso ¥ €8°%. 7 Sone, on cambio, abundaban los cursos de agus (como Suiza 0 el nordes te de los Estados Unidos). Tambien la teenologla hidrdulica se fue perfeceio: Sando. en copectal graciao aa invencisn de ta tarina en la década de 1890, 3c penmitiYeemplazat la tueda y aprovechae mucno mas eficientemente Ie BE PEG agus, 6h ta industria tent de Nueva Inglaterea Ia curbina retras6 por varise decadas el predominio de la Suetgia det vapor en dicha industei, CAP. 3 — EL SIGNIFICADO DE LA REVOLLUCION INDUSTRIAL 67 Votviendo al tema central de! sigaiticado det uso de fuentes de energta Inanimada como earacteristiea de la Revolucion Industrial actesoe aoe, car una veo mas que et principal impacto que luvo fue posit acnence de a productividad fnaoopechados: Las innovacioncs que ae intoduiengn SSadling ies decade tel sgio Xk elected y el moter «ean ion no hleieron mas que feiorzar esta tendencta, mullpiicande in ny de bienes y servicios. = eee eee 3,2,2,8. La diseiplina y la organizacién del trabajo 1a productvidad crecié no sélo gracias a Ja uilizacién de méquinas y a uso de nuevas fuentes de energia. Lo hizo tambien como producto de lec ucwus formas de organizacion dei trabajo que acompanaron al sistema ae Fabrica y del auevo tipo de empresa que tba surgiendo con la Kevelvaion industrial 4) La diseiplina Con Ia fabrica se produjo en primer lugar una intensificacién del trabac jo. A diferencia de la industria a domicilio, en la que los trabajadores Gee dian tibremente cudndo y cudnto trabajar. 1a sébrica se catacterize por ex gir a los obreros un horario estricto y una actividad constante. El trabajo humano debié adaptarse al rtino impuesto pos Iae maquinas Los trabajadores debicron acostusmbrarse a una precisio y wan aaifeséed desconocidas con anterioridad. y modificar protundaments sus habitos la Antes del adveniionto del sistema de fabrica, et trabajo era rauy ies gular, yen keaeral se Combinuban momentos de trabajo lntence coe pa smo Fecwerda el hlstniados BP. Touro, este hoe ts posible en muy pocas protesionct: artistas, eseitoren,pequice age tores, estudiantes...) (2). fe : SY martes se trabajaba a un ritmo lento; los jueves y s. aba. Si por la mailana se empezaba tarde, se recuperaba tiem: Po por ln noche. Casi tosios Jos oficios hactan honor a “San Lunes": ese dia no se trabajaba, sino que se usaba arse de los excesos del domin bre todo de los de la bebida. Basta las primeras décadas del siglo XIX, laboral estaba salpicado de fiestas y ferias, que eran rigurosaneate (21) Twonson (1979). (exer) nang (ex) ssoyanus 9p soe! 8 soe eted asqiiow un v opueyssedeo ‘ofeqen fo uesasae f uentuoes seh ooe ; Fat 4 en0 © bone 27 9p Om0ue 3 1 souoro0y sain ap wgeausap pepyan red ua 019390 wpe ap vzansap soKe ipoud sow vj onb vqvospUT HS P uo so 109 OFENSED & jivoiea §R 89 sormaoyo9 oxsnstp oroyo un #9 e3sepor { “ono “sozoe S04 syfoolsa Teroedse ofeqen un so else ssmunstp souojzesedo some sop olombos e2 ao ¥1 99 uooo}u09 vf “2a8 nes "e294 Uf SeOOION wba 5 spuoS oN [2 un Wo opesinoo vaso ossigo orem un "homed et soet, Oniehs We soe Sozon 9 opts09 va of osoasay en “ezasapi9 of Oho Mute a wise ‘opeiduzoo sonyte un eBet sorta 3p oun vpea onb ap vieit avon Oy eepee “vbiap seams seusea 0 eun v9 saropeteqen sot ap uomeeneioadeg wey Ssanoapord sapeyiaaey sus 3p oyuousne syson) un wanted ofeaun we ws sr omp9 a9 vsjooud Anu eape Bon ep -opeioders wists areas ne wou ‘opundios (2 ua ‘esp sod soroimte o7 owrupus owen eHouooil Ofos%0 Tots oh & zefoq| erpod