Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
in
http://www.archive.org/details/unfragmentindiOObaco
UN FRAGMENT
INEDIT
DE
L'OPUS TERTIUM
DE
ROGER BACON
PRCD
PIERRE
DUHEM
AD CLARAS AQUAS
(Quaracchi)
prope Florentiam
EX TYPOGR.-\PHIA COLLEGII
1909.
S,
BONAVENTURAE
TH INSTITUTF CF V^
Toronto
6,
cm. ac(\.
OCT2 3Q3}
TUDE
DE
L'OPUS TERTIUM
DE
ROGER BACON.
Sommaire.
Avant-propos.
Description du Manuscrit.
I.
Description
II.
et
du
analyse
texte
VOpus
III.
gnements
au
qu'il fournit
sujet
tertium. Rensei-
de VOpus tertium.
V. Renseignements que
au
sujet
du
trait
De
mtiltiplicatione specierum.
Renseignements que
VII.
le texte tudi
fournit
au sujet du
Trait
d^ Alchimie.
Renseignements que
VIII.
naturalium
naturalium
De
X.
le texte
Communia
(suite)
le
Le
trait
De
au
sujet des
Communia
Caelestibus.
Avant-propos.
Au
notre
la
attention
fut attire
Bibliothque
Nationale.
M. Lopold
l'astronome
crit attestait
()
Delisle (i),
arabe
qu'il
sur
un manuscrit
D'aprs
le
manuscrit
ce
latin
catalogue
Lopold Delisle,
les
point
le
identique k
Inventaire des
manuscrits
titre
crit
de
de
cet
G39
,
Le
bien
l'ouvrage
latins
conservs
par
publi
contenait un
conserv
p.
la
67.
titre
mcmc
probata, ntiperrime
laiiiiis
;\
litferis
he-
hrco NeapoUtano.
L'Aministration de
bien
la
en prendre
texte,
copie.
Il
nous
ais de
fut
loisir
reconnatre que ce
les thories
savant arabe;
il
nous
1859(1).
Bitrogi
l'astronome
Al
sans
l'a
Comme
grand
pense
la
et
cherche connatre
l'tat
de
le
la
touchant
Roger Bacon,
trler
de
crits
lui
frre
illustre
les
exprimer
diverses
ici
sicle,
comptence
la
en Saint Franois,
a bien
minutieusement
permette de
son
XIIP
Science au
publier.
le
trs
dvelop-
l'on
prsenter un
intrt, soit
pement de
nous a sembl
fragment
ce
et
affirmations;
en con-
qu'il
nous
L
Description du Manuscrit.
Le manuscrit o
figurait autrefois la
Supplment
(i) Fr.
ning;
I.
by
S.
J.
latin;
il
se trouve
texte
le
porte aujourd'hui
le
n 10264
Ol)us lerlium.
II.
nous
qui
Of)us uiiniis.
III.
n 38 du
fonds
latin.
I.
contai-
Phihsophiae.
Edited
inediia.
Compmdium
le
'i"
intresse
\'ol.
De
grand format,
il
en ma-
XIV;
L surmonte de
roquin rouge dont les plats sout orns des armes de Louis
le dos,
la
titre
le
la
double
TABULEE ASTRONOM.
l'tat
mme
sur le
pa-
Les pages ont une hauteur de 334""" et une largeur de 232. L'criture semi-cursive, trs lisible, varie quelque peu d'un ouvrage l'autre, comme il arrive pour des
pier verg.
pices
eu
par
crites
effet,
mme main
la
signatures que
les
des
poques
diffrentes
plusieurs de
portent
pices
ces
de 286
suivis
et l'an
1475
Le manuscrit
1492.
compose de 16
se
numrots
feuillets
et
non numrots,
non nu-
feuillets
de 6
feuillets
mrots.
Les 16
feuillets
du quatrime, o se trouve
moliiiini
le
la
table sui-
recueil:
ciiin
gradibus longitiidiniini
et
i.
lafifiidi-
)j.
et
mdium
motum
Compendium Leonardi Oualea Veneti quod astronomiam
medici-
et
jc/.
nalem intitulant
jy.
Tacuinus sanitatis
in
super
cosnw-
....
Mundo ad Faustinum
Opus
Palladii
Rutilii
lO).
Tauri de agricultura
et preceptis
rei rus-
tice
IJ2.
()6.
secundum
Ptolomeum.
De
De
motibus
opinione
De compa-
corporum
Alpetragii
celes-
contra
puiionem
De
naturalium.
De
De
aliontni.
Ptoloniei et
niorali.
scientia
experimentonini
scieniia
De
arlicuHs fidei.
kimia
al/<^^.
