Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
La Venada
Literatura Oral Kichwa
MANA KATUNACHU
DISTRIBUCIN GRATUITA
Taruka, La Venada
Literatura oral kichwa
Coleccin Runakay,
Serie Literatura
Autores
Ruth Moya y Fausto Jara
Coordinacin general
SEPDI
Versin ortogrfica actualizada en kichwa
Mara Trnsito Chango
Correccin de estilo
Enrique Contreras
Diseo y diagramacin
Paul Meja Benavides
Ilustracin de portada
La Venada
Tcnica: Pastel seco sobre papel
Autora: Manai Kowii
Tercera edicin
Quito, febrero de 2009
Hecho e impreso en el Ecuador
Los autores ceden los derechos de impresin al Ministerio de Educacin, exclusivamente para esta tercera edicin.
PRESENTACIN
Los relatos de la tradicin oral constituyen una gran riqueza
de los pueblos. En el caso de las nacionalidades indgenas
del Ecuador, la recopilacin de estas historias contribuye
a la conservacin de su memoria ancestral y es una motivacin ms para que los nios y jvenes se interesen por la
lectura. Este texto que ahora presentamos constituye una
expresin viva de la nacionalidad kichwa de la Sierra ecuatoriana, donde se ve reflejada la cosmovisin andina de
estos pueblos milenarios.
De acuerdo a los requerimientos del Plan Nacional de
Desarrollo y del Plan Decenal de Educacin, el gobierno
nacional impulsa, a travs de la Subsecretara de Educacin
para el Dilogo Intercultural, la recuperacin de todas las
expresiones culturales de las nacionalidades indgenas del
Ecuador.
El libro Taruka, La Venada, recoge relatos de la tradicin oral
kichwa de la Sierra. En las diferentes historias se presentan
personajes salidos de la naturaleza y seres fantsticos que
interactan con los hombres y las mujeres. Este universo
conforma y expresa una manera de entender el mundo que
proviene de tiempos muy antiguos, cuando no existan explicaciones cientficas para muchos fenmenos que afectaban
a las personas o a la naturaleza. Son expresiones culturales
que en la actualidad tambin pueden contribuir a al recuperacin del espritu originario de la poblacin mestiza del
Ecuador, tan alejada actualmente de sus races.
16
17
Kaytaka rurarkanchikmi
ukanchikman tukuy Ecuador kichwa runakunaman kikin
kawsayta yachachishkamanta.
Chayshuk runakunapak: shwarkunapak, sekoyakunapak,
kofankunapak, sionakunapak, waoranikunapak, sparukunapak, andoakunapak, tsachilakunapak, tsafikikunapak, awa-kwaikerkunapak, emberakunapak,
paykunapash paykunapak kawsaywan ukanchikpak kikin awpa
kawsayta sapiman pushashkamanta.
Wawakunaman, paykuna ukanchikta mushuk yachayta
chashkishkamanta.
Tukuy Ecuador karikunaman, warmikunamanpashmi kan
Killkakkuna
Dedicatoria
A la nacionalidad kichwa, por permitirnos participar de su
inmensa riqueza cultural.
A las nacionalidades y pueblos indgenas: shuar, sekoya,
kofn, siona, tetete, waorani, sparo, andoa, chachi, tsafiki,
awa-kwaiker, ember, que con su sola existencia nos estn
invitando a profundizar en nuestras races.
A todos los nios, por impulsarnos a entregarles un mensaje
nuevo.
A los hombres y mujeres del Ecuador...
Los autores
19
1
Urku
Kuchamantapash
Los Cerros Y Las Lagunas
Puuysiki urkumanta
De cmo el Padre de los montes
reparti las aguas
Narrador: Agustn Jrez
Lugar: Salasaca (Tungurahua), 1972
Puuysiki Urkumanta
awpa pachaka kay ukanchik kuchu urkuka puuysi
kimi kashka. Shinashpa mana kuchu urkukunapash yakuta
charinchu. Shuk puncha urkukunapa hatun yaya yakuta
tukuy urkukunaman rakikukpi, kay ukanchik kuchu urkukuna
puukushka nin.
Chay urkuka puuysiki kashkamanta mana yakuta charinchu.
Mana puukushka kashpaka yakuta charinmanmi karka.
Chay Mankiwa, Katitawa sikikuna chay Chullku wayku,
wichikuna, hutku pashakuna, kay tukuykunami yakuta
chariman, mana puuysiki kashpaka.
Hawa kinlli urkupash kuchata charirkami.
Chay Kulta hawa urkupash, Niton Cruz hawa urkupash mana
charinchu. Mana puurishka kashpaka chay tukuykunami
yakuyuk kanman.
Kunanka puuysiki urkumanta mana ima yakuta charin
chikchu. Chayshuk urkukunaka tukuykunami yakuyuk. Kay
ukanchik kuchu urkukunaka mana ima shututallatapash
charinchu.
23
24
IMBABURA kuyanakuymanta
Idilios del monte Imbabura
Narradora: Carmen Chuqun
Lugar: El Cercado, Cotacachi (Imbabura), 1974
IMBABURa kuyanakuymanta
Imbabura urkuka muzurak kashpaka tukuylla urkuwanmi
apanakushpa kawsak kashka nin. Chashna riksishkaku
nawanka maytapash purik urku kashka.
Shina purishpa Imbabura urkuka shuk punchapi shuk
warmiwan rikurishka. Chayka Cotacachi shuti urkumi kashka,
chay urkuka Imbaburapak alli riksishkami tukushka. Shinami
maymanpash ishkantinlla purik kashka.
Shina purinakushpallatak shuk puncha Imbabura urkuka
warmi urkuta nirka:
Kanta uka warmi tukuchun munani.
Shina nikpi warmi urkupash nirkami:
ukapash kanta uka kusa tukuchun munani, shina
ninakurka.
Shina nishpa ishkantinllami purinakurka.
Kay urkukunaka ishkantinpura rikunakushpa kawsarka.
Imbabura urkuka warmi urkuta rikunaman rik kashka, ishkantin
rasuta aparik karka.
Shina ishkantin kawsakukpika warmi urkupak kuchupi shuk
urku llukshirka. Yana Urku shutimi nin. Chay urkuka Imbaburapa
churimi kashka.
25
27
sakishpami anchurirka.
Kunan puncha chay rumika Yanaurku shutimi.
29
30
31
33
Killimsa: carbn.
35
36
37
38
El le contest:
No lo he visto Qu clase de animal era?
El campesino dijo:
Era, mi Seor, un animalito muy querido, que ahora nos
hace sufrir mucho. Precisamente al que ms queramos, a
ste nos roban, Padrecito. Cmo podremos vivir sin l?, se
pregunt y se puso a llorar.
Vindolo llorar el Padre se condoli y le dijo:
Hijo, yo tengo en mi hacienda7 muchos bueyes; ven a
conocer. Tal vez se mezcl con los mos y se encuentre ah.
Vamos a ver, le dijo y lo condujo a la hacienda.
Como el campesino no divisaba absolutamente nada,
exclamo:
Dnde est la hacienda? Aqu no veo nada...
El seor le replic:
Hijo mo, aqu cerca est mi hacienda, ven a ver.
Aquel seor lo condujo a unas quebradas. Una vez all y
despus de haber proferido unas palabras mgicas, se abri
un inmenso portn.8 Apenas entr, qued sorprendido por
la belleza de la hacienda, la cual estaba adornada con
oropeles; los potreros con alta y hermosa yerba, batida por
7 La inclusin de la hacienda en la estructura de la narracin, como es obvio es
bastante tarda.
8 Este elemento narrativo debe ser muy antiguo. En muchos otros textos, igualmente
algn personaje abre las puertas de un cerro para permitir la entrada a algn elegido.
Invariablemente en el interior existe una rica morada. Los elementos formales que son indicios de tal suntuosidad, son por cierto los que una sociedad agraria puede concebir.
39
El seor le respondi:
No, hijo. Ve fuera y te dars cuenta que lo que te doy es
oro.
Saliendo afuera se percat que todo era oro y plata y que
en su poncho tena gran cantidad.
Mientras sala del cerro para dirigirse a su casa, observ que
todas las paredes eran de plata y que haba grandes dep
sitos del mismo metal.
En tanto, los familiares lo esperaban muy apenados, pero,
al llegar ste con la plata, todo el mundo lo recibi con
alegra.
Por su parte, los vecinos haban llegado a saber cmo el
hombre perdi a su buey y de qu manera lleg ms tarde
con todos esos bienes, as como lo que ste relat a sus fami
liares.
As pues, un vecino pensando que tambin a l le resul
tara igual hizo perder a un buey suyo. Tambin sali a
buscarlo y simulaba caminar muy apenado, cuando repen
tinamente se encontr con el anciano Padrecito.
Del mismo modo que su vecino pregunt al Seor por su
buey.
Yo no s nada, pero, con todo, puedes venir a ver mi
hacienda.
