Sunteți pe pagina 1din 23

MATEMTICA I

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

RELAES MTRICAS NO TRINGULO RETNGULO ....... 323


TRIGONOMETRIA TRINGULO RETNGULO ...................... 327
RELAES FUNDAMENTAIS DA TRIGONOMETRIA ........... 331
NGULOS NOTVEIS ............................................................. 334
TABELA DE RAZES TRIGONOMTRICAS .......................... 336
RESPOSTAS ........................................................................... 342
REFERNCIA BIBLIOGRFICA .............................................. 343

321

MATEMTICA I
TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

322

MATEMTICA I

323

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

Observando as medidas e
como na figura anterior, podemos
destacar trs tringulos semelhantes,
veja:

RELAES MTRICAS NO
TRINGULO RETNGULO
No ensino fundamental voc
estudou semelhana de tringulos e
uma importante aplicao deste assunto
est nas relaes mtricas no tringulo
retngulo.

A
b

Consideremos
um
tringulo
ABC retngulo em A como na figura
abaixo. Os lados b e c so chamados de
catetos e o lado a a hipotenusa.

II

H
a

Os segmentos BH e CH so as
projees dos catetos em a e sero
chamados de n e m respectivamente.
A

De I e II, podemos perceber que:

c a
bc ah
h b

(i)

Ainda de I e II,

h
B

III

O segmento h, traado a partir de


A e perpendicular hipotenusa em H,
a altura.

h
B

m
H
a

a b

b 2 am
b m

(ii)

MATEMTICA I

324

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

De I e III, temos:

a c
c 2 an
c n

(iii)

De II e III, temos:

h m

h 2 mn
n h

Ex.1:No triangulo abaixo, os catetos


medem 8cm e 6cm. Determinar a
medida da hipotenusa a, das projees
m e n e da altura h.

(iv)
h

Observando ainda a segunda


figura da pgina anterior, temos:

mn a

(v)

Resoluo
A partir iii, iv e v, temos:

a2 b2 c 2
a 2 6 2 8 2 a 2 36 64

am b 2

2
an c

am an b 2 c 2

a 2 100 a 10cm

bc ah
8 6 10 h h 4,8cm

am n b 2 c 2
a2 b2 c 2

Assim, as seis expresses


encontradas e listadas abaixo, so
chamadas de RELAES MTRICAS
NO TRINGULO RETNGULO.
i
bc ah
iii
iv
v
vi

b2
c2
h2
m
a2

am
an
mn
n a
b2 c 2

b 2 am

(vi)

Esta ltima relao o famoso


TEOREMA DE PITGORAS.

ii

8 2 10m 64 10m m 6,4cm


mn a
6,4 n 10 n 3,6cm
____________________________

Ex.2: Observe o tringulo ABC de


lados 6cm, 8cm e 12cm representado na
figura. Encontre a altura h.

A
h

12
6
C
B

MATEMTICA I

325

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

J que DABC obtusngulo,


vamos chamar de x o prolongamento do
segmento BC como na figura abaixo

340) Determine e e f nas figuras


abaixo:
a)

A
h

12

6
C

Resoluo:

ADB h 2 x 2 6 2
ADC h 2 x 8 12 2
2

2
h

x2 16 x 64 144

36

36 16 x 64 144
11
16 x 44 x
4

b)

h2 x 2 6 2
2

455
11
h 62 h
4
4

f
339) A altura relativa hipotenusa
determina sobre ela segmentos de
medidas 3 cm e 4 cm. Quanto
medem os catetos deste tringulo?

MATEMTICA I

326

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

341) Qual o permetro de um


quadrado cuja diagonal mede 2 cm?

342) A hipotenusa de um tringulo


retngulo issceles mede 5 8 cm.
Quanto medem os catetos?

