Sunteți pe pagina 1din 16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

Usurioscadastrados
Usurio
Senha
ok
Esqueceusuasenha?

Usurioscadastrados Cadastrese
QUEMSOMOS

PUBLICAES

CARTOGRAFIAS

LEIS

PARTICIPE

Captulo12de32
ok
Pginainicial>Livros>EstudosdeArbitragemMediaoeNegociaoVol.2>Segundaparte:Artigosdosprofessores
>
EstudosdeArbitragemMediaoeNegociaoVol.2

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:
apontamentossobreaautocomposionodireito
processual
AndrGommadeAzevedo
1.Introduo2.ProposiesFuncionaisdaJurisdioeOrientaesInstrumentalistasdoSistemaProcessual3.
PerspectivasAutocompositivasdoDireitoProcessual4.OSistemaPluriprocessualeasnovasatribuiesdoMagistrado
5.Concluso6.Bibliografia
1.Introduo
Odireitoprocessual,nasuavocaopreponderantedeservircomoinstrumentoparaaefetivarealizaodedireitos
materiai[1],organizase,segundoaprocessualsticaatual,emtornodetrsformasderesoluodeconflitos:autotutela
(ouautodefesa),autocomposioeheterocomposio.Naturalmente,comoserindicadooportunamente,existemoutras
vocaesouorientaesaxiolgicasdodireitoprocessual.Todavia,enquantoordenamentonormativo,odireito
processualvoltasepredominantementeanlisedeinstrumentosdosistemaprocessualparaacomposiodeconflitos,
divididosnastrsformasacimadescritas,visandoconcretizaodajustia.
Aautotutela,consideradacomoamaisprimitivadestastrsformasnamedidaemquesesupequeestemeiotenha
precedidoasdemaisporestasrequereremestruturasestataismaisevoludas[2],traduzaimposio,pelaviolnciamoral
(visrelativa)oufsica(visabsoluta),deumavontadesobreoutra,vencendoaresistnciadoadversrio.Como
caractersticasfundamentaisdaautotutelaapontaseaausnciadeumterceirocompoderdedecisovinculativaea
imposiodavontadedeumaparteoutra[3].Nombitopenal,citamsecomoexemplosclssicosalegtimadefesaeo
estadodenecessidade(autotutelalegtima)bemcomoocrimedeexerccioarbitrriodasprpriasrazesprevistonos
arts.345e346doCdigoPenal[4](autotutelailegtima).Dentreoutrosexemplosdeautotutelanodireitoprivadocitam
sefreqentementeodesforoimediato[5]eopenhorlegal[6].
Aautocomposio,porsuavez,apresentasecomoaformadesoluo,resoluooudecisodolitgiodecorrentedeobra
dosprprioslitigantessemintervenovinculativadeterceiro[7].Assim,namedidaemqueaspartesconseguem
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

1/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

encontrarumaformadeadequaodosinteressesoriginalmentecontrapostostemseporresolvidooconflito.
Originalmente[8],entendiasequesomentepoderiaocorreraautocomposiosehouvessealgumsacrifcioouconcesso
poruma(e.g.desistnciaousubmisso)ouporambasaspartes(e.g.transao).Atualmente,entendesequeaspartes
podem,emdecorrnciadeumaeficienteestruturatransacionaladotada,encontrarsoluesquesatisfaamintegralmente
seusinteresses,semquehajasacrifcioouconcessoporqualquerumadaspartes[9].Apontasecomocaractersticas
fundamentaisdaautocomposioaausnciadeumterceirocompoderdedecisovinculativaeaacomodaodas
pretensesdaspartesdecorrentedeumajustevoluntrioentreestas.Caberessaltarqueaautocomposiopodeserdireta
oubipolar(e.g.negociao),quandoasprpriaspartesconseguemresolverospontosemrelaoaosquaisestava
controvertendo,ouassistida,tambmdenominadadeindireta[10]outriangular(e.g.mediaoouconciliao[11]),
quandoaspartessoestimuladasporumterceiro,neutroaoconflito,paraassimcomporemadisputa.
Jaheterocomposioreportaseaumaformadesoluodeconflitosdecorrentedaimposiodeumadecisodeum
terceiro,qualaspartesencontramsevinculadas.
Assim,emsituaesemqueaspartesnoconseguem(ounopodemporsetratardedemandarelativaadireitono
transacionvel)dirimirsuasprpriaslides,umterceiro,neutroaoconflito,indicadoparacomporacontrovrsia.
Tradicionalmentesoindicadosoprocessojudicialeaarbitragemcomoexemplosprincipaisdemeios
heterocompositivosdesoluodeconflitos[12]sendoaquelareferidacomoheterocomposiopblicaouestataleesta
comoheterocomposioprivada.Comocaractersticasfundamentaisdaheterocomposio,queseroexploradascom
maisdetalhesnoitemIIIabaixo,apresentamseapresenadeumterceirocompoderdedecisovinculativa,alide,a
substitutividadeeadefinitividade.
Asformasacimadescritassoosinstrumentosporintermdiodosquaisoordenamentojurdicoprocessualsemostra
efetivo.Naturalmente,aplicamseaessasformasderesoluodedisputastodososprincpiosprocessuaisconstitucionais
(e.g.oprincpiododevidoprocessolegal,daisonomia,docontraditrio,daampladefesa,dojuiznatural,dapublicidade
dosatosprocessuais,damotivaodasdecises,doduplograudejurisdioeproibiodaprovailcita)quecompe
nossoordenamentojurdicoprocessual.Istoporqueprincpiosso,pordefinio,mandamentosnuclearesdeumsistema,
verdadeirosalicercesdele,disposiesfundamentaisqueseirradiamsobrediferentesnormas,compondolhesoespritoe
servindodecritrioparaasuaexatacompreensoeinteligncia,exatamentepordefiniralgicaearacionalidadedo
sistemanormativo,noquelheconfereatnicaelhedsentidoharmnicooconhecimentodosprincpiosquepreside
aintelecodasdiferentespartescomponentesdotodounitrioquehpornomesistemajurdicopositivo[13].Assim,
definindoprincpioscomoenunciadoslgicosadmitidoscomocondiooubasedevalidadedasdemaisasseresque
compemdadocampodosaber[14]podeseafirmarqueestesprincpios,juntos,formamocontedoaxiolgicodo
ordenamentojurdicoprocessual,sendoaplicveis,portanto,atodasasformasdecomposiodedisputasacima
examinadas.
Poderseiaafirmarqueautotutelaeautocomposionoseaplicariamospreceitosprocessuaisconstitucionaisna
medidaemqueestes,emsuamaioria,servemteleologicamenteparagarantirumadecisojustaporpartedoterceiro
imparcial.Poroutrolado,cumpreregistrarqueasnormasconstitucionais,emespecialquandosetraduzememprincpios
gerais,possuemumcarterdecomandofundamentaleprogramticoqueidentificaumaordempolticasocialeseu
processoderealizao[15].Assim,emsituaesexcepcionais,permiteseodiferimentodocontraditrio(e.g.emdebate
judicialposterioraosfatostratadospelaautotutela)paraaefetivarealizaodajustiaaindaqueestasejafeitadeforma
privada.Ouseja,emsituaesexcepcionaisreguladaspeloEstado,quandosepermiteaoenteprivadofazerjustiacom
seuprpriopoder(e.g.legtimadefesa)haversempreapossibilidadedereexamepelodevidorgoestatalassegurando
portantooexamedelegitimidadedetalmedida,feitosobticadosprincpiosprocessuaisacimaindicados.
2.ProposiesFuncionaisdaJurisdioeOrientaesInstrumentalistasdoSistemaProcessual
EmboraoDireitoProcessualguardentimarelaocomsuaorientaoaxiolgicadeservircomoummecanismode
resoluodelitgios,hdiversasnovasorientaesecorrentesapresentandonovasfunes,modeloseescoposque
devemseratingidosporumordenamentojurdicoprocessual.Ultrapassadasafaseimanentista(ouprivatista)eafase
autonomista,quandoosdebatesdoutrinriosorbitavamemtornodetemasdentreosquaisdestacamseassuaspremissas
metodolgicas,adefiniodoobjetoeaconceituaodeseusinstitutos,atualmentediscutesecommaisfreqncia,sob
oprismadeontolgico,aorientaoteleolgicadesistemasprocessuaismodernoseefetivos[16].
HistoricamenteoDireitoProcessualeravoltadopredominantemente(ouatmesmoexclusivamente)composiode
litgios.Aindarestandoevidentequeanoodeprocessoontologicamentefinalsticaouteleolgicoporqueoprocesso
sseaplicapeloseufim[17],atmeadosdosculoXXpreocupavasemaiscomacompreensoeconceituaodosseus
institutosdoquecomaprpriadefiniodequaissoosfinsdoprocesso.
NicetoAlcalZamorraYCastillo,umdosprimeirosprocessualistasasevoltaraosfinseslimitaesdoprocesso
sustenta,nasuaobrade1947,Proceso,AutocomposicinyAutodefensa,queoprocessosatisfazumaduplafinalidade
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