Oyendo aquel hombre esto, al siguiente da, muy por la
maana, se dirigi a la hacienda, maquinando no s qu
cosas.
Despus de algn rodeo lleg a la hacienda, comprobando
todo aquello que su compaero haba contado.
41
El vecino dijo:
Mi Seor, veo que aqu ha estado mi buey.
El Padre le dijo:
Este buey tambin es muy grande; es precisamente de
esta clase los que yo necesito. Vndemelo.
El vecino as replic, diciendo:
No Seor, este animal es como si fuera mi hijo. Desde
pequeo lo he criado conmigo.
Bien, como sea le dijo el Seor te dar lo que quieres
en plata y en oro, por el animal.
El hombre respondi:
Si es as, llvatelo Seor.
Despus de eso el Padrecito le colm el poncho con mucha
plata.
Se dice que el hombre sali muy contento de la hacienda.
As, estando casi por llegar al camino, abri el poncho para
ver el precioso metal, pero cul no sera su sorpresa, al
encontrar que en el poncho slo haba carbn mezclado
con piedras.
Entonces, el campesino muy enojado quiso regresar a
la hacienda para reclamar al Padre. Repentinamente
desaparecieron todos los caminos que conducan a aquella
hacienda, y como es natural, no pudo llegar.
Segn cuentan, nuestro Gran Padre lo castig a causa de su
envidia. Esto he odo a mi abuela hace algunos aos.
42
44
46
47
48
49
50
51
52
53
La malhumorada laguna
de Saraguro
En Saraguro, al pie14 de un gran cerro, existe una pequea
laguna.15
14
En quichua, los elementos de la naturaleza son antropomorfizados. Por tanto,
poseen extremidades, corazn, cabeza, etc... Cuando una persona seala hacia un
objeto o hacia una parte cualquiera del mismo, el referente es la persona que habla
y no el objeto (o sus partes) en s. De esta manera, depende de la relacin del sujeto
frente al objeto, la determinacin de su ubicacin, tamao, cualidad, etc. Si el narrador
del presente mito hubiera ubicado mentalmente de otra manera su relacin frente al
cerro, en lugar de referirse al pie pudo hacerlo a la espalda, el vientre, etc.
15
En este mito se desprende del contexto que la joven laguna de Saraguro es
concebida como laguna macho. Como se ha sealado, los entes de la naturaleza son
animados, con vitalidad, sexuados. No siempre las lagunas (lagos, arroyos, cascadas,
etc.) son macho. Tambin pueden concebirse como entidades femeninas, como puede
inferirse del anlisis de los textos quichuas huarochirienses del siglo XVI, recogidos por
Avila y traducidos al espaol por J.M. Arguedas (1975) bajo el titulo de Dioses y hom-
54
55
Imbacocha
Leyenda de Imbacocha
Narrador: Alberto Andrango
Lugar: Quinchuqu, Otavalo (Imbabura), 1976
Imbacocha
awpa, awpami maypimi kunan Otavalo16 llakta chaypimi
tiyak kashka nin, shuk hatun kucha. Chay kuchapak shutika
Imbacochami. Kunanka imashina chay kucha wiarishka
tami kaypi killkashpa willakrini.
Maypimi kunan San Pablo kucha, chaypika mana yaku
tiyashkachu, hatun allparuku kashka nin. Chay hatun allpa
ruku panpakunapika shuk hatun an tiyashka.
Shuk puncha ninanta rupakushka, Inti Yaya hawa pachapi
kashpa; shinapi shuk malta kuytsa paypak mama kachakpi,
shuk pailata17 aparishpa hatun anta yallikushka. Inti ashtaka
rupakukpika, kuytsaka hunpisapa, shaykushka kashpa, shuk
patapi samankapak tiyarishka.
Alli samankapak pailata allpaman uriyachikushka. Shinapash
allpapi tiyarishpa samakukpika, paylata tikrarishpa rikuk
pika, chawpimantapacha yaku tinpurikushka nin. Pailata a
huntankapak atikushka; shinapi kuytsaka mamaman willa
naman, kallpashpa pailata sakishpa rishka.
Pay mamawan tikramunkakamanka, yakuka pailata
yallishpa a hicharishpa allpapi kuchayashka nin; rikukuklla
pitak yakuka mirashpa katishka.
16 El topnimo Otavalo no es quichua, seguramente viene de la lengua imbaya ya
desaparecida.
17
56
Leyenda de Imbacocha
Antes, hace mucho tiempo, en la regin de Otavalo, cuentan
que haba un lago muy grande. Se llamaba Imbacocha.
Vamos a referir cmo brot el agua y creci el lago.
En el sitio de la laguna, que ahora se llama San Pablo, no
haba ninguna mancha de agua, solamente las tierras de
una hacienda. Donde la tierra se abra en llanura, un gran
camino la surcaba.
Era un da que el Padre Sol abrasaba con calor de lumbre:
en lo alto del cielo irradiaba su luz inflamando el vaco. Una
mocita iba por el largo camino de la hacienda con una tinaja
a cuestas encargada por su madre. El sol arda implacable
y agobiante. La mocita se sent en un poyo a descansar:
coloc la tinaja y a su costado, en la tierra, hasta tomar
aliento. De pronto se volvi y mir que del centro mismo de
la tinaja el agua brotaba a borbotones.
Asustada se levant de un salto. El agua aumentaba en la
tinaja y la desbordaba. La mocita abandon el recipiente y
corri a donde su madre para contarle lo sucedido.
Cuando regres con ella, el tiempo y el agua haban
formado ya un gran charco que creca y creca.
57
58
Yahuarcochamanta
El origen de la laguna
Yahuarcocha
Narradora: Mara Chuqun
Lugar: El Cercado Cotacachi (Imbabura), 1975
Yahuarcochamanta
Hatun llakta kuchupi shuk kucha tiyan. Chay kuchaka Yahuar
cocha shutimi. Chay kuchapi awpa pachaka tiyashka nin
shuk hatun allparuku. Chay hatun allparukupi ukanchik Yaya
Apunchik runa tukushpa imatashi maankapak chayashka
nin. Chay hatun allparukuyukka mitsak kashka nin, mikuna
pachapipash nimata mana karashkachu; maakmanka,
allkuta kanichun kacharishka nin.
Chay maakka mana yanka runa kashkachu, chaypak
rantika Yaya Apunchikmi kashka. Chaymanta chashna
rurakpi mitsak kaymanta mutsushka nin chay Yahuarco
chata.
Chay hatun allparukupi shuk wasikamak tiyashka nin. Chay
wasikamakka maakman pakalla shuk piti tantata karashka
nin. Chaypi wasikamakka nishka nin:
Kanka allitami ruranki. Kunan tuta tamya shamushpa yaku
killpankami, nishpa willarka.
Shina kakpi tamyay kallarishka nin.
Tutayakukpi yaku hawamanta urmashka.
Shina kashpa hatarishpa chay hatun allparukuta killpashka
nin. a willashkata yachashpaka wasikakamakka wiwapi
tiyarishpa shuk urkuman kallpashka nin. Shuk pukruman rikuk
pika a hatun kucha tukushkarka. Chaypi wasikamaktapash
kallpakukpi alla hapishka nin.
59
El origen de la laguna
Yahuarcocha
En tiempos muy remotos, en el lugar donde se extiende la
laguna conocida con el nombre de Yahuarcocha, cerca
de la ciudad de Ibarra, haba una gran extensin de tierra
que perteneca a un hombre muy rico pero muy avaro.
Un da, un mendigo golpe las puertas de su casa en
demanda de un mendrugo de pan para saciar su hambre. El
avaro, indignado, no slo que se rehus a darle un bocado
de su mesa, sino que orden que soltaran sus perros para
que acabaran con el pobre mendigo. Sin embargo, un
mayordomo de los que cuidaban las tierras de este hombre,
se compadeci del mendigo y comparti con l un pedazo
de su pan, que tena para comer.
Aquel mendigo era el Dios Padre, quien indignado por la
actitud de aquel hombre rico decidi castigarlo por su
avaricia. Revel su verdadera identidad al buen hombre, y
en muestra de agradecimiento por lo que haba hecho con
el pordiosero le dijo:
T has hecho una buena obra y, en recompensa, te voy
a revelar un secreto. Esta noche se va a desatar una lluvia
incontenible que cubrir para siempre todas estas tierras.
Toma a tu familia y escapa a lo ms alto de los montes.18
18 El mito del diluvio se encuentra en muchas culturas indgenas. En este caso,
el mito del diluvio en la cultura quichua serrana, est impregnada de elementos de la
religin catlica, sin haber perdido totalmente elementos de la narrativa original.
60
61
2
pakashkakunamanta
Seres mgicos y
maravillosos
ChiPichamanta
La Chificha
Narradora: Luz Mara de la Torre
Lugar: Peguche, Otavalo (Imbabura), 1980
Chipichamanta
awpa, awpa pachapi shuk sapalla runami tiyashka
nin. Kay runaka wawayukmi kashka; shuk kari, shuk warmi
wawakunata charishka nin.