343) Dois prdios construdos num


mesmo plano a 12 metros de distncia
um do outro medem 17m e 22m de
altura.
Deseja-se
construir
uma
passarela a fim de unir seus topos. Qual
ser o menor comprimento possvel
desta passarela?

344) Num tringulo retngulo cuja


altura mede 12 e a soma dos catetos
vale 35, quanto mede a hipotenusa e
cada um dos catetos?

MATEMTICA I

327

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

345) Pesquise na
na
biblioteca
demonstraes do
diferentes daquela
desta apostila e
menos uma.

internet ou em livros
sobre
outras
teorema de Pitgoras
apresentada no incio
apresente aqui pelo

TRIGONOMETRIA TRINGULO
RETNGULO
Dois
tringulos
so
ditos
semelhantes se um pode ser obtido pela
expanso uniforme do outro. Este o
caso se, e somente se, seus ngulos
correspondentes so iguais. O fato
crucial sobre tringulos similares que
os comprimentos de seus lados so
proporcionais, isto , se o maior lado de
um tringulo duas vezes o maior que o
lado do tringulo similar, ento o menor
lado ser tambm duas vezes maior que
o menor lado do outro tringulo, e o
comprimento do lado mdio ser duas
vezes o valor do lado correspondente do
outro tringulo. Assim, a razo do maior
lado e menor lado do primeiro tringulo
ser a mesma razo do maior lado e o
menor lado do outro tringulo.
Usando estes fatos, definem-se
as funes trigonomtricas, comeando
pelos tringulos retngulos. O maior
lado em um tringulo qualquer sempre
o lado oposto ao maior ngulo e devido
a soma dos ngulos de um tringulo ser
180, o maior ngulo em um tringulo
retngulo o ngulo reto. O maior lado
nesse tringulo, consequentemente, o
lado oposto ao ngulo reto, chamado de
hipotenusa e os demais lados so
chamados de catetos.
Dois tringulos retngulos que
compartilham um segundo ngulo A so
necessariamente similares, e a razo
entre o lado oposto a A e a hipotenusa
ser, portanto, a mesma nos dois
tringulos. Este valor ser um nmero
entre 0 e 1 que depende apenas de A.

MATEMTICA I

328

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

Este nmero chamado de seno de A e


escrito como sen A. Similarmente,
pode-se definir o cosseno (ou co-seno)
de A como a razo do cateto adjacente
a A pela hipotenusa.

Da mesma forma, a razo entre


os lados adjacentes ao ngulo em
cada tringulo e as hipotenusas
correspondentes constante. Assim:

Vamos agora ver e aplicar,


graficamente, o que est no texto.

AB AB ' AB " cateto adjacente a

AC AC ' AC "
hipotenusa

A figura a seguir mostra os


tringulos ABC, ABC e ABC. Note
que so todos semelhantes.

Esta razo chamada


COSSENO, desta forma:

de

C
C

cos

cateto adjacente a
hipotenusa

J que os tringulos so todos


semelhantes, a razo entre os lados
opostos ao ngulo e as hipotenusas
correspondentes constante. Assim:

BC B' C' B" C" cateto oposto a

AC AC '
AC "
hipotenusa
Esta razo chamada de SENO,
desta forma:

H ainda outra razo importante


que segue a mesma regra devido
semelhana entre os tringulos. Trata-se
da razo entre os catetos opostos e os
respectivos catetos adjacentes ao
ngulo .

BC B' C' BC"


cateto oposto a

AB AB ' AB " cateto adjacente a


Esta razo chamada
TANGENTE, desta forma:

sen

cateto oposto a
hipotenusa
tg

cateto oposto a
cateto adjacente a

de

MATEMTICA I

329

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

Ex.1: Sendo o ngulo destacado no


tringulo retngulo abaixo, determinar
seno, cosseno e tangente de .

