Sunteți pe pagina 1din 67

UNIVERSIDAD

VERACRZANA

UNIDAD DE CIENCIAS DE L A SALUD


FACULTAD DE

MEDICINA

DE MINA TI TLAN,

VER.

TRATAMIENTO DE ASCARIDIASIS SINTOMATICA EN L A POBLACION


PEDIATRICA ADSCRITA A LA CLINICA N o . . 2 5 DEL I . M . S . S .
DE LA VILLA A N D R E S SANCHEZ M A G A L L A N E S , TABASCO.

TESIS
QUE

PARA

PROFESIONAL
OBTENER

MEDICO
P

ENRIQUE

EL

TITULO

DE

CIRUJANO
S

FALCON

MINATITLAN, VER.

CORIA

1984

IRA! AMI F.NTO DE ASCARIDIASiS


SI SOMATICA EN LA POBLACION
"HHAIRICA ADSCRTA A LA
CLINICA No. 25 DEL I.M.S.S,
DF !.A VILLA ANDRES SANCHEZ
MAGALLANES, TABASCO.

ALUMNO

ENRIQUE FALCON COIW

A S E S O R

DR.CIRO A. ARIAS COUTIO.

A MIS PADRES
SARA

Y ENRIQUE

GUIAS DE MI CARRERA;
POR SU AMOR Y EJEMPLO.

Hi ESPOSA PATY
CON AMOR

A MIS HERMANOS:
ADAN, ALFONSO
THELMA Y LETY.

CON DULCES SENTIMIENTOS:


PARA NI MAMA CHICA;
AURORA, OSCAR, JOSE,

AL

HONORABLE JURADO,

A MIS MAESTROS,
A

COMPAEROS,

Y AMIGOS.

AL

DR. CIRO A. ARIAS


DIRECTOR DE TESIS

COUTIO.

P R O L O G O
* * * * * * *

Es

tan

trar

un

tema donde c u l m i n a r

dios

de

su

fesional,

para

el e s t u d i a n t e
el

del

en

l a etapa

de

medicina

encon

titulo,

meta

de

todo

pro

Mdico,

temas,aunque v a r i a d o s

todo

de

s a t i s f a c t o r i a m e n t e los e s t u -

c a r r e r a y obtener
principalmente

Los
sobre

dific1

son

en

ocasiones

e s t u d i a n t e , q u i zas

arduos,-

por

la

falta

de e x p e r i e n c i a .
Durante

el

mas

revolotean

sin

tener

i n t e r n a d o e l panorama
en

predileccin

nuestra

carrera.

El

Servicio

1 i z a r n o s un
ca

nuestro

cerebro-

tantos

alguno

concluye

por

Social

nos

poco. Naciendo

determinada materia

se amplTa y

ofrece
en

con

y variados
esa

nosotros

la

te
que

etapa

la p o s i b i l i d a d

el propsito

los

de

de

rea

Inclinacin
de

elaborar

ha_
una

tesis.
La
una

presente

materia

necescad
los

que

en

Mdico

durante

Hdico

nosotros

problemas

surgi
todo

mismos

esa

etapa

debe

saber

de

conocer

S o c i a l e s de

de

muy

mi

vida.de

b i e n , por

la

la p a t o l o g f a y -

nuestra

regini

La

para

s I t o 1 o g Ta ,
De

l a a s e a r d i as I s , e l

reafirmar

los conocimientos

biblIografTa
dea
del

de

que

su

correcto

efelo

trata

de

conocidosi consultar

una

elaborar o desarrollar

una

la a s c a r l a s l s

que
se

biolgico,

que

basado

fueron

crita
co

de

se

en

el

organismo

Individuo.

conocimientos

que

ya

permita

la repercusin

Conocer

que

nos

tema e s c o g i d o ;

en

nos

las manifestaciones

l a Unidad M d i c a
una

en
de

una
mi

teraputica

puedan e v i t a r

epidemiolgico;

ayuden a e l a b o r a r un

Investigadas

permita

su a s p e c t o

las graves

Servicio

diagnstico

clnicas,

poblacin

mismas

peditrica

ads-

Soc I a 1 . D I agnfls t j_

temprana y e f i c a z ,
complicaciones,

para

La p r e s e n t e t e s i s ,

no a p o r t a nada nuevo, n i p i e n s o

a a d i r s e l o , mi e x p e r i e n c i a e s c a s a
slo me permiti o f r e c e r
pero e l t r a b a j o
de l i b r o s ,

en mi S e r v i c i o

conocimientos

Social

e s c u e t o s d e l tema

est basado en e x p e r i e n c i a s de a u t o r e s -

en l a enseanza de m a e s t r o s y Mdicos a m i g o s .

La poca enseanza que pueda a p o r t a r , f u e r o n pr i nc i pa 1 men_


te

los conocimientos

a d q u i r i d o s durante

que me permitirn un m e j o r e j e r c i c i o

su elaboracin -

profesional.

ENRIQUE FALCON CORIA.

I N D I C E
* * * * * *

1. - INTRODUCCION.
a).-

Generalidades

e Historia.

2. - CARACTERISTICAS DE LA A S C A R I D I A S I S .
a) .- Clasificacin.
b) .r- Morfologa y fisiologa.
c) .- C i c l o

de v i d a .

3. - EPIDEMIOLOGIA.
4. - MANIFESTACIONES CLINICAS 7 ANATOMIA PATOLOGICA.
5. - COMPLICACIONES.
6. - DIAGNOSTICO T TRATAMIENTO.
7.. CASUISTICA ESTUDIADA.
8. - RESULTADO.
9. r CONCLUSIONES,
10. BIBLIOGRAFIA.

I N T R O D U C C I O N . La

ascaridiasis

se d e f i n e como l a p r e s e n c i a

de A s -

c a r i s lumbricoides en e l organismo, con o s i n manifestaciones jUts


comunas en suelo mexicano y de distribucin cosmopolita,

albergado

por una cuarta parte de l a poblacin mundial.


Enfermedad rara en climas fros y en l a s regiones secas y c
l i d a s . Su mayor frecuencia se da en l a s zonas de clima clido y h
medo ( 2 ) , que abundan en l a Repblica Mexicana.
En general, l a infestacin i n t e s t i n a l por parsito adulto,-produce l o s ms variados sntomas: desde l a s manifestaciones intes_
t i n a l e s hasta l o s sntor^s de ataque a l estado general: s i n o l v i darnos de l a s graves complicaciones como pueden ser l a obstruccin
i n t e s t i n a l (suboclusin y oclusin)vlvulos, perforacin; migracio
nes errticas de l o s gusanos adultos que pueden invadir vas b i l i a _
res, vsiculas, hgado, apndice ( 3 ) , y otros ms raros como son l a a s c a r i d i a s i s cardiaca ( 4 ) , y l a a s c a r i d i a s i s pulmonar ( 5 ) .
Recordemos l a frase de Charcot que reza de sta manera;"Las
enfermedades son l o ms antiguo y nada acerca de e l l a s ha cambiado.
Somos nosotros l o s que cambiamos a l aprender a reconocer en e l l a s
l o que antes no percibamos") Nos damos cuenta que l a a s c a r i d i a s i s ,
al igual que muchas otras enfermedades, es conocida desde tiempos inmemorables por muchas culturas antiguas. Los griegos l e denominaban elmis s t r o n g y l e ; l o s romanos l e llamaron lumbricus teres l o que
ndica que no l a distinguan de l a lombriz de t i e r r a (4),Siendo l a
a s c a r i d i a s i s un padecimiento

cosmopolita deben haberla padecido mu-

chos otros pueblos de l a antigedad. El mdico persa Avicena (981 1037) describi gusanos que probablemente eran Ascaris lumbricoides
enumer l o s sntomas y recomend remedios que an !.oy en da se

aceptan como antihelmnticos s a t i s f a c t o r i o s (4). En 1920, Ransom y


Foster esclarecieron e l c i c l o v i t a l del A. Lumbricoides (4). Ya pa_
ra l a segunda guerra mundial haba porcentajes de infeccin; como
los hallados en los dedicados a los trabajos forzados entre l o s
prisioneros de guerra en Alemania, segn l o s datos de Hompesch en
1943; es decir 0.63 a 2.85 % para los de occidente de Europa y de
2.5 a 35.4 % para l o s del Este y Sur de Europa (4).
En l a actualidad, sabemos que este helminto parsito del - T hombre se encuentra an casi todos los lugares del mundo;con una
frecuencia v a r l a b l a an dentro de un mismo Pas o Regin por dos razones determinantes,: 1.- Por l a s condiciones climatolgicas r e queridas para cumplir su c i c l o e v o l u t i v o , 2.- Las circunstancias econmicas, s o c i a l e s , s a n i t a r i a s y c u l t u r a l e s , que especficamente
gravitan en cada rea geogrfica.
En cuanto a l diagnstico, sus sntomas son similares a las otras h e l m i n t i a s i s , por l o que con frecuencia e l diagnstico es
por exclusin, debido a l a valoracin post tratamiento; que en oca_
siones nos permite l l e g a r a l diagnstico especfico ante l a sospecha clnica de a s c a r i d i a s i s '
En cuanto a l tratamiento; se cuenta en l a actualidad con un
grupo de Compuestos que ayudan a erradicar o a reducir e l nmero de helmintos en e l aparato d i g e s t i v o ; todos por l o general son administrados por va oral (6). Y con un porcentaje de e f i c a c i a bastante a l t a y un espectro muy grande.

CARACTERISTICAS

DE LA ASCARIDIASIS

).- CLASIFICACION.
SUPERFAMILIA ASCARIDOIOEA

******* ******************
ORDEN RHABOITIDA

****************

PHYLUN NEMATODA

***************

PHYLUM NEMATODA. (RUDOLPHI 1808), DIESING 1861, emend. PEARSE 1936.


(gusanos redondos verdaderos).
Gusanos c i l i n d r i c o s alargados, de simetra b i l a t e r a l y s i n me
tamerizacin; eje longitudinal c l a r o ; tubo digestivo completo, cavi_
dad, del cuerpo s i n revestimiento m e s o t e l i a l , sexos separados.
ORDEN RHABDITIDA.- CHITWOOD 1933.
Boca provista de tres a s e i s l a b i o s , esfago muscular con bulbo pos
terior.
SUPERFAMILIA ASCARIDOIDEA. RAILLIET Y HENRY 1915.
Formas bastantes grandes; boca provista de tres labios bien desarro
l i a d o s , pero s i n cpsula. Los machos no tienen bolsa copuladora y generalmente tampoco aletas caudales. Representantes en e l hombre:Ascaris lumbricoides, toxocara canis, toxocara c a t i ,

lagochilasca

r i s minor (4).
b).-MORFOLOGIA Y FISIOLOGIA DEL ASCARIS.
Ascaris lumbricoides es un nemtodo blanquecino, voluminoso (7), alargado, c i l i n d r o i d e , de extremo a n t e r i o r adelgazado y romo y
de extremo posterior ms puntiagudo (4).
El tegumento de los nematodos es l a cutcula no cucleada, que
secreta e l e p i t e l i o subyacente (4) y que se renova peridicamente para p e r m i t i r e l crecimiento del animal (8). Ordinariamente se o b
servan estras blanquecinas que recorren longitudinalmente e l cuer-

po del gusano (4).


