Sunteți pe pagina 1din 9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

O que o Esoterismo?

Antnio de Macedo

O substantivo esoterismo de formao relativamente


recente, por comparao com o adjectivo esotrico, de origem
grega, donde deriva.
O adjectivoeksterikos,,on (exterior, destinado aos leigos,
popular, exotrico) j existia em grego clssico, ao passo que o
adjectivoesterikos, , on (no interior, na intimidade, esotrico)
surgiu na poca helenstica sob o Imprio romano. Diversos
autores os utilizaram. Veremos dentro em pouco alguns exemplos.
Tm a sua origem, respectivamente, em eisou es (como
preposio significa dentro de, como advrbio significa dentro),
e eks (como prep. significa fora de, como adv. significa fora).
Destas partculas gramaticais (preposio, advrbio) os gregos
derivaram comparativos e superlativos, tal como no caso dos
adjectivos. Em regra, o sufixo grego para o comparativo teros, e
para o superlativo tatos. Por exemplo, o adjectivokouphos, leve,
tem como comparativokouphoteros, mais leve, e como
superlativokouphotatos, levssimo. Do mesmo modo, do
adv./prep. es obtmse o comp. esteros, mais interior, e o
sup.estatos, muito interior, interno, ntimo.
O
adjectivo
esterikos
deriva,
portanto,
do
comparativo esteros. Certos autores, porm, talvez mais
imaginosos, propem outra etimologia, baseada no verbo tr que
significa
observar,
espiar
guardar,
conservar.
Assim, es + trsignificaria qualquer coisa como espiar por
dentro e guardar no interior.
Plato (427347 a. C.) no seu dilogoAlcibades (aprox. 390 a.
C.) utiliza a expressota esno sentido de as coisas interiores, e
no dilogo Teeteto (aprox. 360 a. C.) utiliza ta ekscom o
significado de as coisas exteriores. Por sua vez Aristteles (384
322 a. C.) utiliza o adjectivoeksterikosna suatica a Nicmaco(I,
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

1/9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

13), cerca do ano 350 a. C., para qualificar o que ele chama os
discursos exotricos, ou seja, as suas obras de juventude, de fcil
acesso a um pblico mais geral.
O primeiro testemunho do adjectivo esterikosencontramolo
em Luciano de Samosata (aprox. 120180 d. C.) na sua obra
satrica O Leilo das Vidas, 26 (tambm chamado O Leilo das
Escolas Filosficas), composta cerca do ano 166 d. C.
Mais tarde, os adjectivos eksterikos eesterikos passaram a
ser aplicados, por engano, aos ensinamentos de Aristteles por
Clemente de Alexandria (aprox. 150215 d. C.) na sua
obraStrmateis, composta cerca do ano 208 d. C.: As pessoas da
escola de Aristteles diziam que, entre as suas obras, algumas
so esotricas e outras destinadas ao pblico ou exotricas
(Strmateis, Livro V, cap. 9, 58). Clemente supunha que Aristteles
era um iniciado, e portanto seriam esotricos os ensinamentos
que facultava no seu Liceu a discpulos j instrudos. Na verdade
era apenas um ensino oral e Aristteles qualificavao como
ensinamento acroamtico, que quer dizer transmitido
oralmente, nada tendo de esotrico no sentido inicitico do termo.
O telogo alexandrino Orgenes (aprox. 185254 d. C. ),
discpulo de Clemente, j usa ambos os adjectivos em conotao
com o oculto, ou melhor, o inicitico contestando as crticas do
anticristo Celso, diz Orgenes: Chamaroculta nossa doutrina
totalmente absurdo. E de resto, que haja certos pontos, nela, para
alm doexotricoe que portanto no chegam aos ouvidos do vulgo,
no coisa exclusiva do Cristianismo, pois tambm entre os
filsofos era corrente haver umas doutrinas exotricas, e
outras esotricas. Assim, havia indivduos que de Pitgoras s
sabiam o que ele disse por intermdio de terceiros ao passo que
outros eram secretamente iniciados em doutrinas que no deviam
chegar a ouvidos profanos e ainda no purificados (Contra Celsum,
Livro I, 7).
O termo esotrico comeou a ser usado como substantivo a
partir de Jmblico (aprox. 240330 d. C.), filsofo e mstico
neoplatnico que se refere aos discpulos da escola pitagrica nos
seguintes termos: Estes, se tivessem sido julgados dignos de
participar nos ensinamentos graas ao seu modo de vida e sua
civilidade, aps um silncio de cinco anos, tornavamse da em
diante esotricos, eram ouvintes de Pitgoras, usavam vestes de
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

2/9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

linho e tinham direito a vlo (Vita Pythagorica, cap. 17, 72).