cat. adjacente a
hipotenusa
16 4
cos

20 5

cos

tg

Resoluo
O primeiro passo ser determinar
o valor da hipotenusa aplicando o
Teorema de Pitgoras..
a2 b2 c 2

a 2 16 2 12 2
a 2 256 144

cat. oposto a
cat. adjacente a
12 3
tg

16 4

____________________________
Ex.2: Sabendo que o sen 37 = 0,60182
cos 37 = 0,79864, tg 37 = 0,75355 e
que o menor cateto do tringulo
retngulo abaixo mede 9 cm, determine
o comprimento da hipotenusa e do outro
cateto

a 2 400
a 20
Agora j sabemos que
hipotenusa, o cateto oposto ao ngulo
e o cateto adjacente ao ngulo
medem, respectivamente, 20cm, 12cm
16cm.

a
a
a
e

Agora vamos calcular sen ,


cos e tg .

cat. oposto a
hipotenusa
12 3
sen

20 5

sen

9
a
9
0,60182
a
9
a
0,60182
a 14,95
sen 37

9
b
9
0,75355
b
9
b
0,75355
b 11,94
tg 37

A = 14,95 cm e B = 11,94 cm

MATEMTICA I

330

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

c)
346) Determine o valor de x em cada
caso. Quando precisar, consulte a tabela
trigonomtrica que est na pgina 295.
a)

347) Calcule, no tringulo que ilustra


esta questo, o seno, cosseno e
tangente dos ngulos B e C e a seguir
consulte a tabela trigonomtrica da
pgina 295 para determinar a medida de
B e C.
b)

MATEMTICA I

331

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

RELAES FUNDAMENTAIS DA
TRIGONOMETRIA

Do mesmo tringulo ao lado,


podemos dizer que:

tg B

b
c

a
b
A

dividindo o numerador e o denominador


da frao por a, e substituindo
correspondentemente por seno e
cosseno de B, temos:

No tringulo retngulo ABC


acima, sabemos que:
b2 c 2 a2
b2 c 2 a2 2 2 2
a
a
a
2

tgB

o mesmo pode ser feito com o ngulo C.

b c
1
a a


tgC

Sabemos tambm que:


b
c
senB
cos B
a
a
c
b

senC
cos C
a
a

De
escrever:

1 ou

forma

tg

cos C senC

genrica,

c
c a tgC
senC
tgC

b
ba
cos C

e, de forma geral, podemos escrever:

Substituindo na expresso acima,


temos:

senB cosB

ba
senB
tgB
ca
cos B

podemos

sen2 cos2 1
Esta a chamada 1 RELAO
FUNDAMENTAL DA TRIGONOMETRIA.

sen
cos

Esta a chamada 2 RELAO


FUNDAMENTAL DA TRIGONOMETRIA.

348) Retorne questo 347 e calcule a


tangente dos ngulos B e C a partir do
seno e cosseno de cada um.

MATEMTICA I

332

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

349) Sabendo que x um ngulo


compreendido entre 0 e 90 e que
3
, determine o seno e a
cos x
4
tangente de x alm da medida do ngulo
x consultando a tabela da pgina 336.

351) Em cada um dos trs casos a


seguir, determine o valor de x
consultando a tabela da pgina 336
quando precisar.
a)

b)

350) Na figura abaixo, sabe-se que


cos = 0,3,

c)
determine sen e o comprimento da
hipotenusa.

MATEMTICA I

333

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

352) Ainda consultando a tabela da


pgina 336, determine em cada caso:
a)

b)

353) Sendo x um ngulo agudo tal que


4
senx , determine tg x .
5

ABCD um retngulo

354) Num tringulo retngulo, um dos


catetos a tera parte da hipotenusa.
Calcule a tangente do menor ngulo do
tringulo.

c)

MATEMTICA I

334

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

355) Na circunferncia abaixo, AC um


dimetro. Sabendo que o raio 2 cm,
determine o permetro do quadriltero
ABCD.

