Sunteți pe pagina 1din 212

Digitized by the Internet Archive

in

2011 with funding from


University of Toronto

http://www.archive.org/details/unfragmentindiOObaco

UN FRAGMENT

INEDIT

DE

L'OPUS TERTIUM
DE

ROGER BACON
PRCD

D'UNE TUDE SUR CE FRAGMENT


PAR

PIERRE

DUHEM

Correspondant de l'Institut de France


Professeur A l'Universit de Bordeaux

AD CLARAS AQUAS

(Quaracchi)

prope Florentiam

EX TYPOGR.-\PHIA COLLEGII
1909.

S,

BONAVENTURAE

TH INSTITUTF CF V^

Toronto

6,

cm. ac(\.

OCT2 3Q3}

TUDE
DE

L'OPUS TERTIUM
DE

ROGER BACON.

Sommaire.
Avant-propos.
Description du Manuscrit.

I.

Description

II.

et

du

analyse

que nous attribuons VOptis

texte

tertium de Roger Bacon.

VOpus

Position que le texte tudi occupait en

III.

gnements

au

qu'il fournit

sujet

tertium. Rensei-

de VOpus tertium.

IV. Renseignements que le texte tudi fournit au sujet de VOptis maj'us.

V. Renseignements que

le texte tudi fournit

VI. Renseignements que

au sujet de VOpus minus.

le texte tudi fournit

au

sujet

du

trait

De

mtiltiplicatione specierum.

Renseignements que

VII.

le texte tudi

fournit

au sujet du

Trait

d^ Alchimie.

Renseignements que

VIII.

naturalium

IX. Renseignements que

naturalium

De

X.

le texte

tudi fournit au sujet des

Communia

Le Tractatus de generatione rerum.

(suite)

texte tudi fournit

le

Le

trait

De

au

sujet des

Communia

Caelestibus.

Roger Bacon sur Bernard de Verdun.

l'influence exerce par

Avant-propos.

Au
notre
la

cours de nos recherches sur l'histoire de l'Astronomie,

attention

fut attire

Bibliothque

Nationale.

M. Lopold
l'astronome
crit attestait

()

Delisle (i),

arabe
qu'il

sur

un manuscrit

D'aprs

le

manuscrit

ce

latin

catalogue

Lopold Delisle,

Bibliothque Nationale sous

les

point

le

identique k

Inventaire des

manuscrits

titre

crit

de

de

cet

G39
,

Le

bien

l'ouvrage

latins

conservs

wroi 8823-1 8613; Paris, 1865-1871;

par

publi

contenait un

Alpetragius (Al Bitrogi);


n'tait

conserv

p.

la
67.

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT


connu du
le

titre

mcmc

auteur qui fut publi

Alpetragii Arabi Planetarum

probata, ntiperrime

laiiiiis

;\

Venise, en 1531, sous

theorica, physicis rationihiis

mandata a Cah Calonymos

litferis

he-

hrco NeapoUtano.

L'Aministration de

bien

Bibliothque nationale voulut

la

confier ce manuscrit, pendant quelque temps, la Bibliothque

de l'Universit de Bordeaux, o nous pmes l'tudier


et

en prendre

texte,

copie.

Il

nous

ais de

fut

loisir

reconnatre que ce

astronomiques d'Al Bitrogi sont mises

les thories

en parallle des thories de Ptolme, ne pouvait maner du


fut non moins facile de constater que
Roger Bacon, qu'il reprsentait un fragment
de VOpiis tertnn)i,que ce fragment n'avait aucune partie commune avec celui que J. S. Brewer a publi Londres en

savant arabe;

il

nous

cet crit tait de

L'attribution errone de ce texte

1859(1).
Bitrogi

l'astronome

Al

doute dissimul l'attention des rudits qui

sans

l'a

ont recherch les crits de Roger Bacon.

Comme
grand

pense

la

et

cherche connatre

l'tat

de
le

la

touchant

Roger Bacon,
trler

de

crits

lui

frre

illustre

les

exprimer

diverses

ici

sicle,

comptence

la

en Saint Franois,

voulu examiner notre travail

a bien

minutieusement

permette de

son

XIIP

Science au

publier.

M. l'Abb G. Delorme, dont on connat


les

le

trs

dvelop-

des uvres de Roger Bacon, soit que

nous nous sommes propos de

l'on

prsenter un

que l'on se propose de suivre

intrt, soit

pement de

nous a sembl

fragment

ce

et

affirmations;

en con-

qu'il

nous

notre vive reconnaissance.

L
Description du Manuscrit.

Le manuscrit o
figurait autrefois la

Supplment
(i) Fr.

ning;

I.

by

S.

J.

latin;

il

se trouve

texte

le

Bibliothque nationale sous

porte aujourd'hui

le

n 10264

Rogeri Bacon Opua qiiaedam haclenus

Ol)us lerlium.

II.

nous

qui

Of)us uiiniis.

III.

n 38 du

fonds

latin.

I.

contai-

Phihsophiae.

Edited

inediia.

Compmdium

le

'i"

intresse

\'ol.

Brewer. London, Longman, Green, Longnian and Roberts, 1859.

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACOX.

De

grand format,

il

est recouvert d'une belle reliure

en ma-

XIV;
L surmonte de

roquin rouge dont les plats sout orns des armes de Louis
le dos,
la

entre des fers qui reprsentent

couronne ferme, porte

titre

le

la

double

TABULEE ASTRONOM.

Les divers ouvrages que runit ce manuscrit, dont


de conservation est parfait, sont tous crits

l'tat

mme

sur le

pa-

Les pages ont une hauteur de 334""" et une largeur de 232. L'criture semi-cursive, trs lisible, varie quelque peu d'un ouvrage l'autre, comme il arrive pour des
pier verg.

pices

eu

par

crites

effet,

mme main

la

signatures que

les

des

poques

diffrentes

plusieurs de

portent

pices

ces

nous apprennent qu'elles ont t transcrites par Arnaud de


Bruxelles, calligraphe, puis
les

imprimeur bien connu de Naples;

dates auxquelles les copies out t acheves sont compri-

prises entre l'an

de 286

suivis

et l'an

1475

Le manuscrit

1492.

compose de 16

se

numrots

feuillets

et

non numrots,
non nu-

feuillets

de 6

feuillets

mrots.

Les 16

non numrots du commencement sont

feuillets

du quatrime, o se trouve

blancs, sauf le recto

vante des crits contenus dans


Tabule

moliiiini

le

la

table sui-

recueil:

omuiimi plane fa ni tu Johann is de Lineriis

Tabula steUaruni fixarum

ciiin

gradibus longitiidiniini

et

nuui ac magnitudimim ea'nnn

Tabula conjunctionis Satunii

i.

lafifiidi-

)j.
et

mdium

motum
Compendium Leonardi Oualea Veneti quod astronomiam

medici-

et

Jovis secundum' veruni

jc/.

nalem intitulant

jy.

Liber Lucii Apulei Madaurensis philosophi platonici

grahia (sic) sive de

Tacuinus sanitatis

in

super

cosnw-

....

Mundo ad Faustinum

medicum barbarum de Baldacb

Opus

Palladii

Rutilii

lO).

Tauri de agricultura

et preceptis

rei rus-

tice

IJ2.

Tertius liber AJpetragii. In quo tractt de perspectiva.

paratione scientie ad sapientiam.


tiuin

()6.

medicina compositus per EJbuchasem Elmutac

secundum

Ptolomeum.

De

De

motibus

opinione

De compa-

corporum

Alpetragii

celes-

contra

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

puiionem

De

naturalium.

De
De

aliontni.

Ptoloniei et

niorali.

scientia

experimentonini

scieniia

De

arlicuHs fidei.

kimia

al/<^^.

Magni

Tractatus Alberti

de geographia

cosmographia

seii

2]/.

Les tables des plantes de Jean des Linires commencent


sans aucun titre au recto du fol. i; comme tout le recueil,
elles sont fort bien crites, eu rouge et en noir; elles finis-

du

sent au recto

Du
courant

fol.

verso du

Tabula

seconde colonne
fol.

mone;
tiirni

la
et

nes du

la

Satiinii

ruiii

tte de

fol.

Persarum
:

in

en

ad meridianum

est intitule
titres

57, recto, se

la

titre: G);j-

Cr-

Civitatis

Conjunctiones medie Sa-

aux deux colon-

se rptent

lit

titre suivant,

le

Leonardi qualea:

Egiptiorum

en rouge;

Astronomiam

qiiod

ex innltis Syronnn: Indorum: Ara-

volitit.

facilitatetn

commence

se termine au recto

Greconim

medicontm

et

et

Latinorum voluminibus
commoditatem

du

ces

par
fol.

mots

occidimt signa.

et

Au

de

la

A.

de Bruxella (i).

infirmo-

Lux

copie et

la

Au

de

la

figure se

solis

atqiie

trouve

exnrgnnt
date

la

signature du copiste: 22. octobris. 14/)- per

sujet de cet crit, voir:

occidentales avant Christophe

402; 30 Mai 1908).

deiis....

Circnlns aspec-

ordine qno jacent signa:

dessous

nature

95 par ces mots: Et nox a

Le verso du fol. 95 est blanc.


En tte du fol. 95, re(?to, se trouve

(i)

suivis d'une figure astrologique intitule

ttuim plauetaritin,

p.

38, verso;

fol.

proheniiiini

occasii,

et

Jovis

clari viri

L'ouvrage
Il

et

mmes

medicinaJeiu nunciipari
:

trouve

39, verso.

Compeudium
hiim

mme

le

titre

le

titre se

est blanche.

Jovis; les

compilatiini

38, rgne

fol.

premire colonne du

seconde colonne

fol.

En

au recto du

39, recto, la premire colonne porte

vere

junctiones

-^G

stellarum fixanim

encore au dbut de

Au

36.

fol.

P.

Duhum, Ce

Colomb {Revue gnrale

titre

le

qu'on

des

suivant:

cliiuil

des

Sciences, XIX''

InJes

anncc,

DE l'OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


L. Apiilci Madaurcusis phihsopbi. platonici. cosmographia sive

ad Fniistinnm.

iniindo.

de.

et

incipit.

liber,

commence

L'ouvrage

mots: Consideranh

per ces

niicbi

diUscutiiis iniiicnti....

Le verso du

Au

102

fol.

sanitatis in

kasseiii

Armiithac

dicina....

Jes

et

103 et 104 sont blancs.

foll.

hahaJdin
les

mots

sanitatis in nie-

Tacitinitni

171, par les mots:

fol.

Majestati sue Anicu, suivis de

Siciit pertinet

Elbiil-

Biiccilan inedici de Baldach.

filii

au verso du

termine,

se

Il

Qiiem composiiit

niedicina niinciipatiir.

fdiits

L'ouvrage dbute par

Explicit

Tacuiuus

niedicina cotiipositiis per Albitkassem elinnthac hahadin

sanitatis in

copiste:

Au

baldach.

inedici de

biiccilan

gnature du

septenibris

i().

dessous,

trouve

se

la

si-

i^yj. imperfecto Neapoli. per.

de briixclla ex exeiiiplari corriipto.

En haut
par

se
Jd.

105, recto, nous trouvons ce titre: Liber qui Ta-

fol.

ciiinns

A.

7.

14^2. Neap.

Junias.

filii

102 par ces mots: Eique

fol.

suivis de la date de la copie

ddit atqne periiiisit,

totiiin

du

se termine au recto

Il

,de

le relieur,

la

marge du

se trouvent ces

Ensuite vient ce

titre

172, recto,

fol.

mots:

presque

D. 21.

die.

rogns

decenibris

1478.

Paladii Rntili Eniilii Tbaiiri viri

ilhtstris

opns agriculture de

preceptis rei rustice incipit prologiis.

Ce

tite

noms

des deux

une seconde

rpt

est

Thaiiri.

Eniilii et

L'ouvrage commence ainsi

prend

fin

sint esse

au recto du

Du

fol.

recto du

Pars

suit la date

183

prima

prndentie....

24. Decembris.

est blanc, ainsi

186 au recto du

fol.

est

Il

183 par ces mots: Vel venatorio pos-

fol.

communes, que

Le verso du

avec interversion

fois

que

fol.

14^8.

174 et 185.
226 s'tend l'ouvrage
les fol.

tudi ci-aprs.

Le verso du
fol.

227 234.
En tte du

Alberti

Le

magni
trait

verso du

fol.

226

fol.

recto du

blanc.

est

fol.

235, on

de Geog raphia, seu

dbute ainsi
258,

il

prend

Il

en

lit

est

de

ce titre:

mme

des

Tractatus

Cosmographia.

Au

De

linea

fin

en ces termes: Hec aufem pro-

locornm que provenit....

FRAGMENT INtUIT

HTUDt; SUR UN

lO

Joioniiii

piii'lates

en

prim sous ce

Le

in

sufficienter

titre

De

i^tnicie

d'Albert

l'opuscule

cet crit,

natitra

le

dicte

On

sinil.

im-

fois

loconiin.

du recueil se compose uniquement de

reste

reconnat,

Grand plusieurs

feuillets blancs.

IL

Description et analyse du texte que nous attribuons


VOpiis

L Au recto du
rouge,

le

Liber

tiitni

ad

scienlie

haut de

page

la

In

qiio

corporttiii

niotihiis

De
ceJes-

seciindum ptoJonieiiNi. De opinioiie AJpetragii contra opinionem

De scientia experimentoruni
De articulis fidei. De Alhimia.
commence par ces mots

scientia morali.

Le

texte

du

226, recto, ce

fol.

eJemento vel mixte posset

exeniplo sic caddiico non

hora I) par II ni post

Que

ortiiin

doute; une

la

le

partie

le

14J6, i; deccnihris

repperi pins.

solis.

de

titre,

l'crit

le

cela

ne saurait

est

faire l'objet

consacre non

l'in-

d'aucun

seulement

;\

:\

systme de Ptolme. Aprs bien des h-

de l'Astronome hellne

la

prfrence sur

donner

la

la

thorie

thorie de l'Astro-

arabe.

L'auteur du texte

La

lecture

que ce texte
YOpic;

et: eiemento.

systme astronomique d'Al Bitrogi, mais encore

comparer avec

est-il ?

natiira.

tolli

mention que voici:

sitations et des controverses, l'auteur parait

nome

termine

se

l'ouvrage ne soit pas d'Alpetragius, en dpit de

dication donne par

exposer

texte

blanc subsiste entre les deux mots: oporteret

Cette phrase est suivie de


1)1

mme

Siiniliter oporteret

Un

De

fin

la

par ces mots

naturalimn.

niatheinafice potestafem,....

Postqitain inanifestavi

le

en

lit,

perspectiva:

tractai de

De

sapientiaiii:

pfoloniei et alioruni.

se

AJpetragii.

terfiiis

coniparaiioue

de Roger Bacon.

i86, en

fol.

suivant

titre

tertiiiDi

est

tertiiini.

considr n'tant

mme

la

pas Al

Bitrogi,

qui

plus superficielle suffit dmontrer

de Roger Bacon

et

qu'il

est

un fragment de

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


conclusion est impose

Cette
les

suivantes

Opre majori

Ostendi

tractatu gomtrie,

(fol.

in

191,

Opre tertio,

Opre

primo,,.., sic nunc, in hoc

volo figuras protraherc...

cquak de quo

(fol.

scripsi

207,

r").

Secundo opre

in

et

211, v).

(fol.

galement par

Elle s'impose

l'auteur

rpt deux fois)

Opre tertio qnani

tain in

r).

Et hoc corpus

d'une

lettre

dsigne

par

est celle

V;

i88,

(fol.

Posiii figuras sitperficiales in

primo

par des phrases telles que

Expressi in

primo,

I I

adresse

forme de l'ouvrage, qui

la

un personnage vnr que

appellations dont Bacon, au cour de

les

VOpus majus, de VOpus minus


du pape Clment IV.

de VOpus

et

tcrtiuin,

use l'gard

Elle s'impose encore par le retour de certaines ides chres

Roger Bacon,

des Latins
pas

telles

que l'accusation d'ignorance l'encontre

phrases suivantes, par exemple, ne portent-elles

les

comme la signature de l'auteur ?


Non solum a vulgo Latinorum, sed

ratur (fol.

Que

ignorantur a vulgo Latinorum

igitur

studio hic conscriho (fol.

Nec
situdo,

a sapientihus multis igno-

186, r^).

potest addi

194,

quantum

oportet,

texte transcrit par

ejus capi'ibus in

Vestra ordinaverif Cel-

nisi

quoniam instrumenta desunt Latinis.

D'ailleurs, l'tude

et

ro).

(Ibid.J.

des diverses parties qui

Arnaud de Bruxelles

composent

suffirait

le

mettre hors

de toute contestation l'attribution de ce texte VOpus terlium


de Roger Bacon.
II.

Le

titre

mis en

tte

de ce texte en constitue un som-

maire fort exact.

Ce

titre

commence

par ces mots

IJber tertius Alpetragii.

In quo tractt de perspectiva. Le texte dbute

(fol.

186, r) par

ces mots: Postquam manifestavi mathematicc potestatem, aspiravi

ad
fol.

perspective
ro,

186,

pos de

la

l'Optique.

dignitatem.

au

fol.

193,

Perspective,

Huit
r,

chapitres,

sont,

en

c'est--dire,

qui

effet,

s'tendent

consacrs

en langage

du
l'ex-

moderne, de

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

12

Ces
ordre,

Bacon

que

ce

avait

de

dit

Perspective en

la

de VOpiis majiis (i), abstraction

qiiinta

mme

huit chapitres ne tont que reprendre, et dans le

composent

tres qui

des quatre chapi-

faite

la dernire
Distinciio (2). Dans quel but
exempte de tout dveloppement nouveau,

cette rcapitulation,

des matires djtraites en VOptis majiis? Bacon nous

Et nunc

gnlis

volo discurrere per principales

distinctionibus

ut

et capitulis ;

Vestra

aiiiissum, videat

Aprs

Sapientia que

de

au

titre

ad

scientie

Ce

au

fol.

Distiiictio
tinciio

194,

^) de

r^.

effet,

le

Le

IV.

titre

La

que

soit

l'on

Cette

suite de ces

simplement
(i)
II,

commence au

niajiis

ne parlait

l'histoire

p.

mmes

de ces

la

doc-

fol.

194,

premier

crit

Of^us majus,

r",
:

par

Hic

le

titre:

la

celestibits.

mouvements

clestes,
la

Perspective qui rsumaient

de Bacon? Celui-ci
ci.i.

De

in fine perspec-

pas, se trouve-t-elle place

considrations sur

RoGERi Bacon
p.

de

suivre l'volution

cette disgression sur les

le

aliorum.

doctrines astronomiques,

tivarum volo advertere aliqua de niotibus

dont VOpus

et

sicle.

partie

Pourquoi

en ces

secnndum ptolomeuni. De

corporum celestimn et par ces mots

niolibus

cette Dis-

une des plus importantes de

est

veuille

que l'on se propose d'tudier

XIIP

dernire

la

manuscrit continue

ceestiu?n

pense de Roger Bacon au sujet des


trines au

Ultinia distinctio: de

opinionem ptoloniei

annonce

partie ainsi

tout l'ouvrage,

193, r" et

fol.

sapientiani et niundi utilitates.

gnral du texte

opinione AJpetragii contra

sert

en tte d'un Cha-

correspond

suivant:

titre

ad sacrant

termes: De motibus corporum

vol.

r*^).

cinquime partie de VOpus ma jus ;

la

en

porte,

sin-

fiierit

mots: De co)npara1ione

est reproduit

chapitre

tactas in

sommaire qui

perspectiva, le

titre

Ce

coniparatione perspectivac

soit

186,

(fol.

texte ;iianuscrit insre ces


sapientiani.

dit:

a sapientihus hujus

debetis

le

quod misi

numrot Cap. VIIII, qui commence au

pitre,
finit

mots De

les

veritates

si scriptuni

niundi de hac scienlia iiobiU requirere


III,

Pars

la

nous

le

dit:

Jebb, p. 256 p. 5,5; cJ. Bridges,

IS9.

(2)

Ibidem, d. Jebb,

p.

553

:\

p.

(3)

Ibidem, d. Jebb,

p.

353

;\

p.

557; d. Bridges, vol.


357; d. Bridges, vol.

II,

II,

p.

S9

S9

-i

;\

P-

'^6.

P-

166.

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

Nain non

potest fieri certificatio de

in

omnibus

visum

qiiinto

une transition bien plutt que

adopt par Bacon;

in

quitus astronomi utuntur in conside-

iiistrumentis

ratione celestium fit inspectio per

C'est

Ptolomens,

de ceJcstihus, propter hnjusinodi instrumenta.

Perspective, negociatur

Et

per visum, niedian-

nisi

eis,

Propter qiiod

instrumentis Perspective.

tibiis

I3

aussi celui-ci

qui nous expliquent

raison de l'ordre

la

en ces termes,

continue-t-il

dsordre de plusieurs de ses

le

ouvrages

que l'on y rencontre parfois sous forme


Potuissem vero in rnultis lacis hanc distinctio-

et les traits disparates

de disgressions

nem
et

de celestibus addidisse.

non principales,

runt.

ideo

Sed quia

pono

hii

Et tamen propter convenientiam

scripsi fere

Quoniam

ejiis

omnia que

etiani

sunt scrta, ideo gratis dissimulavi loca propria multorum,

viarum pericula,

ne forsan, propter

misi ad

Perspective et potestatem

locus optior occurrit.

respectu celestium,

sunt tractatus preambuli,

secunduni quod mihi occur-

singula

manus

Vers

du

la fin

fol.

suivant, crit en rouge

termine au

194,

istorum que

fol.

r^,

195,

marge

la

le titre

Opinio Ptolomei de duobus motibus prin-

Ptolomens

on trouve

r'^,

dveloppement

cipalibus celorum; le

par ces mots

aliquod operum

deveniret alicujus contra meani voluntatem .

igitur,

annonc commence

ainsi

atque plures ejus sequaces;

il

se

par ces mots: cujus apparet eorum inu-

niformitas.

Ce premier dveloppement
premier chapitre, car

motu

Solis.

In Sole

IL Ce nouveau

igitur;

sente l'crit

par les mots

il

chapitre

ce

il

se termine

compt pour un

titre,

en rouge

commence

renferme une figure

tudi);
:

devrait tre

suivi de

est

il

(la

De

par les mots:

premire que pr-

en haut du

fol.

195,

v,

Sic igitur per solum ecentricum irregularitatis cau-

sant in motu Solis apparentis assignavit.

Vient alors

le

chapitre

Luna

ant par les mots: In

De

motibus Lune. III,

commen-

autem, et finissant par ceux-ci:

Ad

salvandum apparentiam.
C'est ancore
Saturni, Jovis

Jove

et

Marte.

et
Il

au

fol.

Martis.
se

191, v^,

IIII

termine au

imaginandum causas apparentium

que

le

commence
fol.

196,

in ipsis.

r^,

chapitre:
ainsi:

In

De motu
Saturno,

par ces mots:

Ad

FRAGMKNT INHDIT

I-TUDH SUR UN

14

nre

Ce cinquime

F.

ciirii.

du

est aussitt suivi

Il

Merciirio

et

De

motihns

Veneris

AI nulles li

qui

diligenter inspicere voluerit.

Cet examen diligent de l'Almageste, auquel


lecteur,

semble bien que Bacon

il

pre compte

en

effet,

les

mentionner renferment un rsum


de Ptolme
fait

moyen

de seconde main, au

fort exact des

Le

lecture directe de

la

titre:

De

seuteutiis

aliorum

Ptolomeum

Siint aiitem

page par ceux-ci

tout

croire qu'il est

fait

qui iuiitati

(Thebit)

et

Au
rouge

mme

la

Ce

Toleti composuit.

bas du

Notanda

196, vo, la

fol.

est

que Ptolme

telle

cha-

mention suivante
qui

Alpetragii,

sententia

tion annonce
197,

prend

fin,

formule.

est trace

en

reprohare

nititur

Cette

men-

un dveloppement qui commence, en haut du


par les mots: Post Ptolomemn

r",

thorie de

la

l'avait

sententias predictorum et opiniones naturaliutn stahilire.

et

par ces

v*',

termine en

Al Zarkali (Azarchel) ont modifi en

prcession des quinoxes

fol.

Ptolomeum

siiiit

196,

fol.

et se

imitait,

ad ipsum tabulas

et

ait t

expose ce qu'Ai Battni (Albategni), Thbit ibn Kourrah

pitre

la

hypothses de

Syntaxe mathmatique.

la

annonce un chapitre qui commence au


mots:

venons de

de quelque trait astronomique

de composition arabe ou chrtienne


inspir par

renvoie son

il

pratiqu pour son pro-

ne parait pas, d'ailleurs que ce rsum

il

l'ait

chapitres que nous

cinq

Mer-

et

mots: lu V-

196, v, par les mots:

se clt au fol.

siinililer,

scire poterit

Seci ipsa

titre

chapitre, qu'ouvrent les

en haut du

et dictas ejus sequaces,

197, v", par les mots: simpliciter

fol.

imuiohilis persvrt.

Un
mohili

nouveau

titre,

crit

en rouge

annonce un chapitre qui dbute

viotum prinrum,

et

que terminent

De
ainsi

mots

les

alio

a primo

motii

Prter hune autem

Non

positionem con-

siderans.

Un

troisime

orbis stellati,

ainsi
/';//;;/

titre,

commenc prend
suum
Les

tent les

toujours

prcde ces mots


fin

au

en rouge

Orbis
fol.

De motu

igitiir stellatus;

198, v,

par les

le

proprio

chapitre

mots:

//-

diligenter inspiciat.

trois chapitres

hypothses

trogi (Alpetragius)

par

que

nous venons d'numrer prsen-

lesquelles

l'astronome

proposa d'expliquer

les

arabe

mouvements

Al Bicles-

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


tout en usant seulement de

tes,

plet et le plus exact

le

est,

de beaucoup,

Moyen-Age

srement encore que pour

et plus

ici,

que

homocentriques. Cet

sphres

expos du systme d'Al Bitrogi

le

le

occidental

plus

com-

produit

ait

systme de Ptolme,

Roger Bacon ne s'est point fi des renseignements de seconde


main il a pris directement connaissance du trait d'Al Bitrogi,
sans doute l'aide de la traduction donne par Michel Scot.
Le systme de Ptolme d'une part, le systme d'Al Bitrogi d'autre part, se trouvant exposs au lecteur, Bacon entreprend l'examen des arguments que l'on peut faire valoir pour
ou contre chacun de ces deux systmes. Entre ces deux doctrines, en eft'et, l'hsitation tait grande parmi les savants
;

philosophes du XIIP

et les

cussions,

Bien des discussions se pro-

sicle.

conduire une solution

posaient de

n'en est aucune qui, par

il

numres toutes

les

raisonnable.

De

ces dis-

le

soin

avec lequel sont

raisons que l'on

peut

invoquer en des

sens diffrents, par le scrupule minutieux avec lequel chacune

de ces raisons est pese, puisse

Roger Bacon.
Ce dbat est annonc par

rivaliser

avec

dbat qu'in-

le

stitue

au

fol,

Notande

198, vo;

titre suivant,

le

en rouge,

crit

sitnt opfiine contradiction es

istarnm opi-

nionuvi, et

primo de opinione Pfolomei quantum ad motus duos

principales.

Il

lomei

quam

rationi'i,

qui

Ptolme

reprochent

iam Pto-

Visis opinionibus,

mots Patet

igitur sohitio hujus

examine

se trouvent au fol. 200, v", l'auteur

qui

objections

dbute par ces mots

Alpetragii. Jusqu'aux

d'avoir

attribu

les

deux

mouvements principaux aux corps clestes, le mouvement d'orient en occident et le mouvement d'occident en
sortes de

orient; ces objections,

Le

titre

De

il

trouve mal fondes.

les

ecentricis et epiciclis ac

nonce une nouvelle phase de

mots

ces

motbus planetaruui an-

discussion;

la

Consequenter queritur de circulis

et

elle

s'ouvre

motibus

qiios

par
ponit

Ptolqmeus in orbibus pJanetaniin, et se prolonge jusqu' ceux-ci,


qui se lisent au

fol.

202,

centrkm appropviatnm.
tous
la

41es

En

ce

arguments qui ont

thrie

des

Cuin

r**:

excentriques

qniJibet,

passage,

t
et,

secundum

Roger

proposs par

en

ipsuiii,

Bacon
les

habct

reprend

adversaires de

particulier, par

Averros

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

l6

parmi ces arguments,


au

leur; d'autres,

il

en

comme

est qu'il regarde

contraire, qu'il

dveloppe

sans va-

longuement,

lui

semblent probants.
Mais, au
excentriques,

moment

de conclure au rejet de

rouvre

il

dbat pour discuter

le

modernorum.

natio

Aucun

ne dsigne cette nouvelle partie de

titre

sion; elle est seulement signale par

mence

mots

ces

jusqu'aux mots
sibiliiini,

Hcc

Ex

eonitii

cette

partie

niotii

est

la lettre

discus-

la

capitale qui

Elle

co}isideraiitihiis.

igititr

qui se trouvent au

Toute
les

thorie des

la

Qiiedatn yinagi-

com-

prolonge

se

accideret aliqiiod dicfoniin impos-

205, v".

fol.

consacre exposer

et

agencements d'orbites solides par lesquels Ibn

discuter

Haitam

al

(Alhazen), dveloppant une indication de Simplicius, avait tent

de figurer
ces

les

d'Averros
se'

mouvements

agencements, eu
et

clestes

vitent

imagins
les

par Ptolme;
objections

principales

de son Tole. Ces

rencontrent, ds

iotain

effet

fin

la

combinaisons bien connues


du XIIP sicle, au Tractatiis super

du franciscain Bernard de Verdun, ouvrage

Astrolo^iaiii

nous occuper plus loin ( X);

dont nous aurons

XIV"" sicle, elles

deviennent

extrmement

partir

usuelles,

et elles

demeurent classiques dans l'enseignement astronomique jusqu'


la chute du S3'stme de Ptolme.

Bacon
d'orbes;

il

explique
trace

trouve au recto du

fol.

Soleil; l'autre, qui

occupe tout

les orbites

de

la

agencements

soigneusement ces
deux grandes figures;

fort

mme

203, reprsente
le

l'une, qui se

orbes

divers

les

verso du

du

204, dessine

fol.

Lune.

Tout en accordant

(fol.

205, r) que

ces

combinaisons

d'orbes solides vitent quelques unes des objections adresses

au systme de Ptolme, Bacon


suffisent

rsoudre toutes

natione gaiidcnt, dit


nitiiiim

qtios

eornmdcm

ponil

uiotiiiiin

il,

est bien loin

les difficults

de penser qu'elles

Sed qui bac

\fniis;i-

credentes ex eu possibilitatem circnlorum et

Ptolomeus

dclarasse,

propriam

ignorantiam

osteudnnt .

Cette combinaison d'orbes n'vite d'ailleurs pas


tions que soulve l'hypothse de l'picycle

Bacon

les objec-

le

rappelle

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON

commence

dans un court paragraphe qui

clusion
et

par les mots

Ex

bis

que avitra dictani opinionem, et se termine par cette con-

aiitein

Ex

epicidormn

igitur apparet

predictis

ecentricorum

impossibilitas

eoriindem quonindam viotmim quos ponunt Ptolo-

et

meiis et ejus sequaces .

Cette conclusion ne met pas

que Bacon dirige contre

nom

encore, au

des principes de

variations

les

graphe qui

commence

et qui

Oiiare prcdicti motus,

ciini

du

d'inclinaison

par ces mots

viotibus qiios ponit,

Il

lui faut

d'oscillation par lesquels

l'picycle sur le plan de l'excentrique.

hiisdaiii

Ptolme.

Physique pripatticienne,

la

mouvements

dclarer impossibles les

V Ahnageste explique

cependant, aux critiques

lin,

systme de

le

le

Il

Dr

etiam eoruni qni-

aJiis

aboutit

de

plan

en un para-

fait

conclusion:

cette

non

sint ouines reflexivi,

siint possi-

biJes .

Par

Bacon

cette discussion,

du systme de Ptolme

rejet

pour se rsoudre

Bitrogi. Mais,

de

blier les raisons

qui

lait

devrait, semble-t-il, aboutir au

ce parti,

il

hypothses

de

en particulier, toutes

lui faudrait oublier,

ou-

fliudrait

lui

il

condamnent l'Astronomie de

teur arabe et militent en faveur des

hellne

du systme d'Al

et l'adoption

les

l'Au-

l'Auteur

preuves

par lesquelles on peut tablir que chacun des astres errants ne

demeure pas toujours


preuves,

il

les

la

mme

connat fort bien;

de

distance
il

la

Terre. Ces

avec une remar-

les tablit,

quable nettet, en un Chapitre qui dbute, au recto du


par cette phrase

PtoJoniei destriiere,

Licet

tamen sunt

rationes

difficiUime

ipsam, quantum ad positiohem ecentricorum

mantes

Sicut per

Ce

chapitre se termine au

visum

et

fol.

206,

auteni hec objecta videantur astronomiam

fol.

'vcl

exprimentales

epiciclorum, confir-

206, v", par les mots:

que probantur in fine Almagest probari

ea

poterit.

lme

la

suite de cet

examen minutieux des

et d'Al Bitrogi, le lecteur serait

l'Auteur lui propost un choix


choix,

entre

en droit d'attendre que


ces

Bacon n'indique point en quel sens

ne semble pas

qu'il soit arriv

Philosophie naturelle

lui parait

se

doctrines de Pto-

deux doctrines; ce
il

se doit

faire

dterminer lui-mme;

contraire

aux

il

la

hypothses de

HTUDK SUR

l8

Ptolcmce
vant cette

Bitrogi

antinomie,

parvenu

soit

V.

des

et l'observation

les doctrines d'Al

suite des phrases

la

manuscrit portait ces mots

par lesquelles

De

le

qu'il

annonait

il

du

gnral

titre

scicntia experinientonini

naiiira-

annonait ainsi une partie de l'ouvrage que nous trou-

Il

vons plus explicitement dsigne, au dbut du


ce titre crit en rouge

De

207,

fol.

par

r,

cxperimcntorum

scicntia

philosophie

tibus

supposer

laisse

astronomique,

cette importante discussion

liiuii.

Franciscain s'est arrt de-

nous

ne

rien

et

montre inconciliable avec

faits se

l'illustre

rsoudre.

la

FRAGMENT IXKDIT

UN'

de

natiiralis

que dicitur

perspectivis

par-

iiig}iior oiiiuihus

notanda

ideo

et

est

maxime.

la

Operis

qiiinia

omnihus
la

ce titre, nous lisons:

suite de

majoris,

aliis et

tertiimi

analyser VOpiis

que

luajiis;

apporte ce

il

thorie

la

En VOpus

mtore

de

Bacon

Le

fol.

aisment

de

Une

207, met

copiste avait dnatur

certaines

doute

mal

comprise;

restituer

la

disposition

parties de cette figure, qu'il avait sans

nous a permis

avait

longuement

parle

et de ses Yelations avec l'arc d'Iris.

ces relations en vidence.

texte

majus

mais n'avait

l'arc-en-ciel,

tertiuui,

un

dernier ouvrage

grande figure, qui occupe une partie du verso du

le

clestes,

ne se borne cependant pas, en cette partie,

fortement insist sur

de ce dernier

diguior

qu'aprs

niajiis.

important complment. La sixime partie de VOpus


rien dit du halo.

est

nous reprenons l'ordre de VOpus

UOpiis

scxta,

Ce dbut nous annonce


l'tude des mouvements

longe potentior

consacre

digression

pars

sequitiir

et

Hic erminatur pars

fx

voulue par l'Auteur.

La thorie du
mots

halo

prend

fin,

au

fol.

Et formam discipuli optineret.


Aprs cette thorie du halo. Bacon

210,

v,

par c^s

un

expos,

reprend

parfois lgrement amplifi, des questions dont traite, vers sa


la

sixime partie de VOpus

Depuis
tivam, qui
est

snmme

les

se

mots

trouvent

dignitatis,

Habet autem
au

fin,

niajiis.

fol.

hec

scientia

aliam preroga-

210, v, jusqu'aux

qui se lisent au

fol.

212,

r",

mots: Ideo
les

questions

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

VOpus

traites par

majus examine

correspondent

tcrt'mm

I9

que VOpns

celles

(i) sous ce titre: Capitiihim de secunda praero-

gativa scientiae experimefitaJis.

Signalons, toutefois, un

211,

De

par ce titre:

r",

commence au

qui

chapitre

scieiifia

quinte essentie et par ces

fol.

mots:

prend fin aux mots Ideo


Bacon y rprouve, avec la
plus grande nergie, les livres et les pratiques de la magie et
de la sorcellerie le chapitre fournit un document important
ceux qui s'inquitent des ides de Bacon au sujet des sciences
Dehide bec

nobilissUna,

scientia

du

est s'imnie dignitatis

et qui

212,

fol.

r".

occultes.

Des mots
ru m, qui

Et

dignifas extra terniinos aliantm scientia-

cjiis

lisent au toi.

se

onines sicut aves

212,

viscatas,

iii

qui

mots: Et

jusqu'aux

r,

au

trouvent

se

fol.

capiet

214,

r"',

VOpus tertiuui reprend les matires traites en la sixime partie


de VOpus ma jus {2) sous le titre: CapituJuni de tertia praerogavel dignitate scientiae exprimental is.

tiva

parfois,

ainsi

ici,

complments

d'intressants

que Bacon donne, au

poudre

fol.

213,

r*^,

en Ses autres

canon, dont,

ou dont

parl par voie d'allusion

UOpus

VOpus

la

tertium apporte

majiis

formule

crits,

il

de

la

avait seulement

donn

avait seulement

il

c'est

claire

la

formule" en langage alchimique.

VI.

met en

Venons maintenant

ces termes

nonce, en rouge

vons au
au

loi.

214,

sujet promis.

partie de

De

la

De

titre

gnral proL'an-

articulis fidei.

r*^,

nous apprend que nous somnes parvenus

s'agit
et

de

la

civili scientia

que nous trou-

Morale, qui formait

la

ad

septime

dont Bridges a publi tout ce

court prambule (Post hoc extendi

nec est quilibet ydoneus

le

morali alias

Il

Un

que

De

VOpus majus

a pu trouver.

ce

scientia morali.

quodlibet) prcde

cette

qu'il

manum

dclaration

Hec igitur scientia habet sex partes principales .


Le titre De Theologia, mis en rouge la marge, annonce
premire

(i)

partie,

dont

l'expos

RoGERi Bacon Opus majus,

commence

d. Jebb, pp.

par ces

mots:

465-472; d. Bridges, Vol.

pp. 202-215.
(2)

Ibidem, d. Jebb, pp. 473-477; d. Bridges, Vol.

II.

pp.

215-222.

II,

ETUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

20

Prima

215,

fol.

in

scilicct

bac scientia moraJi

premire partie de

Morale

la

secunda parte

scciinda,

Sancti,

septima,

et

Cette premire partie de

Mo-

la

mots: Ouod jus populare non

Le

fol.

215,

216,

r,

mots

par ce

VOpus majus
crit

titre,

losophie.

215,

titre:

De

concorde

quatrime

la

UOpus

(4).

en rouge au

216, r^:

Le rsum commence
s'achve au

ralis philosophie et

De

221,

la

partie

^* parte
:

de

sous le

moralis phi-

Quarta pars mo-

par

r,

mettent

troisime

Morale

la

cette

par les mots


fol.

parte

tertia

(3).

de

partie

rsume

tertium
fol.

Cette

par les

r,

incorrecta

avec

Morale donne en VOpus majiis

Bridges a publi

r^.

De

pars moralis philosophie.

Tertia

cette troisime partie, qui

partie de la

fol.

mots: One remansernnt

les

215,

fol.

requirit.

commence

v*^,

moralis philosophie et ces


fol.

au

lit

titre

le

mots: Pars vero secunda hujus

les

termine, au bas du

et se

la

seconde partie

en VOpns tertium sous

moral is, qui se

scientie

luoralis,

scientie

comme

niajns (2) dsigne

est prsent

seconde partie commence par

fin

parte

siilicet

214, v et en

fol.

Et hoc dicuni

Morale enseigne en VOpiis niajns (i).

la

Ce que VOpus

Au

v.

expose en VOpiis tertium correspond trs exactemeut

rale

de

par cette phrase:

r"^,

Opre primo,

Ht declaravi in

bas du

termine, en

et se

tmigit ca,

haut du

les

mots: Et

sint remdia in hac parte.

La cinquime

sixime partie de

et la

en VOpns majus n'ont pas t retrouves


tium nous en donne
partie,

annonc au

le

fol.

rsum. La
221,

r"^,

par

titre:

le

commence aux mots

pour prendre

au

fol.

Morale expose

rsum de

philosophie moralis,
fin,

la

jusqu'ici.

la

De

UOpns

ter-

cinquime

quinta parte

Terminata parte quarta,

221, \^, avec les mots: Super modos

philosophicos.

Le rsum de
une seule phrase
ah expositione
(i)

la

sixime partie occupe, au

Et tandem

in

fine

mme

tolio,

innueham.... et excusavi

istius partis.

RoGERi Bacon Opus majus,

d.

Bridges, Vol.

(2) Ibidem, d. Bridges, Vol.

II,

pp.

2 30-2

(l)

Ibidem, d. Bridges, Vol.

Il,

pp.

254-365.

(4)

Ibidem, d. Bridges, Vol.

II,

pp.

366-405.

s -

II,

pp.

225-249.

me

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

nons

suite de cette phrase,

la

Et

lisons:

sic

terminatur

Operis principalis. L'analyse de VOpiis viajus

intentio

tota

21

est

acheve.

Nous rencontrons maintenant un

VII.

pas annonc au

chapitre qui n'tait

gnral, mais dont l'intrt est fort grand

titre

ce chapitre contient, en

une analyse de VOpus minus,

effet,

que

cette analyse est plus dtaille

que l'on connaissait

celle

prcdemment publie de VOpus

dj par

la

analyse

commence au

partie

221,

toi.

mots

La phrase

Et

tertiniii.

Cette

par les mots: Deiiide co-

v,

gitavi opus aJiud ; elle se poursuit jusqu'au


lisent les

et

222,

fol.

r,

o se

obstinati magnifice reprimautur.

Et

sic

terminatur intentio Operis utriusque

nous apprend que Bacon a mis

main au rsum

dernire

la

des deux ouvrages qu'il avait prcdemment adresss au pape

Clment IV.
Mais VOpus tertium

VIII.

n'est pas encore achev.

De

gnral se terminait par ces mots:

Le

titre

AJhiniia.

Le trait ainsi annonc se compose de trois chapitres.


Le premier chapitre, intitul De enigniatibus Alkiinie, commence au fol. 222, r'^, par les mots: Qiioniani vero non expressi
sufficienter

fol 223,

mots

les

menni

Sit secunduin cor

le

terminent au

Bacon y explique au Pape pourquoi il est ncesforme nigmatique les recettes de l'Al-

ro.

sarie d'exprimer sous

chimie;

il

qu'il lui a

numre et analyse les divers


prcdemment envoys.

Le second
Alhimie

il

chapitre a pour titre

compris entre

est

tum univer salis

(fol.

la

223, r) et

spculative exposui (fol.

224,

De

phrase
la

expositione enigniatuni

Expositio

phrase:

mots sont: Claves

les derniers sont:

IX.

Ce

trait

le titre gnral.

elles

au
cipit

Omnem

fol.

225,

magnus

ro,

Uhi radies Alhimie

lit

De

clavibus Al-

convincere fraudulenteni (fol. 225, r).

Cependant
se

enigina-

vero hujus artis (fol. 224, r);

programme trac par


copi par Arnaud de Brux-

d'Alchimie comble

ne prend pas encore

igitiir

r^).

Enfin, le troisime chapitre a pour titre

himie; les premiers

alchimiques

traits

texte

le

fin.

le

la suite

du

trait

d'Alchimie,

ce long titre,

trac

en rouge: Hic

De

reruin

naturalium gnera-

tractatus et nobilis

in-

22

ETUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

tionc: per qiicin

tota pbilosophia

generationis reriim sciri potest

Le

trait ainsi

intitule

descendere

volo

hahitis,

ciini

que dicta siint in

illis

aliis

de.

de nnitate materie.

et

efficiente

quant idh a polcsiatein

natnnilis

ad

commence

par

ea que pertinent

mots

ces

Hiis

rebns generabilibns

et

corrnptihiiibns nt proseqiiar ea que in operibns aliis non snnt tacta .

Ce

de

trait

la

gnration et de

reusement incomplet; au

un mot

mixto posset

avant de

en blanc:

laiss

est

natura

tolli

son

dater

226,

fol.

corruption est malheu-

la

se

r",

Similiter

<;rit:

phrase,

cette

eemento vel

de cette phrase,

la suite

ouvrage, a

lit

oporteret

In exemple

le

sic

copiste,

cadduco

^non repperi plus ; le manuscrit primitif, lacr, ne contenait pas


la

du

fin

Ce

de

trait

la

gnration

et

de

trait faisait-il partie intgrante

vons nous en retrouver

examinerons

et

la

Ce

fin?

la

corruption.

de VOpns

Pou-

tertiuni?

sont de questions que nous

que nous rsoudrons plus loin (Vide

infr,

Mil).

III.

Position que

le

Renseignements

texte tudi occupait en V Opiis

au sujet de VOpus

fournit

qu'il

Le fragment que nous venons de


douter, une

n'en pas

parte

tertiuni.

importante

dcrire

tertiuni.

reprsente,

de VOpns

tertiuni

de

Roger Bacon.
Aussitt cette constatation
nous:
la

Quelle

est

connue

partie dj

la

et publie

deux parties reprsentent-elles


laissent-elles
I.

marquer

la

(i) Fr.

by

S.

J.

de

VOpus

la totalit

nouvelle avec

tertiuni

(i)? Ces

de l'ouvrage ou bien

Le fragment que nous tudions ne contient pas une


la

partie

publie

par

il

nous

ce que nous savons du plan de VOpus

RoGERi Bacon,

Opiis terlium.

II.

Of)era

quaedam Imctenus

Optis minus.

Brewer. London, 1859.

III.

Vol.

huit

tertiuni.

contai-

Philosoptiiae.

Edited

inediUi.

Cmpemlium

seule

Brewer. Pour

position respective de ces deux textes,

donc recourir

I.

deux questions se posent

cette partie

encore des lacunes combler?

ligne qui se rencontre en

ning.

faite,

relation le

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

Ce

plan est

sommairement indiqu par Bacon dans

trs

trouvent au dbut de l'ouvrage (i):

les lignes suivantes, qui se

et

comphmenttim

RAM TERTiAM

composui,

pri.mi

sic

inteUigenliaiii

propter easdefii banc Scriptu-

fornivi ad intelligeniiain

perfectioneui

et

Nain qiiamplurima

praecedentis.

operis

Opus secundum ad

propter bas rationes

Siciit

addnntiir

bic

decoretn sapicntae continentia, qiiae in locis

iitriusqiie

aliis

magnifica

non

babentur

Nous devons donc nous attendre trouver en VOpns terune analyse de VOpns niajus, puis de VOpns minus, cette

tinni

analyse tant enrichie d'additions diverses.

Ce
vant

fragment que nous tudions. Les diverses parties de

le

VOpns

niajns ont t analyses dans l'ordre

prsente

les

nous l'avons vu trs exactement suivi en dcri-

plan,

puis

dveloppements nouveaux ont

mouvements des corps

des

mais ces additions ont


et l'auteur

donn

composes

et

mises

Nous devons
l'tendue de

se

si

compose

que

Des
sujet
;

comme

telles,

les

avait

lesquelles

il

place qu'elles occupent.

la

lertiiini

il

mme

plan tait suivi en toute

nous permettra donc d'assigner

aux divers fragments de cet ouvrage.

nous parcourons

les

soixante-quinze chapitres dont

fragment publi parBrewer,

le

cet crit

niinns.

du halo, de l'Alchimie

clestes,

expressment signales
raisons pour

les

leurs places respectives

Or,

donns per Bacon au

croire que ce

VOpns

mme

venu un rsum de VOpns

est

nous

constatons

premiers chapitres constituent une introduc-

les vingt-et-un

tion gnrale l'ensemble de l'ouvrage, introduction qui, peuttre,

analyse un

les diteurs

mmes

de

prambule
cet

que

questions

que Bacon

uvre

VOpns

que

le

cours du Chapitre

traite

VOpns

niajns,

le

chapitre

XXIV, nous

RoGERi Bacon Opus

(2)

Ibidem, d. Brewer,

tertiimi,
p.

72.

(5) Ibidem, d. Brewer, p. 75.

Brewer,

p.

81.

lisois(4):
Cap.

I;

d.

des
et

Majoris

XXIII commence

Deinde agressns snin partent sectindani

(i)

(4) Ibidem, d.

XXII

Totain vero priinani partent

OPERIS facio de bac niateria ; que

par ces mots (3):

non reproduit par

niajns

Chapitre

premire partie de

la

crit (2)

"/

Brewerj

p.

qu'au

terniinatnr

sic

6.

ETUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

24
pars sccunda

que

igitiir

ad parlent

XXV,

XXM

exposes en

et

Chapitre

le

XXVII

dbute ainsi (i):

en

traitent

que

les

Traiisco

chapitres

des questions qui sont

effet

troisime partie de YOpus majiis; enfin, que

la

XXVIII aborde

Chapitre
damental,

XXV

Opre majori

in

tcrtiaiii

comme

le

quatrime partie de l'ouvrage fon-

la

l'annonce

premire phrase (2): Proest de mathema-

cette

cedendiim est ad exposilioncni qiiarlae partis qiiae


ticae potestatc .

D'autre part,
paroles:

ad

le

texte que nous tudions

ma n ifes tari

a Postqiiaiii

perspective dignitatetn

place

la

suite

luathciiiatice

donc

est

11

du fragment

deux

IL Ces

y>

par ces

ples fa feni, aspiravi

prendre

doit

qu'il

Brewer.

dit par

de VOpiis

parties

clair

commence

se soudent elles

tertiiiiii

immdiatement l'une l'autre ? Pour rpondre cette quesexaminons avec quelque soin les quarante-huit derniers
chapitres du texte dit par Brewer, ceux au dbut desquels
l'auteur a annonc son intention d'exposer la quatrime partie
de VOpus majiis. Voyons si ces chapitres fournissent bien le
rsum promis de la quatrime partie.
Les deux Chapitres XXVIII et XXIX de VOpus tertiiim
tion,

correspondent trs exactement


trime partie de VOpiis majus;

VOpus

ter fin

Distiuctio

reproduit presque

secunda

tes

aux Chapitres

dbut du Chapitre

mot pour mot

mme

de cette

expose, et souvent dans les

prima de

Dislinctio

la

le

partie

mmes

le

la

qua-

XXX

de

dbut de

ce Chapitre

la

XXX

termes, les questions

trai-

de cette Dislinctio secunda.

et II

Deinde converti stvliim ad niultiplicationem specierum a

loco

Bacon (3) au dbut du Chapitre XXXII


de VOpus terliutn ; de mme, en la Distinctio secunda dont nous
parlons, le deuxime Chapitre porte ce titre In quo canones
suae generationis , dit

multiplicatio)iis

agentiiim secundum lineas

ce Chapitre, qui termine

Chapitres

la Distinctio

XXXII, XXXIII,

(i)

Roger Bacon,

(2)

Ibidem, d. Brewer,

p.

(3)

Ibidem, d. Brewer,

p.

Offus

XXXIV

:eitiu;ii.

102.
1

10.

Cap.

et

angulos

e.xplicantiir

secunda, est analys par les

et

I;

XXXV
d.

de VOpns lertinm.

Brewer,

p.

88.

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

XXXVI

Le Chapitre
Distinctio

la

de

ferfia

de VOpus

XXXVII

Chapitre

La matire
question

est,

prend part

et

les

mme

en tous

au

individus? Cette

les

grave dbat. Bacon

XIII^ sicle, l'objet d'un

Chapitre VII (Pars IV, Dist. IV) de

XXXVIII

Chapitre

de VOpus tertium;

le

IX de VOpus majus correspond de mme au Cha-

Chapitre

XXXIX

pitre

inajiis

rsums au

Distinctio qiiarta sont

de VOpus tertium.

ce dbat au

VOpus majus

la

est-elle la

au

analyse exactement

tertkitn

quatrime partie de VOpus

la

premiers chapitres de

six

25

de VOpus tertium.

sermouem da jiguratione corporum mundi


Bacon (i) au dbut du XLe chapitre de VOpus

Deinde texui

ainsi s'exprime
tertiuui

premires lignes de ce chapitre rappellent brive-

les

ment les questions traites aux Chapitres


de VOpus majus qui est ici analyse; le
correspond au

XIP

chapitre de

et

XI de

reste de

la

partie

ce chapitre

Distinctio quarta de la qua-

la

trime partie de VOpus majus.

