Sunteți pe pagina 1din 8

30/3/2015

Imprimer:Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroirfondateurdel'activitlangagire

PatrickCharaudeauLivres,articles,
publications

http://www.patrickcharaudeau.com/Identitesocialeet
identite,217.html

Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroir
fondateurdelactivitlangagire
inCharaudeauP.(dir.),Identitssocialesetdiscursivesdusujetparlant,LHarmattan,
Paris

1.Delidentitengnrale
Laphilosophiecontemporaineprincipalementlaphnomnologiealargementtraitcette
questioncommefondementdeltre:lidentitestcequipermetausujetdeprendreconsciencede
sonexistencequiseconstituetraverslaprisedeconsciencedesoncorps(untreldanslespace
etletemps),desonsavoir(sesconnaissancessurlemonde),desesjugements(sescroyances),de
sesactions(sonpouvoirdefaire).Lidentitvadoncdepairaveclaprisedeconsciencedesoi.
Maiscetteprisedeconscience,pourquellesefasse,abesoindediffrence,dediffrencevisvis
dunautrequesoi.Cenestquenpercevantlautrecommediffrentquepeutnatrelaconscience
identitaire.Laperceptiondeladiffrencedelautreconstituedabordlapreuvedesapropreidentit
quidevientalorsun:trecequenestpaslautre.Dslors,laconsciencedesoiexiste
proportiondelaconsciencequelonadelexistencedelautre.Pluscetteconsciencedelautreest
forte,plusfortementseconstruitlaconscienceidentitairedesoi.Ilsagitldecequelonappellele
principedaltrit.Cetterelationlautresinstituetraversdeschangesquifontquechacundes
partenairessereconnatsemblableetdiffrentdelautre.Semblableencequepourquunerelation
existeentrelestreshumainsilfautqueceuxcipartagent,dumoinsenpartie,desmmes
motivations,desmmesfinalits,desmmesintentions.Diffrentencequechacunjouedesrles
quiluisontpropresetque,danssasingularit,iladesvisesetdesintentionsquisontdistinctesde
cellesdelautre.Ainsi,daprsceprincipe,chacundespartenairesdelchangeestengagdansun
processusrciproque(maisnonsymtrique)dereconnaissancedelautreetdediffrenciationvis
visdecetautre,chacunselgitimantetlgitimantlautretraversunesortede"regard
valuateur"quipermetdedirequelidentitseconstruittraversunecroisedesregards:ilya
lautreetilyamoi,etcestdelautrequejetienslemoi..Silonvoitleschosesdupointdevuede
lacommunicationlangagire,ondiraenreprenantE.Benvenistequilnyapasdejesanstu,nide
tusansje:letuconstitueleje.
Ladiffrencetantperue,ilsedclenchealorschezlesujetundoubleprocessusdattiranceetde
rejetvisvisdelautre.Dattirance,dabord,carilyaunenigmersoudre,lnigmeduPersan
dontaparlMontesquieu,quirevientsedemander:commentpeutontrediffrentdemoi?
Cardcouvrirquilexistedudiffrentdesoi,cestsedcouvririncomplet,imparfait,inachev.Do
cetteforcesouterrainequinousmeutverslacomprhensiondelautrenonpasausensmoral,de
lacceptationdelautre,maisausenstymologiquedelasaisiedelautre,desamatrise,quipeut
allerjusqusonabsorption,saprdationcommedisentlesthologues.Nousnepouvons
chappercettefascinationdelautre,cedsirdunautresoimme.Derejetensuite,carcette
diffrence,sicommeonladitestncessaire,nenreprsentepasmoinspourlesujetunemenace.
Cettediffrenceferaitellequelautremestsuprieur?quilseraitplusparfait?quilaurait
davantagederaisondtrequemoi?Cestpourquoilaperceptiondeladiffrencesaccompagne
gnralementdunjugementngatif.Ilyvadelasurviedusujet.Cestcommesilntaitpas
supportabledaccepterquedautresvaleurs,dautresnormes,dautreshabitudesquelessiennes
propressoientmeilleures,ou,toutsimplement,existent.Lorsquecejugementsedurcitetse
gnralise,ildevientcequelonappelletraditionnellementunstrotype,unclich,unprjug.Le
strotypejouedabordunrledeprotection,ilconstitueunearmededfensecontrelamenace
quereprsentelautredanssadiffrence.
Onvoitleparadoxedanslequelseconstruitlidentit.Chacunabesoindelautredanssadiffrence
pourprendreconsciencedesonexistence,maisenmmetempsilsemfiedecetautreetprouve
lebesoinsoitdelerejeter,soitdelerendresemblablepourliminercettediffrence.Lerisqueest,
danslepremiercas,que,rejeterlautre,ilnedisposeplusdediffrencepartirdelaquellese
dfinirdanslautrecas,lerendresemblableilperddummecoupunpeudesaconscience
identitairepuisquecellecineseconoitquedansladiffrenciation.Docejeusubtildergulation
quisinstauredanstoutesnossocits(seraientelleslesplusprimitives)entreacceptationourejet
delautre,valorisationoudvalorisationdelautre,revendicationdesapropreidentitcontrecelle
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=217

1/8

30/3/2015

Imprimer:Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroirfondateurdel'activitlangagire

delautre.Ilnestdoncpassimpledtresoi,cartresoipasseparlexistenceetlaconqutede
lautre.JeestunautredisaitRimbaudilfaudraitprciser:Jeestunautremoimmesemblable
etdiffrent.