La phylum nematoda, l e confiere un t i r o primitivo de cavidad
del cuerpo, colocado entre l a pared de ste y l a del i n t e s t i n o . Cavidad que se d e s a r r o l l a a p a r t i r de un blastocelo embrionario y que
no est rodeado de t e j i d o mesodrmico y que recibe el nombre de

SEUDOCELOMA (8). No hay aparato r e s p i r a t o r i o ni sistema c i r c u l a t o r i o (4), por l o que el transporte de nutrientes y de l o s productos
de desecho se r e a l i z a por f l u i d o linfide que contiene el seudocelo_
ma (8).
APARATO DIGESTIVO:
Formado per boca: cavidad farngea; por detrs est e l esfago, que contiene en e l extremo d i s t a l el bulbo muscular que c i e r r a
l a abertura a l i n t e s t i n o medio (4). Este ltimo formado por clulas
e p i t e l i a l e s que aprovechan l a mezcla a l i m e n t i c i a prodigerida del -husped, y haciendo su propia digestin y almacenando carbohidratos
y lpidos, para que posteriormente sean transferidos a l f l u i d o l i n fide del seudoceloma ( 8 ) .
SISTEMA NERVIOSO:
Posee un solo a n i l l o nervioso que rodea, a. l a faringe (8), y es e l a n i l l o periesofgico (4) a p a r t i r de l salen cordones y

f i

bras nerviosas que inervan a l a s clulas musculares y a los rganos


sensoriales (8).
SISTEMA EXCRETOR:
Formado por un sistema modificado de clulas glandulares (4),
con canales internos que se fusionan en e l extremo a n t e r i o r formando un tubo simple. Desemboca a l e x t e r i o r por medio del poro e x c r e tor (8).
c ) . - CICLO DE VIDA DEL AStARIS LUMBRICOIDES.
Durante l o s 12 a 24 meses de vida, una hembra adulto de A s c a
4

r i s tiene una capacidad reproductora de 26 a 27 millones de huevos,


con una produccin d i a r i a de 200,000 (7), dentro del i n t e s t i n o del
hombre. Anticipadamente fecundada por un espermatozoide amiboide no
flagelado, cuando e l vulo se encuentra en fase primitivo de oocito
(4).
Los huevecillos fecundados pierden volumen e i n i c i a n dos divi_
siones con reduccin del ncleo del vulo y expulsin de dos corps
culos polares del protoplasma; l a unin de los dos proncleos (vulo

y espermatozoo), produce l a formacin de una cpsula compleja,

compuesta de sta manera: I . - membrana v i t e l i n a ; 2?-Corin o cpsu_


o

la verdadera; 3?- membrana albuminosa. Los huevos son almacenados durante un corto tiempo en tero, para ser expulsados posteriormente a travs del ovoyector y vulva (4).
Los huevos frtiles son de color pardo (7), y tienen forma
oval redondeada, que encierran una clula nica y esferoidal (2).
Si l a s condiciones ambientales son favorables, como pueden c o n s t i t u i r c a l o r , sombra, humedad, e l huevo se embriona y se vuelve infe
tante en un tiempo promedio de un mes ( 9 ) .
Su ingestin se r e a l i z a a l l l e v a r a l a boca l a s manos sucias,
al comer crudas l a s verduras contaminadas o a l beber agua contamina_
da o s i n f i l t r a r .
En el duodeno tiene efecto l a eclosin del embrin (9) por
efecto del jugo gstrico reblandece las cpsulas, estimulando l a a
t i v i d a d de l a s larvas que escapan del huevo; stas larvas pequeas
(0.2 a 0.3 mm. de longitud), se introducen en l a pared del i n t e s t i no delgado (9), llegando a linfticos o a l a s vnulas mesentricas,
portas y hepticas, desde ah son arrastradas por l a c o r r i e n t e sangunea a cavidades derechas del corazn y de stas a l o s pulmones (4), originando durante su instancia un i n f i l t r a d o pulmonar t r a n s i 5

t o r i o i n t e n s o s i l a s larvas son numerosas (2); despus de permane

cer varios das en ste rgano a l c a n z a n una longitud de 1 a 2.1 mm.


(promedio 1.5 mm.)

(9) y atraviesan los capilares pulmonares, pene_

trando en l o s alvolos, ascienden a bronquolos, bronquios, pasan


de l a trquea a l a e p i g l o t i s para ser deglutidas y por esa va a l canzan e l i n t e s t i n o delgado para transformarse en adultos ( 4 ) ,
Se ha sugerido que sta migracin pulmonar es necesaria por
qu e l parsito requiere oxgeno en sta etapa de su c i c l o v i t a l ,
l a cual no est disponible en e l i n t e s t i n o delgado (7).
Durante su instancia pulmonar experimenta dos mudas, n e c e
sarias para r e s i s t i r l a accin del jugo gstrico durante su paso
por e l estmago (4), posteriormente estas larvas alcanzan en 10 a 12 semanas su vida adulta, y con e l l o l a s hembras su capacidad
reproductora. Entonces aparece en l a s heces fecales una nueva generacin de huevos, dos meses aproximadamente despus de
dos

ingeri-

l o . huevos embrionados (7), inicindose un NUEVO CICLO.

CICLO
DEL

BIOLOGICO.

ASCARIS

LUMBRICOIDES

ce

LU

o
LU
X

CICLO

EVOLUTIVO

1. I n g e s t i n d e h u e v o s i n f e s t a n t e s ( b ) .
2. L i b e r a c i n de l a s l a r v a s en e l i n t e s t i n o .
3. P a s a j e p o r e l h g a d o .
4. M i g r a c i n de l o s p u l m o n e s .
5. D e g l u c i n c o n l o c a l i z a c i n d e f i n i t i v a en e l i n t e s t i n o
delgado.
5.Eliminacin
de h u e v o s no i n f e s t a n t e s
( a ) ; l u o g o de 30-40 d a s
t r a n s f o r m a c i n en h u e v o s i n f e s t a n t e s ( b ) .

EPIDEMIOLOGIA DE LA ASCARIDIASIS.
La a s c a r i d i a s i s es una de l a s helmintiasis ms comunes en

--

nuestro suelo, y de l a que podra pensarse que sera muy raro encont r a r a una persona que no tenga parsitos o los haya albergado en
una etapa de su vida, preferentemente en l a niez.
Padecimiento de distribucin mundial; que particularmente

abunda en l o s trpicos, en climas clidos-hmedos (2). En donde l a s


condiciones son favorables para que e l huevecillo embrione, como son
el c a l o r , sombra moderada, humedad (10), t i e r r a de consistencia f l o j a y l o mejor para e l l o s temperatura de 25C. ( 3 ) .
En condiciones ptimas pueden seguir viables hasta por un

tiempo aproximado de 10 aos (7). En Mxico hay observaciones que su


gieren que l o s huevos del Ascaris no pueden v i v i r a r r i b a de ocho meses a l a naturaleza (11).
En e l hombre, l a infeccin se adquiere a l i n g e r i r huevos completamente embrionados; al l l e v a r l a s manos sucias a la boca (2), al
tomar bebidas contaminadas o a l i n g e r i r alimentos en el mismo estado
Los nios adquieren tambin l a p a r a s i t o s i s a l comer t i e r r a (4).
En l o s pases o regiones donde abonan l a t i e r r a con excremento humano, l a incidencia de a s c a r i d i a s i s en personas adultas es ms
a l t a (4). Tambin donde e l riego de h o r t a l i z a s se r e a l i z a con aguas
negras.
La frecuencia es bastante grande en zonas donde e l fecalismo
se r e a l i z a a l a i r e l i b r e (4), donde los pollos o los cerdos tienen acceso a l a s l e t r i n a s , por ser factores de diseminacin (10), los -huevos pasan s i n transtorno por e l i n t e s t i n o ae los animales con l a
posible excepcin del cerdo (7). HEADLEE, ha llamado a todo esto
" ambiente ascaridiano ".

La a s c a r i a s i s es a l b e r d a d a por uno de cada cuatro

del mundo (7). Sobre todo por los nios en l a s etapas

habitantes

preescolares

y escolares que en adultos y difcilmente en lactantes (1). Pero,


en regiones t r o p i c a l e s l a infeccin alcanza por igual a l o s i n d i
vduos de todas l a s edades, no as, en zonas subtropicales donde l a a s c a r i d i a s i s es ms frecuente en l a infancia que en l a etapa -adulta, pero son l o s nios los que suelen contaminar el suelo (4).
En cuanto a l sexo, l a infestacin no tiene predisposicin

(12), como l o han demostrado estudios anteriores.


La relacin con otras helmintiasis es estrecha, existiendo individuos p o l i parasitados. Y su frecuencia con l a s mismas y l a s c i f r a s de infestacin se transcriben a continuacin, stas referen_
cias han sido tomadas de l a Edicin de 1981, de l a obra de BIAGI.F

NEMATOD.OS

uto. DE HABITANTES

A. Lumbricoides

650.000.000

Uncinarias

450.000.000

T. T r i c h i u r a

350.000.000

E. Vermicularis

200.000.000

S. S t e r c o l a r i s

35.000.000

T. S p i r a l i s

38.000.000

TOTAL

1 723.000.000

En nuestro pas, en promedio, una tercera parte de los Mexicanos padece a s c a r i d i a s i s , aunque se estima que slo e l 6% de l a poblacin general sufre de a s c a r i a s i s masiva, con una eliminacin
de ms de 50,000 huevos por gramo de heces (10).

La frecuencia en l a Repblica Mexicana, flucta de 1 a 98%,


de acuerdo a l a zona, a laedad del grupo estudiado y a l a e x a c t i
tud de l a tcnica de investigacin (l).Para otros autores, l a f r e cuencia en Mxico es de : 19% en l o s lactantes, 42.7% en preescola
res y de 41.0% en los escolares y aproximadamente e l 33.0% en l a poblacin nacional (3).
En l a Ciudad de Mxico, l a asiduidad con que se presenta sta h e l m i n t i a s i s es poco ms o menos del 5* (1). Pero ya en el Esta_
do de Mxico l a continuidad aumenta hasta un 35.53X (12).
En zonas subtropicales, t r o p i c a l e s y regiones rurales de l a
Repblica Mexicana, se ' i valorado su frecuencia en un 90% (11).
Hasta c i f r a s citadas por el Dr. Lara, D.R. en l a obra Enfermedades
diarrecas del nio: que son de 98% en algunas poblaciones de nues_
tra Repblica (13), como pueden ser en algunos lugares de los Esta_
dos de Yucatn y Chiapas (1), donde las p a r a s i t o s i s masivas se pre
sentan en ocasiones con mucho ms frecuencia (11), asociadas con otras h e l m i n t i a s i s y aumentando con e l l o el riesgo de manifestarse
una de l a s conocidas y graves complicaciones que llevan a veces al
paciente a l a muerte, s i l a atencin mdica no es inmediata.

MANIFESTACIONES CLINICAS Y ANATOMIA PATOLOGICA


DE LA ASCARIDIASIS.

El Ascaris lumbricoides, causa diversos cuadros clnicos debido a l a migracin que efecta por diferentes rganos antes de lo_
cal izarse finalmente en duodeno (13).
Dada sta caracterstica peculiar del A s c a r i s , podemos suger i r que existen l o s siguientes cuadros patolgicos:
a) .-Manifestaciones clnicas de l a a s c a r i d i a s i s

intestinal.

b) .-La patologa pulmonar; c ) . - Las migraciones errticas. d).-Las


urgencias quirrgicas. Las dos ltimas deben considerarse complica_
ciones de l a enfermedad, por l o que pertinentemente

sern consigna

das en un captulo aparte.


Es conveniente a c l a r a r , que algunos estudios revelan que ha
ta en un 60%, l a a s c a r i d i a s i s puede cursar en forma asintomtica (3)(4). Pero, ya con l a presencia del Ascaris lumbricoides en e l organismo podemos hablar de a s c a r i a s i s .
Las infestaciones l i g e r a s de una docena aproximadamente de gusanos suelen pasar inadvertidas (7), tanto para el mdico como para los padres del infante. Y l a s perturbaciones causadas por e l
parsito dependen mucho de l a s e n s i b i l i d a d del sujeto parasitado y
del nmero de gusanos que alberga (2).
Ahora bien, l a sintomatologa i n t e s t i n a l de l o s cuadros clnicos conocidos es provocada por gusanos adultos, que por su tamao consistencia semirrgida, movilidad y en ocasiones e l nmero de
e l l o s , ejercen una evidente accin mecnica, traumtica e i r r i t a t i _
va (10); que algunas veces corresponden a una infestacin primaria
(13).

No as, l a s manifestaciones pulmonares, que son ocasionadas

por e l Ascaris lumbricoides en estado l a r v a r i o durante su paso mili

gratorio por aparato r e s p i r a t o r i o ; cuanao corresoonen a una r e i n feccin, e l husped ya s e n s i b i l i z a d o presente a nivel pulmonar una
reaccin c e l u l a r inflamatoria de tipo crnico, con granulomas e ir[
f i l t r a d o s neumnicos y un estado de eosinoflia (3) caracterstico,
a).- Sintomatologa producida por Ascaris adultos.
Normalmente, e l habitat del Ascaris lumbricoides es el lumen
del i n t e s t i n o delgado, donde se nutren de los alimentos semidigerj_
dos existentes en mencionado rgano e i n t e r f i r i e n d o el aprovechamiento por el husped, de l a s protenas ingeridas en l a dieta (.13).
La magnitud y e l tiempo de infeccin l l e v a a l paciente de l a
HIPOREXIA a l a PALIDEZ D

'AUMENTOS, y de l a PERDIDA DE PESO a l a

DESNUTRICION, o bien, a l escaso desarrollo fsico y mental, como lo demostraron YOKOGAWA y WAKES HIMA (1932) (4). Y puede ser, que
la ANEMIA en l a a s c a r i a s i s se produzca por aglutinacin de e r i t r o c i t o s c i r c u l a r e s , causada por sustancias semejantes a los isoaglutingenos de l a sangre humana (15).
La presencia de Ascaris lumbricoides en i n t e s t i n o delgado, provoca por accin traumtica, DOLOR ABDOMINAL tipo clico, transtorno que se presenta cor. mucho ms frecuencia en los nios (9). Y
que adems produce secundariamente una digestin defectuosa que al_
gunos autores han llamado SINDROME DE MALA ABSORCION INTESTINAL ( 3 ) ,
sta digestin anmala favorece el METEORISMO, simulando en raras ocasiones una ULCERA DUODENAL (14), y contribuye a l a produccin de
CUADROS DIARREICOS, que se acompaan de NAUSEAS y eventualmente de VOMITOS (11) preferentemente post-.prandiales, seguido en ocasiones
de EXPULSION DE ASCARIS, que tambin pueden ser arrojados por nariz
o s a l i r expontneamente por recto (4), Sntomas que se observan comunmente en personas que eliminan ms de 50,000 hgl. (11).