En

An

mme

cette

Distinctio,

possiut esse plures mundi,

injinitum

le

du Chapitre

sujet

Ces deux chapitres sont

Bacon

que

chapitres

du Chapitre

XLI

le

de

XIV

est:

allusion

VOpus

De

tertium

plus loin (3) par ces


aevuni totaJiter erratur.

A
gue

ce qu'il a dit

et

Et

aliae

importante

ideo

bae

theologis

mots

veritates

(3)

Ouoniam

in

temporis.

au dbut

et

finitatem .

commence

vero circa

fempus

sunt

niagis

ut

de figura,

disputae,

PoGERi Bacox Opus

VOpus majus, il va joindre une lonqu'il annonce en ces termes

en

tem addani aliqua quae in

tertiniii,

p.

140.

Ibidem, d. Brewer,

p.

142.

theologicae,
et

niotu,

ideo brevius

aJiis operibus

Brewer,

(2) Ibidem, d.

extensa

addition,

Sed quia non sunt in usu eorum,

(i)

titre

Deinde conclusi breviter

ces chapitres, l'analyse en

un peu
et

sit

unitate

lorsqu'il dit (2),

per geometricas demonstrationes unitatem mundi

Quant au second de

pour

C'est au premier de ces

courts.

fort

fait

Chapitre XIII a

an materia mundi

et

d.

p.

et

transivi.

non habentur

Brewer,

quant

135.

multae

hujusmodi.

Ntinc au-

Le temps,

TUDE SUR UN FRAGMKNT INHDIT

26

mouvement,

le

le

vide,

sont

lieu,

le

sujets

les

portante digression qui se termine, au Chapitre


par ces paroles (i):

tcrtiiiin,

gitavi

(jiioii

cundo
aiit

quia haec

/:/

nul non

cogilavi de

iiiiiltiini

eis,

in

niiiltiun

Primi operis

Avec

Ninic

festinavi.

illis

scientiani

Postquani

tertium,

igitnr habita

res et scientias philosophiae,

pour obiet

Bacon revient
en

cette analyse

comparatio tnathe-

est

secnndario comparatnr ad

la

deux derniers chapi-

les

de VOpns niajns, chapitres qui ont

Scientia de ponderihns

il

en a

fait, d'ailleurs,

brve mention au dbut du Chapitre XLII(3);


tenant l'expos de

la

grande subdivision

quatrime partie de VOpns niajns

thematicae in divinis
tertinni

ntilifas.

Du

qu'il
qu'il

et

Chapitre

analyse, avec plus ou

tout ce qu'expose

mence

niateriani

theoJogiae .

tres de la Distinctio qnarta

VOpns

co-

Se-

et

scribeudiini,

proseqni

aborde

il

L'Auteur nglige, par consquent,

la

siiiit,

propter hoc qnod

et

volo

LUI de VOpns

Chapitre

ces termes (2)

ad

ad

im-

le

donc l'analyse de VOpns ma jus ;


niaticae

oviisi,

aiiteni

de VOpiis

Primo

in

ut excitarer

propter qtiantitateni opernm Uhenter

cette

LU

dijjicillinia

Scd

aliquo openiiii haec nofareni.

in

de

(.<.

aborde main-

marque en

Ma-

intitule:

LUI au Chapitre

L^'III,

moins de dveloppement,

cette subdivision jusqu'

par ces mots (4):

une

il

l'alina

qui

com-

Mnsicalia vero secnndnin qnod sancti

deterniinant necessaria snnt theologiae in ninltis .

occupe deux pages,

Cet alina, qui


la

Musique. Bacon y

de VOpns
ptnra

en

tertinni:

<(.

fait

traite

Post hoc

tetigi

brivement de

du LIX*^ Chapitre

allusion au dbut
ntilitafeni

ninsicae

dit-il (5); mais il ne se contente pas d'analyser ce qu'il


profess en VOpns niajns et en VOpns niinns: Sed nt ve-

raciter pateat ntilitas ninsicae in particnlari, expedit


tes

Scri-

in

principales revolvam; et in hoc'additnr

qnod ejns par-

ad Offra friora (6)

(i)

RoGERi Bacon Opus

(2)

Ibidem, d. Brewer,

(5)

Ibidem, d. Brewer,

'4)

majiis, d. Jebb, p. 149; d. Bridges, Vol.

())

RoGERi Bacon Opus


RoGKRi Bacon Opus

(6)

ibidem, d. Brewer,

p.

lertium, cJ.
p.

199.

p.

149.

Hrewcr,

p.

tertium, d. Brewer, p.

229.

199.

228.

I,

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

2']

C'est moins de Musique proprement dite que Mtrique et

de Phontique que
fin

avec

LXIV*^ Chapitre de VOpiis

le

commence

Le LXV*^ Chapitre

tertiiiiu.

par

mots (i):

ces

haec viehatiir niibi opportiinitin insererc capitidum de


MatheniaticL'

((

partir de

Manifcstat qiioinodo

trs

vraie et de

Ce prambule annonce un

mme

ce

en VOpus ma jus ;
crit

commence

ticae respectu

logiae;

il

de l'horoscope

longuement examin

est

consacr en cet

lui est

par ces mots (4): Postquam potestas

scientiarum philosophiae

prend

respectu EccJesiae

bref expos

horoscope

dveloppement qui

le

ainsi (3):

hJasphcmiis stiiltonim qui matheiiia-

tune consideravi niatheniaticam

ignorant,

des religions

commence

tertium

necessaria scicntiis, et rehiis hujus

est

miiudi, et tljeologiae, evacuatis

Deiy).

fam

fausse Astrologie.

la

Ostenso qiiod inaihemaiica

ticam

paroles (2)

niahcuiatica nccessaria est sapientiae

Le Chapitre LXVI de VOpits


<(

Matheuiaticae in di-

la

qu'ouvrent ces

l'alina

Post

^^

excusatione

humanae yy. Ce LXV*' chapitre de VOpiis tertium


sommairement ce que VOpiis ma jus a dit de la

divinae qtiam

rsume

de

reprend l'expos

Il

>:>.

iitilitas

viiiis

prend

cette importante addition. Elle

traite

mots (5): Fel

sur ces

lin

rerum

et

istius

mathema-

mundi

et theo-

inagis certitudo de

em-

pare Antichrist i.

En VOpus

dum

qitod

non

tnajiis,

rflexions

tantes

ces

mots (6)

sohim expedit,

touchant

la

Nunc

EccJesiae....

vero inferam secun-

annoncent d'impor-

tium,

divino

(2)

(3)

(4)

occupent

et psaJJendi,

legendi,

(i)

elles

les

Chapitres

LXVII

Tertium qiiod exigitur ad usum EccJesiae

et

Bacon Opus

phrase que

(5) Ibidem, d. Jebb, p.


(6)

Ibidem, d. Jebb,

(7)

RoGERi Bacon Opus

p.

(7)

le

modo
officio

Chapitre

tertium, d. Brewer, p. 268.

Bacon- Opus majus, d. Jebb,

Bacon Opus
Bacon Opus

commence

rter-

LXXL

consistit in

componendi ea quae necessaria sunt

c'est par cette

RoGERi
RoGERi
RoGERi
RoGERi

Ces
VOpus

rforme du calendrier.

flexions, plus dveloppes parfois, se retrouvent en

teriiuni,

d.

p.

50; d

Brewer,

majus, d. Jebb,

p.

p.

Bridges, Vol.

160; d. Briedes, Vol.

169; d. Bridges, Vol.

I,

p.

169; d. Bridges, Vol.

I,

pp.

lertium, d.

Brewer,

p.

I,

p.

238.

I,

p.

253.

270.

295.

aq.

269-270.

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

28

LXXII

de VOpiis

icrtimii

parler de l'usage de

va

cupe, en

effet,

les trois

tertiiini,

Un
nous

les trois

tel

la

Musique dans

derniers que Brewer

sujet n'est point

l'glise

LXXII

Chapitres

ce sujet oc-

LXXV

de VOpiis

publis.

ait

abord en VOpiis

sommairement de
saient l'glise

squence

Musique;

la

en quoi

n'indiqut pas
;

les

pouvait donc

il

naturelle

prcdemment

trait trs

se

faire qu'il

principes de cette science

nous aurions alors


de l'addition
signale.

relative

intres-

une addition, con-

affaire

On

que

tel

iiiajiis

connaissons; en cet ouvrage, Bacon avait

le

a t

nous annonce que Bacon

cette pnise

Musique

la

qui

remarquer, toutefois,

peut

qu'en VOpiis tertium, Bacon ne traite jamais une question que


sans signaler explicitement qu'il ajoute

dlaissait VOpiis niajus,

au plan de son premier ouvrage un dveloppement nouveau

semblable dclaration ne se trouve pas

permis de penser que VOpns

ici;

ds lors,

niajus, pris sous sa

forme

serait

il

actuelle,

prsente une lacune, autrefois comble par des considrations

Musique
Avec cette

religieuse.

tiuin

que l'on

connaissait

Mais

il

sur la

jusqu'ici

et

que

s'en faut bien que l'analyse de sujets traits en

trime partie de

VOpns

niajus soit maintenant puise.

de cette partie se prolonge encore

fort

longuement,

pages i8o 255 de l'dition Jebb ou

les

du premier volume de
par

la

VOpus tcrBrewer a publi.

addition, prend fin le fragment de

phrase suivante

l'dition Bridges.
:

thcniatica patenter requiritiir

et

EccJesiani, ntinc manijesandiini est qualiter est


blicae fdeliiim dirigendae .
le texte
la

Par cette phrase,

quatrime partie de VOpns

traitait

occupant

commence

est qitoniodo

ma-

tbeologiani, et

Dei

necessaria rei piiil

est visible

que

en question constitue une des grandes subdivisions de


ntajns.

Bacon y exposait en grand

connaissances gographiques qu'il avait

dtail les

texte

Pstquam declaratitm

ad philosophiam,

texte

pages 286 403

les

Ce

qua-

la

Le

acquises;

il

ensuite de l'Astrologie judiciaire.

VOpns tertinm publi par Brewer nous


immdiatement le fragment que nous avons

Si au fragment de

voulions

exhum,

souder
11

nous faudrait admettre que Bacon, poursuivant son

analyse, a omis, sans en toucher un seul mot, une partie trs

iiL

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


tendue

importante de VOpits

et trs

sion nous

de toute

parait

connus

actuellement

VOpus

de

terthim;

place des considrations plus^ou

graphie

tertiiim

Il

est

deux fragments

entr'eux

trouvaient

moins tendues sur

Go-

la

ne

se

donc vraisemblable que notre fragment de VOpus


soude pas, immdiatement et sans lacune, au

dbut de l'ouvrage,

Nous

publi.

sime

les

omis-

telle

nous semble

Il

et sur l'Astrologie.

ni.

l'a

Une

iiiajiis.

invraisemblance.

beaucoup plus probable qu'une lacune spare

29

qu'on

tel

connaissat dj et que Brewer

le

du moins,

jusqu' la fin du
Bacon au Pape Clment IV?
l'analyse de VOpus iiiajus est mene

conduit-il,

troi-

crit adress par

En

notre texte,

complet.

Enfin,

rsum de VOpus minus est


Trait d'Alchimie que Bacon a joint ce

le

rsum de ce second
Mais
certain

Tractatus

galement achev.

crit est

de

suite

la

jus-

ouvrage. Le

qu'au terme de cet

ce trait

possdons seulement

commence un

d'Alchimie

rerum

generafione

de

dont nous

naturaliiim

premires pages, brusquement

les

inter-

rompues par la dchirure du texte primitif. Si ce trait fait


partie de VOpus tertiuin, il est bien clair que nous ne possdons
pas

la

fin

de cet ouvrage.

Or, en tudiant

les

Communia naturalium de Bacon, (Vide

VIII) nous trouverons la preuve que le Tractatus de


generatione rerum naturalium appartient VOpus tertium. En
infr,

mme

temps, nous serons mis en possession de

vraisemblablement, de
dernier de

VOpus

la fin

tertium,

de ce Tractatus.

nous

connatrions

la

suite

S'il tait

sans

done

doute

et,

le

les

dernires pages de cet ouvrage.

IV. Mais nous croyons que

rum naturalium n'achevait

pas

le

Tractatus de generatione re-

VOpus

tertium.

plusieurs reprises, au cours des parties de

qui nous sont connues.


qu'il

dclare

qu'il

nous

avoir

Bacon

traites

en

VOpus

tertium

parle de questions thologiques

ce

mme

est impossible d'en trouver trace

Opus
dans

tertium,
les

alors

fragments

que nous possdons.

La

partie

ferme, en

effet,

antrieurement
les

connue de VOpus tertium ren-

passages suivants:

studio,
est

UN FRAGMHNT INHDIT

liTUDK SUR

30

De

hoc aiitein pro jure divino

item ni fiuiain

niirnni

theologi negligaiitiir in

si

ratur canonicmn
vacillent

logia

Rkmkdiis

Studii

XXIV)

Cap.

siliinn

non

est niiruni
civile

aliquid

toto

et

non

Et

ejus.

annotari

sine

idco

{Opus

theo-

oportet in

tertimn,

apponere reniediuni suh Deo per con-

soli potestis

de

quo

superius suni

loquutus,

quod

Re.viediis

per enni, secunduin

(Opus
Et prius de hoc

apertius dcclaraho .

et

tractantes hoc jus

si

super bis

sapientissinii,

inuixinic

(.<....

civili,

postquain jani igno-

reginiiiic

abusuni

et

et

(i).

Ouia Vos
illius

sed

alios,

ad jus

canonico

et

Remhdiis Studii. Nani

in

nieiitioiieiii

tertiuni,

Cap.
et

tetigi,

in

XXV)

postea

Secundo Opre

et

hoc

(2).

Peccatis Studii

in

Re.mediis hoc exponam . (Opus tertinni, Cap.


Sicut in

per

et

Studii

LXIV)

Tertio Opre

//;

(3).

Peccatis

Theologiae, declaravi

Peccato Septi.mo Studii Theologiae, /;/ Opre Secundo, et in Peccato Octavo, in hoc
Opre Tertio . (Opus tertimn, cap. LXXV) (4).
Selon ces passages, Bacon a trait des Peccata et des Remdia Studii Theologiae non seulement en VOpus minus, mais
encore en VOpus tertiuni ; et tandis qu'au premier de ces deux
Sicut

ouvrages,

il

praecipue exposui in

distinguait seulement sept pches,

il

en

fltrissait

un huitime au second ouvrage.


Or,

au

fragment

que nous

Bacon,

tudions,

VOpus minus avec une extrme concision,

analysant

crit ceci (5)

Post

hoc descendi ad peccata studii, et ejus remdia, et in sexto peccato

manifestando, descendi ad gnration em rerun ex


illam totam, usque ad generationem animalium

eJ^ementis, et texui

et

pJantarutn

Il

donne une analyse assez dtaille de ce trait De generationc


insr au Sextum peccatum ; mais du Septinium peccatum, considr en VOpus minus, il ne souflle mot, non plus que d'un
Octavnm peccatum. Enfin, il signale en quelques lignes les Re(i)

RoGERl Bacon Opus

(2) Ibidem, d.

terlium, d. Brewer, pp. 87-88.

Brewer,

p.

95.

(3)

Ibidem, d. Brewer,

p.

265.

(4)

Ibidem, d. Brewer, p. 304 et

(5)

Ms.

cit.,

fol.

221, verso.

p.

309.

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON,


mdia

dont

Stitii

il

ce que nous trouvons

aux Chapitres

trait

aprs

ne

ici

il

que

faut

ces

encore ignore

partie

de

tcrtiit'iii.

Nous en
rilates circa
et

dirons autant de

la

promesse suivante, contenue

nouvellement dcouvert (i):

au fragment

Pater,

donnes

indications

les

XXIV, XXV, LXIV, LXXV;

indications se rapportent quelque

VOpiis

Rien donc de

les Peccata.

justifie

ni qiio

diviniini,

esse

Naiii spcciaks vein personis,

triniis

sit

scilicet

Filins, et Spivitits sanclus, et qiiod Filins sit incavnatns,

non debent

et hiijnsinodi,

hic tractari,

ferins hahent explicari sno

ce passage,

Or

loco .

on ne trouve rien qui

nec reqnirnntnr hic, sed innulle part, en ce qui suit


trait

ait

aux mystres de

la

Trinit ni de l'Incarnation.
Il

faut

donc que Bacon, aprs son

son Tractatns de generatione,


par quelque crit sur

tinni

nouveau

dis

d'Alchimie, aprs

Thologie o

ter-

se trouvaient tu-

Sept pchs numrs en VOpns niinns, o

les

un huitime pch

la

trait

encore prolong son Opns

ait

condamn, o

tait

les

dogmes de

la

Tri-

nit et de l'Incarnation taient expliqus.


Il

est

permis, d'ailleurs,

de

remarquer que ce

trait

De

peccatis et reniediis stndii Theologiae se plaait fort naturellement

l'endroit

que nous indiquons. Visiblement, en

en VOpns

qui,

tertiuni,

suivent l'analyse

effet,

des complments aux exposs donns dans VOpns


mieux encore, des reprises de ces exposs. Selon
que Bacon nous donne lui-mme de son second

traits

niinns
le

la

crit,

un

d'Alchimie.

trait

VOpns niinns
un Tractatns de geest donc fort naturel

l'occasion du sixime pch,

tudiait la gnration;

en VOpiis

tertiiun,

neratione succde au trait d'Alchimie,

Il

que ce Tractatns de generatione

son tour, suivi d'un

cond

ou,

rsum

d'Alchimie pratique y prcdait les Sept pchs de l'tude


Thologie
aussi ce rsum est-il aussitt suivi d'un

trait

de

les

de VOpns ininns sont

crit sur les

et sur les

Bacon

(i)

Ms.

pchs

remdes que
parle

cit.,

fol.

soit,

commis en

l'on peut

l'tude

opposer

de

la

ces pchs.

peut-tre de ce trait de Thologie, dans

218, recto et verso.

se-

Thologie

un

ETUDE SUR UN PRAGMHNT INEDIT

32

ouvrage

postrieur

VOpiis

fragment que Brewer a

on

dont

et

avec VOpiis

possde un
VOpiis

et

Icrtiiiiii

nous voulons parler du Coinpcndiuiii

iniiiiis ;

PhiJosophiae

stiidii

date de cet crit est fixe environ vers l'anne 1272, sous

la
le

Icrtiiiiii,

public

Grgoire

pontificat de

(i)

IV de

Voici, en effet, ce que nous lisons (2) au Chapitre


cet ouvrage:

quam

nohiks

sententias proferiint philosophi de Deo, et

de beata

Trinitate, et de Incaniatioue Filii Dei, et de

de beata

Virgine, et de

et

finali,

de gloria

angelis,

tione

malanmi Jegnm,

beat,

et

et

qnae

qnae sint conditiones


et

cessore,

nt dixi.

Haec

dmentis apostolicae
efficaciter

praeceperat

daemoiiibns,

infernal i,

optima,

sit

et articnli

defendi et pronuilgari,

debeat,

de

et

de poena

et

coelesti,

et

de

de jiidicio

et

de

et

reproba-

probari de-

et qtioiuodo

ejus,

Christo, et

qnomodo servari

et

lgislature,

de ejns snc-

et

auteni sub cornpendio collegi et misi dofnino

recordationis, sicnt niiilta alla

quia hoc niihi

districte .

et

Toutefois, on pourrait douter que Bacon, en ce passage,


tit

allusion

VOpns

VOpus majus, qui

La septime

tertinm.

de

traite

la

en six parties secondaires,

principale de

partie

Morale, est elle-mme subdivise

et

premire de

la

ces parties se-

condaires embrasse les divers sujets qu'numre

du Conipendium

stiidii

Philosophiae.

On

doit

le

dant, que les questions rsumes en ces termes

nialanim legum,

tione

et

qnae

se trouvent

de

Morale, mais bien en

la

Ne nous
n'est

partie de

Les

optima

quatrime

la

.,

De

reproba-

nt de ejns sncces-

la

premire

partie

partie.

attachons donc pas trop fermement anx indica-

tions que nous


qu'il

sit

examines non pas en

sore

passage cit

remarquer, cepen-

donne

point

VOpns
autres

le

assur

Conipendium

que ces

tertinm dont

puis-

studii Philosophiae,

indications

aient

trait

:\

la

nous nous occupons en ce moment.

renseignements que nous venons de runir

permettraient nanmoins de reconnatre

que

le

chapitre

renfermait

De

VOpus

peccatis

et

de remediis studii

si

chapitre se recontrait parmi les manuscrits de Bacon.

Theologiae

(i)

Emile Charles, Roger Bacon,

(2)

RoGERi Bacon Conipendium

p.

tertium,

88.

studii Philosophiae, d.

Brewer,

p.

424.

DE l'OPUS TERTIUM DE ROGER BACOX.

M. Emile Charles, qui possdait seulement une

partie de

ces renseignements, avait cru pouvoir identifier (i) ce Chapitre

thologique de
le

M.

le

de

latin)

deux manuscrits,
d'aprs

Bibliothque Bodlienne d'Oxford et

la

ms. n" 7440 (fonds


Rgcri.

est

Mctaphysica fratris

intitul

Bibliothque

la

Rcemment, M. Robert
sans mentionner aucunement le

plus complet.

texte (3),

le

ces

a publi des extraits fort tendus (2),

de

manuscrit

En

Bibliothque Nationale.

la

ouvrage

cet

. Charles en

le

un ouvrage que contiennent

Opiis tcrtiitm avec

1'

ms. no 1791 de

Nationale,
Steele

qui

est

ce

publi

travail antrieur de

M. Emile Charles.
Cependant,

renseignements nouveaux que nous avons

les

M. CharMtaphysique de Bacon est,

runis confirment absolument les conclusions auxquelles


tait

les

La

parvenu.

vraisemblablement,

la

soi-disant

partie de VOpiis

nait l'tude des Peccata stiidii

Nous en avons d'abord pour preuves


les

premires lignes
hicipit

Ouoniavi

studio

'ni

mme

et

ideo

ordiiiis fratniiii iiiiuontm

Thologie.

principalis

inteucio

studii theologici que contracta

remediis istonnii

titre

le

Mctlmphysica fralris Rogcri

de vjciis contraclis

o Bacon repre-

tertiitni

Tbeologiae.

est

ex

siint

theologicis autenfica

in

Vohis (4) vicia

iiinuere

philosophie

curiosiiate

cum

inducaui phiJosopho-

ruui testimonia .

Qu'il

bien d'un ouvrage envoy au pape, les

s'agisse

li-

gnes suivantes (5) en portent tmoignage:


Propter reruni
volo,

et

cicius

propter

inestimabilem

multitiidinem

transinittere

et

(i)

Emile Charles, Roger Bacon,


Emile Charles, Op.

(3)

Opra hacUnus
ordinis

Omnia quae

cit.

inedita

pp.

supersunt nunc

primum

M. Steele a

(5)

Emile Charles, Roger Bacon,

d. Steele, p.

3.

p.

quibiis

Joqui

non potui

in particulari, et in

86.

Rogeri Baconl

(4)

de

391-397.

frulrum minoruin. De

lu

possum

nec adhuc compJere

(2)

Rogeri

difficultateni

pondus occiipacionum,

Fasc.

I.

viciis contraclis

edidit

Metaphysica Fratris
in

studio

Thologie.

Robert Steele. London.

iiobis.
p.

392; Metaphysica Fratris Rogeri,

LTLDK ^UK UN TRAGMENT INEDIT

34

propria disciplina. Opiis


ritis

ex partibiis

saJtciN

lit

si placct,

uiiivcrsalc,

lanicii

ex

tota,

iiitiicri

majora,

iiiiiioribiis

polc-

ex paiicio-

co^itarc valcatis .

ribiis pliira

en l'crit analys par M. Emile


M. Steele, une accunuilation de citations
d'auteurs paiens ou musulmans, citations que Bacon rapporte

Nons trouvons,

Charles

l'unit

de

celle

d'ailleurs,

publi par

et

et
la

de Dieu,

trinit

la

Vierge,

personne du Christ

la

Monde,

cration du

la

et

nature ang-

la

aux

lique, la souveraine flicit, la rsurrection des corps,

peines infernales

bonnes murs

est trait des

il

ch, des lois qu'il convient d'imposer

selon laquelle

Ce

choisi.

les

mthode

la

la loi

rgie selon laquelle son successeur doit tre

la

sont bien

philosophiae,

du p-

lgislateur doit prouver l'excellence de

le

impose, de

qu'il

de

la cit,

et

au tmoignage

l,

matires dont

traitait

du Compcndiii/ii

sliidii

l'ouvrage envoy au pape

Clment IV, et le Coinpendinm les numrait dans l'ordre mme


o elles sont exposes en la Metaphyu'ca. De ces matires, les
premires, savoir
qiiod sit

iriniis

in

Spciales

personis,

sanctus, et qnod filins

sit

veritates

circa

Pater,

scilicet

incarnatns,

esse

bnjnsniodi

et

divimtrn, ut

filins,

et

et

mres au fragment rcemment exhum de VOpns

Bacon annonce que ces matires

inferiiis

Spiritns

nu-

sont

et

iertiinn,

hahent explicari sno

loco .

Ces remarques rendent vraisemblables


vente

La Metaphysica
Theologiae

stndii
lisait

suite

au

et

de

est le

reinediis istornni

trait

De

conclusion sui-

la

commencement du

Alkiniia

qui,

et

au

trait-^

dans VOpus
trait

De

De

vitiis

fertinni,

generatione

rem ni.
Cette conclusion, toutefois, se heurte une difficult
la

en

Mtaphysique de Bacon se trouve une phrase qui semble as-

signer cet crit une

en laquelle VOpns

(i)

tertinin

Qnarlnni signnin

sapienciis

nnnc

date

et

teniporihus,

fut

trs

l'anne

1267

rdig. Voici cette phrase (i):

pessininni

qnia

est

sciinns

Hmili- CiiARLUs, Roger Bacon, p.

d. Sicele, p. 6.

postrieure

ignorancie

in

qnod veritas

hninams
divina

sit

594; Metaphysica Fratris Rogeri.

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACOX.

omnino

mille ditcentis et qiiinqitaginta annis, que

revelata jain a

complte

3 5

perficit phiosophiam,

dihicidat, et certificat .

et

L'importance de cette phrase n'a pas chapp M. Charles

son opinion, qui

fait

de

la

argument contre

tirer

Metaphysica un fragment de VOpiis

Voici ce qu'il objecte cet argument (i):

ierfiiim.

vu qu'on en pourrait

a fort bien

il

manque de

Cette date

prcision.

faudrait savoir quel

Il

Rvlation. Si on
on aurait peu prs
l'anne 1280; mais l'auteur compte en nombres ronds .
Si l'on n'acceptait pas cette explication, on devrait supsuivant Bacon, le point de dpart de

est,

entend par

la

prdication de l'Evangile,

la

poser que Bacon, aprs avoir

en VOpiis tertium, des vi-

trait,

ces qui se rencontrent en l'tude de

mdes qu'on y peut

Thologie

la

plus

apporter, a repris

questions pour les envoyer, sous

mme

le

tard

et

des re-

ces

mmes

au souverain

titre,

pontife alors rgnant. Cette hypothse n'est pas invraisemblable


les

s'accorde avec

elle

mmes

besoin de reprendre continuellement

le

ouvrages qui caractrise


en

ticulier, les questions traites

une premire

poses

en VOpus

fois

derechef au Compciidinin

le

studii

gnie de Bacon
qui

l'crit

tait suivie
loco

feriits

de ces mots (2):

taient

tertium,

Philosophiae, car

de ces questions, que nous avons emprunte

Et

en par-

nous occupe, exabordes

l'numration

ce

Compendium,

de bis fiet aliqita expositio in-

siio .

Toutefois,

nous semble plus probable de nous en tenir

il

l'opinion de M.
taphysique de

Charles

Bacon comme

et

la

de regarder

partie de

la

VOpus

soi-disant
tertium

M^

se

trouvaient tudis les Peccata studii Theologiae.

De

ce trait, nous ne possdons pas la lin

divers manuscrits,

possdions cette
chapitres de

la

fin,

fi)

dans

les

Metaphysica demeure inacheve. Si nous

aurions-nous par

VOpus tertium?

que rien ne nous autorise

(2)

car,

Il

est

mme

permis de

le

les

derniers

supposer, bien

l'affirmer avec certitude.

Emile Charles, Roger Bacon, p. 86.


RoGERi Bacon Compendium studii Philosopliiae,

d. Brewer, p.

424.

TUDE SUR UN FRAGMl-NT INDIT

^6

IV.

Renseignements que
au sujet de
Le manuscrit d'aprs
time partie de VOptis

M. Bridges

lequel

inajiis,

la

tudi fournit

uni jus.

VC'^piis

On

terrompt brusquement.

remarquer (i) que

et

Morale de VOpiis

la

la

sep-

com-

pas

cette Morale,

cependant,

sait,

publi

pars moralis, n'est

Aprs avoir expos quatre parties de

plet.

tait

le texte

il

s'in-

M. Bridges

inajiis

l'a

comprenait

on est renseign, cet gard, par les passages


suivants (2) du fragment dj publi de VOpiis tertiimi
Et haec habet sex partes magnas .
Oiiinta
vero pars ,est de sectae jam persiiasae et probatae
six parties;

exhortalione,
contrariiini

dis

ad
et

iinplendiim

in

opre,

et

ad

Sexta vero pars moralis philosophiae

coram

nihil facienduni

in

niodns praedicationis...

hic exi^itiir

jiidice inter partes,

est

ut fit justitia

de caiisis ventilan-

sed banc solam tango

propter causas, quas assigno .

Les renseignements fournis par


VOpns tertium se trouvent confirms,
par

tie,

Chapitre

le

XIV

tait

enrichi.

savoir que Bacon s'tait born

lopper

connue de

peu complts,

Au

Et tandem

moralis ultimam, que

coram

jiidice

in

fine

de

est

inniiebam

causarirm

inter partes

; et

dj appris,

mentionner, sans

la

cincelle

sujet de la sixime par-

rpte (4) ce que ce chapitre nous avait

il

sione

partie dj

et quelique

fragment nouveau. Celui-ci nous donne (3), de la


partie, une analyse un peu plus dtaille que

le

quime
dont

la

et

exciisavi

dve-

la

ad partent philosophie
controversiartim

me ab

exciis-

expositione

istiiis

partis .

(i)

Vol.

II,

(2)

The Opus majus


pp

Rgglr Bacon,

of

RoGERi Bacon Opus

(3) Ms.
(4; Ms.

edited by John

Henry Bridges,

405-404, en note.
teilmui, Cap.

cit.,

fol.

221, recto et verso.

cit.,

fol.

221, verso.

XIV,

cil.

Brewer,

p.

48

et p. 52.

DE l'OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

la

suite de ces

derniers mots,

Ma

Operis

Unninatitr

sic

iuteutio

nous assurent que VOpiis


de

Un

viennent ceux-ci

principalis

Et

paroles

ces

ne se prolongeait pas au del

niajiis

septime partie consacre

la

37

la

autre renseignement nous

Morale.

encore

est

fragment nouvellement exhum de VOpiis

fourni

terfiiiin.

par

le

La brusque

du texte auquel M. Bridges a emprunt la Pars


VOpus majits ne permettait pas d'affirmer que le

interruption
moralis de

contenu de

quatrime partie s'y trouvt conserv en entier.

la

Nous avons,

une

aujourd'hui,

trime partie,

analyse

M. Bridges n'ait
Lorsque Bacon envoya VOpus

rien d'essentiel que

ne renfermait

qu'elle

publi.
iiiajiis

Clment IV,

il

une copie correcte de cet

avait eu le loisir de faire excuter

jusques et y compris les dveloppements donns, en


le De ira de Snque; mais le reste, qui

ouvrage
la

de cette qua-

dtaille

nous sommes assurs

et

Pars moralis, sur

comprenait

En mme temps

incorrect.

Bacon

krtimii,

VOpus

dernires parties de

les trois

lui

qui a port

VOpus

de ce dernier,

fera,

envoie

favori du

Morale,

tait fort

Clment IV VOpus

correcte de

transmet une copie

disciple

unijus; le

qu'il

la

franciscain

tin

la

de

anglais, Jean,

demeur auprs
Clment IV, une transcription

inajus au pape, et qui est

l'usage de

de cette copie correcte.

nous sont donns en partie par un passage (r)


LXXV qui termine le fragment dj publi de

Ces

dtails

du Chapitre
VOpus tcriinui
illa

sinil

et

correcta

rectum

Ouac

de

ira scripsi

signavi. Alla vero quae sequuntur

nec signata

propter qiiod

plana sunt,
non

modo

quia

ita patent,

correxi

quia non

mitto exemplar

cor-

Ils

sont

complts par un passage (2) du fragment

vellement dcouvert
superfluitatem

Sed bec alias non potui corrigere propter

occupationuni.

tum, ut Johannes cum suis

Et

ideo

mine mitto exemplar

sociis corrigat ea

KoGERi B.\cON Opus

(2)

Ms.

cit.,

fol.

lertiutn,

216, recto.

d.

Brewer,

p.

correc'

que remanserunt in-

correcta .

(i)

nou-

50;

TUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

38

Renseignements que le texte tudi fournit


au sujet de VOpiis iniiius.
La

I.

dj

partie

connue de VOpiis

divers passages de VOpiis

avaient

de ces allusions

elles avaient

runion

ininiis;

la

fourni

quelques

et la

comparaison

renseignements (i)
Cl-

permis, surtout, d'attribuer cet Opits

Brewer

minus ou seciindiim un important fragment que


de VOpiis

bli la suite

Coni-

les

d'allusions

envoy par Bacon

sur la composition du second crit

ment IV;

et

tcrtiiim

nombre

naturalium renferment un certain

viiinia

pu-

tertiiuiL

Bien des points, cependant, demeuraient obscurs touchant


les

matires dont

traitait cet

Opus

niiiiia

et l'ordre

dans lequel

v taient disposes. Beaucoup de ces obscurits se trou-

elles

vent

heureusement dissipes par l'analyse de ce

fort

ouvrage, analvse que fournit (2)

de VOpiis

second

fragment rcemment exhum

le

tertiiim.

commence

analyse

Cette

aligna in pri)icipio que in hoc

par

mots

ces

Opre

En

exposniy).

Addidi
effet,

igitiir

au pre-

Bacon nous donne un expos


seciindiun, prambule dont
VOpns
prambule
de
du
(3)

mier Chapitre de VOpiis


dtaill

le texte,

tertinni,

que cette description permettrait aisment de recon-

nous demeure malheureueusement inconnu.

natre,

Le

texte que nous tudions continue ainsi

nierando partes

istiiis

Operis majoris

Dcindc cnn-

Parvenant, au cours de cette numration des parties de

VOpns
ques,

Enumerando

partie, qui traite

en

en

un

trait

effet,

des Mathmatiles

corps

en ces termes

de noticia

celestiiini,

sectindiini

Charlks,

particulier; 1:mile

Roi^er

^e,

(2)

Ms.

(})

RoGiKi Bacon Opus

fol.

221, verso, et

fol.

lerliuin,

222, recto.

d.

et

Bacon, sa

vrages, ses doctrines, d'aprs des textes indits. Bordeaux,


cit.,

Sur

tendu

s'exprime

paries istins Operis majoris, insrai in parte nia-

mtilta

(i) Voir,

quatrime

manuscrit,

notre

thematice

la

auteur y insrait

notre

clestes;

niajiis,

Brewer, pp. 7-8.

secnndiim
vie,

ses

ou-

1861, pp. 80-8:.

DE l'oPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


coinparationeiii

fiorihus

hoc

et

bec iuferiora que geueraiifiir per eonini virfiites

ad

diversas

seciindiDii

Nous

39

regioiies,

est

et

eadem regione

in

diversis

in

teui-

de inajoribiis que scripsi n.

iiiiiiin

savons, en particulier, qu'en ce trait-

caelestibiis

)t'

que contenait VQpns minus, Bacon traitait longuement des incantations et des paroles magiques. Nous en sommes avertis
par

le

tertiiini

Chapitre

Nidic

in

ista,

Opre

uhi

de

igitiir

tangain

expositi

diligentiu^

Sed

XXVI

Secundo Opre,

in

natitrae

haec

radies circa

aJiqiias

de

///'/

minori, uhi de coelestibns

inaxiina scrta

exponenda, sed

partie dj publie (i) de VOpiis

la

qiiae

cgi

exposai

tractavi,

tetigi,

qiiae

coelestilms

non sunt

niagis
ciiiJibet

sapientissimis viris .

soJis

Ces renseignements nous sont, d'ailleurs, confirms par


un passage (2) du texte que nous tudions parlant des figures
magiques et des incantations. Bacon crit: Sed de bis tactani
;

est

prias, precipae in

Secundo Opre,
sain de bis,

et

le

plus

abi

in qaibas

les

explanavi

en ce

doute,

de lingais agehatar,

et

in

locis diffasias

locatas

caekstibas que

VOpas

y>.

trait

De

positions en lesquelles les plantes exercent

puissamment

dans r Opas majas,


tertiam

hoc Opre,
de celestibas

niagis ea

C'est, sans

minas tudiait

///'/

leurs influences; car ce sujet, trait dj

tait repris

comme VOpas

en VOpas minas,

nous l'apprend (3)


Et hic est ingens considra tio per astronomiain
:

inveniendam nobilissimani
faerant in sais

locis

coeJi dispositionem, in

scilicet

ad

qaa planetae onines

dignioribas, et abi onines suas fortitadines ha-

Minore qaam in Majori .


en VOpas majas, trait de
a rappel, en VOpas tertiam,

baerant, de qaibas postea scripsi tani in

De mme, Bacon

avait

dj,

l'Astrologie judiciaire; aprs qu'il

ce qu'il en a dit en ce premier ouvrage,


a,

en mains, un

Et

si

trait

RoGERi Bacon

(2) Ms.
(})

(4)

ajoute (4) que Jean

mme

sujet:

valtis copiosias vider e, jabeatis Johanni, at faciat scribi

de bona litera tractatam pleniorem,


(i)

il

plus complet sur le

cit.,

fol.

qaem bahet pro

O/j/w leilimn, d. Brewer, p.

96

et

Vohis,

p.

99.

215, verso.

ROGERi B.\cox Opus


RoGERl B.\co.\- Opus

tertinm, cap.

LIV;

d.

Brewer,

p.

210.

cap.

LXV;

d.

Brewer,

p.

270.

lerh'iaii,

at vi-

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

40
dcatis,

qnod

(jiioil

philosophi

sobriissinii

siiiil

niillo praesiiiiimil,

in

Ce

Tnictatns plenior ne saurait tre, seinble-t-il, que

en VOpns

ctains de caekstibns insr

L'analyse

acheve

des

diverses

enrichie

et

en VOpns

plaait,

de

parties

d'un trait Sur

un

niinns,

les

VOpns
corps

qne

eani snh

iitilis

est

ea,

in

nns
lit

fait

en formules

scieniia

Alki-

est

posni

cnigmatihns, pronrittens qnod ex-

in

seqnentihns, sno loco .

suivre d'un trait

VOpns

tertinm. Ba-

d'Alchimie l'analyse de

Ononiani vero non expressi

promisi,....^),

tant

Bacon

Deinde, complta

C'est pour tenir cette promesse qu'en

con

niajns

valde, et est de niajoribns scientiis, ideo

forma philosophornni

ponerentnr

Trn-

le

clestes,

trait d'Alchimie crit

Operis majoris ennnieratione, qnia sexta

partinni

et

niinns.

nigmatiqucs, selon l'usage des philosophes

inia,

astroiioiniac,

jiidiciis

iii

errant .

iiec

VOpns

nii-

enigmata Alkimic,

^njjicienter

dit-il (i).

D'ailleurs, au trait d'Alchimie

que contient VOpns

tertinm,

Bacon parle de nouveau (2) du trait d'Alchimie, crit sous


forme d'nigmes, que renfermait VOpns minus; il le dsigne
sous le titre d'Alkimia practica:
In Secundo Opre, scripsi
i<.

primo de AJkimia practica snh enigmatibns, more phiiosophornm.

Au

trait

d'Alchimie pratique

taisait

nus, l'tude des Sep te m peccata stndii

con

fait

ad peccata

gnration des choses


scendi

stndii

sextiim peccatnni.
:

et

ejiis

Bacon

auxquels

Theologiae,

Et

remdia

avait

in sexto

ad generationem rernni ab

nsqnc ad gnera tionein animalinm

un

plan tant m

trait

de

la

de-

totam,

crit

De

nous en donne une anahse assez tendue.


l'tat

choses corruptibles, mais encore de

l'tat

Post

manifestando,

peccato

non seulement de

Il

Ba-

insr

Bacon, qui attache une grande importance cet


generatione,

elementis, et texni illam


et

...'>>.

en VOpns mi-

souvent allusion au cours de VOpns tertinm

si

bec descend i

Au

suite,

traitait

se trouvaient nos premiers parents avant

des corps ressuscites.


(i;

Ms.

cit.,

fol.

(2)

?Is.

cit.,

fol.

222, recto.

222, verso

de

la

gnration des

d'innocence en lequel
le

pch,

et

de

l'tat

en

Il

des consquences

tirait

humaine

de

la

{et

y e mdia

vie

contra

iiiijiniiitates

onines).

le trait

d'Alchimie pratique

Et

de expositione enigmatiini Alhimisticonini, que

iiiulfiiin

prius tacta siint

prolongation

relatives la

bon nombre des formules nigmati-

poses dans

qu'il avait

hic hahetiir

4I

des remdes contre toutes les infirmits

et

expliquait ensuite

Il

ques

OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

Dl:

Venait alors un

trait des humeurs, de


leurs proprits,
de ce qu'elles pouvaient engendrer: "/ texiti generationein hu-

ex

moriDii

eleiiicntis,

sunt ineqiiaJes

et

hiimorihus

hoc

et

gencrantnr ex

Ce

onnies

et

est secretiiiii
et

secretoniiii

une

extrme

le

Il

en

cite

l'crit

scrta,

si

deux

importance
:

majorihus

g-

la

l'or.

et les

cet

Et
et

crit

hec

que

ineliori-

specuJativo quani pro practicis,

hene intelligantur

et

->>.

reprises, sous le titre d'Jlkimia specula-

sur l'Alchimie qu'il adjoint

VOpus

tertium

texui radies Alhimie spculative in sexto peccato

Deiiuie,....

Thologie ( i )

studii

Sed, prter hec,

que

inanimata

en particulier de

renini generatione sunt de

hus que sciri possunt, tain pro

tiva,

et,

insr au Sextuin peccatnm stndii

de ipsarnin

magna

qiialiter

l'criture.

accordait

generatione

habent

et

une comparaison entre ces doctrines

enseignements de

tetigi

ostendi qui

des humeurs tait suivi d'une tude sur

Enfin, venait

Bacon

et

oui nia .

nration et les proprits des mtaux

De

eoriiin,

qiioniodo fnint; et qiialiter eqitalitas potest esse in

hiiiiioribiis,

trait

dijfereiitias

posai

et

habent nomina magis propria huic

explicavi in sexto

peccato

Thologie,

neratione reriim ex elenunitis, ubi radies

posuii)

Nous trouvons encore une


des

en

un passage

geex-

scilicet

allusion ce traite d'Alchimie

des

Communia naturalium

(i) Ms.

cit.,

fol.

222, verso.

(2) Ms.

cit.,

fol.

224, recto.

(3)

in

spculative

spculative
partie

AJhiinie

scientie,

RoGERi B.^CON

Mnzarine, ms. n" 5576,

Communia naturalium^);

Coiiiinuiiia naluraJiuin,
fol.

79, col. c.

la

o ce passage se rencontre

pars IV, cap.

IX; Bibliothque

KTUDE SUR UX FRAGMHNT INKDIT

42

comme

appartenait assurment,

VOpiis
u

et qiioinodo geueraiitur.

tatii

Alkiniie spculative,

L'expos
qu'il

discussitin est in trac-

nihiJ

Thologie siint ibi)).

une

des peccata

nous apprend,

passage:

ce

de niixtis qua-

est

Minori Opre. Nani

in

[^vidc

contenait

qnod niagiia fnndamenta Philoso-

diligenter, propter hoc

phie natnralis, et Medicine, et

en

dicoidmii

Sed hoc copiose

scilicet

que

rerimi

aboiera tioiie

elenientoruiii,

i!;eiier(itio)ie

liter

seripsi ita

verrons plus loin

le

Voici ce que Bacon crivait

tcrtinm.

Hahilo de

De

au trait

VIII],

nifra,

nous

Bacon, selon ce

achev,

fois

les remdia

prsentait

terminait

et

ainsi

VOpiis minus.
II.

comparer

intressant de

est

Il

l'analyse assez dtaille

de VOpiis minus que Bacon nous

mme

publi.

Opiis minns

que Brewer

Ce fragment dbute
vapore phtmbi de Hihrio

donne

par ces mots:

et le

moignage de Bacon,

philosophes;
trait

le

nnione,

et

cnm

nous nous trouvons en pr-

lapide....-;

sence d'oprations alchimiques crites dans


tique dont usaient les

fragment du

langage nigma-

le

ainsi

tait

au t-

crit,

d'Alkimia practica que contenait

VOpiis minns. Les restes de ce trait 'Alkiinia practica s'tendent,

dans

publication de Brewer, de

la

Au
nus,

avait

promis

(il

nous

l'a

donner l'explication des nigmes dont


pour remplir

nouveau
vers

la

promesse

cette

traits

tin (p.

qu'il a

que Brewer

315),

la

VOpns mi-

en VOpns tertinm) de

il

avait fait usage; c'est

VOpns

joint

s'agit:

il

tertinm

du

partie

la

publie, nous

promesse dont

page 315.

a la

dit

d'Alchimie pratique; or, en

trait

mier de ces

page 313

d'Alchimie pratique que renfermait

trait

Bacon

la

un

pre-

reconnaissons,

Haec

(x

hactenns,

qnam

donec onDiinm hornni seqnatnr expositio plaint, nt tam vnlgo


sapientihns snfficiaty).

Les mots: Sicnt


trouvent

la

p.

315,

nec

potnit

Scriptum

commencent

analyse qui se poursuit jusqu'aux mots

qnae omnia reperiret Vestra Sapientia,

trouvent

Nous

la

p.

principale,

qui se

VOpns

majiis,

l'analyse de

si

Et

sic

de miiltis

aliis,

tempns haheatis, qui se

322.

voici, ds

l'abord,

avertis

que

par Brewer est en grand dsordre; en

le

effet,

fragment publi
le

trait

{.VAlki-

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


mia practica y
niinits,

nous

VOpns
immdiatement aprs cette

prcde l'analyse de

venait

il

43

en VOpiis

iiiajiis;

analyse,

comme

appris VOpiis tcrtium.

l'a

L'analyse de VOpns

prsente les parties de cet ou-

iiiajits

vrage dans l'ordre inverse de celui qu'elles y affectaient


bien ainsi, Bacon nous
Il

c'est

dit(i), que procdait l'Op/zi luinus.

l'a

semble, toutefois, que l'analyse du grand ouvrage de Bacon,

que

telle

la

prsente

gulirement courte

fragment publi par Brewer,

le

en tous

De

de l'importante addition

que

caelestibus

soit sin-

trouvons pas trace

n'\-

l'auteur, selon

avait insre en la partie

tmoignage,

propre

nous

cas,

consacre

son

aux

Mathmatiques.

Les Peccta

stiidii

Le Peccatnm

359).

en ces termes

325):

(p.

generationem renaii....

en

annex

effet,

VOpns

Hic

De

trait

commence

vohns ponere radicaJem

aiitem

ce sixime

l'auteur

nous

VOpns
(2): v Ef

en

dit

eas certijicatnr non

generaiione qui

comme

pch,

se trouvait,

nous l'apprend

que

litatis,

res

la

p.

ce

maxime

quantum ad

trait

De

geiierafione,

hic conlinentnr

nani per

compJe.xioiies et causas inimorta-

potuit fuisse in primis

parentihns,

et

in

omnibus,

si

Ces matires sont traites, en effet, de


374, dans le fragment publi par Brewer.

non fuisset peccatuin

359

terliiini,

status generationis rerniii corrnptibiliniii,

soJiiiii

sed status innocentie

p.

le

ayant t examin, Bacon


n

ter fi II III.

Analysant,

la

Theologiac sont ensuite tudis (pp. 322-

scxtitiu

L'analvse continue en ces termes


rnin iminortaliuin post

resurrectioneni .

publication de Brewer,

la

Itentm

status

corpo-

Nous trouvons, dans

la

371, l'indication de cette tude

p.

sur les corps ressuscites.

L'analvse donne en VOpns


his

tertiniu se

extrahuntnr cause prohngationis

tra infirmitates omnes)^.

De

vite

poursuit ainsi:

huuiane,

laquelle le

remdia

con-

cet crit sur la prolongation de la

dont nous reparlerons plus loin, le fragment


Brewer donne seulement une page (p. 374), aprs
texte est brusquement interrompu par une lacune.

vie humaine,

publi par

et

"a"

(i)

RoGERi Bacon Opus

(2)

Ms.

cit.,

fol.

iertiiini,

221, verso.

d.

Brewer,

p.

68.

ux tragment indit

i:tude sur

44

correspond non seulement

cette lacune

partie des considrations sur la prolongation de

mais encore

sume en

les

ex

hiinioniin

ostendi qui

Et

Alkimisticonim,

ciiigniatiini

ratioiieni

que priiis tacta

et

Icriiuui

onines

et

modo

qiio

Et

sitiit.

De

tout

hutiioribus,

et

eoriim, et

differentias

finnt

qiialiter equalitas

et

et qiialitiv

oinnia .

donc, nous ne trouvons rien en

cela,

gene-

texiii

potest esse in hiinioribus, et hoc est secretum secretonim

inanimata generantiir ex

r-

hic hahctiir iniiltiim de expositione

elenieiitis,

incqttales,

siiiit

vie humaine,

la

questions que l'analyse de VOpiis

ces termes (i):

grande

plus

la

publi-

la

cation de Brewer.

Suivons ce
VOpiis minus:

que
Et

Bacon, en VOpiis

speciaJitcr descendi

nous

tertiiim,

ad generatioiiem

rnni, quia hec requiritur specialitcr in sexto pcccato

natnras

essentiales

maxime

omnium,

de auro, quia hoc fuit magis conveniens

positum

pient,

tronqu

C'est ce

aux

trait

des mtaux

deux bouts,

stiidii,

eorum,

et proprietates

de

dit

metaJloet

tetigi

et effectus;

et

exemphnn ad pro-

qu'appartient

qui, dans la

frag-

le

de

publication

Brewer (pp. 375-389), termine VOpiis minus. Les premiers


mots: apartim sunt apta argento et cupro,....^y se trouvaient au
milieu de

description de

la

l'or,

par laquelle dbutait

des proprits des divers mtaux. Les derniers mots


natur aiirum in exempJum. Dico

que Bacon va

prendre

l'or

igitiir

quod

pour exemple,

l'tude

Et po-

nous annoncent

comme

nous

l'ap-

prend son analyse.

La

suite de cette analyse

mes

s'achevait par

reruni

generatione

celles de

la

tait

comparaison

examin;

taient exposs aprs les peccata

dons

la

le

de tout

qu'enfin
cela,

trait

de ses

Sainte Ecriture; qu'un septime

Thologie

l'tude de la

nous enseigne que

De

maxi-

pch de

les

remdia

nous ne poss-

rien.

IIL

Le

trait

De

longation is vite hiinnine


cette

partie,

le

generatione rerum tudiait


et

Ms.

cit.,

Cause pro-

remdia rontra infirmitates omnes

fragment publi par Brewer contient tout

une page.

(i)

foll

221, verso, et 222, recto.

".

De

juste

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


Or, on
Bacon sur le
tissimi
et

au

a,

seizime

mme

mathematici

ce livre fut traduit en Anglais

By

ouvrage

de

Rogerii Baconi Axgli, doc-

medici, de refardaiidis seuecliitis accidentibits

et

the

Bacon, a franciscan

imprime un

sicle,

sujet: Libdhts

de sensihiis conservandis. Oxoniae,

vation of voiitb.

45

great niatematician

frier,

XVIP

anno 1590. Au

The cure of old

transJated....

hy

ge,

sicle,

and prser-

and physician Roger


Richard Brown, Lon-

don, 1683.