O conceito de esoterismo de criao muito mais recente.
Johann Gottfried Herder (17441803), que se ops ao racionalismo
Iluminista da sua poca, foi o primeiro autor a utilizar a
expresso esoterische Wissenschaften (cincias esotricas),
referencivel no tomo XV das suasSmtliche Werke, e o
substantivo lsotrismesurgiu pela primeira vez na obra Histoire
critique du gnosticisme et de ses influences (1828), de Jacques
Matter. Na sequncia, devese ao ocultista e cabalista Eliphas Lvi
(18101875) a vulgarizao dos termos esoterismo e ocultismo
(este ltimo na sua acepo moderna e mais lata de corpus de
cincias ocultas, diferente daOcculta Philosophia, ou Magia, de
Agrippa, por exemplo). A partir de ento o termo adquiriu uma voga
crescente, sobretudo depois que Helena P. Blsvatsky, A. P. Sinnett,
Annie Besant, C. W. Leadbeater, etc., da corrente teosofista da
Sociedade Teosfica popularizaram o conceito, desde o ltimo
quartel do sculoXIXe ao longo dos incios do sculoXX.
Paralelamente, certos autores comearam a encarar o estudo
do esoterismo de um ponto de vista mais acadmico, no se
considerando, eles mesmos, esotricos, mas investigadores quer
da histria quer das ideias de determinadas correntes espirituais,
msticas ou ocultas. Entre estes contamse por exemplo, nos finais
do sculoXIX, George R. S. Mead e Arthur Edward Waite, cujos
trabalhos, apesar de tudo, ainda se encontram a meiocaminho
entre o discurso esotrico e a pesquisa universitria. No primeiro
quartel do sculo XX, Max Heindel (18651919) estabeleceu a
distino tcnica entre o oculto e o mstico, e, embora inserido
numa especfica corrente esotrica, deu forma consistente, nas
suas obras, quer vertente mstica quer vertente oculta do
esoterismo. Por sua vez Rudolf Steiner (18611925), igualmente
inserido numa corrente esotrica bem definida, abordou o
esoterismo segundo um duplo enquadramento, ocultista e
cientfico. Ren Gunon (18861951) trabalhou o esoterismo,
genericamente, segundo uma perspectiva mais filosfica do que
histricocrtica, tendo o cuidado de distinguir entre o esoterismo
cristo, o islmico e o vdico todavia, o grande impulso para o
estudo do esoterismo de um ponto de vista de investigao
acadmica surgiu a partir de 1928, com a tese de Auguste Viatte
sobre o Iluminismo, seguindoselhe as pesquisas e os trabalhos de
WillErich Peuckert sobre a pansofia e o rosacrucianismo, de Lynn
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