Algunas veces se producen cuadros de toxemia o transtornos del sistema nervioso (4), provocados con l o s productos

secundarios

de los gusanos. De igual forma se presenta AUMENTO EN LA TEMPERA TU_


RA (9). Es comn observar INSOMNIO, CONTRACCIONES EXPASTICAS DE
LOS MUSCULOS (4), INQUIETUD NOCTURNA, CEFALEA, BRUXISMO y casos no
muy comunes como l o s SINDROMES COREIFORMES y CONVULSIVOS y el R E TARDO MENTAL (10).
Se atribuye a l a a s c a r i d i a s i s l a muerte de algunos nios que
presentaron CONVULSIONES (4).
Adems, fenmenos de hipersensibilizacin como ASMA BRON
QUIAL, CONJUNTIVITIS AGUDA, FOTOFOBIA ( 4 ) , y an l a presencia de URTICARIA Y PRURITO NASAL han sido a t r i b u i d o s a este parsito (11),
quizs debido a l o s metabolitos del A s c a r i s , tanto en perodos de
larvas como de gusanos adultos (4). Aunque otros autores aseguran
que no ha sido posible demostrar claramente una relacin causa a efecto (11). Pero se ha observado que los trabajadores de laborato_
r i o s clnicos y experimentales, presentan a veces manifestaciones
alrgicas originadas quizs por toxinas, a n a f i l a x i n a s , neurotoxi
as, hemolisinas y endocrinotoxinas del gusano durante su manejo (4), con l o que se justificara l a causa.
Otra manifestacin clnica rara es l a presencia de HEMATURIA
en nios parasitados de Ascaris Lumbricoides

(4).o l a GEOFAGIA, --

por l a disposicin de estos menores de edad a i n g e r i r t i e r r a . La biometra hemtica revela una E0SIN0FILIA, que en sta fase de l a
infeccin disminuye hasta un 5-10% (13), que aumenta hasta un 4 0
60% segn algunos autores en l a fase de invasin l a r v a r i a . Este t i _
oo de l e u c o c i t o s i s aunque frecuente en individuos parasitados de A. Lumbricoides no es patonogmnica; l a intensidad de l a e o s i n o f i l i a no r e f l e j a e l grado de infestacin sino de sensibilizacin (4).

Como hemos v i s t o , l a a s c a r i d i a s i s i n t e s t i n a l presenta .na

gamma de manifestaciones clnicas, que homlogamente revelan otras


h e l m i n t i a s i s ; (ver cuadro I) por l o que es necesario l a i n v e s t i g a cin profunda de todos y cada uno de sus signos y sntomas para

l l e g a r a presumir de su diagnstico,
b).- MANIFESTACIONES PULMONARES.
Las larvas de A. Lumbricoides a l ser ingeridas, atraviesan l a
pared i n t e s t i n a l y pasan por l a s vnulas portahepticas a los pulmones, emigracin requerida de todas las larvas de Ascaris, y s e gn algunos autores por l a necesidad de oxgeno (7) en esta etapa
de su vida.
Durante su paso p r - hgado, no es raro que se produzca hepatomegalia dolorosa (11).
En pulmones , l a s larvas producen traumatismos a l pasar de
los capilares a l o s alvolos y complementariamente

hemorragias pete

quiales (4).
Estos primeros signos se presentan 16 das aproximadamente
despus de l a infeccin (7), pero es ms aceptado e l margen de 1 a
5 das despus del contagio ( 4).
f

Con l a presencia de larvas en pulmones, los individuos ya sen


s i b i l i z a d o s present-.n una reaccin c e l u l a r inflamatoria crnica a l rededor de l a s larvas (1.1), con infiltracin de eosinfilos, clu
las e p i t e l i a l e s y macrfagos (13), con presencia de exudado seroso;
llegando a taponar l o s sacos alveolares y produciendo consolidacin
de los l o b u l i l l o s afectados (4).
El cuadro clnico es parecido a una bronconeumona bacteriana,
si exceotuamos l a e o s i n o f i l i a ; muchos casos son tratados erroneameri
te con antibiticos (11). Pero en otros, l a consolidacin del lobuT i l l o produce a c t i v i d a d de larvas y de bacterias presentes en los
pulmones ( 4 ) .

A veces, l a invasin l a r v a r i a es numerosa que produce mayor


i n f i l t r a d o pulmonar (4) con pequeas hemorragias intraalveolares
y en los bronquiolos de menor c a l i b r e . Aunque muchas veces l a

afeccin interesa a lbulos enteros (4).


Este cuadro clnico descrito anteriormente es conocido como
sndrome de Loefler (neumona eosinoflica) ( 3 ) ; o neumonitis por
Ascaris (4).
Este sndrome se manifiesta por signos de INSUFICIENCIA RES_
PIRATORIA de instalacin brusca y TOS PRODUCTIVA, POLIPNEA, A L E TEO NASAL (13), ESTERTORES, HIPERTERMIA de 39.5 a 40C (4), Para
unos; para otros esta f i e b r e debe ser d i s c r e t a (3). Algunas veces
les pacientes presentan HEMOPTISIS y signos de consolidacin p u l monar (7).
El exudado bronquial solo muestra larvas a los diez das
del cuadro pulmonar (11), das aproximados en que algunos autores
sostienen que puede durar dicho cuadro.
CUADRO

I.

Palidez de Tegumentos

Irritabilidad

Desnutricin

Cefalea

Nauseas

Bruxismo

Vmitos

Sialorrea

Hiporexia

Halitosis

Geofagia

Expulsin de Ascaris

Dolor abdominal

Retardo mental

Urticaria

Meteorismo

Pruri to nasal.

Manifestaciones clnicas i n t e s t i n a l e s de l a a s c a r i a s i s .

CUADRO

II.

Tos productiva

Polipnea

Aleteo nasal

Estertores

Hipertermia

Hemoptisis
Insuficiencia respiratoria

Sntomas r e s p i r a t o r i o s de l a neumonitis por Ascaris.

COMPLICACIONES DE LA ASCARIDIASIS.
Ya hemos consignado en e l captulo a n t e r i o r , que existen dos
clases de complicaciones:
1. - Las migraciones errticas;
2. - Las complicaciones quirrgicas.
aunque no sea una clasificacin muy apegada a l a r e a l i d a d , ya algu_
as de l a s complicaciones consideradas en primer estadio como m i graciones errticas, pueden terminar requiriendo ciruga. Por eso,
las hemos tratado de ajustar de acuerdo a l o s tratados de Medicina.
1.- MIGRACIONES ERRATICAS.
Dentro de ste concenso, podemos hacer una segunda c l a s i f i c a _
cin:
a) .- Las migraciones l a r v a r i a s ;
b) .- y l a s del Ascaris adulto.
De l a primera, sabemos que l a s larvas del Ascaris que no estn adaptadas normalmente para d e s a r r o l l a r s e en el organismo humano, s i penetran en ste por ingestin accidental llegan a local i
zarse en focos no propios del Ascaris en e l hombre, en donde provo_
can reacciones granulomatosas

que se confunden a veces con neopla-

sias (4) (15).


Las l a r v a s , durante su celo pulmonar, pueden pasar a cavida_
des izquierdas del corazn, penetrando posteriormente a l a circula^
cin general, detenindose en diversos rganos y t e j i d o s , provocar^
do sntomas l i g e r o s o intensos, segn e l nmero y asiento de l a s
mismas.
Las l o c a l i z a c i o n e s equivocadas ms graves son en encfalo,
mdula e s p i n a l , globo ocular y rion (4).

Las larvas aberrantes oueden a l o j a r s e tambin en el nyado,


produciendo lesiones granulomatosas y hepatomegalia ( 4 ) .
Los Ascaris adultos son responsables cuando son numerosos
de formar o v i l l o s apretados que ocluyen l a l u z intestinal;(16)(17)
Causando secundariamente un i l e o mecnico (4).
Los sntomas siguientes como son f i e b r e , hepatomegalia, dol o r en hipocondrio derecho e i c t e r i c i a , pueden ser smbolos de in
vasin del Ascaris adulto a vas b i l i a r e s (3)(18) (19)(20), prody_
ciendo c o l a n g i t i s (7) y c o l e c i s t i t i s ,

este ltimo por infestacin

de l a vescula b i l i a r (3). Siendo necesario un tratamiento quirr


gico oportuno, este puede ser l a colecistectoma o l a coledocotoma o ambas, dependiend; del s i t i o de invasin (19).
La migracin errtica por e l gusano adulto puede ser a rga_
nos como e l odo medio, s i stos son i r r i t a d o s en su medio ambion
te, debido, por ejemplo: a transtornos d i g e s t i v o s , f i e b r e . En ste caso, alcanzan el estmago para que subsiguientemente sean vomitados o expulsados por fosas nasales (9) (11).
En otras circunstancias o b l i t e r a l a luz del apndice cecal
causando lesin mecnica de l a mucosa apendicular o bloqueo de l a
circulacin sanguinea, favoreciendo l a instalacin de bacterios y
de una apendictis (16). Como ya habamos dicho anteriormente,
tarde o temprano l a ciruga es necesaria.

U R G E N C I A S

Q U I R U R G I C A S .

Las urgencias quirrgicas quizs constituyen l a s complicaciones ms graves de l a a s c a r i d i a s i s , en l a que se conjugan diversos
factores y predisposiciones para su presencia. Los individuos ms
afectados son l o s ms parasitados; l a mayora de los casos l o s n i os son los ms perjudicados. El peligro de muerte es a l t o (11)(21).
Habamos dicho, que sta complicacin se manifiesta cuando l a
presencia del Ascaris lumbricoides es numerosa. Una masa de gusanos
se retuercen y se encuentran anudados entre s, producindose con ste mecanismo una obstruccin i n t e s t i n a l aguda, l a cual ocasiona a
veces l a perforacin de l a pared del i n t e s t i n o afectado, una invagi
nacin o un leo paraltico (9) (17), pero, l a complicacin observa
da con mucho ms frecuencia es l a suboclucin i n t e s t i n a l (3).
Empero, puede haber otras d i f i c u l t a d e s secundarias a l a ascari_
d i a s i s como son l a s d i v e r t i c u l i t i s , l a a p e n d i c i t i s , los vlvulos y
ms raramente estrangulacin h e m i a r i a (7), y l a perforacin descri_
ta anteriormente que puede l l e v a r a l paciente de l a p e r i t o n i t i s a l a muerte (11).
Por ascenso, l o s gusanos son capaces de l l e g a r a l parnquima del hgado y depositar huevecillos en ese s i t i o (7), produciendo un
absceso heptico (11). Se ha dicho, que e l A.Lumbricoides es e l segundo en orden de frecuencia despus de l a E . H i s t o l y t i c a para produ_
c i r absceso del hgado ( 7 ) .
Otra complicacin s i g n i f i c a t i v a es e l bloqueo de l a ampolla de
Vater y del coldoco, l a cual produce los siguientes cuadros clnicos:

p a n c r e a t i t i s , c o l e c i s t i t i s , e i c t e r i c i a obstructiva (11).
Tambin,durante l a regurgitacin o vmitos acompaados de Asca_

r i s puede haber perforacin de esfago, obstruccin larngea (4), obstruccin con lesin de odo medio (11).