2/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

quechamaderepressivaepreventiva.Segundoesseautor,afunorepressivasecaracterizapelaorientao
restauraodoordenamentojurdicoalteradopelolitgio,enquantoafinalidadepreventivasevoltariaparaevitarquese
perturbeaordempblicaemrazodaautotutela.Emoutraspalavras,oprocessoservedeumladoaointeresseindividual
especfico,quesevinculaacadaumdoslitgiosqueresolve(finalidaderepressiva)e,poroutrolado,aointeressesociale
geral,queestendidoaquantoslitgiospossamsersubmetidosajurisdioestatal(finalidadepreventiva)[18].
ZamoraYCastilloapresenta,nestamesmaobra,trsmissestranscendentaisdosistemaprocessual:ajurdica,segundoa
qualosistemaprocessualservecomoinstrumentoparaarealizaododireitoobjetivoemcasodelitgioapoltica,
voltadarealizaodegarantiasdejustiaeliberdadedecorrentesdasestruturasinstitucionaisdoEstadoeasocial,
voltadacontribuioparaaconvivnciapacficadosjurisdicionados[19].
Noanode1987,CndidoDinamarcoexplorouemmaisdetalhesessastrsmissestranscendentais,denominadasnoseu
livroAInstrumentalidadedoProcessodeescoposdajurisdio,indicandoque"poucoacrescentaaoconhecimentodo
processoausualafirmaodequeeleuminstrumento,enquantonoacompanhadadaindicaodosobjetivosaserem
alcanadosmedianteoseuemprego.Todoinstrumento,comotal,meioetodomeiostaleselegitimaemfuno
dosfinsaquesedestina.Oraciocnioteolgicohdeincluirento,necessariamente,afixaodosescoposdoprocesso,
ouseja,dospropsitosnorteadoresdasuainstituioedascondutasdosagentesestataisqueoutilizam(...)fixaros
escoposdoprocessoequivale,ainda,arevelarograudesuautilidade[20]."
InspiradoemZamoraYCastillo,CndidoDinamarcofixouinicialmenteosescoposdosistemaprocessualemtrs
categorias:sociais,polticosejurdicos.Osescopossociaisvoltamsepredominantementerealizaoefetivada
pacificaosocialesperadadeumordenamentojurdicodirecionamse,portanto,aeliminarconflitosmediante
critriosjustos.Outraorientaodoescoposocialaeducaocomomissoqueoexercciocontinuadoeeficienteda
jurisdiodevecumprirperanteasociedadenamedidaemqueconscientizaosseusintegrantesacercadeseusdireitose
obrigaes.Segundoesseautor,"aeducaoatravsdoadequadoexercciodajurisdioassim,portanto,umescopo
instrumentaldoprocesso,ouseja,umobjetivoaserconseguidocomafinalidadedechamaraprpriapopulaoatrazer
assuasinsatisfaesaseremremediadasemjuzo.
Oescopoltimocontinuasendoapacificaosocial,que,namedidaemqueobtidosbonsnveisdeconfiananoseioda
populao,tornasemaisfcildesertambmlevadaanveissatisfatrios[21]."
Osescopospolticosrelacionamsepredominantementecomafunodoordenamentojurdicoprocessualdeinfluenciar
politicamenteasrelaesdoEstadocomocidado.SoindicadosporDinamarco,fundamentalmente,trsaspectos:i)
afirmaracapacidadeestataldedecidirimperativamente(jurisdiopoder),semaqualoEstadonosesustentarianem
teriacomoalcanarosfinsaquesepropeequeolegitimamii)concretizarovalorliberdade,restringindooexerccio
dopoderlimitadordoEstadoeassegurandoadignidadedocidadoemrelaoaoqualaqueleexerceseupoderiii)
asseguraraparticipaodoscidadosnadeterminaodosdestinosaosquaisoEstadosedirige.
Porsuavez,osescoposjurdicosvoltamsefundamentalmenterealizaododireitomaterial,quesomenteganha
efetividadecomumordenamentojurdicoprocessualeficienteapontoderealizlo.Emsnteseapertada,podese
afirmarqueosescoposjurdicosseorientam,portanto,atuaodavontadeconcretadalei.
Comaintroduo,nosmodernossistemasprocessuais,deoutrosinstrumentosparaacomposiodeconflitos[22](e.g.
mediao)lentamentesurgemnovosescoposdecorrentesdeoutrasexpectativasquantoaumordenamentomaisatuantee
eficientecapazdeprojetardistintosvaloresperanteasociedade.Nessalinha,osprofessoresRobertBaruchBushe
JosephFolgernolivroThePromiseofMediation:RespondingtoConflictThroughEmpowermentandRecognition[23],
sustentamquedevemserconsideradosaindacomoobjetivosdamediaoe,indiretamente,deumsistemaprocessual,a
capacitao(ouempoderamento)daspartes(e.g.educaosobretcnicasdenegociao)paraqueestaspossam,cadavez
mais,porsimesmascomporpartedeseusfuturosconflitoseoreconhecimentomtuodeinteressesesentimentos
visandoumaaproximaorealdasparteseconseqentehumanizaodoconflitodecorrentedaempatia.Estacorrente,
iniciada,jem1994,porBaruchBusheFolger,costumaserreferidacomotransformadora(oumediaotransformadora)
[24].
Caberessaltarque,segundoBaruchBush,esseescopodeempoderamento(oucapacitao)encontradoespecialmente
eminstrumentosautocompositivos,nosquaisaparticipaodeumterceironeutroaoconflitonodecorrerdoprocesso
direcionacadaparteparaquetomeconscinciadosseusinteresses,sentimentos,necessidades,desejosevalores,epara
quecadaumvenhaaentendercomoeporquealgumasdassoluesventiladassatisfazemounoassuasnecessidades.
Nessalinha,estandoausentesaconscientizaoouacompreensodessesvalores,aspartesestaromenosdispostase
aptasacriarsoluesouasugerirpropostas.Ademais,aoinstruiraspartessobreamelhormaneiradesecomunicar,de
examinarasquestescontrovertidasedenegociarcomaoutraparte,oterceironeutroaoconflitoestcapacitando
(empowering)aspartes,habilitandoasalidaremnosomentecomesseconflito,mastambmcomfuturascontrovrsias.
SegundoBaruchBush,oescopodavalidaoencontrasuafundamentaonanecessidadedequepartesemconflito
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

3/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

estejamconscientesdeseusprpriosinteresseserealidade,bemcomodasnecessidadeseperspectivasdapartecom
quemsedisputa.
InterpretandoesseposicionamentoluzdosenunciadosdeZamorraYCastilloeDinamarco,podeseafirmarque,dentre
osescopossociaisdeumsistemaprocessual,encontramsetambmasorientaesvoltadascompreensorecprocadas
partes(validao)eeducaoparacomposiodecontrovrsias(empoderamentooucapacitao).
Cumpreregistrarque,sobumadistintaperspectiva,ainserodessesnovosescopossociaisdentreaquelesj
apresentadosdepacificaosocialeeducaocvicarelativaadireitoseobrigaes,mostrasedecorrentedeuma
inclusodessesnovosinstrumentosderesoluodedisputasemnossoordenamentojurdicoprocessualenquantonova
tendnciadodireitoprocessual.
3.PerspectivasAutocompositivasdoDireitoProcessual
SustentaamodernaTeoriaGeraldoProcesso[25]queajurisdio,enquantofuno,podereatividadedoEstadopor
intermdiodaqualestesesubstituiaostitularesdosinteressesemconflitopara,imparcialmente,buscarapacificaode
determinadoconflitopormeiodecritriosjustosimpondoimperativamentedeterminadasdecises,caracterizada
basicamenteporquatropropriedadesfundamentais:i)aexistnciadeumalide,poisjustamenteacontraposiode
conflitosdeinteressesqueimpulsionaoEstadoasubstituiraspartesnasoluodadisputaii)rgosjurisdicionais
inertes(nemoiudexsineactore,neprocedatjudexexofficio)namedidaemqueaatividadeespontneadajurisdio
poderiasugeriraausnciadeimparcialidadenecessriaefetivacomposiodalideiii)adefinitividade,definidacomo
imutabilidadededecisestransitadasemjulgadodecorrentesdoPoderJudicirio,emrelaosquaisnocabemais
recursosououtrosmecanismosdedesconstituiodadeciso.Assim,sendoajurisdiofunoelementardoPoder
Judicirio,nocabe,emrazodadefinitividade,arevisodesuasdecisesporquaisqueroutrosrgose,finalmente,iv)
asubstitutividade,tidacomoaatribuiodoEstadodesubstituiravontadedaspartesenvolvidasnoconflitoeque
poderiamtertransacionadopara,quandoprovocado,definitivamentecomporalide.SegundoaprofessoraAdaPellegrini
Grinover,nocabe"anenhumadaspartesinteressadasdizerdefinitivamentesearazoestcomelaprpriaoucoma
outranempode,senoexcepcionalmente,quemtemumapretensoinvadiraesferajurdicaalheiaparasatisfazerse.A
nicaatividadeadmitidapelaleiquandosurgeoconflito(...)adoEstadoquesubstituiadaspartes.[26]"
Noqueconcernesubstitutividade,conceitoinicialmenteapresentadonoinciodosc.XXpeloprofessorGiuseppe
Chiovenda,caberegistrarque,segundoesteautoritaliano,"aatividadejurisdicionalsempreumaatividadede
substituio(...)asubstituiodeumaatividadepblicaaumaatividadealheia.Operaseessasubstituiopordois
modoscorrespondentesaosdoisestgiosdoprocessocognioeexecuo.a)Nacognio,ajurisdio,consistena
substituiodefinitivaeobrigatriadaatividadeintelectivadojuizatividadeintelectiva,nosdaspartes,masde
todososcidados,noafirmarexistenteounoexistenteumavontadeconcretadeleiconcernentespartes.
Peloslbiosdojuizavontadeconcretadeleiseafirmataleatuacomoseissoacontecesseporforasuaprpria,
automaticamente(...)Nasentena,ojuizsubstituiparasempreatodosnoafirmarexistenteumaobrigaodepagar,de
dar,defazerounofazernoafirmarexistenteodireitoseparaopessoalouresoluodumcontrato,ouquealei
querumapunio(...)b)ajurisdioconsistenasubstituio,pelaatividadematerialdosrgosdoEstado,daatividade
devida,sejaqueaatividadepblicatenhaporfimconstrangeroobrigadoaagir,sejaqueviseaoresultadodaatividade.
Emqualquercaso,portanto,umaatividadepblicaexercidaemlugardeoutrem[27]".
Chiovendasustentaaindaqueajurisdioumaatividadesecundria[28],definindoa,portanto,comopoderestatal
atribudoaumadeterminadaautoridadeparaaplicaranormaaofatoconcreto,visandoacomposiodelidesemrazo
dainexistnciadessaresoluodecontrovrsiatersidoalcanadaespontaneamentepelaspartes.Caberegistrarque,sob
estatica,odeverprincipalouprimrioderesoluodeconflitoconsideradocomosendodasprpriaspartes
devendooEstadointervirtosomentequantoaspartesnosobemsucedidasnestaatividade.
Sendoestafunode"compositororiginriodedisputas"atribudoaocidadojnofinaldosculoXIX,processualistas
buscaramentoestimularaautocomposio.UmexemploclssicodessatentativafoiaLeideConciliaoItalianade16
dejunhode1892.Dospoucosregistrosencontradosacercadestanorma,notasequeseesperavadoconciliadoruma
condutaadequadaparaqueaspartespudessem,emdecorrnciadesuaatuao,comporacontrovrsia,contudoem
momentoalgumtratavadetcnicasoumesmofasesdaconciliao.Abandonadosaumacondutaprofissional
exclusivamenteintuitiva,osconciliadoresmuitasvezesnoconseguiamauxiliarnaresoluodadisputa,fazendocom
queaprpriaLeideConciliaoeoutrosdispositivosreferentesameiosautocompositivosnoCdigodeProcessoCivil
Italianoperdessemgrandepartedesuaeficcia.Noqueconcernetcnicadeconciliao,imaginavasenesteperodo
que,quantomaiorautoridadetivesseoconciliador(e.g.juiz),maioresseriamasprobabilidadesdecomposiodo
conflito.
Nesseperodo,quandodiversosinstitutosdoDireitoProcessualaindaestavamsendoformados,entendiase
equivocadamente,emvirtudedeinflunciasdaprticadoprocessoitalianonaIdadeMdia[29]queaconciliaoseria
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