Magni
Tractatus Alberti
de geographia
cosmographia
seii
2]/.
du
sent au recto
Du
courant
fol.
verso du
Tabula
seconde colonne
fol.
mone;
tiirni
la
et
nes du
la
Satiinii
ruiii
tte de
fol.
Persarum
:
in
en
ad meridianum
est intitule
titres
57, recto, se
la
titre: G);j-
Cr-
Civitatis
se rptent
lit
titre suivant,
le
Leonardi qualea:
Egiptiorum
en rouge;
Astronomiam
qiiod
volitit.
facilitatetn
commence
se termine au recto
Greconim
medicontm
et
et
Latinorum voluminibus
commoditatem
du
ces
par
fol.
mots
occidimt signa.
et
Au
de
la
A.
de Bruxella (i).
infirmo-
Lux
copie et
la
Au
de
la
figure se
solis
atqiie
trouve
exnrgnnt
date
la
deiis....
Circnlns aspec-
dessous
nature
(i)
ttuim plauetaritin,
p.
38, verso;
fol.
proheniiiini
occasii,
et
Jovis
clari viri
L'ouvrage
Il
et
mmes
medicinaJeiu nunciipari
:
trouve
39, verso.
Compeudium
hiim
mme
le
titre
le
titre se
est blanche.
Jovis; les
compilatiini
38, rgne
fol.
premire colonne du
seconde colonne
fol.
En
au recto du
vere
junctiones
-^G
stellarum fixanim
encore au dbut de
Au
36.
fol.
P.
Duhum, Ce
titre
le
qu'on
des
suivant:
cliiuil
des
Sciences, XIX''
InJes
anncc,
ad Fniistinnm.
iniindo.
de.
et
incipit.
liber,
commence
L'ouvrage
mots: Consideranh
per ces
niicbi
diUscutiiis iniiicnti....
Le verso du
Au
102
fol.
sanitatis in
kasseiii
Armiithac
dicina....
Jes
et
foll.
hahaJdin
les
mots
sanitatis in nie-
Tacitinitni
fol.
Siciit pertinet
Elbiil-
filii
au verso du
termine,
se
Il
Qiiem composiiit
niedicina niinciipatiir.
fdiits
Explicit
Tacuiuus
sanitatis in
copiste:
Au
baldach.
inedici de
biiccilan
gnature du
septenibris
i().
dessous,
trouve
se
la
si-
En haut
par
se
Jd.
fol.
ciiinns
A.
7.
14^2. Neap.
Junias.
filii
fol.
totiiin
du
se termine au recto
Il
,de
le relieur,
la
marge du
se trouvent ces
Ensuite vient ce
titre
172, recto,
fol.
mots:
presque
D. 21.
die.
rogns
decenibris
1478.
ilhtstris
opns agriculture de
Ce
tite
noms
des deux
une seconde
rpt
est
Thaiiri.
Eniilii et
prend
fin
sint esse
au recto du
Du
fol.
recto du
Pars
suit la date
183
prima
prndentie....
24. Decembris.
186 au recto du
fol.
est
Il
fol.
communes, que
Le verso du
avec interversion
fois
que
fol.
14^8.
174 et 185.
226 s'tend l'ouvrage
les fol.
tudi ci-aprs.
Le verso du
fol.
227 234.
En tte du
Alberti
Le
magni
trait
verso du
fol.
226
fol.
recto du
blanc.
est
fol.
235, on
dbute ainsi
258,
il
prend
Il
en
lit
est
de
ce titre:
mme
des
Tractatus
Cosmographia.
Au
De
linea
fin
FRAGMENT INtUIT
HTUDt; SUR UN
lO
Joioniiii
piii'lates
en
prim sous ce
Le
in
sufficienter
titre
De
i^tnicie
d'Albert
l'opuscule
cet crit,
natitra
le
dicte
On
sinil.
im-
fois
loconiin.
reste
reconnat,
Grand plusieurs
feuillets blancs.
IL
L Au recto du
rouge,
le
Liber
tiitni
ad
scienlie
haut de
page
la
In
qiio
corporttiii
niotihiis
De
ceJes-
De scientia experimentoruni
De articulis fidei. De Alhimia.
commence par ces mots
scientia morali.
Le
texte
du
226, recto, ce
fol.
Que
ortiiin
doute; une
la
le
partie
le
14J6, i; deccnihris
repperi pins.
solis.
de
titre,
l'crit
le
cela
ne saurait
est
faire l'objet
consacre non
l'in-
d'aucun
seulement
;\
:\
de l'Astronome hellne
la
prfrence sur
donner
la
la
thorie
thorie de l'Astro-
arabe.
L'auteur du texte
La
lecture
que ce texte
YOpic;
et: eiemento.
comparer avec
est-il ?
natiira.
tolli
nome
termine
se
exposer
texte
mme
Siiniliter oporteret
Un
De
fin
la
naturalimn.
niatheinafice potestafem,....