M. Emile Charles a publi (i) une analyse de cet ouvrage;


le
sommaire que l'auteur en donne lui mme, il y
1
traite:
des causes de la vieillesse et des moyens d'y rd'aprs

sister;

2" des accidents

de

la

vieillesse, des signes des lsions

qui peuvent servir ou blesser les

causes

des sens, des

mmoire; 3 des aliments


qui peuvent restaurer les humeurs chaque
4" des moyens d'empcher cette vaporation;
l'imagination et

qui htent

les

la

progrs de

la vieillesse

sorber les humeurs qui causent


7 des

moyens de

rconforter

yens de rconforter
forces; 9" des

mouvements;

les

la

5" des

aliments

moyens

accidents de

chaleur naturelle

vieillesse

la
;

d'ab;

mo-

8" des

de ramener

facults et les sens et

les

vapores;

jour

6" des

sens,

des boissons

et

moyens de fortifier le corps et de faciliter


10" des moyens de conserver Ja peau

les

les

sa

beaut juvnile, sa propret et sa couleur, et d'viter les rides;


11"^

de

l'utilit

de cette

lettre,

du rgime des

composition des mdecines. L'ouvrage


chapitres

le

contenu de cet ouvrage avec

de Bacon, que nous rapportions tout


vite

sommes

de

la

renferme seize

En comparant
gationis

vieillards,

publi

fort

huuiaue

et

l'heure

ces

remdia contra infirmitates omnes,

naturellement conduits nous

mots

Cause prolon-

demander

nous
si

le

Libellus de retardandis senectutis accidentihus et sensihus conscrvan-

un extrait du trait De generatione rernni que


VOpus minus.
Une tradition sans fondement veut que cet crit ait t
adress par Bacon au pape Nicolas IV. M. Emile Charles a

dis

ne

serait pas

contenait

(1)

Emile Charles, Roger Bacon,

p.

58.

TUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

46

nous inclinons

mais

Nicolas

Le

lgende:

cette

ct)iiib.uui

de date

III

un manuscrit de

que ce

tut destin.

qu'il

ne

dit-il (i),

trait,

croire

n'est pas

On

i\

porte pas

Nicolas V,

trouve Oxford (2)

cet opuscule, prcd d'une ddicace

que

l'-

diteur n'a pas reproduite et qui est reste inconnue; en voici


le
))

dbut

che

Seigneur du Monde, vous dont

tet;

je

pense

Votre
ex

qui

longtemps pens

j'ai

suprme accom-

stirpe

Nicolas

qui

Jrme d'Ascoli

honesae

de Votre Sain-

me

rendre agrable
.Doiiihie rntindi

assninpsisti ,

origiticiii

III,

et

mots mmes:

Ces

nohiJissinia

Orsini, qu'

lement

et

Sublimit

mieux

bien

Clmence

tous les souhaits de Votre

plir

l'origine se ratta-

plus noble souche, puisse le Dieu

la

de

tait

qui, suivant

Wadding,

Ces mots peuvent galement s'appliquer


noble

tait

volontiers

trs

adresss ce pontife,

comme

ce

Guy

en outre,

Clmence semble indiquer que Bacon s'adresse

Bacon emploie

seu-

tait

conditionis .

ques (Guido Fulcodi), qui

s'appliquent

noble famille des

la

titre,

ici

dans

une allusion au

de Foul-

le titre

les divers

nom

Votre

Clment IV
que

crits

celui-ci

avait choisi en ceignant la tiare.

En

tous cas, que

le

adress Clment IV,

b.

LiheUiis de retardmida seuectute ait t

Nicolas

ble bien n'tre qu'un extrait

III

ou

Nicolas IV,

sem-

il

ou une seconde rdaction de ques-

tions traites en VOpiis minus.

VI.

Renseignements que le texte tudi fournit au


du trait De inultiplicatione specienini.
La quatrime

partie de VOpiis

ma jus,

qui traite des

thmatiques, donnait d'assez longs dveloppements:


plicatione
sujet

de

specienim
la

ou,

comme

nous dirions

propagation des actions physiques.

(i)

Emile Charles, Rooer Bacon,

(2)

Bodl. Canonici. Ms.

354,

fol.

pp. 58- 39.


1.

sujet

De

Ma-

miilti-

aujourd'hui, au

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

Ce

que

cicniiii

intitul:

Magistri Rogeri Bacon de nmlliplicatione

Jebb

son

insr en

de

dition

VOpiis

spe-

niajus

358-444), bien que ce ft visiblement un crit distinct de

(pp.
la

nouveau tudi dans un ouvrage

sujet est de

ivactatiis

Iiicipit

47

grande

Ce

adresse Clment IV.

lettre

mme

IV en

port Clment

assurment

trait fut

temps que VOpus majus.


En VOpus iiiajus mme(i), Bacon renvoie certaine
cussion ce trait
evacuotioucui

Que

titre

dis-

circa

est,

discuti

in

actioue

et

sciri Perspectiva-:-).

mme

envoy en

ce trait et t

mais

inajus,

piiniin

unilfiplicatioue et covruptioue

et

quo tractatu non potest

'sine

ad

confusiouis, quae habct

geueratioue

tractatu de

specierum,

tcrtiae

Sed adhuc non luodica dubilatio

temps que VOpus

d'ouvrage spar, nous en avions

rance par un passage dj connu (2) de VOpus

lertiuiu

l'assua Sicut

tractatus De Radiis manifestt, quem Vohis iiiisi separatim


Opre majori .
Nous voyons, par ce passage, que Bacon donnait parfois,

etiani

ah

son

Tractatus de multiplicatione specierum,

de Tractatus

le titre

un peu plus loin (3),


nous donne un nouveau renseignement;

de Radiis. C'est sous ce titre qu'il le dsigne

en

mme

le

Tractatus

de

Ut prohavi

in

temps

cipalia opra

En un
de VOpus

genre

qu'il

Radiis

De

au pape par

Jean:

fidle

le

Radiis, queni Johannes

extra

prin-

deportavit .

autre passage (4) de cette


tertium,

nous

mme

une

trouvons

partie dj publie

du

indication

mme

Et quae de

Opre

majori,

quinta

principalis

magna pars

(i)

pars

port

fut

tractatus

I,

(2)

(5)
(4)

perspectiva

operis

quartae partis

Rogeri Bacon Opus


dist.

quem

et tractatu

ilJius

narravi modo patent


collegi de perspectiva,
et

totius

iiiajus,

inanifeste ex

simul

operis,

pars V:

cuni ea

scilicet

De

qui

perspectiva;

terlium, cap. LVIII; d.


tertium. cap.

LIX,

tertium, cap.

XI

d.

d.

pars
est

uhi de mnltiplica-

VI, cap. III; d. Jebb, p. 282; d. Bridges, Vol.

Rogeri Bacon Opus


Rogeri Bacon Opus
Rogeri Bacon Opus

est

consuJenda

Perspectivae
II,

Brewer,

Brewer,
Brewer,

p.
p.

p.

pp.

227.

230.
38.

39-40.

TUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

48

)ncniionem

;;////()

voh'is

cond

trait

VOpiis

cours

au
se-

analogue dont l'envoi aurait accompagn celui

de

doute

ce

VOpiis

ieriiitm

plusieurs reprises ce

mcme

VOpiis majiis
f.v

qiiac

iis,

ici

mme

prsent

en

en

)iiit1o

l'appliquant

Ex

initto (^1)

hoc opre

scribnnliir,

qnod niitto^)

opre,

One

fertiiiin

confirme

vero sint leges reflexiotium

tam

Opre tertio quam

in

Opre separato ab
niultiplicationeni,

et

totam

ubi

bis,

actionem,

et

qiiod

et

ren-

les

est

il

fractionnm

conininnes omnibus actionibus natnralbus, ostendi in traciatu


mtrie,

nous donnaient ces deux passages;

que

effet

Bacon emploie

minus,

Le fragment nouveau de VOpiis


seignements

bien

remarque qu'au

l'on

si

de VOpiis

et

l'crit

niajiis,. m^'\s

s'vanouit

Ut patet ex hoc

niittoi)

dit (4),

pour-

Diisi

d'un

s'agit pas

temps que VOpiis

tertiiiiii ;

de

de

adress

mme

pape en

facio postea

iif

au lieu du partait

;;////()

croire qu'il ne

faire

rait

dc b(ic iiiiilliplicationc,

L'emploi du prsent

Sed comple-

specieniin et virtittum agentiiini dctcrniiuavi

tioiic

TiOREM TRACTATUM

Go-

primo, sed principalitcr

in

generationem

et

specieriim,

corruptionem explicavi in otnnibus

corporibus niundin.

Le Tractatns de niultipJicatione speciernm


Bacon nous le fait remarquer, qu'une rdaction
de questions dj

traites

en

la

quatrime

n'est,

comme

plus complte

partie

de

VOpus

majns.

Non

content de ces deux rdactions, Bacon en avait enune troisime; mais il ne put l'achever temps pour
l'envoyer au Pape; il nous en fiiit confidence (5) au Chapitre
trepris

XXVI

de VOpus

Tractatum de
cifer

misi vobis ;

tertinni

Praeterea considerare oportet diligenter

speciebus et virtutibus agextium, quem dupliet tertio

modo

incepi, sed

non potni consnmmare

XX;

(0 RoGERi

Bacon' Optis

lerliiim, cnp.

RoGF.Ri

Bacon Opus

minus, d. Brewer,

(2)

(3) RoGiiR

Bacon,

(4)

Ms.

(5)

RoGKRl Bacon

cit.,

fol.

Ibid.,

p.

cJ.
p.

Brewer,
522.

323.

191, recto.
Ofitis

terlium, cJ.

Brewer,

p.

qq.

p.

67.

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

49

VII.

Renseignements que
au sujet du

Le fragment de

le texte

tudi fournit

Trait d'Alchimie.

VOpits tertium que nous avons eu

d'exhumer nous apprend qu'avec VOpns majiis et


miiltiplicatione specieruin,

Clment IV un

En

trait

Jean

De

trait

charg de remettre au Pape

d'Alchimie.

fragment, en

ce

tait

bonheur

le

le

reprend

Franciscain

l'illustre

effet,

l'expos des principes de l'Alchimie

et,

propos,

ce

h.

mre (i) les divers crits relatifs cette science


cdemment envoys au Souverain Pontife

nu-

il

a pr-

qu'il

En

circonstances,

trois

dit-il,

Votre Gloire

crit

j'ai

au sujet des secrets de ce genre.

Dans VOpiis

seciinduni,

lieu sur l'Alchimie pratique,

en

effet,

en premier

crit

j'ai

sous forme d'nigmes more philo-

sophormn....
Puis, aprs avoir

scriptura revolufa),

dans

sixime pch de l'tude de

le

main,

parcouru de nombreux

Mais

je

vous

ai

la

Thologie....

envoy un troisime

l'intermdaire de Jean,

par

(jntdta

crits

de l'Alchimie spculative

tiss les racines

j'ai

afin

ma

de

crit

qu'il

vous

il

propre
tran-

le

scrivit .

Non seulement Bacon

signale

de

l'existence

ce

trait

il

donne

particulier d'Alchimie, mais, au sujet de cet ouvrage,

quelques renseignements qui mritent d'tre transcrits

En

cet crit,
multiplex),

occiiltatio

mais cette dissimulation ne

de l'emploi de paroles nigmatiques, car


tail;

plus savant.

l'Alchimie
j'ai

feint

(i)

Ms.

obtenue par

est

elle

En

effet,

la

un moyen

de prsenter ces racines

fol.

je

plus

les

222, verso.

expose en d-

la

Mdecine

leurs racines; ds

comme

si

sit

pas

rsulte

philosophique

Philosophie naturelle,

sont unies entre elles par

cit.,

ici

beaucoup de choses sont caches icet

et

et

lors,

elles taient seule-

ETUDE SUR UN FRAGMENT INKDIT

50

ment

Physique

de

objets

comme

duites

de l'Alchimie. Ce

de Mdecine, et

et

qu'en

telles, alors

extrmement

trait est

grandes questions physiques

aux humeurs

tions,

les

je

explique

par

de ce

sorte

que

d'tre

extrmement savant

en VOpiis

Pourquoi

mme
nous

trouvent en un

se

dit,

qui est

le

quatrime

grand nombre d'ouvrages consacrs un


non point un ouvrage unique ? Le savant moine
le

passage que nous avons

me

Je

suis plu produire ces crits

varis, et cela pour

moins

connaissance,

tertitim, et

dit(i) tout aussitt aprs

le

en

ce

objet, et

rapport

dite,

envoy au pape par Roger Bacon.

relatif cette science,

crit,

nigmes;

d'tre

Ces renseignements, nous l'avons


trait d'Alchimie, inst

pose des

je

prendre

n'en pourrait

nul

trait,

aux diges-

sujets.

mthode qui vient

la

du ressort

pour l'tude des

relatives

beaucoup d'autres

et

Au commencement
puis

utile

mdicales

et

intro-

les ai

je

elles sont

ralit,

La

nombreux

si

et si

deux raisons.

principale tait que

je

pusse ouvrir ces grandes con-

naissances Votre Saintet, autant qu'il se peut taire et qu'il


est

convenable en ce temps.

La seconde

tait

que ces

rassent caches aux autres.


ces

quatre crits tombent

n'en

bien

est
la

fois

connaissances demeudifficile,

en

cure

ai

car

avec une trs soigneuse

si

elle

ne

les tudie

tombent tous

Vous
et

mme

attention, elle

ne

tous les quatre

com-

pourra rien

prendre des trs grands secrets qui v sont contenus.


tefois possible

que

effet,

aux mains de quelqu'un;

qu'une personne en voie un, ou deux, ou

et d'autre part,

trois, je

Il

mmes

Il

est tou-

que, par quelque mauvaise fortune, ces traits

quatre

aux

en vue donc du

l'exemple de tous

mains

juste
les

personne

d'une

jugement de Dieu, sur

gens sages,

il

me

que

autre
le

conseil

faut encore crire

sous une forme qui rserve quelque chose l'explication don-

ne de vive voix; jamais, en

o ces
(i)

sujets

Ms.

cit.,

effet,

on

n'a

compos aucun

fussent exposs d'une manire

fol.

225, recto.

complte,

crit

et

on

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

un tel crit, en effet, ne pourcompos que par des hommes connaissant ces doc-

n'en composera jamais aucun


rait tre

5I

trines, et ceux-ci seront toujours contraints par leur conscience

de dissimuler quelques-unes des choses qui sont ncessaires en

Ces prcautions sont particulirement indispensables


en ce temps, cause des prils des chemins; car ces prils
cette tude.

nombreux

sont

un
si

trait

sr et

redoutables.

me
mon cur

En un passage de
Bacon (i)

d'un

parle

l'ouvrage

soit-il;

au

Scd quia

et

n'est pas
il

pas

le

mine

hane

VOpus

qui

celui

il

oppose

crit

substance

positioneni,

la

thorie

cleste

prsentant

et les

figures

les

Franciscain dit ce su-

l'illustre

omitto.

tertium,

prcisment
de

s'agit

Tertio opre exposui bas

pertransivi,

trait

la

de particules

Et quia
ut in

figuras

hreviiis,

Aristoteles tertio

et

Coeli

Primo Opre expJicavi,


hic ad expositioiwni

ideo aliquid dieain

Majori Opre

in

horreur de livrer

connue de VOpiis

Tertium opns, qu'il

moyen

ideo

destruit

Tertio
quod

illius

in

Primo,

Mundi

sed in

toutefois,

partie dj

la

des cinq polydres rguliers


jet:

j'ai

qui composaient

<ies platoniciens

latins in

outre,

en train d'crire;

est

qu'il

cinq lments

En

achev, relatif ces questions, un copiste,

familier

si

est selon

ceci

et
et

clair

seripsi-.

Ce

troisime ouvrage, qui

tertium et qui a prcd ce dernier,

ne

serait-

IV par

d'Alchimie envoy au pape Clment

l'intermdiaire de Jean?

Nous retrouverons une allusion ce mnce


Communia natiiraliuni de notre auteur.

trait

en tu-

diant les

VIII.

Renseignements que le texte tudi fournit au sujet des


Communia naturalium.
Le Tractatus de generatione rerum.

Nous avons

tudi les

clbre que conserve

On

la

'

Communia naturalium dans

que des hypothses

sait

fort diverses

au sujet du grand ouvrage que Bacon


(i)

Roger

Pacok Opns

(2) Bibliothque

le texte

Bibliothque Mazarine (2).

tertium cap.

XL;

Mazarine, ms. n" 5576.

intitulait
d.

ont t mises

Communia na-

Brewer, pp.

15 s- 136.

ETUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

52

Cousin avaient cru(i) y reconnatre


avait pens d; M. Emile Ciiarles

tnraliam. Jcbb et Victor

une partie de VOpiis

montrer

qu'il

ouvrage

cet

emprunts
fois,

le

niiiiiis

placer en

fallait

un centon que

est

VOpiis tcrtium.

Bacon

ses prcdents ouvrages

rsums

ou sensiblement

En

ralit,

form de fragments

ces fragments sont, par-

modifis;

le

sont transcrits presque sans aucune variante

souvent,

plus

sommaires et trs apparents les rejoignent les uns aux


Parmi ces fragments, les uns sont emprunts VOpns
d'autres VOpiis

ils

des raccords trs


autres.
majiis,

certains d'entre eux proviennent pro-

tcrfiiini ;

bablement de VOpns minus.

Le

texte conserv

en ces termes (2)

Incipit liber priiiins

Bacon, habens
tiones 4"

4"''

distinctio

ralia et habet Capitula

naturalis

La

ad

coininiiniiiin

partes principales

Prima

Bibliothque Mazarine

la

commence

natiiralinm

de commiinibus

est

Rogeri

fratris

Ouariini prima habct distinc-

ad omnia natu-

Capitnlum primiim de ordine

4"'
\

scientie

alias .

Distinctio

prima

tablie par

Bacon en

la

premire partie

de ce premier livre est une introdution gnrale qui semble

aux

avoir t spcialement rdige pour servir de prambule

Communia

natiiralium

mais

trois distinctions suivantes,

les

comme
M. Emile Charles (3),
sum du trait De multiplicatione specierum.
La seconde partie de ce premier livre est intitule
sont,

remarqu

l'a

Pars secunda prirni

naturaliuni reruni
distinctiones

Cette

forme, est

et

prima

distinctio
la

naturalis philosophie qui est de

est de niateria,
est

forma

et

ne
r-

(4):

communibns

privatione

et

habet

de maieria, habens capitula ^.

prima,

de

qui traite

la

matire

et

de

la

reproduction peu prs textuelle du trente-hui-

time chapitre de
(i)

libri

qu'un

la

Emile Charles,

partie dj

Rosier

connue de VOpus

Bacon, sa

vie,

ses

ouvrages,

tertium (5).

ses

doctrines;

Bordeaux, 1861; pp. 83-84.


(2) Bibl. Maz.,

ms. n" 5576,

(3)

Emile Charles,

(4)

Bibl. Maz.,

(5)

RoGHRi Bacon

Ofi.

cil.,

ms. n" 3576,

fol.

p.
fol.

i,

col.

a.

377.
15, col.

0()us lerlium, cap.

b.

XXXVllI;

d. Brewer, pp. 120-131.

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

):>

Le fragment nouvellemente dcouvert de VOpiis tertiiim


a Hic incipit magnus tracfatus
crit intitul

termine par un
nohilis

nahiralium generatione: per quem

de rerum

cum

que dicta snnt in

illis

aliis

de efficiente

sciri

de unitate

el

et

philoso-

iota

phia naturalis quantum ad potestatem generationis rerum


test

se

po-

ma-

ter ie (i).

Cet

malheureusement incomplet

est

crit

qui en contenaient

la tin

feuillets

les

avaient t arrachs du manuscrit dont

Arnaud de Bruxelles nous a transmis la copie.


Le titre que nous venons de citer nous avertit qu'en ce

De

trait

ceux

qu'il a

De

trait

prcdemment donns au

dit plus

du

nous

occupe

et au

efficiente

una

rbus omnibus, nec

Et

generalissimo.

ds les premires

moment

previa

Oportet

Et de

est.

in tractatu de speciehus et virtutibus

Et de materia

agentiuni naturaJium.
in

en ce

quia horuni cognitio

principio efficiente scripsi satis

numro

De

trait

explicitement, d'ailleurs,

trait qui

incipere a principiis,

vero

enseignements

ses

unitate niaferiae.

le

Il

lignes

l'auteur rattachera

generatione,

verificavi qiiod

specie,

non

est

una

nec gnre siibalterno, sed

contrariiim

soJvi cavilJationes in

Ce double signalament caractrise sans ambigut les deux


traits dont le trait De generatione postule l'existence et les
principes le trait De principio efficiente, c'est la thorie de la
;

propagation des actions, thorie que Bacon

en VOpus

VOpus
tre

ma jus,

tertinnt

puis au

quant

XXXVIII de
De ces deux

la

le

second

Pars secunda

tre

materia,

le

(i)

expose d'abord

prima du

livre I des

est identique la
la

forme

connue de VOpus

les trois dernires

Communia

seconde distinction de cette

le

fonds latin, ms.

en

Chapi-

tertium.

natula

mme

Tractatus de generatione dont nole

dbut, nous pou-

prvoir; notre prvision ne sera pas due.

Bibl. Nat.,

enfin
le

premire distinction de

fragment de VOpus tertium nous garde

vons

il

premier a form

traits, le

nous reconnaissions

partie,

De

trait

qu'en lisant

muJtipIicatione specierum,

partie dj

distinctions de la Pars

raJium

au

De

10264,

fol.

225, recto.

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

54

Cette seconde distinction est ainsi intitule (i):


Distinctio

secunda:

matcriani, privationem

quibnsdam

de

quomodo

pituJnni priniutn docet

que

aliis

formam; habens quatuor

et

et

ad

pertinent

Ca-

capitula.

uhi in generatione suhstantie in-

veniatur prima materia naturalis .

Aussitt aprs

le

titre

viennent

mots

ces

ad ea que pertinent rbus generabiJibus

descendere

ut prosequar ea que in operibus aliis non

De mme,

le

sitiit

Nunc

volo

et corruptibilibus,

tractata .

Tractatus de generatione qui termine

fragment

le

nouvellement dcouvert de VOpus tertium commence en ces termes:

Hiis

habitis, volo descendere

ad ea que pertinent rbus generalibus

et

non sunt tacta

corruptibilibus, ut prosequar ea que in operibus aliis

La comparaison

entre les deux textes peut se poursuivre

aussi loin

que se prolonge

Bruxelles

peine

lambeau copi

le

peut-on

les

par

Arnaud

de l'autre

distinguer l'un

de
par

d'imperceptibles variantes attribuables aux scribes.

Le lambeau conserv par Arnaud de Bruxelles s'achve


par ces mots:
tolli

natura

pitre des
liter

n Siiniliter oporterct

Ces mots

.... elemento vel mixto posset

se retrouvent (2), sans lacune, au cha-

Communia naturalium que nous avons

oporteret

quod elemento vel mixto posset

L'Opus tertium renfermait un

trait

De

cit

(c

Simi-

natiira .

tolli

generatione

tout

ce qu'Arnaud de Bruxelles a sauv de ce trait se trouve, textuel-

lement reproduit, au premier

Ce

livre des

Communia naturalium.
le trait De ge-

ouvrage reproduisait-il en entier

dernier

neratione primitivement adjoint

VOpus tertium? S'il le reproComnumia naturalium qui

duisait, quelles sont les parties des

proviennent de ce

trait

De

generatione?

ces deux questions, nous ne

ment que par des conjectures;


vraisemblables
Il

ralium

en premier

reproduisaient

en

Maz., ms. 3576,

Ibidem,

fol.

lieu,

entier

compos d'abord pour VOpus

(2)

autre-

nous paraissent

est probable,

(i) Bibl.

pouvons rpondre

voici celles qui

fol.

que

les

Communia natu-

Tractatus

le

de

generatione

tertium.

17,

col.

a.

17, col. a.

DE l'oPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


en second

est probable,

Il

ce qui s'tend depuis

cnnda jusqu'

la

fin

dbut de

le

du

que ce

lieu,

trait

Communia

tione a fourni au premier livre des

55

Pars secnnda,

la

De

genera-

natiiraliiim tout
distinclio sc-

livre.

lesquelles ces opinions

Quelles sont les considrations par

nous semblent acqurir

la

probabilit

Nous

allons les indiquer.

Communia naturalium parat, tout


philosophique, un et logiquement
expos
constituer
un
d'abord,
Grand et noble
enchan, auquel convient fort bien ce titre
Cette vaste partie des

trait de

la gnration

des

choses

par

naturelles,

lequel

on peut

connatre toute la philosophie naturelle en ce qui touche au pouvoir

Tout

de gnration des choses.

mouvement,

causes, le
et

de

la

ce qu'on

lieu,

le

De

y lit sur la nature, les


au cours de la seconde

troisime parties, peut fort bien tre regard

comme

quatrime partie dont

le titre

une introduction ncessaire


est

le vide,

la

productione rerum in generali. Cette partie traite succes-

sivement de

la

production des formes substantielles en gnral,

des lments, des mixtes, des animaux, de l'homme


ticulier,

de l'me de

l'homme

en par-

et,

propos que Bacon

ce

(c'est

discute la thorie averroste de l'intellect), des digestions multiples qui ont lieu dans le corps des

animaux

des vgtaux,

et

enfin de la gnration au sein des matires en putrfaction.

De
est
la

nous savons que

ce vaste trait,

preuve

qu'il

trouvent parmi

en

de

est

mme

de certains

partie

du premier

turalium contient, en

effet,

termes commence

dix-huitime (i)

les

On

nous allons

chapitres

avoir
qui

se

les derniers.

La quatrime

premier chapitre

le

textuellement extrait de VOpiis tertium

le

estime que

les

livre

Communia

des

vingt-et-un chapitres

na-

voici en quels

parties de l'intellect sont diffrentes

unes des autres par essence,

et cela

de

bien des

faons

en ce point, se produisent de plus cruelles erreurs que partout


ailleurs.

On

suppose, en

ce qui a t rfut en

effet,
la

que l'agent

est

une partie de l'me,

seconde partie de VOpus majus (in

2^ parte Primi Operis). Ensuite, en cet Opiis

(i) Bibl.

Maz., ms. ^576,

fol.

87, col. a.

tertium

(in

hoc

TUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

56

Tertio Opre),

j'ai

expliqu cela et

souleves l'encontre

j'ai

rsolu les objections

donc pas douteux que ce dix-huitime chapitre ne


textuellement extrait du Tractatiis de generatione compris
n'est

Il

soit

dans VOpus tertium;

mme

est

il

voyer son lecteur un passage

que ce passage

alors

piquant de voir Bacon

prcdent

de

prcisment de ceux

est

ren-

VOpus

tertium

insrs

qu'il

aux ConiiniDiia naturalium ; assurment, en composant ce dernier ouvrage avec des fragments de ses crits plus anciens,

prenait fort peu de soin d'efilicer la

il

marque d'origine de ces

fragments.

Une marque

immdiatement

qui prcde

Bacon y

d'origine analogue se

traite

que nous venons

digestions

le

en ces termes (i):

J'omets

principale cause en est que

je

ici

n'ai

mettre. J'ai trait de ces questions en


tions

mais, pour

il

mains de Jean

(et in tractatu

de

citer;

termine

cha-

le

beaucoup de choses,
pas

mes

le

temps

de

et
les

considra-

autres

moment, je n'en ai pas le


mes autres uvres,

le

chapitre

produisent

se

texte.

d'Alchimie, spar de

trait
les

qui

corps des animaux et des vgtaux

dans
pitre
la

celui

des diverses

reconnat au

Dans

le

qui est entre

alhiniistico queni divisim

Johau-

nes hahel ab operihus), les racines qui concernent ces questions


se trouvent touches .

Ce
faire

regret du peu de

son ouvrage

signale

temps accord

un

tion du trait d'Alchimie dont


qu'il

est

aux mains de Jean,

crit adress

Bacon

n'a plus le

place

a sa

Bacon
au pape

pour

par-

la

men-

texte

parce

marque dans VOpus

o nous avons relev ce passage (2): Tertium autem


scriptuni misi de manu mea per Jobannem, ut Vestre Glorie trantertium

se r ibre tu r .

Ce

sont ces passages, relevs au premier livre des Com-

munia naturalium, qui avaient conduit


cette conclusion

(O
cap.

M.

Bibl.

Bilil.

nat.,

hmile

Charles

Les Communia naturalium sont une partie de

Fratris Rogeri Bacon Cotnmunimn mUurutiuin

XVII.
(2)

Maz.,
tonds

itis.

Kntin,

3576,
nis.

fol.

liber primus, pars I\'.

86, col. d.

1026.],

fol.

222, v".

DE L OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

VOpus

Cette conclusion, nous

fertiiiiii.

point

n'tait

entirement

une grande part de

exacte

vrit

savons

le

VOpus

vait en

le

l,

cependant

de trs vastes morceaux de VOpiis

tertimn ont t enchsss dans la rdaction des

hiralium; par

maintenant,

renfermait

elle

57

Communia na-

Tractatus de gneratione reriim, qui se trou-

fcrtiiim

blement conserv en

le fragment rcemment dcoucommencement, nous a t proba-

dont

et

vert contient seulement le

entier.

IX.

Renseignements que le texte tudi fournit au sujet des


Communia nafuralium (suite) Le trait De caelestibus.

En terminant
dont
la

premier

le

Communia

livre des

nafuralium,

dernier chapitre concerne les gnrations produites par

le

Bacon s'exprime

putrfaction.

encore son moteur


tudier

la

objets,

en

en ces

Cette

mais

Ciel,

Cette phrase conduit naturellement

mouvements. C'est

substance cleste et ses


effet,

termes (i):

non seulement au corps du

action est donc attribue

ces

qu'est consacr l'crit que le manuscrit de la

Bibliothque Mazarine dsigne

comme

le

second livre des

Com-

munia naiuralium.

Au

texte conserv par la Bibliothque Mazarine, cet crit

est ainsi intitul

Incipit secundus liber

qui est de celesiihus, ut de celo

Rien ne prouve que ce


de Bacon

voici,

en

effet,

Communia naturalium

On

(1)

IV, cap,

pense

ce trait

De

ont un

caelestibus:

qui est leur nature et qui leur est particulier;

on

Bibl. Maz.,

(2) Fratris
dist.

la

ce que nous lisons en la partie des

de

Fratris Rogeri Bacon

XXI.

pars prima.

est

traduise fidlement

principe

les

entend parler du premier

cap.

mundo, cujus hec

titre

(2) qui prcde

estime que

mouvement

et

communium naturalium,

II.

corps

clestes

mouvement

Communium

ms. 3576,

fol.

qui s'effectue autour du

naturalium liber primus, pars IV,

90, col. b.

Rogeri Bacon Communium naiuralium

Bibl.

Maz., ms. 3576,

fol.

liber primus, pars

32, col. b.

11,

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

58

Monde

centre du

de mC'me, en
les

corps
les

par

nature,

commun

est

tous les corps clestes

que, parmi les clments, les

dsirent

lgers,

comme
sa

et qui

effet,

s'carter

les autres,

mme

le ciel est,

transport autour du centre; en sorte que les

selon les picycles et les excentriques ne sont pas

mme

naturels au

degr [que

plutt volontaires,

naturel du

car

le

ne

ils

Monde. Mais de

premier mouvement]

se

font

pas

(^Sed postea de hiis motibus celormn

TERTIO LiBRO,

Ce renvoi

la suite,

au

en faut penser.

longius et pknius sermo fiel in

dsigne, de

manire

la

que Bacon regardait donc

de l'ouvrage

qu'il

ihi verificabitur qtiod oportei) .

et

caelestibus,

sont

ils

mouvements des cieux nous

ces

nous prouverons alors ce

troisime livre, et

du centre

autour

parlerons plus longuement et plus pleinement dans

De

comme

du centre, que

corps graves, tendent au centre, de

mouvements

uns,

qu'il

la

plus claire,

comme

trait

le

troisime livre

le

composait.

Nanmoins, sans rien prjuger par l de l'exactitude du


numrotage adopt par le texte de la Bibliothque Ma/^arine,
nous conviendrons de suivre ce numrotage et de dsigner
le

trait

De

comme

caelestibus

le

second

livre

des

Communia

naturaliiim.

La premire

partie,

compose de quatre chapitres, traite


le Monde, et qui sont les quatre

des corps simples qui forment

lments

l'essence cleste.

et

La seconde

partie (i) consacre

des figures polydriques


figure sphrique

du

peuvent

qui

ciel,

cinq

chapitres

remplir

des divers lments

l'tude

l'espace,

et,

la

en particulier

de l'eau; Bacon consacre un chapitre (Cap. V) cette proposition paradoxale laquelle

divers crits
d'autant

plus

Un

petit

Monde.
La troisime

qu'on

le

(i)

Bibl.

Mazarine,

(2)

Ibidecn,

fol,

l'loign

partie (2),

Monde

que

tablit

revient

il

si

volontiers

dans ses

vase plein d'eau contient un volume liquide

est

nis.

3576,

106, col. d.

comprend

qui

unique

fol.

davantage

et

qu'il

99, col. a.

est

du

trois
fini.

centre

du

chapitres,

DE l'oPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

59

VOpus

ces trois parties abondent les rminiscences de

En

majus; bien des chapitres sont soit

un rsum,

une para-

soit

phrase de ce que Bacon avait crit en sa premire lettre Cl-

ment IV; mais aucun ne reproduit textuellement


de cette

lettre.

Les

ont-elles

donc

pour

rdiges

spcialement

termes

les

venons d'analyser

que nous

trois parties

aux

figurer

Communia naturaJiuiu ou bien sont-elles extraites de quelque


ouvrage compos postrieurement VOpns majus? Naturellement, nous n'avons aucun

deux

ces

moyen premptoire

de choisir entre

solutions.

Nous avons

nouvellement d-

vu, toutefois, au fragment

couvert de VOpus tcrtium, l'affirmation que

mathma-

partie

la

VOpus minus contenait un trait tendu De caekstibus:


En numrant les diverses parties de VOpus majus, dit Bacon (i), j'ai insr en la partie mathmatique beaucoup de
tique de

choses touchant

la

connaissance des

corps

clestes

elles

sont considres soit en elles-mmes, soit dans leurs rapports

avec

choses infrieures qui sont engendres par leurs vertus,

les

selon les diverses rgions

temps

diffrents; c'est

un de mes

un uni de inajoribus que

(et hoc est

Nous avons eu
relever en

VOpus

mme

une

en

et,

importants

plus

les

crits

rgion, en des

scripsi) .

d'ailleurs, (inde supra,

occasion,

tcrtium diverses allusions au trait

V) de

De

caelc-

que renfermait VOpus minus.

stihus

Ds
livre des

t tires

lors,

il

nous parait assez vraisemblable qu'au second

Communia naturalium,
de VOpus minus.

Nous tendrons

les trois

premires parties aient

hypothse aux

cette

dix

chapitres

qui

quatrime partie (2). Ces chapitres traitent du nombre des cieux, de leurs diffrences spcifiques, du nombre des

forment

toiles,

toiles

la

de

la

distinction spcifique qui existe entre les diverses

ou entre une

toile

et

son orbite

toile se

meut d'elle-mme ou

orbe

dterminent enfin

ils

la

si

elle

ils

examinent

entrane

figure des toiles.

(ij

Bibliothque Nationale, fonds latin, ms.

(2j

Bibl.

Mazarine, ms. 3576,

est

fol.

m,

col.

10264,
a.

fol.

Que

si

par

une
son

tout cela

221, verso.

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

60
provienne de
noticia

minus o Bacon

partie de VOpiis

la

de

assurment une supposition

seciinduin se , c'est

celcstiiiin

traitait

fort plausible.

Mais

du second livre

cette analyse

nous amne

niliiim

la

Communia natu-

des

cinquime partie de ce

livre

l'origine

des divers chapitres qui composent cette cinquime partie ne

un simple objet de

sera plus, pour nous,

pourrons,

ici,

Reproduisons, d'abord,
Incipit

Capituliim primiim.

randiim

Ad

est de

et

lihri

naturaliiim.

Terminata parte

figuraciones corpormn

maguitiidine,

tntmdi

altitudine,

et

in qita
et

investiga-

motus,

considecelestimn.

et spissitiidine

hoc aiitem consideraudum, necesse est ponere aliquam

notam. Hec autem


in

Or

deux dernires phrases


dum... secundum quod docet Alfraganus
ces

majus

trouvons en VOpiis
tante discussion sur

Le

la

aucune variation qui

VOpus majui,

(2),

Ad

VIII

capitiilo

elles

hoc autem considerau,

nous

inaugurent une

les

impor-

dtermination du ravon terrestre.

Communia

texte des

radicem

quantitas arcus terre que respondet uni gradui

est

secundum qnod docet Alphraganus ca^ S^

celo,

nous

dbut (i) de cette partie:

le

qninta pars seciindi

niimerum

mits

conjectures

atteindre des certitudes.

vaille

jusqu' ces

Jiaturalium reproduit ensuite, sans

la

peine d'tre note,

mots (3)

a....

le

secundum

texte

de

Theodosium,

sed non erunt propter hoc aequales .

partir

de ces mots,

texte des

le

Communia naturalium

ne nous prsente qu'une paraphrase du texte de VOpus

Les deux dernires phrases

du

chapitre

ma jus.

Communia

des

naturalium sont les suivantes (4) a Et secundum hanc radicem


perfecte computatam, erit quarta terre hahens })i^oooo miJiaria
:

in

sua

octava terre habehit miliaria

Mazarine, ms. 5576,

414)^)0.

(i)

Bibl.

(2)

RoGERi Bacon Opus majns, Pars IV, Mathematicae

litas;

d. Jebb, p.
(5)

p.

et

superficie,

Bibl.

141; d Bridges,

.Mazarine, nis. 3576,

142; d. Bridges,

t.

I,

p.

(4) Bibl. Mazarine, ms.

fol.

t.

Hiis

120, coll. a et b.

I,

p.

in

divinis uti-

224.

fol.

120, col. b.

fol.

121, col.

Opui

wiu/i/i.

d. Jebb,

225.

3576,

c.

DE l'oPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

enitn

quantitatihits

ditahiis

Ces deux phrases sont

sicut et ceteris predictis .

iiidigeiiiiis,

extraites textuellement de VOpiis tiiajusi).

De

Voil donc, en cette cinquime partie du

un premier chapitre dont VOpiis


a fait tous les

6l

m a jus,

caelestihiis,

recopi ou paraphras,

L'origine des chapitres suivants va nous

frais.

non moins certaine.


Roger Bacon nous annonait,

apparatre

de

chapitre, qu'il se proposait

au

traiter

dbut de ce premier
de

hauteur et de l'paisseur des corps clestes

son intention

d'exposer

tait

VOpiis majiis d'aprs

le

la

thorie

la

grandeur, de

Visiblement donc

qu'il

dvelopp en l'Almageste.

qu'il est

tel

qu'avant d'aborder l'tude


res clestes.

Ptolme

et

Ce
mes

en

Il

des picy-

et

est

donc naturel

dimensions des diverses sph-

des

Bacon prsente les principes de la doctrine de


examine la valeur des raisons que l'on peut in-

voquer pour ou contre ces


des chapitres

donne

d'Al Fargani. Mais cette thorie

trait

repose sur l'emploi du systme des excentriques


cles,

la

II

chapitre

XVI
II

de

du De

principes. C'est,

la

en

l'objet

effet,

cinquime partie du De caehshbus.

commence en

caelestihiis

ces

ter-

etiaiii

ac-

(2):
iiitemperantiain visibilis a visu

Qiioniani propter
cidit error

in

omuihiis inteutionibiis a visu

Ces mots,
caelestiiim

VOpus

nous

les

reconnaissons

pour

les

avoir

ren-

du dbut (3) du trait De motihus corporum


que contient le fragment rcemment dcouvert de

non

contrs

couiprehensis.... .

loin

tertium. Et

pitres II

XVI

en
de

effet,
la

trait qui

forme lui-mme

iiiraliuiu

d'un autre ct,

nous

si

lisons, d'un ct,

cinquime partie du
second

le

le

trait

livre des

De

les

cha-

De caelestihiis,
Communia na-

trait

motihus

coiporiun caele-

stium qui occupe une trs grande place au fragment nouvelle-

ment exhum de VOpus


l

est la

(t)

pp.

tertium,

nous constatons que ce texte

reproduction peu prs formelle de celui-ci;

RoGERi Bacon Opns Majus,

d. Jebb, pp.

les

142-143; d. Bridges,

226-227.
(2) Bibliothque

Mazarine, ms. 3576, fol. 121, coll. c et d.


fonds latin, ms. 10264, 'ol- i94>

(3) Bibliothque Nationale,

r-

mo-

t. I,

TUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

62

qui les distinguent l'un de

dificiitions

nom-

peu

sont

l'autre

breuses et peu importantes.

En premier

en VOpns

lieu,

corponitn ciwlestiinn dbutait par

le

De

trait

inotibus

prambule; en

Bacon expliquait au Pape pour quelles raisons

ce prambule,
il

Icilimii,

un assez long

avait cru devoir insrer cette dissertation astronomique aus-

aprs les chapitres qui traitaient de

sitt

Communia

ce

natiiraliiini,

morceau

la

Aux

Perspective.

se ft trouv dplac;

il

t supprim.

Le

trait

De

motibus corponnii caelesliiim donn en

renferme deux figures assez soignes: l'une de ces

terfiiim

du

res reprsente les orbes


al

de

Aux Communia

Lune.

ces figures;

il

disposs selon

Soleil,

Haitam, tandis que

thses d'Ibn
la

VOpus

l'autre reprsente les orbes

naturalium,

donc supprim

les

figu-

hypo-

les

Bacon

n'a

descriptions

pas trac

dtailles

de

VOpus tertium, et il
deux descriptions par deux courtes phrases qui

leur construction, qu'il avait donnes en


a

remplac ces

en pussent tenir place.


Telles sont les seules diff'rences qui vaillent d'tre notes
entre le texte de

hors

d'elles,

il

VOpus tertium

La cinquime
forme

le

et le texte

des

Communia naturalium ;

ne reste signaler que des variantes de copie.


partie de la dissertation

livre II des

en premier

Communia

De

caekstibus,

qui

naturalium, nous a donc pr-

un chapitre o la mesure de la Terre


tait traite d'aprs VOpus majus, puis quinze chapitres, tirs
de VOpus tertium, o le systme de Ptolme tait expos et
discut; si Bacon tait fidle au plan qu'il a trac au premier
sent,

chapitre,

il

devrait

lieu,

aborder

dimensions des orbites

la

maintenant

la

dtermination des

clestes.

place o nous nous attendions trouver cette dter-

mination, nous trouvons trois chapitres qui terminent

manuscrit conserv

la

Bibliothque Mazarine;

naturel de les rencontrer en cet

croyons-nous, non par

la

endroit

qu'ils

il

s'y

est

le
si

texte

peu

trouvent,

volont de Bacon, mais par une er-

reur du copiste.

Ces trois chapitres, en effet, font double emploi avec les quinze
chapitres qui les prcdent, et cela de

la

manire

la

plus flagrante.

DE l'OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

63

Le premier d'entre eux, qui est donc le XVIP de la cinquime partie du De caekstihus (i), reprend l'expos du dbat
qui s'est lev, entre les philosophes reprsents par Averros

d'une part,

et par Alpetragius,

et,

d'autre

part,

Cet expos

ticiens disciples de Ptolme.

mathma-

les

beaucoup moins

est

la dissertation donne en VOpits tertiitm et reproimmdiatement avant, aux Communia natiiraUum. C'est
que les agencements d'orbes solides qu'Ibn al Haitam

complet que
duite,
ainsi

que Bacon, en

a imagins, et

poss

sous

et discuts

mme

sont

sa dissertation, a

nom

le

longuement exmodernonim,

d'ymaginafio

mme

encore, qu'en ce

chapitre, l'auteur s'excuse (2) de

pas reproduire les thories d'Alpetragius et renvoie

lecture de l'ouvrage

la

radies Averrois

ad

propter copiam sermonis


competit explicare.

non

hic inseri, qiiod

VOpus
assez

tertium
dtaill

quem

ego hic

Oiiod

si hic fieret,

decet .

de

Or

la

Objecta

De

caelestibus

lire

croirait

IX

Hbriini

non possem

de

la

igitur

Alpetragii,
qiia

libriim

ejus

qui a pass de

un expos

expos occupe

cinquime partie du

l'auteur avait oubli

quatre chapitres alors qu'il rdigeait

le

per

brevitate

oporteret

dissertation

X (3)

ne

lecteur

texte conserv par la Bibliothque

le

que

et

le

lectorem presencium

ad

doctrine d'Al Bitrogi; cet

la

chapitres VII, VIII,

on

et prcipite

et

aux Communia naturalium renferme

les

zarine,

de ce dernier:

Alpetragii solvi debent,

et

eorum transmitto,

sentencias

iiinc

ne

plus mentionns en ce chapitre XVII. C'est ainsi

Ma-

l'existance de ces

chapitre XVII.

Le chapitre XVIII (4) est consacr exposer sommairement le systme de Ptolme; le chapitre XIX (5) traite du

mouvement de

huitime sphre selon l'hypothse de Thbit

la

ibn Kourrah. L'expos du systme de Ptolme, donn par

premier de ces chapitres,


l'expos du

mme

est

systme

le

certainement moins complet que

qui, aprs avoir

(i) Bibliothque

Mazarine, ms. 3576,

(2) Ibidem, fol.

130, col. a.

fol.

130, col. a,

(3)

Ibidem,

fol.

123, col. d,

(4)

Ibidem,

fol.

151, col.

a,

fol.

133, col.

c.

(5)

Ibidem,

fol.

133, col.

c,

fol.

134, col.

c.

fol.

figur

125, col. b.

en VOpus

fol.

131, col. a.

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

64

venu former

tertimn,

est

quime

partie

du De

chapitres

les

chapitres donne, au sujet de

constancis que
est

Il

De

II

emprunt

(2),

donc bien avr que

de

cin-

la

VOpiis lertium.

derniers chapitres du

les trois

forment double emploi avec

caelcstihits

V(i)

contraire, le second de ces

trpidation, des dtails plus cir-

la

VI

chapitre

le

Au

caelcstibus.

les

quinze chapitres

qui les prcdent.

Le plan que Bacon se proposait de suivre en rdigeant


Communia naturaUnni semble brusquement interrompu aprs

les
le

XVP

chapitre de

De

titul

paraissent tre

cinquime partie de ce second

la

Les

caelestibits.

livre

viennent

qui

chapitres

trois

in-

ensuite

un fragment de quelque autre ouvrage

ils

ont,

sans doute, t mis cette place cause de l'identit du sujet

de celui

qu'ils traitaient et

qui

se

dans

trouvait discut

les

quinze chapitres prcdents.

De
il

quel ouvrage de Bacon ce

quelque

possible d'mettre ce sujet

probable?

conjecture

de ne pas voir en ce fragment un

est difficile

Il

fragment provient-il? Est-

essai,

sorte d'bauche de la grande dissertation astronomique


t insre d'abord

turalium. Partant,

comme

tion

accord,

il

De

trait

en VOpus

tertiiim,

est difficile

il

antrieure

Communia

puis aux

de n'en pas regarder

celle

VOpns

de

tertiiini.

une

qui

na-

la

rdac-

Ce

point

semblerait bien naturel d'y voir une relique de ce

caelesibus

que contenait VOpus minus.


X.

De

r influence

exerce par

Roger Bacon

sur Bernard de Verdun.

On

lit

(3)

la

fin

d'un manuscrit

de

Bibliothque

la

Royale de Paris (4): Tractatus optimus super totam Astrologiam,


(i)

Bibliotht;que Mazarine, ms.

3576,

fol.

121, col.

c,

fol.

125, col. c.

Bibliothque .Mazarine, ms. 5575, fol. 125, coll. c et d.


(3) Notices succinctes sur divers crivains de l'an 1286 l'an 1^00, par
Kmile LiTTRi-; in Histoire littraire de la France, ouvrage commenc par les
(2)

religieux

Bndictins

et

continu

par

les

membres de

l'Institut,

t.

XXI,

pp. 317-520; Paris, 1847.


(4) Bibliothque nationale, fonds latin, n"

7533,

fol. i, col. a,

i\

fol.

48, col. a.

DE l'oPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

65

mino-

a fratre Bernardo de Virdiino, professore, de ordine

edttiis

nim. C'est

tout ce que nous savons de cet auteur:

tait

Il

de Virduniim, Verdun sur Meuse ou quelque autre Verdun de


France, professeur, et de 1' ordre des frres Mineurs, quoique

nom

la Bibliothque
de Wadding, ni
Tout renseignement nous manque sur
l'ge o il a vcu. L'criture du manuscrit est du commencement du XIV sicle ds lors, on ne peut faire descendre

son

dans

ne figure ni dans

supplment.

le

l'auteur plus bas; et

il

est trs vraisemblable

au XIIP. Les seuls auteurs

Ptolme, Albatenius,

sont

qu'il cite

Arsachel, Averros

Thesbit,

appartient

qu'il

Euclide,

Aristote,

Alpe-

et

tragius.

Le

colonnes

sur toute l'Astrologie, de 48 feuillets sur deux

trait
in-f",

commence

ainsi

Quia ex

ribus, et ex loco ordinis siibUmioribiis,

mots: Hec

et finit par ces

dignio-

scientiis fructii

elegantiaque pulcrioribus,

fui enim prolixior

sufficiani:

etc.,

quam

credideram, sed non inutiliter n

Indpendamment du manuscrit
bliothque

Nationale

un

possde

signal

second

par

Littr,

la

Bi-

exemplaire (i) du

Trait de frre Bernard de Verdun; ce second exemplaire fut

galement au XIV

crit

du

frre

Mineur

jouissait

sicle

ce

moment

donc, l'ouvrage

vraisemblablement d'une vogue assez

grande.

Or, on peut

faire

un

rapprochement

Tractatus super totam AstroJogiarn et

le

curieux

entre

le

fragment astronomique

Commimia naturalium de Roger Bacon, aprs


avoir appartenu, croyons -nous, VOpns minus. Une page de

qui termine les

cet ouvrage-ci offre de telles ressemblances avec

que l'une de ces deux pages a t

celui-l

l'assurance, par

un auteur qui

Voici d'abord

(i)

que

le
(2)

bus;

une page de

nous en avons

avait l'autre page sous les yeux.

page crite par Roger Bacon aux Com-

la

munia naturalium (2)

crite,

Bibliothque nationale, fonds latin, n" 7334.

Ce volume ne

contient

De

caelesti-

Tractatus super totam astrologiam.

Fratris Rogeri Bacon Communia naturalium;

pars

lib.

V, cap. XVII. Bibliothque Mazarine, ms. 5576,

II:
fol.

130, col. a.

KTUDE SUR UN FRAGMENT INEDIT

66

Unde Averroes

XI Mcthaphisice quod Astrono-

dicit super

mia vera fimdatur super principia


et ecentricos,

nomiam,

et

omnes

natiiralia que destrunnt epiciclos

confitetur se

sed tangit radies

Diciiut etiam
est

tamen

iif

non posse explicare banc Astro-

dci occasionem sequentibus studiosis.

mathematici qiiam naturahs quod duplex

tant

salvandi apparenfia, unus per ecentricos

iiiodiis

per niolus orbis ejusdem secunduni niulta gnera

et epiciclos, alius

polorum,

scilicet

duo, tria (i) et plura, ut sint motus compositi non simpJices, sicut

Averroes docet super

X/

Methaphisice, ubi dicit quod poss.ibile est

omnia salvari per hune inodum,


longitudinem
et

Lune majorem

aliarum planetarum,

sequens
in

eum

ramos

et

et

nam

quod

dicit esse possibile salvari.

deduxit

cas

et flores et fructus piiJcros .

Voici maintenant

que nous lisons au Tractafus

page

la

Capitulum quartum,

apparentia predicta,

dus (sic)

i)

Et Alpetragius,

forsan excita tu s per radies Averrois,

super totam Astrologiam de Bernard de

difficilius est, scilicet

minorent secundum visum a terra,

(3):

primus,

et excluditur

et ideo

iufertur

sceun-

enim ut ab omnibus de bac materia rationabiliter

tantum

qtientibus

Verdun

quo poniUtr duplex modus salvandi

neeessarius (sic).

esse

Cum

in

tangit Averoys

duplex modus salvandi predicta,

sit

XI"

metapbisice,

ubi dicit quod

unus

quod

dicit posse

quem

astrorum Astrono^

mia vera fundatur super principia naturalia que destruunt


tricos et epiciclos,

lo-

(4) contingere, si

unus

ecen-

orbis

mo-

vetur super multos polos ut sint motus compositi ex multis motilms,


et

tamen

confitetur se

non posse explicare banc Astronomiani ; unde

Alpetragius, sequens eum, forsan ex Mis excitatus, radies Averoys

deduxit in ramos

et flores et

fructus pulcros, ut aliquibus videtur'.