4/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

umaformadejurisdiovoluntria.Naqueletempo,denominavaseiurisdictiovoluntariaocomplexodeatosqueos
rgosjudiciaisrealizavamemfacedeumnicointeressadoousobacordodevriosinteressados[30].Hoje,restabem
definidaajurisdiovoluntriacomoaadministraopblicadeinteressesprivados(e.g.separaojudicialconsensual),
sendoaconciliaodefinidacomoformaautocompositivaderesoluodelitgios.
ExplicaseassimacorrentedoinciodosculoXXdirigidaporBaumbach[31]voltadatransformaodetodoprocesso
civilem"jurisdiovoluntria".Defato,oquesepretendeufoi,demodopoucohabilidoso,estimularautilizaoda
autocomposiodentrodossistemasprocessuaisvigentesdemodoaefetivamentecaracterizarajurisdiocomo
atividadesecundriaeaautocomposiocomoatividadeprimria(meioprincipalderesoluesdeconflitos).Cabe
mencionarque,nessemesmoperodo,muitosprocessualistasrenomados,comoZamorraYCastillo,Goldschmidt,
Chiovenda,dentreoutros,consideravamaconciliaocomomecanismomuitoeficientederesoluodedisputas[32]e
merecedordeincentivossejamestesdoutrinriosoulegislativos.
Naturalmente,adesarrazoadaidiadeBaumbachdeextinodoprocessofoiabandonadaapsoartigodeprofessor
PieroCalamandrei[33]noqualseindicou,dentreoutrosargumentos,queaeliminaodaatividadejurisdicional
contenciosaporoutradecunhoadministrativoequivaleriaaumapseudojurisdiovoluntria,rebaixandoomagistradoa
umacondioburocrticadepoderesampliados.NoentendimentodeZamorraYCastillo,segundoestapropostade
Baumbach,extinguirseiaaaoparasubstitulaaumamerafaculdadededenunciarumlitgioanteaonipotente
autoridadejudicial[34],oqueseguramentesatisfariainteressesdoregimetotalitrionazifascistaaoqualoalemoAdolf
vonBaumbachpertenciaeapoiava.
Assim,restouestabelecidodesdeentoqueajurisdio,enquantoatuaodoEstadoemsubstituiovontadedas
partes,nopodeserafastada,sobpenadealteraremsesignificativamenteasestruturasdeumEstadodemocrticode
direitooqueporsuavezafastariaaprprialegitimidadedessesmeiosautocompositivos,namedidaemqueaspartes
nocomporiamseusconflitosespontaneamenteesimapscoagidosporumterceiro.
Doexposto,merecemregistro,aindaquecomreparos,osdiversosensaiosetentativasdeimplementarmecanismos
autocompositivosdentrodesistemasprocessuaisnasegundametadedosculoXIXenaprimeirametadedosculoXX.
Noh,contudo,quaisquerregistrosfidedignosdebomxitodessesensaiosetentativas.
Defato,hindicaesdeque,quandoaautocomposioimposta,hperdadesualegitimidade,namedidaemqueas
partesmuitasvezesnosoestimuladasacomporemseusconflitosesimcoagidasatanto.Emrelaoaessaconduta,
tambmdenominadadepseudoautocomposio[35],muitoseescreveuparacriticla,conformeindicadoacimaquando
sediscutiuapropostadeBaumbach.
Notase,portanto,queatnuedistinoentreaimposiodemeiosautocompositivoseoestmulodessesmeiosno
ocorreudevidamente,produzindocomoresultadoainversodospredicamentosderesoluodedisputas,transformando
ajurisdioemmeioprincipaleaautocomposiocomomeiosecundrio,namedidaemqueosprocessualistas
orientadoresdosprincipaissistemasprocessuaispraticamentedesistiramdaautocomposio.Lamentavelmente,foiisso
queocorreuemmeadosdosculoXX,quandoafastaramseamaiorpartedessastentativasdeestimulara
autocomposioemvirtudedafaltaderesultadoscomprobatriosdesuaefetividadenoordenamentojurdicoprocessual.
Assim,comojregistradoemoutraoportunidade[36],pelomotivoacimaindicado,naevoluodoDireitoPbliconos
pasesdeorientaoromanogermnicae,principalmente,nodesenvolvimentodeseussistemasprocessuais,houve,
nesseperodo,umfortalecimentodoEstadonasuafunodepacificaodeconflitos,apontodepraticamenteseexcluir
ocidado,desacompanhadodoauxliodeinstrumentosestatais,doprocessoderesoluodesuasprprias
controvrsias[37].
Essaquaseabsolutaexclusividadeestatal[38]doexercciodepacificaosocial,porumlado,freqentementemostrase
necessria,namedidaemqueaautotutelapodeprejudicarodesenvolvimentosocial(e.g.ocrimedeexerccioarbitrrio
dasprpriasrazesprevistonoart.345doCdigoPenal).Poroutrolado,aprpriaautocomposio,quejtidacomo
ummeiomuitoeficientedecomposiodecontrovrsiasdesdeosculoXIX,novinhasendoespecialmenteestimulada
peloEstado.Atmeadosdadcadade1970,aconciliaooumediao[39],comoseuconjuntodetcnicaseprincpios,
erapraticamentedesconhecida.
Seguindotendnciadirecionadaaefetivaroacessojustia,osprofessoresdaUniversidadedeStanford,nosEstados
Unidos,BryantGartheMauroCappelletti[40]registraram,em1978,"inquietaesdemuitosjuristas,socilogos,
antroplogos,economistas,cientistaspolticos,epsiclogos[41]",entreoutros,queconclamavamalteraesnosistema
paraseprovero"acessoJustia",definidoporessesautorescomoumaexpressoparaquesejamdeterminadas"duas
finalidadesbsicasdosistemajurdicoosistemapeloqualaspessoaspodemreivindicarseusdireitose/ouresolverseus
litgiossobosauspciosdoEstado[42]".
Buscaramse,ento,novos(eeficientes)mecanismosderesoluodelitgios,algunsdessesautocompositivoscomoa
mediao,oquedentrodocontextoevolutivodossistemasprocessuaisatentoexistentesdeveriamserdesenvolvidos
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