3/9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

Thorndike sobre a histria da magia, da Prof. Frances A. Yates


sobre o Iluminismo rosacruz e o esoterismo renascentista, etc.,
devendose a esta ltima o principal estmulo para uma pesquisa
universitria, rigorosa, incidindo sobre o territrio esotrico, o que
fez alterar o respectivo panorama investigacional a partir dos anos
60 e 70 do sculo XX. O prof. Antoine Faivre, mais recentemente,
chama a ateno para os estudos de Ernest Lee Tuveson sobre o
hermetismo na literatura anglosaxnica dos sculosXVIIIeXIX, e de
Massimo Introvigne sobre os movimentos mgicos dos
sculos XIX e XX, sobretudo pelo facto de proporem abordagens
novas, interdisciplinares.
Actualmente, j bastante vasto o leque de autores que
estudam o esoterismo em ambiente de investigao acadmica,
tendose tornado consensual a designao de esoterlogos para
alguns desses investigadores, o que pressupe uma cincia
da Esoterologia que est a ter acolhimento nos curricula de
algumas Universidades. Nem todos coincidem, porm, nas suas
posies e definies do campo investigacional do esoterismo,
podendo de certo modo, e sem tentar uma conciliao entre os
diferentes autores, dizerse que existem vrios esoterismos.
Por amor brevidade, limitarmeei a salientar alguns
esoterlogos contemporneos cujos trabalhos so de capital
relevncia para a compreenso do objecto temtico do esoterismo:
Prof. Antoine Faivre Director de Estudos da cole Pratique
des Hautes tudes Section Sciences Religieuses (Sorbonne,
Frana)
Dr. Wouter J. Hanegraaff Professor de Histria da Filosofia
Hermtica e Correntes Relacionadas Faculdade de Humanidades
da Universidade de Amesterdo (Holanda) e orientador de
pesquisas sobre Histria das Correntes Esotricas Departamento
de Cincia das Religies da Universidade de Utrecht (Holanda)
Prof. Pierre A. Riffard Investigador de Metodologia de
Esoterismo e professor Catedrtico na Universit de Novakchott
(Mauritnia)
Prof. Massimo Introvigne Historiador das Correntes
Esotricas Contemporneas e Director do Centro Studi sulle Nuove
Religioni, Turim (Itlia)
Prof. Roland Edighoffer Professor emrito na Universit de
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

4/9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

Paris III (Sorbonne Nouvelle, Frana)


Prof. Jos Manuel Anes GroMestre da GLRP/LP
(Maonaria Regular de Portugal) e professor de Histria das
Correntes Esotricas no Instituto de Sociologia e Etnologia das
Religies da Universidade Nova de Lisboa (Portugal).
Em termos muito simplificados podemos dizer que duas
grandes tendncias gerais se perfilam entre estes autores: uma,
poderse designla por universalismo presotrico, e outra,
por estruturao histricocrtica. O prof. Wouter J. Hanegraaff
ainda considera uma terceira tendncia a que chama formas de
antiesoterismo, que, por no serem indispensveis neste breve
resumo, me abstenho de considerar aqui.
Na linha do universalismo presotrico incluemse os
trabalhos e a actividade universitria de professores como Pierre A.
Riffard e Jos M. Anes, por exemplo. Segundo Riffard, o esoterismo
tanto existe no Ocidente como no Oriente, desde a prhistria at
aos nossos dias, e tem a ver com o mistrio da existncia tal como
percebido pelos seres humanos alm disso, Riffard critica certos
investigadores acadmicos que procuram estudar o esoterismo de
fora, como se pudesse existir um fenmeno cultural esotrico
independentemente do esoterismo em si. Segundo Riffard, a
essncia do esoterismo , ela mesma, esotrica na sua
monumental obra de perto de 400 pginas, Lsotrisme, Riffard
interrogase: Pode algum ser um esoterlogo sem ser, ao mesmo
tempo, um esotrico? De acordo com este ponto de vista, elabora
uma descrio do esoterismo segundo as oito invariveis que, em
sua ptica, o caracterizam:
(1)
A
impessoalidade
do
autor
(2)
A
oposio
esotrico/exotrico (3) A noo de o subtil como mediador entre o
esprito e a matria (4) Analogias e correspondncias (5) A
importncia dos nmeros (6) As cincias ocultas (7) As artes
ocultas (8) A Iniciao.
Uma posio totalmente diferente assumida pelos profs.
Antoine Faivre e Wouter J. Hanegraaff, por exemplo, defensores da
linha histricocrtica. Segundo Faivre no se deve falar em
esoterismo mas em esoterismos, ou melhor, em correntes
esotricas e msticas, uma vez que ele considera que no h um
esoterismo em si, mas apenas correntes, autores, textos, etc. Para
que o esoterismo constitua uma especialidade acadmica
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