ofeaea tap wo}saip oor Sod soz 00g outs ooo son poad eougpy wun ‘sovaiqo of opueoydue anb eas red eno sod ond) omy ns ua “fees oD esvanin onb eno zeae expod anb eA soreuo}rpesl seers ee nude anb esaiduta eum vyp sod reuoTonIUGD vDOd anb seeoid ap pennies eroqeredeico "sosoqute ap vimoeroueu Pun a1Q0% oqswala avons ney (oe) .210UD;oye no ap ugIsuedss et ap TedioMsd Bs 28D. paDsapIstiog onb vf “OfeaEN tap pista eI ¥ OTaUNEEd oma IOP oTm}aeD zBurlid fo 9OIPEP ming mvay “9LLt UO Zan BIOUIEEE 10d ¥peoNgnd ‘sauoroU 8] 9p vzonbus v1 ap svsnv fi nzappimivu v1 o1qos uorsDEisonuy we Tefogey pEpIanse vf 9p ugioezsuRBIO ap seuroy sao ® Se9U33 uosolamgo as anb ‘pepianonperd ty ap sopurss Anus soluowne ound oxod ‘seuinbyuw se] ap UOISHIED v1 F EpE{noLTA Oana ayusweLES “#09u ou onb “eaneziuedio ugroesouU! vun 9p “EeSn] sowlId uo ‘eres 32g ‘oftaen rap UorSsIARD BI ap uoFoRoEIStON UY o any "wundrosip 1 ap spuape ‘seorsaes set ap wonstrovoeswo epanios eu ofoqnuy rp uorsiarp 7 (9 69 ‘THILLSVION! NOIONTOAZY V7 30 OGVOIINDIS 13 — & vO |s961) arog (2) ns ua ueqeys9 ou ‘sears sns ueaeztt LseBay op wrong sor9iqo unqrsop 0 01s: ear seajuora ys onus wequiqey so1opeleqen soy optrend ‘oydutrafa sod “ofea Ten 1a aueanp eudios%p 9p bates Bt aquourPsOA08 vyUsLZdax Os UpIquIEL “ou jun opor ap eBed vt ap zeaizd Wypod of 2s apr somnurur sop o oun ereHOMT 5nd 019390 tn ¥ “Sea{e} Set Noo HOMIOdosd UeaEDIENS ou K sepeagya AWE TEI Seumnry svisa ‘smint Sel £ opidsap To Wes SopIpUNHD seu: SOZASED SO (a) sonurard weqep onb ser pp o10s £ "gg wvs9 £91 -e10d309 sofnseo So} weqezitnn an sv “opidsep 19 us efIs|suOD SosED Sor Sp penur ey ap spur ud anb ‘olnseo fe MepLmoO4 Gzs "Seperopisu0D sesasduso 709 9q "Sout Sof 9p ofeqen {2 U9 soANSeD K soyUad ueqEZTMNA as UO! odoud gnb ua zenoyeo eawd ‘seopsqys sei u2 ofegen [9 axqos EEeT uo SpIBUE Ouisiqod 19 0d ous & epeaatt exsangua Eun sod ypevorssodosd vojoMO;UE br ozrifin aivinog xmuarg ‘snpauadne SeT uoo JusWeLOIDESSHES ues GUND 59u ‘end pied sormazd so] & ‘eprpaua zowour PyONUT tr £“SoFNSea Sol e aIUTUTEL “eiuodwur cerrmaas sorsesasdur9 sof ‘sosopeleqes soy ¥ xeUyId;oSmp wre -seUDip Seu 2920189 Set equsedesqos A vqzuvore sopusruyso[quisa sof 2p oypauiosd Ta “XIX O19IS fap SOZUETHOD ‘esuaixe Anta upiquse) OUFS “esuazU! Anu O[9s Ou B19 YeIOqR] EPELIO! eT ‘enedeo top vpestar ey ofeq “oss9uarep wis & symauteynos TMfeqen ueIgad “epeyUNTTED auIWe Shunso vase van & opeuruaep ossand uA efusy OUN vpeD “sOHEINT fo Ug “eH Zhe tun sod 0 eueduiea eun 3p anbor [9 sod speed ‘fy ex0y eun v zeny Uuepray wptiRs ns £ SepIMoD sas “voRLGES eI UD S0sa2G0 So] AP BPESU ET -eprdix Anu panewuiow eun aos -ooaqaease sonia ap sounfie 4 ‘sozsiqo sot ap roz1u09 fe opudqsuMoax ofeqer ap seummists sofeia sor zxoyspour sod uoreuony sopsesesduia soaonu 507, sofeq spur ouDnur solseres UeqesqoD anb B19 upzeE eno anbune ‘seouags set ue Sogn ap oafdas9 fe oprumoes exey 98 jeRNSMpHL ugionjonay st ua and sized uo conde oma ‘opefefar sear oyonur vo ofeqen Sp om: 12 anb sor tw “sayaneay Spar oujotur seuraysis v sopesquimasooe “S01 “inpe soiopefeqen soy rod vpeydaon ayuaUNORS ex OU BUsIdTOSID eoanu Ly uoponpoad ap sosao0xd soy vequjonuos 019110 |p ueyasod sauamb 4 ‘sopeayiies soFoHo 9p EULOS BI eqUUOI oDoIowI= OF ‘uoram20uod fa amb ex9 yehnsnpUFard UOPONpoIT vy ap Tenues owadse UN ‘ove [e Seip zt soun equfequsn ouesazze un TAX ODS 19 Ua ‘anb eqemnstes spaueis oLreuoroUny oe UN “sexopeleqen soy sod sepmadsaz J#LBNSO TVI90S A YOINONODS ViHOLSIH 8

S-ar putea să vă placă și