Se han d e s c r i t o gusanos adultos saliendo por fstulas u m b i l i cales (7) y reapertura del conducto onfalomesentrico (11). Pueden
perforar tambin una lnea de sutura de ciruga abdominal ( 7 ) .
Asimismo,pueden producir, aunque raramente invasin de vas g e n i t o u r i n a r i a s , tanto en l a mujer como en e l hombre; l a singular
Ascaris cardiaca (4) y e l Ascaris pulmonar (5)(11)(22).
Al operar e l i n t e s t i n o hay que e x c l u i r una infeccin por Asca_
r i s , sospechando l a etiologa por sus primeras manifestaciones (11)
(22), porque ya abierto e l i n t e s t i n o son difciles de controlar y pueden producir gran polucin del peritoneo ( 7 ) .
La sospecha de A s c a r i a s i s en l o s cuadros clnicos anteriores
va precedida por e l antecedente de eliminacin por l a boca y/o nar i z y recto de Ascaris lumbricoides, y de huevecillos (11). Por l
timo, hemos tratado de resumir del texto de medicina interna de
Cecil-LoeB, e l tratamiento de l a obstruccin i n t e s t i n a l :
1. -

Tratamiento conservador:
a) .-Asoiracin nasogstrica.
b) .-Lquidos

intravenosos.

c) .-Piperazina por 48 Hrs.

2. -

Tratamiento quirrgico: Este se efecta s i no hay mejora.


a) .-Laparatoma: Con l a p o s i b i l i d a d de manipular l a masa de gusanos en e l i n t e s t i n o grueso a travs del leo terminal.
b) .-Enterotoma: Cuando no es posible l a maniobra a n t e r i o r .

DIAGNOSTICO Y TRATAMIENTO
DE LA ASCARIDIASIS.

El diagnstico correcto y temprano es l a base para i n i c i a r un


tratamiento oportuno, evitando de sta manera una infestacin masj_
va que complementariamente t r a j e r a alguna complicacin que pusiera
en peligro l a vida del paciente.
El diagnstico se puede l l e v a r a trmino de dos formas:
a) .- Diagnstico clnico.
b) .- Por medio de e l laboratorio y gabinete.
El primero (a) se basa en l a diferentes manifestaciones clni_
cas que se analizaron en captulos precedentes. Diagnstico, que parece relativamente fcil y que es provable que se confunda con algunas otras p a r a s i t o s i s durante e l i n t e r r o g a t o r i o , que es l a par.
te de l a clnica que aporta l a mayora de los datos para e l d i a g
nosis.
Dicho l o a n t e r i o r , debemos de saber que e l diagnstico clnico d i f e r e n c i a l se hace con l a s siguientes h e l m i n t i a s i s : anquilosto
miasis. o x i u r i a s i s , t r i c o c e f a l o s i s , etc.
En el medio rural este mtodo de anlisis es e f e c t i v o ; sobre
todo porque no se cuenta con l a ayuda del l a b o r a t o r i o , siendo n e
cesario e l diagnstico en forma clnica y l a administracin de un
tratamiento d e f i n i t i v o en l a mayora de lasveces ante l a sospecha
clnica de a s c a r i a s i s . Es decir se hace un diagnstico de p r e s u n
cin fundado en l a s manifestaciones clnicas y se confirmar por los resultados de l a teraputica (4); por l a exclusin de otras pa
r a s i t o s i s o l a expulsin del A. Lumbricoides.
Durante l a migracin l a r v a r i a pulmonar, estos parsitos p u e den causar f i e b r e , disnea tipo asmtico, tos con expectoracin,

estertores y una e o s i n o f i l i a importante. En ste cuadro Hamaco

neumonitis por A s c a r i s , es necesario tomar en consideracin los


antecedentes de a s c a r i d i a s i s i n t e s t i n a l actual o previa en el indi_
vduo, o en otros miembros de l a f a m i l i a (4), o bien tomar en r a zn l a contaminacin del suelo por e l tipo de zona donde se vive.
La sintomaloga en forma general es bastante f l o r i d a , no obstante muchos de l o s pacientes pueden cursar e l cuadro de a s c a r i a s i s en forma asintomtica. Por l o que l a funcin y e l a u x i l i o del
laboratorio se hace necesario para hacer el diagnstico.
Este mtodo de diagnosis, trabaja con l a identificacin de -huevos de Ascaris por examen parasitoscpico de l a s heces fecales.
Debe efectuarse por tres das ms o menos sucesivos (3).
En forma general hay varios mtodos coproparasitoscpicos,
pero cada uno tiene su indicacin en l a bsqueda de material para
el diagnstico. Encontrndose tres de inters para e l tema:
1. - Coproparasitoscpico d i r e c t o .
2. - Coproparasitoscpico por concentracin (FAUST).
3. - Tcnica de l a cuenta de huevos por dilucin de S t o l l .
1.-

EL EXAMEN DIRECTO.
Antes de montar l a preparacin debe examinarse macroscpica-

mente toda muestra en busca de elementos (parte f e c a l : moco,sangre,


fragmentos de t e j i d o , alimentos no digeridos), y parsitos macroscpicos tales como lombrices, progltides de platelmintos, etc.(4).
METODO: Se toma un pequeo fragmento de material fecal (1-2 mg.) con un p a l i l l o o aplicador y se emulsiona en una gota de suero fisiolgico sobre un portaobjeto, se cubre y se observa a l m i croscopio con e l objetivo seco dbil (10X) (10).
Estas preparaciones no deben tener burbujas ni d e t r i t o s m a
croscpicos, n i ser demasiada gruesa para que l a e s c r i t u r a ordina-

r i a de un peridico no pueda ser led. a travs de e l l o s .


2.-

METODO DE FAUST.
Es uno de los ms comunmente empleados. Tiene e l mrito de --

ser accecible para l a mayora de los laboratorios para anlisis.


Los siguientes datos fueron obtenidos del manual de e j e r c i
cios de ecologa humana de l a UNAM (23).
M A T E R I A L . Vaso precipitado de 250 mi.
1

abatelengua

embudo.

tubo de ensaye de 13 x 100 mm.

mal la de alambre.

v a r i l l a de v i d r i o .
unas pinzas.

asa de alambre.

cubre-objeto de 22 x 40 mm.

porta-objeto de 38 x 74 mm.
microscopio biolgico,

material f e c a l , l u g o l ; 1 centrfuga, s u l f a t o de zinc. 1.180 de


densidad (33 % ).
METODO.
A)

Hacer una emulsin de l a materia fecal y pasarla por e l embudo a travs de l a malla de alambre a un tubo de ensaye.

3)

Una vez lleno el tubo de ensaye con l a emulsin, centrifugar


a 1500 revoluciones por minuto. Durante un minuto.

C)

Decantar e l lquido sobrenadante y resuspender el sedimento en agua.

D)

Centrifugar y decantar e l nmero de veces que sea necesario hasta obtener un sobrenadante claro (generalmente bastan 2 o

3 veces).
E)

Despus de decantar e l ltimo lquido de lavado, resuspender


en s u l f a t o de z i n c , cuya densidad sea de 1.180 (332.) y c e n t r i f u g a r como se indic anteriormente.

F)

Tomar e l sobrenadante con una asa de alambre, procurando que


toque nicamente l a s u p e r f i c i e s i n ser introducida en el seno del lquido; e l material que se tom, colocarlo en un por
ta - objeto limpio y agregar una gota de lugol mezclar con un ngulo del cubre-objetos para despus c u b r i r l a con e l mis_
mo.

G)

Observar a l microscopio toda l a preparacin, primero con el


objetivo seco dbil y despus con el seco f u e r t e ,

3.-

METODO DE STOLL.
Es un mtodo que permite el conteo de huevos de h e l m i n l i a s i .

que es til para tener una idea aproximada de l a magnitud de la infeccin por stos parsitos ( 3 ) .
La importancia de l a h e l m i n t i a s i s i n t e s t i n a l e s est en

rela-

cin d i r e c t a con e l nmero de helmintos adultos que parasitan a un individuo (23).


M A T E R I A L . (10)
Matraz de c u e l l o largo graduado a 56 y 60 mi.
pipeta graduada a 0.075 y 0.15 mi.
porta-objetos de 4 x 7.5 cm y
cubre - objetos de 22 x 22 mm.
cuentas de v i d r i o .
solucin de hidrxido de sodio 0.1 N (0.4 por 100).
P R O C E D I M I E N T O : (10).
A)

En e l matraz, se colocan 56 c e , de una solucin dcimo normal de NaOH.

B)

Se afora a 60 c e , con materia f e c a l .

24

C)

Se agregan 15 o 20 cuentas de v i d r i o y se c i e r r a con tapn de hule.

D)

Se deja en reposo de 12 a 24 horas agitando ocasionalmente.

E)

Se hace una ltima agitacin de un minuto y extraer inmediatameji


te con l a pipeta 0.075 mi. de l a muestra, ponindola entre el -porta y cubre-objetos.

F)

Se l l e v a a l microscopio con ocular de 10 X y objetivo 10X y se cuentan l o s huevecillos de toda l a preparacin.

G)

E l nmero t o t a l de huevos contados se m u l t i p l i c a por 100. El r e sultado se expresa en huevos por gramos de heces (h.g.h.).
C i f r a s por a r r i b a de 50 000 huevos por gramo de heces son s i g n i -

f i c a t i v a s para l a clnica (13).


Otros mtodos como e l de sedimentacin simple y de centrifuga

cin fueron en un tiempo ocupados para descubrir huevecillos de Ascar i s en l a s heces fecales (4).
An e l mtodo especial de TAMIZADO s i r v e para e l diagnstico de
a s c a r i a s i s (3).
Pero cuando l a infeccin es producida por slo gusanos machos -(3.34 % de l o s casos) (4) o por parsitos inmaduros no pueden ser

diagnosticados por e l l a b o r a t o r i o ; cuando slo hay hembras, se producen huevos no fecundados que pueden pasar inadvertidos en e l coproparasitoscpico (11).
Por ltimo, tambin es til r e c u r r i r a l a s radiografas simples,
o a l a s e r i e gastroduodenal para v i s u a l i z a r l a "madeja" de ascrides
en los casos de oclusin (13). En e l a u x i l i a r de diagnstico, con comida baritada, puede verse radiolgicamente l o s helmintos como masas
acintadas que rechazan l a p a p i l l a baritada o como h i l o s radioopacos cuando l o han ingerido (11), vindose e l bario dentro del i n t e s t i n o del Ascaris (7). Cuando l o s parsitos son muy abundantes pueden obser_

varse en placa simple del abdomen con aspecto de "madeja de estambre"


(11). y , e l gas atrapado cerca dla s i l u e t a i r r e g u l a r de l a "bola de
gusanos" (24).
Aunque, se han creado otros mtodos de diagnstico, como son l a s
pruebas serolgicas para A s c a r i s , fijacin del complemento, hemaglutj_
nacin y difusin del g e l ; raramente se u t i l i z a n con fines diagnsticos.
TRATAMIENTO DE LA A S C A R I D I A S I S .
EVOLUCION Y DESARROLLO:
Desde tiempos remotos era conocido el agente etiolgico de l a as
c a r i a s i s . Es sabido, que los Griegos y l o s Romanos,-civilizaciones an
tiguas- l o llamaban con un nombre especial (4). Quizs, el hombre an
antes de l a era c r i s t i a n a , intua el c i c l o biolgico del parsito y observ tambin e l efecto vermfugo que posean c i e r t o s productos naturales de origen vegetal (25). Se dice, que ya Galeno -Mdico Griego
( 131-201 )- utiliz l a oleorresina de aspidium; que se extrae de la
hembra del helcho Dryopteris f i l i x - m a s (26).
De l a experiencia p r i m i t i v a , aplicada empricamente, surgieron los primeros a n t i p a r a s i t a r i o s .
Sin embargo, e x i s t e un perodo de estancamiento que prevalece -hasta el s i g l o XVLII, perodo donde los sistemas medievales a u t o r i t a r i o s , hicieron descender l a Medicina a l empirismo Hipocrtico, dependiendo entonces, de l a lgica pura y no de l a observacin (27).
En el s i g l o pasado, l a aplicacin del mtodo cientfico, t r a j o el conocimiento ae algunos p r i n c i p i o s activos de las plantas vermfugas; como : el aspidio o extractos etreos de helcho macho, aceite de quenopodio (25), santonina (4), y algunos otros pocos p r i n c i p i o s ms. Medicamentos que por su toxicidad y d i f i c u l t a d e s de administra--

cin, han sido en gran medida reemplazados por otros frmacos, de menor toxicidad y de ms fcil rso (28).
A p r i n c i p i o s del s i g l o , se i n t r o j u j o en l a teraputica de l a asc a r i d i a s i s , e l h e x i l r e s o r c i n o l , el t e t r a c l o r o e t i l e n o y l a leche de h i
guern (4).
En los aos 40's, se descubrieron l a s propiedades antihelmnticas de l a piperazina

(28). Posteriormente, aos ms tarde, en 1948, -

l a d i e t i l c a r b a c e p i n a (27), cuya indicacin en l a a s c a r i s i s , ha sido s u b s t i t u i d a por otros medicamentos (28), dada, que l a eliminacin de
los gusanos slo se realizaba en un 50 por ciento (4). Recprocamente
se i n i c i a r o n en 1947, l a s primeras investigaciones
nr.icos; con l a u t i l i .

de colorantes c i a -

cin del cloruro de p i r i v i n i o , en 1956, fu --

reemplazado en cloruro por e l pamoato, obtenindose menos reacciones


c o l a t e r a l e s y l o s mismos resultados

teraputicos (28).