2.Lescomposantesdelidentit
Silonacceptequelidentitrsultedunmcanismecomplexeautermeduquelseconstruisent,
nonpasdesidentitsglobales,maisdestraitsdidentit,ilconvientdesedemanderquelleestla
naturedecestraits.Etpourcefaire,jepartiraidequelquesexemples.
1exemple:
Unpredefamillerentrechezlui,etvoyantsonfilsentraindefairedesconstructions
aveclesassiettesenporcelainedeLimogeshritesdelagrandmre,luidit:Ah
ben,aumoinsellesaurontserviquelquechosecesassiettes!.Etlenfantremetles
assiettesdanslarmoire.
Unpreauneidentitsocialelafoisparfiliationbiologique(gniteurdetelenfant)etparceque
ditlaloi(iljouitdecertainsdroitsetdoitsesoumettrecertainsdevoirs).Cestcetensemblequilui
donneuneautoritparentale,auniveaudecequelonnommera"identitsociale".Maischaque
preseconstruit,enoutre,parsescomportementsetsesacteslangagiers,diffrentesidentitsde
preautoritaire,protecteur,comprhensif,castrateur,indiffrent,etc.Cesidentitssont
construitestraversdesactesdediscours.Autotal,sonidentitdtrersulteradelacombinaison
desattributsdesonidentitsocialeavectelouteltraitqueconstruisentsesacteslangagiers.Dans
cetexemple,lepreseconstruituneidentitdeprenonautoritaire,ironiqueet,
vraisemblablement,depersonnerglantsescomptesaveccequereprsententcesassiettes.Mais
enplusilobtientdesonfilsquilrangelobjetdesonforfait.
2exemple:
[Dansuneruniondetravail,aprsavoirlaborunprojetderecherchequidoittre
soumislvaluationdunecommission,lundesmembresdugroupesuggrequil
faudraitsavoirquifaitpartiedeladitecommission.]Sensuitledialoguesuivant:
AMoi,jeconnaisFPquienfaitpartie._BAh,benmoiaussi,jeconnaisFP,etjete
conseilledenerienluidirecarcestunepersonneintgrequiahorreurquonfasse
pressionsurlui.
_AMaisjenaipasditquejallaisluiparler,jaiseulementditquejeleconnaissais._
BNon,maisjenaipasditnonplusquetuallaisluiparler,jaiseulementditquil
fallaittreprudent.
Ici,ilsagissaitentreautres,pourB,demontrerquelle(ilsagitdunefemme)connaissaitmieuxFP
queA,quelletaitplussageoulucidequeA,prenantunepositionhauteparrapportAde
"conseilleur".Silonsaitenplusque,danscegroupe,BestlasuprieurehirarchiquedeA,on
comprendquesavisetaitderappelerA,etaugroupe,queltaitsonstatut.Lidentitconstruite
parlesactesdelangageserticiractiverlidentitsociale.
3exemple:
[En1988,loccasiondelacampagnelectoralepourlaprsidencedelaRpublique,
F.MitterandetJ.Chiracsesonttrouvsconfrontsdansunfacefacetlvis.Au
coursdudbat,F.Mitterandsadressaitsonadversaireenluidonnantconstamment
duMonsieurlePremierministre,puisquiltaiteneffetsonPremierministreen
exercice]
J.Chirac(quelquepeuagac):Cessez,monsieurMitterand,demetraiterde
Premierministre.Ici,jenesuispasvotrePremierministre,etvousntespasle
PrsidentdelaRpublique.Noussommesseulementdeuxcandidatsquiseprsentent
auxsuffragesdeslecteurs.
F.Mitterand(avecunlgersourire):Biensr,vousaveztoutfaitraison,
monsieurlePremierministre.
Voiluncasolhommepolitique,parsarplique,seconstruituneimagedepersonnelafois
dominatrice,sredellemmemaisaussidistanteetenjoue,pouvantsepermettredejoueravec
sonadversaire,faisantunclindilauxtlspectateursenpratiquantlironiemaisaussi
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=217

2/8

30/3/2015

Imprimer:Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroirfondateurdel'activitlangagire