Postqitain inanifestavi
le
en
lit,
perspectiva:
tractai de
De
sapientiaiii:
pfoloniei et alioruni.
se
AJpetragii.
terfiiis
coniparaiioue
de Roger Bacon.
i86, en
fol.
suivant
titre
tertiiiDi
est
tertiiini.
considr n'tant
mme
la
pas Al
Bitrogi,
qui
de Roger Bacon
et
qu'il
est
un fragment de
Cette
les
suivantes
Opre majori
Ostendi
tractatu gomtrie,
(fol.
in
191,
Opre tertio,
Opre
cquak de quo
(fol.
scripsi
207,
r").
Secundo opre
in
et
211, v).
(fol.
galement par
Elle s'impose
l'auteur
tain in
r).
Et hoc corpus
d'une
lettre
dsigne
par
est celle
V;
i88,
(fol.
primo
Expressi in
primo,
I I
adresse
la
les
de VOpus
et
tcrtiuin,
use l'gard
Roger Bacon,
des Latins
pas
telles
les
ratur (fol.
Que
igitur
Nec
situdo,
186, r^).
potest addi
194,
quantum
oportet,
ejus capi'ibus in
nisi
D'ailleurs, l'tude
et
ro).
(Ibid.J.
Arnaud de Bruxelles
composent
suffirait
le
mettre hors
Le
titre
mis en
tte
Ce
titre
commence
(fol.
186, r) par
ad
fol.
perspective
ro,
186,
pos de
la
l'Optique.
dignitatem.
au
fol.
193,
Perspective,
Huit
r,
chapitres,
sont,
en
c'est--dire,
qui
effet,
s'tendent
consacrs
en langage
du
l'ex-
moderne, de
12
Ces
ordre,
Bacon
que
ce
avait
de
dit
Perspective en
la
qiiinta
mme
composent
tres qui
faite
la dernire
Distinciio (2). Dans quel but
exempte de tout dveloppement nouveau,
cette rcapitulation,
Et nunc
gnlis
distinctionibus
ut
et capitulis ;
Vestra
aiiiissum, videat
Aprs
Sapientia que
de
au
titre
ad
scientie
Ce
au
fol.
Distiiictio
tinciio
194,
^) de
r^.
effet,
le
Le
IV.
titre
La
que
soit
l'on
Cette
suite de ces
simplement
(i)
II,
commence au
niajiis
ne parlait
l'histoire
p.
mmes
de ces
la
doc-
fol.
194,
premier
crit
Of^us majus,
r",
:
par
Hic
le
titre:
la
celestibits.
mouvements
clestes,
la
de Bacon? Celui-ci
ci.i.
De
in fine perspec-
considrations sur
RoGERi Bacon
p.
de
suivre l'volution
le
aliorum.
doctrines astronomiques,
dont VOpus
et
sicle.
partie
Pourquoi
en ces
secnndum ptolomeuni. De
niolibus
cette Dis-
est
veuille
XIIP
dernire
la
manuscrit continue
ceestiu?n
Ultinia distinctio: de
opinionem ptoloniei
annonce
partie ainsi
tout l'ouvrage,
193, r" et
fol.
gnral du texte
sert
correspond
suivant:
titre
ad sacrant
vol.
r*^).
la
en
porte,
sin-
fiierit
mots: De co)npara1ione
est reproduit
chapitre
tactas in
sommaire qui
perspectiva, le
titre
Ce
coniparatione perspectivac
soit
186,
(fol.
dit:
a sapientihus hujus
debetis
le
quod misi
pitre,
finit
mots De
les
veritates
si scriptuni
Pars
la
nous
le
dit:
IS9.
(2)
Ibidem, d. Jebb,
p.
553
:\
p.
(3)
Ibidem, d. Jebb,
p.
353
;\
p.
II,
II,
p.
S9
S9
-i
;\
P-
'^6.
P-
166.
Nain non
in
omnibus
visum
qiiinto
in
iiistrumentis
C'est
Ptolomens,
Perspective, negociatur
Et
nisi
eis,
Propter qiiod
instrumentis Perspective.
tibiis
I3
aussi celui-ci
raison de l'ordre
la
en ces termes,
continue-t-il
le
ouvrages
de disgressions
nem
et
de celestibus addidisse.
non principales,
runt.
ideo
Sed quia
pono
hii
scripsi fere
Quoniam
ejiis
omnia que
etiani
viarum pericula,
ne forsan, propter
misi ad
Perspective et potestatem
respectu celestium,
singula
manus
Vers
du
la fin
fol.
termine au
194,
istorum que
fol.
r^,
195,
marge
la
le titre
Ptolomens
on trouve
r'^,
dveloppement
cipalibus celorum; le
aliquod operum
igitur,
annonc commence
ainsi
il
se
niformitas.