Para 1958, se ir.rodujo en el tratamiento del A.Lumbricoides, el


hidroxinaftoato de befenio (25), comprobndose una elevada e f i c a c i a y
con menos transtornos colaterales severos.
En l a dcada di? los 60"s,surgi l a aplicacin del tiabendazol

en

problemas de p a r a s i l - s i s i n t e s t i n a l . A p a r t i r de esa fecha, los descu


u

ri.nientos de. nuevos frmacos, han permitido a l a Medicina avances im

portantes en e l campo de l a parasitologa. Entre l a s drogas nuevas de


sntesis se incluyen e l p i r a n t e l , t e t r a m i z o l , mebendazol, e l oxantelp i r a n t e l , levamisole,

amidantel, flubendazol

y por ltimo el albenda-

zcl (25,27,28,29,30,31,32).
Los ltimos antihelmnticos, con indicaciones en p a r a s i t o s i s i n t e s t i n a l mltiples, con caractersticas p o l i v a l e n t e s , son de gran val o r en l a teraputica de l a a s c a r i d i a s i s ; con una toxicidad escasa, de uso fcil, de gran efectividad en l a erradicacin del A s c a r i s .

n l a presente t e s i s , el tratamiento de 13 a s c a r i a s i s , en l a
Unidad Mdica donde se obtuvo l o s datos de l a casustica estudiada, el tratamiento se resumi a cuatro frmacos que fueron: adipato y/o
c i t r a t o de p i p e r a z i n a ; pamoato de p i r a n t e l ; mebendazol; y tiabendazol.
PRINCIPIOS GENERALES DE TRATAMIENTO:
A f i n de e v i t a r l a produccin iatrognica por e l uso incorrecto
de l o s frmacos a n t i p a r a s i t a r i o s , es necesario del conocimiento

de su

mecanismo de accin, e l nivel del organismo en e l que actan, efectos


c o l a t e r a l e s indeseables, y sobre todo e l c i c l o biolgico del parsito
en el husped humano (3) .
Administracin;
Por regla general, l o s antihelmnticos indicados en l a a s c a r i a s i s , son administrados por va oral (6), siendo necesario que algunos
sean ingeridos despus de l o s alimentos, Vgr. el tiabendazol (3,6). Al igual que ninguno requiere de l a administracin de purgantes, a r tes o despus del tratamiento (6).
Se concidera un buen antihelmntico, e l frmaco que rena la caractersticas s i g u i e n t e s :
1. - Que l l e g u e al lugar donde se a l o j e e l parsito.
2. - Que tenga accin especfica y l e t a l contra e l parsito.
3. - Carecer de efectos txicos para e l husped.
4. - Ser e f e c t i v o contra varios helmintos

(polivalente).

5. - Ser til administrado por va o r a l , de preferencia en dosis


nica y c a l c u l a b l e en mg/Kg de peso.
6. - Tener bajo costo.
Las contraindicaciones de los antihelmnticos, estn resumidos en e l cuadro I I I .

-t

O)

0)
iH
4- H
3

-Q
H 0
u
c ui

CU ta
uH *H
P

ra
rara

>

Era

0)

>:

ra
3
u
3

\.
00

(0

ta
QJ

ra
ra0)c

>

*-4

o
c
oraE

O
o

ra
1H
T

Cl
O

ra

H 0) 01 O
W i4 0
T)
0)
01
w
4- 3
o 01 c
W 01 CJ U.| V -y
0) *<-!
*H H
1M
0 4J
)
C
r H 4J 4-<
M
0) c u
3
t/i
*J
O r-4 E O
0
c
e <ii
Q , <-i
C
u
H t i
0
0)
01
X
4-> 01
o
ii
01
01 [.!
H
o
o 0
ttl
u
01
f* u
O "O
CJ
C
U
4-"
u
x:
<u <D
o
> , U l T3
en

f-i

01

4-*
C

C
3U

ra
ra

s
E
O

H
O

O
Ul

3
CX

>v
O

0
T
\

^a^
o

4-

o
o

ra

01 Ul

o ra
o * H

DO

J
DO

E
O

al 3

rH
V

&
raM ra

ra

DO

v0

ra
o.

i i c| i
i ra OJ i

C
a

nO OJ
n V H

ra

<1> 01 u x i u

ra

N
raT0J
ra
H Po
u E
ra
QI
a. c

3 l

O
E
c i OJ ra

I 01

'~\

ra o
o
o p
ra o * H

cj w

o -u o

ra
Pi

o
u
&
I< - H o c u
O i H flJ

w x a ra tn

0J

o u
" ra
W

..

a . o

o a) - H * H ra ra o
<HPO)HPCJ
H

rara

ra ra ra
ra ra

raDO
ra
t.
rarara rara ra
a>
ra
a
iH

en
H

o
c
%o
H

M P
Hra to
o

ra

01

t.
t0
01

H
o

>> O
en
<u
3
Ul *ra * H 4 H
0
c >;
4-"
Ul
O
u
O
<u m 0
c
Un a c
Ul c
i-H

4-,

C
O

DO

o
c
o
OH

oH * Hira
o

ra -w

E 4-
o
0 rt
H
T3 *ra
U o *o
u
H c 4-* H
o 01 ra
OJ
cu
0)
H W
> >

E cu
ra
O
c
o

1
3

raTC3U

DO
A :

O
*rH
C

*H

ra

n3

fN
\

VI

0)
10
0)
01
3

u
H

O
01
G

01
O

>%

ra

<i
O

-Q

P
E

c
e (U
>

u
ra
ra
E

*o

O O
4- p
H

O.

raO
o

H
o H
XI *H
43
c
O
H
n
H
>

t-

(0

-o

P
01
c
ra o
DO '1-4 i - l

*H

ra
01 T
<

<U
E

c na c
t-c o.

O h
P
3 ra \ r a
o j a o ,
0
E
O

H
p
4-4 e x
3
0
01 + J p

rao ra
c
Q> ti o
o
ra * H

ra
a
uH

c
ra
O
u

-4

E-

I-i
O to
o o.

'W

Ra

GENERALIDADES DE LOS FARMACOS PRESENTADOS EN LA TESIS.


PIPERAZIEA ( DIETILENODIANINA ). ( B r y r e l , digesan).
A p r i n c i p i o s del s i g l o se us l a piperazina en e l tratamiento de
de l a gota; creyndose que tena l a v i r t u d de d i s o l v e r e l cido rico.
Aunque se comprob que careca de efecto uricosrico, l a experiencia
clnica acumulada demostr que sta sustancia era atxica (28).
En 1944 un famacutico de Roven: Boismar, tuvo conocimiento oca
s i o n a l , de que un c l i e n t e a quien se l e administraba piperazina s i n mejorar l a gota, haba expulsado lombrices (25).
Despus, ensayos clnicos efectuados por Fayard (1949) sealaron
l a e f e c t i v i d a d de l a piperazina contra e l Ascaris y oxiuros (4,25,27,
28). Los numerosos estudios posteriores reafirmaron l o mencionado por
Fayard en su t e s i s doctoral (4,25).
A p a r t i r de entonces ha sido usado en forma a l t e r n a t i v a para l a
ascariasis, oxiuriasis y uncinariasis,

tricuriasis y estrongiloidia

s i s (27).
MECANISMO DE ACCION:
La piperazina causa parlisis del msculo del A. lumbricoides -porque bloquea los efectos estimulantes de l a a c e t i l c o l i n a en l a u
nin mioneural y produce un decrecimiento en e l cido succnico en
los gusanos, con expulsin de l o s mismos, por peristltismo simple -(4,6,25,26,27,28). Haciendo pensar que se tornan incapaces de avanzar
en espiral contra l a c o r r i e n t e peristltica ( 4 ) .
PIRANTEL. ( Combantrin ).
Los estudios realizados por Cornwell R.L. y Col. en e l ao de
1968, demostraron l a e f i c a c i a del pamoato de pirantel en perros, como
a n t i p a r a s i t a r i o (25).

En l a actualidad, sabemos que es e l medicamento a l t e r n a t i v o en


l a infeccin por Ascaris en el hombre; adems s i r v e para e l t r a t a miento de infestaciones por E. v e r m i c u l a r i s , ancylostoma duodenale
y necator americanus. Pero, r e s u l t a intil su administracin en casos de t r i c h u r i a s i s y c e s t o d i a s i s (25, 26).
El pamoato de pirante! es mal absorvido en e l i n t e s t i n o y se desintoxica en e l hgado l a escasa cantidad que pasa a l a sangre -(6)MECANISHO 'DE ACCION:
Probablemente su mecanismo de accin, sea l a inhibicin de l a
transmisin neuromuscular (6,26). Este medicamento inhibe a l a col i
nesterasa, a efecto de eso, provoca contraccin muscular con i n t e rrupcin de l a a c t i v i d a d espontnea (25).La piperazina por su efecto curarizante es antagonista de l a a c e t i l c o l i n a y puede antagoni-zar l o s efectos del pamoatode p i r a n t e l ; por l o cual.estos dos f r macos nunca deben ser administrados simultneamente (25).
MEQENDAZOL. (vermox, mebenzole).
Medicamento de amplio expectro de a c t i v i d a d antihelmntica; -que a d i f e r e n c i a de su congnere, el tiabendazol, l a absorcin por
va d i g e s t i v a es muy reducida

(6,25).

El mebendazol, es u t i l i z a d o para e l tratamiento de l a o x i u r i a s i s , ancylostomiasis, n e c a t o r i a s i s , t r i c h u r i a s i s , t e n i a s i s , a s c a r i d i a s i s e infecciones mixtas.


El rgimen de administracin es independiente de l a edad o el
peso corporal del paciente (25).
MECANISMO DE ACCION:
I n t e r f i e r e aparentemente l a captacin de glucosa exgena por los nemtodos (6), probablemente por cualquiera de l o s dos mecanismos siguientes: por d i f i c u l t a d del transporte activo de glucosa o -

modificando e l gradiente, normalmente favorable al paso del azcar

desde l a l u z i n t e s t i n a l a l lquido seudocelmico del helminto (25);


conduciendo con esto, a l agotamiento del glucgeno y a l a generacin
reducida de ATP. Como resultado l o s parsitos mueren o son inmviliza_
dos lentamente. Su desaparicin en el i n t e s t i n o puede no ser completa
hasta e l tercer d i a (6, 27).
TIABENDAZOL. ( E p r o f i l ) .
Al igual que el tetramizol y e l mebendazol, e l tiabendazol es un
derivado benzoimidazol; cuyas primeras experiencias con este tipo de
derivados fueron alrededor de l a dcada de los 50's (25). Droga de m
p l i o espectro de accin antihelmntica, de eleccin en e s t r o n g i l o i d o s i s y en l a larva migratoria cutnea. Puede ser til en l a t r i q u i n o s i s ,
en l a larva migratoria v i s c e r a l (6). En l a a s c a r i d i a s i s , l a dosis u
sual para nios es de 25 mg/kg de peso, por tres das (33), con una curacin del 75 por ciento de acuerdo con varios investigadores (27).
Es d e c i r un 15 por ciento menos que l a piperazina, con mayores e f e c tos c o l a t e r a l e s indeseables y ms severos. La ventaja del tiabendazol
sobre l a piperazina, es que el primero mantiene un efecto ovicida y l a r v i c i d a . (25).
El tiabendazol ha sido u t i l i z a d o en pomada a l 5 por ciento de
tiabendazol, en infestaciones por pediculus humanus,vari edad c a p i t i s ;
en l a escabiosis y en l a s micosis s u p e r f i c i a l e s (25).
MECANISMO DE ACCION:
El tiabendazol es rpidamente absorvido despus de una dosis buc a l , presentando concentraciones

mximas de plasma en una o dos horas

y difcilmente demostrables despus de 8 hrs. ( 6 ) .


Se metaboliza como 5 h i d r o x i derivados, recuperndose en orina -

en forma de s u l f a t o o gluconato (25).