5/9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

reconhecida pela comunidade cientfica, Antoine Faivre defineo do


seguinte modo, de acordo com a Direco de Estudos da Section
des Sciences Religieuses (Sorbonne), que ele mesmo integra com
outros docentes: um corpus de textos que constituem a expresso
dum certo nmero de correntes espirituais, na histria Ocidental
moderna e contempornea, ligadas entre si por um ar de famlia,
bem como uma forma de pensamento que subjaz a essas
correntes. Considerado de forma extensiva, essecorpus estendese
da Antiguidade tardia at hoje considerado de forma limitativa,
abarca um perodo que vai do Renascimento at poca
contempornea.
Isto implica que, ao contrrio das teses universalistas, ficam
excludos do conceito deesoterismoalguns significados que Antoine
Faivre enumera de modo a deixar bem claro o que, de acordo com o
seu critrio, o esoterismo no : (a) Um termo genrico, mais ou
menos vago, que serve para os editores e livreiros classificarem
coleces de livros ou rotularem prateleiras, e onde cabem o
paranormal, as cincias ocultas, as tradies sapienciais exticas,
etc. (b) Um termo que evoca a ideia de ensinamentos secretos e
uma disciplina do arcano, com diferenciao entre iniciados e
profanos (c) Um termo aplicvel a um certo nmero de processos
mais experienciais que racionais, e que se aproxima da ideia de
Gnose no sentido universal, propondose atingir, mediante certas
tcnicas experienciais, o Centro do Ser (Deus, o Homem, a
Natureza, etc.), no se excluindo, desta concepo, uma atitude
filosfica que advoga a unidade transcendente de todas as
religies e tradies.
Em contrapartida, aquela forma de pensamento que Faivre
considera como prpria do conceito de esoterismo distinguirseia
por seis caractersticas ou componentes fundamentais, das quais
quatro so intrnsecas, no sentido em que a sua presena
simultnea uma condio necessria e suficiente para que um
discurso seja identificado como esotrico, e duas so secundrias
ou extrnsecas, e cuja presena pode ou no coexistir ao lado das
outras quatro. So elas:
(1) A ideia de correspondncia (O que em cima como o
que em baixo, segundo aTbua da Esmeralda) (2)A Natureza
viva(o Cosmos no apenas complexo, plural, hierarquizado, etc.:
sobretudo uma Grande Entidade Csmica viva) (3)Imaginao e
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

6/9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

mediadores(a imaginao a faculdade superior de penetrar nos


cdigos que se ocultam nos mediadores, os quais, por sua vez, so
os rituais, as imagens do Tarot, as mandalas, etc., etc., smbolos
carregados de polissemia cuja decifrao cognitiva permite o acesso
aomundus imaginalisdefinido por Henri Corbin) (4)A experincia
da transmutao(percurso espiritual simbolizado alquimicamente
por trs graus: nigredo, ou obra em negro, morte,
decapitao albedo, ou obra elevada ao branco erubedo, ou obra
elevada ao vermelho, pedra filosofal) (5) A prtica da
concordncia (prtica que visa descobrir os denominadores
comuns a duas ou mais tradies aparentemente distintas, na
expectativa de que, mediante esse estudo comparativo, se alcance o
filo escondido que levaria Tradio primordial, da qual todas
as tradies e/ou religies concretas seriam apenas os galhos
visveis da grande rvore perene e oculta) (6) A
transmisso (conjunto de canais de filiao pelos quais se
processa a continuidade de mestre a discpulo, ou de iniciao no
interior duma sociedade, no pressuposto de que ningum se pode
iniciar sozinho e que o segundo nascimento passa
obrigatoriamente por esta disciplina).
Outros autores simplificam a questo considerando que o
esoterismo se constituiu no Ocidente como disciplina autnoma, a
pouco e pouco, a partir de finais da Idade Mdia, porque a teologia
e a cincia absorveram certos temas que o integravam, eliminando
outros que, por serem mais inquietantes ou pertencerem ao
imaginrio mais perturbador, acabaram, com essa expulso ou
mesmo perseguio, por integrar as correntes esotricas ocidentais,
sobretudo a partir do Renascimento. No Oriente , pelo contrrio, a
teologia contm os temas esotricos e por conseguinte o esoterismo
no precisa de se constituir como disciplina aparte. Segundo este
ponto de vista, podese falar em esoterismo associado s varias
escolas e tendncias que se desenvolveram no Ocidente na linha
dos ensinamentos de Marsilio Ficino (14331499), de Pico della
Mirandola (14631494) e de Johannes Reuchlin (14551522),
esoterismo esse que floresceu, sobretudo, na Europa e nos
sculos XVIe XVII. A sua principal caracterstica a rejeio da
linguagem comunicativa como expresso da verdade, e a pretenso
de que nas camadas nosemnticas da linguagem que se oculta
a antiga Sabedoria. Em extenso a este conceito, no se pode
ignorar a importncia do pensamento judaico e dos textos hebreus
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