paternaliste(allons,allons,toutcelanestquunjeu)commelaimebienlesFranais.Ici,toutse
jouedansunestratgiedediscoursquiconstruitdiversmasquesdidentitpsychologique.
4exemple:
Enfin,jerappellerailesloganpublicitairedunedescampagnesdelabanqueBNPen
France:Votreargentmintresse.Cesloganapparaissaitsuruneaffichederue,
ctdunhommereprsentantlecadresuprieur(costumecravateetcheveux
gominsverslarrire),enpositionfrontale,dansunesortedeclairobscuraustre,et
regardantlepassantbiendroitdanslesyeux.
Ilsagissait,lpoque,deconstruireunecertaineimagedubanquierquitaitcensecorrespondre
cellequicirculedanslesreprsentationssociales(etconforteparuneenqutepralable),mais
gnralementnondite:"lebanquiernestpasunaltruiste,ilprofitedenotreargent".
Lidentitconstruiteparleslogantait,sembletil,destineproduireuneffetdesincrit:ne
pasmasquerunecertaineidentitsocialedubanquier(cellequicirculedanslesreprsentations),on
pouvaitentendreundiscoursimplicitedugenre:moi,aumoins,jevousdislavrit.Doncvous
pouvezavoirconfiance.
Onvoitparcesexemplesdunepartquelidentitdusujetcommuniquantestcomposite.Ellese
composededonnesbiologiques(onestcequestnotrecorps),dedonnespsychosocialesqui
sontattribues(onestcequelonditquevoustes),dedonnesconstruitesparnotrepropre
comportement(onestcequelonprtendtre).Maiscomme,dupointdevuedelasignification,
lesdonnesbiologiquesacquirentcellesqueleurdonnentlesgroupessociaux,onpeutdirequeces
composantesseramnentdeux:cellequelonnommera,parcommodit,identitsociale,etcelle
quelonnommeraidentitdiscursive.Deplus,cesexemplesnousmontrentdunepartquelidentit
socialenestpasletoutdelasignificationdudiscours,leffetpossibledinfluencedeceluicintant
pasentirementdonnparavance,dautrepartquelediscoursnestpasquelangage,sa
significationdpendant,pourunepart,delidentitsocialedeceluiquiparle.Lidentitsocialea
besoindtreconforte,renforce,recreou,aucontraire,occulteparlecomportementlangagier
dusujetparlant,etlidentitdiscursive,pourseconstruireabesoindunsocledidentitsociale.On
poseradoncquexisteunediffrenceentrecesdeuxtypesdidentit,etquecestdufaitdeleur
combinaisonqueseconstruitlepouvoirdinfluencedusujetparlant.
Lidentitsociale
Elleacetteparticularitdedevoirtrereconnueparlesautres.Elleestcequidonneausujetson
"droitlaparole",cequilefondeenlgitimit.Ilfautdoncvoirenquoiconsistecettelgitimit
Lalgitimitestunenotionquinestpasexclusivedudomainepolitique.Dunefaongnrale,elle
dsigneltatoulaqualitdequiestfondagircommeilagit.Onpeuttrelgitimounon
prendrelaparoledansuneassembleouunerunion,dicteruneloiouunergle,appliquer
unesanctionoudonnerunegratification.Lemcanismeparlequelonestlgitimestun
mcanismedereconnaissancedunsujetpardautressujets,aunomdunevaleurquiestaccepte
partous,ainsienestildanslesexemplesprcdemmentcits.Aussi,lalgitimitdpendelledes
normesinstitutionnellesquirgissentchaquedomainedepratiquesocialeetquiattribuentdes
statuts,desplacesetdesrlesceuxquiensontinvestis.
Parexemple,dansledomainejuridique,quiestrgiparunelogiquedelaloietdelasanction,les
acteurssontlgitimsparlobtentiondundiplmeetlestatutinstitutionnelacquisdufaitdun
systmederecrutementparconcoursaccompagndunsystmedenominationparlespairesoules
suprieurshirarchiques.Laprofessionestdoncprotgeparlesrglesdelinstitution.Maisquune
entorsesoitfaitelunedentreelles(lesecretprofessionnel)ouquuncomportementsemble
divergerdunenormeattendue(commecequedaucunsappellentleharclementjuridique),et
immdiatementsetrouvemiseencauselalgitimitdelactiondesjuges.Ilenestdemmedans
ledomainedecertainesprofessionslibralescommelaprofessionmdicalequi,soumiseune
logiquedexpertiseenrelationavecunefinalitdeluttecontrelasouffranceetlamort,verraitmise
encauselalgitimitdecertainsdesesacteurssiceuxcivenaientcommettredeserreurs
mdicalesoufairepasserleurintrtfinancierdevantleuractivitdemdecin.
Dansledomaineconomique,quiestrgiparunelogiqueduprofit,lesacteurssonttenusde
respecterdesrglesdeconcurrence,etdansledomainedelentreprisequiluiestli,lesloisdu
travail.Aunomdecettelogique,ilnestpasillgitimequelonlicencie,quelonchercheprendrela
plusgrandepartdunmarch,oummequelonfassedelacultureextensive.Maisquune
entreprisefassetravaillerlesenfants,quelleexploitesonpersonnel,quellelicencieabusivement
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=217