La excrecin se hace a travs de l a o r i n a , en un 94 por ciento
en l o s cinco das despus de administrada l a dosis (5,25).
Se cree que el frmaco a l t e r a algunos procesos metablicos e
senciales en muchas especies de parsitos (3) y a l igual que el mebendazol, bloquea l a captacin de glucosa por e l nemtodo (25).

SIMBOLOGIA O LOS CUADROS DE CASOS CLINICOS..


Significado de l o s nmeros del 1 al 25, e s c r i t o s en forma h o r i z o n t a l .
1. - Nmeros progresivos de casos elnicos.
2. - Edad.

14. - Distencin abdominal.

3. - Sexo

15. - P r u r i t o nasal.

4. - Peso

16. - S i a l o r r e a .

5. - T a l l a

17. - Bruxismo.

6. - Biometna hemtica

18. - I r r i t a b i l i d a d .

7. - Coproparasitoscpicos.

19. - Palidez de tegumentos.

8. - Hiporexia.

20. - Meteorismo abdominal.

-.- Geofagia

21. - Dolor Abdominal.

10. - H a l i t o s i s .

22. - Cefalea.

11. -Nuseas

23. - Tos.

12. -Vmitos.

24. - Fiebre.

13. -Diarrea

25. - Disnea.

TRATAMIENTO:
TIAB + MEB. = TIABENDAZOL MAS MEBENDAZOL.
PIPE + MEB. = PIPERAZINA MAS MEBENDAZOL.
PIRA + MEB. = PIRANTEL MAS ME EN AZ0L.
R

El signo de # s i g n i f i c a l a valoracin post-tratamiento.


B = Evolucin buena.
R = Evolucin regular.
- = No acudi a valoracin.
EA= EXPULSION DE ASCARIS.

'

. s

<

<

'

=3 --Z

<

a - a. ' < <


2*1 . a . ^
a M ' r ' M
a i rj I M
H
- a. H .=-<
z
z
-o.
i.
:

. N

*
'a

. n

rt.

: i ! i

.a

r ,

.-i a
'

-<

S ' 3

a l e

'

+ - i

:-j >

a
u3 ' 3
a i " i a } ; a
<
^. 2 O i *
. i - ' t

^ . < ' x i * ' ^

; n
!

N
< ' < - i
a
3 ! '3 a
1

;
o a

S a . j
a i <
J : < iO
: z
= o ! a .^ , O
lN
E3

M , -
<
I O

! a ;

J | J ' <
a :i .<
0 , 0 ^ : 3 - - ^ . ; = = !

< <J ' 3

3 - 5 | z l - :
g ! y
, a
a
'<

oo

j
;
O^O
F. H
N

i-

r-i

- J

i . _:

.: . - i

.. .:

?J

'

1
1

1
i

i
ro
ro

OJ

<

r*

CM

C\I

x :

i " <

'

'

: x
i

v - -

r\!

J\

Ti

CO

r->

rH

ro
r*

1
j

'

'

j x

* x

x !

'

-' :

| s
'

x l

1 "
1

J
I
1

>

x|

' i

'!

X
X

CJ

.,..1

-,
1

>(<
11

X 1 X

x l ; :

iM

X
X

O
ri

.
;

\
r*
r<

i :

r>

'

!
t

-s !

-!

i
'

1
1

:< '
!

x
!x

i *

i
!
i
,

\
<H

iv i
:

|*

':<

1 ....

:
i

XI

r-

LO
vr
ro

m
z

cv

rH

&-

Cu

ro

ro

CM

CO
m

<\l
rH

ro

a:
o

rH

rH

Ce

EL.

r\J

ro

ro

rvi

'- 0.

i-*

ro

<H

il

ro

LO

| Ci

"

-I

--.!

u a.

3 .

<
ir

Si

ti

-4

S i ^S
:

u i
a. i

a;

'

M ,

2 .

a.,

( ! = ! = +
. aa

<

a < , a:
< e , c.

H .

E-<.

Ci a .

'

-< '$t ,

M.

2
>!

-i

=-

< . < , H

5
a

<
a,

'

a ;
a f
- !

'

''

El
1

*! 1 1
il

a-

I-.

i .

<-

-i

N I

-a

<

a
s.

'

:\

i
>ci

'

x' x X |

>i

x'

J
1

i
l

X j

x
j

. .1

..

%1

x ;

x\

X i
xj

i
X

~ '
X
X

H :

o.

;<

i .

o
rH

. -

j-<

<

>i
1

X
X

:<

1
r

><l
t

i ^ !

X
1

1
1

x
X

;<

, -s

'

><

x!

xl

_LJL.
1

xl

*;

l ; :
X

X |

1 i

Cl

} _ _

1
X

n
rH

o
rH

err

in

in

i-H

CM

<-!
rH
rH

CM

ra

: X

( rH
;-i o.

CM

c~

! -

co

I I ;
1

a '

A .

<

a-

i X

; J x

ce
.

_J_LLL_L_

' !

?c

c\

r;
a

ex

c-

'

M
w
o%' a .

:-H
i

M .

a
a

J A

rH

CM

<i

b.

i.

CM

CM

rvj

CM

rH

CM

co

*T

i.

E
ID

rH
CM

CM

CM

CM

r~

CM

r-

t.

CO

L1

i-H

n
rH

CM

Cl!
CM ;

o
n

rH
ro

CM

en

O
CM

rH

"

fc.
:z

>r
., a .

ul

CM

rH
CU

h.

;r

'~

Cl

m
H
O

a. .

JTL,

'0

rH

rH

Cl.

lu

ir.
c.
CL.

r/

rH

Ci.

&.

.0

OJ
, 1

rH

CM

S i

ta ,

a .

p
H

<

a
5

5
'2

<

1 H

'

1/1

H : .-i
r- : r i

a.

a.

:;

'
a
a

a
M

2.

= 3

a-

1=
u

r:
M

1 x

a.

n a .

- 1 - 2 .

, X

;
.

' '

Xx

x '

:<

1
'.

CV

>

! x
'.
-<.

<

'

]
1

i
"

X X X '

iTt

| x

, x

r>
r<

i
1

j
:
x

ro

(M
t-i

!
'

'

-<

>

1
1

'

! < | X |

r-

rn
rH

rH

11 1

rol

r-

r.

LO

1 vo 1 r
* i -=r <*
i-~

ro '
rH
z

'

ro

CO

CO

c.

<1

1 *

""!

1
:

rH.

1
~

rH

rH
LO

CNJ

ro
LO

ZJ I
r) I

r-i

(M

rH

Cu
l-H
\
LO
O
LO

1
X

,
01

C.

ro

Cu
r?

~l

-O

_1

L.!

ni

0.1

CVJ
rH

r-

r-

c!

O)

ro

ri
0

+
0

IT.

1 r ~

1
l

<M
i

i
1

:<

'

"r

C\J

>:

&.

!
|
X

'

ro

...

!
>-

x ,

X |

X
i

'

&

rH

'

"

'

1 X

X I X ,

r-

<\i

IX

CO

M
i

<

>

r-

= , =

<

ro

r.

d '
1

O
rl

'. J

r-'

<
Q

H
SI

<

=' <
3

<;

c-l

a
a'

i :

a
C3

a '

< <
t-t H
<

G H
e, o.

'aZ'

'

,4 | O

o
N! !
<
a
s
a

<.

a
s:

+1

a:

a
a

a
-3

a *

<

a
a

=
H

M;

< a
H

M i H ,

H- Za a.

r-i

i'

X_

X . .X;

Xi_x__x_

K._KJ. x_

i .

i,

a ,
a

<
Q

a
cu
:-i
a.

a.

ra

a.
w
cu

+ .
i
a
a

<

a
a

.w

<
a
A.
I-I
.1.

Si

_ N J _

_X

X j

I
X
X

x^jX
t
X

X X ;
, X

X .
1

I
X Xl X I

X.
*

X , _ X j _

X
>

. J . x . U p
;

X;

I !

i t
X

^1

2 \

f>

i3

CJ; a? ta

;
g!

<

B
fe
=

<->
<\J

9'

*:

<
:

! i

<

+1

O
w

cv

'

s;

o-

j - ,

'

..

X !

' s

! ' 1
I - : >< 1 X|
I
x.

CM
1t

O
ri

ra

ro

<a

sj

+=

2 2

1 2

_ : _

CO

'

Sr

Cu

Cu

fc.

rH

LO

ry

cco

co
o

CM

LO
co

]
'

a \

LO
rH

ro
rH

1
!

X X

!
;

i ;

)X

:
i

'

x !

x j

'

X . X

x1

, 1

L .

1
r

x iX

1
x

! x

0.
*

<
ro

ro

0
(M

rH

c.
rH

tt.

CL

O
rH

O
rH

ry
rH

rH

>o

LO

cv

rH

cv ro

vf

LO
ai

CO

x i

0
ro

0
LO
rH

LO

*y
rH

s :H

x ! x!
i
x,; x , x 1 x
x
_ 2 < J _ X I xj
X

un

i x ' xi

'

O
rH

rv

\o

x!
i

x "

13

-.I

G\

'

rH

'

'

" i <

! o

1 '

ta'ra

ra

3 '

2 .

<

'

*
<
* <
a
, o

<

<

'

'

5!

'* . x

X;

: :
X'"

S 3

x!

rH

'

x- -.-

O
rH
rH

1 :S

<

'

: 1

r\

fi

'

C\!

ro
C\J

rH
M

'

3 2'
x: x .

rv.

'

rH

r-

'.0

r<^

'5
i .

(s.

10

Cu

9-- m .
21 S

7*.

CL

1:

W
ro

<*-.

O, O
C\.
rH

rH

ii

':
rH

. (

11

a,
z.
ai
CQ:

<!
M .
E->

_2'

< j

O'

a!

3-

3. O;
< NI i
o' <
^ S a |

O
!

tli

! a

fj
<

ca- a, < ',i

I ;

Cu

y; a

1
1

<l

M H
Q.

I i

<

CJ

+i <! -i. ; +
v i!

'*
H

t-t 1

-i"

di

ci
n
....

< < <


H

<
a ;v
e a:
ca
M rj ;j
n HCu Ha, AiH
H
-

a
o
N

a
o

<

+ <
a

Cu

:j i

aCu
i

a
03
a

I ! a ;

' J !
o
>

<

I! +
J

H 1
Nt .
1

-v ;
a
1

<
H

.H

<

i
i. i

3-1

11
j'

ra
a

;H

<!
-

s
a

CJ

H
i.

2..

!
>

r-H

* i

rH
i

*-i i
M

H '
o, ;

i
a

2u *
(

CU

rH

-< j

X;

: x
X

u
rH

r-i
r-

O
co

x
x x

i *

! *

i;

x |

'

j x ;

! x

x ,

x j

x|

'

7*

i-

tu

1-

CM

rH

rH

.(
CM

rH

CM

rH

z
-i

<

ry
m

rH

m.

m I
r-t 1

ro

rH

rH

_.,t_

Xj

;<

i...:

i
l

r-<

rH

rH

CM

\
n

rH

l)
rH

rH

<M

f.
O

;
CM

rH

O i

i-

! x ! x:

1
, 1
+

iX

x x !

x l

-*

CM

-U

,
x

rH

I-

.-1

<H I
rH|

CD!

>

'2

1 ,

x "

in

re

'
1

rH
r-rl

CM

u.

rH"

rH

rH

rH

*t

rH

CM

rH

"ET
LTV

T I

cl
rH

' Q

L2

; <

cu ,
H ! w
CU '

1 i
X

>3 : M

ra
o*

>

j .

x j

< ,

1
1

'
i

; !x x!
:

;
X j

W '
N

' a:

^;

- 1
r.5

H
^1

-iI-

x.

+ ;

i1

a
o

x '

"~ i
a '
o
-i.

J2

+ i

o
r-

^-

t a

~~

TT

~ i
11
S
^ ,

rH

rH

rH

" 3 "

r-t

T?

<. a i j
= a ! o
3 i N

Si
+ t

H '
S! i

g i l *

i S

<: +

a ,1 -J;
a, a,:
+

.
O,

r- '

H H

i ' a.

H l

N I

<

=
H

NI

a a i a
ano,,

E-

._ . _ i ...

I
i

rH

Cvj

OJ

rH

CO

#H

r-

.3

rH

* i X

x i

'

x !
!

Ix.
X

X
X

X
X

1
X

L .

rH

.s
X

X
i

: <

<.~

"

cv

rH
rH

"

1
i

X
x

r-

i
> ;

1
1

r
X

...