Kay runapak wasimanka shuk kuytsalla warmimi chayashka
paywan sawarinkapak nishpa; shinapash kari runaka chaskishkallami nin, paypak yuyaypika wawakunata rikuna
yuyashpa. Kay punchamanta chay wawakunaka achkatami
llakiyarkakuna, unayta shina kawsarkakuna, mikushka mana
mikushka. Sawarishka punchamanta chay warmi, wawakunataka rikuytapash mana munarkachu, kipa punchakunakarin mikunakunatapash mitsayta kallarirka, churanakunatapash mana kuyta munarkachu.
Kusa runa piakukpipash mana uyak karkachu. achka
killakunami, a shina wawakunata makashpallami yallirka,
wawakunapash ashtawan taytaman willay atikpika, warmipash shinallatak kusawan piarishpa katirka. a na ashtawan
wawakunamanta llullayta ushashpaka kusata nirka:
a na munanichu kanpak wawakunata kaypi charita,
hichukri kan may munashkapi nirka; mana shitakrikpika
kantapash sakisha nishpa.
Runa muspaka chay warmita mana hichunayashpa,
wawakunatarak hichunkapak apashpa rirka.
65
67
La Chificha20
En tiempos muy antiguos haba un hombre viudo extremadamente pobre. Tena hijos. Un varn y una mujer, dicen que
tena.
A la casa de ese hombre lleg una soltera diciendo que
quera casarse con l. As pues, dicen que el varn la recibi,
pensando para sus adentros que ella velara por sus hijos.
20 Este es quiz uno de los personajes mticos ms cautivantes. Parece relacionarse
con la nocin unitaria del tiempo y el espacio. Se caracteriza por tener en la parte
posterior del rostro una segunda faz escalofriante: ojos desorbitados y una enorme
y amenazante boca dentada. A menudo se la representa con cuatro pies: dos hacia
adelante y dos hacia atrs.
Antes que un ente femenino la Chificha es un espritu o ente que toma uno do los sexos
de acuerdo al sexo de la persona con quien se relaciona en el decurso de la accin.
(El cambio de sexo en el sentido que se acaba de precisar es una caracterstica que se
puede extender tambin a otros espritus).
En el presente texto se concibe a este espritu como entidad femenina, pero ntese que
en El origen de las pulgas (en este mismo volumen) el supay que se relaciona con
la mujer, tambin con un horrible rostro posterior, acta como ente masculino. Ntese
adems que en los dos textos el evento que permite hacer el descubrimiento del rostro
oculto es la espulgada.
Puede aadirse que, en la cultura quichua, lo que est atrs no corresponde a la nocin
occidental de posterior o pasado. Se podra ms bien traducir como lo que est por
venir, una especie de futuro. Simblicamente el rostro posterior de la Chificha parece
significar el devenir espacio-temporal o lo que est atrs para alumbrar, como me
lo explicara un quichua. En otras palabras el concepto de futuro de las culturas con
base europea.
69
70
71
72
73
Chuzalunkumanta
Leyenda del Chuzalungu
Narrador: Jos Quimbo
Lugar: Peguche, Otavalo (Imbabura), 1976
CHUZALUNKUMANTA
awpa pachaka, mana yachanchikchu ima watakunachari
karka, mana yachanichu shinachu karka, llullachu karka,
ukanchik hatun taytakunami chay rimaytaka charishka:
Chuzalunku runamanta.
Ishkaypurami kashka, ura urkumanta, hawa urkumanta
Chuzalunku nishka. Kaykunaka Imbaburapa churikunami
kashka. Paykunami chaypika tukuyta charishka.
Imbabura Apu hawa urku, Apu ura urku, paykunaka makanakushpallami tiyak kashka nin.
Imatak ukanchik ishkantin urku shukllapakmi kanka,
nishka nin. Ishkay urkukunaka shina nishka nin:
Makanakushun!
Makanakushpaka: Kan yallikpi kanpakllami kanka: uka
yallikpi, ukapakllami kanka.
Kashna makanakuylla kawsak kashka nin.
Hawa urku Chuzalunkuka warmikunata manchanay katikmi
kashka, warmikunata umashpa maypipash puuklla kashka.
Shina, shuk llama-michik tyakukunami urkupi kawsashka,
urkupi llamata michishpa shina; chayka, hawa urkupi
puushka ninmi.
Puukpika, payka runa tukushpa chayman chayashka.
74
rishka, tiyapak
taytakunaman
Chashnami shuk runa ukanchikta rashpa chayka kallpashpa a rikpika tiyakuka a waushka, tiyaka willarka.
Chay kipa, ayllukunami chay chukllaman rirka, maypimi
michik tiyakuna tiyakushka. Chaypika pitapash mana
tarishkakunachu. Pilchipashmi kanlla chukllapi sirikushka
nin.
Chay Chuzalunku rikpika yachashkami kashka runakuna
kashna runa tiyakta na tiyakta.
Chuzalunku runaka urku runami. Chayta yachashpaka:
pipash mana kankachu, Chuzalunkukunami kan. Chay
runa kanka ashta chay runata uka ushushita wauchishkamanta, uka, pay wauy, uka wauy ashta, uka wauchishpami alli kasha.
Kayta nishpa, yayaka kaspi chiktata apashpa urkuman
rishka. Chuzalunku maypi kawsakta yachashkami. Payka
shuk ushashka hatun urkupi kawsak kashka nin.
75
El Chuzalungu
En los tiempos antiguos, no sabemos en qu ao era y
tampoco si era verdad o era mentira , nuestros abuelos
tenan estos relatos acerca del Chuzalungu...
Eran entre dos, el Chuzalungu del Cerro de Abajo y el Chuzalungu del Cerro de Arriba.22 Estos eran hijos del Imbabura.
All, ellos tenan de todo
El Apu del Imbabura de Arriba y el Apu del Cerro de Abajo,
los dos vivan en continuas peleas, dicen.
Nuestros dos cerros deben ser solamente para uno,
decan.
Los dos cerros as haban dicho, pelendose.
Si t vences, ser solamente para t; si yo venzo, ser solamente para m.
Y as vivan, en continuas peleas...
El Chuzalungu del Cerro de Arriba infatigablemente persegua a las mujeres, seducindolas en cualquier parte, para
acostarse con ellas.
22
La oposicin arriba (alto) y bajo es muy antigua. Implica lo masculino en
oposicin a lo femenino. Los dos principios incluidos en una sola totalidad. En el presente
texto lo de arriba y lo de abajo est formando parte del mismo monte Imbabura que,
en su totalidad es concebido como entidad masculina, de ah que sea el padre de
los dos Chuzalungus. Recurdese que el Imbabura es la contraparte masculina del cerro
Cotacachi, concebido como entidad femenina. Esto a su vez no impide que en este
ltimo tambin existan los contrapuestos alto y bajo.
Al final de este texto hay una referencia acerca del hecho de que los dos Chusalungus
que se disputan son hijos de estos dos cerros. Ntese que dichos Chusalungus normalmente habitan en el Imbabura, el padre, lo que simblicamente parece ser un indicio
de la patrilinealidad y la patrilocalidad, usuales, desde antiguo en las culturas andinas
de la regin.
78
79
81
82
Chawalunkamanta
El chagualunga
Narradora: Flor Inga
Lugar: Guabug, San Juan (Chimborazo), 1973
CHAWALUNKAMANTA
awpa yayakuna maypipash tiyarishpaka imachari rimaykunawan wamrakunata manchachishpa tiyakkuna kashka.
ukanchik taytakunapak tullpa rumikunaka kichunakuymari
kak kashkakuna. Shinakun, shinakun, apash wamrakunaka
rumishina tukun; killa, killa rumi a shunkuta shuwashka nikkunami kashka.
Shuk kutinka, shuk warmi wamraka (a rumi tukushpa),
manapish imata rurashka nin; imata kachakpika rikrata
tushuchishpa a manatak uyakpika, taytamamaka sakik
kashka imatapash pay rurachun.
a mana mikun, a taytata mamata, mana katin, payllashi
a tullpa rumiman llukshishpa chaypi puunkapak sakirinki
Chaymantaka chawpi tuta apash chawalunka shamushpaka chakimanta mikuy kallarishpa, a kusay kallarishpamari mikuyta kallarin nin, chaypi wamraka mancharishpa, a
warishpa, mamata kaparin:
Mamita chawalunka chakimanta kallarishpamari
mikun.
Mamaka mikuy chawalunka, tukuy mikunki, a mana uyash
pami chaypi sakirirka tukuy, tukuy mikupanki nishpa.
Chawalunkaka tukuyta mikushpami kasikarin, ninmari.
Wamraka ashtawan kaparishpa wakashpa mamata mitsachun maan.
83
24
84
El Chagualunga
En tiempos muy antiguos los mayores se sentaban en cualquier sitio, para platicar; entonces tenan por costumbre intimidar a las jvenes...