3/8

30/3/2015

Imprimer:Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroirfondateurdel'activitlangagire

sansreclasser,quelleexerceunmonopolesurunmarch,ouquelondcouvreleseffetsnfastes
dunepolitiqueconomique(cultureextensive),etvoilquelonpeutlattaquerductdesa
lgitimit(nepasavoirledroitdagirdelasorte).Cependant,ilsagitduneillgitimitauregardde
lamoraleetnonduprofit.
Dansledomainemdiatique,encore,quiestrgiparunedoublelogiquedinformationcitoyenneet
deconcurrencecommerciale[1],lamiseencausedelalgitimitdesesacteursestplusdifficile
obtenir,tantlamachinemdiatiqueaunpouvoirdercuprationdesespropresdrives[2].Maisla
courseeffrnepourobteniretdiffuserunscoop(lesyndromepaparazzi),ladiffusiondinformations
faussesetnonvrifies(lesyndromedeTimisoara),latropgrandespectacularisationdelamiseen
scnedelinformationpeuventremettreencauselesacrosaintdevoirdinformer.
Maisilestgalementuneautrelgitimit,cellequiestattribuedefait,parlaseuleforcedela
reconnaissance,delapartdesmembresdunecommunaut,delavaleurdelundesleurs.Cestla
lgitimitquedonnelattributiondunprix(commedanslesfestivals)ouduntitrehonorifique,ou
lintronisationdansunesocitsavante(lAcadmie),ou,dansunautretypedactivit,la
performanceoulavictoiredanslacomptitionsportive.Ilpeutaussiseproduire,parfois,un
glissementcurieuxentrecettelgitimitattribueaunomduncertainsavoirfaireetune
"lgitimitdire":celledesancienssportifsdevenantdesjournalistesoudesralisateursdefilms
devenantdescritiquesdecinma,etc.celledelengagementpersonnelquipermetdeparlerau
nomdesapratique(jesuisduparticommuniste,jesaisdequoijeparle)celledutmoignage
quipermetdeparleraunomdesonvcu(amestarrivoujytais,jepeuxentmoigner).
Cestqueleprim,lemdaill,lhonor,lengagetletmoinsontcommeplacssurunpidestal,
cesteneuxquunecommunautpeutseregarderetsereconnatre.Cette"lgitimitdire"
procdedun"savoirfaire".
Lidentitsociale(psychosociale,faudraitildirecarelleestempreintedetraitspsychologiques)est
doncun"attribureconnu",un"construitparavance"aunomdunsavoirreconnupar
institutionnalisation,dunsavoirfairereconnuparlaperformancedelindividu(expert),dune
positiondepouvoirreconnueparfiliation(trebienn)ouparattribution(trelu/tredcor),
dunepositiondetmoinpouravoirvculvnementoustreengag(lemilitant/lebaroudeur).
Lidentitsocialeestenpartiedtermineparlasituationdecommunication:elledoitrpondrela
questionqueseposelesujetparlantlorsquilprendlaparole:Jesuislpourquoidire,enfonction
dustatutetdurlequimestassignparlasituation?.Maisonvavoirquecetteidentitsociale
peuttrereconstruite,masqueoudplace.
Lidentitdiscursive
Lidentitdiscursivealaparticularitdtreconstruiteparlesujetparlantenrpondantla
question:Jesuislpourcommentparler?.Delquellecorrespondeundoubleenjeude
crdibilitetdecaptation.
Unenjeudecrdibilitquireposesurlebesoinpourlesujetparlantdtrecru,soitparrapportla
vritdesonpropos,soitparrapportcequilpenserellement,cestdiresasincrit.Lesujet
parlantdoitdoncdfendreuneimagedeluimme(un"ethos")quilentranestratgiquement
rpondrelaquestion:commentpuisjetreprisausrieux?.Pourcefaire,ilpeutadopter
plusieursattitudesdiscursives:
deneutralit,attitudequilamneeffacerdanssondiscourstoutetracedejugementou
dvaluationpersonnelle.Cetteattitudeestcelledutmoinquiparlesurlemodeduconstat,
rapportecequilavu,entendu,prouv.Evidemment,ilnefautpasquelonpuisseavoirle
moindresouponsurlesmotifsquianimentletmoinparler,etsurtoutquonnepuissepas
penserquilatcommanditparquelquunpourservirsacause.Horsdececas,lediscours
testimonialestundiscoursdevrit"ltatbrut"quinepeut,pardfinition,tremisen
cause.Danslacommunicationmdiatique,lenjeudecrdibilitsetraduitparundiscours
dauthentificationdesfaits,grandrenfortdetmoignages[3].
dedistanciation,quiconduitlesujetadopterlattitudefroideetcontrleduspcialistequi
raisonneetanalysesanspassion,commeleferaitunexpert,quecesoitpourexpliquerles
causesdunfait,commenterlesrsultatsdunetudeoudmontrerunethse.
dengagement,quiamnelesujet,contrairementaucasdelaneutralit,opter(defaon
plusoumoinsconsciente)pouruneprisedepositiondanslechoixdesargumentsoulechoix
desmots[4],ouparunemodalisationvaluativeapportesondiscours.Cetteattitudeest
destineconstruirelimagedunsujetparlant"tredeconviction".Lavrit,ici,seconfond
aveclaforcedeconvictiondeceluiquiparle,etcelleciestcenseinfluencerlinterlocuteur.
toutcelaauserviceduneattitudedmonstrativeenimposantlautredesargumentsetun
certainmodederaisonnement,queceluicidevraitacceptersansdiscussion.Carilsagiraitici
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=217