Le rapprochement de ces deux pages ne saurait laisser


place au doute; l'un des deux auteurs a reu l'inspiration de
l'autre.
Quel est celui qui a fourni le modle? Quel a t

(2)

Au
Au

(3)

Fratris Bernardi de Virduno Tractatus super totam Astrologiam,

(ij

tract.
fol.

III,

Au

tria,

ms. porte; peria.

le

lieu de: scilicet, le

dist.

18, col.

^4)

lieu de:

III,

cap. IV.

ms. porte: secundum.

Bibliothque

b; ms. 7334, fol.


lieu de: posse, le

Nationale, fonds latin, ms. 7333,

12, col. b.

ms. 7333 porte: post

se.

DE l'OPUS TERTIUM DE ROGER BACON.


l'imitateur?
tre retenue

La rponse cette question ne saurait, non plus,


longtemps par l'hsitation, tellement le passage

que nous venons de.

marque du

En

67

style de

particulier,

nettement reconnaissable,

citer porte,

Roger Bacon.
la mtaphore qui termine ce passage

parait

avoir t, pour Bacon, l'objet d'une vritable prdilection.

parmi ses divers

voici quelques emplois, nots au hasard

OHanivisi) autcin scriptum principale non

la

En

crits:

Iransniitfo, nihil-

meliores et majores sapientie radies, jitxta posse ineiun, et

oifiinns

ranios proccriores,

cirtn

flormn (2) snavitate

et

fructuum duJcedine

Vestre Reverentie gaudeo presentare ex qnantitate sufficientem (sic)


scripture, donec placent

Protraxi (3) banc partent

propter puJcrittidineni

majorem

Vestre Sanctitati

tertiani Pbilosopbiae

et

bas

nioriini radices,

bic sunt radices (4) totius sapientiae reruni et scicntiarum,

propter qnod diligenter volui bas revolvere

examinare,

et

et

ad ramos,

frnctns applicare .

et

(.(.Nani

prias

posai

nunc antem aliquos

eriii

fructus .

Et

et livres,

MoraJis gratis

sententiaruiu nioralinni, et propter

et iitilitateni

boc qnod Jihri raro inveniitntnr, a quihus


flores

reqtiirere .

Deinde (6)

radices (<)) de complexionihns

qiiia textns et qnaestiones tbeologiae

multnni ntnn-

tnr coelestibns, et loqnnnlnr de altitiidine coelornm, et de


stellarnni

locoruni

ranios, frnctns et flores ^k

spissitndine et magnitndine, et

non possnnt baec

eornm

et

sciri nisi

per magnant nnmerornm potestatem, ideo posai radices circa baec,


et

extrabo flores

Ah

Aristotele (7)

onines ramos
(i)

frnctns .

et

utiles,

RoGERi Bacon

et

(^)

BoGiiRi

1715,

Bacon Opus

(5) Ibidem, cap.

LIV;

fol.

non

145, recto.

II,

t.

terlium, cap.

d.

(6) Ibidem, cap. LVIII, d.


(7)

sed

Le ms. porte: falsorutn au lieu de: Jtoruin.


RoGERi Bacon Opus majus, Pars septima principalis (De morali

losophia), pars IV, cap. I; d. Bridges,


(4)

babemns fnndamenta,

Epistola ad CJemenleiii IF"'; Bibliothque Nationale,

londs latin, nouv. acq., nis.


(2)

aliis

nec frnctns nniversos .

Brewer,
Brewer,

RoGERi Bacon Compendium

p.

p.

p.

phi-

366.

XXXI,

d.

Brewer,

p.

108.

204.

228.

Pbilosopbiae

cit

Ros;fr Bacon, sa vie, ses ouvrages, ses doctrines; p. 409.

par

IImill

Charles,

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT

68

Ces diverses

Au

clusion:

citations autorisent, croyons-nous, cette con-

Tractatus super totani Aslrologiam,

que Bernard de Verdun

est

il

une page

presque textuellement emprunte

son frre en saint Franois, Roger Bacon.

De

conclure que Bernard de Verdun connaissait les

Roger Bacon

divers crits o

traitait

Or

qu'un pas, bien ais franchir.

vivement

claire

met en

et

de l'Astronomie,

cette nouvelle

il

n'y a

conclusion

plein relief certaines particularits

du Tractatus super totam Astrologiam

qui, sans

n'eussent

elle,

pas t exactement apprcies.

Bacon

parait avoir hsit toute sa vie

de Ptolme,

le

phnomnes clestes,

et

les

objections que

saient valoir contre ce systme

VOpus

tertium.

En

De

les
fai-

cette hsitation

motibus corportim cae-

vu

ce trait, nous avons

cette vniaginatio modernoruni

systme

Averrostes

fragment nouvellement

le

exposer avec grand soin l'hypothse d'Ibn

que

les

le

exactitude

nous avons vu

se manifester pleinement en ce trait

kstium que renferme

entre

quelque

avec

seul qui sauvai

al

dcouvert de

l'illustre

franciscain

Haitam, reconnatre

pare quelques unes des atta-

ques diriges par Averros contre l'Astronomie de l'Almageste,

mais

cependant ceux qui croient, par ces agencements

railler

d'orbes solides, avoir

fait

disparatre tous les motifs que l'on

pouvait avoir de douter du systme de Ptolme.

Ce

qui caractrise

une

c'est

confiance

le

trait

en

absolue

de frre Bernard de Verdun,


thorie

la

astronomiques propose par Ptolme

nome

des

emploi rduit
Or,

l'on

si

solid.es

le

Roger Bacon adresse


une

les

al

l'emploi

des

Haitam,

car

arguments par lesquels Bernard

systme de Ptolme

des critiques

que

ce systme, ceux-l;\ semblent trs sou-

vent tre des rpliques


assister

imagins par Ibn

nant toutes les objections averrostes.

rapproche

de Verdun dfend

mouvements

et ce qui, selon l'astro-

franciscain, autorise cette confiance, c'est

agencements d'orbes
cet

discussion

celles-ci;

on

quodlibetale

croit,

entre

en bien des
les

deux

cas,

savants

franciscains.

sit

Le triomphe du systme de Ptolme, incontest


et aussi l'Universit de Vienne qui en

de Paris,

l'Univertait issue

DE l'oPUS TERTIUM DE ROGER BACON.

du dbut du XIY'^
intimement
part, cet

li

au

sicle

milieu du

emploi parat avoir t introduit

par l'enseignement des Franciscains


le trait

les

sicle,

semble

Haitam; d'autre

dvelopp Paris

vraisemblablement, par

Roger Bacon

aurait le premier,

discussions qu'il avait insres en VOpiis

l'attention

de ses frres en Saint Franois

de Bernard de Verdun, sur


par

et,

et

al

de Bernard de Verdun. Ce que nous venons de dire

insinue, en outre, cette pense

par

XVP

l'emploi des mthodes d'Ibn

69

l'auteur

les

arabe qui, sans

et,

tertitim,

appel

particulirement,

agencements d'orbites imagins


doute,

subissait

lui-mme

fluence de Simplicius. Si ces vues taient exactes,

l'in-

Roger Bacon

nous apparatrait comme ayant donn une impulsion dcisive


aux tudes astronomiques du Moyen-Age, et cela, particulirement, grce au

trait

De

nwtibus corporum caelesfhini qu'il avait

insr en VOpiis tertium.

tfMrvGNSJS^SVtva^o

UN FRAGMENT
DE

L'OPUS TERTIUM
DE

ROGER BACON.

AVERTISSEMENT.

Les pages suivantes reproduisent, aussi scrupuleusement


nous a t possible de

le

faire,

texte contenu

le

au ms.

n.o

qu'il

10264

(fonds latin) de la Bibliothque Nationale. Toutes les fois que nous

avons cru devoir apporter une modification ce


signale cette modification et

donne

texte,

une note

le texte primitif

Lorsque nous avons supprim un alina marqu par

le copiste,

nous avons galement mentionn cette suppression en une note.

Les alinas que

le

copiste

pas marqus

n'avait

avons introduits sont prcds d'une croix

Nous n'avons pas


nous a paru

La
dans

et

que nous

(f).

respect la ponctuation

du

copiste, car elle

fort arbitraire.

pagination du texte manucrit est reproduite la marge;


corps du texte imprim, un

indique la

Certaines parties du manuscrit sont reproduites aux

Communia

le

trait vertical

place exacte du changement de page du manuscrit.

naUcralium

pour

ces

parties,

nous

avons indiqu

pagination du texte manuscrit n.o 3576 de


la place
le texte

la

Bibliothque Mazarine;

d'un changement de colonne en ce texte est marque, dans


imprim, par un double

Nous avons

trait

dtail.

vertical

||

).

signal les variantes importantes que les

naturalium apportent notre texte

de

la

en marge

nous avons nglig

Communia

les variantes

Liber tertius Alpetragii. In quo tractt de perspectiva


De comparatione scientie ad sapientiam De motibus
corporum celestium secundum ptolomeum. De opinione Alpetragii contra opinionem ptolomei et alio:

De

rum.

scientia

scientia morali.

experimentorum naturalium.

De

articulis fidei.

De

De

Alkimia.

manifestavi mathematice potestatem, aspiad perspective dignitatem. Que quia pulchrior

Postquam
r ayi (1)

omnibus sci/entiis, et utilitates habet respectu omnium


sine qua nulla sciri potest; insuper, respectu sapientie(2)
absolute et relate, est utilis et efficax, et miris modis
quibus alie scientie non utuntur ideo prosequutus sum
hanc scientiam diligentius quam prcdentes, et precipue quia non solum a vulgo Latinorum, sed a sapienest

tibus multis ignoratur, propter sui novitatem et mirabilem profunditatem. Et propter hoc decrevi quod non
imitarer unum auctorem, sed ab omnibus eligerem electiores sententias (3). Nam licet perspectiva Alhaceni (4)
sit in usu aliquorum sapientium Latinorum, tamen paucioribus est perspectiva Ptolomei precognita. Que tamen est radix illius scientie, a qua Alhacen sumpsit
originem sue sapientie. Nam nihil aliud facit, nisi quod
fideliter explicat Ptolomeum quamvis tamen superfluus
est ultra modum. Sententias etiam electas extraxi ab
aliis auctoribus, scilicet a Jacobo Alkindi, et a Tideo,
;

(i)

(2)

(3)
(4)

Au
Au

lieu de: aspiravi, le

Au
Au

lieu de: sententtas, le ms.

lieu de: sapientie, le

lieu

de

ms. porte: aspreavi.


ms. porte:

sapit.

porte: scimtias.

Alhaceni, le ms. porte

Albateni.

foi.

ise,

r.

FRATRIS ROGERI BACON

76

ab Euclide, et a libris de visu et speculis, secundum


quod hic videbatur mihi expedire; multa relinquens

et

propter superfluitatem eorum et quia inutilia sunt, et


propter abbreviationem, secundum formam persuasionis intente, quia non feci scripta principalia, sed
preambula, ut sepe dixi. Nihiiominus tamen perfectius
longe tractavi hanc scientiam propter pulciiritudinem,
et quia [magis] (l)jignota est quam alias scientias. Et
nunc volo discurrere per principales veritates tactas in
alia

si scriptum quod
amissum, videat Vestra Sapientia que debetis a sapientibus hujus mundi de hac scientia nobili
requirere. Discussi igitur in hac scientia omnes virtutes
anime sensitivas, et organa earum, et objecta, et operationes, que virtutes sunt decem, et maxime de interioribus, que sunt sensus communis, ymaginatio, cogitatio, estimatio et memoria. Et certilicavi has, propter

singulis distinctionibus etcapitulis; ut

misi

fuerit

summam

difficultatem, et errores qui hic dicuntur; et


quia radix istius scientie consistit in eis, sicut manifes-

Deinde certifico originem et compositionem oculorum, quia sine hoc non potest sciri quomodo hat visio.
Detego ergo quomodo nervi optici, scilicet concavi, in
te.

fol.

186, V.

quibus est virtus visiva, oriuntur a partibus cerebri, et


quomodo (2) componuntur ex triplici tunica, atque (3)
in

modum

crucis se intersecant in superficie cerebri, in

qua sectione

organum

principale videndi, et non in


non perficitur antequam species rei
vise veniat ad locum suum et qualiter tune ab illa
sectione venit nervus dexter ad sinistrum oculum, et
sinister ad dextrum; et quomodo tune nervus ingreditur
foramen ossis ocuii et qualiter se extendit in concavitatem ossis; et sicut componitur ex triplici tunica nervali, sic se explicat in tribus pelliculis, que faciunt trs
est

oculis; quia visus

(i)

(2)

(3)

Magis

Au
Au

n'est pas

lieu de:
lieu

de:

dans

le

ms.

quomodo,

le

altjue,

ms. porte:

le

ms. porte: eo modo.


ft

que.

OPUS TERTIUM.

77

tunicas oculi, infra quas continentur trs humores, per

quos perficitur visus, licet tamen in ullo (l) eorum sit virtus visiva. Et hec omnia nomino et certifico secundum
auctores perspective, cum adjutorio naturalis philosophie et medicine, quoniam perspectivus dicit hoc in
universali, et supponit quod omnis qui vult scire, habeat noticiam radicalem a naturali philosophia et medicina. Et hic est pulchra consideratio cum expulsione

_multorum errorum.
Deinde prosequor figuram

carum

ejus, et

humorum,

oculi, et

omnium

ut inveniantur centra

tuni-

omnium,

quia sine his non potest intelligi visio et pono figuram


oculi, in qua signantur tunice oculi, et humores, et centra omnium. Et hic est difficultas, et pulchritudo, et
exclusio erroris multiplicis.
Deinde ostendo proprietates nobiles omnium tuni;

et humorum, et omnium que attinent oculo, ut


ciliorum et palpebrarum, ut appareant utilitates singulorum spciales in operatione videndi.
Et post hec ostendo quod species rei exigitur ad

carum,

quomodo

omnis confusio videndi que


sagax occurreret. Et una estimaretur esse propter parvitatem pupille, que videt maxima corpora, et fere quartam celi, et hoc distincte secundum omnes partes ejus; et illud est mirabile, nec
fieri [potest] (2), nisi propter figuram oculi determinatam.
Alla posset estimari, quia ad omnem partem pupille veniunt species a singulis partibus rei. Et ideo
species diversorum colorum miscentur in qualibet parte
visum, et

tollitur

triplex esset, nisi natura

Quare videtur confusio fieri visionis.


Res enim quelibet multiplicat speciem suam
omnes dyametros, et undique sperice, ut probatum
pupille.

in

est

Et ideo quelibet pars rei vise facit speciem ad quamlibet partem pupille, quia in qualibet

in geometricis.

(i)

Au

lieu de: ullo, le rns. porte: tmo.

(2) Potest n'est pas

dans

le

ms.

FRATRIS ROGERl BACON

78

parte eius

confiinduntur species, et miscentur, ut

fit

Visio conllisa, nisi operatio nature scrta obviaret.


fol.

187,

I^rtia videretur, quia procul du-

r.

bio species

ve-

nientes a diversis visibilibus, et a partibus diversis ejusdem rei, miscentur vera mistione in quolibet puncto
visio distincta. Sed hic est error
vanum, eo quod dabimus veram mistionem specierum in quolibet puncto aeris, et tamen

aeris,

quatinus

magnus

fit

fictus in

salvabimus distinctionem visus; et hoc est inauditum


usque ad hoc tempus. Nam invenimus quod non solum
vulgus naturaliu m j se d perspectivi et auctores dicant

medio esse distinctas, propter distinctam vi-^


sionem. Sed dando oppositum, possumus veraciter salvare visionem. Et hoc ostendo in figura, et probo sine

species in

.;

contradictione, quod species in omni puncto aeris miscentur vera mixtione naturali. Unde multum erratur
in

hac parte.
f Deinde quia toUeretur

communis

ArisioiiUs

mZr

visio, nisi fieret fractio spe-

nervum communem,

in quo est
nervorum, de qua superius dixi et
dextra videretur sinistra, et e converso; ideo demonstro
hoc per legem fractionum, in geometricis expositam, ut
sic salvetur visio. Et nichilominus tamen oportet quod
species rei vise multiplicet se novo gnre multiplicationis, ut non excdt leges quas natura servat in corporibus mundi. Nam species a loco istius fractionis incedit secundum tortuositatem nervi visualis, et non tenet
incessum rectum, quod est mirabile, sed tamen necesse,
propter operationem a se complendam. Unde virtus
anime facit speciem relinquere leo^es communes nature,
et incedere secundum quod expedit operationibus cjus.
Et adjungo, quod omnibus est contrarium, tum tamen veracissimum sit, et ab Aristotile XVIIII de animalibus, et ab Augustino sexto musice, et in pluribus

ciei inter

pupillam et
sectio

a Ptolomeo, et Tideo, et jacobo Alkindi, et aliis


Quod visus hat xU"amittendo. Et ht virtus
visiva, vel species oculi animati, radiosa usque ad omne
locis, et

multis; et est:

OPUS TERTIUM.

visibile

quod videtur. Quamvis

exemplificet
"^

79

Aristotiles in topicis suis

secundum opinionesvulgatas.quod visus non


Averrois

extramittendo. Et Averrois, et Avicenna, et Alhacen


videntur secundum hoc stare; ex quo omnes capiunt
errorera; et ita vulgaturn est, et ita infixum in cordibus
vulgi, quod nolunt contrarium audire. Et pauci videjit
XVIIII de animalibus; et illi neoligunt sensum Aristotiat

tilis, propter opinionem vulgatam. Et ideo probo hic et


expono quomodo fit visus extramittendo, et explico
Avicennam, et Averrois, et Alhacen in perspectiva,

quomodo non
les,

et sicut Veritas est.

De decem

Avuenna
Alhacen

Aristouus

Avemm

sentiunt sicut vulgus, sed sicut Aristoti-

Et hec,

omnia

et

verifico in tribus distinctionibus,

ArisMUes

cum

eis

annexa,

capitulis suis.

necessariis que ad visum requiruntur.

C"

^i- 187.

in quarta distinctione, quinta et sexta, procedo ad ulteriora hujus scientie, et primo declaro
que exigu ntur ad visum.

Deinde
Nam

decem

sunt

mum, de qua dictum


Secundum

quoniam

species rei vise est pri-

est in prioribus.

est lux, sine

qua

nihil videri potest; et

causas hujus^sigTio veras, reprobo

falsas,

Tertium est distantia. Nam sensibile positum super


sensum non videtur; cujus causam assigno; et quot
miliaria potest a remotis videri
in altiori

(1),

et in

plana terra, et

monte.

Quartum

est oppositio recta visibilis respectu visus,

quando fit visus sine reflexione


audimus et olfacimus undique;

et fractione;
et

hoc

est

sed tamen
niirabile et

ignotum.

Quintum est quod quantitas rei vidende exigitur


quantum possit ad plus videri ab oculo,
estimant perspectivi quod quarta (2) celi, et hoc si oculus

dbita; sed

(i)

(2)

Au
Au

lieu de: videri,

lieu de:

le

ms. porte:

videre.

quarta, le ms. porte: quartain.

'^

FRATRIS ROGERI BACON

8o

esset in centro terre. Et

maximam vim, et curiosissimam movent dubitationem, et


errant multum, sicut probo per rationes et experientiam.
Nam non potest videri tota quarta ab oculo, nec in
centro, nec alibi, sed fere quarta
et hoc est propter
dispositionem oculi, sicut declaro.
hic

faciunt perspectivi

Sextum quod ad visum exigitur specialiter est ut


quod per se et de se natum est facere speciem
suam in visum, quod vocamus communiter objectum
visus et visibile, sit minus rarum medio videndi, quod
est aer, et ideo minus rarum ign et orbibus celestibus,
qui sunt mdium in visu; sed non oportet esse minus
rarum aqua; quia aqua, et cristallus, et alia mdia vivisibile,

dendi possunt videri per se; sunt enim sen^bilia per


se, et non per accidens. Et ideo si omnes orbes clestes
sunt rari, nichil videmus in eis nisi stellas, quamvis
estimemus aliquid videre spericum et rotundum, in quo
sunt stelle. Nam Ptolomeus dicit, secundo perspective,
quod ex magna distantia quantumcunque rarum potest
terminare speciem visus, ut ultra se non multiplicet,

ad densum quod est prope, et ideo dficit


est aliquid quod videatur. Si vero aliquod
celorum esset totum densum, ut orbis stellatus, secundum quod aliqui existimant, vel saltem celum aqueum,
et decimum, tune terminabitur visus ad eos, et erunt
vere visibilia. Sed de his latius dictum est in Opre
jyiajori. Ad que tamen attendendum est hic quod celum
nonum ponitur per omnes astronomes, et celum decimum secundum Ptolomeum, et Messaalac, et alios; et
secundum theologos ponitur celum decimum, et nonum,
quod est aqueum qui celi influunt in hec inferiora, ad
salutem mundi; et ideo celum octavum non videtur
esse densum, sed rarum,
ut per ipsum infiuentia
superiorum transeat celorum.
Septimum est quod oportet quod mdium sit rarum,
ut non impediatur transitus speciei; sed licet rarum
mdium exigitur respectu oculi humani, de quo loquitur
et stat sicut
Visio, et

non

fol.

i88,

r.

OPUS TERTIUM.

perspectiva,

solidorum,

tamen
sicut

mdium parietum

videt per

linx

dicunt

philosophi. bi

etiam

medmm

vacuum, non neret visus, quia mdium naturale


exi^itur ad operationes nature et ideo nec visio, nec
generatio speciei potest fieri in vacuo, sicut nec motus
esset

_,
'

f^isum

est.

'' /^

d'Amani

i,
Bruxelles).

naturalis, ut superius

Octavum quod

dictum

est.

requiritur est

tempus

pliationem

speciei.

sensibile

quod

ad multiDe judicio enim manifestum est,

exigitur ad jyisum, et ad judicium visus,

et

quia tempus potest esse tam parvum quam visus nihil


judicabit de visibili. Sed de multiplicatione speciei, an
fit in instanti vel in tempore, mira et ineffabilis est
dubitatio, non solum apud sapientes magistros naturased apud auctores. Ita quod ipse Aristotiles in libro
et sensato dicit quod multiplicatio soni et odoris fit in tempore, de luce vero aliud est. Et in 2" de
anima estimatur idem sentire. Et omnes auctores declinant ad hoc, quod in instanti fit, prter Alhacen,
les,

de sensu

istam longam contentionem


Opere,Erimo, et probavi de necessitate quod
fit in tempore, quia omnis virtus finita agit in tempore, ut prius probatum est. Et .solvo omnes rationes
in contrarium, et expono auctoritates Aristotilis in 2"
de anima, et de sensu et sensato. Nec est aliquid dubium consideranti ea que scribo.
in

sua

perspectiva. Sed

discussi in

Nonum

est sanitas

visus; quia

oculus infirmus et

turbatus maie videt, ut patet.


Decimum est situs; quia opportet quod visibile objiciatur visui, vel facialiter, vel ex obliquo. Et tantum
potest obliquari quod videbitur unum, duo. Sed hoc
coincidit

cum

aliis

dicendis

in

sequentibus, ut magis

exponatur. Hec autem decem cum non egrediuntur


temperamentum, nec per defectum, nec per superfluitatem, faciunt visionem bonam. Quando vero egrediuntur temperamentum, tune faciunt errorem aliquem in
visu.

/^

<

FRATRIS ROGERI BACON

82

Que

sint visibilia,

que

in viginti

Ca"'.

duo distincta

sunt.

II">.

hcc considerari debent que sint visibilia per se,


debent videri sine errore per hujusmodi octo{l),
quandoinon egrediuntur temperamentum et qui modi ^ 7
universales cognoscendi omnia. Et hujusmodi visibilia
sunt viginti duo: ut lux et color, que sunt propria visibilia. Alia viginti, que sunt communia sensibilia, quia
sentiuntur ab aliis sensibus, et maxime
communiter
a tactu, ut dicit Ptholomeus 2*^ perspective; quia omnia
que a visu sentiuntur, prter lucem et colorem, potest
|OSt

p:que

fol.

188, V.

tactus sentire; et omnia que potest tactus sentire, prter


calidum et frigidum, humidum et siccum, potest visus
judicare. Et inter

omnia

lore, et tangibilia alia

visibilia, et alia a luce et coa quatuor predictis, sunt viginti

que dicuntur per se sensibilia. Aristotiles autem, 2" de


anima, non nominat nisi quatuor vel quinque de istis:
ut magnitudo, figura, numerus, motus, quies. Sed Alhacen ponit omnia in 2" perspective, que sunt: remotio,
situS; figura, magnitudo, continuatio, separatio, numerus,

motus, quies^ asperitas,

lenitas,

dyaphaneitas(2),

umbra, obscuritas, pulchritudo, turpitudo, similitudo, diversitas. Et quedam alia sunt, que ad hec(3)
reducuntur, et sub his comprehenduntur, ut expressi
in Opre Majori. Omnia vero alia ab his dicuntur sensibilia per accidens. Sed qualiter hoc sit intelligendum,
expressi in Opre Majori nam fideli indiget expositione.
Et de istis aliis visus non judicat per se, sed median-

spissitudo,

duobus.
t Trs autem sunt modi cognoscendi ista viginti duo.
Et ut pespectivorum (4) utar eloquio, dico quod vocantibus

istis viginti

lieu de:

octo,

lieu de;

dyaphaneilas, le nis. porte: JyaphoniUts.

(3)

Au
Au
Au

(4)

Au

lieu de: perspeclivorum, le

(i)
(2)

lieu de: hec,

ne faut

le

il

pas mettre decem?

ms. porte:

hoc.

ms. porte: perspfclivarum.

OPUS TERTIUM,

tur cognitio per sensu

83

solum, et cognitio

per scienargumentum; sed


hec verba sunt maie translata; quia bruta animalia
non habent scientiana, nec sillogismum, et tamen cognoscunt his tribus modis secundum quod exprimuntur
in perspectiva sed non est vis de vocabulis, dummodo
in sensu non erremus.
tiam, et cognitio per sillogismum vel

f Lux igitur in universali, et color universalis dicuntur cognosci solo sensu visus.lsine alia virtute anime
adjutrice, quia visus sufficit ad hoc. Sed lux particularis,

ut lux Solis, vel Lune^ vel candele, et color albus,

vel niger, vel rubeus, et hujusmodi

non cognoscuntur

solo sensu visus, sed indigent virtute alia que vocatur


virtus distinctiva, que distinguit universale a particularibus et particularia ab invicem. Et hujusmodi est
memoria. Nam quando vidi aliquem colorem rubeum,
et iterum mihi presentetur, et recolo quod prius viderim
rubeum, habeo notitiam de rubeo, et scio quod est rubeus. Si autem tradidero oblivioni, tune ignoro quis
color sit.
t Sed illa 20 aliter cognoscuntur. Non enim sufficit
habere visum, nec memorari preteritum, sed oportet
quod multa considerentur a vidente, antequam illa cognoscat. Verbi gratia: Aliquis tenet aliquando aliquem
lapidem dyaphanum, vel aliud transparens, in manu
Sua, et nescit quod sit dyaphanum et transparens sed
si teneat illud in are, et post illud prope sit aliquod
corpus densum, et sit lux sufficiens, tune videbit illud
densum per mdium lapidis vel alterius quod in manu
sua tenebit. Et quando considrt hec omnia, tune scit
quod hoc quod in manu sua tenet sit dyaphanum. Et
ideo djT^aph an citas non cognoscitur solo visu^ nec foi.
per memoriam, sed colJeLLonem quorundam que exiguntur ad hujusmodi visionem, ut posui in exemplo.
Et quia videns sic discurrit per multa, antequam per;

cipit

dyaphanum,

sicut

arguens

per propositiones plures ad

et sillogizans discurrit

unam

conclusionem,

ideo

is

FRATRIS ROGERI BACON

84

vocatiir co^nitio pcr

ar^umentum

et

per siilooismiim,

Notabile vero est quod lux et color tantiim multiplicant


et hoc dicit Ptolomeus
in visum, et alla non
quamvis tamen objectiones sunt in contrarium
sed solvuntur in Opre Majori.

speciem
2" libro

De

particularibus modis videndi. Cap. III"\

Fvost hec descendo ad modos cognoscendi particularesj_

eadem

oppositorum) simul demonstravi errores visus cum recta visione. Et primo


exposui omnia que continj^unt visui de bonitate videndi
et inipedimento propter compositionem tunicarum oculi
et humorum. Et dedi causas omnium eorum, secundum
quod perspectivi, naturales et medici naturaliter concordant. Et primo quare homines habentes profundos
oculos longius vident. Et hujus causas assignavi quatuor per experientiam, cum exciusione cavillationis in
contrarium. Et juxta hoc declaravi quare senes, quando
volunt rectius videre, apponunt visibiie lonjj^ius a se,
quam in juventute, cujus causam dat solus Ptolomeus
in 2 libro. Et adjunxi causas quare aliqui acutius, et
discretius, et certius vident quam alii, et quare multi
in tenebris et parva luce vident melius, et alii econ^Et quia

est scientia

verso.

Deinde dedi causas quare visus aliquando judicat


unum duo. Et hoc potest esse propter compositionem
oculi malam, sicut in lusco, et motus spijituum secundiversos situs, et propter vacillationem humorum
visibili, et propter multa que contingunt a
Et iterum propter vaporem qui venit propoculi.
parte

dum
in

nervo

iram ad oculos, aut propter ebrietatem, aut ex maalterius morbi. Et plurics accidit quod aliquis
humor extraneus cooperit mdium, pupille ex trans-

ter

teria

verso vel secundum long^um et tune aspiciens oculo


uno judicat unum duo. Et aliquando accidit quod in
uno loco sint due pupille; et oportct tune quod unum
;

>-^'

OPUS TERTIUM.

85

videatur duo. Sed hec omnia explicavi de piano in Opre


Majori in quibus magna et occulta sapientia nature
,

reperitur.

De

bonitate videndi. C.

IIII,

descend! ad bonitatem videndi, et errores a


parte specierum visus et visibilium. Et primo, quare

Deinde
homo

existens in nube, vel vapor^^non

vaporem

sed quando a longe

nubem

videt

tune potest videre. Et qualiter unus punctus rei vise videtur in fine
certitudinis; et alie partes videntur, nisi sint valde revel

est,

mote et oblique, sed non in fine certitudinis;


tamen quelibet certificari, per diversum visus,
singulas

(1)

potest
|

per

ordinate. Et accidunt hic errores videndi, sci-

quod unum videatur duo, multis de causis; et est


ibi pulchra consideratio, sed non potest exprimi de
piano Veritas, nisi in figuris; et propter hoc figuras
13osui ad omnes casus visionis in hac parte, et docui
licet

instrumenta figurari, ut homo per experientiam possit


hec videre. Et omnes hii errores ex diversitate situs
ipsius visibilis respectu visus contingunt. Et exposui
quomodo accidit aliquando quod quando videtur unum
duo, tune si oculus dexter claudatur, disparebit ymago
sinistra; et

dextra.

si

Quod

oculus sinister clauditur, disparebit ymago


vaide admiratus est, beatus Augustinus

undecimo libro de civitate Dei, capitulo secundo; et


quod longum esset dare causam hujus rei et vere
longum, nisi homo scit optime que scripsi (2) in hac
parte. Et tamen non semper accidit hoc; sed aliquando,

in

dicit

sinistro oculo clauso, disparet

oculo clauso

ymago

ymago] (3)

disparet

non exprimat Augustinus;

(i)

Au

lieu de:

(2)

Au

lieu de: scripsi, le

(3)

Les mots entre

et

[sinistra, et

dextra,

hoc potest quilibet expe-

singulas, le ms. porte: singulos.

ms. porte:

ne

dextro

quamvis hoc

scripsit.

se trouvent pas

dans

le

ms.

foi.

189, t.

FRATRIS ROGERl BACON

86

riri in

crepusculo estatis, aspiciendo stellam aliquam in


experiatur quod hic exijjitur.

celo, si rite

De

modis videndi. Cap. V.

triplicibus universalibus

Hiis

habitis,

videndi, et

descendi ad

runtur ad visiim

que,

triplices iiniversales

istorum

que requi-

tacta,

cum temperamentum non

dant, faciunt visum bonum,

Primum

modos

ad decem superius
et alias

exc-

erroneum.

quia nihil vidctur sine


luce. Et quando superfluit, tune impedit visum
unde
fuit lux,

non videmu^JJucem stellarum de

Quis

in

projundo pu-

'''du'uTias
videre potesi.

die,

sole

existente 3

super orizonte, et oculo existente in superficie terre,


quia lux solis egreditur de temperamento respectu stellarum videndarum, et occultt lucem earum.
est oculus in loco profundo,
ut in puteo,
Sed quando
^
r
f
videre
stellas,
quia
temperantius
tune
lux
solis
P<^^^st
[ngrcdltur os putei que est accidentalis, sicut prius
dictum est.
Scd dc Galaxia, mirum est quod non potest apparere in spera celesti, nec in spera aeris, sed in spera
ignis tantum, cujus causam reddo per egressum lucis
a temperamento.
Secundum fuit distantia; ex cujus egressu raritatis
medii a temperamento apparet, quare videmus lucem
in aurora, sole existente sub orizonte per decem et octo
gradus in suo circulo altitudinis (1), et non ante.
Deinde consideravi quare impressiones lucentes in
are que vocantur a vulgo stelle cadentes, et a philosophis secunde stellarum, ut Assub ascendens et dcscendens, et alie multe, videntur esse magne longitudinis, licet sint parve quantitatis. Et similiter in
scintillis evolantibus a caminis consimilis causa est.
Et sicut \'isio diversificatur circa lucem, propter
illa novem, seu decem, sic est de colore. Nam si corpus
'

De

Gaiaxia.

De

foi.

suiiis

190,

r.

h) Au

lieu de: altitudinis, le

ms. porte:

iiltittidiiies.

OPUS TERTIUM.

87

applicetur immdiate cristallo, vel

alii

post, videtur esse color cristalli;

si

perspicuo, a parte

multum, non

distet

sic videtur.

Et

cum

viderit oculus colores, et converterit se

loca luminosa, species colons

remanens

in

ad

oculo appa-

primo quasi color puniceus, deinde purpureus,

rebit

Et plures colores videntur


in toto habente colores
diversos in partibus suis, velociter moto, ut in troco
diversis coloribus colorato, apparet unus color compositus ex omnibus, propter causas certas quas Ptolomeus
tertio niger, et sic evanescet.

unus ex distantia superflua. Et

assignat.

Deinde manifestavi quomodo per

novem seu
per scientiam. Unde

^2^

illa

decem visio varietur in cognitione


Luna habet lumen album extra umbram Terre, et in
superiori parte habet lumenjxubeum, et in inferiori
parte non apparet; et similiter in conjunctione sua
sole, non apparet per duos dies, ut plurimum.
Similiter de colore.
coloris

Nam

si

inter

visum

et

rem boni

ponatur pennus rarus habens foramina

magna, color

cum

et inter-

apparebit sicut est. Si vero sint


foramina parva, tune color apparebit mixtus, et erit
error in scientia circa colorem.
valla

De

rei

cognitione rei vise per sillogismum. C. VI.

consideravi qualiter per illa


per sillogismum, secundum quem

Postea
tur

illa

novem

modum

fit

cognitio

cognoscun-

communia, que sunt distantia


Et hic ostendi qualiter certificatur omnis diet dedi causam quare in
locis planis non

viginti sensibilia

et cetera.

stantia,

certificatur

nobis

nubium

altitude,

sed

in

locis

mon-

tuosis.

Et quare videtur nobis quod due res. ut mri vel


alia, que multum distant, videntur nobis esse non distantia, quando sumus prope unum illorum, et aspicia-

mus

aliud.

FRATRIS ROGERI BACON

88

Et quare rcs multum distantes, ut arbores, vel homines, vol animalia, ex longinquo videntur esse continua, vel multum propinqua.
Et quare stelle erratice, id est plante, videntur
esse in

minus

1.

190, V.

eodem

(1)

superficie

cum

stellis

fixis,

id

est

non

distare.

Et corpus multorum laterum equalium videtur spericum a longe.


Et spera estimatur plana figura, ut stelle; et circulus videtur recta linea.
Et juxta hoc manifesta vi quare luna habet multas
figurationes sui luminis secundum quod nos videmus
ad sensLim, quod est valde difficile. Nam aliquando linea
que est terminus pyramidis lucis solis recepte in corpus
lune est linea recta, ut in septima die et 21'''; et aliis
diebus est semper circumferentia vel archus circuli.
Mirum est de hac diversitate. Et ideo m^gjiurn ca4itulum composui de hoc.
f Et sicut ostendi visionem diversificari pnes distantia m/in multis, addidi de comprehensione magnitudinis. Et estimaverunt Latini, ante translationem perspective, quod magnitudo comprehenditur per quantitatem anguli in oculo; sicut dicitur in libro de visu
quod majora sub majori angulo apparent, et minora
sub minori, et equalia sub equalibus. Sed hec falsa esse
ostendunt auctores perspective in exemplis ad oculum.
Nam latcra quadri sunt equalia, et sub inequalibus angulis comprehenduntur; et dyametri in circulo sunt (2)
equales, et tamen non videntur sub angulis equalibus,
|

ut patet in figura.

Et expo.sui quomodo non potest visas videre medietatem corporis sperici, sed necessario minorem ejus
portionem.
t Et licet stelle in ortu et occasii videantiir majores
quam in meridie, quando vapores interponuntur inter
(i)

(2)

Au
Au

lieu de:

minus,

lieu de; sunt, le

le

ms. porte: plus.

ms. porte: sub.

3 3

OPUS TERTIUM.

eas et visum, cujus causa postea

89
in

fractionibus radio-

rum

dicetur, tamen semper est quod majores apparent


ex causa perptua, que est(l) difficilis, quam hic expono
in figura.

Deinde manifestavi visionem circa motum et quiequomodo accidit error in eis; ut quando celum
coopertum est nubibus raris, et luna poterit videri per
mdium earum,' tune apparet velocissime moveri; quando
vero sunt pauce et distantes, vix apparet moveri, aut(2)
parum.
Et quare videtur homini ambulanti versus Lunam
vel Solem, quod Luna et Sol prcdant eum; et quando
fugit Lunam, videtur quod sequatur et videtur homini
quod sit semper in eadem distantia respectu stellarum.
Et si homo vadit ad oriens, vel occidens, et Luna
vel Sol sit in meridie, semper videtur ei quod Luna et
tem, et

Sol sint in directo ejus.

Et similiter

si

multi homines stent in

multum

inter oriens et occidens, licet

tamen

cuilibet

quod Sol

sit

eadem

distent,

linea

videtur

in directo sui.

Et stelle, licet moveantur velocissimo motu^ tamen


videntur stare.
Et quando homo revolvit se in circuitu, tune,
quando quiescit, videtur ei quod res moveant ur c ircu|

lariter.

Et quando homo est in navi mota, videtur ei quod


res in ripa moveantur. Et omnium hujusmodi dedi
causas.

Et his adjunxi rem dubitationis

infinit,

que

est in

ore omnium, et auctorum, et magistrorum, scilicet de


causa scintillationis; quare scilicet plante non scintil-

primo posteriorum et
celi et mundi. Et ideo copiosum sermonem
feci de hoc, et investigavi causas multas, de quibus una
lant,

sed

stelle fixe, ut Aristotiles dicit,

2''

completur.
(i)
(2)

Au
Au

lieu de: est, le


lieu

ms. porte:

de; aut, le ras. porte:

ex.
el.

foi.

191. r.

FRATRIS ROGERI BACON

90

Et

anime

est

omnium

istorum, discussi que virtus


que cooperatur visui in cognitione per
siliogismum. Videretur autem esse anima

fine

in

illa

scientiam et
rationalis, quia ea sola habet scientiam et siliogismum.
Sed declaro per multa exempla et exprimenta quod
anima sensitiva est hujusmodi, et quod est quadruplex

virtus anime sensitive, scilicet: cogitatio, ymaginatio,


memoria et estimatio. Et propter hoc distinxi a principio omnes virtutes anime sensitive.

De

tribus partibus perspective. Ca". VII.

in summa ea que latius tractavi


visum factum super lineam rectam, scilicet de
visu recto. Nam postea tractavi de visu facto (1) super
lineam curvam, et fractam, et lellexam; quia trs sunt
partes principales perspective (2): Una est de visu facto
super lineam rectam alia, secundum lineam reflexam
et tertia secundum lineam fractam. Due ultime communicant multum cum prima, et tertia cum secunda
et prima facilior est aliis, et secunda quam tertia, propter quod sic ordinantur.
Que vero sint leges i-eflexionum et fractionum communes omnibus actionibus naturalibus, ostendi in tractatu gomtrie, tam in OpereiH^rtio quam Primo sed
principaliter in Opre separato ab his, ubi totam generationem specierum, et multiplicationem, et actiunem,
et corruptionem explicavi in omnibus corporibus mundi.
Sed in hoc tractatu perspective, applicavi ilias leges
ad actionem specierum visib'lium in visum. Et ostendi
in prima parte quomodo fit actio in visum secundum
speciem venientem super lineam rectam; et in aliis duobus partibus, quomodo secundum rcfiexionem et fractionem, in quibus longe est major difticultas, et pulchrior

Hic

igitur tetigi

circa

consideratio, et utilior.
(i)

Au

lieu

(2)

Le

lus.

Que

tune sunt propria

de: facto, le nis. porte: fracto.


rpte

ici

le

mot:

priiicipales.

istis

sunt

OPUS TERTIUM.

9I

pauciora in quantitate, licet majora in virtute. Nec misi propria sunt pauciora, quoniam multa que dicta
sunt de visu recto hic requiruntur. Nam illa que a principio dicta sunt de partibus anime, et de compositione
oculi, et de incessu speciei in tunicis oculi et humoribus; et illa triplex cognitio per sensum solum, et per
scientiam, et [per](l) sillogismum; et illa novem que requiruntur ad visum; et illa viginti duo visibilia hic observantur sicut in visu recto. Et ideo non oportet quod
hic exponantur ista sed diversitas que oritur, respectu
visus recti, per reflexionem et fractionem hic conside-

rum

ratur.

Replicavi igitur hic de operibus predictis qualiter


quid ad hoc exigitur. Nam opor-

fit reflexio speciei, et

quod densum corpus

ad sensibilem et matet
nifestam reflexionem, oportet quod sit corpus lene et
politum, ut est spculum, propter causas certas. Et exposui quomodo omnis reflexio fit ad angulos equales
angulis incidentie; et hoc demonstro multipiiciter, tam
in planis speculis, et concavis, et convexis; et pono demonstrationes diversorum auctorum ad hoc. Deinde
ostendo quod nichil in speculis videtur nec est, sed sola
res videtur a qua venit species. Unde species non est
in speculo, nec ymago aliqua, nec ydolum, licet hoc
rsistt; et

estimt vulgus; nec aliquid taie videtur, sed res ipsa.

Et hoc ostendo per causas certas. Et adjungo quod res


visa per reflexionern]_non apparet in

loco suo; sed, ut


apparet in concursu radii visualis cum catheto, licet non semper. Quia cathetus et radius visualis
aliquando [stant] (2) equidistanter, sed raro. Et quando
concurrunt, tune concursus esse potest vel in oculo, vel
rtro caput, vel in superficie speculi, et aliquando infi'a
spculum, aliquando ultra. Et hec diversitas accidit ex
diversitate speculorum. Et propterea descende ad omnia
in pluribus,

(i) Per

ne se trouve pas dans

(2) Stanl n'est pas

dans

le

ms.

le

nis.

foi.

191,

FRATRIS ROGERI BACON

92

gnera speculorum re>ulariiim in quibus ars consistit.


Et sunt septem planum, spericum, columnare, pyramidale, intus et extra polita; que sunt septem; nam tria
ultima possunt esse concava vel convexa, et hoc est
:

intus vel extra polita. Ostendi igitur

omnibus his
error, quoniam
in

speculis. Et in

quomodo

planis

fit

visio

minimus

accidit

res apparet in quantitate et figura dsed situs partium mutatur. Et in his speculis res

bita,

apparet tantum ultra spculum

quod non

quantum

res distat a

hoc demonstro in
figura. Et tune discurro per omnia spcula alia, quot
errores contingunt in singulis, et ubi est locus ymaginis, id est ubi res appareat
quia apparitio rei vocatur
locus ymaginis ab ipsis perspectivis. Et pono in figura
quomodo res potest apparere in oculo, vel rtro caput,
vel in speculo, vel ultra, vel equidistanter catheto. Et
quia in libro de speculis tangitur quod diversimode fit
reflexio a concavo speculo, si visibile sit prope vel distans, et in hoc erratur multum (Nam commentator illius libri maie figurt, et pejus demonstrat, et omnino
errt) ideo attuli veram figurationem et certam demonstrationem ad hoc. Et juxta hoc demonstro causam
quare diversitas apparitionis coloris fit in collo columbe
et in cauda pavonis, secundum diversitatem
casus lucis super illa ad angulos diversos; quia uni videbitur
speculo,

accidit in aliis

et

fol.

192,

r.

unus

color, et

alii

alius,

simul existentibus et aspicien-

tibus ista.

Et quare infirmi et ebrii (1) vident se ante facis


suas ambulare, ut Aristotiles exemplificat tertio metheororum, et Senecajjn naturalibus; et hoc duobus modis ^i
potest intelligi, secundum quod declaro, scilicet vel per
visum reflexum, vel per rectum; et utrunque est mirabile.

Et dedi

causam quare quando homo

delam, videt multotiens


(i)

Au

lieu de:

ehrii,

le

nis.

magnam
porto: ebrei.

lucis

aspicit ad candispersionem at-

OPUS TERTIUM.

oculum

tingere ad

ejus,

cujus cotius est

93
in

si candela emitteret ex se radios infinitos


pyramidis; et satis est occulta hec causa.

candela, ac
in

modum

Et dedi causam mirabilis apparitionis que accidit


quando homo aspicit a longe aliquod splendidum, ut
crucem vel aliud super campanilia et turres ecclesiarum. Nam videtur ei quod illud splendidum scintillet.
Et hic assignavi specialem modum scintillationis, et causam ejus, prter ea que superius annotavi. Et hoc aliqui valde periti in perspectiva estimant multum (1), sed
in

vanum, quia aliter est quam ipsi putant.


Deinde majus mendacium perspectivorum enun-

ciavi.

Nam

ritionem

mira omnium fantasia vertitur super


ymaginum plurium in speculo posito in

appaaqua,

credunt quod ad radios Solis videant Solem et alistellam erraticam juxta Solem; et estimant quod
sit Venus, quia non multum elongatur a Sole. Sed stultitia hec magnorum virorum apparet ad radios Lune,
et, quod plus est, ad candelam. Nam proculdubio duplex ymago apparet ad Lunam et ad candelam, sicut
ad Solem. Sed nulla Stella dari potest respectu candele,
ut patet, nec etiam respectu Lune. Dedi igitur causam
hujus apparitionis, que invenitur communiter in Sole,
et

quam

et

Luna,

De

et candela.

visu facto per lineam fractam. C. VIII.

hec converti stilum ad visum factum per lineam


fractam et ibi sunt majores veritates quam in precedentibus. Et. multa requirerentur hic certificanda, nisi
quia patent ex eis que in partibus prioribus dicta sunt.

Post

^B

Quodjautem

specialiter hic in primo requiritur est quod


non solum ab oculo videtur illud a quo venit pyramis
radialis, sed multa que extra cadunt. Pyramis vero radialis seu visualis est composita ex speciebus venienti-

(i)

Au

lieu de:

niulliim, le

ms. porte; multa.

FRATRIS ROGERI BACON

94

bus a partibus rei vise que cadunt perpendiculariter


super primam tunicam oculi, que vocatur cornea; et
illa pyramis ingreditur in foramine uvee usque ad anterius glacialis, et pertransit postea in
fol.

192. V.

in

humorem

eu jus superficie fran^itur, propter

vitreum,

ncessita tem vi-

Muita igitur posita a iateribus istius pyramidis faciunt species suas


super corneam, ad angulos obliques; et per fractionem,
contingunt hec species ad glacialem, ubi est virtus visiva, et ideo videntur. Posui igitur demonstrationem

sionis recte, sicut ostendi in piincipio.

ad

il

oc

in figura.

Secundo adjunxi quod pmne quod videtur per iineam rectam vel reflexam, videtur per fractam et hoc
est de bonitate visionis, et complemento, ut non videatur res aliqua uno modo, sed pluribus, de necessitate,
;

quatinus visio fit certior et melior. Et hoc ostendi in


figura cum demonstratione. Et non solum videtur eadem res per unam lineam fractam, sed per infinitas, ut
Visio compleatur.
Et tertio declaravi quod aliquod videtur aliquotiens
fracte, et

non

recte,

quamvis

visibile sit in directo visus.

Et post hoc descendi ad omnem diversitatem visionis per fi-actionem et rimatus sum concursum radii visualis cum catheto. Nam iocus ymaginis ibi reperitur.
Et quia hoc potest variari pnes corpora plana, et sperica, et convexa, et concava, et pnes mdium subtilius
et densius, ideo exposui omnes istos modos; et sunt
decem principales. Et in his est major nature potestas
quam aliquis mortalis possit estimare. Posui igitur omnes
casus, et exposui demonstrationes in figuris magnis. Et
duo sunt de corpurc piano. Nam cum duplex mdium
exigatur in fi-actione, tune oculus potest esse in subtiliori, vel densiori, et res visa e contrario. Si vero oculus sit in subtiliori medio, et res in densiori, tune oportet
quod res propinquiusjvideatur, et major longe appareat.
Si e converse, tune contrarium accidit. Si autem sunt
corpora sperica, tune vel convexitas est versus oculum,

-^(

OPUS TERTIUM.

95

utrumque est quatuor modis. Nam


concavitas est versus oculum, tune duobus modis
potest esse si ocuius sit in medio subtiliori, et duobus
modis si ocuius sit in densiori. Quoniam si ocuius sit
in subtiliori medio et concavitas medii sit versus oculum, potest ocuius esse inter centrum corporis et rem
visam, aut centrum inter oculum et rem visam. Si
primo modo, res apparet propinquior et minor est
ymago quam res. Si 2" modo, adhuc propinquius videbitur et minor erit yma::o. Et sic currunt omnes
vel concavitas; et

si

canones usque ad decem, cum figuris et demonstrationibus suis, ut appareat mira visionis diversitas; et
figure quam hic, nec minec tam admirandi effecdemonstrationes,
rabiliores
quedam vul- foi- '95. r.
tus. Quoniam ostendo primo qualiter
gta nobis apparent et que sint cause hujus apparitionis. Omnes vero admirantur quare baculus ap- %J^^f^^
paret fractus in aqua; et artiste querunt semper in suis '"'"*
disputationibus de quolibet; et nullus unquam latinorum
potuit dare causam in tali disputatione, quia nesciverunt bas rgulas fractionum. Nam per primam et per
7*" datur causa hujus visionis sicut
exposui in hac
parte. Similiter cum lapis vel aliud visibile mittatur in
vas sine aqua, et videns se elonget in tantum ut ibi
non possit visibile contueri, tune si aqua infundatur, vi-

nusquam

sunt pulchriores

quod sine(l) aqua viderei 2) non poEt istud est valde mirandura. Sed causa ejus patet
ex primo et septimo canone. Similiter, quando Sol, et
Luna, et stelle videantur insolite magnitudinis propter
debit illud visibile,
tuit.

interpositionem vaporum, quando sunt in ortu et occasu, accidit per tertium canonem, cum ejus figura. Et
hic

solvo

factas,

appare njl
(i)
(2)

Au
Au

perspectivorum

in

periti decipiuntur.

Et

objectiones

quibus valde

m inoris

quantitatis

quam

lieu de: sine, le ms. porte: sm.


lieu de:

videre, le

ms. porte:

videri.

si

contrarium
stelle

esset

omnes

unum me-

FRATRIS ROCiERI BACON

96

dium

inter nos et cas, quia

cadit hic

canon quintus:

Qiiando oculus est in medio subtiliori, et concavitas


corpons est versus oculum, et oculus est inter centrum
corporis et rem visam. Et solvo hic dubitationes occurrentes. Et declaravi qaod si corpus perspicuum ponatur
super literas minutas, apparcbunt magne, quod instrumentum est valde utile senibus. Et cadit hic canon
septimus precipue; quia melius fit visio per ipsum quam
per alios. Et sic possunt infinita detcrminari in rbus

naturaiibus.