Cuando se enviaba a las jvenes a hacer cualquier mandado
el asunto de las piedras del fogn25 se converta en materia
de conversacin.
All en el fogn dicen que las jvenes solan acostarse, quienes entonces eran posedas e instantneamente
convertidas en piedras.
La piedra ociosa les ha robado el corazn,26 solan
decir.
Una vez una joven mujer que ms tarde se transform en
piedra no quera hacer absolutamente nada. Al mandarle
sus padres hacer cualquier cosa, ella se levantaba de
hombros y no haca caso alguno. Los padres, al ver esto, le
dejaron hacer su voluntad.
25 El fogn de la casa de los quichuas es generalmente un espacio en el piso, circun
dado por tres piedras ms o menos grandes, que sirven para apoyar las ollas. Este lugar
parece estar ligado con la fertilidad. Hasta hoy la madre entierra bajo las piedras del
fogn, el cordn umbilical y la placenta de sus nios, acto ritual con el cual se invoca
una ms prolifera descendencia. All mismo se entierran igualmente las placentas de los
animales (ganado mayor) as como las tripas de los cuyes. El sentido es el mismo: es una
peticin para que los animales se reproduzcan ms a menudo y den buenas cras.
En este texto, las piedras del fogn son concebidas como entes masculinos. Recurdese
que en la cultura quichua, todo es animado y susceptible de ser sexuado. Las piedras
macho se vinculan pues con las mujeres y en general con esta rea da la casa que a su
vez se identifica con lo femenino.
26 La palabra shunku en quichua no slo se puede traducir por corazn en un
sentido literal, no slo sirve para denotar ste y otros rganos viscerales, sino que, como
en el presente contexto, significa el espiritu, el aliento, el centro.
85
86
88
89
Supaymanta willay
La aparicin del Diablo
Narrador: Segundo Sagay
Lugar: Mamblug, San Juan (Chimborazo), 1971
Supaymanta willay
Shuk charik runa tiyarka. Shuk puncha paypak warmi
waushka, chaymanta payka achka llakilla purikushka...
Chaypi shuk churarishka aya rikurishka: Kashna nishpa
tapushka:
Imamanta wakakunki?
Charik runaka nishka:
uka warmi waushkamanta.
Ama wakaychu ukaman achka kullkita kukpi, ukaka
kanpak warmita rikuchisha. ukaka supaymi kani nirka.
Charik runaka tukuy charishka kullkita supayman kushka.
Ashataka kushiyashka paypak kullkita llukshichishka.
Chay kipa nishka: Kanka supayta rikunkichu? Supayka
asishpa rishka maki hunta kullkita hapishpa.
90
27
La traduccin del quichua supay por diablo no es muy exacta, puesto que el
supay es un espiritu burln, que hace travesuras con la gente o con la naturaleza; a
veces hace el bien, otras el mal. El concepto de diablo, tal como ocurre el la simbologa
catlica, es exgena. Pese a los procesos aculturadores, en la tradicin oral se conserva
la nocin de estos espritus burlones, que pueden ser masculinos o femeninos.
91
92
93
94
Intimanta wayramanta
El sol y el viento
Narrador: Angel Yuquilema
Lugar: Guabug, San Juan (Chimborazo), 1975
INTIMANTA WAYRAMANTA
Shuk puncha intiwan wayrawan tuparishpa rimanakuy kallarirka.
Intika nishka nin:
ukaka kanta yallimi kani muyukunata pukuchini, wawakunata tukuy runakunatapash kunuchini. Shina nishka.
Wayrapash nishka nin:
ukakarin ashtawanmi usharini. Chay kutak may hatun
rumikunatami kuyuchini. Hatun mamakucha yakukunatapashmi kuyuchini.
Shina nishpa, rimanakurkakuna; intika nirka:
Shuk mishanakuyta
ashtawan yallinchik.
rurashun,
rikunkapak
mayhanmi
Wayraka:
Allimi, nirka.
Rimashpa katirkakuna. Shinashpaka, intika nirka:
Shuk runami chayta rikun hatun punchu churashka. Riku
shun mayhantak chay runapak punchutaka surkunchik.
Chay surkukmi ashtawan yallik kanka, nirka.
Ari, ari, nirka wayrapash.
95
El Sol y el Viento
Un da se encontraron el Sol y el Viento. Los dos comenzaron
a hacer gala de sus poderes.
El primero dijo:
Yo soy superior porque hago madurar los frutos. Caliento
a los nios y a todos los hombres.
El Viento replic:
Yo valgo ms puesto que soy el responsable del movimiento de grandes molinos e incluso de inmensas lagunas.
96
97
98
El espino misterioso
El espino misterioso crece con los dems espinos. Observado
desde lejos, parece una planta muy hermosa. En cambio,
estando junto a ella, produce pavor. Es portadora de una
grave enfermedad y es la morada donde habita el arco iris
blanco29 el mismo que al coger30 a un hombre produce un
resfriado incurable. De vez en cuando a las mujeres les hace
parir arco iris. Al nacer los tiernos, arco iris tienen el aspecto
de pequeos cerditos, que llaman a su padre diciendo:
Oc, oc, oc....
Una vez que todos han visto la luz, viene su padre y los llevo
consigo.
Despus del parto, la mujer queda como muerta.
Este misterioso espino, a pesar de ser hermoso, es muy
malo.
As piensan nuestros mayores.
29
En la cultura quichua existen dos arco iris: uno de colores, el kuychi y, uno
blanco, el walaparyu, uno macho y uno hembra. En este relato el arco iris blanco,
puede procrear y cuando se encuentra enojado, si por azar lo ve una persona, sta se
enferma. Las enfermedades que sufren los hombres son distintas de las mujeres, aunque
al respecto hay diferencias entre las varias regiones quichuas del pas.
Si bien en menor escala, los enojos del arco iris de colores, tambin producen enfermedades, especialmente las de la piel. En otros relatos tambin el arco iris macho puede
procrear con las mujeres y los hijos resultan con pelos de los colores del arco iris.
30 En la cultura quichua serrana casi todas las enfermedades de dios son producidas por espritus, los cuales cogen o atrapan a sus vctimas.
99
Llankanatipa kurimanta
El oro de los Llanganates
Narradora: Mara Trnsito Chango
Lugar: Salasaca (Tungurahua), 1974
Llankanatipa kurimanta
Juanchu Uturunku nishkami Inkapak ushushita sawarishka
nin. Paypa warmipa yayaka manchanayay kuritami charik
kashka nin. Maki rukakunapipash kuri shiwitami churarishpa
purik kashka.
Shuk punchaka Juanchu Uturunku kashnami paypak warmitaka nishka:
Kanpak taytata chay shiwita maay, kuy nishpa. Chay
shiwita charinkapak munanimi.
Shina nikpika chay warmika rishkami Inkapakman chay
shiwita maankapak; shinapash mana ushushimanka kushkachu. Inkaka mayman rishpapash shiwitaka churarishpami purik kashka. Shinallatak pi hapinata manchashpa.
churashkami puuk kashka.
Shuk kutimi Inkaka puukushka nin; Juanchu Uturunkuka chay
shiwita kichunkapakmi rishka. Chay pachamantami Inkaka
shiwitaka shimipi churashpa purik kashka, puuk kashka.
Chaymantaka Juanchu Uturunkuka nishkami maypipashchari charin. Shina shuk punchaka ukuchawan rikurishka,
kashna nishka:
uka warmipa
puukun.
yayaka
chaypi
shiwita
amullishpa
101
102
103
El cndor y la pastora 32
Se cuenta que haba una joven, la misma que tena muchos
pretendientes.
Un da fue a pastar sus ovejas. Hallndose en el campo,
repentinamente comenz a caer una llovizna que se torn
en torrencial aguacero.
En su intento de huir de la tempestad, la joven lleg a las
orillas de una acequia, cuya corriente haba aumentado
tanto que le impeda pasar.
104
105
106
sakirirka,
maypitak
payta
shitashpa
Kunturmanta maramantapash
El cndor y la pastora casadera
Narrador: Segundo Agualongo
Lugar: Tigua, Pujil (Cotopaxi), 1980
Kunturmanta maramantapash
Shuk maraka paypak allkuwan llamakunata michishpa
purik kashka. Punchanta shuk kuntur kuytsawan rimankapak
shamuk kashka; payka marapak kuyashkami kashka nin.
Payka yuraklla pintuta kunkallinata shina watashpa purik
kashka nin.
Warapash shuyushka, may chuyallatami churarishka purik
kashka.
Shuk puncha chishiyakta marataka kakaman pushashpa
rishka. Allkuka wakashpa katirka kay kuntur tiyanaman. Kakapi
tiyakukta rikushpaka, wasiman shamushkallami llamakunata
pushashpa. Allkuka wakashpami wasiman chayashka.
Chaymantaka yaya mamaka tapurka:
uka ushushita maypi shitashpatak kanwanlla shamunki?
Allkuka mana rimanata yachashpa awpashpa
rikuchinkapak rishka. Paykunata maypi mara sakirishkakaman
pushashpa.