4/8

30/3/2015

Imprimer:Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroirfondateurdel'activitlangagire

dunevritincontournable,indpendantedessujetsquiladfendent,etlaquelletoutun
chacundoitsesoumettre.Persuaderlautrerevientdanscecasplacercetautredansun
universdvidencequinesouffreaucunediscussion.
UnenjeudecaptationquinatchaquefoisqueleJeparlantnestpas,visvisdesoninterlocuteur,
dansunerelationdautorit.Sicelataitlecas,illuisuffiraitdedonnerunordrepourquelautre
sexcute.Lenjeudecaptationreposedoncsurlancessitpourlesujetdesassurerquele
partenairedelchangecommunicatifentrebiendanssonprojetdintentionnalit,cestdire
partagesesides,sesopinionset/ouest"impressionn"(touchdanssonaffect[5]).Illuifautdonc
rpondrelaquestion:commentfairepourquelautrepuisse"trepris"parcequejedis.Ds
lors,lavisedusujetparlantdevientunevisede"fairecroire"pourquelinterlocuteursetrouve
dansunepositionde"devoircroire".Illuifaudratenterdepersuader(fairepenserenayantrecours
laraison)oudesduire(faireressentirenayantrecourslmotion)lautrequidevradoncpenser
ouressentircommecelaluiestsignifi.Pourcefaire,lesujetpeutchoisirentreplusieursattitudes
discursivesparmilesquelles:
uneattitudepolmique,enessayantdimaginer,pourleslever,lesobjectionspossiblesque
lautre(oudautres)pourraitprsenter,cequiamneralesujetparlantmettreencause
certainesdesvaleursquedfendlinterlocuteurouuntiers.Ilsagiticide"dtruireun
adversaire"enmettantencausesesides,et,sibesoinest,sapersonne.
uneattitudedesductionenproposantlinterlocuteurunimaginairedontlinterlocuteur
pourraittrelehrosbnficiaire.Cetteattitudesemanifestelaplupartdutempsparun
rcitdanslequellespersonnagespeuventjouerlerledesupportdidentificationouderejet
pourlinterlocuteur.
uneattitudededramatisation,quiamnelesujetdcriredesfaitsquiconcernentles
dramesdelavie,racontsavecforceanalogies,comparaisons,mtaphores,etc..Lafaonde
racontersappuiedavantagesurdesvaleursdaffectsocialementpartagescarilsagitde
faireressentircertainesmotions.
Cetteidentitdiscursiveestconstruitelaidedesmodesdeprisedeparole,delorganisation
nonciativedudiscoursetdumaniementdesimaginairessociodiscursifs.Etdonc,linversede
lidentitsociale,lidentitdiscursiveesttoujoursun"construireconstruisant".Ellersultedes
choixdusujet,maisentenantcomptevidemmentdesdonnesdelidentitsociale.Ainsi,en
reprenantlesexemplesdedpart,onconstatequetanttlidentitdiscursiveractivelidentit
sociale(ex2),tanttellelamasque(ex1),tanttelleladplace(ex4et5).
Cestdanscejeudevaetviententreidentitsocialeetidentitdiscursivequeseraliselinfluence
discursive.Selonlesintentionsdusujetcommuniquantoudusujetinterprtant,lidentitdiscursive
colleralidentitsocialeformantuneidentitunique"essentialise"(jesuiscequejedis/ilest
cequildit),ousendiffrencieraformantuneidentitdoubled"tre"etde"dire"(jenesuispas
cequejedis/ilnestpascequildit).Danscederniercas,soitonpensequecestle"dire"qui
masquel"tre"(mensonge,ironie,provocation),soitonpensequele"dire"rvleun"tre"qui
signore(dnie,rvlationmalgrsoi:savoixletrahit).

3.Lesidentitsensituationdecommunication
Cejeuentreidentitsocialeetidentitdiscursive,etlinfluencequienrsulte,nepeuttrejugen
dehorsdunesituationdecommunication.Cestlasituationdecommunication,ensondispositif,qui
dtermineparavance(deparlecontrat[6]quiladfinit)lidentitsocialedespartenairesdelacte
dchangeverbal,etqui,enoutre,leurdonnedesinstructionsquantlafaondesecomporter
discursivement,cestdiredfinitcertainstraitsdelidentitdiscursive.Resteraausujetparlantla
possibilitdechoisirentresemontrerconformecesinstructionsenlesrespectant,,oudciderde
masquercesinstructions,lessubvertiroulestransgresser.
Ilestdoncncessaire,enpralablelanalysedesstratgiesquirelventdelidentitdiscursive,de
considrerquellessontlescaractristiquesdelidentitsocialedechaquesituationetlesinstructions
fournieslidentitdiscursive.
Onendonneraunexempleencomparantlessituationsdecommunicationpolitiqueetpublicitaire.
Lasituationpolitique
Sagissantdusujetpolitique,laquestionserait:Jesuislpourdfendrequellesides,etpour
commentfaireadhrercesides.Eneffet,lesujetpolitiquesetrouvedansunepositiondouble:
dunepart,ildoittreleporteuretlegarantdevaleursfondatricesdunecertaine"idalitsociale",
dautrepart,ildoitfaireadhrerleplusgrandnombredecitoyenscesvaleurs.Lhommepolitique
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=217