De comparatione

scientie ad sapientiam. C. VIIII.

ed postquam comparavi potestatem istius scientie


S* prout est necessaria ad sapientiam philosophie absolute, tune comparavi eam ad sapientiam divinam absolute et relate, et ostendi in exemplis quomodo necessaria est sapientie divine intelligende et exponende.
Nam nihil plus multiplicatur in Scriptura sicut ea que
pertinent ad visionem, et lucem, et colores, et spcula,
et hujusmodi; Scriptura enim pregnans est his. Dicit
enim Apostolus: Videmus eum nunc per spculum in
enigmatc, tune autem facie ad faciem. Et beatus Jacobus compart auditorem verbi, qui non est factor, homini consideranti vultum nativitfttis sue in speculo. Et
audivi hic magistrum in Theologia famosum dicere:

quod

istud simile attenditur in hoc,

tur in speculo, et
qualis fuerit, sicut

non res,
Jacobus

sed falsum est hoc.


fol.

193, V.

Nam

et

ideo

dicit; et

quod ymago
statim

vide-

obliviscitur

omnes credunt hoc;

ostendi in hac scientia,

ymago

quam

Et ideo
videmus facie ad faciem, sed non per rectas lineas, sed
per reflexas, et reflexio multum dbilitt speciem; et
ideo obscure et sub enigmate videmus. Non igitur intellexit Apostolus quod videns alium, vel seipsum. in
speculo nullo mo do/v ideat facie ad faciem, sed quod
non per visionem rectam, licet per refloxum videamus
res ipsa sola

videtur, et non

._

aliqua.

jy,

OPUS TERTIUM.

facie

ad faciem;

97

sub enigmate et obscuritate.


signt obscuritatem latine, et non

et ideo

Enigma enim grece

ymago, vel species. Sed talia sunt exempla pne innumerabilia in Scriptura, que indigent certa interpretatione per hanc scientiam, sicut ostendi in hac scientia.
f Et postea comparavi hanc scientiam ad rem publicam dirigendam, et ibi majora continentur quam non
solum vulgus, sed sapientium multitude possit assignare.
Soli enim sapientissimi possunt hec dare in instrumentis figuratis(l) ad sensum. Nam sic potest una res videri multe, ut un us homo videatur populus, per diversas fractiones speculorum. Sic enim plures Soles et Lune
aliquando videbantur simul, sicut Plinius et histori docent. Et sic res possunt veraciter videri et cum videns
erit ad loca visionis, nichil inveniret. Et sic abscondita
et occulta possunt investigari et ostendi, et distantia
manifestari, et minima apparere maxima, et econverso,
et propinquius posita videri cum remotione quam volumus. Et quantumcunque distent res, possunt videri
juxta nos. Itaque ex incredibili distantia legeremus literas minutas, et harenas maris numeraremus. Et Solem,
et Lunam, et stellas videremus inclinari supra capita
nostra. Et sic Sol et Luna possunt videri discurrere per
omnes angulos castri, vel domus. Et sic puer appareret
gigas, et parvus exercitus videretur magnus, et econverso. Et sic de aliis infinitis mirabilibus, que hic possunt fieri, secundum quod expressi in hac scientia.
f Et hec eadem valent ad conversionem infidelium,
et ad reprobationem eorum qui converti non possunt.
Nam postquam omnis homo hec a principio non intelligeret, sed oporteret quod crederet ut, exercitatus in
hac scientia, horum rationes videret; sic manu duceretur ad divina, ut subdat colla eis, et credat donec
sit tritus in illis, et rationem percipia_t]qua intelligat et
est

scit.

(i)

Cum
Au

enim videmus quod

lieu de: figuratis, le

intellectus noster

ms. porte: fgurans.

non

FRATRIS ROGERI BACON

98

potest attingere

ad veritates creaturarum, que

nulle

sunt respcctu veritatum divinarum, dbet homo considerare quod multo magis dbet gaudere in credendo
divina quam creata, quatinus ex fide facili Deus ipse

fol.

194.

'

prebeat intellectum, secundum quod dicitur in Isaia,


secundum Septuaginta interprtes: Si non credideritis,
non intelligetis. Et hec persuasio de fide fortior est
et
melior quam per verbum predicationis, quia plus est
quam sermo. Et hec via persuadendi est similis miraculorum operationi. Et ideo potentius est quam verbum. Et similiter patet quod hec valent ad reprobationem eorum qui non possunt converti. Nam quicquid
valet ad defensionem rei publie tidelium, valet ad re|

probationem
>

infidelium.

Omnia enim eorum

possent deprehendi, et trrores infiniti possent eis fieri


ut minimum non expectarent, sicut patet satis ex istisj
mirabilibus que tetigi.
Hv**

De motibus corporum

celestium.

fine perspeci-iv;inin-| volo advertere aliqua de


motibus celestibus. Nam non potest fieri certificatio
de eis, nisi per visum, mediantibus instrumentis Perspective. Propter quod iolemeus, in gLuiutai^ei5p,e.Jto,
negociatur de celestibus, propter hujusmodi instrumenta. Et in omnibus instrumentis quibus astronomi
utuntur in consideratione celestium fit inspectio per
visum. Potuissem vero in multis locis hanc distinctionem de celestibus a ddid isse. Sed quia hii sunt triidJJXus
pr enrgh^ li. et non pr incipa les, ideo pono singula secun<^^^ni quod mihi occurrunt. Et tamen propter convenientiam Perspective et potestatem ejus respectu celestium, locus optior occurrit. Quoniam etiam or|inin gne
^i^

C-^^V

scrta

i|-|

scripsi fere sunt

scrta, ideo gratis dissimulavi loca


propria multorum, ne tbrsan, propter viarum pericula.
aliquod o perum ist;pn] m que mi si ad ma nus deveniret
alicujus contra meam voluntatem.Que igitur ignorantur

OPUS TERTIUM.

99

a vulgo Latinorum et ejus capitibus in studio hic consriho. Et tamen non est nisi quedam declaratio opinionum solemnium apud auctores i\stronomie et, naturalium philosophorum, per viam disputationis^^-ffi- ^/
cacis, ad quam omnes sapie.utP.s .asti'onomi latini nihil
adhuc addiderant et sunt.jte& qui hec fideliter congregarant. Nec potest addi quantum oportet, nisi Vestra
ordinaverit Celsitudo, quoniam instrumenta desunt Latinis, per que hec certificari debent et cqmpleri; que
nullus philosophantium valet consequi his diebus.
Quo- ,^/.^^-^J';
niam (1) igitur propter intemperantiam visibilis a
visu m^.,
'^''
accidit error, in omnibus intentionibus a visu comprehensis, sicut ostensum est in precedentibus, non est
;

||

foi.

||

*'

mirum

in qualitate

si

motuum corporum

gnoscenda accidit nobis

difficultas

'

celestium co-

opinionum va-

et

rietas.

Opi nin Ptolg mei de duobus motibus


principalibus celorum

(2).

Ptolomeus igitur, atque plures ejus sequaces, duos


motus celi principales affirmant(3); quorum unus est simpliciter primus, qui movet totum celum ab oriente in
occidentem uniformiter super duos polos, qui dicuntur
describunt circulos
poli mundi; cujus quelibet puncta
ad invicem equidistantes et punctus in medio describit
.

'

maximum,
Sol,

quem (4) describit


cum equantur

qui dicitur equinoctialis,

secundum-.sensimi, motu predicto,

dies et nox.

motus

est, quo moventur orbes stellarum eretiam orbis stellarum fixarum, et est ab
occidente ad orientem, contra predictum modum, super

i\lius

raticarum

(i)

ce

produite aux

et

mot: quoniam commence

Communia

naturalium,

(2)

Ce

titre

(3)

Au

lieu de: affirmant, le

(4)

Au

lieu

en marge;

est

de

quem,

le

il

lib.

la partie
II,

du texte que

pars V, capp.

n'est pas reproduit

ms. porte:

ms. porte

affirmai.

quoniam.

II

Bacon

seqq.

au Cod. Maz.

a re"^

foi.

194, r.

FRATRIS ROGERI BACON

100

mdius punctus inter polos decirculum qui dicitur cin^^ulus zodiaci; in cujus
superlicie movetur Sol, hoc secundo motu. Sed alii plante ab eo dclinant.
Ad cognitionem autem prioris motus per sensum
visusdevenerunt per hoc quod videbant omni die omnia
in celo visibilia primo oriri, et mediare celum, postea
occidere, et hoc secundum circulos visibiliter equinocduos

alios polos, cujus

scribit

tiali

equidistantes.

Secundum autem motum


suali intellexerunt per

similiter experimento vihoc quod videbant omnes stellas

postquam conjuncte fuerint cum stellis fixis


non mutantibus (1) si'tum secundum aspectum, ab eisdem ad orientem saparari, et hoc non secundum arcum circuli equidistantis equinoctiali, ymo, declinantis.
Si autem esset separatio secundum arcum circuli
equidistantis, d icit. t./^v^
Ptojameus quod sufficeret tune ponere unum motum m omnibus corporibus celestibus,
scilicet ad occidentem; ita quod illa separatio ad orientem non esset (2) per motum planetarum, nisi secundum
estimationem; 3^mo esset per majorem velocitatem moerraticas,

Maz.,

fol.

122, col.

.1.

11

.,

tus stellarum tixarum; et tune diceretur arcus separationis proprie incurtatioi^S) plante.

Sed propter hoc quod

cum .separatione ad orientem, videmus etiam eos habere


motum ad septentrionem et ad meridiem a circulo
affirmnt

PtolompiT^ quod talis separatio


fuerit propter hoc quod omnes plante habent motum

equinoctiali,

ad orientem super circulum declivem a circulo

equi-

noctiali.

Et consimilem etiam

continuum

motum

ponit in

tibilis fuerit,

talibus manifestatur.

(i)
{?.)

(3)

Au
Au
Au

stellis

fixis

quamvis in modico tempore imperceptamen in prolixo experimentis instrumen-

qui,

lieu de:

mutantibus, le ms. porte: imitanlibus.

lieu de: esset, le


lieu de:

ms. porte:

incurtatio, le

est.

ms. porte: incurvatio.

OPUS TERTIUM.

Et

cum

lOI

assertione omniuiL..p]iiiphantium et ra-

tionibus innumerabilibus et necessariis pateat omnem


motum in celo esse circularem, continuum et regularem,
et motus planetarum appareant (1) extra circularitatem,
discontinui et irregulares, ut apparentia rationi non contradicat, ymaginatus est Ptolomeus planetas describere
circulos quorum centra sunt extra centrum mundi, qui
dicuntur ecentrici, et epiciclos, quorum centra sunt in
ipsis ecentricis.

Ponit igitur planetam vel centrum

epicicli,

in

quo

ecentricum circulaplanetam etiam eodem

epiciclo existit planeta, describere

rem, continue

et regulariter

modo describere
rum dictas pro-

epiciclum
|

et
et

omnem motum

planeta-

prietates participare.

Sed quoniam aspectus

|1

fo'-

noster non exit a centris

epiciclorum, nec etiam ecentricorum, ita quod ad ipsos

ad objectum terminetur, ymo exit quasi a medio


celi ultimi et ad ipsum finitur, in comparatione ad eundem situs planetarum et eorum motus dijudicans, necesse
sicut

cum

uniformiter moveantur in suis ecentricis et epimoveri appareant. Et erit possibile


ut aliquando videantur moveri ad orientem, aliquando
ad occidentem, aliquando velocius, aliquando tardius; et
est,

ciclis,

ut inuniformiter

etiam quandoque quiescere a motu alio quam a motu universali primo. Nec est tune contrarietas apparentie ad rationem, cum non sit uniformis motus respectu(2) ejusdem
circuli respectu cujus apparet eorum inuniformitas (3).

De motu

Solis. II.

(4).

Sole igitur, quia diversitas in suo

In
una

est, videlicet

aliquando tardior,

motum

motu apparens

quod aliquando apparet velocior,


secundum Ptolomeum ponere

sufficit

ejus in ecentrico tantum, vel in epiciclo tantum,

(i)

Au

(2)

Le mot:

(3)

Au

(4)

Ce

lieu de: appareant, le

ms. porte: appareat.

respeclu est rpt

lieu de:

deux

inuniforviitas, le

fois

dans

le

ms.

ms. porte: unifoniiitas.

chapitre est le troisime au Cod. Maz.

il

n'y est pas numrot.

195.

r.

j't^-^ft.

FRATRIS ROGERI BACON

102

cujus centrum moveatiir

in

circulo concentrico.

Sed

tamen, ut dicit, horum diiorum modorum convenientior est primus, propter majorem ejus simplicitatem et
facilitatem.

t Diversitatem autem predictam apparentem in motu


deprehendebat Experimentis enim instrumentalibus considerando, adinvenit quod Sol movetur per
quartam que est ab equinoctio vernali usque ad punc-

Solis sic

tum

solstitii

estivalis in

94 diebus et medietate diei

Fig.

1.

per quartam proxime(l) sequentem, videlicet a dicto


solstitio usque ad punctum equinoctii autumnalis,
in 92
diebus et medietate diei; et per duas quartas residuas
in residuis diebus anni, scilicet 178 diebus et quarta
diei fere; per has tamen quartas, adhuc inequaliter;
quoniam per quartam que est ab equalitate autumnali
usque ad solstitium hiemale, in 88 diebus et 7 minutis
et 30 2'"; et per aliam, in 90 diebus, 7 minutis et 30 2'^
fere. Cum igitur hec quarte sint equales (2), et tempora
quibus Sol per ipsas movetur inequalia, patet inuniet

Maz.,

fol.

||

122, col. c

(i)
(2)

Au
Au

lieu de: proxime, le


lieu de: equales, le

ms. porte: proximo.


ms. porte: inequaks.

OPUS TERTIUM.

motus

formitas

^ hoc

Solis

10 3

quantum ad zodiacum. Propter


dictum est, Solem (2) moveri

igitur ponebat(l), ut

centrum
medietatis quarta cujus tempus est prolixius; et est prima
^ quartarum predictarum. Necesse est enim quod isti medietati zodiaci major arcus medietate ecentrici subtendatur; et ejusdem predicte quarte major arcus quam
alicujus aliarum trium quartarum. Quare patet quod
inuniformiter (3) moveatur per respectum ad zodiacum,
cum arcubus equalibus zodiaci arcus inequales ecentrici
subtendantur. Sic igitur per solum ecentricum irregularitatis(4) causam
in motu Solis apparentis assignavit.
regulariter in circulo cujus

centrum

est extra

zodiaci, et in medietate cinguli zodiaci, et in illius

Demotibus Lune.

foi.

195,

III. (5).

Luna autem, et in aliis quinque planetis, propter


multiplicem diversitatem in motibus eorum apparentem, ut causam apparentie cum simplici uniibrmitate
In

eorum tam ecenquod corpus plante movetur in epiciclo, et centrum epicicii in ecentrico.
In Luna igitur ecentricus dclint semper a cingulo
zodiaci ad septentrionem et meridiem, secans ipsum per
duo mdia; et est epiciclus semper in superficie ecentrici,
nunquam ab ea declinans et movetur ecentricus totus
circa centrum mundi uniformiter ab oriente ad occidentem, ita quod omnia puncta in circumferentia ejus, et
etiam ejus centrum, describunt circulos ad invicem parallles, quorum omnium centrum est centrum mundi.
ymaginatus

assignaret,

tricum,

quam

est in orbibus

epiciclum

ita

II

(ij

(2)
(3)

Au
Au
Au

lieu de;

pombat,

lieu de:

Solem, le ms. porte: celum.

lieu

de:

(4)

Au

Dans

ms. porte: ponebant.

quod inuniformiter,

Le Cod. Maz. porte: Quare

(5)

le

lieu de: irregularilatis, le

pas numrot.

le

le

ms.

porte:

cum

uniformiter.

quod inuniformiter.

necesse est

ms. porte:

Cod. Maz., ce chapitre

regularitatis.

se trouve tre le

quatrime;

il

n'y est

Maz.,

foi.

122, col. d.

FRATRIS ROGERI BACON

104

Movetur etiam centrum

cpicicli in

eodem

ecentrico

existante in superficie zodiaci, et hoc parvo motii,

ab

oriente ad occidentcm.

Et proportionantur ita isti trs motus cum motu


etiam Solis, quod Sol, secundum mdium ejus motum,
semper est in medio inter mdium locum Lune et punctum ecentrici qui maxime elongatur a centro mundi,
quod appeliatur longitudo longior, vel aux ecentrici

Lune.
Prter dictos autem motus, adhuc imaginatus est
moveri in epiciclo in parte superiore ab oriente
occidentem
in inferiori econverso. Hii sunt igitur
ad
trs circuli, vel melius duo tantum, et motus quatuor
appropriati Lune, secun,LuJ3ltiilcuieum, ai salyandum

Lunam

apparentiam.

De motu

Saturni, Jovis et Martis. IIII.

(1).

Saturno, Jove et Marte, imaginatus est duos ecencum epiciclo; qui duo ecentrici sunt in una
superficie, dclinante semper a cingulo zodiaci, scantes
ipsum in duo mdia. Et in uno illorum movetur centrum epicicli
ab oriente ad occidentem, et vocatur de^
ferens. Sed respectu centri ejus, movetur epiciclus inu-

In

tricos

Maz.,

fol.

123, col. a.

Il

niformiter.

Alius autem circulus vocatur equans, quia respectu

movetur centrum epicicli equaliter. Situantur


autem eorum centra, cum centro zodiaci^ in una linea
centri ejus

recta, centro deferentis existente in medio.

Movetur etiam planeta in epiciclo in parte superiori ab occidente in orientem, et in inferiore econverso.
Non est autem epiciclus in his situatus in superficie
ecentrici semper, sicut in Luna ymo, aliquando est in
ipsa, et aliquando ab ca dclint, secando ipsam; nunquam tamen secat ipsam perpendiculariter. Signatis
;

(5)

Le Cod. Maz.

rie

marque pas

ici

de chapitre spocial.

OPUS TERTIUM.

igitur

duobus punctis

in epiciclo,

IO5

quorum unus maxime

mundi, qui vocatur aux epicicli, et alius


oppositus, atque aliis duobus utrinque ab aiiis per

distat a centro
ei

quartam

distantibus, qui dicuntur longitudines

medie

foi.

196, r.

debemus secundurp Ptolomeum imaginari quod


epiciclus moveatur super diametrum immobilem

epicicli,

totus

transeuntem per duas longitudines mdias, a septentrione ad meridiem, et econverso, non complendo circulationem. Sed cum.aliquantulum declinaverit medietas
epicicli, in qua est aux ejus, versus septentrionem, a
superficie ecentrici, et alia medietas versus meridiem,
incipit moveri [rtro] (1) totus epiciclus, videlicet medietas in qua est aux versus meridiem, et alia versus
septentrionem, quousque epiciclus fuerit in superficie
ecentrici^ et ulterius quousque aux fiierit in tanta declinatione ab ecentrico in meridiem in quanta fuit prius
ad septentrionem, et ejus oppositio (2) e converso. Deinde revertitur epiciclus ad situm priorem. Itaque cum
quilibet punctus epicicli,
prter duas longitudines medias, motu epicicli descripsit portionem circuli sectam
per duo mdia a superficie ecentrici, per eandem portionem revertendo movetur et semper cum ad utrumlibet ejus terminum pervenerit, iterum quasi reflexive
movetur ad alterum. His igitur tribus appropriantur
trs circuli et trs motus, ad imaginandum causas apparentium in ipsis.
||

De motibus Veneris
In

Venere

eadem

ad centrum eorum, sicut

il

(3).

Venere
quantum

superficie, et epiciclus. In

eodem modo semper sunt

(i)

V.

Mercurio similiter 3'maginandi sunt duo

et

ecentrici in

et Mercurii.

dispositi
in tribus

ecentrici

superioribus. Sed in

Rtro n'est pas dans le ms.

(2)

Au

lieu

(3)

Ce

chapitre occupe galement le cinquime rang dans le Cod. Maz.

de

oppositio, le

n'y est pas numrot.

ms. porte

opposilo.
;

Maz., foi.

'"" ''

FRATRIS ROGERI BACON

I06

Mercurio

est dissimilitudo, qiioniam dferons ejus totus,

deterens Lune, movctur continue ab oriente ad


occidentem, circa quoddam punctumquod tantum distat
siciit

a centro equantis quantum centrum equantis a centro


mundi. Unde aliquando idem est centrum ejus cum
centro equantis, aliquando distat ab ipso per duplum
distantie centri equantis a centro mundi, scilicet cum
ipsa tria puncta fuerint in una linea recta. Movetur
etiam centrum epicicli a (1) planeta in epicicio, et etiam
epiciclus super longitudines mdias in his sicut in aliis
tribus. Et propter hoc appropriantur istis duobus duo
motus, qui non sunt in aliis: Quorum unus est ecentrici deferentis, secundum latitudinem super diametrum
zodiaci, que est eorum sectio communis, per quem aux
ejus aliquando dclint a zodiaco ad septentrionem, aliquando ad meridiem et assimilantur motui predicto
epicicli super longitudines mdias, cum non sit secundum circulum completum, sed quasi reflexivus. Alius
motus est epicicli. Nam prter motum quem habet epiciclus super longitudines mdias, movetur consimili
motu super diametrum qui transit per augem epicicli
et oppositum augis; ita quod quantum ad hune motum,
quilibet punctus epicicli,
prter augem et ejus oppositionem, describit portionem circuli quasi reliexive; quas
omnes portiones secat superficies ecentrici per duo mdia. Unde accidit quod eadem longitudo mdia aliquando
sit in superficie ecentrici, aliquando declinans ad septentrionem, quandoque ad meridiem.
Veneri igitur appropriantur trs circuli et quinque
motus.
In Mercurio trs circuli et sex motus, ad salvandum
ea que in ipsis apparent.
Sed que sunt apparentia propter que tt circulos,
.

Maz.,

fol.

123, col.

fol.

c.

19e, V.

Il

et motus ymaginatus est Pi;(^| gpieu5^ in Luna et in quin^


que aliis predictis, nimis prolixum esset hic declarare;*^
(i)

dans

le

Au

lieu de:

Cod. Maz,

a, lire;

in ecenirico et;

ces mots sont galement

omis

IO7

OPUS TERTIUM.

sed ipsa scire poterit qui Almagesti diligenter inspicere

voluerit.

De

sententiis aliorum qui imitati sunt

Sunt autem Ptolomeum


rum motuum

aliis

pluribus; nisi

imitati

Ptolomeum.

(1)

in qualitatibus dicto-

A^^SXi^h cum
quod Thebit alium motum quam po-

Albateoni, TjieUit et

in orbe stellarum fixarum adinvenit.


explanatur in Almagesti, Ptolomeus, per
considerationes Abrachis et aliorum qui ipsum precesserunt relatas, putabat motum orbis stellarum fixarum
esse continuum et uniformem ab occidente ad orientem
super polos zodiaci, in 100 annis per unum gradum
fere. Sed 41jbategni post Ptholomeum inuniformitatem
sui motus tam secundum longitudinem quam secundum
latitudinem deprehendebat, et quod non equali veloci,1
tate secundum successionem signorum procedebat qua-

suerit

Ptolomeus

Nam,

sicut

II

tamen sui motus non invenit. Sed Tiiliit post


ipsum, causam diversitatis conjectans, motum ejus ante
litatem

super duos circulos parvos super capita Arietis


Libre fixa descriptos, quorum diameter est octo graduum et 37 minutorum, 26 2-""\ deprehendit.
Illos autem circulos describunt caput Arietis et
caput Libre, que imaginantur in orbe stellato. Et patet,
quia cum totus orbis per dictum motum moveatur,
quod necesse est stellas aliquando moveri secundum
successionem signorum, dum scilicet describitur una
medietas duorum circulorum, aliquando contra successionem, dum scilicet describitur alia eorum medietas;
primus motus vocatur accessus, secundus recessus.
Et necesse est eandem stellam, vel idem punctum
orbis, aliquando declinare ad septentrionem a zodiaco
fixo, aliquando ad meridiem, et quandoque sibi conjungi.
Et hoc motu secunduna-^hebit moventur omnes orbes
et rtro
et

(i)

Le Cod. Maz. marque

numrot.

ici le

commencement du sixime

chapitre,

non

Maz.,

foi.

123, col. d.

FRATRIS ROGERI BACON

I08

sccundum ipsiim, auges omnium planctaium mutant sua loca; quud tamen est coiilia,tiipieum quantum ad orbem Solis. Hune autem motum
post Theb it approbavit A^i^ltfl; et ad ipsum tabulas
inferiores; iindc,

Toletiu^omposu

Notanda

sententia

est

Alpetragii,

qui

nititur

reprobare

sententias predictorum, et opiniones naturalium


fol.

197,

bilire (1

r.

sta-

<='

).
j

PII

?trtlwin( iiin

consideratis

et dietos ejus scquaces, i^Qg^uggin^, <^

omnibus

in celo

sccun4iifli,j;plomeum

vel Thebit apparentibus, alias radies et quajitates

tuum magis nature

Maz.,

"4.

fol.

col.

a.

mo-

quibus apparentia salvaret, adinvenit, non ponendo ecentricum, nec


epiciclum, nec motus in contrarias partes, sed omnes
ab oriente ad occidentem, et stellam fixam in orbe sojum moveri per motum sui orbis.
Ponit igitur in celo tantum unum motum primum
f
T^
pnncipalem
quem posuitJUiJaeus, et est ab oriente
et
ad occidentem continuus, uniformis et velocissimus super duos polos, qui dicuntur poli mundi. Et cum celum
per plures orbes distinguatur, hic motus orbi primo
appropriatur, et virtute hujus celi, quam recipit a suc
motore, moventur omnes orbes inferiores, et elementa
omnia prter terram. Sed quoniam omnis virtus fmita
a motore, dirivata fortior est propinqua quam remota,
et rationi concordes,

11

etiam secundum remotionem majorem proportionaremittitur (2), et a fortiori virtute major velocitas
causatur, necesse est orbes propinquiores orbi primo velocius secundum hune motum moveri, et remotiores
tardms. Et hec est una ejus radix, ex qua quorundam
apparentium in celo causas extrahit. Et conlirmat hanc
radicem per hoc, quod in dmentis patet hujusmodi
et

liter

(1)

Le Cod. Maz. marque

ici

le

commencement du septime

sans le numroter.
(2)

Au

lieu de:

lemiltitur, le

ms

porte: remitititr.

chapitre,

OPUS TERTIUM.

IO9

motus dirivatio. Quoniam in elemento ignis, ut dicit,


videmus in crepusculo vespertino corpora incensa similia stellis mota cum motu stellarum, et sequentes
ipsas, quousque abscondantur. Per quod ostendit ele-

mentum

ignis circulari

motu

virtute predicta deferri.

Elementum etiam aeris affirmt ita moveri, quammotu sit latitatio; et hoc potest esse quia

vis in ejus

vehementer mobilis

est in suis partibus, qui

hue

illuc

inordinate a vento propelluntur; et etiam quia propter


sui perspicuitatem est

solum mdium

in visu,

et

ideo

suus motus est visus imperceptibilis, cum non sit corpus


aliquod visibile luminosum fixum in ipso, per cujus
motus poterimus ratione motum ipsius perpendere.
In aqua autem, dicit motum predictum (1) apparere, scilicet in liuxujm^aris, licet motus ejus sit incomplte circulationis hoc autem est propter ejus ponderositatem. Motus igitur ejus ad occidentem, qui appellatur fluxus, est a virtute predicta que,
pro (2) sua debih- ^az., foi.
i
j2^, col. b.
tate, cum sit ibi multum remota a sua origme, et etiam
propter aque ponderositatem, que inclint aquam ad
motum oppositum, non sufficit ipsam complta circulatione moveri. Et ideo, ante complementum, virtute
sue ponderosjtatis regreditur. Et hic motus dicitur reflexio. Motus
autem aque quem habet a virtute celi ^'- '97. v.
;

II

'

'^

'

I-

tardior est

motu

autem, propter sui


virtutis

motus aeris motu


nimiam ponderositatem

aeris, et

debilitatem,

De

alio

simpliciter

ignis.

immobilis

motu a primo mobili

Prter hune autem motum primum,

Terra

et predicte

persvrt.

(3).

qui

communis

omnibus corporibus celestibus, appropriatur cuiorbi a primo ali'us motus ad eandem partem, vi-

est
libet

sans

(i)

Dans

(2)

Au

(3)

Le Cod. Maz. marque

le

le

lieu

ms., le mot: predictum est rpt deux fois de suite.

de

numroter.

pro, le

ms. porte
ici

le

pre.

commencement du huitime

chapitre,

FRATKIS ROGHKI BACON

II

ad occidentem, super alios polos a polis mundi,


et etiam adinvicem diversos, qiio quidem motu appetunt complere illud quod diminuunt a motu primo;
nullus tamen complet totaliter, nisi forte orbis stellatus.
Patet igitur ex his causa cujusdam apparentie in
celo, quare scilicet plante videntur separari a stellis
fixis, et ab ipsis elongari ad orientem. Et similiter plante inferiores a superioribus. Causa enim est quia ordelicet

bes propinquiores orbi suprcmo velocius moventur motu


remotiores. Unde posteriorantur, et incurtant inferiores a superioribus. Arcus igitur separa-

communi quam

non est per motum inferiorum ad orientem, sed


per majorem superiorum velocitatem. Quod autem, cum
ista incurtatione, fuerit latitudo, seu declinatio ejusdem
stelle vel plante ab equinoctiali circulo, postquam sub
ipso extiterit, causa est propter motum ejus proprium
super polos alios a polis equinoctialis. Nec ex hac app^j.j|-|Qj^g debemus arguere motum proprium planetarum esse ad orientem super circulum declivem, sicut
ponit Ptolomeus, solum sensum, non positionem considerans.
tionis

Maz., fol.
co
.

124,

II

De motu

proprio orbis stellati

(1).

igitur stellatus habet motum proprium ad occidentem super polos qui dicuntur zodiaci, qui quidem motus complet penitus aut fere secundum longitudinem illud quo incurtatur a motu primi mobilis.
Quod si omnino coirnle_at, tune quelibet Stella in ipso
salvat semper suam longitudinem, et incurtantur solum
duo ejus poli, quoniam manent (!2) immobiles quantum
ad motum ejus proprium, et est inurtatio eorum super
duos circulos parvos equidistantes equinoctiali, quos

Orbis

quidem

circulos describunt per

(i) Le Cod. Maz. marque


non numrot.
(2)

Au

lieu

de

manent,

le

ici

le

motum

primi mobilis.

commencement du neuvime

ms. porte

chapitre,

inonenl

II

OPUS TERTIUM.

III

autem inter polos semper una est. Sed quoniam omnis Stella in ipso equaliter distat semper a polis
propriis, necesse est, cum super ipsos secundum longitudinem moveatur (1), quod latitudo ejus ab equinoctiali
varietur. Ita quod Stella que est in ejus medio, describendo cingulum zodiaci, aliquando sit a septentrionis
parte ab equinoctiali, aliquando a parte meridiei, secando
equinoctialem et que sunt remote ab ejus medio, ali19.
quando distent plus ab equinoctiali, aliquando minus.
Quare (2) autem motus accessus et recessus apparet
in ipso, quem ponit^Thejpit, hoc modo secundum ipsum
declaratur. Cum enim hic orbis moveatur super alios
polos a polis mundi, sive equatoris, necesse est quod
omnes circuli a stellis descripti super suos polos sint
Maz.,
equatori non equidistantes. Cum igitur movetur Stella
aliqua, ut verbi gratia Stella in medio inter polos sui'^'^'""'
Distantia

foi.

foi.

||

compleat portionem sue incurtationis super


circulum inclinatum, non erit illud quod ascendit de
equatore cum arcu quem (3) pertransit de circulo inclinato, equale semper illi arcui. Sed erit aliquando plus,
aliquando minus, secundum diversitatem inclinationis
illius arcus et hoc explanatum est iJi,^yta&Sti. Si enim
accipimus duas quartas circuli inclinati, in quarum medio sint duo puncta sectionum ejus et equatoris, habebunt utreque quarte minores ascensiones de equatore
quam ipse fuerint, id est erunt minores quarta. Due
autem quarte residue habebunt majores.
orbis, et

quod quia non considerarespectu circuli inclinati, quia motum


ejus super ipsum non sentimus, sed ipsum consideramus respectu equatoris, tune cum movebitur stellam
per primas duas quartas, apparebit ejus incessus ad
orientem, ad contrarium scilicet primi motus, quia miDicit igitur

mus motum

(i)
(2)
(3)

Au
Au
Au

AJxi^,.t;gig.ius

stelle

lieu de: moveatur, le


lieu de: quare, le
lieu de:

quem,

le

ms. porte: moveantur.

Cod. Maz. porte:


ms. porte: quavi.

qualiter.


FRATRIS ROGHRI BACON

112

nus

ascendit de equatore, et vocatur hec incurtatio

eis

accessus. Et diim movcbitur ad diias alias quartas, quia


plus ipsis ascendit de equinoctiali, apparet

suum motum ad occidentem,

multiplicet

et

quod

Stella

addat super

motum

generalem, et vocatur hec precessio recessus.


igitur per totum circulum inclinatum uniformiter moveatur, quatuor (1) apparent in una revolutione
proprii motus, duo accessus, et duo recessus. Quod
autem Pi2lili ponebat motum hujus orbis continue
ad orientem, causa potuit esse, quia considerationes
proprie, et etiam Al?rfar.hift f.t TlffftChiaindis, ad quas
suas referebat, erant tempore accessus.
Utrum autem motus proprius huic celo, per quem
movetur ad complendum incurtationem ejus a motu
Mai., fol. primo, fuerit
sue incurtationi equalis, dubium fuit apud
15, col. a.
Alpetragmm; quoniam apparere poterit, ut dicit, quod
aliquantulum a compleftiento deficiat. Ita quod appareat
i in magno tempore motus secundum longitudinem

Quamvis

II

*^

'

quem

quamvis non tante quantitatis


inquam, apparere per effectus apparentes in hiis
inferioribus, quia in ipsis videmus mutationes magnas
absque reversione, ut est mutatio in pluribus partibus
terre de populatione ad non populationem, et in aliis
econverso ut mutatio aquarum maris, tegentium partes
V.
econverso de
terre, postquam erat earum detectio, et
aliis partibus; et similiter de are sanativo ad aerem
corruptivum in quibusdam locis, et econverso in aliis.
Et (2) cum hec mutationes fuerint sine reversione, non
possunt causari, ut videtur, nisi a predicta mutatione celi
posuit Pto^^gxeus,

poterit,

fol.

198,

stellati.

rentur

Quoniam

cum

si a virtute alicujus plante, rev^rtereversione motus ejus consimilis, et ita re-

dirent infra 84 annos solares. Et si a mutatione celi


stellati super polos proprios, si fuerit equalis motui quem

ponit Thebit super circulos parvos, redirct in

(i)

(2)

Au
Au

lie

de: qualuor,

lieu

de; El,

le

le

ms. porte:

ms. porte: Ut.

et.

41(Sl

annis

OPUS TERTIUM.

lunaribus, et medietate fere

II3

Hoc

(1).

igitur

modo ima-

ginatus est Aletra^yjU,, causas apparentium

celo

in

stellato.

motum comunum quo moventur

In orbibus vero planetarum, prter

munem

ponit duos

motus

alios;

super polos proprios, alios a polis mundi, ad occidentem, quo appetunt complere illud quo incurtantur a
motu primi orbis, que quidem incurtatio dicitur incurtatio prima nullus tamen iJlorum complet ymo, a complemento sensibiliter dficit. Et iste defectus dicitur incurtatio postrema, et vocatur secund um ffiQlQffl^um
motus plante secundum longitudinem.
Est autem et cujuslibet eorum alius motus, qui est
per mutationem suorum polorum super circulum parvum, cujus polus m aliis planetis a Sole semper est in
circule per quem transit, motu primi mobilis, polus celi
stellati. In Sole autem est ipsum contingens. Ponit et
;

II

omnes

planetas, prter

tes

esse in

(2)

r-.

-,

medio

Venerem

et

Mercurium,

situ-

sui orbis inter proprios polos.

Venus autem, secundum ipsum,

situatur

semper ad

septentrionem a suo medio, unde apparet semper septentrionalis.

Mercurius vero magis ad meridiem, et ideo semper


apparet meridionalis.
7 Ex his igitur, tanquam ex radicibus, extrahit causas omnium apparentium in ipsis, videlicet retrogradationis, stationis, directionis, majoris et minoris velocitatis ejusdem plante, et diversitatis apparentis in eo-

rum latitudinibus, et secundum latitudinem motibus.


Quod hic declarare esset librum suum recitare. Qui
igitur horum scientiam habere desiderat, librum suum
diligenter inspiciat.

(i)

Le Cod. Maz.

fait

commencer

ici

le

dixime chapitre, non nu-

mrot.
(2)

Au

lieu de: situatos, le

ms. porte: situantes;

le

Cod. Maz. porte:

situatos.

Maz.,

foi.

'25. col- b.

TKATRIS ROGKRl BACON

114

Notande sunt optime contradictiones istarum opinionum,


et primo de opinione Ptolomei quantum ad motus
duos principales (1).
opinionibus,

'isis

v;

predictis

de

tam

quam ^ InintrWii'
motuum corporum ce-

l^U^UBlfii

qualitatibus

lestium, restt videre qiiedam dubia

iitrinque

circum-

stantia.

Primo

fol.

199,

Maz.,

r.

12s, co.

duo motus in ipsis principales, ut


ipse ponit; quorum unus fuerit ab oriente ad occidentem, et alius econverso. Et v[detur primo quod non
quia in omni gnre est unum primum
sint duo primi
simpli- cissimum, ad quod cetera illius generis causasint

fol.

de opiniji.J;ftkimei. Et

igitur dubitatur

primo: Utrum

Il

-j^j.^j.

ordinantur; quare et in gnre motus. Et hoc osten-

8 phisicorum. Si dicat quod non est


intentio Ptoiiei quod sint eque primi 3^mo, sicut patet
ex verbis suis, motus ab oriente ad occidentem est simdit Arist otiles_ in

primus, et alius est eo posterior.


est quod motus ad orientem ad motum
ad occidentem, cum sint ad diversas partes, ordinem
non videtur (2) habere.

pliciter

Contra hoc

Item, si sint taies duo motus primi, sicut motus ad


occidentem uni corpori appropriatur, et per ejus virtutem aliis communicatur, similiter necesse est ponere de
motu ad orientem, si sit primus. Non enim dicitur ejus
primitas propter universalitatem ejus logicam, cum de
tali non consideret nec curet mathematicus. Si autem
sit (3) corpus cui motus ad orientem appropriatur, et
orbes alii inferiores per ejus virtutem ad illam partem
incedant, necesse est omncs orbes inferiores super eosdem polos illo motu movcri. Sed omnes sunt super di(i)

non

Le Cod.

Ma/.,

marque

ici

le

commencement du

onzivjme chapitre,

num'rotL".
(2)
(3)

Au
Au

lieu de: videtur, le


lieu de:

sit,

le

ms. porte: vidnitur.

ms. porte:

51.

OPUS TERTIUM.

II5

versos, et non sunt super polos zodiaci, nisi


et

motus

So.lis,

octave spere secundum Ptolomeum.

quod
Sed non potest
appropriari orbi stellarum fixarum, quia omnis motus
Item,

si

esset alicui orbi appropriatus, videtur

orbi stellarum fixarum, vel

velocior est in
[in] (1) alio.

illo

alii

superiori.

corpore, oui

primitus inest,

quam

Sed motus stellarum fixarum ad orientem

est tardior.

Et iterum Corpora propinquiora illi cui primo inest


debent velocius moveri, et remotiora tardius, sicut doz
cet Alpetragiiis, et ratio cujusque approbat. Sed econverso est de orbibus planetarum. Et hac eadem ratione
videtur, quod non appropriatur alicui orbi supra stel- mu., foi.
125, col. d.
/r\N
latum (2).
Item, contra hoc quod ponit motus dictos ad diversas partes, aro^uit Alpetragius per unitatem motoris celi,
a quo non possunt causari motus contrarii, sed tantum
unus motus ad unam partem.
Item iWt3C"
Celum est corpus simplex, et partium non contra-,
riarum (3) in natura, sed similium inter se et ad naturam totius. Sed totum celum, ut patet, movetur ab
oriente ad occidentem, quasi a dextro ad sinistrum.
Quare omnes sue partes similiter movebuntur.
t Quod autem maxime facit credere motus non
esse ad diversas partes est, ut videtur, hoc Quod omnia
apparentia in celo possunt salvari si (4) ponamus ipsos
esse ad eandem partem, sicut ad diversos; et melius
est ponere in omnibus naturalibus simplicitatem et unitatem, quam compositionem et pluralitatem, ubi nec
sensus, nec ratio ejus simplicitati contrariatur.
:

Il

Adhuc argmxt iiuidam quod non


celo

ad contrarias partes ratione

(i) In n'est pas


(2)
(3)
(4)

Au
Au
Au

dans

ms. porte:

lieu de: contrariarum, le


si,

le

sit

ms. porte:

steUalo.

ms. porte; contrarium.


sed.

motus in
apud

sophistica, sed

le nis.

lieu de; slellaium, le

lieu de:

foi.

199, y.

FRATRIS ROGERI BACON

Il6

moveatur orbis

aliquis inferior primo


ad orientem, et per motum primum ad occidentem,
erunt isti motus adversis virtutibus. Iste igitur virtutes

eos

diflicili,

sic: Si

aut sunt equales, aut inequaleg. Si equales, tune motus


ad utramque partem erunt equales, et ita aut quiescet,
aut erit simul in duobus locis. Si inequaies, tune movebitur

secundum motum

nus velociter,

et ita

fortioris

virtutis,

quamvis mi-

ad unam partem tantum.

Yfi l pptest sig^jurgui


Si simul moveatur ad contrarias partes, tune simul
:

erit (1) in

motus,

Ma2.,

fol.

terminis diversorum spaciorum super que


simul in diversis locis.

fit

et ita

Ad oppositum arg^t Ptolomeus per apparentem


separationem planetarum a stellis fixis ad orientem, cum
diversitate deelinationis eorumdem ab equatore.
Item, vult AristotileS; libro Celi et Mundi, quod celum movetur a dextro in sinistrum, et quod dextrum
primi orbis est oriens, et ejus sinistrum est occidens.
Et in orbibus inferioribus est econverso.
Item, si motus planetarum proprius esset ad occidentem, tune cum Sol vel alius planeta fuerit sub principio Arietis, movebitur versus signum. Piscium, et incipiet declinare versus meridiem ab equinoctiali.
Et cum fuerit in prineipio Libre, incipiet declinare
versus septentrionem. movendo per signum Virginis.
Et horum contrarium apparet manifeste.
Et iterum: Ne erit Sol, ut videtur, semper in su!|

perficie cinguli Zodiaci.

Quoniam

si

ponamus Solem

exi-

quod voeatur A, et in linea


eompletam revolutionem ipsius
A motu diurno ad idem punctum eirculi meridionalis,
incurtabitur Sol a puneto A ad orientem. Et quia omnia

stere sub prineipio Arietis,

meridionali, tune, post

signa orientalia a meridie sunt


nalia

(i)

ab

Au

in

equinoctiali, et Sol fuerit,

lieu

de:

erit,

le

ms. porte: erunt.

hoc situ septentriout ostensum est, me-

OPUS TERTIUM.

II7

ridionalis orientalis, necesse est, ut videtur,

Solem

de-

clinare a Zodiaco.
(1) est opinari quod unus sit motus priquod omnes sint in eandem partem, quoniam
huic magis concordat ratio, sensu non contradicente.
Et patet ex predictis qualiter P^Qjp^jjieus, ponens
contrarium, solum sensum imitando, decipiebatur.
Et quod dicit Aristotiles de diversitate partium ad
quas est motus primi mobilis et planetarum, aut est
falsum, aut intelligendum est secundum apparentiam,
vel secundum opinionem communem astronomorum sui

Probabilius

mus,

et

temporis, qui, similiter

ut,j;p,lQflaeus,

sensualem appa-

rentiam solum considerabant.

j Quod autem post (2) arguitur, quamvis


quibusdam videatur, tamen bene ymaginanti

Nam

insolubile
facilis est

et moenim ponere incurtationem


utriusque motus, tam recti quam declivis, et erit motus
compositus, et non simplex, ut nec arcus zodiaci nec
Il

dissolutio.

eam,

Oportet

compositio.

tus

ratio incurtationis solvit

Maz.,
'

foi.

equinoctialis describatur incurtatione; sed ratio

motus simplices

dit ac si essent

tune

et divisi.

in principio revolutionis, Sole

Quia

procesi

hoc,

existente in primo

gradu Arietis, declinaret ad ultimum (3) gradum Piscium,


et non ad secundum Arietis. Sed nunc non est hic motus simplex, sed est unus motus compositus, qui habet
unam incurtationem compositam, ut in fine motus non
redeat ad locum in quo fuit in principio motus, sed
rtro remaneat.

Et quamvis hec pars questionis sit probabilior, tarationes ad ipsam prius inducte de
ipsa fidem faciunt, sicut patet de rationibusAlpetragii.
Non enim sunt omnes motus in corpore celesti ab uno
motore numro, sed a pluribus voluntarie moventibus.

men non omnes

(i) Le Cod. Maz. marque ici le commencement du douzime chapitre,


numrot par exception et erronment: Ca"^ XI"".
(2)

Au

lieu de: posi, le

(5)

Au

lieu de:

Cod. Maz. porte: Ptolomeus.

ultimum,

le

ms, porte: primum.

foi.

''

'^

200,

r.

FRATRIS ROGERI BACON

Il8

Ostendit enim Aristotiles XI" methaphisice numeper numerum motuum. Et etiam sicut
uniis motor non movet motibus pluribus ad partes diversas, similiter nec ad eandem partem super diverses
polos, ut videtur. Ab uno enim motore, sicut dicit, causatur unus motus.
Motus autem distinguitur secundum diversitatem

rum motorum

polorum.
Et iterum supponit quod motus circulares sunt con/^pJQfnfJif^g- et' patet
trarii, cujus contrarium o^f^pditmaxime quod non sint contrarii si fuerint super diverses polos.

Ratio sequens probabiiis est.


Ultima non concludit, quoniam eadem ratio possit
esse equevalens, quod non sunt motus simul ejusdem
corporis in eandem partem (1). Ita enim accidet, ut videtur, Ipsum mobile aut quiescere, aut moveri tantum
uno motu, aut simul esse in diversis locis.
Sciendum igitur quod cum dicimus corpora celestia
vel aliquid mobile hic inferius moveri simul pluribus
motibus, aut falsum dicimus, aut intelligendus est sermo
referendo ad ))lures ejusdem motores, scilicet, si discrte
et separatim (2) moverent. Cum enim una virtus composita ex virtutibus plurium motorum recipitur in mobili, neque movetur mobile motu causato ab uno motore, nec ab alio, sed motu quodam ab eis diverse, et
quasi composite. Unde non est corpus cleste, prter

primum orbem, quod moveatur


modo intelligatur, cum omnia a

dicto

circulariter, nisi

pluribus motoribus su-

per polos diverses meveantur; ymo omnes planet et


describunt spiras, non circulum, cujusmedi
descriptam figuram vocant Ar^lii-to^^ (3).
stelle fixe

(i)

Le Cod. Maz. ajoute: super

commence
(2)
(5)

Au
Au

diversos

polos; la

col. c.

du

fol.

126

au mot: diversos.
lieu de: separatim,
lieu de:

usits par les

leiihb, le

le

ms. porte: sepurati.

Cod. Maz. porte:

lealeth

ces deux

Arabes pour designer Vbippopde d'Eudoxe.

noms

Liient

II9

OPUS TERTIUM.
Si igitur recipiantur in mobili

tutes motive super

dem

unam

aliquo

diverse vir-

lineam rectam, vel super eum-

circulum, in contrarias partes, et fuerint equales,

non movebitur, sed quiescet.


Si inequales, movebitur ad partem illam ad quam
motiva est virtus fortior, tardius tamen quam si sola
moveret.
Si

autem

sint

motive super diversas lineas rectas,

vel di versos circulos,

sive virtutes

mo ventes

sint

equa-

200, v.

sive inequales, sive

versitatem in debilitate et fortitudine, et secundum


versitatem parcium ad quas sunt motive.
f Patet igitur solutio illius rationis.

di-

De

ecentricis et epiciclis ac motibus planetarum

Consequenter
ponit

queritur de circulis

Ptolomeus

de ecentricis

in

et epiciclis,

et

(1).

motibus quos

orbibus planetarum, videlicet


atque ipsorum et in ipsis pla-

netarum motibus.
f Primo igitur supponamus planetam non moveri
per se, sed solum per motum sui orbis. Aliter enim accideret corpus celi esse divisibile, vel duo corpora esse

eodem

vacuum

etiam rationibus
ostendit hoc Aristotiles in libro Celi et Mundi. Si igitur
plante describant ecentricos, vel epicicios, necesse est
ponere istos circulos in aliquo corpore, per cujus motum planeta moveatur. Non enim describuntur circuli
taies, nisi a centro plante; et centrum non movetur,
nisi per motum corporis cujus est; et corpus plante
non movetur, ut prius ostensum est, nisi per motum
sui orbis. Si igitur ponamus circulum ecentricum ab
in

foi.

ad eandem partem motive, sive


mobile, sed movebitur uno
quiescet
non
ad diversas,
motu composito, ut dictum est et ille motus diversificabitur secundum pluralitatem motorum, et eorum di-

les,

(i)

loco, vel

Ce Chapitre

est le treizime

esse. Aliis

du Cod. Maz.

iS^cofa.

FRATRIS ROGl'RI BACON

120

aliqiio

planetarum descriptiim, nccesse

est

ponere or-

bem

ecentricum, per cujus motus dcscribatur ccentria centre. Et similiter necesse est ponere epiciclum
circulum alicujus corporis rotundi, in quo figatiir planeta, per cujus motum circa centrunn proprium moveatur planeta, describendo circulum qui dicitur epiciclus.
ciis

f Sed hujusmodi corpora ponere est impossibile;


quare impossibilis est positio ecentricorum vel cpiciclorum.
f Quod autem impossibile sit ponere orbem ecentricum alicujus plante, videtur per hoc, quod tune necesse est corpus celi esse divisibile, vel duo corpora
esse in eodem loco, vel vacuum esse. Consequentia apparet per hoc quod orbis ecentricus habet ejus aliquam
partem maxime elong^atam a Terra, et ei oppositam
maxime approximatam. Et similiter necesse est in orbe
ipsum continente, quoniam necesse est superficiem conMaz.,

fol.

127, co

yexam

||

concavam continentis sivacuum, aut corpus almovetur orbis ecentricus totus,

corporis contenti et

a.

^^^j ^^^^^

^^.^.

terius nature.

-j^^j.

Cum

Qj-|3g fuerit

igitur

aut necesse est quod orbis continens equali velocitate


moveatur, quod nullus ponit, visu testante contrarium
aut oportet quod longitudo ejus longior, cuicunque parti
orbis continentis supponatur, impellat partem orbis continentis sibi suprapositam a suo loco, dividende celum
aut quod simul recipiatur cum ipsa; et in parte oppo;

necesse est relinqui vacuum, vel celum rarelieri,


adimplendo spacium inter longitudinem propiorem orbis
contenti et corpus continens.
I Sed hec ratio, ut videtur, de facili solvitur, si
ymaginemur orbem ecentricum moveri circa centrum
proprium, et non circa centrum mundi. Non enim accidunt dicta inconvenicntia nisi ponamus totum orbem >
et etiam imaginabiliter centrum ejus moveri circa centrum mundi, ita quod longitude ejus longior sit semper in
eadem distantia ab ipso, et similiter longitude propier,
et quicunque punctus in ipso signatus; et ita, cum non
sita,

fol.

201,

r.