NGULOS NOTVEIS
Existem trs ngulos agudos que
trazem
consideraes
importantes.
Estes ngulos, chamados de NOTVEIS
so 30, 45 e 60.
A partir da aplicao de alguns
conceitos,
podemos
determinar
facilmente o seno, cosseno e tangente
destes ngulos.
Vamos preencher juntos os
espaos a seguir aprendendo a
encontrar esses valores.
Partiremos do tringulo eqiltero
abaixo onde est destacada uma altura.

MATEMTICA I

335

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

Os valores encontrados podem


ser resumidos nesta tabela:

30
Agora
consideraremos
quadrado a seguir e uma diagonal.

45

60

sen
cos
tg
A tabela a seguir traz o as razes
trigonomtricas
dos
ngulos
compreendidos de 1 a 90. (expressos
em graus por nmeros naturais):

MATEMTICA I
TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

TABELA DE RAZES TRIGONOMTRICAS


1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45

sen
0,017
0,035
0,052
0,070
0,087
0,105
0,122
0,139
0,156
0,174
0,191
0,208
0,225
0,242
0,259
0,276
0,292
0,309
0,326
0,342
0,358
0,375
0,391
0,407
0,423
0,438
0,454
0,469
0,485
0,500
0,515
0,530
0,545
0,559
0,574
0,588
0,602
0,616
0,629
0,643
0,656
0,669
0,682
0,695
0,707

cos
1,000
0,999
0,999
0,998
0,996
0,995
0,993
0,990
0,988
0,985
0,982
0,978
0,974
0,970
0,966
0,961
0,956
0,951
0,946
0,940
0,934
0,927
0,921
0,914
0,906
0,899
0,891
0,883
0,875
0,866
0,857
0,848
0,839
0,829
0,819
0,809
0,799
0,788
0,777
0,766
0,755
0,743
0,731
0,719
0,707

tg
0,017
0,035
0,052
0,070
0,087
0,105
0,123
0,141
0,158
0,176
0,194
0,213
0,231
0,249
0,268
0,287
0,306
0,325
0,344
0,364
0,384
0,404
0,424
0,445
0,466
0,488
0,510
0,532
0,554
0,577
0,601
0,625
0,649
0,675
0,700
0,727
0,754
0,781
0,810
0,839
0,869
0,900
0,933
0,966
1,000

46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90

sen
0,719
0,731
0,743
0,755
0,766
0,777
0,788
0,799
0,809
0,819
0,829
0,839
0,848
0,857
0,866
0,875
0,883
0,891
0,899
0,906
0,914
0,921
0,927
0,934
0,940
0,946
0,951
0,956
0,961
0,966
0,970
0,974
0,978
0,982
0,985
0,988
0,990
0,993
0,995
0,996
0,998
0,999
0,999
1,000
1,000

cos
0,695
0,682
0,669
0,656
0,643
0,629
0,616
0,602
0,588
0,574
0,559
0,545
0,530
0,515
0,500
0,485
0,469
0,454
0,438
0,423
0,407
0,391
0,375
0,358
0,342
0,326
0,309
0,292
0,276
0,259
0,242
0,225
0,208
0,191
0,174
0,156
0,139
0,122
0,105
0,087
0,070
0,052
0,035
0,017
0,000

tg
1,036
1,072
1,111
1,150
1,192
1,235
1,280
1,327
1,376
1,428
1,483
1,540
1,600
1,664
1,732
1,804
1,881
1,963
2,050
2,145
2,246
2,356
2,475
2,605
2,747
2,904
3,078
3,271
3,487
3,732
4,011
4,331
4,705
5,145
5,671
6,314
7,115
8,144
9,514
11,430
14,301
19,081
28,636
57,290

336

MATEMTICA I
TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

356) Encontre o valor de x em cada


caso:
a)

c)

d)

b)

337

MATEMTICA I

338

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

e) ABCD um quadrado

357) Uma pessoa se posiciona a 10m de


um prdio no mesmo plano horizontal de
sua base e olha para o topo sob um
ngulo de 60. Qual a altura do prdio?