5/8

30/3/2015

Imprimer:Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroirfondateurdel'activitlangagire

estdoncprisentre"lepolitique"sigedunepensesurlecommentvivreensocit,et"la
politique"quiconcernelagestiondupouvoir.
Oncomprenddummecoupquelersultatdecettecombinaisonproduiseun"Jenous",une
identitdusinguliercollectif.Lhommepolitique,danssasingularitparlepourtousentantquilest
porteurdevaleurstranscendantales:ilestlavoixdetoustraverssavoix(Ensembles,nous
btironsunesocitmeilleure).Maisenmmetemps,ilsadresseces"tous"commesilntait
queleporteparoledelavoixduntiersnonciateurduneidalitsociale.Dslors,iltablitun
"pactedalliance"entrecestroistypesdevoix(lavoixduTiers,lavoixduJe,lavoixduTutous)qui
finissentparsefondredansuncorpssocialabstrait,souventexprimparun"on"quijouelerlede
guide(Onnepeutaccepterquesoientbafouslesdroitslgitimesdelindividu)ouparun"nous"
(Sinousvoulonspouvoirdfendrenosintrtsetsauvegardernotreindpendance).
Lidentitsocialedelinstancepolitiquesedfinittraversunprincipedelgitimitquiluimmese
fondeensouverainet.Celadit,lalgitimitparsouverainetinstitutionnellenestpasune.Elle
varieenfonctiondela"position"etdes"rles"quelesacteurssontamenstenirselonles
situationsdchangesocialdanslesquellesilssontengags,cequifaitvarierlesdiscoursquilssont
amenstenir.Onpeutconsidrerquilexistedeuxsituationsbiendistinctes:celledecandidature
ausuffragedeslecteursetcelledegouvernance.Lapremireplacelesujetpolitiquedansune
positiondavoirdfendreetpromouvoirunprojetdesocitidalquidoitsinscriredansledroitfil
decertainesvaleurs,davoirproposerunprogrammederalisationdeceprojet,etdedevoir
sengagersansfaillepourlaralisationdeceprojet.Lasecondeplacelesujetpolitiquedansune
positiondavoirdcider(prendredesmesuresconcrtes,dicterdesdcrets,faireappliquerleslois,
engagerdesactionsdedfense,dhostilit,derpression)etdavoirjustifierlebienfonddeces
dcisions.Cequifaitquelestypesdediscoursquisattachentcettepositionsontpourunepart
performatifs,puisquedansladcisiondirecestfaire,etpouruneautrepartdejustification
puisquilfautproduiredesexplicationssoitparanticipation(prvoirdesobjections),soitaposteriori
(rpondredescritiquesetautresractionsdeprotestation).
Cetteidentitsocialejouedoncundoublerle:dunepart,elledonneausujetdesinstructionsqui
lobligentconstruiretraverssondiscoursun"nous"nonciateurrassemblantleJeinstance
politique,leTuinstancecitoyenneetunIlvoixdunTiersderfrencequifondelesvaleurssur
lesquellesilsappuiedautrepartelleconstituelabasesurlaquellelesujetpolitiquepourratenter
deseconstruireunecrdibilit,soitenrejetantlesvaleursauxquellesilsoppose,soitenrenforant
lesvaleursquildfendsoitenjustifiantlesvaleursetactionsquilaaccompliesetquisontmisesen
cause.
Lasituationpublicitaire
Lidentitsocialedelinstancepublicitaireestmalgrcequonenditparfoisbiendiffrentede
celledelinstancepolitique.Linstancepublicitaireestpourvoyeusedunrve("resterjeune")tout
entantextrieureaudestinatairedontlavoixvoixdudsirestcequiconstruitlerve.Icipas
depactedalliance,lapublicitsadressantlindividu(Votrebeautestdiffrente),pasdidalit
sociale,quedelasingularitdudsir(Gillette,unecaresseamoureuse)[7].Troisgrandes
diffrencesapparaissententrediscourspolitiqueetdiscourspublicitaire.
Lapremireestquelesdeuxactivitsdiscursivesdepersuasionetdesductionsetrouventen
proportioninversedanscesdeuxtypesdesituationdecommunication.Danslediscourspublicitaire,
dominelactivitdesduction,danslediscourspolitiquelactivitdepersuasionpourdesraisons
facilescomprendre:lepremierdecesdiscourstentedetoucherlesingulierdelindividuen
sadressantaudsir,lesecondtraitelindividuensujetcollectifensadressantlaraison.Ilsagit
doncpourlesujetpolitiquedemettreenavantlesrieuxdelactivitpersuasive.Celaexplique
dailleurs,quechaquefoisquelavisesductricesemontredefaonexagrmentostensible,
apparaissentdescommentairesironiques,descaricatures,desmoqueriessusceptiblesdejeterle
discrditsurceluiquienestlauteur[8].Cequinestpaslecasdusujetpublicitaire,jamaisprisen
dfautdexcsdetentativedesduction.
Ladeuximediffrencersidedanslefaitquedanslediscourspublicitairelannonceurneseconfond
pasavecleproduit,alorsquelhommepolitiqueestlafoislauxiliairedelidalitsociale(ilsemet
auservicedecelleci)etceluiquiproposeleprojetpolitique.Voterpourtelhommepolitique,cest
voterlafoispourluietpoursonprogramme.Achetertellemarquedunproduit,anestjamais
quacheterleproduitsousunecertainemarque.Celaexpliquequelesujetpolitiquedoivefaire
montredeconviction,adhrantsonpropreprojet,sengageantluimmedanslaqutequil
proposeauxcitoyens,alorsquelinstancepublicitaire,elle,doitsemontreruneinstancefrivole,
pourvoyeusedeplaisir.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=217