121

OPUS TERTIUM.

omnes partes continentis sic equaliter distent, necesse


<^ est (1) sequi unum dictorum impossibilium. Si autem moveatur circa centrum proprium, cum idem fuerit centrum corporis continentis, patet quod in slio motu nullum accidet dictorum inconvenientium, quia tam longitudo longior, quam propior, et omnes alie partes orbis
contenti sunt in eadem distantia a centro proprio, et
similiter est de omnibus partibus continentis. Et istum

motum
cidit

ecentrici ponunt matiiematici, quoniam sic acapparens inuniformitas in motu plante talis orbis,

cum tamen

in ipso simpliciter

uniformitas

f Quod autem hec responsio non

||

fuerit (2).

sufficienter

inconvenientia predicta vitare, specialius ac


arguendo sic declaratur

doceat

difficilius

Cum

omnis orbis celestis duplici superficie speconcava et convexa, si fuerit ecentricus, aut hoc erit quantum ad superficiem concavam
tantum, aut convcrsam tantum, aut propter utriusque

rica terminetur,

ecentricitatem. Et

cum

totius corporis

celestis

fuerint

concava et convexa concentrice, quarum


centrum est centrum mundi, necesse est quod si fuerit
orbis habens utramque superficiem ecentricam, neque
sit supremus, ut orbis supra-stellatus^ neque infimus, ut
orbis Lune, sed intermedius tantum. Si autem fuerit
ecentricus quantum ad concavitatem tantum, non poterit esse infimus, sed quicunque alius. Si quantum ad
convexitatem tantum, non poterit esse supremus, sed
vel infimus, vel intermedius. Quod igitur non sit orbis
cujus convexitas sit ecentrica, sic (3) videtur: Quia si
esset taie, ut verbi gratia orbis Lune, non posset moveri, quin aliquod dictorum inconvenientium, vel aliud,
sequeretur; quoniam aut moveretur circa centrum convexitatis, aut circa centrum mundi. [Si circa centrum

superficies

(i)

Au

(2)

Le Cod. Maz. ajoute

(3)

Au

lieu de: est, le

lieu

de;

sic,

le

ms. porte:
ces

esst.

mots:

ms. porte:

ut explanatum est prius.


nec.

f^;\l\

FRATRIS ROGERI BACON

122

miindi,] (1) procedit ratio prius posita; et hoc concessum


fuit in responsione. Si circa centrum convexitatis, cum

ab eo quedam ejus partes quantum ad earum continuitatem magis elongentur, et quedam minus, necesse est
partes minus elongatas expellere partes corporis infra
ipsum contenti a suis locis, vel duo corpora esse in eodem
loco et inter partes magis elongatas et partes corporis
;

Maz., fol.
c.
127, co
.

fol.

201, V.

vacuum

contenti [derelinqui

||

vel] (2) partes corporis con-

^^ implendum(^3j spacium inter eas inclusum.


Et ita accidet aliquando corpus eiementare,scilicet ignem
contentum ab orbe Lune, moveri superius ad replendum
locum in quo fuit corpus cleste, et erit corpus cleste
loco corporis elementaris post expulsionem ejus a
^^^^. j^Q^gj.j

loco suo.

Accidet etiam ex motu ejus circa centrum convex-

concavam totius celi non esse semper


concentricam; quoniam centrum mundi unicum est et

itatis

superticiem

immobile sed, in dicto motu, oportet centrum concavitatis super circulum parvum mutari, cujus centrum
est centrum superticiei ecentrice, et cujus semidiame;

distantia

mundi

et accidet in

cavam semel
ejus

centrum ecentrice et centrum


una circulatione superficiem con-

inter

ter est

concentricam, quia semel accidet

esse

centrum cum centro mundi conjungi.


Quod autem ostensum est jam de orbe infimo,

sci-

<?-

licet de orbe Lune, per prehabita potest ostendi de or- <^


bibus intermediis. Si enim comparemus ipsos ad orbes

superiores, patet propter dicta inconvenientia quod

non

possunt moveri circa centrum mundi. Et propter eadem (4) etiam patet quod non possunt moveri circa
(i)

le

Les mots entre

[]

ont t omis dans

le

ms.

ms.

ils

se trouvent

dans

Cod. Maz.
(2)

Les

mots entre

[] sont

omis dans

le

ils

existent

dans

le

Cod. Maz.
(j)

Au

lieu

Au

lieu

do:

moveri

ad

impkndum,

le

plerenl.

(4)

de: eadem,

le

ms. porte: eandem.

Cod.

Maz.

parte:

adim-

12-

OPUS TERTIUM.

referamus eos ad orbes inferiores. Nec. possunt circa aliiid centrum moveri, quoniam quocunque dato, utralibet comparatione facta,
1^ accident impossibilia predicta. Nec possunt hec impossibilia vitari, nisi ponamus quod hujusmodi orbes moveantur circa centrum mundi, et quod partes orbis
contenti et continentis [sint](l) equali distantia a centro mundi, quantum scilicet [ad convexitatem continentis et concavitatem contenti quantum vero] (2) ad
convexitatem contenti et concavitatem continentis, sint

centrum convexitatis,

si

secundum
tenti.

ratione

superficies simul entes in tota

con-

Sed tune accidet illos orbes equali velocitate moetiam eisdem motibus, cujus contrarmm comproII

veri,

bat fides oculator.


Et etiam tune frustra ponerentur ecentrici. Non
enim ponit eos Ptolomeus, et alii astronomi, nisi prop-

motum

ter

non potest

qui
**

el

plante vel
esse,

circa

epicicli
nisi

per

motum

eorum centrum,
orbis,

ut

prius

patuit.

Ex his igitur videtur quod non est ponere orbem


ecentricum quantum ad convexitatem tantum. Quod
etiam non sit orbis ecentricus quantum (3) ad concavitatem tantum, manifestum erit per dicta considrante
Si enim fuerit hujusmodi orbis supremus, et moveatur
centrum concavitatis, oportet esse vacum locum
quo pars maxime secundum suum con-

circa

extra celum,

vexum
tem

distans a centro concavitatis recipiatur. Si au-

motus circa centrum mundi, sive con^h vexitatis, patet ex predictis, comparando ipsum ad orbem inferiorem ab ipso contentum, quia accidet orbem
fuerit ejus

inferiorem a superiore dividi, vel simul [eodem]

(i)

Le mot entre

(2)

Les mots entre

[]

[]

nous venons de signaler


(3)

Au

(4)

Eodem

lieu

de

est

(4)

loco

n'est pas dans le ms.

ne sont pas dans


se

remarquent

quantum,

omis dans

le
le

ms. porte
ms.

le

ms.

Les deux omissions que

aussi dans le
:

quoniam.

Cod. Maz.

Maz.,

foi.

127, col. d.

FRATRIS ROGERI BACON

124

quantum ad eorum aliquas partes


vacuum esse, aut corpus celo esse
fol. 202,

r.

recipi, et

etiam aut

rarefkctibile.

Dcinde quod non sit orbis intermedius habens


utramque sui superficiem ecentricam, sic ostenditur
Quoniam autem erit utrique unum centrum aut diversum. Si diversum, patet ex dictis quod ipsum erit immobile, aut ex motu ejus acciderint (1) dicta inconvenientia. Si idem, poterit tune [circa](2) illud centrum
moveri et quamvis ex tali motu inconveniens non accidat, tamen ecentricitatem ejus sequuntur imppssibilia.
Cum enim ejus centrum fuerit etiam centrum convexitatis orbis ab ipso contenti et concavitatis continentis (hoc enim de necessario oportet, ut patet), queratur
de concavitate contenti et convexitate continentis, utrum
ipsarum fuerit illud centrum. Si sic, adhuc simile queratur de proximo orbe inferiori et proximo superiori.
Et necesse est stare ad aliquem orbem superiorem,
quia ad minus ad supremum, cujus convexitas fuerit
concentrica, nam oportet quod convexitas totius celi
sit concentrica; et etiam ad orbem inferiorem, quia ad
minus ad infimum, cujus concavitas sit concentrica et
convexitas ecentrica, nam oportet quod convexitas to:

i8rcoLa.

||

tius celi sit concentrica, et similiter concavitas, ut prius

dictum
.

est.

Et ideo superficies convexa ultimi

concentrica, ad minus; sed ejus concavitas

celi erit

erit,

secun-

dum hanc positionem, ecentrica et similiter, sccundum veritatem^ erit concava superficies celi infimi [con;

(3), sed ejus convexitas, secundum hanc positionem, ecentrica. Hec de facili patent si ponajnus tantum trs, quorum mdius, secundum hanc opinionem,

centrica]

(i)

Au

(2)

Circa est omis dans le ms.

(3)

Au

lieu

lieu

de: acciderint,

permuts,

cum

le

acciderii.

sens exige

ici,

ms.

le

on pourrait, pour interprter ces mots, supposer

de phrase suivant

ecentrica, et

ms. porte;

du mot: concentrica, que

cuvi superiori sibi

membre

le

superiori

se

sibi,

terminait

ainsi

concentrica, et

les autres oublis par le copiste.

que

secundum
les

hanc

mots ont

porte:

que

le

positionem

les

uns

OPUS TERTIUM.

sit

ecentricus in concavo et convexo

ficies

concava supremi

nam

tune super-

celi erit ecentrica, et

infimi celi similiter, quia

I25

centrum medii

convexum

celi

habebunt.

Sed nunc predicta pertractanti patebunt incovenientia


memorata.
Est etiam contra Ptolpmeum et alios positores ecentricorum quod plures orbes ecentrici idem centrum
habeant, cum quilibet, secundum ipsum, habet centrum
appropriatum.
[De quadam ymaginatione modernorum]

(1).

igitur considerantibus videbitur quod non


Hecnere
orbem ecentricum. Et antequam

sit

po-

arguatur
contra positionem corporum epiciclorum, videndum de
quadam ymaginatione modernorum, qua nituntur dicta
inconvenientia vitare et (2) apparentia salvare per ecentricos et epiciclos.

f Ymaginantur autem unumquemque orbem planetarum dividi in trs orbes partiales et est totius orbis tam superficies convexa quam concava concentrica
inter quas superficies imaginantur unam ejus partem
;

superficiebus spericis equidistantibus et ecentricis(3); et


cum necesse fiierit utramque partium extremarum su-

non equidistantibus terminari, et ita in suis


partibus secundum spissitudinem non equaliter dimensionari, oportet
semper maximam spissitudinem [infime
perficiebus

minime]

nimam
(i)

grande

Ce

(4)

suprme directe supponi

infime

maxime suprme,

accidat

inter

pas dans le ms., mais

le

mot; Hec commence par une

peinte_enjouge, qui marque

le

dbut d'un nouveau chapitre;

titre n'est

capitale,

e converso, mi-

et,

ut non

Cod. Maz. marque galement ici le dbut de son quatorzime chapitre,


non numrot.
(2) Avant le mot: apparentia, le ms. porte le mot: per.
(3) Le Cod. Maz. ajoute ces mots: el hec ejus pars vocalur orhis plante
le

ecentricus.

(4) Les mots: infime minime ne sont pas

dans

le

ms.

foi.

202, y.

FRATRIS ROGERI BACON

126

illas

partes vaciium, nec corpus alterius nature, nec acmotu alicujus sue partis, hoc situ non mutato,

cidet ex

duorum corporum
Maz.,

fol.

12S, col.

h.

simultas

Ponunt

nec corporis celes-

localis,

partem mediam, sive(l)


orbem ecentricum, moveri circa centrum proprium, ex
cujus motu non mutabitur situs predictus.
t Et hic ecentricus sufficit ad salvandum apparentiam in Sole, si ponimus Solcm figi in ipso, ita quod
non excdt extremitas (2) ejus, et ad motum ejus motis

II

divisibilitas.

igitur

veri, ut patet in figura subscripta.

Fig. 2

f
sit

Nam

ponatur pes

(3).

circkii in centro

mundi quod

et describatur totus orbis Solis, cujus convexitas

(i)

Au
Au

(2)

lieu de:

le ms., suit le
(3)

sive,

le

ms. porte: secunditm.

lieu de: extremitas, le

mot: extremitas

Cod. Maz. porte:

n'est pas reproduit

Cette figure est reporte, dans

le

ms., au

^v/rew7(/fi.

dans
fol.

le

Ce

qui,

Cod. Maz.

205,

r".

dans

OPUS TERTIUM.

12']

primo describatur, et sit A C B D. Deinde super idem


centrum describatur concavitas orbis Solis, in qua continetur spera Veneris, et sit O Q K P. Totus igitur orbis
seu spera Solis continetur infra A C B D convexitatem
ipsius orbis et supra (1)

quod totum plnum

OQKP

ejus concavitatem, ita

usque ad concavitatem, in cujus concavitate spera Veneris continetur. Et


utraque, scilicet tam concavitas quam convexitas, descriest a convexitate

bitur super idem centrum, scilicet T, quod est centrum


mundi. Unde hic orbis totalis in concavo et convexo est
mundo concentricus (2). Sed hec spera totalis distinguitur in trs orbes partiales. Unus continetur inter lineam
A C B D et inter lineam A E F G, cujus pars inferior
latior versus B, et [superior est] (4)
versus A, ut patet ad visum. Et hoc corpus
est pars superior totius orbis, et exterior. Alius orbis
partialis, scilicet infimus, continetur inter lineam
NK
inter
lineam
O
K
P,
cujus
pars
superior
et
est latior
Q
et spissior versus H, et inferior est strictior versus K.
Et iste due partes sunt irregularis figure. Tertia pars,
que est mdia inter dictas, que includitur per A G F E
et per
N K M, est regulariter descripta super centrum
V, et est ecentrica mundo et toti orbi Solis et hec pars
vocatur orbis ecentricus Solis, scilicet corpus quoddam
ecentricum circulare, quod describitur ponendo pedem
circini in centro V, alio a centro mundi et extenditur
alius pes usque ad convexitatem orbis totius, scilicet
usque ad A punctum, et completur circumferentia A G
F E. Deinde, super idem centrum coartatur circinus
usque [ad] (5) concavitatem totius orbis, scilicet usque
ad punctum K, et completur circumferentia
KN

est (3)

spissior et

strictior

HM

(i)
(2)
(3)

Au
Au
Au

lieu de: supra, le ms. porte: inter.


lieu de: concentricus, le

ms. porte: concentritus.

lieu: Inferior est spissior et latior, le

ms. porte: Spissior

est inferior.

(4) Les
(5)

Ad

mots entre
est

[]

omis dans

ne sout pas dans


le

ras.

le

ms.

et latior

128

l'RATRIS

ROGERI BACON

inter istas duas circumferentias est


ecentricus orbis Solis; cujus aux, id est pars superior,
id est pars inferior, est F.
est A, et oppositum augis,
et orbis incliisus

fol.

103,

r.

Et hoc corpus circularc volvitur

in circuitu sui

centri

concavitate partis suprme totius orbis, et super


vexitatem partis intime ejusdem orbis. Et ponitur
cavitas quedam in parte illa in qua dbet collocari
pus Solis. Unde Sol est qiioddam corpus spericum
in

conconcorcol-

hoc ecentrico, diversum(l) in natura a partibus orbis ecentrici, et undique contingens orbem illum
et ejus dyameter secat totam spissitudincm orbis ecentrici, ut patet in figura. Et movetur sccundum motum

locatum

in

orbis ecentrici.

Et

ymaginatio de his que ad Solem

sic est

perti-

nent, qui epiciclum non requirit, sed solum ecentricum

exposcit
fol-

[De corpuscule epiciclo]

203, V.

(3).

quibus ponuntur ecentrici


et epicicli, imaginandum est in hujusmodi orbe ecentrico quoddam corpusculum infigi, habens solam convexitatem, non concavitatem, ut cum situetur secundum ejus mdium, seu centrum, in medio spissitudinis
orbis, ipsum non excdt. In hoc autem corpuscule po-

Sed (4)

(2).

in aliis planetis

et moveri secundum motum


ponunt epiciclum totum ferri circa

nunt planetam

situari

istius epicicli (5).

Nam

Au

(i)

diversum,

lieu de:

in

le

ms. porte: divistim.

(2) Ici se place, dans le ms., la


(5)

grande

titre

partir des

le texte

Au

(5)

suivant

n'est pas

capitale peinte

(4)

veau

Ce

du

dans

2.

fig.

le ms.,

mais

le

mot Sed commence

par une

en rouge.

mots: In

aliis planetis,

le

Cod. Maz. reproduit de nou-

n\s.

Cod. Maz., cette

phrase

est

remplace

par le

In hoc autem corpuscido ponamiis planetam situari

vexitates se invicein

tangant.

Hoc

igiliir

corpusculum

proprium continue deferendo planetam; per cujus motum

ita

dveloppement
quod eornm con-

movetur circa

centrum

describit planeta

circw

OPUS TERTIUM.

129

continue, deferens secum planetam. Movetur etiam epiciclus per motum ecentrici deferentis,
sicut Sol moveretur per delationem sui ecentrici.
t Sit igitur exemplum de Luna pro orbibus qui
habent epiciclos vel ecentricos. Et sit totus orbis Lune,

suum centrum

B
Fig. 3(1).

cujus centrum est centrum mundi, quod est T. Unde


figatur pes circini immobilis in hoc centro, et descrilum quod vocamus epiciclmn; movdur etiam per motus
describit hujiis

Ce

qui suit dans le ms., partir des mots

Nam

pas reproduit dans le Cod. Maz.


(i)

La

orbis ecentrici, que

motu

centrum circuhim qui dicitur ecentricus deferens.

figure

occupe tout

le

verso du

fol.

204.

ponutit epiciclum, n'est

FRATRIS ROGERI BACON

IjO

batur primo convexitas orbis, scilicet A B C D. Deinde,


super idem centrum, coartetur circinus, et describatur
concavitas totius orbis Lune, in qua continetur spera
et

ignis,

facit

sit

OQKP;

ABCD

inter

et inter

et

orbis totalis continetur

sic

OQKP,

plenus natura

celi

orbem seu speram totalem Lune. Hic autem

dictum est de orbe Solis. ^Nam ponetur pes circini in alio puncto a centro mundi,
sit ergo V, versus augem orbis
et extendatur pes aiius
usque ad convexitatem totius orbis, scilicet usque ad A
punctum, et fit circumferentia A G F E; deinde, super
posito uno pede circini, alius extenidem centrum
datur usque ad concavitatem totius orbis, scilicet usque
ad K punctum, et fit (1) circumferentia H N K M inter
quas circumferentias continebitur orbis Lune ecentricus,
et inter duas partes residuas orbis totius, quarum suprema est contenta inter lineam A B C D et inter lineam
A G F E, et infima continetur inter lineam H N K M et
inter lineam
sicut dictum est de orbe Solis. Et -^
orbis ecentricus Lune ponitur continue moveri in circuitu
sui [centri](2) ecentrici, quod est V. In cujus una parte
intelligenda est concavitas, ut quoddam corpus rotundum inseratur; quod potest duobus modis intellexi: vel
quod sit undique spericum convexum, sicut pila; vel
quod sit spericum extra, et concavum intra, ita quod
pars ecentrici parva sit in medio epicicli. Si primo modo,
tune epiciclus est K L F 1, ita quod corpusculum R V S
fit de ecentrico. Non enim vis est, sive sic, sive sic intelligatur. In corpore etiam epicicli intelligendum est
corpus plante situari, ita quod sit concavitas in epiciclo
ut corpus spericum et undique convexum collocetur, ut est A e vel K e. His itaque se habentibus,
ponunt quod moveatur ecentricus in suo loco circa centrum suum, et secum deterat totum epiciclum. Et pretotalis liabet trs partes, sicut

OQKP,

foi.

204.

r.

que

orbis

(i)

Au

(2)

Le mot:

lieu de: fit, le


entri, est

ms. porte:

omis dans

Jiel.

le

ms.

ij

I3I

OPUS TERTIUM.

ponunt quod epiciclus continue moveatur circa


centrum proprium, deferens secum corpus plante. Et
etiam aliqui ponunt quod planeta moveatur circa suum
centrum motu proprio, quia (1) aliter diversa facis plante nobis appareret, quando est in auge epicicli et in
opposito augis sed hoc non est possibile, quia semper eadem facis Lune, in qua est ejus macula, nobis semper
apparet(2); ex quo concludit Aristotiles secundo Celi
et Mundi quod in omnibus planetis appareret
(3).
(4) Ex hac igitur ymaginatione non videtur sequi
aliquod dictorum inconvenientium, et tamen contingit
per ipsam apparentiam salvare, sicut docet Ptolomeus,
ter hoc,

--^

f'-

^05,

r.

stationem, retrogradationem, directionem, et in

scilicet

eandem partem velocitatem majorem

et

minorem

re-

spectu centri mundi. Et accidit aliquando planetam esse


in longitudine epicicli longiore, aliquando in longitudine
propinquiore. Et similiter centrum epicicli variatur in
ecentrico. Et quia partes extrme totius orbis appropriantur eidem plante cui orbis mdius ecentricus
appropriatur (5), et non moventur, nisi forte motu diurno
per motum totius orbis, non contingunt huic ymaginationi inconvenientia (6) que prius conclusa sunt ex hoc
quod orbis continens orbem ecentricum, et ab eo contentus, appropriabantur diversis planetis motis propriis
||

motibus

et diversis.

f Sed

qui hac 3^maginatione gaudent, credentes


ex ea possibilitatem circulorum et motuum quos ponit
Ptoliaeiis- dclarasse, propriam ignorantiam eorundem
(7)

motuum

ostendunt.

(2)

Au
Au

(5)

Le verso du

(4)

(i)

lieu

de: quia, le ms. porte: qui.

lieu de: apparet, le


fol.

204

partir des mots:

reproduit de nouveau par

le

Ex

Le mot; appropriatur

(6)

Au

pitre,

est

la figure.

ms.

est

omis au Cod. Maz.

inconvenientia, le

Le Cod. Maz. marque


non numrot.

(7)

occup en entier par

bac igitur ymaginatione, le texte du

Cod. Maz.

(5)

lieu de:

ms. porte: appareret.

est

ici

le

ms. porte: convenientia.

commencement

de son quinzime cha-

f^tyc^]\.

FRATRIS ROGKRI BACOM

132

f Fonit enim P t pInmpim An f.una et Mercurio ^uod


ecentricLis totus deferens epiciclum movetur circa aliud
centrum a centre proprio. Ecentricus enim Lune totus
movetur secundum ipsum circa centrum mundi, ut prius
declaratum est, ad occidentem, ita quod iono^itudo ejus
longior, et propior, et ejus centrum trs circulos parallelos describunt, quorum centrum est centrum mundi.
Sed he c posit io ecentrici Lune (1) est centri, et non
ecentrici

(2)

Mercurii,

cum mutatione

punctum a centro

aliud

sui

circa

centri

suo.

etiam circulis ponit epiciclos moveri ad


contrarium, scilicet ad orientem; quos etiam motus si
dicti (,3) ymaginantes posuerint in orbe medio ecentrico,
patebit aliquod dictorum impossibilium necessario contingere, tam ex motu ecentrici quam ex motu epicicli.

7 Et

in his

"Kltem poniLPtoiOiB.eys quod fere

Lune secundum longitudinem

bis

ecentricum, et quod bis fuerit in


Maz.,

fol.

laS, col. d.

in

una revolutione

pertransit

epiciclus

auge, et

ejus

bis in

quod non contingit secundum dictam


xT
3^maginationem. (4) iNam secundum hoc ecentricus moveretur in partes contrarias simul et semel, ut patet
ex motibus Fthnlfi"^^ et ex hac ymaginatione.
f Ponit etiam Ptqlijmeus quod auges planetarum
moventur ad motum octave spere. Qui quidem motus
ejus oppositione,
.

1^1

||

centrum proprium ecentrici, quoniam


centrum proprium non manet idem (5)
punctus aux plante 3^mo, semper diversificatur. Motus
autem qui est ab octava spera est totius orbis; itaque
idem punctus manet aux et idem oppositum augis.
-Wtem sequitur ex dicta imaginatione quod eadem
pars corporis plante non semper respicit Terram, sive
non
in

est

motu

circa

circa

fol.

205, V.

Lme,

(3)

Au
Au
Au

(4)

La phrase qui commence

(1)

(2)

lieu de:

lieu

de

lieu

de:

le

ms. porte: veri.

ecentrici, le
dicti,

le

ms. porte

ms. porte:

ecentricus.

dicto.

Nam

secundum

ginatione est omise au Cod. Maz.


(5)

Au

lieu de:

idem, le ms. porte: minus.

et se

termine

yma-

I33

OPUS TERTIUM.

aspectus nostros; cujus contrarium osteiiit^AstOtiles


per Lunara, cujus macula nobis sub eadem figura semper apparet. Quod autem hoc inconveniens ex sua positione sequatur, apparet, cum, secundum ipsos, corpus
in quo 3^maginatur epiciclus, movendo circa centrum
proprium, dfrt circulariter planetam, et ita eadem
in tota circulatione centrum epicicli respiQuare cum aspectus noster intra (1) epiciclum non
fuerit inclusus, necesse est quod diversa pars ejus nobis
continue appareat, et quod in auge epicicli et opposi-

pars plante

ciat.

tione augis partes plante oppositas videamus.

Hoc

au-

tem inconveniens non potest vitari, nisi ponamus planetam habere proprium motum circa centrum suum,
quod est contra Aristotilem libre Celi et Mundi.
X Item in epiciclis, secundum Ptholomeum, distinguuntur aux vera et aux mdia et est aux mdia semper idem punctus in epiciclo, a determinato puncto in
diametro mundi maxime elongatus; sed hec non contingerent si epiciclus haberet motum circularem completum circa centrum proprium.
;

t I^^^ inconveniens videtur accidere dicte positioni


propter difformitatem figuralem quam (2) ponit in orbibus partialibus extremis quamvis enim superficies
ipsos terminantes fuerint uniformis figure, quia sperice,
II

difformis est figura corporalis, cum in aliqua


parte fiaerint magis spissi, et in alia minus. Hanc autem
difformitatem negant naturales in corporibus celestibus
propter eorum simplicitatem et unigeneritatem(3).
f Item inconveniens est, ut videtur, ponere corpus
cleste
sine motu sibi appropriato. Sed hoc ponit dicta
iw
*^ positio, cum partiales orbes extremi aut necessario
quiescant, aut motu communi, per motum totius orbis
solum, moveantur; quoniam aliter ex eorum motu accideret aliquod dictorum impossibilium.

tamen

(i)

(2)
(3)

Au
Au
Au

lieu de: iiitra, le


lieu de:

quam,

le

ms. porte:

infra.

ms. porte: quoniam.

lieu de: icnigeneritatem, le

ms. porte: unigenertatem.

ill^^'-^'J^i^

FRATRIS ROGERl BACON

134

que contra dictam opinionem sunt


ostenditur etiam quod non contingit po-

"X (1) his aiitem

E^ preposita

nere epiciclos, quoniam

aliter non possint, ut prius


ponendo aliquod corpus rotunmotum circa centrum proprium, cujus motu cen-

ostensum

dum

est, poni, nisi

trum plante circulum describeret, qui dicitur epiciclus,


et hoc jam improbatum est. Ex predictis igitur apparet
impossibilitas

(2)

ecentricorum, et epiciclorum, et eorun-

dem quorundam motuum quos ponunt Ptolomeus

et

ejusjefliicfe.

7 De
-

aliis

etiam eorum quibusdam

motibus quos

ponit,

potest sibi rationabiliter contradici, videlicet de

motu

reflexionis et involutionis epiciclorum Veneris et

motu etiam reflexivo suorum ecentricoetiam epiciclorum trium planetarum superio-

Mercurii, et de
foi.

2o,

r.

rum

et
I

rum. Quoniam omnis motus corporum celestium


continuus et perpetuus, ut ostenditur

est

phisicorum.
Sed nullus motus reflexivus est continuus, ut ibidem
docetur; ymo accidet quies intermedia. Quare predicti
motus, cum sint omnes reflexivi, non sunt possibiles.
icet (3) autem hec objecta videantur AstroQpxaiam
Ptolomei destruere, tamen sunt difficillimxe rationes
exprimentales ipsam, quantum ad positionem ecentricorum vel epiciclorum, confirmantes; quarum una sumitur ex inuniformitate motus planetarum.
M et hac rar
tione usus est Pthnlppipnt; ad ostendendum ecentricos
vel epiciclos, cuius pertractatio patet ex prehabitis.
7 Difficilius autem potest argui ad idem ex hoc
quod idem planeta aliquando magis approximatur Terre,
aliquando minus. Et cum motus corporum celestium
sit circularis, et per motum talem non poterit sic di8**

Maz., fol.
139, col. b.

Il

>

(i)

Le Cod. Maz. ne marque pas ici le commencement d'un chapitre


il omet toute la premire phrase et
reprend : Ex pre-

nouveau; en outre,
dictis.

(2)

Au

(3)

Le Cod. Maz. marque

pitre,

lieu de: impossibilitas, le

non numrot.

ici

le

Cod. Maz.

dit: possibilitas.

commencement de son

seizime

cha-

'->

I35

OPUS TERTIUM.

versimode planeta terre approximari, nisi describendo


circulum cujus centrum non sit centrum mundi, et
hujusmodi circulus vel includet centrum mundi, et
vocatur ecentricus, vel excludet, non excedens orbem
plante, et vocatur epiciclus; cum, inquam, ita fuerit,
necessaria est positio ecentricorum vel epiciclorum.
7 Quod autem planeta diversimode, ut dictum est,
Terre approximatur, pluribus rationibus experimentalibus ostenditur. Et primo per diversitatem aspectus
Lune que in eodem loco ejusdem circuli meridionalis,
quandoque habet majorem diversitatem aspectus in latitudine, et quandoque minorem, situ aspicientis non
mutato. Hoc autem non posset esse, nisi in uno tempore
magis vicinaretur Terre, cum diversitas aspectus fuerit
major; et in alio tempore minus, cum ipsa fuerit minor.
in

'

t Item videtur per clipses lunares, quoniam Luna


eadem distantia a nodo, et ita in eadem distantia

ab axe timbre Terre

pN^ramidalis, vel etiam existens in

axem umbre, aliquando plus


moratur infra umbram, aliquando minus; quod, ut videtur, non poterit causari, nisi plus de umbra pertransierit (1) in uno tempore quam in alio. Et cum umbra
nodo, et

fuerit

ita

transiens per

pyramidalis

II

figure, cuius basis est

cum

Terra,

m^z.,

foi.

umbra, erit Terre propmquior, et


minus, remotior. Sed quia hec ratio solvi poterit
per inuniformitatem motus Lune, quam salvat ^jypxagiUuS, prter ecentricum vel epiciclum, ideo ex diversa
pertransierit plus de

cum

quantitate eclipsis

difficilior ratio

enim

nodo,

distantia

propinquitate
plus corporis

et

sumi

potest. In

per consequens,

in

eadem
eadem

Lune ad axem ipsius umbre, aliquando


Lune eclipsatur, aliquando minus hoc
1

autem impossibile videtur accidere, nisi ex majori ejus


vicinitate ad Terram et minori.
f Quod si his rationibus aliqui adversari voluerint,
supposita forte interimendo, vel ipsorum aliam causam
(t)

Au

lieu de: pertransierit, le

ms. porte: pertransit.

foi.

206, v.

FRATRIS ROGERI BACON

136

quam prcdictam

assignando, seqiienti ratione fidem ad-

hiberc proposito cogi videntur.

j Omne enim visibile aliquando apparens sub majori


angulo, aliquando sub minori, ipso visibili in se non
mutato, nec medio, nec visu, aliquando est visui propinquius, aliquando remotius.

v/

Quare,

etc.

Minorem

philosophia expertus,

ymo

rudis et inexpertus, fid_acu-

trium planetarum
superiorum fuerit in oppositione ad Solem, apparebit
sensibiliter majoris quantitatis quam cum fuerit in alio
aspectu ad ipsum. Ita quod quanto Soli magis approximaverit, tanto minoris quantitatis apparebit. Et hec
apparentia posiiiiPtolomei maxime concordat quantum ad epiciclos et quantum ad motus in epiciclis, quos
imaginatur in dictis planetis. Quoniam, secundum ips^^' ^^"^ fuerint in oppositione ad Solem, semper
sunt in parte inferiori epicicii et cum fuerint Soli conjuncti, sunt in parte superiori. Et a tempore conjunctionis
usque ad oppositionem describit unam medietatem epicicii
l^ta

ia**"o/d"

Cum

Sed plante sunt hujusmodi.


non (1) solum in

potest quilibet

improbare.

enim

aliquis

||

semper Terre approximando et ab oppositione ad iteratam conjunctionem (2), aliam medietatem, successive
distantiam ejus a Terra augmentando. Hec autem di;

versitas quantitatis trium planetarum

maxime apparet

Marte propter vicinitatem ejus ad Terram et epicicii magnitudinem


et minus in Jove, propter causas
oppositas, apparet, et minime in Saturno.
Nec potest dici quod in approximatione ad Solem
apparent minoris quantitatis non propter causam predictam, sed quia, cum a Sole lumen recipiant, sicut
Luna, propter propinquitatem eorum ad Solem, similiter Lune, minus ab ipso(3) illuminantur, et solum nobis illuminatum apparet. Contra hec enim est quod,

in

(1)

Au

(2)

Dans

(5)

.^u lieu de ipso, le nis. porte:

lieu de:
le

nis.,

non, le ms. porte:


le

i)i.

mot; conjunclioiiem
ipsis.

est rpt

deux

lois

de suite.

''

I37

OPUS TERTIUM.
sicut ex ista
titate

causa

Lune,

demus

apparet diversitas in quanapparet in figura quod non vi-

sensibilis

similiter

in aliis.

t^Item, non est simile in his et in Luna, quoniam


ideo cum est Soli propinqua,
respicit visus nostros, et Solem. In dictis autem planetis, quia supra Solem situantur, in nulla distantia ipsorum a Sole videtur corum
aliqua pars quin eadem fere tota a Sole respiciatur.

Luna situatur sub Sole^ et


non eadem tota ejus pars
ie

Nec

ad Solem, cadunt
parent

approximationem
et ideo minores apquoniam diversitas in

potest dici quod, propter

quam

in radiis" Solis,

w.

majori distantia,
quantitate ipsorum apparente existit in majori distantia
quam fuerit distantia in qua plante cadunt in radiis
Solis; sicut per visum et ea que probantur in fine Almagesti probari poterit (i).
in

De
^yU

scientia

experimentorum

que dicitur dignior omnibus

partibus philosophie naturalis de perspectivis

et ideo

notanda est maxime.

terminatur pars quinta Operis majoris,


Hic
quitur pars sexta, que est dignior omnibus

et

se-

aliis et

longe potentior. Nam etsi quelibet scientia juvet aliam


et mutuis se foveant auxiliis, tamen hec habet majus
posse in omnes quam aliqua respectu alterius. Et hec
nihilommus habet suas considerationes absolutas, et
preterea utitur omnibus aliis sicut ancillis suis. Et vo-

catur scientia experimentalis, qui per antonomasiam


utitur experientia. Novit enim quod argumentum persuadet de veritate, sed non certificat; ideoque negligit
argumenta; et non solum causas rimatur conclusionum
per experientias, sed ipsas conclusiones experitur.

(i)

Le mot: poUrit termine

termine en

mcme

temps ce que

emprunt VOpus tertiwn

le

la

col.

d du

fol.

129

du Cod. Maz.

il

Liber secundus covnmutium naiuraliiun a

toi.

207,

r.

FRATRIS ROGERI BACON

138

f Hec

\]
'

habet dionitates; sed prima est


duplicata in radicibus, secundum quod exposui superius versus initium istius Operis, ubi me excusavi quare
non potui principalia et complta scripta per me solum
a tempore Vestri mandati absolvere. Dixi igitur ibi
quod hec scientia habet unam di<^nitatem: quod ipsa
certificat omnes scientias per vivas experientias et compltas. Et posui exemplajjcnaina de iridc et circulis coloratis qui apparent circa stellas. Nam hujusmodi sunt
veritates naturales, et perspective, et astronomice. Nam
et naturalis, et perspectivus, et astronomus habent aliqua de his assi^nare, sed isti omnes imperfecti sunt.
Naturalis enim philosophus narrt et arguit, sed non
experitur. Perspectivus vero et astronomus multa experiuntur, sed non omnia, neque sufficienter. Reservatur igitur huic scientie experientia complta. Et propter
hoc rimatus sum omnes experientias in istis et, quantum potui, in scriptis explanare posui, precipue secuni^itur trs

dum tempus quod


persuasio

quam

i^-j

secundum quod requisivit


Oporteret vero omnia que scripsi

habui, et

teci.

instrumenta et per opra quod lieri potest, cum Vestre placebit voluntati. Quod si essent ad
plnum explicata, tune mirarent Latini quod nunc consistant in ionorantia densissima in hac parte, sicut et)

verificari per

multis aliis.
/X uamvis

in

'^

"'7"'^^^V-,

autem

\) ad hoc

tamen

halo,

figure corporales requiruntuV*^

omnino

ut nobis

Qosu_ fissuras superficiales, in


i

gnitio

nunc,
in

certificentur Iris et

cognitionem Iridis
Opre nrim o. quatinus co-

sicut propter aliqualem

que possibilis
hoc Opre

in

superficie

sunt

est
tertio

\]hvo describi poterat, sic


volo fio^uras protrahere que

in
,

possibiles,

quatinus

circulus

circa

stellas clarius relucescat.

f Oportet autem supponere

hic, sicut in Iridc,

halo generatur in vapore composite ex

(1)

Le n"

est

omis

lians le

stillicidiis

quod
infi-

ms.

I39

OPUS TERTIUM.

colores valeant apparere, sicut et accidit in


que attiili ad Iridis coonitionem.
experimentis
omnibus
f Ceterum necesse est quod halo sit in (1) loco vel
alto et quite, quia est diuturne permanentie, et ideo
ut

nitis.

foi.

207, v.

fi-

^os, r.

supra tumultum et impetum nubium grossarum et


propter hujusmodi diutinam permanentiam, oportet

est

quod vapor ejus componatur ex stillicidiis minutissimis,


quas propter mutam subtilitatem aer ipse valet susti-

cum

nere, percipue

virtutem

et per

Si igitur

congelentur ex loci
suspendantur.

ibi

frigiditate

loci frigidi

volumus

certificare ceteras ejus condi-

tune oportet primo quod ejus altitudo super oricognoscatur,


zonta
et, ut possibile est, describatur propinquius veritati et sensibilius; hoc dico quia nulla figuratio superficialis sufficit in hac parte (2).
tiones,

Diameter
riens et

orizontis

igitur

BRTC,

cujus

ejus, et

centrum

AE
vero

linea,

ipsius

et sit

halo

A
sit

CPB, et P est centrum


secundum judicium visus. Nam

diameter
Solis

sit

Circulus

occidens.

est

centro ipsius halo, et Luna, et


apparet, sicut circulus respectu centri sui. Per astrolabium igitur, vel aliud
instrumentum, accipiatur altitudo halo; et circulus sue
altitudinis sit ZCBH, transiens per fines (3) dyametri. Et
Sol

videtur

quelibet

esse

Stella

in

circa

quam

per idem instrumentum accipiatur altitudo Solis, cujus


secundum judicium visus sit DTRG,
transiens per centrum Solis, propter hoc quod Sol apparet in centro halo, distans per spatium immensum.
Et ideo ad hoc designandum, describatur Sol supra
halo, et ducatur ejus circulus altitudinis, qui sit MVLK,
quatinus veritas intelligatur juxta illud quod videtur
sensui. Quorum circulorum altitudinum halo et Solis
idem est centrum, scilicet oculus aspicientis, scilicet O,
circulus altitudinis

(i)

Les deux mots:

(2)

Le

reste

(3)

Au

lieu

sit

in sont rpts

deux

fois

dans

le

ms.

du foL 207, v.", .est occup par la figure que, pour des
raison typographiques, nous avons transporte, un peu plus loin; v. pag. 140.
de

fines, le

ms. porte: finem.

FRATRIS ROGERI BACON

140

quia sempcr oculiis aspicicntis est loco ccntri circuli


altitudinis, et linea QON transit per centrum Solis, et
centrum oculi, et usque ad Nadir Solis, quasi secun-

dum

sensum,

et

dividit

dyametrum

halo(l) in duas

medietates. Per experientiam igitur invenitur quod, se-

Fig. 4.(2)

cundum judicium
erit

distantia

visus, Sole

centri

ejus ab

apparente

centro halo,

in

exteriore circumferentia

gradus de circulo altitudinis; ita quod


tota diameter halo comprehendit 42 gradus de circulo

ipsius halo 21

(i)

Au

lieu

de: halo,

le

nis.

(2) Cette figure, entirement

d'aprs le texte.

porte; holo.
fautive

dans

le

ms.,

du

Otre

corrige

OPUS TERTIUM.

altitudinis, id est

respondet

(1)

tanto arcui. Et hoc est

verum, sive loquamur de circulo


Solis.

Nam

arciis

illi

I4I

altitudinis halo,

sive

similes sunt et proportionales re-

spectu suorum circulorum. Quota enim pars sui circuli


est arcus CB, tota est sui circuli arcus TR (2), et similiter arcus VL.
f Et super istud cadit experientia certa per exprimenta, sive sit halo circa Solem, sive Lunam, sive
stellam aliam. Sed melior modus experiendi hic est:
Ut sumatur palus, quasi ad quantitatem aspicientis,
cujus summitas ex obliquo et oblongo scindatur, et fi-

gura ejus non

sit

circulus verus, sed ad

ovalem

decli-

net figuram, ut asirolabium aptius ad visionem collocetur; et hic palus figatur in terra, in loco libero, ha-

bens de sua substantia clavum parvum in summitate,


qui transibit per centrum astrolabii; nam equus, sive
clavus, qui transit per centrum astrolabii dbet amoveri, et astrolabium habet poni super extremitatem
pli, ita quod dorsum astrolabii sit superius versus celum. Et deinde aspiciens considerabit Solem per foramina baculi qui est in dorso astrolabii. Et similiter
aspiciet exteriorem circumferentiam halo.
Et sic per
gradus in dorso astrolabii videbit certitudinaliter quod
de circulo altitudinis 21 gradus respondebunt semidiamtro et 42 toti diametro. Oportet autem quod recurramus in ista distantia Solis et halo ad aliquod nobis
notum (3) per quod noscamus hanc distantiam et hoc
est arcus circuli altitudinis qui per experientiam instrumenti nobis innotescit. Potest vero experientia hec fieri
suspenso astrolabio ut fit communiter, sed modus predictus melior est.
f Et juxta istud diligenter notandum est quod aliquando halo non apparet integer, sed aliqua portio sui
circuli, vel aliquis arcus a latere Solis. Et hujus causa

f'-

(i)
(?,)

(3)

Au
Au
Au

lieu de:

lieu

de

lieu de:

respondet, le

TR,

le

notum,

ms. porte: respondeat.

ms. porte
le

CR.

ms. porte: natum.

'

'

^^' '

FRATRIS ROGKRI BACON

142

est,

quia materia vaporis

Quod

ibi

invenitur, et

non

alibi in

apparet aliquando a latere Solis, erit pars ipsius halo; scd quia est in magna
distantia ab oculo, et est modicus arcus, ideo apparet
in linea recta. Nam linea cur.va a longe apparet recta,
et sperica superficies apparet plana, ut patet in Sole
circuitu Solis.

igitur sic

Luna, sicut jn lVrspprriv;\ dictum est superius. Quapropter hujusmodi virgule colorate, apparentes aliquando in latere Solis, vel Lune, vel aliarum stellarum,
non sunt aliud quam partes halo, et ideo non faciunt
novam imprssionem et principalem, diversam ab halo,
secundum quod vulgus naturalium estimt; et textus
Aristotclis in ladno e tjj be Se n ece ^eJ r id e n c n a n t u
et

ad hoc, tanquam
cet

Iris,

i;;_

sint trs

impressiones colorate,

scili-.

halo, [et](l) perpendicularis, ut Aristoteles no-

Sed secundum veritatem,


illud quod vocant perpendicularem vel virgam, est pars
halo, ut dictum est quia semper est in eadem distantia
a Sole, qua partes halo, et in eodem situ. Sed quia
parvus arcus est, ideo in tanta distantia videtur esse
linea recta, ut dictum est.
T-^ t ex dictis apparet quantitas pyramidis sub
l-li-)
^ qaa videtur halo. Nam hec figura pyramidacum eis que de Iride 5^rip-=;i
lis est COB. Et ex his
sequitur quod linea QON est axis
in nrimo (Iny re
utriusque pyramidis sub quibus halo et Iris videntur.
Nam ex his que nunc tacta sunt, oportet quod linea
QO sit axis pyramidis halo, ut ad sensum patet in figura, que transit per centrum Solis, et halo, et per
centrum oculi que si in continuum et directum protrahatur, cadet in Nadir Solis secundum sensum. Sed
linea que per centrum Solis, et oculi, cadit in Nadir
Solis, est axis pyramidis Iridis transiens per centrum
Ergo tune maniIridis, ut in n rimo ( )p(M -e declaravi
minat, vel virga, ut SgnP^^

(1)

Et n'est pas dans

(2)

Le n"

1^

est

le

ms.

omis dans

le

ms.

es.

I43

OPUS TERTIUM.

festiim est

quod

eadem,

linea

scilicet

QON,

est

axis

utriusque p3^ramidis. Quapropter pyramis sub qua videretur Iris erit in oppositum Solis lOX, posito quod
totus semicirculus Iridis videri possit cum halo. Sed
I

hoc non

Loquamur tamen de pyramide

est possibile.

sufficit. Sit(l) ergo semicird3'ameter IX, cujus semicirculi


parva pars, scilicet EX, sit super orizonta.
T-| t ex his sequitur quod coni pyramidum istarum continuentur et commisceantur super centrum oculi
ita quod si oculus posset videre ante et rtro per mdium capitis, simul et semel videret Iridem et halo, si
materia rorida et cetere conditiones que requiruntur
ad apparitiones istarum impressionum adessent. Prop-

Iridis intelligibiliter, et

culus Iridis

INX

hoc

et ejus

ter

quod

si

eadem hora

fit in

Iris et halo, sicut

bene

vertens se ad Solem, videbit


halo (2) et si statim et subito vertat caput ad locum
Iridis, videbit Iridem. x\a m hoc per experientiam manifestum est.
r-^ t ex istis, et ex illis que sunt in priinf> Oppi-p deCt clarata circa Iridem, sequitur quod angulus pyramidis sub quo videtur dx^ameter circuli halo est sicut

tune aspiciens,

accidit,

angulus sub quo comprehenditur semidiameter (3) circuli Iridis. Est ergo subduplus ad angulum totius Iridis. posito quod tota videretur. Et ideo angulus lOX
sub quo videretur dyameter tota Iridis, si possibile esset, quando halo generatur, est duplus ad angulum
COB, sub quo tota dj^ameter halo videtur. Et similiter
angulus NOX, qui est angulus sub quo semidiameter
Iridis videtur, est equalis angulo COB, et similiter angulus NOl, ut patet in figura. Quod autem hii anguli
sic se habeant, patet ex his que demonstrata sunt de
Iride in majpri Opr e. Nam maxima altitude Iridis est
42 graduum de circulo altitudinis; et tune si materia
(i)
(2)
(3)

Au
Au
Au

ms. porte:

lieu

de:

sit,

lieu

de

lialo,

lieu

de; semidiameter,

le

le

ms. porte
le

sic.
:

bolo.

ms. porte: semidiamiter

foi.

209,

r.

FRATRIS ROGERI BACON

144

disposita, Iris tota apparet, scilicet semicirculus


cujus cornua tangunt fines oppositos orizontis, scilicet
septentrionem et meridiem, quia Sol tune est in orizontc, scilicet in ortu vel occasu. Ex quo sequitur quod
dyameter Iridis qui a contactu Iridis et sui circuli altitudinis descendit ad terram respondebit 42 gradibus
de circulo altitudinis Iridis. Et hec semidyameter est
sicut NX linea, que erit proportionalis toti dj'ametro
ipsius halo. Circuli enim altitudinum sunt proportionales. Omnes enim circuli altitudinum sunt super
idem centrum, quod est oculus, et ad eandem superficiem reductibiles sunt; propter quod erunt proportionales, et arcus eorum habentes equalem numerum graduum erunt similes et proportionales, et ideo equalem
angulum respiciunt, et similes cordas, licet non equales
semper, quia circuli altitudinum possunt esse inequales;
anguli tamen arcuum similium erunt equales. Cum igisit

foi.

209. V.

arcum

tur semidiameter Iridis respiciat

habentem 42 gradus,

dinis Iridis,

et tota

circuli

altitu-

dyameter halo

arcum tt graduum in suo circulo altitudinis respiciat,


planum est quod angulus sub quo videtur semidiameangulus sub quo videtur tota d3'ameter
halo erunt equales. Ergo angulus sub quo tota d^-ameter Iridis videtur erit duplus ad angulum sub quo videtur tota dyameter halo. Et hoc est quod volui demonstrare.
T^ t iterum ex his patet quod quanto Sol elevatur,
ter Iridis et

Ctanto

halo similiter ascendit.

Nam nunquam

est

distantia circumferentie eius a centro Solis, nisi per 21

gradus de circulo

ergo oportet quando (1).


halo ascendat prode Luna, et stellis ceteris, circa

altitudinis;

Sol ascendit super orizonta, quod


portionaliter. Et sic est

quas halo generatur.


T-^ X quo, et ex his que dicta sunt de Iride, oportet
"C quod, quando halo ascendit super orizonta, quod
(i)

Au

lieu

de: quamlo,

le

ms. porte:

i]U0(i.

OPUS TERTIUM,

Iris
dit.

I45

descendat, et econverso; quia quanto Sol ascenIris descendit, ut declaratum est in jTrimn Opre
;

tune quanto (1) halo est altior, tanto Iridis


minor portio est super orizonta et prope ipsum.
t cum linea que est axis utriusque pyramidis transE' eat per centrum oculi, tune secundum quod oculus movetur, hec linea renovabitur, sicut umbra renovatur ad motum corporis.
T-^ t sic cum linea hec moveatur, sive renovetur, in
l1 partem motus oculi, tune movebuntur ambe roet

si

hoc,

'

tunditates halo et Iridis.

Quare continue generatur

nova halo, sicut Iris, oculo


existente in motu. De Iride enim hoc ostensum est;
ergo similiter erit de halo. Et sic uni et eidem (2) oculo
infinit halo sicut Irides apparent, cum movetur videns.
Crdit tamen unam halo videre, et unam Iridem, sicut
unus rusjicus motus unam umbram crdit habere quamvis infinities renovatur (3) secundum motum (4) suum.
quia
Etmotus

sic est,

Quando (5) homo

habet omnes differentias

ideo halo

secundum motum

videntis, sicut Iris, scilicet

eum

persequitur halo, tune fugit ante

ad orientem vel occidentem


moveatur, halo equidistanter reno- vabitur sicut de
Iride dictum est; dummodo matferia vaporis sit preparata in loco generationis quamvis isti motus halo
non sunt ita sensibiles sicut de Iride, propter hoc quod
magis distat (6) a nobis quam Iris, et quia guttule sunt
minores et magis subtiles.
t Et dictum est in O pre primo quod Iris generatur per reflexionem et halo per fractionem, Nam non
potest per lineas rectas neque halo, neque Iris generari.
si

fugit,

halo sequitur;

si

(i)
(2)
(3)
(4)

(5)
(6)

Au
Au
Au
Au
Au
Au

lieu

de: quanto,

ms. porte: quando.

le

ms. porte: iidem.

lieu de: eidem, le


lieu

de: renovatur,

le

lieu

de: motum,

ms. porte: motuum.

le

lieu

de

quando,

lieu

de

distat,

le

le

[[

ms. porte: movetur.

ms. porte

ms. porte

quod.
distant.

foi.

210,

r.

j
FRATRIS ROGERI BACON

146

tanquam nubes

esset colorata de se, ut videretur Iris


objectum visus in nube, per speciem
suam multiplicatam ab ea, veluti ab alia re visa, secundum solas iineas rectas; sicut nos videmus a lonj^e vaporcm in are nebuloso, et cum appropinquamus ad
vaporem prius visum, non videmus ipsum, sed aliam,
propter causas dictas ip IVrQpprfiv-;^ Dico igitur quod
sic esse non potest in halo, nec in Iride, quamvis aliqui
sc estimabant. Nam tune oporteret quod nubes tota
esset colorata, quia Iris et halo renovantur secundum
motum videntis. Et si hoc, tune secundum figuram
nubis esset figura halo vel Iridis; ut si nubes esset aliqUando vel quadrata, vel triangularis, vel cujuscunque
figure regularis vel irregularis, oporteret quod Iris et
halo viderentur secundum illam figuram nam non haberent figuram nisi a nube.^Iteri, tune non esset Iris
semper in oppositum Solis, nec halo juxta Solem, nec
oporteret quod una linea transiret per centrum Solis,
et halo, et Iridis, et oculi, nec quod ad ascensum Solis
esset elevatio halo, nec depressio Iridis, nec econverso
quia Sol nichil secundum hanc imaginationem faceret,
nisi iluminaret nubem coloratam, sicut illumint vaporem visum a longe, et sicut aliam rem quamlibet (1),
et oculum illustrt. Sed patet quod Iris est in oppositum
Solis, et halo in partem Solis, et cetera similiter contingunt. Quapropter non est nubes colorata, nec est aliquid in ea quod visum immutat, sed nec contingit dare
aliud quam stellam, cujus radii veniunt ad oculum, qui
talis coloris appareat in stillicidiis, secundum quod ostensum est in Iride quod non est aliquid, sed imago Solis
visa, sive Sol apparens visui, coloratus sic propter
errorem visus et defectum. Ht ideo sicut colores Iridis non sunt veri, sed apparentes tantum ex defcctu
visus, sic erit de halo
et sicut Iris est ymago Solis,

vel

halo, sicut

sic halo.