Kakaman chayashpaka, allkuka, hawata rikushpa wakashka.
Chaymanta yayaka, mamapash ushita rikushpaka, kakaman
anta rurashka. Kashnami ushitaka pushashpa tikrachimushka, allkupash kushillami katimushka.
110
111
34 Las peas, as como las quebradas y otros accidentes en los cerros, constituyen
lugares mgicos en los cuales detone la accin mtica.
35 En quichua se usa el verbo wakana llorar para el llanto humano as como para
la emisin lastimera de la voz de cualquier animal o ave. Incluso, nuevas cosas provenientes d la sociedad industrial, como las mquinas, pueden llorar.
36
En instancias del relato, probablemente ms antiguas, y que se remiten a un
tiempo sagrado anterior, todos los seres de la naturaleza tienen la facultad del habla. A
menudo, los actuales miembros de la cultura quichua, ubican tal facultad en el tiempo
mtico.
112
113
3
Wiwakunamanta
Los animales
38
39
117
El to cndor y la ta ardilla
Un da, mientras la ta ardilla se asoleaba, revoloteaba por
encima de ella un cndor que quera atraer su atencin. Sin
embargo, ella permaneci impasible.
Despus de tanta insistencia, sin que ella de modo alguno
respondiera, el astuto cndor exclam:
Ta, ta, vamos a la fiesta del cielo.
Yo no voy. No s dnde est. No conozco ningn cielo!
El cndor dijo:
Quieres ir? Yo me voy. Si no puedes caminar, te llevar
sobre m. Vamos! Imposible que te quedes! Yo te llevar
sobre m...
Aunque en el corazn de la ardilla no haba tal aceptacin,
dijo:
S, esprame. Dentro de poco ir contigo.
118
119
Liwar katsu
El escarabajito llamado Lihuar
Narrador: Miguel Andrango
Lugar: Quinchuqu, Otavalo (Imbabura), 1974
Liwar katsu
Liwarka shuk kuyaylla wayrapi rik katsukumi. Kaytaka
mikunkapakpash allipachami. Payka turu kurpakunata
tantachishpami wasichin.
Shuk puncha, shuk kuyaylla kallpakuk uchilla kunukutami
rikurka, shuk hatun ankaruku kay kunukutalla hapikukta
pashmi rikurka.
Chayta rikushpaka katsuka ankata kaparirkami, shina:
Anka tiyu! Ama chay kunukuta hapipaychu! Uchilla
kunukumi, kachariway!
Shinapash ankaka mana katsuta kazurkachu. Kunukuta
hapishpantin wauchirkallami. Chaymantaka katsuka pia
rirka. Chay ankapak tazinta tarinkakamanmi mashkarka.
Shinashpaka, turu kurpakunallawantakmi payka ankapak
lulunkuntaka pakishpa tukuchirka.
Tukuylla lulunkunatami anka tikramunkakamanka pakishka
karka. Anka paypak tazinman chayamushpa chay tukuyta
rikushpaka, kashnami nirka (kaparishpa):
Ayayay, hatun llakipimari kani! ukatapash ashtawan
yalli uchilla kashpatak, ukata yalliwashkamari. Lulunkunata
tikrachiwayyy
120
121
122
123
124
Chinkarishka kuchikunamanta
Los cerditos perdidos
Narradora: Francisca Jerez
Lugar: Salasaca (Tungurahua), 1972
Chinkarishka kuchikunamanta
Ishkay wamrakunaka chunka ishkay wawa kuchita charirka.
Tukuy punchakunami paykunaka kiwata kuchikunaman
karankapak apashpa purik karka. Chusku kuchika unkuywan
waurka. Wamrakunaka kuchikuna waukpika wakashpami
sakirirka.
Pusak kuchitaka hatunyankakaman wiarkakuna. Wamraku
naka kushillami purikurkakuna. Sullka puncha shamukpi,
yayamamaka upallaku kuchitaka katuna pampapi
katunkapak rirkakuna.
Rishka kipa, wamrakunaka michinaman pushankapak hata
rirkakuna. Chaypi rikurka ni ima kuchi mana tiyarka.
Chaymanta wamrakunaka kuchikunata mashkankapak
kuchikunapak chakikunata katirka.
Katuna puncha kakpi, runakunaka anta rishpa, kuchi
chakikunata katirka. Shinashpami mana maypi kuchi chakita
hapirkachu.
Chakita chinkachishka kipa, wamrakunaka kaparishpa,
wakashpapash wasiman tikrarkakuna.
125
42 La referencia al da lunes es explicable, porque la narracin procede de Tungurahua. La capital de la provincia, la ciudad de Ambato es nico lugar del pas donde
la feria se realiza este da de la semana.
126
Misikunamanta
ukuchakunamantapash awpa
rimay
Historia de gatos y ratones
Narrador: Pedro Bahua
Lugar: Majipampa, Colta (Chimborazo), 1973
Misikunamanta
ukuchakunamantapash awpa
rimay
awpa pachapi ukuchakunaka, paykunapurallatakmi shuk
aputa akllashakakuna, nin. Chashnami chay ukuchakunaka
alli kawsayta kallarishkakuna. Paykunaka maypipash mana
manchashpa mikunakunata allita mikushpa kawsashka nin.
Shuk punchaka, shuk hatun kari apu nishkami, hatun mama
yakuta hatun wampupi shamushka ninmi. Chayka shuk mill
mayuk misimi43 kashka ninmi. Chayta uyashpami ukuchaku
naka mancharishpa paykunapapak aputa pushashpa
maayta katinkapak rishka ninmi.
Chaymantami chayta uyashpa apu misipa warmika
paypak kusa misitaka, ri uyanaman, mayhantak maaytaka
mishashkanchik nishpa kachasha nishka. Shinapash kusa
misika mana uyashkachu.
Chaymanta paypak warmika machkata chapushpa rishka
ninmi; shinapash chay warmi misika chichu huntami kashka
ninmi. Chashnallatakmi paylla kayachinata tapunaman
rishka nimmi.
Ukuchakunaka paykunarak awpashpa rishpaka: apash
mishashkanchik nishpaka wankarpi waktashpa Huyayay!
Huyayay! Aputa ami mishanchik nishpami kaparishpa chay
43
127
128
129
130
El conejo y el lobo
Se cuenta que un hombre tena junto a su casa un hermoso
sembro. En l haban crecido muchas hortalizas.
Por desgracia, lleg un conejo y se comi absolutamente
todo.
El hombre sembr nuevamente y, a fin de que no entrara el
conejo, asegur su sementera cercndola. El conejo mir
detenidamente la cerca, se sonri e hizo caso omiso de ella.
Por el contrario, horad la tierra y sin problemas entr nueva
mente a comer.
Aquel hombre se enoj una vez ms e intent atrapar al
conejo.
Por qu no me haces caso?, le dijo.
Nuevamente sembr y prepar una trampa para que cayera
el conejo. Esta vez, el conejo cay! Cuando el hombre lo
132
133
Kariyashka kunumanta
El conejo valiente
Narrador: Pedro Quimbo
Lugar: Peguche, Otavalo (Imbabura), 1971
Kariyashka kunumanta
Shuk kunumi tiyashka nin, chayka ninan kari karimi kashka.
Shuk kutinka rikurishka nin atukwan kashna nishpa:
Maymantak rikunki tiyu44, nishpa.
Shina nikpika:
ukaka kay chay llaktamanmi rikuni, nishpa.
Ari, shinaka, ukapash chayllamantakmi rikuni tiyu nishka.
Mayhantak yallinka, shina ninakushpaka, atukka nishka
nin: Tiyuka kayta ripay, ukaka kayta risha nishpami misha
nakushka nin.
Chaymantaka shinami ukta kallpashpa rinakushka.
Atukka waykutami muyushka.
Shinapash kutin kunuka wayku washallatami kallpashpa
utka chayashka. Atukka kashnami yuyashka: Kunantaka
ami yallikuk yuyachini, ukami ashtawan ukta chayashpa
nishpami anchapachata kallpakusha.
Chashna llaktaman chayakushpaka, yallinimari nishpami
yuyashka.
44
134
El conejo valiente
Haba un conejito muy valiente. Una vez se encontr con su
to lobo a quien le haba dicho:
Hacia dnde se encamina, to lobo?
El lobo respondi as:
Voy hacia aquel pueblo...
S? Yo tambin voy hacia all to, dijo el conejo.
Mientras pensaba, as hablo el conejo al lobo:
To, vaya usted por ah y yo ir por aqu y apostemos quin
llega primero, dijo.
De esta manera, rpidamente haban partido. El lobo,
bordeando las zanjas, mientras que el conejo las saltaba
todas.