6/8

30/3/2015

Imprimer:Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroirfondateurdel'activitlangagire

Latroisimeestquelinstancepublicitairenabesoin,priori,daucunelgitimit.Plusexactement,
cestsonsuccscommeactedesductionpersuasionquilarendlgitime(cestpourquoiellenapas
besoinnonplusdtrecrdible).Alorsquelinstancepolitiqueprsupposantunepositiondelgitimit
aconstammentbesoindelaconforter,puis,cellecitantrenforcedyajouterpardessusdela
crdibilit.

4.Identitsetmodledanalyse
Cetterflexionsurladiffrenceentrecesdeuxtypesdidentitconfortelemodle
communicationneldanalysedudiscoursquejepropose,etquejaircemmentredfiniautourde
troistypesdecomptence,etdetroistypesdestratgiesquejerappelleraiici.
Unecomptencecommunicationnelle(ousituationnelle)quicorrespond,pourlesujet,son
aptitudereconnatrelastructurationetlescontraintesdelasituationdecommunicationo,entre
autreschoses,sontdtermineslescaractristiquesdelidentitsocialedespartenairesdelchange
langagier,etolesrelationsquidoiventsinstaurerentrecespartenairessontorganises
lintrieurdundispositif:leurstatut,leurrlesocialetlaplacequilsoccupentdanslarelation
communicationnelle.Cestdaprscetensembledetraitsquiconstituentlidentit
communicationnelledecessujetsqueserontdterminsleurlgitimitcestdirecequijustifie
leurdroitlaparole,etlerapportdeforcequisinstaureentreeux.Cetteidentitestsociale
(attribueparstatut)maisellecomportegalementlesinstructionsquiprsidentlaconstruction
delidentitdiscursive.Unecomptencesmantiquequicorrespond,pourlesujet,sonaptitude
organiserlesdiffrentstypesdesavoirsdontilaconnaissanceetconstituentsesrfrences,etles
thmatiser[9].Unecomptencediscursivequicorrespondauxpossibilitsdorganisation
nonciative,narrativeetargumentativedudiscours,enfonctiondescontraintesducadre
communicationnel,organisationlaidedelaquelleseconstruit,entreautreschoses,lidentit
discursivedusujet.Maisilfautgalementausujetunecomptencesmiolinguistique,laquellelui
permetdagencerdesformes(choixdesformesenrelationavecleursensetleursrglesde
combinaison),enfonctiondescontraintesdelalangue,etenrelationaveclescontraintesducadre
situationneletdesdonnesdelorganisationdiscursive.Lidentitdiscursiveytrouveicisamiseen
corps.
Lesstratgiesdiscursives,elles,sedfinissentparrapportaucontratdecommunication.Elles
consistent,pourlesujet,dabord,valuerlamargedemanuvredontildisposelintrieurdu
contratpourjouerentre,etavec,lescontraintessituationnelles,etlesinstructionsdelorganisation
discursiveetformelle.Ensuite,choisirparmilesmodesdorganisationdudiscoursetlesmodesde
constructiontextuelle,enrapportavecdiffrentssavoirsdeconnaissanceetdecroyancesdontil
dispose,lesprocdsquicorrespondentlemieuxsonpropreprojetdeparole,auxvises
dinfluencequilavisvisdelinterlocuteuretauxenjeuxquilsedonne.Cesstratgiessont
multiples,maisellespeuventtreregroupesdanstroisespacesdontchacuncorresponduntype
denjeux.Cesenjeuxnesontpasexclusifslesunsdesautres,maissedistinguentparlanaturede
leurfinalit.Onparleradenjeux:delgitimation,decrdibilitetdecaptation.Lenjeude
lgitimationreposesurlancessitdecrerouderenforcerlapositiondelgitimitdusujetparlant.
Ncessitquiapparatlorsquelesujetparlantadesdoutessurlafaondontlautreperoitson
droitlaparole.Illuifautalorspersuadersoninterlocuteurquesaprisedeparoleetsamanire
deparlercorrespondentbienlapositiondautoritquiluiestconfreparsonstatut.Lenjeude
crdibilitentranelesujetparlant,nonplusassurersalgitimit(bienquesouventlesdeux
soientlis),maisfairecroirelinterlocuteurquecequilditestdignedefoi.Lenjeude
captationentranelesujetparlantfaireensortequelinterlocuteuradhredefaonabsolue(non
rationnelle)cequildit,et,audel,saproprepersonne.
Cestroistypesdestratgiesconstruisentuneidentitdiscursivepropreausujet,alorsquele
contratdecommunicationconstruitparsesinstructionsuneidentitdiscursiveconvenue,celledela
conformitaucontrat.Ainsi,auniveaudesstratgies,lesujetcommuniquantpeutchoisirdeparler
defaonconformeounonauxinstructionsdonnesparlescontraintesducontratde
communication,etjouersaspcificitidentitaire.
Onpeutdoncconcluredansunpremiertempsqueladistinctionentreidentitsocialeetidentit
discursiveestpourlemoinsopratoire:sansidentitsocialepasderepragepossibledusensetdu
pouvoirdelidentitdiscursivesansidentitdiscursivediffrentedelidentitsocialeetrvlatrice
du"positionnement"dusujet,pasdepossibilitdestratgiesdiscursives,etsansstratgies
discursivespasdepossibilitspourlesujetdesindividuer,cestdirequelonauraitaffaireun
sujetsansdsir.
Dansundeuximetemps,onpeutconclurequelonnestjamaissrdepouvoirsaisirlatotalit
duneidentit,etdonclaprudencevoudraitquelonparlede"traitsidentitaires",lesunspsycho
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=217