7/9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

na Europa, cujo torat hasod (conhecimento esotrico) constituiu


um corpo especfico de tradies secretas na cultura judaica, no
centro do qual, e a partir do sculo XIII, se encontra a Cabala, que
teve uma influncia de indiscutvel relevo no esoterismo cristo.

Algumas referncias:

ANES, Jos Manuel, ReCriaes Hermticas, Hugin Editores,


Lisboa 1996.
ANES, Jos Manuel, e COSTA, Paula Cristina, Os Mistrios do
Pessoa Oculto, in Portugal Misterioso, Seleces do Readers
Digest, Lisboa 1998.
ANES, Jos Manuel, e MENDANHA, Victor, O Esoterismo da
Quinta da Regaleira, Hugin Editores, Lisboa 1998.
ANES, Jos Manuel, A Reabilitao Cientfica do Esoterismo,
entrevista in LOUO, Paulo A.,A Alma Secreta de Portugal,
squilo Edies e Multimdia, Lisboa 2002.
DAN, Joseph, Christian Kabbalah: From Mysticism to
Esotericism, in Western Esotericism and the Science of Religion,
eds.Antoine Faivre & Wouter J. Hanegraaff, Peeters, Leuven 1998.
EDIGHOFFER, Roland, La RoseCroix: De la fabulation la
tradition maonnique, inSymboles et Mythes dans les
mouvements initiatiques et sotriques (XVIIeXXesicles): Filiations
et emprunts, obra colectiva, Arch / La Table dmeraude, Neuilly
Seine 1999.
FAIVRE, Antoine,Accs de lsotrisme occidental, 2 vols., nova
ed. revista, ditions Gallimard, Paris 1996.
FAIVRE, Antoine, Questions of Terminology proper to the
Study of Esoteric Currents in Modern and Contemporary Europe,
in Western Esotericism and the Science of Religion, eds.Antoine
Faivre & Wouter J. Hanegraaff, Peeters, Leuven 1998.
FAIVRE, Antoine, Histoire de la notion moderne de Tradition
dans ses rapports avec les courants sotriques, in Symboles et
Mythes dans les mouvements initiatiques et sotriques (XVIIe
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

8/9

26/04/2015

OqueoEsoterismo

XXe sicles): Filiations et emprunts, obra colectiva, Arch / La


Table dmeraude, NeuillySeine 1999.
HANEGRAAFF, Wouter J., New Age Religion and Western
Culture: Esotericism in the Mirror of Secular Thought, E.J. Brill,
Leiden/New York/Koeln 1996
HANEGRAAFF, Wouter J., On the Construction of Esoteric
Traditions, in Western Esotericism and the Science of Religion,
eds.Antoine Faivre & Wouter J. Hanegraaff, Peeters, Leuven 1998.
HANEGRAAFF, Wouter J., La fin de lsotrisme? Le
mouvement du Nouvel Age et la question du symbolisme religieux,
in Symboles et Mythes dans les mouvements initiatiques et
sotriques (XVIIeXXe sicles): Filiations et emprunts,
colectiva, Arch / La Table dmeraude, NeuillySeine 1999.

obra

RIFFARD,
Pierre
A., Lsotrisme
:
Questce
que
lsotrisme? Anthologie de lsotrisme occidental, Robert Laffont,
Paris 1990.
RIFFARD, Pierre A., Dicionrio
Teorema, Lisboa 1994.

de

Esoterismo,

Editorial

RIFFARD, Pierre A., The Esoteric Method, inWestern


Esotericism and the Science of Religion, eds. Antoine Faivre &
Wouter J. Hanegraaff, Peeters, Leuven 1998.

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cp%20class%3D%22MsoNormal%22%20align%3D%22center%22%20style%3D%22margin%3A%206pt%2030px%200.

9/9

S-ar putea să vă placă și