+
+
+

' t

.X i
1

X
X

* *

rH

-1

+
+

i
rH
r-i

in
sT

O
Ul

c
c

m
en

LT)

en

Cu

Cu

s:

Cu

c\j

co

fO
rH

O!

rH

O
rH

rH

rH

CM

co

OJ

--
rH

rH

rH

'Z

rH

in

ro

un
rH

'

IT!
LO
rH

LO

rH

ce
rH

rH
/H

rH

rH

rH

Cu

tu

Cu

in

1)

rH

a
-J

rH
rH

rH
rH

rH

"rH"
<>
rH

\J
O
rH

<M

ro

ro

rH

r-l

1
_______

CARACTERISTICAS DE LA POBLACION.
La v i l l a y Puerto Coronel Andrs Snchez Magallanes, Crdenas,Tabasco; rene l a s siguientes caractersticas:
1. - Una temperatura media anual de 26.2C ( mxima de 36.0C y una ~
mnima de 15.0C).
2. - Un clima cal i d o - l l u v i o s o .
3. - Predominaron de p a r a s i t o s i s i n t e s t i n a l e s entre l o s preescolares y escolares.
4. - Como causa de mortalidad en general, l a g a s t r o e n t e r i t i s ocupa el
primer lugar.
5. - La a s c a r i d i a s i s se ubica en e l cuarto lugar como causa de morbi 1 j_
dad , entre los asistentes a l a Unidad Mdica del I.M.S.S. de l a
comunidad.
6. - La alimentacin es de baja calidad y cantidad moderada.
7. - La ingestin de agua se r e a l i z a s i n h e r v i r . Y puede proceder de una noria, de l a laguna o de l a l l a v e .
8. - La poblacin no cuenta con drenaje. El fecalismo se practica en l e t r i n a s con fosas spticas o drenaje a l a laguna, o bien puede ser a l a i r e 1ibre.
CASUISTICA ESTUDIADA:
Se revisaron 1020 expedientes de l a atencin mdica peditrica,
de una poblacin a d s c r i t a a l a Unidad Mdica No. 25 del I.M.S.S. de l a V i l l a de Snchez Magallanes, Tabasco. Encontrndose 164 casos donde l a sospecha clnica de a s c a r i d i a s i s fu patente; c i f r a que corresponde a un 16.07 por ciento de l a poblacin peditrica asdscrita y de
l a que podra pensarse que padece a s c a r i a s i s . De l o s 164 casos, un
7.31 Dor ciento de l o s diaansticos fueron Dor medio del laboratorio.
Y e l 92.69 oor ciento corresDondi a l " diaanstico clnico ".
( ver grfica 1 ). El estudio se realiz de l a s meses de mayo a octubre de 1982.

GRAFICA

No. 1

PORCENTAJE DE CASOS CLINICOS.

RESULTADO DE CASUISTICA ESTUDIADA:


ED&D Y SEXO:
EDAD

FEMENINOS

MASCULINOS

0 - 1

1 - 4

32

21

53

32.32

5 - 9

30

41

71

43.29

10 -14

20

14

34

20.73

2.44

84

80

164

100.00

15 y ms
TOTAL

Segn l a l i t e r a t u r a
cia

TOTAL

de a s c a r i d i a s i s

lar.encontrndose

1.22

m u n d i a l l a edad de mayor

incide^

es en l a s e t a p a s de p r e - e s c o l a r y esco

l a mayora de l o s p a c i e n t e s e s t u d i a d o s -

en l o s g r u p o s de 1 a 4 y de 5 a 9 aos.
En c u a n t o a l sexo no hay p r e v a l e n c i a por uno de ---ellos
del

( 1 2 ) , a no s e r l a d i f e .

i c i a de 4 p a c i e n t e s a f a v o r

sexo f e m e n i n o . ( v e r pirmide por grupos de e d a d ) .

PESO Y TALLA:
En relacin a l p e s o , como es s a b i d o l a a s c a r i a s i s
conduce

a l a desnutricin p o r e l a p r o v e c h a m i e n t o de pro

tenas p o r p a r t e d e l gusano en e l organismo d e l husped(4).


De l o s 164 c a s o s clnicos slo e l 73.17 p o r c i e n t o

conta-

ban con su peso en su e x p e d i e n t e , p o r c e n t a j e que c o r r e s p o n


de a 120 p a c i e n t e s ; 7 6 de l o s ltimos
por

debajo d e l normal.35

ordinarioy

9 de e l l o s

pacientes

(63.33 X)con un peso

(29.16 % ) con un peso -

(7.50 % ) con s o b r e p e s o ( v e r grfica

nmero 3 ) .
Peso y t a l l a ,

f u e r o n determinados por l a s r e g l a s n e -

motcnicas a d a p t a d a s de WEECH, ya que e r a i m p o s i b l e


m i n a r e l pfso i d e a l

deter-

d e l p a c i e n t e , p o r no c o n t a r con l a a l -

t u r a en l a mayora de l o s e x p e d i e n t e s ; y slo 8 i n d i v i d u o s
(4.8

pnr c i e n t o )

c o n t a b a n con t a l l a .

De l o s 8, 2 p e r s o n a s

con e s t a t u r a menor que l a o r d i n a r i a ; 4 p e r s o n a s se e n c o n t r a b a n d e n t r o de lmites n o r m a l e s v l o s 2 ltimos con t a lla

p o r a r r i b a de l a i d e a l .

GRAFICA

No. 2

CASOS CLINICOS POR GRUPOS DE EDAD.

BIOMETRIA HEPATICA:
La

a n e m i a es un s i g n o

que se t r a d u c e en p a l i d e z
Por
tudio

no t e n e r

solo

e v i d e n t e en l a a s c a r i d i a s i s y

de t e g u m e n t o s .

l a b o r a t o r i o en l a Unidad Mdica d e l

se p r a c t i c a r o n

22 biometras hemticas

p l e t a s , obtenindose l o s r e s u l t a d o s
binas

(58.1 por c i e n t o )

incom-

s i g u i e n t e s : 15 hemoglo

e r a n s u b n o r m a l e s tomando en cuen-

t a l a edad d e l p a c i e n t e ;
normales

es

y slo 7 (31.8 p o r c i e n t o )

eran

( v e r grfica 4 ) .

LOS COPR0PARASITOSC0PIC0S:
Los
ron

exmennes p a r a s itoscpieos en heces f e c a l e s

practicados

fue-

en una s o l a ocasin po>- enfermo, p o r l a -

misma razn e x p u e s t a en e l tema a n t e r i o r .


De l o s 14 e s t u d i o s
85.7 % f u e r o n
resultaron

p a r a s itoscpieos e f e c t u a d o s , e l

p o s i t i v o s y 2 de e l l o s

negativos.

sentaba h u e v e c i l l o s

(14.2 p o r c i e n t o ) --

Uno de l o s exmenes p o s i t i v o s , p r e de n e c a t o r a m e r i c a n u s y de hymenole--

p i s nana, (grfica 5 ) .
NUMERO DE CASOS CLINICOS POR MES:
Los d a t o s de l a t e s i s

fueron obtenidos durante l o s -

s e i s ltimos meses de mi s e r v i c i o s o c i a l ,
yo

es d e c i r de ma-

a o c t u b r e de 1982. Ya que e l p r i m e r semestre fu d e d i -

cado a l a observacin que nos permiti c o n o c e r l a s p r i n c ^


pales

e n f e r m e d a d e s de l a comunidad.
La

patologa de n u e s t r o

inters se manifest de l a -

s i g u i e n t e manera c o n r e s p e c t o

a l o s meses d e l ao:

( grfica 6 ).

MESES
MAYO
JUNIO
JULIO

FEMENINOS

MASCULINOS

TOTAL

10

17

15

16

15

31

10.36
9.14
18.90

GRAFICA

lto.4

TOTAL

GRAFICA

No.5

COPROPARASITOSCOPICOS:

13 .
12 .
11 10 .
9
8
7 6 5
4 3 2
1 -

POSITIVOS

NEGATIVOS

MESES

FEMENINOS

MASCULINOS"

TOTAL

AGOSTO

23

18

41

25.00

SEPT,

19

21

40

24.39

OCTUBRE
TOTAL

11

20

12.19

84

80

164

100.00

PORCENTAJE DE ENFERMOS CON ANTECEDENTES SIMILARES:


Se o b t u v o

e l nmero de p a c i e n t e s que a c u d i e r o n a l a

atencin m d i c a , l a c u a l
dato

importante

contaban

e l antecedente

de l a a s c a r i d i a s i s

de un c u a d r o

como

anlogo a l -

( v e r grfica 7 ) .

CON ANTECEDENTES
SIN

en su e x p e d i e n t e

ANTECEDENTES

TOTAL

77 CASOS

46 95%

87 CASOS

53 05%

164 CASOS 100 00%

SIGNOS Y SINTOMAS:
tinal

Las m a n i f e s t a c i o n e s clnicas de l a a s c a r i a s i s
f u e r o n l o s s i g u i e n t e s (grfica 8 ) .
DOLOR ABDOMINAL

124

SIALORREA

62

PALIDEZ DE TEG.

108

BRUXISMO

53

HIPOREXIA

106

VOMITOS

38

DIARREA

100

CEFALEA

32

72

IRRITABILIDAD

19

NAUSEAS

68

GEOFAGIA

10

DISTENCION ABO.

66

HALITOSIS

10

METEORISMO ABD.

62

PRURITO NASAL

Los

sntomas r e s p i r a t o r i o s , s i e m p r e

aunados a l o s i n t e s t i n a l e s , y f u e r o n :
TOS

40

FIEBRE 24
DISNEA
OTROS

14
0

intes-

se e n c o n t r a r o n

GRAFICA

No.7

ANTECEDENTES DE
ASCARIASIS.

G R A F I C A

No.8

SINTOMATOLOGIA INTESTINAL

124

UI

>
o

| BRUXISK

o.

<

| METEORI

L
O

| SIALORR

o
o

i-

UI

<

u.
o

_j

| DISTENCION

CE
O
1

| NAUSEAS

54
38
. 32
! 18
10

| PRURITO NASA

<

z
L

| DIARREA.

o
CQ

<

OHS

eC
z
r4
X
O

EG

72
68
; 64

AL ID EZ

108
106
100

00

TRATAMIENTO:
El enfoque teraputico se realiz de tres maneras; tratamiento:
a ) . - Sintomtico, a base de caoln-pectina; b ) . - de sostn o sea h i - dratacin o r a l ; c},- Especfico; con pamoato de p i r a n t e ! , mebendazol,
tiabendazol y p i p e r a z i n a .
El primero, se aplic a 43 pacientes con evacuaciones en numere
elevado, correspondiendo

a l a c i f r a de 26.21 por ciento. La hidrata--

cin o r a l , fu recomendable su utilizacin en 39 individuos (23.?S


por ciento) con d i a r r e a profusa ms vmitos. La frmula de l a s o l u
cin oral era l a recomendada por l a Organizacin Mundial de l a Salud
(A) o l a frmula casera o solucin de P h i l l i p s (33,34) (B),
SOLUCION (A)

SOLUCION (B)

Cloruro de sodio

3.5 g.

SAL

Cloruro de potasio

1.5 g.

Bicarbonato de sodio 1/2 cuch.

Bicarbonato de sodio
Glucosa

"

2.5 g.

20.0 g.

Agua

1/2 cuch.

Azcar

4 cuch.

Agua

1 litro.

1 litro,

Los tratamientos esfecficos fueron 164 en t o t a l . Todos e l l o s valorados en l a consulta prxima, con un porcentaje de 45.12 de dismi
nucin o desaparicin de l a s manifestaciones clnicas. En e l 113,41 por ciento e l resultado de l a terapia farmacolgica fu regular. Un 7,31 por ciento de l o s pacientes no acudieron a l a Clnica a l a valoracin post tratamiento. Por ltimo, l a expulsin de ascaris se reali_
z en 54 pacientes

(32.92 por c i e n t o ) . Siendo e l grupo de edad de

5 a 9 aos donde-se manifestaron e l mayor nmero de expulsiones, como


lo muestra l a t a b l a s i g u i e n t e :
EDAD
0 r 1
1 - 4
5 - 9

*>,

EDAD

No,

10 - 14

14.81

20

37.04

15 -y ms

0.00

24

44,44

TOTAL

54

100.00

3.71.

En cuanto a signos y sntomas y expulsin de a s c a r i s , l a t a b l a


siguiente muestra e l nmero y porcentaje de e l l o s :
SINTOMAS

No,

SINTOMAS

No.