7/8

30/3/2015

Imprimer:Identitsocialeetidentitdiscursive.Unjeudemiroirfondateurdel'activitlangagire

sociaux,lesautresdiscursifspourviterdetomberdanslepigedel"essentialisation".
Maislaquestionidentitaireestunequestioncomplexe.Dunepartparcequellersultedun
croisementderegards:celuidusujetcommuniquantquicherchelaconstruireetlimposer
sonpartenaire,lesujetinterprtant,lequelnepeutsempcher,sontour,dattribueruneidentit
celuicienfonctiondesespropresapriori.Dautrepartparcequonabeauvouloirviterlepige
delessentialisation,toutsujetaledsirdesevoir(oudevoirlautre)constituenuneidentit
unique,ledsirdesesavoir"trequelquechose",cestdireuneessence.Cestcemouvement
dessentialisationconstitutifduprocessusidentitairequifaitdirecertainsquelidentitnest
quuneillusion[10].Commeunmasquequiseraitdonnvoirlautre(etsoimme),maisun
masquequi,sionleretire,laissevoirunautremasque,puisunautremasqueetunautreencore,
Peuttrequenousnesommesquunesuccessiondemasques.Maisfautedepouvoirrsoudrecette
nigme,onmaintiendraqueladistinctionentreidentitpsychosocialeetidentitdiscursivepermet
decomprendrecommentsejouecejeusocialdesubstitutiondemasques,fondateurdelactivit
langagire.
Lorsquele28mars,lacomandanteEsther,indienneauvisagemasqu,reprsentantedelEZLN,
crietroisfoisdevantlassembleduCongrsVivaMxico!,elleaconstruitdiscursivementune
identitdelinstancezapatistequiaeffacduncoupcelled"indpendantiste"quiluiavaitt
attribue,construisantunenouvelleidentitsocialedumouvementzapatiste,un:"trepart
entiredanslanationmexicaine",revendiquantreconnaissanceetgalitcitoyenne.
PatrickCharaudeau
CentredAnalyseduDiscours
UniversitdeParis13
[1]VoirnotreLediscoursdinformationmdiatique.Laconstructiondumiroirsocial,Paris,Nathan
INA,1997,chap.4.
[2]VoirnotreLediscoursdinformationmdiatique.Laconstructiondumiroirsocial,Paris,Nathan
INA,1997,chap.13et14.
[3]VoirnotreLediscoursdinformationmdiatique.Laconstructiondumiroirsocial,Paris,Nathan
INA,1997,chap.11.
[4]Exemple:lhommepolitiquedelextrmedroitefranaise,J.M.LePen,choisitdattaquerses
adversairesparlechoixdutermeltablissementaulieudelestablishment.
[5]Voirnotre"Uneproblmatiquediscursivedelmotion.Aproposdeseffetsdepathmisationla
tlvision",inLesmotionsdanslesinteractions,Lyon,PressesuniversitairesdeLyon,2000.
[6]PourcettenotionvoirnotrearticleLedialoguedansunmodledediscours,Cahiersde
linguistiquefranaise,17,Genve,UniversitdeGenve,1995,141178.
[7]Ilsagiticidescaractristiquesgnralesducontratpublicitaire,cequinempchequilsoit
toujourspossible,desfinsstratgiques,dejoueraveclestermesducontrat,voiredeles
transgressercommelafaitBenettonavecsescampagnesdepromotion.VoirnotrearticleLe
discourspublicitaire,genrediscursif,Mscope,8,Versailles,CRDP,1994,3444.
[8]CelacommenadefaonnetteenFrance,en1959,aveclapremirecampagnetlvisepour
llectionausuffrageuniverselduPrsidentdelarpublique.JeanLecanuet,quiapparaissaitpourla
premirefoisauxtlspectateurs,avaitprisdesleonsdemaintientetdedictionpouryapparatre
sonavantage.Leshumoristes,caricaturistesetautrescommentateurssendonnrentpleinjoie
surlectpantindelhommepolitique,cequi,aprsavoircrelasurprise,luifutfinalement
dfavorable.
[9]Pourcettequestiondelorganisationdessavoirs,voirnotrearticle"Tiers,oestu?Aproposdu
tiersdudiscours",inLesnonditsdudiscours.LavoixcacheduTiers,(paratre).
[10]BayartJ.F.,Lillusionidentitaire,Fayard,Paris,1996.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=217

8/8

S-ar putea să vă placă și