5/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

exclusivamentepeloEstadoeno"sobosauspciosdoEstado".Apartirdessemomentopassousearediscutir
instrumentos(e.g.conciliao)jexistentesemsistemasprocessuaiseuropeus,contudorelegadosaoostracismoem
funodesuareduzidaeficcianoantigocontinente.
Podeseafirmar,inclusiveque,emrazodessaobradeGartheCappelletti,humarevitalizaodajurisdioenquanto
atividadesecundrianamedidaemquesepassounovamenteaseestimularaatividadeprimriaorientadaprincipalmente
pelaautocomposio[43].Metodologicamente,essesautoresnosefixaramexclusivamenteemestruturaspuramente
tericas.Emrazodeconstataesempricas,foiseparadoumcaptulodorelatrioacercadaproblemticadeacesso
justia[44]para"assoluesprticasparaosproblemasdeacessojustia".Constatouse,emrazodessapesquisade
campo,que,emespecialnosEstadosUnidos,ainsatisfaoacercadoselevadoscustosdesoluodeconflitospelo
Estado,decorrente,inclusive,doselevadosvaloresdehonorriosadvocatcios,impulsionoucomunidadesaorganizarem
formasalternativasdecomposiodeconflitos[45].Umexemplocaractersticodautilizaodessesinstrumentoscomo
alternativasatuaoEstatalfoiaimplantaodemediaoporlderescomunitrios[46]nosEstadosUnidosnoincio
dadcadade1970[47].Explicase,porestemotivo,autilizaodaexpressoRADs(ResoluesAlternativasde
Disputas),umatraduodotermoADRs(AlternativeDisputeResolution),parasefazerrefernciaainstrumentosde
composiodeconflitoscomoamediaoeaarbitragem.Comovistoacima,defato,sobaticadasubstitutividadede
jurisdio,omtododenominadoalternativodeveriaseroprocessojudicialcontenciosodoqualresultaajurisdio,e
noessesnovosinstrumentoscomoamediaoouaarbitragem,porserem,segundoChiovenda[48],atividades
primrias.
Cumpreressaltarqueosucessodessasiniciativasautocompositivasparalelasaosistemaprocessualnorteamericanodeu
seemfunododesenvolvimentodepesquisasaplicadasevoltadasaassegurarmaiorefetividadeaessesprocessos.
Exemplificativamente,desenvolveramsenocampodapsicologiacognitivaumasriedeprojetosvoltados
compreensodomodoporintermdiodoqualaspartespercebemarealidadequandoencontramseemconflito[49].No
campodamatemticaaplicadadesenvolveramseestudosemaplicaodealgoritmos[50]paraaresoluode
disputas[51].Nocampodaeconomia,passaramseaaplicarconceitoscomoTeoriadosJogoseEquilbriodeNashque,
quandoaplicadosresoluodedisputas,sugerempossibilidadesparaquepartesconsigamalcanaracordossemque
hajanecessariamenteasubmissoainteressesdeoutremouaconcessomtua[52].Notase,portanto,oabandonoda
prticaintuitivadaconciliaoemfavordeumatcnicaespecficadesenvolvidaparaessesnovosinstrumentos[53].
Defato,estes"novosinstrumentos"autocompositivos,comaaplicaodessametodologiaespecfica,devemser
consideradosatualmentecomonovosprocessos,poiscadaumdestespassouaconsistiremumconjuntodeatos
coordenadoslgicaecronologicamenteparaacomposiodeumconflito.ZamorraYCastillo,emseulivrode1947,j
falavadaprocessualizaodeoutrasformasdecomposiodeconflitos.Oexemplo,aindaqueumaexceo,utilizado
poresseautorfoiaprocessualizaodaautotutelaemsituaescomoosduelosouguerrasnasquaishuma
regulamentaolgicaecronolgica[54].
Seguindoestemesmofundamento,namedidaemqueaconciliaoouamediaopassouasertratadaemrazodesua
tcnica[55]comoumconjuntodaatoscoordenadoslgicaecronologicamentevisandoatingirescoposprestabelecidos,
possuindofasesepressupondoarealizaodaprticadedeterminadosatosparaseatingirem,comlegitimidade,fins
esperados,esteinstrumentodeveserconsideradoumprocesso.ApesardeoprofessorFrancescoCarnelutti,queprimeiro
cunhouotermoautocomposio[56],definiraconciliaocomoequivalentejurisdicionalenocomoprocesso,istose
demfunodaprpriamaneiraintuitivapelaqualseconduziaaconciliaopocadaconceituaodessesinstitutos.
Podeseafirmar,emfunodaprpriadefinio[57]desseprocessualistadoquevemaserumprocesso[58]que,
considerandoaformaprocedimentalizadadaconciliaomoderna,esteautorprovavelmentetambmaclassificariacomo
umprocesso.Damesmaforma,ZamorraYCastillo[59]entendiaqueaconciliaoeamediaonopoderiamser
consideradosprocessosemfunodaausnciadeumregramentolgico.Naturalmente,comojseindicouacima,
atualmenteseentendeexistenteeatnecessrioparasualegitimaoaconduodaconciliaosegundoprocedimentos
prprios.
Cumpreindicarqueseadotarmosdefiniesmaismodernasdoprocesso,comoadeCndidoDinamarco,segundooqual
esteseria"asntesedoprocedimentoanimadopelarelaojurdicaerealizadoemcontraditrio:porqueossujeitostm
poderes,deveres,nusefaculdades(relaojurdica),praticamatosquesesucedem(contraditrio)evodandovidaao
procedimento"[60],aconciliaoenquantoconjuntodeatoscoordenadoslgicaecronologicamenteparaacomposio
deumconflitoseriaaquintessnciadocontraditriosendoexercidosobumrito,pois,comovistoacima,umdosescopos
damediaoexatamenteamelhoriadacomunicaoentreaspartesparaqueestaspossammelhorentenderumaaoutra
emelhorsefazeremcompreendidas.
Caberegistrarque,sendoamediaoumprocessocaracterizadopelaflexibilidadeprocedimental,aindasedivergesobre
seuprocedimento.OamericanoJohnW.Cooley,juizfederalaposentadoeprofessordasFaculdadesdeDireitoda
UniversidadedeLoyolaedaUniversidadeNorthwestern,divideoprocessodemediaoemoitofases:i)iniciao,
momentonoqualaspartessubmetemadisputaaumaorganizaopblicaouprivadaouaumterceironeutroemrelao
aoconflito,paraquesejacompostaii)preparao,fasenaqualosadvogadossepreparamparaoprocesso,coletandoum
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

6/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

conjuntodeinformaes,taiscomoosinteressesdeseusclientes,questesfticasepontoscontroversosiii)sesso
inicialouapresentao,momentonoqualomediadorexplicaanaturezaeformatodoprocessodemediaoaos
advogadosepartesiv)declaraodoproblema,quandoaspartes,porjestaremdebatendoacercadadisputa
abertamente,delimitamospontoscontroversosquedeveroserobjetodeacordov)esclarecimentodoproblema,fasena
qualomediadorisolaasquestesgenuinamentebsicasemdisputabuscandomelhorrelacionarosinteressesdaspartes
comasquestesapresentadasvi)geraoeavaliaodealternativas,momentonoqualomediadorestimulaaspartese
advogadosadesenvolverpossveissoluesparaacontrovrsiavii)seleodealternativas,estgionoqualaspartes,
diantedasdiversaspossibilidadesdesenvolvidasnafaseanterior,decidemquantoasoluoviii)acordo,momentono
qualomediadoresclareceostermosdoacordoaquetiveremchegadoasparteseauxilianaelaboraodotermode
transao[61].
Valemencionarqueaarbitragemjtemsidoconsideradahalgumtempocomoprocesso[62],muitoemfunodos
procedimentosarbitraisinseridos,comoregra,emregulamentosdasdiversascmarasdearbitragem.
Exemplificativamente,citemseosprocedimentosdaAssociaoAmericanadeArbitragem[63],daCorteInternacional
deArbitragemdaCmaradeComrcioInternacional[64]edaCmaradeArbitragemdeMinasGerais[65],quedevem
ser,ontologicamente,consideradoscomoritos.Cabeindicarquealgumasdessasinstituiesapresentamtambm
modelosdeprocedimentosparaamediao[66].
4.Dosistemapluriprocessualeasnovasatribuiesdomagistrado
Podeseafirmar,portanto,queordenamentosjurdicoprocessuaismodernossocompostos,atualmente,devrios
processosdistintos.Esseespectrodeprocessos(e.g.processojudicial,arbitragem,mediaodentreoutros),formaum
mecanismoquedenominamossistemapluriprocessual.Comopluriprocessualismo,buscaseumordenamentojurdico
processualnoqualascaractersticasintrnsecasdecadaprocessosoutilizadasparasereduziremasineficincias
inerentesaosmecanismosdesoluodedisputas,namedidaemqueseescolheumprocessoquepermitaenderearda
melhormaneirapossvelasoluodadisputanocasoconcreto.
ZamorraYCastillosustentavaqueoprocessorende,comfreqncia,muitomenosdoquedeveriaem"funodos
defeitosprocedimentais,resultamuitasvezeslentoecustoso,fazendocomqueaspartesquandopossvel,oabandone"
[67].Nessamesmalinha,buscasecomplementarosistemaprocessual,quehpoucosanosaindaeracomposto
principalmentecomoprocessojudicialeatrofiadasformasautocompositivascomeficientesprocessosauxiliaressejam
estesautocompositivos(e.g.mediao)ouheterocompositivos(e.g.arbitragem).Ressaltesequetodosessesprocessos
integramhojeosistema(pluri)processual.
Nessacomplementariedade,soconsideradasascaractersticasintrnsecasouaspectosrelativosaessesprocessosna
escolhadoinstrumentoderesoluodedisputa(v.g.custofinanceiro,celeridade,sigilo,manutenoderelacionamentos,
flexibilidadeprocedimental,exeqibilidadedasoluo,custosemocionaisnacomposiodadisputa,adimplemento
espontneodoresultadoerecorribilidade).Assim,havendoumadisputanaqualaspartessabemqueaindairose
relacionarumacomaoutranofuturo(e.g.disputaentrevizinhos)emregrarecomendasealgumprocessoqueassegure
elevadosndicesdemanutenoderelacionamentos,comoamediao.Poroutrolado,seumadaspartestiverinteresse
deabrirumprecedenteouassegurargrandepublicidadeaumadeciso(e.g.disputarelativaadireitosindividuais
homogneosreferentesaconsumidores)recomendaseumprocessoquepromovaelevadarecorribilidade,necessriapara
acriaodeprecedenteemtribunalsuperior,equesejapoucosigiloso(e.g.processojudicial).Amodernadoutrina
registraqueessacaractersticadeafeioamentodoprocedimentospeculiaridadesdecadalitgiodecorredochamado
princpiodaadaptabilidade[68].
Emgrandeparte,essesprocessosjestosendoaplicadosportribunaiscomoformadeemprestarefetividadeaosistema.
Achamadainstitucionalizao[69]dessesinstrumentosiniciouseaindanofinaldadcadade1970,emrazodeuma
propostadoprofessorFrankSander[70]denominadaMultidoorCourthouse(FrumdeMltiplasPortas)[71].Esta
organizaojudiciriapropostapeloFrumdeMltiplasPortas(FMP)compesedeumpoderjudiciriocomoum
centroderesoluesdedisputas,comdistintosprocessos,baseadonapremissadequehvantagensedesvantagensde
cadaprocessoquedevemserconsideradasemfunodascaractersticasespecficasdecadaconflito.Assim,aoinvsde
existirapenasuma"porta"oprocessojudicialqueconduzsaladeaudincia,oFMPtratadeumamplosistemacom
vriosdistintostiposdeprocessoqueformamum"centrodejustia",organizadopelo
Estado,noqualaspartespodemserdirecionadasaoprocessoadequadoacadadisputa.Nessesentido,notasequeo
magistrado,almdafunojurisdicionalquelheatribudaassumetambmumafunogerencial[72],poisaindaquea
orientaoaopblicosejafeitaporumserventurio,aomagistradocabeafiscalizaoeacompanhamento[73]para
asseguraraefetivarealizaodosescopospretendidospeloordenamentojurdicoprocessual,ou,nomnimo,queos
auxiliares(e.g.mediadores)estejamatuandodentredoslimitesimpostospelosprincpiosprocessuais
constitucionalmenteprevistos.
Cabemencionartambmque,umadascaractersticasprincipaisdeumFrumdeMltiplasPortas(FMP)[74]consiste
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