Au

lieu

de

quamlibet, le ms. porte

qiuilibet.

7 Unde

OPUS TERTIUM.

I47

in stillicidiis infinitis

apparet Sol, quorum

quodlibet est sicut spera, et transeunt radii per quod-

usque ad oculum, a tota scilicet superficie Solis


Sed quia sine intervallo sunt ordinata, ideo apparet una ymago continua, et non lucida, sed colorata,
propter easdem rationes que dicte sunt de coloribus
Iridis; quantum ad numerum colorum dico, licet non
quantum ad ordinem; nam in halo ordo colorum contrarius est ordini et situi colorum Iridis.
libet

visa.

&

f Quod igitur videtur est Stella


halo quam per Iridem, sed sub specie

tam per
Et quoniam

utrobique,
alina.

non videtur nisi in oppositum Solis, et halo in partem


Solis et prope ipsum, oportet quod halo fit per fi'actionem, sicut Iris per reflexionem. Nam postquam oculus
est inter Iridem et Solem, tum cum Sol videatur, licet
sub alina specie, non potest hoc esse per lineam rectam,
ut patet nec per fractam, quia semper linea fi^acta vadit
in continuum et directum a loco ft^actionis, et ita si in
nube fi'ang-eretur, tune non veniret ad oculum. Ergo
tertio modo fiet Iris, et hoc est per reflexionem.
f Et tune econtrario cum halo appareat juxta Solem
in certa distantia, et in oppositum visus sicut Sol,
oportet quod vel fit halo per radios Solis rectos, vel
ft'actos. Sed radii ejus recti non faciunt hoc, quia quando
non sunt vapores, nec nubes, sed aer purus in quo solum multiplicantur radii recti ad nos, ita quod in are
nullo modo fit fractio, tune halo non apparet. Ergo
de necessitate apparebit mediante vapore, et hoc certum est. Sed secundum leges ft"actionis, radii frangunIris

quod est alterius dyaergo relinquitur quod radii venientes ad vapores franguntur omnes, prter perpendicularem, que
est axis ipsius halo et ideo in stillicidiis ipsius vaporis
franguntur raiiii primo in vapore," deinde extra vaporem in are, ut concarrant ad oculum.
tur in ingressu corporis secundi,
faneitatis

7 Ex

sunt, patent iste

cum

Ooere major e dicta


impressiones difficiles quantum presenti

his igitur

aliis

que

in

foi.

210, v.

FRATRIS ROGHRI BACON

148

debctur persuasioni; et in tantum elevata est certificatio istarum rerum mirabilium, quod non sunt trs intgr
fj^tir''^ Q'-ii ^d hoc pervenirent. Nam hec non sciuntur
per sola argumenta, sed per experientias oa:ujtas et
difficiles, per instrumenta et per opra sapientie diversa.
Et ideo in istis duobus precipue potest Vestra Beatitudo omnium ignorantiam experiri. Et scribatis omnibus famosis clericis de mundo, et non inveniens aliquem
qui hanc scientiam sciret investigare, nec ab alio investigatam intelligere, nisi fuerit prius bene edoctus,. et

^
(^,/IV

(^

formam

discipuli optineret.

abet autem hec scientia aliam prerogativam, quod


in terminis aliarum scientiarum explicat veritates,

quas tamen nuUa earum potest intelligere, nec investigare, ut est prolongatio vite, que est in terminis Medicine. Sed ars Medicine nichil de hac loquitur. Experimentator autem videt quod animalia bruta, ut corvus,
et aquila, et alia se sanant per herbas et lapides, et rnovant juventutem, et prolongant vitam suam et ideo
excogitat quod sapientia hec non est brutis concessa,
nisi
propter hominem. Et ideo excogitat quomodo possunt fieri in corpore humano. Et ideo considrt (1)
unde habet abbreviatio vite ortum, ita quod homines
longe citius moriantur quam deveftiant termini vite
quos Deus ipse constituit in humana specie; et loquor
post peccatum quod/ obligavit ad mortem. Per Historiam enim sacram mvenimus, cum expositione Josephi,
quod homines vixerunt mille annis. Sed nunc vix in
potentatibus per octoginta aliquis vivit, et amplius accidit labor et dolor, sicut ait David propheta. Cum ergo
a mille annis decucurrit vite abbreviatio usque ad circiter octoginta, manifestum est quod termini naturales
constituti in mille annis multum preveniuntur hiis diebus. Et ideo accidentalis est abbreviatio et contra naturam. Et omne taie habet remedium ci possibile, et
;

fol.

211.

r.

(i)

Le ms. porte: non

considrt.

^'

OPUS TERTIUM.

I49

ideo potest elongari vita longe ultra id quod vivimus.


Et hujus causa accidentalis potest patere per defectum
regiminis sanitatis. Nam patres non servant hoc regi-

men,

et

ideo

dant corruptam

naturam

filiis.

servant, quia impossibile est quod servetur;

Nec

filii

nam

nec
dives, nec medicus potest illa conservare que medicina
proponit ad regimen sanitatis que sunt cibus et potus,
somnus et vigilia, motus et quies, constrictio et evacuatio, sanitas aeris, passiones animi. Nullus enim mortalis
potest semper mdium in his tenere, quod tamen ad
conservationem sanitatis oportet fieri, a nativitate usque
ad finem vite.
j 'i\
natura
non
dficit
in
necessariis,
nec
ars
Sed
7
V"
perfecta. Et ideo excogitate sunt vie, per potestatem
hujus artis que experimentalis vocatur, que omnem
corruptionem quam filius contrahit ex errore proprio
valent delere; sed non omnem que a patribus descendit, quia illa crevit, saltem a tempore diluvii. Sed licet
non totam corruptionem paternam posset in filio hec
scientia evacuare, tamen potest bene magnam partem
tollere. Et hoc probavit sapientia multorum. Ultra communem vitam per centum annos, et per plures annorum
centenarios vitam produxerunt. De quibus scribo in Opre
majori in parte sexta, et pono medicinas eorum aliquas,
licet sub enigmate, propter secretorum magnitudinemj,
t Et hec scientia non solum in terminis Medicine,
sed aliarum scientiarum, potest multa producere. ad
que ille scientie non valent pertingere.
Nam in terminis Mathematice, potest astrolabium
spericum producere, quod moveatur motu celi per naturam cujus utilitatem nunquam mathematicus cogitaret, nec qualiter fieret, nec de qua materia, nisi per
hanc scientiam excita- retur. Et est utilitatis infinit. *'Nam tune cessarent omnia instrumenta Astronomie, et
;-

^'

horologia omnia

^i)

Le ms. porte:

(1).

et

omnia.

>

FRATRIS ROGHRl BACON

150

Nam gradus auri


viginti
quatuor; et ulteterre
sunt
ventre
naturales
rius per artificium possunt in infinitum multiplicari. Sed
omnes libri Alkimie non docent hos gradus, nec qualiter decem et septem modi auri componuntur ex eis.
Nec tota scientia illa potest vix facere aurum viginti
quatuor graduum, sicut nec natura in visceribus terre
et tamen hec sunt in visceribus Alkimie. Sed venit experimentator, et rimatus est hos viginti quatuor gradus,
et decem et septem species auri revolvit; et potest au-

Dt gradu

aurt

Similiter in terminis Alkimie.


in

natura!

rum

facere ultra viginti quatuor gradus

quod nec ars Alkimie, nec natura


sunt operari. Et medicina

quam

quantum

vult

ventre terre pospart ad hec experiin

secretum maximum, de quo Aristotiles


dicit in libro secretorum
O Alexander, volo tibi ostendere secretorum maximum, et divina potentia juvet te ad celandum arcaDe lapide num, et ad perficiendum propositum. Nam illud est quod
ipsum in
^"'ruZ' toll^t omnes corruptiones metalli vilioris, ut
omidem
corruptiones
est quod
aurum convertat. Et
plexionis humane aufert, ut vitam quantum satis est
prolonget. Et ideo hoc est secretum secretorum, de quo
soli sapientissimi sciverunt cogitare. Et pauci ad hujus
t
rei perfectionem devenerunt.
DeArchepio
-|-Si tamcu Archephius, qui gloriatur se vixisse**"*
viginti quinque annis, verum dicat, ipse pervenit
rnille
^**vixiss
1025 annis. ad ultimum istius rei; quod est illud de quo Aristoteies
dicit in nono Metaphisice: Non potest de mortuo tieri
vivum nisi fit resolutio ad materiam primam . Et in

mentator

est

'<

'

Metheororum dicitur quod sciant artifices Alkimie,


rerum transmutari non posse, nisi reducantur
ad materiam primam. Et hoc est corpus equale de quo
scripsj in 2" Opre et primo, ex quo componentur corfine

species

pora post resurrexionem.

I5I

OPUS TERTIUM.

De

scientia quinte essentie.

hec scientia nobilissima vacut omnes artes


magicas, et considrt quid potest fieri per naturam, quid per artis industriam, quid per fraudes hominum, quid per operationes spirituum, quid valent (1)
carmlna, et caractres, et invocationes, et conjuratio-

Deinde

nes; ut omnis falsitas tollatur et

sola

veritas

artis et

nature stabiliatur.
Unde hec scientia considrt omnes scientias magicas, sicut Logica considrt sophisticum argumentum,
ut vitetur scilicet et possit refelli. Et sic hec scientia
descendit ad omnia magica, quia non vitatur malum,

cognitum.
212,
Et hec scientia damnt omnem demonum invocationem, quia non solum Theologia, sed Philosophia docet
hos evitare. Nam omnis homo sane mentis novit quod
demones, qui sunt Angeli mali, non possunt bene facere. ^'J^"ff"
Et ideo nunquam veri philosophantes curaverunt de
demonum invocatione, sed magici insani et maledicti.
7 Et postquam opra demonum excludantur, tune
similit eriQp ortet fraudes hominum excludi, quas magi
faciunt infinitis modis, per velocitatem manualem, per
instrumenta subtilia, per consensum, per tenebras, per
figmenta varia, in carminibus, et caracteribus, et constellationibus quas fingunt, et quibus colorant sua facta
et dicta. Et isti nichil faciunt secundum veritatem artis
et nature, sed seducunt homines; et multotiens demones operantur propter peccata istorum magicorum, et
aliorum qui credunt eis, licet isti magici, et illi qui adhrent eis, nesciant quod demones operentur.
debent considerari et dif- ^magicis
Et hic omnes libri magici
^
famari; ut liber de morte anime, liber fantasmatum, et reprobatis.
liber de officiis et potestatibus spirituum, et libri de sinisi

foi.

r.

^'']"'^

'i)

Au

lieu de:

valent, le

ms. porte:

velint.

FRATRIS ROGERI BACON

152

omhes hujusper fraudes et


vanitates procedunt, non per vias nature et artis.
Et quoniam hec scientia potest hec omnia evacuare, et stabilire opus nature et artis, et veritatem
defendere, ideo est summe dignitatis.
t Et ejus dignitas extra terminos aliarum scientiarum consistit in duobus: In cognitione rerum futurarum, et presentium occultarum, et preteritarum. Nam
Ptolomeiis docet in libro De dispositione spere quod
gillis

modi

Salomonis,
qui vel

(1)

et libri

de arte notoria,

dcmones invocant,

et

vel

-}-

astronomus non potest certificare de futuris; et in libro


Centilogii illud idem docet, et in Quadripartite. Et propter hoc dicit quod est alia scientia homini necessaria,
que currit secundum vias experientie, super quam Axistotiles nobilis fuit fundatus, et multa turba philosophorum et dictum judiciorum astrorum sustentati sunt. _
Et hec habet quatuor scientias magnas quibus
.Astronomie defectus supplentur. Et unam istaram scientiarum tangunt Auibrosiiis et Basilius in illis libris de
operibus sex dierum et hoc est per considerationem
in elementis, et in animalibus, et in his que renovantur
in are, quam scientiam Aratcs philosophus exposuit.
;

Alie vero sunt occultiores et solis sapientissimis note.

Reliquum

in

quo

consistit

ejus

dignitas

est in operibus sapientie. Et aliqua istorum


De magncu
*fLu'm.

fol.

212, V.

chritudinem sapientie

immensam

mundo quod magnes

trahit ferrum, videretur

ut

si

mirabilis

habent pul-

non esset notum

magnum

Sed experientia sapientium invenit hoc,


ut ulterius rimati sunt multa opra in his que vulgus
ignort. Et quod non solum
ferrum attrahitur a lapide,
sed aurum, et argentum, et omne metallum. Et de lapide qui currit ad acetum, et de plantis, et aliis rbus
ad invicem currentibus. Nam partes rerum animatarum divisarum concurrunt ad invicem, si rite et debitu
modo adaptentur. Et quando vidi hec, nichil potest
esse miraculum.

(i)

Au

lieu de: vel, le

ms. porte:

et.

'^l

I53

OPUS TERTIUM.

ad credendum, si debitum auctorem


rationem non videam quia sapientes longi
temporis habent causas et rationes unde possunt probare que proponunt. Mira sunt hec, et in his potest deprehendi magici consideratio et philosophi.
Nam magici in his faciunt carmina et caractres,
et rerum concursum naturalem attribuunt carminum
et caracterum potestati. Sed philosophans negliget carmina et caractres, et adheret operi nature et artis.
Unde magici accipiunt virgas coruli et salicum, et
michi esse

habeat,

difficile

licet

|i

/}v^^

i^'^^rirga

secundum longitudinem, et faciunt eas di- JZuL.


secundum quantitatem palme, et addunt carmina

dividunt eas
stare

non propter.'

sua, et cqnJiLnguntur partes divise; sed


carmina, sed ex naturali proprietate.

Sicut

si alicui,

ignoranti quod

magnes

trahit ferrum,

De,aaeu.

diceret carmina ac caractres describeret, tamquam per


virtutem carminum et caracterum magnes carminatus

traheret

certum quidem

est

quod carmen

nichil face-

sed virtus naturalis in magnete. Sic est hic. Nam


hoc probavi certitudinaliter.
i^lia. sunt opra que majorem utilitatem et pulchritudinem habent, ut est scilicet compositio balneorum
calidorum que fiunt ex lapidibus exagonis, qui semel
percussi radiis solaribus nunquam extinguuntur, sicut
Ethicus philosophus et Hieronimus docent.
Et Asbeston lapis, semel ignitus, nunquam extinguitur, sicut Ysidonis, et Plinius, et omnes auctores
ret,

scribunt.

Possunt etiam loca sulphurea


calida est, et calx viva similiter in

quorum natura
magna copia projici.

eligi,

Sed majora sunt luminaria perpetuo ardentia, quoper modicum fomentum et invisibile magno artilicio possunt perpeturi, ita quod cereus ipse
in nuUo inveniatur.

rum quedam

possunt ut sine aliquo fomento


luceant, sicut Aviccnua docet in libro majori de anima
et in libro ignium, Avistotiles docet hujusmodi compoAlia vero sic

fieri

O'^Asbeston
''^'

^*^""'

FRATRIS ROGKRI BACON

154
nere.

Nam

multa inveniuntur que non comburuntur

in

ign, licet ardeant, ut pellis salamandre, et taie, et quod-

dam genus
libro

ligni, sicut dicit

super Escchielem,

rari aliquid

Hieroninms decimo quarto

et alia,

quod semper

de quibus possit prepa-

luceret et arderet sine

com-

bustione materie.

Sed majora his sunt que personas alterarent et


multitudinem per multa gnera rerum, sccundum quod
Aristotilcs docet in libro Secretorum, dicens:
Alexander, tere grana illius plante, etJL da cui vis comedere,
^|
et tibi obediet(l) in eternum.
Et accipe illam lapidem super te, et fugiet a te
omnis execratus.
Et per ignium coruscationem et combustionem, ac
per sonorum horrorem, possunt mira fieri, et in distantia qua volumus, ut homo mortalis sibi cavere non
possit, nec sustinere.
Excmplum est purile de sono et ign qui fiunt in
mundi partibus diversis per pulverem salis petre, et
"~

fol

r.

Depuiverc
""JJ^^"'

sulphuris, et

carbonum

salicis.

Cum

enim instrumentum de pergameno in quo involvitur hic pulvis, factum ad quantitatem unius digiti,
tantum sonum facit quod gravt multum aures hominis, et maxime illius qui hoc fieri non perciperet, et coruscatio similiter terribilis turbat valde;

s\

ergo

fieret

instrumentum magn quantitatis, nullus posset sustinere


nec terrorem soni, nec coruscationis.
Quod si fieret instrumentum de solidis corporibus,
tune longe major fieret violentia.
De

Et

igc

greco.

^jjj

si

ignis fieret alterius generis, ut est ignis grecus et

igns violenti, tune nihil posset sustinere nec durare.


Et in omni distantia fieret qua volumus, ne illi qui

alii subito confunderentur.


Consimile tecit Gcdcoii in castris Madianit(,>rum,
qui ex sonitu lagenarum et 3^driarum, in quibus con-

fecerent lederentur, et ut

(i)

Au

lieu de: obediet, le

ms. porte; ohedient.

I55

OPUS TERTIUM.

clusit

lampades coruscantes,

sunt Madianite,

territi

et

confusi precipue, quia de nocte et subito, illis non percipientibus, irruit super eos.
Preterea, in quantum hec scientia utitur aliis, potest facere mira. Nam omnes scientie sunt ei subjecte,
sicut arti militari est ars fabrilis subjecta, et carpentaria navigatorie.

Unde hec

scientia imperat

aliis,

ut faciant

opra

ei

instrumenta quibus hec utatur ut dorninatrix.


Et ideo precipit Gomtrie, ut figuret ei spculum
ovalis figure, vel annularis, vel prope hoc, quatinus
omnes anguli incidentie linearum venientium a corpore

et

S7.

De spech

sperico in superticiemjconcavam speculi sint equales.


Sed geometer nescit ad quid valeat hujusmodi spcu-

lum, nec scit uti eo. Sed experimentator scit per hoc
combustibile comburere, et omne metallum liquare, et omnem lapidem calcinare. Et ideo omnem exercitum, et castrum, et quicquid velit destruere. Et non

omne

solum prope, sed

in

quacumque

Similiter precipit

quorum

ei

distantia

quam

facere alia mirabiliora

voluerit.
isto,

de

aliquibus pretactum est prius in Mathematicis.

Eodem modo

precipit

astronomo ut

eligat constel-

lationes certas, quas ipse experimentator vult, et


in eis facit opra, et cibos, et

tune

et excitare

liberi arbitrii.

alteretur in sciencialibus et

nalibus et in omnibus, ut
diligat

bonos mores,

contraria horum
tius possunt fieri
in his.

et

^lectiom-

medicinas, quibus potest

ad quecumque
Sed sicut cibus, et potus, et medicine altrant homines in cqmplexione, et in sanitate, et infirmitate, et in tantum complexionem altrant qnam animus sequitur inclinationem corporis, licet non cogatur, sed quod gratis velit
ad quod complexio alterata inclint. Ut sic homo totus

personam omjiem alterare,


velit, sine tamen coactione

d^

moralibus,

in

prudens,

et

fit

pacem,

et

consuetudigaudens, et

justitiam; vel

ad

excitetur. Sic est hic, et longe potenquando virtus_celi specialiter concurrit

Et non solum opra, sed verba componit

et

pro-

foi.

213, v.

JFRATRIS ROGERl

156

BACON

tcmporibus, que rccipiiint virtutem celestem et virtutem anime, et quatinus Ibrtius altrent,
quam opra, dum durant. Quia precipuum opus anime rationalis est loqui. Scd quia verba parum durant, nisi
a/
scribantur, ideo opra diutius agunt. Sed tamen verba
V
scribi possunt, et durabunt sicut opra.
7 Et ideo hec scientia principaliter et tanquam dominatrix facit ista omnia, et Astronomia ei deservit in
hoc casu, siciit[deservit Medicine in electione temporum ^;^
pro minutionibus et medicinis laxativis, et in multis.
t Et hic est origo omnium philosophantium philosophicarum ymaginum, et carminum, et caracterum.
Et ideo hec scientia distinguit inter hujusmodi, reperiens aliqua secundum philosophie veritatem facta, et
alia secundum abusum et errorem artis magice. Et revolvit species artis magices, et spart eas a veritate
philosophie. Sed de his tactum est prius, precipue in
hoc Opre, ubi de linguis agebatur(l); et in secundo
Opre, ubi de celestibus; in quibus locis diftusius locutus sum de his, et magis ea explanavi.
Similiter imperat omnibus aliis scientiis operativis,
ut ei obediant, et prparent que vult, quibus utitur in
admirandis effectibus nature et artis sublimis.
Quatinus hec scientia per vias quasi infinitas possit
fert in talibus

omne adversum

repellere,

et

omne prosperum

pro-

movere.
Depouniia

{h|-

j^^^ scicntia

mundum

usus est ^r/5/o^//'5 quando tradidit

Nam

non potuit Alcxander armomundum, quoniam non hapediium


|-j^^jjj^ exercitu suo nisi triginta duo milia peditum et
32000.
Non magis miir,/m ^;oo. quatuor milia equitum et qumgentos.
quam
quod ausus
vicerit
mundum,
randum est quod
fuit ipsum invadere cum tam parva manu. Sed dominus

rum

Alexandro.

potentia sibi subjugare

"

cum
mundum,

Aristutiles fuit

eo,

grediendi

et

(1)

En

qui

tempus

paravit

cet endroit, le nis. ni.irc]iie

ei

clegit

aptum

ingnia, et opra,

un alina.

aget

OPUS TERTIUM.

IjJ

instrumenta, et verba, et omnia que necessaria fuerunt


victorie, per vias sapientie; propter quod primo congressu prostravit de adversis sexcenta millia hominum,
et

non amisit

nisi

centum

viginti quits et

novem

pe-

eum

opra quibus regiones alteraret,


dites. Et docuit
et civitates infortunaret, et infatuaret eas, ut se juvare

non possent.
Et tune

maie complexionis alteravit

regiones

in

foi.

214,

r.

bonam, utjhpminum malorum complexionum reduceret


ad bonas; quatinus per consequens reduceret eos ad
bonos mores et honestas consuetudines, et sic permisit
homines vivere, ei tamen subjectos; linde Aristotiles
Altra aerem hominum malarum comsic dixit ei:
plexionum et permitte eos vivere. Nam are alterato,
alteratur complexio, et ad alterationem complexionum,
sequitur alteratio

morum

Et hec

fuit

sapientia

inef-

fabilis.

Et hac scientia mirabili utetur Antichristus,


potentius

quam

Aristotiles,

gratuito, ut dicit Scriptuca.

civitatem

omnes

infortunabit,

sicut

aves

hoc cxtcndi

quam

ideo

dividet

Nam omnem
reddet

longe

mundum

regionem

imbellem, et

et

capiet

alias civili scientia.

manum

ad scientiam

moralem,

Aristotiles vocat civilem, quia docet

regere

cives in legibus, et moribus, et pace, et justitia, ut du-

rant sine peccato, quatinus vitam futuri seculi


consequantur.

^"'''

f'

chrtsii

in viscatas.

De morali
-nr-"-^T-N ost

et

et

et

fliciter

Et hec scientia vocatur practica, et omnes alie dicuntur spculative respectu illius, quamvis multe earum
multa operentur.
Praxis quidem operatio est; sed operationes humane in vita sunt precipue practice, quia omnes alie
operationes sunt propter eas, quia bonum anime omnia
que ad corpus et ad bona fortune pertinent reducuntur.

arle.

FRATRIS ROGERI BACON

158

Et ideo sientia de bono anime, diviso in virtutem


omnibus scientiis dominatur, et requirit.
usiim et servicium earum; quia inutiles sunt homini,
nisi qando ei deserviant ad bonum anime conseet felicitaiem,

quendum.
Et ideo hec sientia ordinat de omnibus aliis scienet a quibus, et quando debent edocere, et quomodo
promoveri, et qui sint qui, in qualibet sientia, sunt
imbuendi; quia non omnibus omnia valent, nec est quilibet ydoneus ad quodlibet.
Hec igitur sientia habet sex partes principales:
DtTheoiogia.
Prima tangit ea que tenenda sunt de Deo et de
angelis, et de demonibus, et de resurectione corporum,
et de gloria bonorum in futura beatitudine, et reprobatione malorum in pena seculi futuri. Et de summo
tiis,

sacerdote,

qui

est

legis lator; et

quod eam

recipiat a

Deo, et quod dbet successorem statuere, et de electione ejus in perpetuum, ut mundus semper sit uni
capiti subjectus, ne discordia accidat inter civitates et
reeiones.f

que de Deo tangit, multa considrt,


quorum aliqua sunt prius demonstrata in Methaphisica
et aliis scientiis, et alia sunt solum hic veriticanda.
Omnis enim alia sientia ei seryit, et prpart veritates,
et opra sapientie, et instrumenta. Nam conclusiones
aliarum scientiarum sunt hic principia, quia hec est
finis omnium scientiarum. Et ideo quicquid in aliis docetur est propter Lstam. Unde non accipit alina, sed
que sua sunt, sicut dominus accipit a servo quodcumque ei placet. Quia sicut servus, et omnia que servus
habet, sunt domini, ita omnes scientie, et quecunque
utilia in eis versantur, sunt istius scientie; ut imparet
cailibet quod ei det quicquid fuerit necesse.
f Docet igitur quod Deus sit, et quod Deus sit unus
-|-

fol.

214, V.

Et

in his

in

essentia, et

trinus

Spiritus sanctus. Et

Et quod

ille

in

personis, Pater, et

quod non possint esse

est infinit

potentie, et

infinit

Filius, et

plures

dii.

sapientie,

OPUS TERTIUM.

Et quod non
quod semper

I59

et infinit bonitatis.

exivit in esse, nec

desinit esse, sed

fuit et

mundum

quod produxit

esse de

in

spiri,tuales_substantias angelicas et

semper

nichilo, et

animas

quod

erit.

Et

creavit

rationales.

Et quod multi angeli ceciderunt in peccatum, et deputati sunt pne infernali. Et quod boni remanserunt in
ordinibus suis novem distincti. Et quod multi istorum
custodiunt regiones, et singulas personas, et multa operantur circa eos, in consiliis, et occultis, et instructionibus, et

defensionibus, et

revelationibus, et

malis, et

hujusmodi quamplura. Et de resurrectione,

et vita du-

malorum

de purga-

plici

bonorum

et

torio, et inferno.

satis loquitur, et

Et quod super omnia

mirandum

est

notandum, multa tangit de Domino Jesu Christo, et


de gloriosa Virgine Maria, sicut expressas auctoritates
congregavi a diversis auctoribus. Et quod mundum redimeret et salvaret, et judicaret tam demones quam
homines malos, et puniret sine fine, et giorificaret justos,
et multa hujusmodi que non possunt hic narrari.llSed
non est mirum si hec et consimilia^pcuti. auia Apostolus dicit quod Deus illis revelavit. Atquc viderunt
libros Veteris Testamenti, et alios libros sanctorum et
prophetarum Hebreorum ut librum qui vocatur testamentum prophetarum patriarcharum, et libros Esdre
tercium et quartum, et alios multos, in quibus sunt expresse prophecie de Christo.
Et similiter legunt libros philosophie, quos Adam
et

^'^

S*\

et

filii

ejus, et

sores ejus, et

Noe et filii ejus, et Abraham et succesSalomon composuerunt. Nam totam phi-

losophiam compleverunt sancti

dicti, sicut histori

nar-

confirmant, et philosophi attestantur;


sicut probavi in secunda parte Operis primi. Et sancti
semper converterunt omnia scripta sua ad sapientiam
rant, et

sancti

Dei. Ef ideo elevaverunt philosophie potestatem ad


vina. Et tetegerunt propter utilitatem

Deo, que sunt communia Thologie


ideo philosophi, qui fuerunt

viri

et

di-

mundi multa de
Philosophie. Et

studiosi in

omni

sa-

FRATRIS ROGERI BACON

l60

miiltum perceperunt de divinis per hujusmodi


sanctorum a principio mundi. Et Sibi/lis mulierculis Deus multa de se revelavit. Et ideo vcrisimilis est
quod philosophis, qui fuerunt contemptores mundi hujus
et omnium deliciarum corporis, et qui non aspirabant
nisi ad divina, quantum potuerunt, quod illis Deus quampientia,

libros

fol.

215,

r.

plura de suis sacris veritatibus revelavit. Et hoc dicunt


sancti, ut declaravi in
Opre primo, scilicet parte se|

cunda,

et septima, scilicet in

De secunda

Pars

hac scientia morali.

parte scientie moralis.

vero secunda hujus scientie moralis statuit omnes

leges publicas.

Et primo eas que ad cultum divinum pertinent.


Secundo eas que [ad] (1) conjugium, et ad justiciam
et pacem civium et regnorum optinendam. Et constituit
omnia officia a maximo usque ad minimum, ut nullus
in civitate, quin faciat aliquid utile rei puEt ideo docet hec]_pars quod civitas dividatur^^
principaliter in quatuor partes: scilicet in eos qui divino cultui vacare debent; et secundo in sapientes qui
de omnibus ordinare debent et judicare; (2) et tertio
sunt milites, qui exequantur edicta publica per potestatem, et conservent pacem et justitiam, refrenando malos
et discolos qui perturbant bonum communetjd (3) et
quarto est populus, qui distribuatur secundum officia
sit

ociosus

blie.

et artes diversas rei publie utiles


sit

et in quolibet offfcio

omnia ordinentur.
Et docet hec pars quod expellantur omnes artes

prelatus constitutus, ut

que impediunt bonum commune; ut sunt ars furandi,


et ludendi ad talos, et hujusmodi, et sodomite, et fornicatores, quia hi impediunt bonum prolis hereditarie,
et corrumpunt civitatem.
(i)

Le mot: ad

(2), (3)

En

n'est pas

dans

le

nis.

ces deux endroits, le nis.

marque un

alina.

OPUS TERTIUM.

ll

f Et multa ordinat hec pars hujus scientie. Nam


magna est hec pars secunda. Et sub hac continetur jus
civile quod est in usu Latinorum. Et de hac parte philosophie fuit extractum, ut
in

auctores docent, et patet;

hac parte philosophie docetur per causas

legum jus
;

rum

et rationes

civile accipit [leges] (1) absolute, sine causa-

rationum sufficienti assignatione.


Nam populus laicorum non indiget ratione ad quodlibet statutum juris; sed sufficit ei scire quod ita sancitum est, et quod rationes et cause omnium sufficientes abundant apud sapientes qui sciunt juris originem.
Sicut enim carpentaria utitur figuris, et angulis, et lineatioriibus, et causas ac rationes horum non assignat,
sed geometer sic est de jure civili Latinorum, quod
fundatur super sapientiam traditam in libris philosophorum de hoc eodem jure.
Nam philosophia habet causas omnium et rationes
sufficienter dare. Et quamvis carpentator causas et rationes ignoret operum quibus utitur, tamen bene scit
quod recte facit, et quod opus suum potest demonstrari
per causas et rationes geometneJ_
Similiter hic populus utens jure scit quod recte operatur secundum ipsum, et quod omnia habent rationem
et causas pnes sapientes qui condiderunt et adinvenerunt primo ipsa jura.
Et ideo jus civile populi laycalis non differt a jure
civili philosophico, nisi quod jus civile laicorum est m_echanicum, et jus civile philosophie est sapientale, quia
causas et rationes habet secum, quod jus populare non
et

requirit.
|

De

tercia parte moralis philosophie.

pars moralis philosophie consistit in honestate


vite cujuslibet prter observantias legis publie. Nam
oportet quod homo vivat in virtute, et nitatur vicia de-

Tertia

(i)

Dans

le

ms., leoes est omis.

toi.

215, v.

FRATRIS ROGERI BACON

l62
clinare. Et

hic

docetur que sunt

earum

que sunt proprietates


utilitates

magne, tam

in

virtutes, et

guot, et

laudabiles, et effectus, et

hac vita quam propter futuram,


facili ad amorem et usum vir-

ut homines alliciantur de

tutum

hec docentur per rationes vivas, et per aucexempla pulcra, et per elegan-

et

toritates electas, et per

tem

modum

scripture; ut delectatio

magna

1(?^

oriatur in

cordibus eorum qui legunt hanc partem hujus scientie.


Et per oppositum exponitur que et quot sunt peccata,
et que sunt maie proprietates eorum, et perversi eflectus, et fines mali, tam in hac vita quam futura. Et
afferuntur rationes, et auctoritates, et exempla cfficaciter

ad

ista.

Et hec pars nobilis docet contemnere suhonorum et docet quod homo

perfluitates divitiarum et

debeat

uti prosperis in humilitate et

sit fortis et

patiens in

adversis; et

modestia, et quod
docet quod homo

debeat esse clemens ad subditos, ut in omni mansuetudine et humanitate regat eos, et pietate paterna corrigat errantes, non tirannidis crudelitate.
Unde docet quomodo prelatus ad inferiores se habeat, et quomodo princeps ad subditos; quomodo patertkmilias ad suos, quomodo magister ad discipulos se
dbet habere, in proKidentia, et rcgimine utili et pio, ^q
et correctione mansueta et dmenti.
t Et quia hic philosophovnni persuasio mirabilis,
et utilis, et magnifica, et ignota, ideo copiosius

scripsi

de hac parte. Et multum debent Christiani confundi,


quando virtutum elegantiam negligunt, quam philosophi
infidles toto posse sunt experti. Et ideo utilissimum
est nobis ut videamus sapientiam mirabilem quam Deus
eis ddit; secundum quod dicit Apostolus Senece in
epistola: Preprudenti tibi revelata sunt que paucis
Divinitas concessit.
honestatis

Magna

(1) vite inducitur,

nos, in gratia nati et nutriti,

;i)

Au

lieu de:

honestatis, le nis.

nobis et

lacilis

cum homines
videmus

persuasio

sine

g;i*atja

assecutos fuisse

porte: honestate.

de

OPUS TERTIUM.

163

vite sanctitate ineffabilem dignitatem. Scripsi igitur

virtutibus

(/
i

et

viciis

primo

in

universali.

Secundo

de
de-

scendi ad quedam in particulari, prpter gloriosos libros quos inveni. Tractavi igitur ea que pertinent ad
mansuetudinem, et clementiam, et magnanimitatem, et
de ceteris virtutibus que his conveniunt qui in potestate sunt constituti, qui sunt prelati et principes.
Cujus causa duplex fuit: Una quod libros nobiliores
repperi de hac niateri^. Alia est quod scribo Illi qui
omnibus prelatis et principibus suprafertur, et omnes
habet regere, et omnibus consulere, et cunctos reducere ad regimen populi pacificum et salubre.
7 Et quia vicium maxime repugnans illis qui presunt est ira, quia toUit omnem virtutem que necessaria
|

est regimini

et ubi ira

cum

iram

cum

potestate totum

rem publicam

quassari, et

est, omnia pervidemus propter

potestate

eunt, ut vult Seneca, sicut scribo; et

mundum

turbari, et

omne regnum

omnem

desolari, ideo

abundancius de hac materia. Et non solum propfere omnem hominem deducit hoc
vicium ad perniciem, et cogit rumpere pacem cum hominibus, etiam cum amicissimis. Nam iratus non parcit patri, nec matri, nec domino, nec amico sed omnes

scripsi

ter hoc, sed quia

'''

dehonestat contumeHis, omnesjjiiipetit injuriis, et seipsum periculis quibushbet exponere non omittit; etiam
Deum blasphemare non veretur. Hoc igitur est vicium
per quod homo amittit seipsum, et proximum, et Deum.
Et ideo philosophi scripserunt plus de hoc vicio quam
de aliis. Inter quos elegantissimus Seneca conscripsit
trs hbros nobiles, quorum sententiam collegi diligenter
addens aha de libris suis et aliorum.
Et certus sum quod non est homo mortalis tam
iracundus quin abhorreret irasci, si in promptu ha-

sensum eorum que scripsi. Quia tanta potestate


rationum pulcrarum, auctoritatum solemnium, exemplorum sublimium vallata sunt, per Senccam maxime,
quod omnem hominem cogrent ad mansuetudinem,
beret

fo'-

^i^.

FRATRIS ROGERI BACON

164
et

clementiam, et ad

omnem

humanitatem. Et hec cor-

rexi diligenter, et posui signa exterius, ut facilius elec-

Deinde, intuli multa alia


de magnanimitate, et constantia animi, et
patientia in rbus adversis, et de contemptu earum
patientia, et de vite perfectione, quam Seneca vocat
beatitudinem, et de tranquillitate animi obtinenda, et
de multis aliis, in quibus posui sententias multorum lisententie notarentur.

tiores

preclara

brorum Senece, qui sunt optimi, et rarissime inveniuntur. Sed hec alias non potui corrigere propter superfluitatem occupationum. Et ideo nunc mitto exemplan
correctum, ut Johannes cum suis sociis corrigat ea que

".^i

remanserant incorrecta.

De

4**

parte moralis philosophie.

domina aliarum

pars moralis philosophie


Q'^uartamelior
quam omnes
3^mo,

melior(l)

totum residuum philosophie

quodam

est

et

modo

ille;

subjiciuntur

et ideo ei

omnes partes

quam

speciah

philosophie et serviun-

tur universaliter. Et hec est que sectas revolvit, ut tan-

dem unam
contineat.

humani generis sola


Philosophi vero super omnia fuerunt de hac
inveniat que salutem

totam sapientiam suam ad hanc


ordinaverunt, scientes quod una dbet esse que deducit
homjpem ad beatitudinem alterius vite que beatitudo
omnium bonorum aggregatione perfectus,
est status
omnem miseriam et adversitatem excludens. Et ad
hanc sectam inveniendam, Aristotilcs in libro suo de
politica descendit, revolvens lges singularum civitatum
et regionum, et fines illarum legum, ut per honestatem
et utilitatem legum, et sublimitatem finis, eligat legem
que excellt omnes. Nam propter finem omnis.lex statuitur; et est illud quod a civibus et incolis regnorum
principaliter desideratur; et hoc summum bonum quiinquisitione solliciti et

fol.

216, V.

(i)

Au

lieu de:

melior, le

ms. porte: melius.

6v

OPUS TERTIUM.

sibi

libet

cpnstituit,

165

secundum cujus

prorietates Ix

ipsa consistit. Et nos, christiani, redimus quod nostra


les

sola que hominis continet finalem saliiYm.


Alie vero nationes negligunt nostram legem et con-

sit illa

modis vivendi. Et certum est nobis quod


tamen nos sumus pauci respectu aliarum
nationum. Et pauci etiam sunt christiani qui legem
Christi observant, quamvis multi habent nomen christianum. Nam quidam sunt heretici, quidam scismatici,
quidam peccatores in peccatis communibus viventes,
tenti sunt aliis

errant, et

ut in luxuria, gula, avaricia et

aliis,

qui habent

fidem

extinctam et mortuam, secundum beatum Jacobum.


Quidam vero sunt boni, sed imperfecte sapiunt fidei
veritatem. Quidam, licet rarissimi, sapientiam legjs,.
adepti sunt, quam dicit Apostolus se loqui inter perfectos. Boni igitur, qui sunt in statu salutis, paucissimi

respectu malgrum hristianorum, et nuUi sunt respectu


eorum qui sunt extra statum salutis, quoniam hi sunt
mali christiani et omnes alie nationes infidles. Totus
igitur mundus lre est in statu damnationis, indigens
reduci ad legem veram. Et boni temptationibus dya-^
boli debellati,

atque

humana

debilitate sepe devicti, in-

digent confirmari et roborari in sua lege, ut videant


ne cadant in errorem. Atque cum imperfecti in statu
salutis consistentes sunt plurimi respectu perfectorum,
utile est et dignum ut excitentur imperfecti ad vias
sapientales perfectasjjat
'

mium

finaliter

nichil

potest

eorum meritum

crescat, et pre-

augeatur. Sed istis tribus utilitatibus


comparari, scilicet: Ut totus mundus ad

veritatem legis, in qua sola est salus humani generis,


reducatur; et quod contra omnem temptationem homines confirmentur; et quod imperfecti ad noticiam
veritatis perfectam attingant. Nam hic salus totius hu- y
mani generis invenitur, et damnatio eterna excluditur.
Hec autem tria docet hec pars philosophie moralis. Nam
non solum legem veritatis probat sine contradictione,
sed sic eam docet roborare et tam perfectis sententiis

FRATRIS ROGERI BACON

l66

fol.

217.

r.

concludi, ut nullus mortalis, potestatem hujus scientie


considerans, valeat repuonare veritati quin etiam robur magnum capiat, ut omni temptationi rsistt et effica|

ad omnem perfectionem sapientie fidei excitetur.


Quarto etiam valet hec sapientia, ut homo fidelis
habeat unde rationem reddat de fide sua, ne derideatur ab infidelibus. Beatus enim Petrus, in Epistola prima,
vult quemlibet debere rationem scire proponere pro
fide sua. Et quoniam auctoritas Ptri non potest retelli,
ideo quod dicit beatus Gregorius: Fides non habet
inmeritum, ubi humana ratio prebet experimentum
telligendum Ubi homo innititur rationi solum, vel princiter

>

>

cipaliter; ut ubi

homo

innititur rationibus [non](l) fim-

Sed sic (2) non procedit hec


hec scientia docet, quia nititur probare
quod revelationi credendum est, quam revelationem
vult potenter juvare per_ rationes consurgentes ex revelationis proprietate, sicut videbitur suo loco. Et ideo
hec scientia, que hec quatuor dat, est nobilior, et pulchrior, et melior ahis. Et oportet quod omnium scientiarum virtutem in suum usum requirat, ut ei serviant
in omni sapientie potestate, tam in operibus sapientie
quam in ipsis virtutibus speculativis. Et ideo comprehendit in se omnium dignitatem.
d hanc vero persuasionem secte fidelis due vie
sunt: Una/per miracula, de quibus nullus potest
presumere, quia supra nos est hoc genus persuadendi,
et non est in hominis potestate. Et ideo cum Deus vult
datis super rationes fidei.

quam

persuasio

omnes homines

salvos

fieri,

neminem

vult

perire, et

sua bonitas est infinita, semper relinquit aliquam viam


possibilem homini. per quam excitetur ad inquisitionem
sue salutis quatinus qui hanc viam velit considerare,
habeat posse ad hoc, et ut per eam excitatus, videat
manifeste quod debeat querere ea que ultra hanc viam
requiruntur, quatinus scit per hanc quod revelatio ei
;

necessaria
(i)

Non

(2)

Au

est, sicut cuilibet et toti

est

omis dans

lieu de:

sic,

le

le

ms.

ms. porte:

sit.

mundo.

(*^

OPUS TERTIUM.

Unde usque ad hune gradum

167

de se perEt
ideo bovenire potest omnis homo, sed non ultra.
nitas divina ordinavit revelationem fieri mundo, ut hu-

manum

veritatis

genus salvetur. Ceterum via que precedit

-'

re-

velationem data est homini, ut etiam justo judicio


damnetur finaliter qui illam non vult considerare, neque querere veritatem pleniorem. Unde Apostohis dicit

ad Romanos quod omnes inexcusabiles sunt, si negligant veritatem Dei, quia omnibus in universali eam
revelavit, et per hanc revelationem universalem possunt conjicere, quod ei servientibus juxta revelationem
universalem non denegabit speialem revelationem, que
sufficiat ad salutem. Hec igitur via, que revelationem
precedit specialem, est sapientia philosophie quia hec
sapientia sola est in potestate hominis, supposita tamen
\

divina illustratione, que omnibus communis


hac parte. Quia Deus. est jntlLe.cLu_^gXis in
animas nostras in omni cognitione, ut prius ostensum
est. Et hoc philosophi morales docent. Nam considerationem de probatione secte deducunt usque ad revelationem specialem, et ostendunt quod revelatio necessaria est, et a quo dbet revelari, et cui. Nec mirum
philosophie est hujusmodi, quia hec sasi sapientia
pientia non est nisi quedam generalis revelatio facta
mundo, quia omnis sapientia a Deo est, ut prius dictum
est et ostensum, precipue in parte secunda Operis mar] joris, et tactum est in hoc Opre, Sed tamen nos su^mimus revelationemjspecialem, cum dicimus prter philosophiam haberi revelationem.
Modum autem philosophie in hac inquisitione secte
Midelis descripsi sub compendio in Ope^e majori. Et ibi
'dixi quod hec persuasio primo dbet fieri sapientibus
qui sunt in consiliis principum et vulgi quibus sapientibus cum persuasum sit, jam in eis persuasum est
principibus et populo, quia talium sapientium consiliis
principes et populi diriguntur. Et ideo hec persuasio
sapientialis non vulgaris, sed plena omni sapientie po-

quadam
est in

'

'

testate,

cum magna tamen

facilitate persuasionis,

apud

foi.

217, V.

FRATRIS ROGERI BACON

l68

illos

qui in sapientie magnalibiis sunt fundati. Posui igitur

hanc pcrsuasioncm, et in summa; quia hic


ad intentionem quam hec scripture prambule

in universali
sufficit

requirunt. Et

tamen multiplex probatio inducitur; sed

cum fuerit opportunum.


Et primum quod ad hoc requiritur est quod videantur que sunt secte, et quot principales, in hoc mundo,
ad quas tam multitudo quam persona quelibet incHnetur. Hoc enim necessarium est ut certitudinaliter ea
que prevalet eligatur.
Sunt autem sex secte, et non possunt esse plures,
usque ad sectam /Yntichristi. Et divisio sectarum accipitur tripliciter: Uno modo, a parte finium suorum;
nam qualis est finis, talis est secta. Fines vero simplices sunt sex, scilicet voluptas, divitie, honor, potentia,
fama nominis, et flicitas vera alterius seculi. Et his
finibus simplicibus respondent leges sex simplices. Sed
fines compositi sunt plures. Nam unus componitur ex
omnibus (1) his, (2) alius ex paucioribus secundum combinationes varias
et Aristotiles, in politica sua et in
scientia legum, revolvit has leges simplices et compositas, ut destruat eas que maie sunt, et unam, que perfecta est, certiticet. Et Alpharabius, in libro de scientiis, et
Avicenna, in radicibus moralis philosophie, et
tota familia Aristotilis eum exponit et conformt in
hujus legis certificationQ^(_
Alia divisio legis pnes nationes invenitur. Nam
nationes que notabiliter difterunt in ritu sunt sex:
Ut pagani,
plenior potest afferri^

ydolatre,

Tartari,

Sarraceni,
Judei,
Christiani.

(i)

Au

lieu de: omnibus, le

(2^

Ici,

le

ms. porte: hominibus.

ms. marque un alina.

OPUS TERTIUM.

169

Tertia divisio est pnes virtutes planetarum, que


mundum hune altrant in omnibus naturalibus proprietatibus, et complexiones hominum singulorum causant,
et
et
tis

foi.

218,

r.

per consequens excitant quemlibet ad consuetudinem


ad sectam aliquam, licet non codant, sicut prius saditum est et verificatum in Opre majori, ut in

omnibus salvetur

libertas

netur

mens humana per complexiones

et excitetur

arbitrii,

licet

fortiter

incli-

al-

teratas ex virtutibus stellarum, quatinus velit sequi com-

sed tamen gratis, salva pre

plexionem

et illas virtutes,

omnia

Hoc quia expositum est sufficiennunc supponatur. Secundum hec igitur, philo-

ter in

arbitrii libertate.
aliis,

sophi investigaverunt sectas sex ex conjunctione Jovis


cum ceteris planetis, et appropriaverunt eas predictis
gentibus, secundum pulchras rationes, ut exposui in

quarta parte, ubi comparavi mathematicam ad Ecclesiam, propter gloriosam conformationem fidei christiane,
quam astronomi vocant mercurialem, ex conjunctione
Jovis cum Mercurio; non quod a planetis causetur,
sed sunt signa; nec quod homines fiant christiani per
virtutem planetarum, sed per Dei gratiam.
Sicut enim facta Hebreorum fuerunt signa hujus
legis christiane, sic et celestia, ut tota creatura attestetur huic legi imperiali.
p' '""".
Sicut Stella in ortu Domini apparuit, non ut causa, apparente
tn
tr c-

sed ut signum.

Dei facit christianos, sed tamen


nichilominus complexiones hominis excitant eos ad diversos mores et leges.
Et quidem ex complexione sua facilius recipiunt
aliquam legem, et firmius adhrent; unde complexio
cooperatur gratie Dei; sicut videmus quod aliqui ex
bonitate complexionis sunt benigni et pacifici, et illi ex
bonitate complexionis servant facilius pacem suam et
aliorum, quam gratia Dei facit principaliter.
Sed rationes harum divisionum trium date sunt in
[primo, et maxime illius que fit per AstroOpre
^^
Similiter

gratia

"''"

^"

FRATRIS ROGERI BACON

170

nomiam, tamen quia pulchrior

est et

magis cxtranea.

Item assignata est ibi comparatio harum scctarum,


quomodo sibi ad invicem correspondent juxta proprietates suas; ut numerus sectarum et ratio cujuslibet
plenius videatur.

consequenter descendi ad elecque tenenda est. Et quia omnis secta


Deum ponit et cultum ejus, et quantum de Deo senhabet de veritate;(l) ideo prima considetit, tantum
ratio est in hac parte ut stabiliatur veritas universalis
evolutis

R'

tionem

his

sectis,

illius

circa esse Dei, quatinus in

proprieta-

certa habet de

concordare.

sit

facili

spciales veritates circa esse divinum, ut

trinus

ritus
218, V.

sciantur

omnis homo, recepta persuasione,

Nam

fol.

summa

tes divine. In quibus

personis, scilicet

in

sanctus, et

quod

Pater, et

quod

Filius et Spi-

et hujus
nec requiruntur hic,

Filius sit incarnatus,

modi, non debent


sed inferius habent explicari suo loco.
t Probavi igitur quod nullus sapiens potest negare
hic tractari,

quin Deus

semper

sit

quam non est alia, que


habens infinitam potentiara

causa_pj:ima, ante

fuit, et

semper

erit

et essentiam, et infinitam bonitatem, et

tam

sapientiam

infini-

qui creavit omnia, et gubernat, et cuilibet rei tribuit


sue bonitatis influentiam secundum quod capax est qui
est unus solus, extra quem non est alius; qui est benedictus in secula seculorum. Persuasiones igitur faciles
ad has proprietates divinas induxi, quibus tamen alie
multe possunt multipliciter addi cum fuerit opportunum.
Deinde, ex hac radice processi ad hoc quod opor;

tet ut

homo

faciat

voiuntatem Dei.

Et primo propter infinitatem majestatis, que intelligitur ex infinitate potentie et essentie. Unde propter
infinitatem majestatis, debetur ei reverentia infinita.
Ht secundo similiter, propter infinitatem bonitatis,
debetur ci devotio infinittiu/
(1)

En

cet endroit, le nis.

marque un

alina.

OPUS TERTIUM.

I71

Et 3", propter infinitam sapientiam, debetur ei contemplatio infinita. Et hec tria, scilicet reverentia, devotio et contemplatio, sunt trs radies cultus divini.

Quarta vero

ratio,

quare

sinceritas cultus de-

ei

beatur, est propter beneficium creationis.

Quinta propter beneficium cons ervatio nis

in ,jsse

nature.