El lobo mientras tanto as pensaba: S que ahora le voy
135
136
138
139
142
143
Atuk kunumantapash
El lobo y el conejo
Narrador: Antonio Chacahuashai
Lugar: Shobolpampa, San Juan (Chimborazo), 1971
Atuk kunumantapash
Shuk manzana tarpushka tiyashka. Kunuku manzana chakrata
mikunkapak shamushka. Chaypishi shuk kunu yaykushpa
manzanakunata tukuchishka.
Apu yachashpaka sisa tarpukta anchusha nirka. Chaymanta
sisa tarpukka mishkita rantishka. Kipaka yurapi llutashpa.
Yurapi hakukpi kunuka yurapi sikankapak shamushka, chaypi
siririshka.
Chaymanta sisa tarpukka kunuta ankuchishka. Ankuchikpika
kunuka nishka sisa tarpukta:
Ashtawankarin ukaka waktasha. ukaka chaytami
kachasha. Ashtawankarin ukaka ishkay rinriwan takasha
ututami rurasha!
Chaymantami sisa tarpushka wataywasiman apashka.
Watay wasipi tiyakukpi shuk atuk shamushka. Atuk chayta
yallikukpika, chay kunuka nishka.
Kayta shamuy tiyu, ukaka kaypi aychawasitami charini.
Chayta uyashpaka atukka chay wasiman yaykushka.
Chaymantaka kunuka nishka:
Wichkashpa shuyanki, ukaka wichkanata apamunkapak
rini.
Chaymanta kunuka llukshishka, atukka watay wasipi saki
144
145
El lobo y el conejo
Se cuenta que una vez exista un huerto de manzanos y que
un conejo sola robar las frutas.
Vino el Apu45 jardinero a vigilar y vio que las manzanas se
haban acabado.
Al saber esto, el patrn quiso castigar al jardinero.
Entonces, el jardinero compr miel y la derram en el rbol.
Cuando el conejo subi, sus patas quedaron pegadas y el
jardinero le dijo:
Ahora te voy a castigar!
El conejo repuso:
No me castigues. Yo te pegar con una oreja, y ser peor
an si te pego con las dos. Te har polvo!
As, el jardinero llev al conejo a la crcel. Cuando estaba
ah, un lobo acert a pasar. El conejo le dirigi la palabra:
Ven to, aqu tengo una casa llena de carne.
El lobo entr y el conejo aadi:
Esprame aqu, encerrado. Voy a traer las llaves.
El lobo se qued en la prisin. Ms tarde, el conejo sali El
juez castig al lobo por culpa del conejo.
45 El Apu generalmente es un espritu que habita los cerros, peas, etc., pero es
adems quien ejerce el control, el mando sobre algo o alguien.
146
147
4
Wiarikunamanta
Los Orgenes
Kuychi wiarishkamanta
Origen del arco irirs
Narrador: Manuel Curichumbi
Lugara: Mamblug, San Juan (Chimborazo), 1970
Kuychi wiarishkamanta
Kimsa tamya wiki puyupi kawsarka. Chaypi hatunyankakama
sakirirkakuna, shinapash kay allpata riksisha nirkakuna.
Puyupi a mana tiyay tukurkakunachu. Apu wayrapash
puyupi kawsarka. Ashtawan hatunlla wiki amu wayraman
nirka:
Shuk llankayta kuy.
Apu wayraka kulun nishpa:
Pitak kanki? Imata ninki?, nirka.
Wiki mancharirka; shina manchayta sakishpa, nirkapash:
Apu, uka, allpata riksisha nini.
Apu wayraka allimi, pachaman kachashami nirka.
Shinashpa wayra pukurka. Wiki urmarka ura pachaman.
Pay uriman urmakushpa, nirirka:
Ima llankaytachari rurasha?
Kunkaymanta shuk sumak sisa hawapi urmarka.
Sisata:
151
152
153
Pikikunamanta
El orgen de las pulgas
Narrador: Carlos Allauca
Lugar: Compaa Grande, Cusubamba
(Tungurahua), 1973
Pikikunamanta
Kusaka, runtin,46 pinkullata aparishpa, wakashpa shuktak
shuktak takinata llukshichishpa rishka.
Shuk urkupika supaymi tiyashka; paypak kusata urkupi
lluchushka.
Chaymantaka supayka kusa tukushpa warmipak wasimanka
rishka.
Supayka:
Warmiku shaykumunimi. Huyyy!, nikpika.
Kusitu shaykumunkichu.
uka Matulla, hawa urkupimi wakrata lluchukushka.
Chaymari, kan ushashpaka aychata apashpa ri nikpika,
mana ushashachu nishpa kay shunkuwallatami apamuni.
Hayka, kayta yanuy yarikaywanmi shamuni!
Chaymantaka
shunkuka:
shunkuta
mayllashpa
yanukukpika;
154
warmika
kashari!
Kanpak
warmika
156
Urku atukmanta
Orgen del lobo
Narrador: Csar Amangandi
Lugar: Salinas (Bolvar), 1979
Urku atukmanta
awpa pachapi shuk killa wamra shuk warmiwan sawa
rishka. Mama kachunka nishka:
Yapunkapak ripay, yakuta hichankapak, ripay.
Shinapash mashaka mana uyasha nishkachu.
a llukana yachakuk wamrata mashaka charishka.
Shuk puncha paypak wamra yarikachishpa chaki shunku
ruruta kanishka. Chayka rikushpa mama kachunka allita
kanin, nishka, paypak mashata tapushka:
Imashpatak mana rurasha ninki churiman karankapak?,
mana rurasha nishpaka, imapaktak sawarirkanki?
Chashna rimakpika, tukuy mutsurishkakunata: llachu, barra,
palatapash aparishpa rishka. Kayantik puncha sara muyuta
apankapak tikramushka.
Punchatak wasimanka chayamushka:
Ayy ukalla!, nishpa.
Yarkaymi rurashpa purikuni.
Washa washa kukayishpa paka pakana yura ukuta rishka.
Shitashkaman chayashpaka, paypak mashaka yantata
158
159
160
161
162
163
Hatun allaparukukunamanta
Cmo se originaron las haciendas
Narrador: Ignacio Cuji
Lugar: Culluts, Colta (Chimborazo), 1969
Hatun allparukukunamanta
awpa pachapi, shuk may sumak hatun wasipi kimsa
runakuna kawsashka nin. Paykunaka achka sara takikunata
charishka, charishkapashmi tawka pia allkukunata, wasita
rikuchun, muyuchunpash.
Shuk kutinmi, ishkay wakcha runakuna mana imata charishpa,
mana imata mikuy tukushpa, anta hapishpa puri kallaris
hkakuna. Purikushpa, purikushpa, a shaykurkakuna, chaypi
samayta kallarirkakuna. a samashka kipaka, chinpa urku
sikipi shuk pakalla nina rupakukta rikurkakuna nin.
a amsa kakpika manchanachikushpallatak chayman kall
parkakuna, chayashpaka punkupi waktarkakuna; shinapash
mana pi punkuta paskanaman llukshirkachu.
Paykunaka yarikaywan waukushpami, imallatapash miku
chunpishchari nishpa allimanta punkuta paskay kalla
rirkakuna; shinami ukuman yaykurkakuna. Yanuna ukupika
kara mutishkami tiyakushka hatun mankakunapi. Chayta
rikushpaka yarikaywan kashpaka mikuy kallarishkakunami.
a wiksa paktakta mikushka kipaka, wasiyukkunatami
mashkay kallarirkakuna. Mana ima rikurikpika shitashka wasi
shinami rikurirka. Chay kipaka hawa kawsanamanmi wichi
yarkakuna.
a hawa wichiyana kaspipi kashpaka shuk wakcha runaka,
pakalla rimashkatami kashna nikta uyarka:
164
hawamanta
165
166
167
5
Allikunamanta
millaykunamantapash
Las virtudes
y los defectos
51
171
172
173
hawata
rikushpa
chaypi
174
Brrrrrrr!, nikpika.
Uchilla yutuka achkata mancharishpa nishka:
Kanpashchu mana uka mama kanki? nishpa, nirka.
Chay uchilla yutuka antawami nishpa yuyarishka:
Imapakchari kayman hawarkani nishpa. Urikusha ninika
nishka.
Kay antawamanta urikusha nishka antawata:
Kaypi shayariyyyy!, nishka.
Chay hatun antawaka shayarishpa rishkallami. Uchilla yutuka
antawa hawapi rishkallami.
Imatatak tukushari? Maymantakshi aparikunka kay kaparik
supayka? Imapakchari hawayarkani? Urikusha ninika,
nishka antawata kaparishpa. Chay hatun antawarukuka
mana uyashkachu. Ashtawan kallparishpa uchilla yututaka
apashpa rishkallami.
apash chay hatun antawaka shayarishka a mana burrrrr
yarishkapashchu. Uchilla yutupash antawa hawapi shaya
rishka:
Maypitak kaniyari! nishpa nirka. uka wasiman risha ninika.
uka mamapakman risha ninika! nishpa nishka.
Chay antawamanta urikushpa, uchilla yutuka antawata
muyushpa rikushka; chaypi kashpa shuktakta rikushka. Chay
pika shuktak uchilla llullu yutumi paypak mamantin purikushka
karka.