7/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

emseuprocedimentoinicial:aoapresentarseperantedeterminadotribunal,apartepassaporumprocedimentode
triagemparaseverificarqualprocessoseriamaisrecomendvelparaoconflitoqueolevouaoPoderJudicirio.Em
algunssistemasprocessuais,oresultadochegaasercompulsrionopodendoapartedeixardeutilizaroprocesso
indicadopelotribunal[75].Naturalmente,noBrasilatendnciaadequeprevaleaavoluntariedadenaescolhade
processos,namedidaemqueaimposiodeumprocessodistintodaquelejudicialseguramenteseriatidacomo
inconstitucionalporviolaroprincpiodainafastabilidadedajurisdio.
DosdiversosexemplosjencontradosnoBrasil,merecemdestaqueporserembastanteilustrativosejteremobtido
excelentesresultadosoServiodeMediaoForensedoTribunaldeJustiadoDistritoFederaleTerritrioseoNcleo
deConciliaoPrviadoTribunaldeJustiadoEstadodaBahia.Essesdoisprojetos,claramentesepropeaserem
modelosderesoluodedisputaquepossamconfigurarcomocomplementosdaprestaojurisdicionalnaprimeira
instncia.
5.Concluso
Nodesenvolvimentodonossoordenamentojurdicoprocessual,asformasderesoluodeconflito(autotutela,
autocomposioeheterocomposio)tmsidoobjetodeconstantesalteraesvisandooaperfeioamentocontnuodo
sistema.Porpartedosmeiosautocompositivos,nofinaldosculoXIXjseincluamestmulostransao,inclusivepor
intermdiodeterceiros(juzesconciliadores)incumbidosdecatalisarasnegociaesentreaspartes.Pordesenvolverem
taisatividadesintuitivamente,namaisdasvezes,acabavampormoralmentecoagiraspartesaumaresoluoounose
alcanavaumacordo.Afaltadelegitimidadedessemeiointuitivodeconciliaoerapatente,namedidaemqueorao
conciliadoradiantavaposicionamentodomagistrado,mesmoantesdafaseinstrutriadoprocesso,aoindicarparaas
partesqueseacreditava(ouatmesmosabia)qualseriaadecisodojuiz,oraalienavamseaspartesquandoseindicava
quepontoslevadosporestesajuzonodeveriamserconsideradoscomseriedade(e.g.quandooconciliadorpedeou
sugerequeaparte'deixedisso').
Aoinvsdeumefetivoprocessoautocompositivo,muitasdessastentativasserepetiramnosculoXXeresultaram
novamenteemprocessospseudoheterocompositivos[76]despidosdequalquerlegitimidadepoiscolocavamjovens
conciliadorespara,emrazodafaltadetcnicaadequada,intuitivamenteadiantarposicionamentosdosmagistradosna
buscadeumndiceconsideradossatisfatriodeacordos.
Felizmente,este'conciliadorintuitivo'estlentamentesendotrocadoporum'conciliadorcapacitado'comtcnicase
metodologiasadequadas.Nessanovafasedaautocomposio,areformapropostanaobrasdeFrankSander[77],Mauro
CappellettieBryantGarth[78]referenteutilizaodeumsistemacompostoporvriosprocessosdistintos(e.g.
mediaoearbitragem),somentealcanou,nosordenamentosjurdicosestrangeiros,osresultadosesperadosemrazoda
incorporaodetcnicasdesenvolvidascommarcantecontedointerdisciplinarpordiversosautorescomoJohnvon
Neumanne
OskarMorgenstern[79],HowardRaiffa[80],ChristopherMoore[81],RobertBaruchBush[82],RogerFishereWilliam
Ury[83]dentremuitosoutros[84].
Caberegistraraindaqueograndedesenvolvimentoepistemolgicoprocessual,ocorridonasltimastrsdcadasdo
sculoXX,tambmtrouxetonapreocupaescomooacessojustia,ainstrumentalidadedoprocessoeoexame
axiolgicodeescoposdosistemaprocessual.NocontextodessasnovasexpectativasdeatuaodoEstado,orientadas
principalmentepelosdenominados"escoposdosistemaprocessual",temsebuscadooaperfeioamentodessasformasde
resoluodeconflito,emespecialaheterocomposiocomconstantesinovaeslegislativas(e.g.alteraesnos
cdigosdeprocesso)ereleiturasdeantigosmecanismos(e.g.arbitragem)eaautocomposiocomacitadainsero
detcnicasdecorrentesdainterdisciplinariedadeedaprocessualizaodeseusmecanismos.
Assim,emrazodasexpectativasquantoaumsistemaprocessualmodernoeeficiente,deumlado,algumasdessas
formasderesoluodeconflitosseinstrumentalizaramtomandoformade'processos'.Oexemplomaisevidenteo
processodemediao,que,apsassumirdiversasmatizesdistintasdesdeosculoXIX,atualmentepossuiespecfico
procedimentoprprioaindaqueboapartedadoutrinadivirjaquantoaalgumasdesuasfasesouquantoaaspectosde
seurito[85].
Poroutrolado,ofenmenodaprocessualizaodessasformasderesoluodeconflitoscriouumordenamentojurdico
processualcompostoporvriosprocessosdistintos(e.g.processojudicial,arbitragememediao).Porsuavez,para
fazermelhorusodessapluralidadededistintosprocessos,mostraseempatentedesenvolvimentoumsistemaprocessual
noqualoEstadoestimulaaspartesautilizaremdediversosprocessosdeacordocomascaractersticasintrnsecasde
cadadisputa.Aessesistemaprocessualvoltadoaaproveitarascaractersticasintrnsecasdecadaprocessoedecada
disputaparaassegurarmaiorefetividadeaoprpriosistemadenominamosdesistemapluriprocessual.
Podeseafirmarque,seinicialmenteomovimentodeacessojustiabuscavaenderearconflitosqueficavamsem
soluoemrazodafaltadeinstrumentosprocessuaisefetivos,voltandoseinicialmenteareduziradenominada
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

8/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

litigiosidadecontida[86],atualmente,aprocessualsticavoltaseamelhorresolverdisputasafastandosemuitasvezesde
frmulasexclusivamentejurdicaseincorporandomtodosinterdisciplinaresafimdeatendernoapenasaqueles
interessesjuridicamentetuteladosmastambmoutrosquepossamauxiliarnasuafunodepacificaosocial.
Destarte,comaincorporaodessesdiversosprocessosaosistemaprocessualooperadordodireitodevepassara:i)
preocuparsetambmcomalitigiosidaderemanescenteaquelaque,emregra,persisteentreaspartesapsotrminode
umprocessoheterocompositivoemrazodaexistnciadeconflitosdeinteressesquenoforamtratadosnoprocesso
judicialsejapornosetratardematriajuridicamentetutelada(e.g.amagoaquesesenteemrazodeumtrminode
umrelacionamentoestvel)sejapornoseteraventadocertamatriajuridicamentetuteladaperanteoEstadoii)voltar
se,ematenoaoprincpiodoempoderamento,aummodelopreventivodeconflitosnamedidaemquecapacitaas
partesamelhorcomporemseusconflitoseducandoascomtcnicasdenegociaoemediaoeiii)dirigirsecomo
instrumentodepacificaosocialparaquehajaumamaiorhumanizaodoconflito(i.e.compreensorecproca),em
atenoaoprincpiodavalidaoouprincpiodoreconhecimentorecprocodesentimentos[87].
Namedidaemqueessenovoparadigmadeordenamentojurdicosedesenvolve,notaseanecessidadedaadequaodo
exerccioprofissionaldemagistradosparaqueestesassumamcadavezmaisumafunodegerenciamentodedisputas
(ougestodeprocessosderesoluodedisputas).Naturalmente,amudanadeparadigmadecorrentedessanova
sistemticaprocessualatinge,almdemagistrados,todososoperadoresdodireito,jque,quandoexercendosuas
atividadesprofissionaisnessesprocessos,que,emregrasomenosbelicososeadversariaisemaispropensoutilizao
criativadosinstrumentosjurdicosexistentesnoordenamentojurdico(e.g.novao,ajustamentodecondutaetransao)
paraumaatuaocooperativaenfocadanasoluodecontrovrsiasdemaneiramaiseficiente.Criouseanecessidadede
umoperadordodireitoqueabordequestescomoumsolucionadordeproblemasouumpacificadoraperguntaaser
feitadeixoudeser"quemdevoacionar"epassouaser"comodevoabordaressaquestoparaqueosinteressesque
defendosejamatingidosdemodomaiseficiente".
Assim,asperspectivasmetodolgicasdoprocessodemediaorefletemumacrescentetendnciadeseobservaro
operadordodireitocomoumpacificadormesmoemprocessosheterocompositivos,poiscomeaaexistira
preocupaocomomeiomaiseficientedecomporcertadisputanamedidaemqueestaescolhapassaarefletiraprpria
efetividadedoprofissional.Acomposiodeconflitos"sobosauspciosdoEstado",deumlado,impeumnus
adicionalaomagistradoquedeveracompanharefiscalizarseusauxiliares(e.g.mediadoreserbitros),aindaque
somentequandorequisitadocomonoexemplodademandaanulatriadearbitragem.Poroutrolado,aadequada
sistematizaodessesmecanismoseoseuestmuloparaqueaspartesosutilizemmarcantetendnciadodireito
processual,namedidaemque"vaiganhandocorpoaconscinciadeque,seoqueimportapacificar,tornase
irrelevantequeapacificaovenhaporobradoEstadoouporoutrosmeios,desdequeeficientes"[88].
6.Bibliografia
ARROW,Kennethet.alii,BarrierstoConflictResolutionEd.W.W.Norton&Company,1995.
ALMEIDA,FbioPortelaLopesde,Ateoriadosjogos:umafundamentaotericadosmtodosderesoluodedisputa
inAZEVEDO,AndrGommade(Org.),EstudosemArbitragem,MediaoeNegociaoVol.2,Braslia:Ed.Grupos
dePesquisa,2003.
AUERBACH,JeroldS.,JusticewithoutLaw?,NovaIorque:Ed.OxfordUniversityPress,1983.
AZEVEDO,AndrGommade(Org.),EstudosemArbitragem,MediaoeNegociao,Braslia:Ed.BrasliaJurdica,
2002.
________________________,Oprocessodenegociao:Umabreveapresentaodeinovaesepistemolgicasemum
meioautocompositivo,RevistadosJuizadosEspeciaisdoTribunaldeJustiadoDistritoFederaleTerritrios,no.11,
Jul./Dez.2001,pgs.13a24
AZEVEDO,GustavoTrancho,Confidencialidadenamediao,inAZEVEDO,AndrGommade(Org.),Estudosem
Arbitragem,MediaoeNegociaoVol.2,Braslia:Ed.GruposdePesquisa,2003.
BARBOSA,IvanMachado,FrumdeMltiplasPortas:umapropostadeaprimoramentoprocessualinAZEVEDO,
AndrGommade(Org.),EstudosemArbitragem,MediaoeNegociaoVol.2,Braslia:Ed.GruposdePesquisa,
2003.
BARUCHBUSH,Robertetal.,ThePromiseofMediation:RespondingtoConflictThroughEmpowermentand
Recognition,SoFrancisco:Ed.JosseyBass,1994
BIRKE,RichardeFOX,CraigR,PsychologicalPrinciplesinNegotiatingCivilSettlements,HarvardNegotiationLaw
Review,Vol.4:1,1999.
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologicas

9/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

BRADENBURGER,AdameNALEBUFF,Barry,Coopetition,NovaIorque:Ed.CurrencyDoubleday,1996.
BRAMS,SteveneTAYLOR,AlanFairDivision:FromCakecuttingtoDisputeResolution,Londres:Cambridge
UniversityPress,1996.
CAPPELLETTI,MauroeGARTHBryant,AcessoJustia,PortoAlegre:Ed.SrgioAntonioFabris,1988.
CARNELUTTI,Francesco,SistemadeDireitoProcessualCivil,Vol.I,SoPaulo:Ed.Bookseller,2001.
_________________,InstituiesdoProcessoCivil,Vol.I,SoPaulo:Ed.ClassicBook,2000.
CARREIRAALVIM,JosEduardo,ElementosdeTeoriaGeraldoProcesso,SoPaulo:Ed.Forense,2Ed.,1993.
CHIOVENDA,Giuseppe,InstituiesdeDireitoProcessualCivil,Vol.II.SoPaulo:Ed.Bookseller,2aEdio,2000.
COOLEY,John,TheMediatorsHandbook,NotreDame,IL:Ed.Nita,2000.
COUTURE,Eduardo,FundamentosdelDerechoProcessalCivil,BuenosAires:Ed.Depalma,1958.
DEUTSCH,MortonTheResolutionofConflict:ConstructiveandDeconstructiveProcesses,NewHaven,CT:Yale
UniversityPress,1973.
DINAMARCO,CndidoRangel,AInstrumentalidadedoProcesso,SoPaulo:Ed.Malheiros,8Ed.,2000.
_____________________,ExecuoCivil,SoPaulo:Ed.Malheiros,4ed.1994.
ELLIOTT,E.Donald,ManagerialJudgingandtheEvolutionofProcedure,inUniversityofChicagoLawReviewn53
GOLANN,Dwight.MediatingLegalDisputes,NovaIorque,NY:Ed.Little,BrownandCompany,1996.
GOLDBERG,Stephen,SANDER,Franket.al.DisputeResolution:Negotiation,Mediation,andOtherProcesses,Nova
Iorque,NY:Ed.AspenLaw&Business,2ed.1992.
GRINOVER,AdaPellegriniet.alii,TeoriaGeraldoProcesso,SoPaulo:Ed.Malheiros18a.Edio,1993
GRINOVER,AdaPellegrini,NovasTendnciasdoDireitoProcessual,SoPaulo:Ed.
ForenseUniversitria,2Ed.1990.
HENNING,StephanieA.,AFrameworkforDevelopingMediatorCertificationPrograms,4
HarvardNegotiationLawReview.189,1999.
LAX,DavideSEBENIUS,JamesK.,TheManagerasaNegotiator:BargainingforCooperationandCompetitiveGain,
NovaIorque,NY:Ed.FreePress,1986.
MELLO,CelsoAntnioBandeira.ElementosdeDireitoAdministrativo.SoPaulo:RevistadosTribunais,1981
MENKELMEADOW,Carrie.TowardAnotherViewofNegotiation:TheStructureofLegalProblemSolving,31
UCLAL.Rev.7541984.
MNOOKIN,Robertetal.,BeyondWinning:NegotiatingtoCreateValueinDealsandDisputes,Cambridge,MA:Ed.
HarvardUniversityPress,2000.
MOORE,ChristopherOProcessodeMediao.PortoAlegre:Ed.ArtesMdicas,1998
NOLANHALEY,JacquelineM.,MediationAndTheSearchForJusticeThroughLaw,74WashingtonUniversityLaw
Quarterly.47,1996.
PERRONI,Otvio,PerspectivasdepsicologiacognitivanoprocessodeMediaoinAZEVEDO,AndrGommade
(Org.),EstudosemArbitragem,MediaoeNegociaoVol.2,Braslia:Ed.GruposdePesquisa,2003.
PIRES,AmomAlbernaz,MediaoeConciliao:BrevesreflexesparaumaconceituaoadequadainAZEVEDO,
AndrGommade(Org.),EstudosemArbitragem,MediaoeNegociao,Braslia:Ed.BrasliaJurdica,2002.
REALE,Miguel.LiesPreliminaresdeDireito.19ed.SoPaulo:Saraiva,1991.
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologica

10/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

RESNIK,Judith,ManagerialJudges,inHarvardLawReview,n96,1986.
RISKIN,Leonard.UnderstandingMediators'Orientations,Strategies,andTechniques:AGridforthePerplexedin
HarvardNegotiationLawReview,v.1:7,Primaverade1996.
SANDER,FrankE.A.,VarietiesofDisputeProcessing,inThePoundConference,70FederalRulesDecisions111,
1976.
SCHMITZ,SuzanneJ.,WhatShouldWeTeachinADRCourses?:ConceptsandSkillsforLawyersRepresentingClients
inMediation,6HarvardNegotiationLawReview,189,2001.
SHELL,RichardG,BargainingforAdvantage:NegotiationStrategiesforReasonablePeople,Ed.VikingPenguin
Publishers,1999.
SLAIKEU,KarlNoFinaldasContas:umGuiaPrticoparaaMediaodeDisputas,Braslia:Ed.BrasliaJurdica,
2003.
STIPANOWICH,ThomasJ.,TheMultiDoorContractandOtherPossibilitiesinOhioStateJournalonDispute
Resolutionn13,1998.
WATANABE,Kazuo,FilosofiaecaractersticasbsicasdoJuizadoEspecialdePequenasCausas,inWATANABE,
Kazuo(Coord.),JuizadosEspecialdepequenascausas.SoPaulo:Ed.RevistadosTribunais,1985.
YARN,DouglasE.DictionaryofConflictResolution,SoFrancisco,CA:Ed.JosseyBassInc.,1999.
ZAMORAYCASTILLO,NicetoAlcal,Processo,AutocomposioeAutodefensa,CidadedoMxico:Ed.Universidad
AutnomaNacionaldeMxico,1991.

[1]GRINOVER,AdaPellegrini,NovasTendnciasdoDireitoProcessual,SoPaulo:Ed.ForenseUniversitria,2Ed.,
1990.p.VII.
[2]Cf.CARREIRAALVIM,JosEduardo,ElementosdeTeoriaGeraldoProcesso,SoPaulo:Ed.Forense,2Ed.,
1993,p.14GRINOVER,AdaPellegriniet.alii,TeoriaGeraldoProcesso,SoPaulo:Ed.Malheiros18a.Edio,1993,
p.20COUTURE,Eduardo,FundamentosdelDerechoProcessalCivil,BuenosAires:Ed.Depalma,1958,p.10.
[3]CALAMANDREI,Piero,InstitucionesdeDerechoProcesalCivil,Vol.I,p.222apudCARREIRAALVIM,Jos
Eduardo,ob.cit.p.16.
[4]Cf.ZAMORAYCASTILLO,NicetoAlcal,Processo,AutocomposioeAutodefensa,CidadedoMxico:Ed.
UniversidadAutnomaNacionaldeMxico,1991,p.53.
[5]Osartigos345("fazerjustiapelasprpriasmos,parasatisfazerpretenso,emboralegtima,salvoquandoaleio
permite.
Penadeteno,de15(quinze)diasa1(um)ms,oumulta,almdapenacorrespondenteviolncia.")e346("tirar,
suprimir,destruiroudanificarcoisaprpria,queseachaempoderdeterceiropordeterminaojudicialouconveno.
Penadeteno,de6(seis)mesesa2(dois)anos,emulta")doCdigoPenalmostramsebastanteilustrativosnamedida
emquedemonstramquenossoordenamentojurdicobuscaevitar,mesmoparasatisfazerpretensolegtima,ousode
foranoautorizadaemlei.
[6]Cf.Art.1.2101doCdigoCivil("opossuidorturbado,ouesbulhado,podermanterseourestituirseporsua
prpriafora,contantoqueofaalogoosatosdedefesa,oudedesforo,nopodemiralmdoindispensvel
manuteno,ourestituiodaposse").
[7]Cf.Art.1.469doCdigoCivil("emcadaumdoscasosdoart.1.467,ocredorpodertomaremgarantiaumoumais
objetosatovalordadvida").
[8]ZAMORAYCASTILLO,NicetoAlcal,ob.cit.p.77apudCARREIRAALVIM,JosEduardo,ob.cit.,p.19.
[9]ZAMORAYCASTILLO,NicetoAlcal,ob.cit.p.91eGRINOVER,AdaP.etalii,obcit,p.25.sustentamque
existemtrsformasdeautocomposio:desistncia(rennciapretenso),submisso(rennciaresistnciaoferecida
pretenso)etransao(concessesrecprocas).
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologica

11/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

[10]Sobreessetemavide,nestaobra,osartigosAteoriadosjogos:umafundamentaotericadosmtodosde
resoluodedisputa,dopesquisadorFbioPortelaLopesdeAlmeida,eAutilizaodealgoritmosparaumanegociao
maisjustaesemressentimentos:umaanlisedaobradeBrahmseTaylor,daacadmicaRochellePastanaRibeiro.
[11]Nestesentido,ver,nestamesmaobraoartigodoProf.AlexandreArajoCostaMtodosdecomposiode
conflitos:Mediao,Conciliao,ArbitragemeJurisdio.
[12]Osconceitosdeconciliaoemediaosofreqentementecaracterizadoscomodistintosinstitutossendoaquela
formaautocompositivadefinidaporalgunscomo"umaformadeintervenomaispassivaemenosestruturadadoquea
mediao"(YARN,DouglasE.,DictionaryofConflictResolution,SoFrancisco,CA:Ed.JosseyBassInc.,1999,p.
102).
Outrossustentamque"aconciliaoocomponentepsicolgicodamediaonaqualumaterceirapartebuscacriaruma
atmosferadeconfianaecooperaoquesejaprodutivacomonegociao"(MOORE,ChristopherOProcessode
Mediao.PortoAlegre:Ed.ArtesMdicas,1998,p.177).Nestetrabalhoambosconceitossoadotadoscomo
sinnimospornohavernenhumaefeitojurdicodistintodecorrentedautilizaodessestermoseporseremessasuma
tendnciamodernaejadotadaemdiversospasescomooCanad,oReinoUnido,eaAutrlia(SINGER,L.R.Settling
Disputes:ConflictResolutioninBusiness,Families,andtheLegalSystem.Coulder,CO:Ed.Westview,1990).
EspecificamentesobreessetemavidePIRES,AmomAlbernaz.MediaoeConciliao:brevesreflexesparauma
conceituaoadequada.in:AZEVEDO,AndrGommade(org.).EstudosdeArbitragem,MediaoeNegociao.
Braslia:BrasliaJurdica,2002eRISKIN,Leonard,UnderstandingMediators'Orientations,Strategies,andTechniques:
AGridforthePerplexedinHarvardNegotiationLawReview,v.1:7,Primaverade1996.
[13]ZAMORAYCASTILLO,NicetoAlcal.ob.cit.p.13.CaberegistrarqueesteprofessordaUniversidadedaCidade
doMxiconoseutilizadotermoheterocomposioaoreferirseaoprocessojudicial(ouarbitragem),utilizando,para
tanto,simplesmenteotermoprocesso.
[14]MELLO,CelsoAntnioBandeira.ElementosdeDireitoAdministrativo.SoPaulo:RevistadosTribunais,1981.p.
230.
[15]REALE,Miguel.LiesPreliminaresdeDireito.19ed.SoPaulo:Saraiva,1991.p.300
[16]MENDES,GilmarFerreiraet.alii.,HermenuticaConstitucionaleDireitosFundamentais,Braslia:Ed.Braslia
Jurdica,2000,p.31.
[17]CfDINAMARCO,CndidoRangel,AInstrumentalidadedoProcesso,SoPaulo:Ed.Malheiros,8Ed.,2000e
ZAMORAYCASTILLO,NicetoAlcal,Processo,AutocomposioeAutodefensa,CidadedoMxico:Ed.Universidad
AutnomaNacionaldeMxico,1991.
[18]COUTURE,Eduardo,FundamentosdelDerechoProcessalCivil,BuenosAires:Ed.Depalma,1958,p.10.
[19]ZAMORAYCASTILLO,ob.cit.,p.198.
[20]ZAMORAYCASTILLO,ob.cit.,p.233.
[21]DINAMARCO,ob.cit.,p149.
[22]DINAMARCO,ob.cit.,p.163.
[23]Adotasenopresentetrabalho,comofeitopeloProf.CndidoDinamarco(ob.cit.p.116),otermoconflitoemsua
acepomaisamplanorelacionadaassimdefiniocarneluttianadesituaoobjetivacaracterizadaporuminteresse
contraposto.
[24]BARUCHBUSH,Robertetal.,ThePromiseofMediation:RespondingtoConflictThroughEmpowermentand
Recognition,SoFrancisco:Ed.JosseyBass,1994.
[25]v.YARN,DouglasE.DictionaryofConflictResolution,SoFrancisco:Ed.JosseyBassInc.,1999,p.418.
[26]GRINOVER,AdaPellegriniet.alii,TeoriaGeraldoProcesso,SoPaulo:Ed.Malheiros18a.Edio,1993,p.131.
[27]GRINOVER,AdaPellegriniet.alii.ob.cit.p.132.
[28]CHIOVENDA,Giuseppe,InstituiesdeDireitoProcessualCivil,Vol.II.SoPaulo:Ed.Bookseller,2aEdio,
2000,p.17.
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologica

12/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

[29]CHIOVENDA,Giuseppe,ob.cit.p.18.
[30]CHIOVENDA,Giuseppe,InstituiesdeDireitoProcessualCivil,Vol.II.SoPaulo:Ed.Bookseller,2aEdio,
2000,p.22
[31]CHIOVENDA,Giuseppe,ob.cit.,p.23.
[32]BAUMBACH,Adolfvon,ZivilprozessundFreiwilligeGerichtsbarkeitinZeitschriftderAkademicfrDeutsches
Recht,1938,pp.583esegs.
[33]ZAMORAYCASTILLO,ob.cit.,pp.13,22e31.
[34]CALAMANDREI,Piero,AbolizionedelProcessoCivile?,inRivistadiDirittoProcessualeCivile,1938,I,pp.336
340.
[35]ZAMORAYCASTILLO,ob.cit.,p.224.
[36]ZAMORAYCASTILLO,ob.cit.,p.31.
[37]AZEVEDO,AndrGommade,OProcessodeNegociao:UmaBreveApresentaodeInovaesEpistemolgicas
emumMeioAutocompositivo,RevistadosJuizadosEspeciaisdoTribunaldeJustiadoDistritoFederaleTerritrios,
no.11,Jul./Dez.2001,pgs.13a24
[38]GRINOVER,AdaPellegriniet.alii,TeoriaGeraldoProcesso,SoPaulo:Ed.Malheiros9a.Edio,1993
[39]GRINOVER,AdaPellegriniet.alii,ob.cit.,p.29.
[40]Sobrequestesterminolgicasrelativasaconciliaoeamediaovidenota12acima.
[41]CAPPELLETTI,MauroeGARTHBryant,AcessoJustia,PortoAlegre:Ed.SrgioAntonioFabris,1988p.8.
[42]CAPPELLETTI,MauroeGARTHBryant,ob.cit.,p.8.
[43]CAPPELLETTI,MauroeGARTHBryant,ob.cit.,p.8.
[44]Caberegistrarqueaatividadeprimriadaspartesdecomporemconflitosnoserestringeexclusivamenteameios
autocompositivos,poisnamedidaemqueestasseutilizamdeinstrumentoscomoaarbitragem,fazemsevalerdeum
meioheterocompositivopermanecendo,contudo,atuantesemsuasatividadesprimriasdecomposiodedisputas.
[45]CAPPELLETTI,MauroeGARTHBryant,AccesstoJustice:TheWorldwideMovementtoMakeRightsEffective.
AGeneralReport,Milo:Ed.DottA.Giuffre,1978.
[46]Cf.AUERBACH,JeroldS.,JusticewithoutLaw?,NovaIorque:Ed.OxfordUniversityPress,1983.
[47]GOLDBERG,Stephen,SANDER,Franket.al.DisputeResolution:Negotiation,Mediation,andOtherProcesses,
NovaIorque:Ed.AspenLaw&Business,2ed.1992,p.6.
[48]Existemregistrosindicandoautilizaodemeiosautocompositivos,emespecialamediao,desdeacolonizao
norteamericana(AUERBACH,JeroldS.,JusticeWithoutLaw?,NovaIorque:Ed.OxfordUniversityPress,1983)
contudoosprimeirosregistrosdemediadoresprofissionaissodadcadade1940(AARON,Benjamin,BURGOON,
Donald,et.alii(Orgs.),TheRailwayLaborActatFifty,Washington,DC:Ed.NationalMediationBoard,1977).Sobrea
histriadaimplementaodamediaonosEstadosUnidosvideGOLDBERG,Stephen,SANDER,Franket.al.ob.cit.
p.7.
[49]CHIOVENDA,Giuseppe,ob.cit.p.18.
[50]Cf.DEUTSCH,MortonTheResolutionofConflict:ConstructiveandDeconstructiveProcesses,NewHaven,CT:
YaleUniversityPress,1973.
[51]Entendeseporalgoritmooprocessoderesoluodeumgrupodequestessemelhantes,emqueseestipulam,com
generalidade,regrasformaisparaaobtenoderesultados,ouparaasoluodessasquestes.
[52]Cf.BRAMS,SteveneTAYLOR,AlanFairDivision:FromCakecuttingtoDisputeResolution,Londres:
CambridgeUniversityPress,1996.
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologica

13/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

[53]AcercadessesnovosconceitosdesenvolvidosvideartigosdospesquisadoresFbioPortelaAlmeida,OtvioPerroni
eGustavoTranchoAzevedopublicadosnestaobra.
[54]ParamaioresdetalhesacercadametodologiadeformaodemediadoreseadvogadosvideSCHMITZ,SuzanneJ.,
WhatShouldWeTeachinADRCourses?:ConceptsandSkillsforLawyersRepresentingClientsinMediation,6
HarvardNegotiationLawReview,189,2001HENNING,StephanieA.,AFrameworkforDevelopingMediator
CertificationPrograms,4HarvardNegotiationLawReview.189,1999NOLANHALEY,JacquelineM.,Mediation
AndTheSearchForJusticeThroughLaw,74WashingtonUniversityLawQuarterly.47,1996.
[55]ZAMORRAYCASTILLO,ob.cit.p.62.
[56]Pararefernciasbibliogrficasacercadessastcnicaseprocessosderesoluodedisputasreportamonosao
endereoeletrnicodoGrupodePesquisaeTrabalhoemArbitragem,MediaoeNegociaodaFaculdadedeDireito
daUniversidadedeBraslia(http://www.unb.br/fd/gtbibliografia)ondepoderserencontradalistadetalhadadeobras.
Destacamse,contudo,osseguintestrabalhos:MOORE,ChristopherOProcessodeMediao.PortoAlegre:Ed.Artes
Mdicas,1998
SLAIKEU,KarlNoFinaldasContas:umGuiaPrticoparaaMediaodeDisputas,Braslia:Ed.BrasliaJurdica,
2003
COOLEY,John,TheMediatorsHandbook,Ed.Nita,2000GOLDBERG,Stephen,SANDER,Franket.al.Dispute
Resolution:
Negotiation,Mediation,andOtherProcesses,NovaIorque:Ed.AspenLaw&Business,2ed.1992eGOLANN,
Dwight.MediatingLegalDisputes,NovaIorque:Ed.Little,BrownandCompany,1996.
[57]CARNELUTTI,Francesco,SistemadeDireitoProcessualCivil,Vol.I,SoPaulo:Ed.Bookseller,2001.
[58]CARNELUTTI,Francesco,InstituiesdoProcessoCivil,Vol.I,SoPaulo:Ed.ClassicBook,2000,p.72.
[59]Carneluttidefineprocessocomoum"conjuntosdeatosdirigidosformaoouaplicaodospreceitosjurdicos
cujocarterconsistenacolaboraoparatalfinalidadedaspessoasinteressadascomumaoumaispessoas
desinteressadas...apalavraprocessoserve,poisparaindicarummtodoparaaformaoouparaaaplicaododireito
quevisaagarantirobomresultado,ousejaumatalregulaodoconflitodeinteressesqueconsigarealmenteapaze,
portanto,sejajustaecerta...paraoobjetivodealcanararegulamentaojustaecertanecessriaumaexperinciapara
conhecerostermosdoconflito,umasabedoriaparaencontrarseupontodeequilbrio,umatcnicaparaaquilatara
frmulaidneaquerepresenteesseequilbrio,acolaboraodaspessoasinteressadascompessoadesinteressadasest
demonstradaparatalfinalidadecomoummtodoparticularmenteeficaz"(CARNELUTTI,Francesco,Instituiesdo
ProcessoCivil,Vol.I,SoPaulo:Ed.ClassicBook,2000,p.72).
[60]ZAMORRAYCASTILLO,ob.cit.p.71.
[61]DINAMARCO,CndidoRangel,ExecuoCivil,SoPaulo:Ed.Malheiros,4ed.1994.p.113.
[62]COOLEY,JohnW,Aadvocacianamediao,Braslia:Ed.UnB,2000.
[63]ZAMORRAYCASTILLO,ob.cit.p.13.
[64]DisponvelnaInternetviaWWW.URL:http://www.adr.org/index2.1.jsp?JSPssid=15747&JSPaid=37504.
Capturadoem13dejulhode2003.
[65]DisponvelnaInternetviaWWW.URL:http://www.iccwbo.org/court/english/arbitration/rules.asp.Capturadoem
13dejulhode2003.
[66]DisponvelnaInternetviaWWW.URL:http://www.camarb.com.br/regulamento/procedimento.htm.Capturadoem
13dejulhode2003.
[67]CiteseexemplificativamenteoprocedimentodemediaodaAssociaoAmericanadeArbitragemparadisputas
referentesaplanejamentosfinanceirosdisponvelnaInternetviaWWW.URL:http://www.adr.org/index2.1.jsp?
JSPssid=
15747&JSPsrc=uploadLIVESITERules_ProceduresNational_International....focusAreacommercialAAA143FPcurrent.htm
Capturadoem13dejulhode2003
[68]ZAMORRAYCASTILLO,ob.cit.p.238.
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologica

14/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

[69]v.PrincpiodaadaptabilidadedorgosexignciasdoprocessoinCALAMANDREI,Piero,Instituzionididirrito
processualecivile,I54,p.198apudDINAMARCO,CndidoRangel,AInstrumentalidadedoProcesso,SoPaulo:Ed.
Malheiros,8Ed.,2000,p.290.
[70]GOLDBERG,Stephen,et.alii.ob.cit.p.432.
[71]SANDER,FrankE.A.,VarietiesofDisputeProcessing,inThePoundConference,70FederalRulesDecisions111,
1976.
[72]Cf.STIPANOWICH,ThomasJ.,TheMultiDoorContractandOtherPossibilitiesinOhioStateJournalonDispute
Resolutionn13,1998,p.303.
[73]RESNIK,Judith,ManagerialJudges,inHarvardLawReview,n96,p.435.
[74]Cf.ELLIOTT,E.Donald,ManagerialJudgingandtheEvolutionofProcedure,inUniversityofChicagoLaw
Reviewn53,p.323.
[75]Sobreessetemavide,nestaobra,oartigoFrumdeMltiplasPortas:umapropostadeaprimoramentoprocessual
escritopelopesquisadorIvanMachadoBarbosa.
[76]ZAMORAYCASTILLO,ob.cit.,p.224.
[77]SANDER,FrankE.A.,VarietiesofDisputeProcessing,inThePoundConference,70FederalRulesDecisions111,
1976.
[78]CAPPELLETTI,MauroeGARTHBryant,AcessoJustia,PortoAlegre:Ed.SrgioAntonioFabris,1988p.8
[79]vonNeumann,JohneOskarMorgenstern,TheoryofGamesandEconomicBehavior,,PrincetonNJ:Princeton
Univ.Press,1944.
[80]RAIFFA,Howard,TheArtandScienceofNegotiation,Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,1982.
[81]MOORE,Christopher,OProcessodeMediao.PortoAlegre:Ed.ArtesMdicas,1998.
[82]BARUCHBUSH,Robertetal.,ThePromiseofMediation:RespondingtoConflictThroughEmpowermentand
Recognition,SoFrancisco:Ed.JosseyBass,1994.
[83]FISHER,RogerEURY,William,ComoChegarAoSim.RiodeJaneiro:Ed.Imago,1994.
[84]Paraoutrasindicaesbibliogrficasvisiteseoendereohttp://www.unb.br/fd/gtbibliografia
[85]Cf.MOORE,ChristopherOProcessodeMediao.PortoAlegre:Ed.ArtesMdicas,1998SLAIKEU,KarlNo
FinaldasContas:umGuiaPrticoparaaMediaodeDisputas,Braslia:Ed.BrasliaJurdica,2003COOLEY,John,
TheMediatorsHandbook,NotreDame,IN:Ed.Nita,2000GOLDBERG,Stephen,SANDER,Franket.al.Dispute
Resolution:Negotiation,Mediation,andOtherProcesses,NovaIorque:Ed.AspenLaw&Business,2ed.1992e
GOLANN,Dwight.MediatingLegalDisputes,NovaIorque:Ed.Little,BrownandCompany,1996.
[86]WATANABE,Kazuo,FilosofiaecaractersticasbsicasdoJuizadoEspecialdePequenasCausas,inWATANABE,
Kazuo(Coord.),JuizadosEspecialdepequenascausas.SoPaulo:Ed.RevistadosTribunais,1985,p.2.
[87]v.BARUCHBUSH,Robertetal.,ThePromiseofMediation:RespondingtoConflictThroughEmpowermentand
Recognition,SoFrancisco:Ed.JosseyBass,1994
[88]GRINOVER,AdaPellegriniet.alii,ob.cit,p.29.

Captulo12de32
Sumrio
EstudosdeArbitragemMediaoeNegociaoVol.2
Agradecimentos
Apresentao
Primeiraparte:Memria
Segundaparte:Artigosdosprofessores
Autonomiadaclusulacompromissria
http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologica

15/16

19/04/2015

Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireitoprocessual|ArcosInformaesJurdicas

Oquedeveramosensinaremcursosderad?Conceitosehabilidadesparaadvogadosquerepresentamclientes
emprocessosdemediao
Requisitosdeplanejamentoparaprogramasdeformaodemediadores
Arbitragemedireitodoconsumo
Perspectivasmetodolgicasdoprocessodemediao:apontamentossobreaautocomposionodireito
processual
Terceiraparte:Artigosdospesquisadores
Quartaparte:Artigosdosalunos
Quintaparte:Resenhasdelivros
Sextaparte:Jurisprudncia

Algunsdireitosreservados
Excetoquandoassinalado,todoocontedodestesitedistribudocomumalicenadeusoCreativeCommons
CreativeCommons:Atribuio|UsoNoComercial|VedadaaCriaodeObrasDerivadas
Ajuda|Contato| Topo

ComoseriaoVadeMecumdosseussonhos?
EstamostrabalhandoemumVadeMecumdigital,inteligente,acessvelegratuito.
Cadastreseetenhaacessoantecipadoegratuitonossaversobeta.
Seuendereodeemail

Enviar

http://www.arcos.org.br/livros/estudosdearbitragemmediacaoenegociacaovol2/segundaparteartigosdosprofessores/perspectivasmetodologica

16/16

S-ar putea să vă placă și