PALIDEZ DE TEG, 44

26.8

SIALORREA

25

15,2

HIPOREXIA

43

26,2

8RUXISM0

21

12,8

DOLOR ABTJ,

39

23,7

VOMITOS

15

9.1

PRURITO NASAL

36

21.9

IRRITABILIDAD

11

6.?

DIARREA

35

21,3

CEFALEA

10

6.0

NAUSEAS

2?

16.4

METEORISMO ABO,

5.4

DISTENCION ABO. 25

15.2

GEOFAGIA

2,4

HALITOSIS

0.6

Por ltimo, l a expulsin de a s c a r i s lumbricoides se realiz de


la siguiente manera de acuerdo con l o s medicamentos especficos u t i lizados eri-el grupo estudiado; GRAFICA 10.

MEDICAMENTOS

o,

So.DE PACIENTES CON


ASCARIS EXPULSADOS,

% DE EFICACIA

PIPERAZINA

41

10

24,39

MEBENDAZOL

22

14

63,63

TIABENDAZOL

22

9.09

PIRANTEL

12

10

83.83

PIPE / MEB,

43

13,95

TIAB / MEB

12

66.66

PIRA / MEB,

12

33.33

G R A F I C A

No.9

EXPULSION DE ASCARIS POR GRUPO DE EDAD.

CONCLUSIONES:
1. - Las caractersticas
ciente,

de f a l t a

climatolgicas, de h i g i e n e

defi-

de d r e n a j e p a r a l a disposicin de

aguas n e g r a s y l a ingestin de agua no p o t a b l e , h a cen de l a poblacin de Snchez M a g a l l a n e s , T a b a s c o ,


lugar

propicio

p a r a l a p r e v a l e n c i a de l a a s c a r i d i a s i s .

2. - E l 16.07 p o r c i e n t o
crita

de l a poblacin peditrica a d s - -

a l a Clnica d e l IMSS de l a Comunidad padece -

probablemente

ascaridiasis.

3. - E l diagnstico es fcil

cuando l a s m a n i f e s t a c i o n e s -

clnicas son muy o b j e t i v a s , como es l a expulsin de


ascaris.

Pero

l a presuncin d e l diagnstico y e l

tra

tamiento

especfico nos c o n d u c e n a l a disminucin o

desaparicin de l a sintomato1oga,
4. - La edad ms f r e c u e n t e m e n t e a f e c t a d a fu de 5 a 9
a o s , y ambos s e x o s
5. - Un 63.3 p o r c i e n t o
peso i n f e r i o r
de g r a d o s

por i g u a l .
de l o s p a c i e n t e s p r e s e n t a b a n un -

a l normal

y un e s t a d o de desnutricin

diferentes.

6. - La biometra hemtica p r e s e n t a b a d i v e r s o s
anemia en e l 68.1 p o r c i e n t o

g r a d o s de

de l o s i n d i v i d u o s

estu-

diados .
7. - De l o s 14 exmenes c o p r o p a r a s itoscpieos
12 de e l l o s

fueron

realizados,

positivos.

8. - En 77 c a s o s haba e l a n t e c e d e n t e de un c u a d r o

clnico

s i m i l a r a l de l a a s c a r i d i a s i s .
9. - Las m a n i f e s t a c i o n e s clnicas

i n t e s t i n a l e s ms i m p o r -

t a n t e s f u e r o n : d o l o r a b d o m i n a l , p a l i d e z de t e g u m e n t o s ,
hiporexia,

diarrea,

prurito

10. - La expulsin de a s c a r i s

nasal

y nuseas,

se p r o d u j o con mucho ms f r e -

c u e n c i a en e l g r u p o de 5 a 9 aos de edad.
11, - Los i n d i v i d u o s

que p r e s e n t a r o n expulsin de A s c a r i s

mostraron 'la s i g u i e n t e

sintomatologa: p a l i d e z de t e -

gumentos , h i pore.xi a , d o l o r a b d o m i n a l . p r u r i t o
e v a c u a c i o n e s diarrecas.

nasal y

12, - Las d r o g a s con m e j o r r e s u l t a d o .teraputico f u e r o n e l


pirantel

y e l m e b e n d a z o l . Las a s o c i a c i o n e s ,

cin d e l t i a b e n d a z o l

a excep-

ms m e b e n d a z o l , t u v i e r o n

escasa

eficacia,
13. P a r a que nos ha s e r v i d o
el

anlisis epidemiolgico

todo sto ?.,.

Sabemos que

de l a s h e l m i n t i a s i s p r e - -

p o n d e r a n t e s en Mxico es l i m i t a d a ; que es

necesario

c o n o c e r con precisin l a s f u e n t e s de infeccin, l o s


reservorios
los

reguladores

fica
la
los

n a t u r a l e s , l o s mecanismos de transmisin,
ecolgicos y l a distribucin g e o g r -

de cada p a r a s i t o s i s ,

para i n t e g r a r f i n a l m e n t e

informacin d i s p o n i b l e con l o s c o n o c i m i e n t o s
ciclos

ducir

de -

b i o l g i c o s , l o que permitir a l Mdico de_

l a e s t r a t e g i a a n t i p a r a s i t a r i a ms r a c i o n a l y -

c o n v e n i e n t e en cada regin de Mxico ( 3 5 ) .

B I B L I O G R A F I A
* * * * * * * * * * * *

1. -

Guas diagnstico - teraputicas. I.M.S.S. Vo. I . 1974.459.

2. -

Gallego B.J,;Atls de parasitologa; 2a.edicin. Mx. F e r nando Aldape Barrera Editor. 1975. 46 - 47.

3. -

Caldern J.E.; Conceptos Clnicos de INFECT0L0GIA;5a. e d i cin. Mx. Editor Feo, Mndez Cervantes. 1978. Pg. 443.
456,

4. -

457, 463 - 464, 467 - 469.

Faust E. E.; Russell P.F.; Parasitologa Clnica. 2a.edicin


en Espaol; Mx.,Unin Tipogrfica E d i t o r i a l Hispano America
na.

5. -

1961, Pg. 27-28, 303, 305.307, 309-310,312, 398-407.

Mukerfee C.M.j Thompson J.E.; Pulmonary ascarisis;MED,J.AUST.


(AUSTRALIA) 1979, 2/2

6. -

(99*100).

Ortega Q.F.E,,Jirn L.0..Medicamentos antihelmnticos..atencin Med., 32. 1978.

7. -

Beeson P.B., Me Dermott W., Tratado de Medicina Interna de -CecilaLoeb* 14a.edicin, Mx. E d i t o r i a l Interamericana. 1977.
Vo. I . i 618 - 620.

8. r

Nason A.; Biologa., l i a . reimpresin, Mx. E d i t o r i a l Limusa,


1976. Pg, 404 a 405.

9.

Nelson W.E'.', Vaughan v . c , Me Kay R.J,.Tratado de Pediatra.,

6a. edicin. Mex, Salvat Ed. 1978, Vo, I i 726


10. -

729.

Torres M.A., Control de Enfermedades transmisibles., 2a. ed


c1n., Mx. S.S.A. 1975. PSg. 31 r 35, 452-453.

11.

B i a g i F,.Enfermedades p a r a s i t a r i a . , 2a. edicin Mex. La pren


sa Mdica Mexicana.S.A., 1981. Pg. 8, 249 - 256,

12.,

Del V i l l a r J.P., Alvarez-Chacn.R..Prez A.N.; Frecuencia de Parasitsis I n t e s t i n a l e s en l o s nios..Acta epidem. ISSSTE.Vo.


I: 10, 1981.

13. -

Lara A.R.; La d i a r r e a en l a parasitsis, Enfermedades d i a r r e i cas del nio. 7a. edicin, Hex.Bayer de Mex.S.A. 1981.Vo.II:
267 - 268.

14. -

Gopinathan V.P.; C l i n i c a l p r o f i l e o f i n t e s t i n a l hlminthic i n f e c t i o n s from Eastern parts o f India., J . COMMUN DIS.(INDIA) 1980 12/3

15.

(151-155) ,

RamosC.C.F.; De O l i v e i r a R.A.M.; De Carvalho A.R.L.;Pseudotumo


rous form o f a s c a r i a s i s . Report o f a case, AM. J . TROP.MED.HYG.
(U.S.A.). 1980. 29/5 ( I ) (795-798).

16.

Pelayo C., A r i a s - S t e l l a J , , Prez T.R., Carbonell

L.M.,;Tex-

to de patologa; 2a, Edicin (3a. reimpresin); Mx., La prensa Mdica Mexicana. 1978. Ptg. 651.
17.

Ajdo. O.G.; Abdominal emergencies i n a Tropical African popu-l a t i o n I n g l a t e r r a . BR.J. SURG. 63/5 (345-347).

18. -

Domnguez V.B,, Quiroz P.B., Ojeda C.F.; Ruiz<B.E., A s c a r i a s i s


of The commun b i l e duct. REV. MED. HOSP. GEN,(MEXICO) 1979. 42/7 (341 * 342).

19.

Olatoregun F.B.O.; Itayemi S.O, Ascaris i n the b l l i a r y System.


EAST AFR, MED. J . (NIGERIA). 1979. 56/7 (351-354).

20. -

LLOYD D.A.; Massive hepatobiliary a s c a r i s i s i n childhood. BR.J.


SURG. (ENGLAND). 1981, 68/7

21. -

(468-473).

Ihekwaba F.N.; I n t e s t i n a l a s c a r i a s i s and the acute abdomen i n


the t r o p i c s J.R. C o l l SURG.EDINBURGH (SCOTLAND) 1980 25/6 (452456)'

?2.-

Raj'asekaratn S.
Ascaris Pneumona. (Report o f a case) ANTISEPTIC (INDIA) 1980
77/2

23. -

(103-108).

Programa y Manual de e j e r c i c i o s de ECOLOGIA HUMANA de l a UNAM.


1972. Pg. 165 - 167.

24. -

Ellman B,A.; Wynne J.M.; Freeman A, I n t e s t i n a l ascariasis:New


P l a i n f i l m features. AM. J . ROENTGENOL. (U.S.A.),1980. 135/1
(37 - 42).

25. -

Carrera P.A.,Barbeito A.J,;Tess C.G.; Avances en el t r a t a miento de l a s p a r a s i t o s i s intestinales.MEX. EDITORLABORATORIOS COLUMBIA S.A. 1979. 24-25, 48-49, 52-54, 64-76, 81-83.

26. -

Goth. A.; Farmacologa Mdica; 8a. Edicin,Espaa; Ediciones


DOYMA.S.A.; 1979. Pg. 625. 630-633.

27. r

Meyers F.H., Jawetz E.; G o l f i e n A; Manual de Farmacologa Cln i c a ; Mxico; E d i t o r i a l El manual moderno,S.A.; 1977, Pg.4-5,
720,726, 732-733, 736, 740r>742, 749-751.

28.,-

Goodman L.S.; Gilman A., Bases Farmacolgicas de l a Teraputica; 3a. Edicin. E d i t o r i a l INTERAMERICANA ; Mexj 1974; PSg.
882,884, 890,891, 694 896.
r

29. -

Guevara G.L.; Del Muro D.R.;

P a r a s i t o s i s Intestinales nids f r e -

cuentes en Mxico; Medicina de primer contacto. Pg. 4.


30. -

Sinniah B,; Sinniah D; The anthelmintic a f f e c t s of pyrantel pa_


moate, Oxantel pyrantel pamoate, levamisole and mebendazole in
T

the tratment of i n t e s t i n a l nematodes; ANN.TROP.MED. PARASITOL.


(ENGLAND) 1981, 75/3
31. -

(315-321).

Tomas H.; The e f f i c a c y o f amidantel, a new anthelmintic, on

hookworms and ascarids i n dogs.} TROPENMED. PARASITOL (GERMANY


WEST). 1979 . 30/3 (404.408).

32. -

Margono S.S.; Mahfudin H.; Rasidi R, Rasad R.;

Cxantei-

Pyrantel pafnoate f o r the treatment of s o i l transir.!tted helminths.


SOYTHEAST ASIAN J. TROP. MED. PUBLIC HEALTH (THAILAND) 1980 11/3. (384-386).
33. -

Modesto G.G.; Ramrez G.J.L,;Estado actual de l a terapia


de l a s diarreas i n f e c c i o s a s ; Atencin Mdica; No,7.1978.
Pag. 47-48, 53-56.

34. -

Hidratacin o r a l . Informacin teraputica. Boletn.Editor H. Zalcevo.II

35. -

No. 8 Agosto 80

29-30.

Carrada B.T. Epidemiologa de l a s parasitsis i n t e s t i n a les en Mxico. MEDICINA AL DIA. IMSS. 62. 1979.

S-ar putea să vă placă și