Mamaka chay uchilla chinkarishka yututa rikushka.
175
176
Eres mi madre?
Parezco yo ser tu madre? le contest displicente
mente: Yo soy una venada!
Al or la respuesta, la diminuta perdiz pensaba para si ensimis
mada: La llama no es mi madre. La venada no es mi madre
Dnde ests madrecita ma? Dnde te encontrar?
Continu su camino y se encontr con una oveja. Tambin
a ella le formul la pregunta:
Eres t mi madrecita?
Yo no soy tu madre! respondi Soy una oveja aadi
luego.
La perdiz desconsolada continuaba: La llama no es mi
madre. La venada no es mi madre. La oveja... no es mi
madre! A lo mejor no tuve madre, pensaba.
Mientras pasaban por su mente estos pensamientos, sbita
mente se dijo: Yo debo tener una madre. Una buena madre.
Quiero tenerla... Me voy a encontrar con ella!
Se levant en un vuelo fugaz y a poco divis un gato.
Eres t mi madre?, pens para s, pero sin preguntrselo,
prosigui su vuelo.
Cansada de tanta correra hizo un alto en su camino. An
no me encuentro con mi madre, continuaba pensando.
La pequea perdiz se deca: Madre, por qu no ests?
Yendo por aqu y por all, an no he podido encontrar a mi
madre....
La perdicita, ya no pudo volar ms! Estaba fatigada! Mien
tras descansaba, vio que un cndor volaba por lo alto. La
178
180
Killa misimanta
El gato ocioso
Narrador: Miguel Andrango
Lugar: Quinchuqu, Otavalo (Imbabura), 1976
Killa misimanta
Shuk misi killa killa kashpa, paypak Apu Tungurahuata mana
yanapasha mana uyasha, nishka.
Shuk puncha Apuka payta nishka:
Yanunki
Misika mana yanushachu nishka, mana yanushachu, awi
millma ruparinka nishpa.
Apuka. Utka! muchikuta churashpa, yakuman rinki,
nishka
Mana muchikutapash churashachu kachu rinriyukmi kani.
Apuka, piarishpa kaparirka. Shinashpaka kiwata apari
mukri.
Chay killa misika nirka:
Mana kiwata aparimushachu, llushka washami kani.
Apuka nirka.Ukta! yantata ninapi rupachi,
Misika nirka, mana chaytapash rurashachu. Utun makiyukmi
kani.
Shinaka Apuka nishka:
181
El gato ocioso
Haba un gato ocioso, que no quera obedecer ni ayudar a
su ama la Apu Tungurahua53. Un da, la Apu le haba dicho:
Ve a cocinar!
Yo no voy a cocinar. No voy a cocinar porque las barbas
de mi cara se van a quemar, dijo.
Rpido! Ponte el sombrero y ve a traer el agua, haba
dicho la Apu.
No me pongo el sombrero porque largas como cuernos
tengo las orejas, replic el gato.
53 En la cultura quichua del Ecuador el volcn Tungurahua es conceptuado como
una deidad femenina. De ah su calificativo de Apu. Ntese igualmente la serie de
actividades domsticas, generalmente asumidas por las mujeres y para las cuales, sin
xito, pide ayuda al gato.
182
183
Machashka runamanta
El hombre que se emborrach
Narradora: Trini Sipa
Lugar: La Compaa Grande (Tungurahua), 1973
Machashka runamanta
Shuk puncha, shuk machashka runa raymimanta tikra
mukushka. Tutami kashka. Machashka runaka mayta rishkata
mana rikushkachu.
Chaymanta itkashpa, waykuman washikushka. Urmashpaka
shuk yura rikrapi warkurishka sakirirka...
Tukuy tuta, manchaklla kaparikushkarkami.
Yanapaychik, yanapaychik!, nishpa.
Pi mana uyarkachu. Machaskaka sinchita charirirkami. Ama
chaypi waunkapak paypak yanapakkunata maarkami.
Machashkaka achka shaykushka shina warkurishkami paka
rirka.
a achiyarikpi, inti achikyamukta rikushpaka, machashkaka
manchanayta shaykushka kashpa, urayman rikurka. Paypak
chakika iullamanta mana pampaman chayashka karka.
184
185
6
Takishka arawikuna
Poesa cantada
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
poesa cantada
Haway
189
Takishka arawikuna
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Chinpapura wamansitu2,
alli kawsaymi charin,
alli kawsaymi charin,
waynasapa wamansitu.
Haway!, haway!, haway!
Wamansitu, wamansitu,
tuta tutalla purik,
pukunkuman kichurkanki,
paypak sisalla awita,
Warupak churichu kanki?
Haway! Haway! Haway!
Puku... puku... puku...
nishpa tiskun,
pukunku ruku awi,
puku ...puku ....puku...
Haway! Haway! Haway!
Inti Apu Yaya,
Apunchik tukuyta rurak,
Chinpurasu,
Cariwayrasu,
Iwalata, Kubilln,
Kullanis, Kundurasu,
sumak astaykuna,
uka runata,
Sinchiyachi,
uka rikrakunata,
Sinchiyachi,
kayta tukuchinkapak,
tukuylla ayllukuna,
190
Tukuykuna:
Pakik
urata hanakta,
sinkunakushun,
asishun kushilla,
chayaychik tukuylla,
tukuylla kaparishunchik.
Haway!, haway!, haway!
Ay musu luku kasi kanki,
ay uka mama rikukunmi,
ay musu luku kasi kanki,
ay uka turi chapakunmi.
poesa cantada
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
191
Takishka arawikuna
Ay uka aa rikukunmi
Ay musu luku mayman rinki
Ay uka karin kaypi kani
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Pakik:
Tukuykuna:
Ay paharitu4 wawa,
ay pulatura wawa,
ay maypicha hapisha,
ay maypicha tarisha.
Haway!, Haway!, Haway!
Ay wasi hanac latu,
ay wasi ura latu,
ay kanllacha purinki
ay kanllacha muyunki.
Haway!, Haway!, Haway!
Ay paharitu wawa,
ay uri mashkankichu,
ay hanak muyunkichu,
ay paharitu wawa,
Haway!, haway!, haway!
Ay wasi illakshina,
ay maytapash purinki,
ay maytapash muyunki,
ay wasi illakshina,
ay kuyaylla purini.
Haway!, Haway!, Haway!
192
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
poesa cantada
Jahuai
Takishka arawikuna
194
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Gavilancito de enfrente,
que tienes hermoso vivir,
que un hermoso vivir tienes,
gavilancito enamorado.
Jahuai!, Jahuai!, Jahuai!
Gavilancito, gavilancito,
de noche en noche, andariego,
le quitaste a la lechuza,
su florecida carita.
Del guarro eres hijo acaso?
Jahuai!, Jahuai!, Jahuai!
Pucu...pucu... pucu...
llorando est
lechuza de vieja cara,
pucu...pucu ... pucu...
Jahuai!, Jahuai!, Jahuai!
Sol y seor padre,
Seor hacedor de todo,
Rey Chimborazo,
Carihuairazo,
Igualata, Cubilln.
Cullanes, Condorazo,
hermosos astados
a m que soy indio,
robustceme;
a mis brazos,
robustcelos.
En este da
que terminamos,
y los parientes todos,
por arriba y por abajo,
rodaremos,
felices nos reiremos,
poesa cantada
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
195
Takishka arawikuna
196
Cantor:
Coro:
Cantor:
Coro:
Doroteo Guamn,
Chimborazo marka
poesa cantada
Taruka
6 Es prstamo del castellano alhaja, que en este contexto no tiene significado de joya sino de simptica, agradable, bonita. La palabra
alhaja con el sentido descrito puede referirse tanto a hombre como a mujeres
y su uso es generalizado en el castellano de la Sierra.
7
197
Takishka arawikuna
9
10
198
Doroteo Guamn,
Provincia de Chimborazo
La venada ms arisca,
de su madre seguidora,
yo no tengo a quin seguir
Dios mo...!
Si detrs tuyo no voy,
yo no tengo a quin seguir
Dios mo...!
poesa cantada
La Venada
Takishka arawikuna
200
Manuel Chacahuashai,
Chimborazo marka
poesa cantada
Kurihala
201
Takishka arawikuna
Machashkalla purinki!
Upyashkalla purinki!,
Maymantak shamunkiyari? niwankamari,
Karichu warmichu kanki, niwankamari,
Tuta purinki, niwankamari,
Chishi purinki, niwankamari.
Curijala
Manuel Chacahuashai
Provincia de Chimborazo
202
poesa cantada
Qu esperamos, Curijala?.
El hijito est llorando, Curijala, Curijala,
El ganado tambin llorando, Curijala, Curijala,
El puerco tambin llorando, Curijala, Curijala,
El perro tambin llorando, Curijala, Curijala,
Dnde te emborrachaste?, me dirs,
Dnde tomaste?. me dirs.