Et sexta est propter beneficium future felicitatis,


promittit obedientibus ei.
Septima est quod non obedientibus ei minatus est
penam. Et induxi auc^itates philosopliorum ad hoc,
et ra^iones per immortalitatem hominis futuram, tam
in corpore quam in anima.
Et cum oporteat hominem facere voluntatem Dei,
necesse est quam eam cognoscat. Sed ostendi quod homo
de se non potest scire voluntatem Dei, nec dbet velle
per se certificari. Et ideo oportet quod Deus revelet
homini voluntatem suam. Et hic est pulchra consideratio, et salubris, et efficax. Nam diversitates(l) sectarum
in humano gnre ostendunt quod homo non potest
de se venire ad veritatem, et quod (2) errt in noticia
creaturarum sensibilium; et non potest minimam creaturam cognoscere ut oportet. Et hoc dicunt Aristotiles,
et Avicenna, et Alpharabius, et omnes philosophi. Quoniam intellectus humanus se habet ad divina sicutulus_ yespertilionis ad lucem solis, secundum Aristotilem; et secundum Avicennam, sicut surdus a nativitate ad delectationem armonie; et secundum Alphara-

quam

hiiun,

'

sapientissimus

homo

in

sapientia

humana

se

habet ad sapientiam Dei, sicut puer indoctus ad sapientissimum hominem. Et multa inferunt propter que
oportet quod fit revelatio secte. Et si homo posset hoc
scire J per se, adhuc non deberet hoc velle; ymo, debret erubescere velle de his propria auctoritate inquirere et certificare, propter hoc quod Deus auctor ista|

(i)
(2)

Au
Au

lieu de: diversitales, le

lieu de: quod, le

ms. porte:

ms. porte:

quia.

diversitas.

f'-

^^S' >

FRATRIS ROGERI BACON

172

rum

vcritatum, qui in infinitum excedit dignitatem ho-

minis; et quia hcc que ad sectam pertinent sunt infinit

ea que de Deo credenda sunt, et de vita


hujusmodi, et ideo homo dbet se omnino
reputare indignissimum ad certiticandum de his.
Et propter hoc tertio concluditur quod Deus rvlait hec, quia sua majestas infinita requirit ut ei serviatur per notitiam sue voluntatis factam liomini. Et
ideo si per hominem fieri non potest, oportet quod sit
per ipsum Deum. Et similiter sapientia divina, que est
intinita, hoc requirit. Nam infinitas sapientie non posset pati deordinationem crature respectu Creatoris,
scilicet quod non serviret ei. Et ideo oportet quod Deus
revelet, cum aliter fieri non posset. Et bonitas infinita
hoc idem concludit, quia si creatura non servit Craton, cum teneatur ad hoc multipliciter, oportet quod
puniatur infinita pena, et careat bono vite eterne infinito, ut prius habitum est (1). Cum ergo homo non podignitatis, ut

futura,

test

et

de se scire qualiter Deo serviat, non sustinebit

di-

vine bonitatis pietas infinita quod homo sic invitus et


ignorans confiindatur.
Et post hoc consideravi, quod cum revelatio secte
fidelis dbet a Deo fieri, tune fiet solum unllegis latori
perfecto, qui presit mundo sub Deo, et qui de successore suo perpetuando ordinet necessario. Nam aliter
hreses et divisiones firent, et quilibet legis lator suam
legem zelaret, et populus ei subjectus ferraret] (2).
Item unus est Deus, et humanum genus est unum.
Ergo sapientia Dei revelata homini erit una, et per

unum communicanda mundo.


Item, in omni gnre est unum ad quod omnia reducuntur, ut Aristotiles dicit, et omnis multitudo ab
unitate procedit._/
Item cum secta a Deo alicui revelata sit pertecta,
ergo illa sufficit, et unus legis lator sufficit, cui omnes
(i)

En

cet endroit, le nis. porte

un

(2) Errarel n'est pas dans le ms.

alina.

I73

OPUS TERTIUM.

Ergo non debent esse plures. Consequenhec patet ex octavo phisicorum. Et hoc est quod
Avicenna et Alpharabius pulchre docent. Atque (1) illi
credendum est sine dubitatione quando fuerit probatum quod ipse receperit legem a Deo.
cum ista sint(2), tune investigavi modos quibus
certificetur legis lator verus et perfectus. Et prosubjiciantur.
tia

Et

cessi sic

Primo convincens sectam paganorum

et ydolatra-

rum, propter multitudinem deorum, et quia creaturas


et hec prius reprobata sunt; et similiter per
communem consensum aliarum sectarum, quia sicut
Imperator Tartarorum fecit ante se constitui christianos,
Sarracenos et ydolatras, et confusi sunt ydolatre.
Nam secta Tartarorum, et omnis alia a duabus,
ponit unum Deum verum in celis, qui creavit omnia,
et cui serviendum est. Et etiam licet Tartari unum
Deum colant, tamen dclinant ad ydolatriam in duobus
articulis, quia ignem colunt, et limen domus, ut exposui. Et non habent sacerdotes, nisi philosophos, et credunt quod philosophia sit vera secta. Sed probavi quod
non. Et ipsi inclinant ad sectam christianorum recipiendam, sicut explicavi. Et patet satis quod (3) hee
trs secte nulle sunt. Sed alie trs sunt magis rationabiles, scilicet lex Christi, lex Moj^sis, et lex Machometti.
Sed primo patet quod philosophia dat testimonia
pro lege Christi preclara, et magis laudat eam, ut patet
ex his que exposui in parte Mathematice comparata
ad Ethicam. Nam ibi reperitur per Astronomie potestatem quod nobilior est lex christiana, et ideo preferenda. Sed una tantum dbet esse secta salutis, ut hic
exposui. Ergo illa erit christiana. Item philosophia recolunt,

volvit

omnes

articulos secte nostre, sicut

prima parte moralis philosophie,


(i)

(2)
(3)

Au
Au
Au

lieu

de: Alque,

lieu de: sint, le


lieu de:

le

ms. porte: Et

ms. porte:

sit.
,

quod, le ms. porte; que.

et

declaravi in

ponit

Christum

*"oi-

2'9. v.

FRATRIS ROGERI BACON

174

Deum

esse et hominem.j Sed philosophia non dat arti- hi

culos aliarum sectarum.


via secte, et

Com

ergo philosophia

ad eam terminatur,

ritates

consimiles,

Christi

sit

sit

pre-

per ve-

investigat, oportet quod secta


philosophia nititur stabilire. Et

et

quam

illa

et disponit

cum ponat Christum Deum esse


hominem. Sed si Deus est, lex ejus sola tenenda est.
Ceterum philosophia non solum dat testimonium

hoc patet evidenter,


et

christiane, et veritates illius legis tangit, sed reprobat alias duas, sicut patet per Senecam in libre
quem fecit contra Judeorum ritiim et per Avicennam
qui redarguit Machomettum, quod non posuit gloriam
anime, sed corporum et Albunmsar qui prcise dtermint destructionem istius legis et ponit annum.
Item per Sibillas patet quod lex Christi sola est.

legi

Nam
esse

illa

tangit articulos fidei nostre, et ponit Christum

Deum,

et

omnes nationes dant reverentiam

dictis

quod divinam revelationem habuesensum. Ergo cum Christus


sit Deus secundum eas, ejus sola lex habenda est.
Postea descendi ad leges magis in particulari. Nam
secta Judeorum non habuit finem in Mo^^se, sed ex-

Sibillarum, quia patet


runt, et

De

sccia

judtorum.

humanum

non per

;viessiam sed hic est Christus. Quod declaravi


per prophetam' Danickiii, Esdram, et per testamenta
patriarcharum. Et respondi ad objectionem de libris
apocriphis, et per JosepJiuDi manifeste. Et per hoc quod
pg^^i-^j^j.

tempore Christi cessavit sacerdocium corum, et regnum, sicut promissum est eis. Et si bene consideremus Scripturam, inveniemus quod secta Judeorum,
prout fuit in visu eorum ad litteram, fuit secundum se

in

irrationabilis, et abhominabilis, et importabilis, et


fol.

220.

r.

ideo

ex multis locis patens est, et tetigi


Opre majori./Et etiam non promittit ad litteram

displicens, sicut

in

et

secundum sensum

vulgi, nisi principaliter terrena, et


temporalia, et corporalia; sed lex vera transmittit nos
ad spiritualia, et ad celestia, et eterna, ut patet ex
prcdictis.

Manifestum

est igitur

quod hcc

lex

judeorum

''

'

OPUS TERTIUM.

I75

non est comparanda legi christiane, sed ei cedit.


Ergo christiana lex tenenda est, quantum est ex hac parte.
7 Similiter vero contingit, in particulari descendente ad legem Machometti. Nam Machomettus docet
Christum natum de Virgine, afflatu Spiritus sancti et
prefert eum super omnes prophetas. Cum ergo una lex
sit tenenda, et unus legislator, ut prius probatum est,
litteralis

tune melior est tenendus, et hic est Christus.


Ceterum philosophia non dat testimonia huic secte
ymo, reprobat eam, sicut patet per Avicennain in radicibus moralis philosophie, et per alios.
Item dicunt quod contestantur quod deficiet, et ponunt tempus detefminatum ad hoc, ut superius anno;

Operibus expressi.
Item hic legis lator fuit adulter vilissimus et fornicator, sicut patet in Akorano. Sed adulterium et fornicatio sunt contra jura nature, et contra omnem legem Sarracenorum, et contra philosophiam, sicut Avicenna docet in tractatu memorato.
Sed si descendamus interius ad has sectas, inveniemus majorem evidentiam. Et oportet tune in primis
statuere ut concedantur concedenda, et negentur neganda, ex omni parte. Omnes autem nationes, et gentes, et leges fundantur super historias famosas apud
quamHbet gentem. Si ergo volumus uti historiis nostris
pro lege nostra, oportet nos in disputatione supponere
historias aliorum. Et hoc facto, considerabimus que sunt
in historiis legalibus vulgata apud Christianos, et Judeos,
et Sarracenos
et inveniemus quod oportet Christum
preferri, et legem suam solam teneri. Nam si nos concedamus historias eorum, concdent nostras. Sed tune
poterimus per dignitatem legis latoris, et per dignitatem^
legis, et per testimonia, et miracula, et multis modis
probare quod lex christiana sola tenenda est. Concedamus igitur quicquid ipsi habent ex historiis suis, ut
ipsi concdant nostras, et dicamus quod nostra historia
evangelica dicit, quod nullus surrexit major Johanne
tavi et in

FRATRIS ROGERI BACON

176

ergo nec Moyscs. Et cum cadem historia dicat quod Johannes non fuit dignus solvere corregiam
calciamenti Christi, tune nec Moyses, nec Machomettus
potuerunt Christo comparari.
Item Alpliavahiiis in moralibus docet modos multos
probandi sectas, et unus est quod legis lator perfectus
dbet habere testimonium precedentium prophetarum
et subsequcntium. Sed omnes prophte priores perhibent testimonium Christo, et non Moysi, nec Machometto, ut exposui. Similiter postenores ei. Nam ipse
Machomettus, qui fecit se vocari prophetam, perhibet
testimonium de eo, quod et Isaias, scilicet quod Virgo
Baf)tist(h

fol.

220. V

concipiet Filium.

Sed

et

omnes

sancti qui post

Christum

fuerunt, qui spiritum prophtie habuerunt, quibus sanctis

credendum

est propter sex rationes magnas, ut expliquibus rationibus nuUo modo potest fieri contradictio. Deinde hoc idem probatur per secundum modum i\lpharabii, qui est per opra miraculorum. Nam
ex Johannis ultimo patet quod mundus non potuit capere miracula Christi. Et Historia evangehca narrt
quod dimisit peccata; sed hoc est majus quam sanare
corpora. Et huic annexum est quod est Deus, quia sous
Deus potuit dimittere peccata, et nullus ignort. Et tota
Historia evangehca, et omnes sancti prophte priores et

cavi,

posteriores confitentur ipsum esse

Deum,

sicut exposui.

Machometti non habent hujusmodi


pro ilHs. Deinde per articules legum potest idem probari.
Multa peccata conceduntur apud legem Machometti et
Moysi propter duritiem (1) popuH; et nulla vite perfectio.

Sed

histori Moj^si et

Nam
perfecta,

nec virginitasjnec paupertas, nec obedientia

que sunt

apud Moysen

et

trs articuH perfectionis, reperiuntur

Machomettum. Et iterum, quod

ficatur de Deo, et de
sokim ex articulis legis
bolo(2), et ex ahis. Sed

(i)

Au

lieu

(2)

.\\i

lieu de: symbole, le

de: duritiem,

le

certi-

habetur
et
christiane, sicut patet ex Sym-

divinis,

sic

non

vita

futura,

est in legibus aliorum.

ms. porte: duriciatn.


ms. porte: cimhalo.

.,.,

postquam hec

Etomnes

articuli,

OPUS TERTIUM.

I77

tractavi, tune

inveniebam quomodo

quantumcumque graves

et difficiles,

possunt probari. Et descendi specialiter ad untim articulum, qui est difficilior omnibus, et cui magis contradicitur

ab

hereticis et infdelibus, et

quem minus

per-

sunt in statu salutis, et in quo


humana fragilitas magis temptatur. Et est de Sacramento altaris. In quo Dominus Jsus est in vera humanitate, sicut in divinitate sua, vere Deus et homo.
Sed hoc primo probatur, quia est pars legis Christfecte

sentiunt

illi

qui

que jam probata est.


Secundo habet spciales modos, sicut et tota lex.
Nam per Scripturam sacram et per omnes sanctos
et per consensum omnium doctorum catholicorum Piane,

per miracula infinita hoc probatur.


Et addidi duo magna miracula, que temporibus meis
contingerunt.
risius,

et

{Dans

alibi; et

la

marge

ivifvieure:

totam legem jam probatam.


Iper
per Scripturam.

per sanctos.
^
^u 1per doctores catholicos.
altaris
j
[per miracula.
Iper rationes
).
Deinde descendi ad rationes varias. Nam sicut se
habet Creator ad creata, sic Recreator ad recreata.
Sed ex majestate Creatoris est ut sit presens omni
crature. Ergo ex majestate Redemptoris est ut cuilibet
redempto, qui suam gratiam habet, sit presens. Sed non
.

,^

hoc est quam in isto Sacramento.


Et iterum, ex bonitate ejus infinita dbet humano
generi hoc beneficium communicari.
f Deinde ex necessitate nostra. Nam sicut creatura
stare non potest, sed cadere in nichil, nisi adesset presentia Creatoris, sic oportet quod recreatum deficiat,
quantum ad esse gratie, nisi manu teneatur presentia
Redemptoris. Et sicut pro peccato originali oblatus est
alibi

foi.

221, r.

FRATRIS ROGERI BACON

178

quotidie oportetXpro

in cruce, sic

eamdem Hostiam

ut per

satisfiat

peccatis

Deo

actualibus

Patri.

Et sicut

ddit se discipiilis suis in hoc Sacramento, sicut opor-

quod nobis detur; nam tantum indigemus

et sub
sumus. Et multa explicavi, que
.non solum faciunt ad veritatem fidei, sed ad summam
felicitatem. Nam ostendi quod lioc Sacramentum est
tet

eadem

lege

constituti

in fine giorie, et in fine salutis, et in fine pulchritudinis.

Et hoc non solum quantum ad rem contentam, sed


quantum ad modum adveniendi, et existendi, et quantum ad usum et modum utendi. Et exprobavi infamiam mentis humane, que neghgit hanc sacratissimam
veritatem que est decus universi, salus mundi et pulchritudo crature totius. Et explicavi causas quare homines magis vacillant hic quam alibi, et [que] (1) sint
remdia in hac parte.

De

Terminata

quinta parte philosophie moralis.

parte quarta moralis philosophie, addidi


et est quomodo dbet fieri persuasio d-

de quinta

legem debitam, quatinus opre comfides sine operibus mortua est. Et ibi

bita et efiicax, post

pleatur.

explicavi

Nam

argumenta quibus moralis philosophia

utitur,

hujusmodi persuasione. Et exposui quod


quatuor sunt gnera arguendi veridica, de quibus tetigi in parte prima Mathematice. Nam duo sunt ad intellectum, ut d^-alecticum et demonstrativum, et duo
secundum aftectum, scilicet rhetoricum et poeticum. Et
duo prima solum extant ad noticiam veritatum, et hoc
est in speculativis scientiis. Alla duo ad amorem veritatis vite, et ad noticiam similiter, que longe meliora
et theologia, in

sunt primis, sicut virtus et flicitas meliores sunt scientia, et intellectus operativus melior est spculative,
[__
Sed quia libri AristotUis non sunt in usu ar-}-

tistarum
(i)

Que

Latinorum, ideo non sunt


n'est pas

dans

le

nis.

hec

argumenta

I79

OPUS TERTIUM.

nota neque theologis, neque philosophis. Cum tamen


moralis philosophia, et Sacra Scriptura, et omnes libri
sanctorum pleni sunt istis argumentis, et ideo magnum
damnum est de ignorantia istorum argumentorum.

7 Et quia hic exigitur tota rhetorice potestas, ideo


consideravi gnera stilorum, secundum quod dicitur
humilis, mediocris et grandis; et quibus modis fiunt;
et qualiter sunt in visu moralis philosophie. Et quia
omnia que tracto sunt propter theologiam, quia utilitas
philosophie non est nota, nisi prout deservit sapientie
Dei, ut sepe dixi, ideo elevavi hec argumenta et stilos
in quibus fiunt ad divina. Et ostendi per Augustinum
1

quarto de doctrina christiana, quod longe excellentius


sunt hec omnia in Sacra Scriptura, et in usu prophetarum, et apostolorum, et Domini Salvatoris, quam in
usu philosophorum. Et tetigi (1) qui modi persuasionis
adduntur in divinis super modos philosophicos.
f Et tandem in fine innuebam ad partem philosophie moralis ultimam, que est de causarum et controversiarum excussione, coram judice, inter partes; et
excusavi me ab expositione istius partis.
Et sic terminatur tota intentio Operis principalis.
-|-

[De Opre minori]

(2).

Opus aliud premittere Vestre Sanctiquo redderem rationem totius Scripti nunc discussi, ut per Vestras sollicitudines, brevius intentionem
totius Vestra Beatitudo videret; et si forsan propter
viarum pericula amitteretur Opus majus, hic videretur
pondus illius negotii, et laborem meum, et quid a me,
vel ab alio, Vestra Dominatio debeat postulare; ceterum, ut aliqua adderem, de quibus aut in alio non cogitavi, aut propter ejus magnitudinem et propter alias

Deinde

cogitavi

tati, in

causas gratis omisi.


(i)

Au

lieu de:

(2)

Ce

titre n'est

tetigi,

le

ms. porte:

pas dans

le

ms.

tetegi.

foi.

i,

FRATRIS ROGERI BACON

l8o

hoc Opre
exposui. Deinde, enumcrando partes istius Operis majoris, inserui in parte mathematice multa de noticia
celestium, secundum se, et seciindum comparationem ad
hec inferiora que generantur pcr eorum virtutes, secun-

f Addidi

igitur aliqua in principio,

que

in

dum

diversas regiones et, in eadem regione, in diversis


temporibus; et hoc est unum de majoribus que scripsi.
7 Deinde, complta partium Operis majoris enumeratione, quia sexta scientia est Alkimia, que utilis est
valde, et est de majoribus scientiis, ideo posui eam sub
forma philosophorum in enigmatibus, promittens quodp
exponerentur ea, in sequentibus, suo loco.
f Post hec descendi ad peccata studii, et ejus remdia, et in sexto peccato manifestando, descendi id ^
generationem rerum ex]el.mentis, et texui illam totam,
usque ad generationem animalium et plantarum. Et diligentius hanc partem tractavi, quia hic aperiuntur
magnarum scientiarum radies, scilicet naturalis Philosophie, Medicine et Alkimie. Et res maxime hic continentur; nam per eas certiticatur non solum status
innocentie, quantum ad complexiones et causas immortalitatis, que potuit fuisse in primis parentibus, et in
omnibus, si non fuisset peccatum; iterum status corporum immortalium post resurrctionem. Et ex his extrahuntur cause prolongationis vite humane, et remdia
contra infirmitates omnes. Et hic habetur multum de
expositione enigmatum alkimisticorum, que prius tacta
sunt. Et texui generationem humorum ex dmentis, et
omnes differentias eorum, et ostendi qui sunt inequales,
'

fol.

a2,

r.

et

quo modo

fiunt

et qualiter equalitas potest esse in

humoribus, et hoc est secretum secretorum et qualiter


inanimata generantur ex humoribus, et omnia.
f Et specialitcr descendi ad generationem metallorum, quia hec requiritur specialitcr in sexto peccato
studii, et tetigi naturas essentiales omnium, et proprietates eorum, et effectus; et maxime de auro, qui hoc
fuit magis conveniens exemplum ad propositum.
;

OPUS TERTIUM.

ll

f Et tune comparavi hoc

expositioni Sacre Scripture


sua expositione. Et hec que tetigi de ipsarum regeneratione sunt de majoribus et melioribus que
sciri possunt, tam pro spculative quam pro practicis,
et habent magna scrta, si bene intelligantur.
f Deinde, revolutis peccatis studii, descendi ad remdia, ostendens per quos, et quibus auxiliis et expensis, et quibus,tmodis dbet fieri utilitas infinita, non
solum pro Vestra Beatitudine, sed si vultis, poterit tota
multitudo studentium rectificari, ut per consequens Ecclesia Dei et Respublica fidelium dirigatur in omne bonum, per exclusionem cujuslibet mali, et quatinus pronaretur(l) conversio infidelium (2), et obstinati magnijfice reprimantur.
^v
t Et sic terminatur intentio Operis utriusque.

cum
rum

'

De enigmatibus

Alkimie.

n^->wUoniam vero non expressi

\} Alkimie,

ut

sufficienter

enigmata

promisi, ideo hic, ut Scripto

dignum

intendo addere aliqua ad ea que in aliis


Operibus sunt transcripta. Ceterum, cum de rbus principalibus scripsi, sciHcet de celestibus, de locis mundi,
de generatione inanimatorum, volo hic inserere de ceest, et decet,

teris

que omissa sunt.


Scrta vero Alkimie sunt maxima.

Nam

non

so-

lum valent ad omnem abundantiam rerum procurandam, quantum mundo sufficit, sed illud idem quod potentius et efficacius perageret opra Alkimie potest in
prolongatione humane vite, quantum sufficit homini. Hoc
autem alkimista prpart; sed experimentator imperat
hic alkimiste, et novit uti eo, sicut navigator imperat
carpentatori
(i)
(2)
(3)

(4)

Au
Au
Au
Au

(3)

de navis fabricatione,

lieu de: protiaretur, le

lieu de: infidelium, le

eo

ms. porte: proniretur.

ms. porte: fidelium.

lieu de: carpentatori, le

lieu de:

et

ms. porte: carpentori.

eo/le ms. porte:

ea.

(4)

scit uti.

FRATRIS ROGERI BACON

l82

f Quoniam
maxima scrta,

opra hujus scientie continent


etiam ut secretum secretorum atquod est causa prolongationis vite,

igitur
ita

tingant, scilicet illud

ideo non debent scribi in aperto, ut scilicet intelligantur, nisi ab eis qui digni sunt. Cum enim Alexander

Macedo

fol.

a2,v.

requisivit

AYistotilem super

eum, quod hoc occultaverit ab

derit

his, et

reprehen-

eo, respondit Prin-

ceps philosophie in libro secretorum, quod esset fractor


sigilli celestis, si hec revelaret indignis. Et ibi tacens
de hujusmodi, ut occultaret legentibus, alibi scripsit eaque voluit, sed obscurissime, ita ut nullus, nisi ab ore
ejus edoctus, aut alio, possit eum intelligere. Dicit
enim suo loco O Alexander, volo tibi ostendere secretorum maximum, et divina misericordia juvet te ad
celandum archanum, et ad perficiendum propositujnJLL
Accipe igitur lapidem, qui non est lapis; et est in quo- Si
libet homine, et in quolibet loco, et in quolibet tempore; et vocatur ovum philosophorum, et terminus ovi.
Divide igitur ipsum in quatuor, scilicet terram, aquam
I

aerem, ignem. Et
bificabis.

cum hoc

disposueris, vivificabis, et

al-

Domino concedente.

7 Quadriga una non portarent

rum tamen omnium


netur; et

libros Alkimie, quo-

virtus in his paucis verbis

ideo est obscuritas

infinita.

conti-

Unde Avicenna

majori Alkimie quod Aristotiles nimis


occultavit hanc scientiam. Et non est mirum. Quia

dicit in scientia

primo rerum majestatem minuit, qui mistica vulgat;


nec manent scrta quorum turba sit conscia. Deinde
stultum est asino prebere lactucas, cum ei sufhciant
cardui. Tertio vulgus et capita ejus nesciunt uti rbus
dignis, sed omnia convertunt in malum; nam unus
malus homo, si sciret hec scrta, posset totum mundum conturbare. Et ideo archana sapientie semper sunt

apud sapientes
pientissimi

occultata, et sic

cum magno

scripta,

studio possunt

quod vix

sa-

horum noticiam

Hoc enim Deus ordinavit et inspiravit


omnibus quibus ddit hec scrta; et quilibct corum

investigare.

OPUS TERTIUM.

quod non sunt communicanda propcausas dictas. Et ideo non debeo contra voluntatem Dei et documenta sapientium hec sic scribere, ut
intelligantur a quocunque.
Scripsi tamen in tribus locis Vestre Glorie de hujusmodi secretis. Nam in Secundo opre, scripsi primo de
Alkimia practica sub enigmatibus, more philosophorum,
percipit manifeste
ter

inferenSjl^nigmata eorum, et inserens aliqua alia secundum quod posteriores ea libertate utuntur qua priores.

Deinde, multa scriptura revoluta, texui radies Alkimie spculative, in sexto peccato studii Thologie;
et ibi continentur multa que valent ad intellectum precedentium, sed non sufficiunt.
Tertium autem Scriptum misi de manu mea per
Johannem, ut Vestre Glorie transcriberetur et ibi, licet
sit occultatio multiplex, tamen non est per verba enigmatica, nam illa expono multum, sed est per modum
magis philosophicum et sapientialem. Nam quia communicant (1) in radicibus naturalis Philosophia, Medicina et Alkimia, ideo simulavi me tradere radies bas
;

tanquam essent solum


tamen sint alkimistica,

naturalia et

medicinalia,

cum

pro talibus ea introduxi. Et


ille tractatus est valde utilis pro naturalibus et medicinalibus questionibus magnis, circa digestiones et humores, et circa multa. Sed in principio pono enigmata,
et postea expono ea per viam dictam, ita quod nuUus,
nisi sapientissimus, hoc valeat percipere. Nunc vero
intendo aliqua explicare que prius non sunt plana.
Et gratis tt scripturas variavi propter duas causas. Principalis est ut Vestre Sanctitati possem aperire
hec magnalia, sicut possibile est et decet ad hoc tempus.
Secunda est, ut ab aliis celentur. Nam vix cadent
hec quatuor scripta in manu alicujus; et non euro si
unum, vel duo, vel tria videat quicunque; quia, nisi
quatuor diligenter attendat, nichil poterit de maximis
et

(i)

Au

lieu de:

communicant,

le

ms. porte: commiinicat.

foi.

2*3. r.

FRATRIS ROGERI BACON

184
secretis

intellioere.

Et quia possibile est per aliquod

manus
omnium sa-

infortunium quod omnia quatuor deveniant

in

Dei judicio, et
pientium consilio et exemplo, quod adhuc sic scribam
quod vive voci aliqua reserventur; quia nunquam habita est complta scriptura de his, nec unquam liet,
cum non possit fieri, nisi per homines scientes hec, qui,
cogente conscientia, semper occultabunt aliqua que necessaria sunt in hac parte. Et hoc precipuejjecessa- ^^
rium est ad [hoc] (1) tempus, propter viarum discrimina,
que multipliciter sunt timenda. Etiam abhorreo scriptori,
quantumcumque michi familiari et securo, tradere planum et perfectum de istis tractatum quamvis qui hoc
scripsit sit secundum cor meum.
alterius, ideo oportet, justo

De
Expositio

expositione enigmatum Alkimie.

igitur

enigmatum

universalis est hic

primo

necessaria.
t Dicunt igitur philosophi quod sunt corpora, et
spiritus, et plante, et lapides, et multa.

f Corpora vero sunt ea que ab ign non


nec vaporant

in

summum,

tugiunt,

ut sunt metalla, et lapides

proprie sumpti, et alia solida.


X Spiritus vero dicuntur que evolant ab ign, ut

argentum vivum, sulphur, sal ammoniacum, et auripigmentum, quod est arsenicum.


Plante sunt metalla, secundum quod Aviceiifia primo
libro

Alkimie majori,
plumbum dicitur Saturnus;

de anima,

Nam

Stannum

id est in scientia

(2),

Jupiter;

Ferrum, Mars;

Aurum, Sol;
Cuprum, Venus;

Vivum argentum,

Mercurius;

Argentum, Luna.
(1)

Hoc

(2)

Au

n'est pas
lieu de:

dans

le

stannum,

ms.
le

ms. porte: sUignum.

dicit.

OPUS lERTIUM.

185

Quocumque alio modo inveniatur scriptum in libris,


vicium scriptoris, vel translatons, vel occultatio. Nam
aliquando invenitur quod es comparatur Marti; sed
falsum est.
Nam es non est nisi cuprum coloratum per pulve-

est

rem calamine.
Et similiter auricalcum et electrum fiunt de cupro
per eundem pulverem, vel per pulverem tutie, sicut
declaravi in Opre secundo.
7 Et argentum vivum vocatur aurum vivum, sicut
sepius Avicenna abutitur isto verboJ__
S V
Aurum etiam aliquando designatur per lapidem,
vel per corpus Hiberi fluminis, vel Pactoli, vel Tagi,
vel alterius; quia in istis reperiuntur grana auri.
Et quia Hibernici dicuntur ab Hibero fluvio in
regno Castelle, quia ibi sederunt per trecentos annos,
postquam exiverunt de Egypto, mortuo Pharaone in
Mari rubro, antequam Rex Anglie dederat eis Insu|

narrant, ideo aurum


vocatur corpus Hibernicum, vel lapis Hibernicus, vel
aliquod taie.

lam Hibernie, ut

histori certe

f Et argentum vocatur mergarita, propter coloris


candorem et unio dicitur, quia mergarita et unio idem
;

sunt, ut docet Solinus libro de mirabilibus mundi.

Nam

mergarita dicitur unio, quia numquam nisi una simul


et semel generatur in concha marina. Conche enim se
naturaliter aperiunt ad rorem celi accipiendum et una
gutta roris accepta, claudit se, et sua virtute coagult
guttam in unionem seu mergaritam. Vocatur etiam
argentum Anglia, quia ibi abundat argentum. Similiter
et aurum minus ruffum vocatur Anglia, quia ib oritur.
Et aurum bonum dicitur Hispania, vel Apulea, vel Polonia, vel alla regio ubi aurum bonum abundat.
;

Rubificare est facere aurum, et albificare est facere


argentum. Et convertere Saturnum in Solem, vel in
Hispaniam, vel Apuleam, vel Poloniam, est facere au-

rum de plumbo. Et

convertere

Venerem

in

Lunam,

foi.

223. v.

FRATRIS ROGERI BACON

l86

vel in Angliam, est facere argentum de cupro. Quia


aiirum habet fieri de plumbo et argentum de cupro.
Medicina, vel medicina laxativa, vocatur que, projecta
in plumbum liquatum, convertit illud in aurum; et cuprum convertit in argentum. Et hoc vocatur elixir in

omnibus libris. Majus opus dicitur quando fit aurum,


minus quando fit argentum. Item minus opus vocatur
quando una libra medicine convertit decem, vel viginti,
vel trigenta, vel usque ad centum libras metalli vilioris
in nobilius; et majus opus est, quando'tam potens est
medicina quod una libra ducentas libras, vel mille, vel
mille millia (1) metalli vilioris convertit in nobilius.

Et quod talis medicina sit possibilis, Avicemm et


omnes attestantur.
7 Vel majus opus dicitur quando fit operatio super
queratur medicina; minus vero,
quando super arsenicum, vel sulphur, vel aliud inanimatum, vel super plura eorum, quia nunquam tam
nobilis medicina potest haberi per hec inanimata, sicut
per partes animalium.
f Dicuntur autem lapides illa super que operatio
sed sunt lapides non preparati, ut sunt
fit in principio
spiritus^ si super eos fit operatio, vel partes animalium,
sicut sunt sanguis, capilli et ova.
Lapis vero preparatus est medicina jam facta, quod
/?/aS
est ipsum elixir, potens transmutare metalla viliora in
partes animalis

ut

nobiliora.

t Et lapides herbales

sunt, capilli

(2).

Lapides na-

turales sunt ova. Lapides animales sunt sanguis, sicut

primo de anima.
Quatuor vero elementa aliquando sumuntur pro-

Aviceuiia
foi.

a24,

r.

dicit libro

medici accipiunt, ut terra, aqua,


vocantur methaphorice quatuor spiritus
supradicti; vel quatuor humores; vel loca mundi principalia, scilicet Oriens, Occidens, Aquilo et Austcr; vel
prie, sicut naturales et

aer, ignis. Et

(i)

Au

lieu de:

(2)

En

cet endroit, le ms.

inillia,

le

ms. porte;

marque un

tnilia.

alina.

iSy

OPUS TERTIUM.

quatuor tempora anni; vel quatuor partes animalis


principales, scilicet cerebrum, cor, epar, vasa generationis vel ossa. Quia singula de istis rbus singulis sibi
invicem respondent in complexione. Nam unus spiri-

tuum

est igne nature, et

unus humor,

et

unus locus

unum

tempus, et una de partibus animalis.


similiter, et
Et alia respondent aliis dmentis per ordinem. Aliter

vero nomina horum elementorum transumuntur methaphorice ad humores qui vocantur elementa per
omnes libros, quia in quolibet humore unum dominatur
elementum, cujus sequitur complexionem, ut manifeste
scitur, EL'iterum humores habent nomina illa que dicta
sunt, scilicet

spiritus,

loa, et cetera. Sed, prter hec,

habent nomina magis propria huic

scientie,

que posui

et explicavi in sexto peccato Thologie, scilicet in

ge-

neratione rerum ex dmentis, ubi radies Alkimie spculative exposui.

De

laves

clavibus Alkimie.

vero hujus artis vocantur operationes que


scientie. Et hec cla-

sunt secundum precepta hujus

ves sunt: Putrefactio,

distillatio,

ablutio, contritio, as-

satio, calcinatio, mortificatio, sublimatio,

proportio, in-

cineratio(l), resolutio, congdatio, fixio, mundificatio,

li-

quatio, projectio.

Hec opra enim sunt nota omnibus

peritis

in

hac

Et quamplures alkimiste
sed nesciunt finem ex his elicere

scientia, et libripleni sunt his.

faciunt hec opra,

Et hic ordo operationum est secundum


exequutionem, sed non secundum intentionem artificii.
Ad cujus occultationem adduxi auctoritates Aristotilis
in primo de anima et sextodecimo de animalibus; et
Aviceiinain in primo phisicorum, et sexto metaphisice,
et alibi. Quorum omnium expositio est quod ordo fit

principalem.

(i)

Au

lieu

de: incineratio, le ms. porte: inceralio.

^.^f/,^j,
^'*''^-

FRATRIS ROGERI BACON

l88

secundum executionem, non secundum intentionem;


quia quod est primum in intentione, est ultimum in
executione, et econverso, ut patet cuilibet sapienti.
Spiritus vero occultatus in partibus animalium, vel

de partibus animalium, vel in arsenico,


vel sulphure, est unus de humoribus, scilicet illud quod
est sanguis in animalibus; sed non habet nomen sanguinis in aliis et ideo cum reducitur ad naturam comin oleo extracto

munem

animatis et inanimatisiamittit nomen sanguinis, .^


et vocatur humor calide et humide complexionis, qui
sit in animalibus sanguis, et in quem corrumpitur sairguis, quando transmutatur a calore(l) suo et reducitur
ad naturam originalem istius humoris, que invenitur in

omnibus rbus.
7 Medicinam
|

fol.

224, V.

ign evolet, et hoc est principale

eam

figi,

ne ab

in isto artiticio.

Nam

vinculis detineri est

(2)

non potest convertere vilius metallum in nobilius. Unde quando investigare se dicunt
vincula quibus medicina teneatur, volunt querere modos quibus figatur, id est quod non fugiat ab ign per
vaporem. Principalia igitur enigmata hec sunt que jam
exposui, per que possunt omnia alia intelligi; et volo
de cetero uti eis, ut hic est necesse.
Pluribus autem modis fiunt Sol et Luna per artificium. Nam une modo ex Mercurio et sulfure, sicut
fiunt per naturam in ventre terre, quia omnia metalla
.fiunt ex illis, secundum quod exposui in Opre secundo
si

evolet in vaporem,

evidenter.
fit ex Mercurio vivo purissimo et ex suloptimo; sed oportet hec mundari usque ad illum
gradum ad quem natura pertingit in visceribus terre.
Et sic de argento.
Alii vero laborant in solo Mercurio, ut convertatur
in Lunam et Solem. Nam bene vident quod convertitur
in Saturnum; quia mortificant Mercurium in Saturno;

Sol ergo

fi^re

(i)

Au

lieu de: cabre, le

(2)

Au

lieu de:

esl,

le

ms

porte: colore.

ms. porte:

et.

189

OPUS TERTIUM.

et
et

ipsum mortificatum ponunt cum thure et sarcacolla,


fit plumbum. Et ideo laborant ut sic, per aliquas res

Lunam et Solem.
Et qua ratione potest fieri Saturnus per artificiiim
ex Mrcurio, et alia metalla similiter, cum Mercurius
sit materia omnium metallorum.
Sunt vero aliqui falsarii qui reddunt bene Mercurium malleabilem et bene coloratum, sicut veram Lunam, et habe ns) p ondus Lune, et funditur sicut Luna;
admixtas, faciant

^^ sed cum ponitur in


Sunt etiam alii

ign,

non rubescit

sicut ipsa.

habent aquas albifilibro


in
de aquis, qui est
quibus
docetur
cantes, de
notus, et mundificant et sublimant spiritus, scilicet arsenicum, et salem armoniacum. et alios, et purificant
Venerem et Saturnum per aquas dictas, et liquant Saturnum et Venerem, et projiciunt spiritus mundificatos
in ea, et

qui

sophiste, qui

albiticant

sic

illa,

sunt subtiles in hoc

et rubificant; ita

artificio

faciunt

quod

metalla

illi

ita

Lune, quod ad oculum discerni non possunt, nec adtactum cotis, per quem probatur Sol, nec
per pondus, nec per fusionem unam, nec duas, nec trs
sed tantum potest fundi et purgari per modos quos
scripsi in Opre secundo, de purificatione auri et argent!, [ita](l) quod colorem amittant(2) et redeant ad
naturam propriam Veneris et Saturni.
Alii accipiunt quatuor elementa, que vocantur aqua
vite, et humor aereus, et virtus ignea, et calx, de quibus
scripsi in loco suo, et calcem Saturni, et calcem Solis,
et Mercurium sublimatum et ponunt duo pondra de
calce, et tria
de aqua vite, et tt de humore aereo, et
unum pondus et dimidium de virtute ignea, et mdium
pondus Mercurii, et complet Solem, quem desiderant.
Similiter pro Luna accipiunt tria de calce, duo de
aqua vite, et tt de humore aereo, et mdium pondus
similia Soli et

Mercurii.
(i) lia
(2)

Au

est

omis dans

le

ms.

lieu de: amitlant, le

ms. porte: amillunt.

foi-

225.

>-

TRATRIS ROGERI BACON

190

Quidam vero

Nota.

in

pondre equali,

quantum

Sole

accipiunt sola quatuor elementa, et


et

illi

non solum credunt facere de

volunt, sed reputant se pervenire ad

ma-

teriam primam, de qua Aristotilcs dicit nono Metaphisice, quod ex aceto non lit vinum, nec ex mortuo vi-

vum, nisi lit resolutio ad mater iam primam.


Hec igitur nunc sufficiant.

Nam

habetur hic tota philglspphorum intentio. Et .^.


aliis que scripsi, potest A^estra Sapientia
conferre, et omnem convincere v?i\x-_f^
omni
sapiente
cum
dulentum.

cum

per hec,

Hic

incipit

magnus

tractatus et nobilis

De rerum

natu-

ralium generatione per quem tota philosophia naturalis quantum ad potestatem generationis rerum sciri
:

'

'^

potest
et

cum

illis

que dicta sunt in

aliis

de

efficiente,

de unitate materie.

volo descendere ad ea que pertinent


rbus generabilibus (2) et corruptibilibus, ut prosequar ea que in O perihus aliis non sunt tacta. Oportet
habitis

Hiis

(1),

vero incipere a principiis, quia horum cognitio previa


est. Et de principio efficiente scripsi satis iaJjiacialllCS)
grpntiinn naturnlium. Et de
rlp Qpf<;-ip bus et virtutihus
materia verificavi quod non est una numro in rbus
.T

(i)
tinctio

La

col.

du

fol.

17 du

secunda: de quihusdam

formant:

aliis

Cod.

Maz.

commence

per ce

titre:

Dis-

que pertinent ad materiam, privatiomm

hahens quatuor capitula. Capitulum

primum

docet

quomodo

et

et

ubi in

ceneratione substantie inveniatur primo materia naturalis.


Distinctio secunda appartient la seconde partie

(blette

des

Communia

col.

b): Pars secunda primi libri naturalis philosophie

du premier

naturalium, partie qui est ainsi intitule (Cod. Maz.,

fol.

livre

15,

qui est de communibus

habet distinctioet est de materia, forma et privatione: et


Le chapitre dont nous venons de reproduire le titre commence par
.Ymc voh descendere. A partir de ces mots, il recopie simpleces mots
ment le texte de VOpus lertium tel que le donne notre ms.

naturalium rerum:
ns

5.

(2)

(3)

Au
Au

lieu de: gner abilibus, le


lieu de:

ms. porte: generalibus.

Tractaln, le Cod. Maz. porte: Tractatibus.

OPUS TERTIUM.

I9I

omnibus, nec una specie, nec gnre subalterno, sed


generalissimo. Et solvi cavillationes in contrariiim. Et
hoc est magnum fundamentum in cognitione rerum
naturalium. Quia si esset materia una numro, ut ponunt,

nunquam

generatio, ut

fieret

probavi,

et

tota

Sed per ea que dicta sunt,


aperta est jam via ad sciendum omnia que necessaria
sant in generatione rerum naturalium.
Et primum quod oportet adnecti predeterminantis
de materia est, quod considerari dbet ubi in linea presries generationis tolleretur.

dicamentali incipit materia fieri naturalis. Nam quia


hoc non consideratur a vulgo, accidit error varius.

Et planum est quod non incipit in gnre generanec in materia et forma ejus, quoniam conveniunt spiritualibus, et corporibus celestibus, et aliis.
Similiter, nec in prima specie que sequitur hoc genus,
que est substantia spiritualis et incorporea, quia illa et
lissimo,

quantum ad
creatur

angelos, et

totaliter.

id est (1) in

Nec

quantum ad animas

rationales,

incipit in specie alia et

substantia

corporea, quoniam

mune est celo et non celo, et ideo


nem sicut celum (2). Similiter nec

||

coequeva,

illud

in specie

prima

se-Mz.,foi.

loquimur de generatione et corruptione scilicet que est


per renovationem completam alicujus individui, et speciei specialissime in rbus, cum corruptione complta
alterius individui, in specie. specialissima

licet in eis sit

similitudinum rerum inferiorum, sicut


alii
potest assimilari, recipiendo speciem et
ymaginem alterius, ut sensus recipere species sensibiHum dicitur, sicut in aliis veriticatum est.
lucis, et

7 Deinde ulterius in specie coequeva isti, scilicet


substantie corporee celesti, que est substantia corporea
non

celestis, distans in tertio

(t)

Au

(2)

Le Cod. Maz.

lieu de: id

est,

le

ajoute,

gradu a gnre genera-

Cod. Maz. porte:

videmment

i^s.

antecedit generatio-

quente, que est substantia corporea celestis, quia in celestibus non accidit generatio nec corruptio; prout hic

renovatio
creatura

fo'-

com-

scilicet.

tort:

et

non celum.

i?,

FRATRIS ROGERI BACON

192

ex quo generatio radica^er Ht


quia natura generans supponit aliquam radicerA quam
promovet ad esse specilicum in gcneratione, et ad quam
rcsolvit esse specificum in corruptione; sed cum ista
radix habet multos gradus, propter diversitatemygenerationis et corruptionis rerum diversarum, primiis gradus ultra quem natura ire non potest consistit iti hoc
gnre subalterno quod per iianc circumlocutionem que
est substantia corporea non celestis designatur, sed non
habet unum nomen simplex; vocetur tamen ad placitum A. Quod vero ad istud stet natura in generando
et corrumpendo, manifestum est; quia quicquid sequitur ad istam radicem est generabile et corruptibile in
quantitate incompleta vel complta, in se vel in alio.
Istam enim radicem sequitur elementum et mixtum;
quoniam substantia corporea non celestis, at est elementum, aut rriixtum. Mixta enim generantur et corrumpuntur omnia, ut patet. Spere autem elementorum,
licet non generentur nec corrumpantur secundum se
fuerunt, tamen elementa sub aliqua
Ma2.,foi.i7,totas, quia create
'"''
quantitate generari et corrumpi [possunt et in se] (1) et
in speris suis, et in alio commixto generantur et corrumpuntur. Quare nullum istorum potest esse subjectum primum generationis quoniam postquam quodlibet eorum est generabile, generabitur ex alio prcdente; ergo illud aliud est prius. Ergo standum est ad
aliquid prius elemento et mixto, quod non erit generalissimo, attenditur illud

||

'

fol.

6.

nec corruptibile; quoniam si esset generabile. generaretur ex alio prcdente, et sic iretur in inhnitum.
Quare generatio naturalis stat ad aliquod ingenerabile.
Et ideo 4ost9JtJIe3 docet primo Phisicom.ni quod mabile

'

r.

teria est ingenerabilis et incorruptibilis; et in.sgjQimdo

'

'

NIethaphisicc,

quod

est eterna et incorruptibilis, id est,

non

esse

per generationem, sed per creatio-

exivit in

(i)

nous

les

Les mots entre


avous

sont, dans

rtablis d'aprC;s le

le

Cod. Maz.

ms.,

remplacs

par un blanc

OPUS TERTIUM.

nem, que non


apud eum, ibi

Cum

elemento
rationis,

in

fit

quod vocatur

in evo,

et iiUjtai.4eu;;aaiSis, eternitas creata.

standum est ad aliquod commune


tanquam ad primam radicem genestandum est ad hoc genus quod est [substantia
igitur

et mixto,

corporea non](l)
nerabilius et]

mentum

tempore, sed

193

et

(2)

celestis; quia nichil est

immdiate

[ge-

quoniam

ele-

corruptibilius nisi hoc;

mixtum sunt solum

corruptibilia, et sunt

species immdiate dividentes hoc genus.

Ceterum,

poneretur hec radix esse aliquod prius


in linea elementah, tune esset corpus, vel substantia;
sed patet ex predictis quod neutrum eorum potest esse
hoc principium. Et hoc manifestum est evidenter, quoniam tune res significata per hoc genus substantia corporea non celestis, esset tune generabilis ex corpore.
Sed nunquam generari potest una species, nec produci
ex gnre, nisi corrumpatur alla species coequeva, quia
generatio unius est corruptio alterius.
Species autem coequeva substantie cor_poree_npn
celesti est substantia corporea celestis; ergo a corpore
in celo
posset per [naturam] (3) auferri natura celi spe- ^""i-^
cifica, et induci natura non celestis.
Similiter oporteret [quod] (4) elemento vel mixto
posset tolli natura
si

\\

In exemplo sic cadduco non repperi plus.

hora

1476, 15 decembris,
(i)

La place de

ces trois

mots

15^

parum

post

en blanc dans

est

le

ortum

ms.;

Solis.

Cod. Maz.

le

porte: Substantia corporea commune.


(2)

La

place de ces deux

rtablis d'aprs le

(3)

Dans

mots

est

en blanc dans

le

ms.

les

avons

blanc;

nous

nous

Cod. Maz.

le ms., le

mot:

naturam

est

remplac

par un

l'avons rtabli l'aide du Cod. Maz.


(4)

Le mot: quod

se trouve

dans

le

Cod. Maz.; dans

le

ms.,

il

est

plac par un blanc.

13

rem-

fol.

TABLE DES MATIERES

TUDE SUR UN FRAGMENT INDIT DE

l'

Opus

tertium.

pag.

Sommaire

Avant-propos
I.

Description du Manuscrit

IL Description et analyse du texte que nous attribuons

VOpus

tertium de Roger Bacon


III.

Position

que

seignements

VOpus
V.

fournit

au

sujet

de

au

sujet

de

tudi

texte

le

fournit

38

fnittus
le texte

tudi fournit au sujet

du

trait

multiplicatione specierum

VIL Renseignements que

le

46

tudi

texte

fournit

au

sujet

au

sujet

du

Trait d' Alchimie


VIII.

Renseignements que

49
le

texte

Communia naturalium

tudi

fournit

des

Le Tractatus de generatione

rerum

51

IX. Renseignements que le texte tudi fournit au sujet des

7nunia naturalium

X. De

l'influence

Verdun

22

36

que

VI. Renseignements que

De

tudi

texte

le

maj-iis

Renseignements

VOpus

au sujet

qu'il fournit

Renseignements que

IV.

10

VOpus tertium. Rende VOpus tertium

tudi occupait en

le texte

exerce

(suite)

par

Le

Roger

trait

Bacon

De
sur

Com-

caelestibus

57

Bernard de

64

TABLK DES MATIRES.

196

II.

UN FRAGMENT DE L'Opus tertium.

^ag.

Avertissement

Liber ter tins Alpetragii. In qno tractt de perspectiva

paratione scientie ad sapientiam


celestinm

De

De

inentorum naturalinm.

De decem
Que

De
De
De
De
De
De
De
rDe
'

De

73

coin-

corporum

motibtis

secnndum ptolomeum. De opinione Alpetragii

contra opinionem ptoloviei et aliornm.

fidei.

De

scientia experi-

morali.

scientia

De

articnlis

De Alkimia

75

ad

necessariis que

/'"

visuvi reqitiruntur. Cap.

sint visibilia. que in viginti

duo distincta

sunt.

79
82

Cap, II'"

particularibus modis videtidi. Cap. III'"


bonitate videndi.

84

Cap. IIII'

85

triplicibus uiiiversalibus modis videndi.

Cap.

cognitione rei vise per sillogistnum. Cap.

partibns perspective. Cap.

tribtis

visu facto per

lineavi fractam.

V'"

....

86

VI'"

87

VU'"
Cap.

comparatione scientie ad sapientiam.

90
VIII'"

93

VIIII""

Cap.

...

96

motibus corporum celestinm

98

Opinio Ptolomei de dnobns motibus prittcipalibus celorum. Cap.

I"'

De motu Solis. Cap. Il'"


De motibus Lune. Cap. III'"
De motu Saturni, Jovis et Martis. Cap. IIII"'
De motibus Veneris et Mercurii. Cap. V'"
De sententiis aliorum qui imitati sunt Ptolomeum
Notanda

est sententia

99
loi

103

104
105

107

Alpetragii, qui nititur reprobare sententias

predictorum, et opiniones naturalitim stabilire

De alio motu a primo


De motu proprio or bis

....

loS

mobili

109

stellati

lio

Notande sunt optime contradictiones istarum opinionum, et primo


de opinione Ptolomei quantum ad motus duos principales

De

119

ccentricis et epiciclis ac motibus

pianetarum

fDe quadam ymaginatione modernorum]


i//)fc' corpusculo epiciclo]

De

scientia

e.\

125

128

pri mentor um

que dicitur dignior omnibus par-

tibns philosophie naturalis de perspectivis


est

maxime

et ideo

notanda
137

<>

I97

TABLE DES MATIERES.

De
De
De
De
De
De

scientia quinte essentie

P'^S-

^S^

morali alias civili scientia

157

secunda parte scientie moralis

160

tercia parte moralis philosophie

161

4" parte moralis philosophie

164

quinta parte philosophie moralis

178

[De opre minori]

179

De
De
De

181

Hic

enigmatibus Alkimie
expositione

enigmatnm Alkimie

184

clavibus Alkimie
incipit

magnus

187
tractatus et nobilis

gner atione : per qjiem

tota philosophia naturalis

ad potestatem generationis rerum


que dicta sunt in

aliis

de

-'<^

De rerum natnralium
sciri potest

efficiente, et

quantum

cum

illis

de unitate materie

90

Imprimi

Romae,

die

potest.

12 Septembris 1909.
Fr.

DIONYSIUS SCHULER
Min. dis.

Nihil obstat,

Florentiae, die 27

lulii

1909.

Can. Fridericus Lapini, Censor.

Imprimatur.
Florentiae, die 28 lulii 1909.

Can. Alex. Ciolli,

Vie.

Gen.

CQ
:3

r-l

rH

a, co

o
>

iH

~^^
*'+-*

IJTE OF
F.l.MSLEV F
r

::

TORcnTO
8

5,

cr

SlUOIE-

S-ar putea să vă placă și