358) Afim de estimar a altura de uma


montanha, um topgrafo, munido de um
teodolito e uma trena, fez algumas
medies e montou o diagrama abaixo.
Determine a altura h da montanha.

MATEMTICA I
TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

359) Um fardo de alimentos ser


entregue para habitantes de uma regio
de difcil acesso por um helicptero
conforme a figura abaixo.

No momento em que o fardo atinge o


solo, o cabo que sai do helicptero e
sustenta o fardo est esticado e
perpendicular ao plano que contm os
pontos A, P e B. Sabe-se que o
helicptero avistado do ponto A sob
um ngulo de 30 e do ponto B sob um
ngulo de 45.
Sabe-se tambm que a medida do
ngulo AP B 90 e que a distncia
entre A e B de 100 metros. Qual a
altura do helicptero?

339

MATEMTICA I

340

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

360) A partir de um ponto, observa-se o


topo de um prdio sob um ngulo de
30. Caminhando 23m em direo ao
prdio, atingimos um outro ponto de
onde se v o todo do prdio segundo um
ngulo de 60. Considerando que o
observador tem 1,7 metros de altura,
qual a altura do prdio?

361) Uma rampa plana de 36 metros de


comprimento faz um ngulo de 30 com
o plano horizontal. Uma pessoa que
sobe a rampa inteira eleva-se,
verticalmente, quantos metros?

362) Na figura abaixo o segmento CE


mede 80cm. Qual o comprimento de
BC?

MATEMTICA I

341

TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

363) No tringulo abaixo, determine as


razes que se pede:

365) Voc deve ter notado que, no


tringulo da questo 304, tnhamos que

cosP . Isso
e senQ
senP cos Q
sempre acontecer com ngulos que
somam 90. Baseado nesta idia,
quanto vale k na expresso:

sen P =

sen Q =

cos P =

cos Q =

tg P =

tg Q =

364) Observando o tringulo da questo


acima, o que podemos dizer sobre os
?
ngulos P e Q

sen1 sen2 sen88 sen89


cos1 cos2 cos88 cos89

MATEMTICA I
TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

RESPOSTAS
339)

21 cm

353)
e

2 7 cm

354)
5
2

340) a) e

b) e
341)

5
2

4
3

5
2

2
4

355) Permetro 10,98

3 5
2

356) a) 6 2
b) 2 3
c) 4

4 2cm

342) 10cm

357) 17,32 metros

343) 13 metros

358) 16,39 metros

344) 25, 20 e 15.

359) 50 metros.

345) RESPOSTA ABERTA

360) 19,91 metros

346) a) x = 2 b) x 3,28 c) x 17,11

361) 18 metros

347)

348)

7 149
cos B
149
10 149
cos C
149

B 55
tgB

10
7

10 149
senB
149
7 149
senC
149

C 35


tgC

7
10

senx

350)

sen 0,95

a 6,3

351) a) x 2,34 b) x 4,76 c) x 2,61


352) a) x 67

b) x 29

362) 10 cm
363)

p
r
q

cos P
r
p
tg P
q
senP

90
364) P Q

13
39
, tg x
4
3
e x 64

349)

c) x 45

d) 60
e) 2

365) k = 1

q
r
p

cos Q
r
q

tg Q
p

senQ

342

MATEMTICA I
TRIGONOMETRIA NO
TRINGULO RETNGULO

REFERNCIA BIBLIOGRFICA
IEZZI,

Gelson

outros;

Matemtica, Volume nico. So Paulo,


Atual, 2002.
IEZZI,

Gelson

outros;

Fundamentos da Matemtica Elementar,


Volume 1. So Paulo, Atual, 5 edio,
1977.
PAIVA,

Manoel;

Matemtica;

Volume 1. So Paulo, Moderna, 1995.

343

S-ar putea să vă placă și