203
Takishka arawikuna
HALIKTU
Manuel Chacahuashai,
Chimborazo marka
204
poesa cantada
chita tunkuri,
ima llakishun?
ima wakashun?
Shaba14 Limita15,
kaypimi kanchik,
ima llakishun?
ima wakashun?
Jalicto
Manuel Chacahuashai,
Provincia de Chimborazo
Jalicto, da morado,
Jalicto, da verdecito,
Jalicto, lengita de gato,
Jalicto, garganta de chivo,
Jalicto, anaquito verde,
Jalicto, delantal verde.
Jalicto, aqu estoy,
Jalicto, all estoy,
Tu novio se ha casado,
y tu enamorado ha muerto.
el becerro tierno ha muerto,
y la oveja madre ha muerto.
El cordero tierno, llorando,
tu chancho tambin, llorando,
el chancho tierno tambin ha muerto,
tu marido se ha emborrachado,
14
Hipocorstico de Sebastin.
15
205
Takishka arawikuna
206
poesa cantada
uka llamaku
Mi ovejita
N.N.
Provincia de Imbabura
Ovejita de mi vida,
colita de chmbalo tena...
Ovejita de mi vida,
con cachitos enlistados,
Qu linda! Qu linda era!
207
Takishka arawikuna
ukapa llamaku
Killkak : Mana riksishka
Imbabura marka
208
N.N.
Provincia de Imbabura
Siendo ya de maanita,
arriba al cerro me fui,
y mientras arriba yo estaba,
feliz el sol se asom.
Al Padre Sol yo le dije,
Cmo es que has venido,
mi tierrita a calentar,
y a madurar mis granitos?
poesa cantada
Mi ovejita
As hablando me fui,
a cuidar mis ovejitas,
a mi ovejita blanca,
a mi ovejita negra.
Mirando por la ladera,
yerbita verde coman,
mi ovejita blanca,
mi ovejita negra.
Coman, coman ovejitas,
as fuerte les grit,
coman, coman pues maana,
lanita, pues, me darn.
Ya siendo el atardecer,
a la casita volvimos,
con mi ovejita blanca,
y mi ovejita negra tambin.
209
Takishka arawikuna
CHINPALITU
Antonio Chuqun
Provincia de Imbabura
Chinpalitu, chinpalitu
sarunmanta riksirkani,
uka shunkitu kurkani
chaymantamari maani,
ama ukata kunkanki.
Kay chinpalitu hapirkanchik,
ishkantinmari mikurkanchik
chaymantamari maani,
ama ukata kunkanki.
Kayka wamra kay sisaku
kanpak shunkupi tarpunki,
ama ukata kunkanki
chaymantamari maani,
ama ukata kunkanki.
Chay chinpalitu hapirkanchik
ishkantinmari rikurkanchik,
chaymantamari maani
ama ukata kunkanki.
Kayka wamra, kayka sisa
kanpak shunkupi tarpunki,
chaymantamari maani
ama ukata kunkanki,
chaymantamari uka maani
ama ukata kunkanki.
210
Antonio Chuqun,
Provincia de Imbabura
Chimbalito16, chimbalito,
desde que te conoc,
mi corazn yo te d,
y es por eso que te ruego
que no te olvides de m.
Ese chimbalito cogimos,
y entre los dos nos comimos,
y es por eso yo te ruego,
que no te olvides de m.
poesa cantada
Chimbalito
211
Takishka arawikuna
Hubaliita wanprita
Manuel Cashagasha
Chimborazo marka
Hubaliita17 wanprita18,
Pankuriita19, wanprita.
Kimsa rumipi shayakuk, wanprita,
waylla chankalli churashka, wanprita.
Tamya pachapi shayakuk wanprita,
waylla chankalli churashka, wanprta.
Hubaliita wanprita,
asik, asiklla shayakuk, wanprita.
Pankuriita, wanprita,
waylla chankalli churashka, wanprita.
212
Manuel Cashagasha
Provincia de Chimborazo
Jubaleita guambrita,
Pangoreita, guambrita.
Sobre tres piedras parada, guambrita,
con verde pao ataviada, guambrita.
Bajo la lluvia parada guambrita,
con verde pao ataviada, guambrita.
poesa cantada
Jubaleita20
Jubaleita guambrita,
sonriendo, parada, guambrita...
Pangoreita, guambrita,
con verde pao ataviada, guambrita.
20
Esta poesa est dedicada a las jven es de las parroquias de
Pangor y Jubal hasta donde iban los indgenas de Chimborazo a comprar
aguardiente y panela.
213
Takishka arawikuna
214
21
22
Manuel Cashagasha ,
Provincia de Chimborazo
poesa cantada
215
Takishka arawikuna
Mara Juana
Jos Isama,
Cotopaxi marka
23
216
Nombre castellano.
Jos Isama,
Provincia de Cotopaxi
poesa cantada
Mara Juana
Si no me quieres,
voy muriendo,
Mara Juanita, te llamo
te estoy queriendo.
Vives como una flor
y como el agua caminas,
Mara Juanita, te llamo,
de tu agita dame un poco.
Mi corazn est seco
y por eso yo te pido,
Mara Juanita, te llamo
Te estoy queriendo!
217
APNDICE
En Chimborazo el Jahuai es el canto ritual de la cosecha
de cebada y trigo, que ocurre por fines de julio o principios
de agosto. La fiesta de la cosecha en s se denomina el
Palalaiwilli anuncio de la ltima cosecha. Probablemente la
voz procede de pallai recoger y huillai avisar, anunciar.
Esta faena de trabajo, antes que constituir una obligacin, es
considerada por todos como una grande y verdadera fiesta.
El Palalaiwilli se festeja slo en las grandes sementeras de
indgenas o de mestizos. En las pequeas, el trabajo se hace
slo en familia. Si bien este festejo ritual va desapareciendo,
cuando ocurre est revestido de un profundo sentido
religioso, de reverencia a la madre tierra.
El dueo de la tierra enva chicha de jora que las segadoras
solteras se encarguen de repartirla entre todos. Tal convite
est jerarquizado: si el dueo de la tierra est presente
es el primero en beber; siguen luego el mayordomo, los
mayorales, el Paquic, o cantor solista, los segadores y por
fin las segadoras. Las mujeres casadas se encargan de las
comidas y de cuidar a los nios y a los animales.
El Palalaiwilli es una fiesta que dura toda la jornada, de modo
que el jahuai o canto ritual es tambin cantado mientras
dura la faena. El Paquic es el que rompe el que inicia el
canto. El ha aprendido el jahuai de sus mayores y l tambin
lo transmitir al hijo ms sabio.
El coro est compuesto por todos los hombres y mujeres.
219
220
221
ndice
Presentacin
7
11
19
Urku Kuchamantapash
Los Cerros Y Las Lagunas
Puuysiki urkumanta
De cmo el Padre de los montes reparti las aguas
23
Imbabura kuyanakuymanta
Idilios del monte Imbabura
25
28
30
32
43
45
48
53
Imbacocha
Leyenda de Imbacocha
56
Yahuarcochamanta
El origen de la laguna Yahuarcocha
59
pakashkakunamanta
Seres mgicos y maravillosos
Chipichamanta
La Chificha
65
Chuzalunkumanta
Leyenda del Chuzalungu
74
Chawalunkamanta
El chagualunga
83
87
Supaymanta willay
La aparicin del Diablo
90
92
Intimanta wayramanta
El sol y el viento
95
98
Llankanatipa kurimanta
El oro de los Llanganates
100
103
106
Kunturmanta maramantapash
El cndor y la pastora casadera
110
Wiwakunamanta
Los animales
Tiyu kuntur tiya ardilla
El to cndor y la ta ardilla
117
Liwar katsu
El escarabajito llamado Lihuar
120
122
Chinkarishka kuchikunamanta
Los cerditos perdidos
125
127
131
Kariyashka kunumanta
El conejo valiente
134
137
Atuk kunumantapash
El lobo y el conejo
144
Wiarikunamanta
Los Orgenes
Kuychi wiarishkamanta
El origen del arco irirs
151
Pikikunamanta
El origen de las pulgas
154
Urku atukmanta
El origen del lobo
158
162
Hatun allaparukukunamanta
Cmo se originaron las haciendas
164
171
Killa misimanta
El gato ocioso
181
Machashka runamanta
El hombre que se emborrach
184
Takishka arawikuna
Poesa cantada
Haway - Jahuai
189
Taruka - La Venada
197
Kurihala - Curijala
201
Haliktu - Jalicto
204
207
208
Chinpalitu - Chimbalito
210
212
214
Mara Juana
216
Apndice
219
ECUADOR:
Tawkasami kawsaypi tinkunakuy
Pas Intercultural y Plurinacional
STO.
DOMINGO
STA. ELENA
Av. Ro Amazonas, entre Av. Atahualpa y Juan Pablo Sanz, Quito, Ecuador.
PBX: (02) 396-1400 / 396-1500
www.educacion.gov.ec