Ce premier dveloppement
premier chapitre, car
motu
Solis.
In Sole
IL Ce nouveau
igitur;
sente l'crit
il
chapitre
ce
il
se termine
compt pour un
titre,
en rouge
commence
tudi);
:
devrait tre
suivi de
est
il
(la
De
en haut du
fol.
195,
v,
Vient alors
le
chapitre
Luna
De
commen-
Ad
salvandum apparentiam.
C'est ancore
Saturni, Jovis
Jove
et
Marte.
et
Il
au
fol.
Martis.
se
191, v^,
IIII
termine au
que
le
commence
fol.
196,
in ipsis.
r^,
chapitre:
ainsi:
In
De motu
Saturno,
Ad
FRAGMKNT INHDIT
I-TUDH SUR UN
14
nre
Ce cinquime
F.
ciirii.
du
Il
Merciirio
et
De
motihns
Veneris
AI nulles li
qui
il
pre compte
en
effet,
les
moyen
de seconde main, au
Le
lecture directe de
la
titre:
De
seuteutiis
aliorum
Ptolomeum
Siint aiitem
tout
fait
qui iuiitati
(Thebit)
et
Au
rouge
mme
la
Ce
Toleti composuit.
bas du
Notanda
196, vo, la
fol.
est
que Ptolme
telle
cha-
mention suivante
qui
Alpetragii,
sententia
tion annonce
197,
prend
fin,
formule.
est trace
en
reprohare
nititur
Cette
men-
r",
thorie de
la
l'avait
et
par ces
v*',
termine en
fol.
Ptolomeum
siiiit
196,
fol.
et se
imitait,
ad ipsum tabulas
et
ait t
pitre
la
hypothses de
Syntaxe mathmatique.
la
venons de
renvoie son
il
il
l'ait
cinq
Mer-
et
mots: lu V-
se clt au fol.
siinililer,
scire poterit
Seci ipsa
titre
en haut du
fol.
imuiohilis persvrt.
Un
mohili
nouveau
titre,
crit
en rouge
viotum prinrum,
et
que terminent
De
ainsi
mots
les
alio
a primo
motii
Non
positionem con-
siderans.
Un
troisime
orbis stellati,
ainsi
/';//;;/
titre,
commenc prend
suum
Les
tent les
toujours
au
en rouge
Orbis
fol.
De motu
igitiir stellatus;
198, v,
par les
le
proprio
chapitre
mots:
//-
diligenter inspiciat.
trois chapitres
hypothses
trogi (Alpetragius)
par
que
lesquelles
l'astronome
proposa d'expliquer
les
arabe
mouvements
Al Bicles-
tes,
le
est,
de beaucoup,
Moyen-Age
et plus
ici,
que
homocentriques. Cet
sphres
le
le
occidental
plus
com-
produit
ait
systme de Ptolme,
philosophes du XIIP
et les
cussions,
sicle.
posaient de
il
numres toutes
les
raisonnable.
De
ces dis-
le
soin
peut
invoquer en des
Roger Bacon.
Ce dbat est annonc par
rivaliser
avec
dbat qu'in-
le
stitue
au
fol,
Notande
198, vo;
titre suivant,
le
en rouge,
crit
istarnm opi-
nionuvi, et
principales.
Il
lomei
quam
rationi'i,
qui
Ptolme
reprochent
iam Pto-
Visis opinionibus,
mots Patet
examine
qui
objections
Alpetragii. Jusqu'aux
d'avoir
attribu
les
deux
mouvements principaux aux corps clestes, le mouvement d'orient en occident et le mouvement d'occident en
sortes de
Le
titre
De
il
les
ecentricis et epiciclis ac
mots
ces
discussion;
la
et
elle
s'ouvre
motibus
qiios
par
ponit
fol.
202,
centrkm appropviatnm.
tous
la
41es
En
ce
thrie
des
Cuin
r**:
excentriques
qniJibet,
passage,
t
et,
secundum
Roger
proposs par
en
ipsuiii,
Bacon
les
habct
reprend
adversaires de
particulier, par
Averros
l6
leur; d'autres,
il
en
comme
contraire, qu'il
dveloppe
sans va-
longuement,
lui
semblent probants.
Mais, au
excentriques,
moment
de conclure au rejet de
rouvre
il
le
modernorum.
natio
Aucun
titre
mence
mots
ces
jusqu'aux mots
sibiliiini,
Hcc
Ex
eonitii
cette
partie
niotii
est
la lettre
discus-
la
capitale qui
Elle
co}isideraiitihiis.
igititr
qui se trouvent au
Toute
les
thorie des
la
Qiiedatn yinagi-
com-
prolonge
se
205, v".
fol.
consacre exposer
et
discuter
Haitam
al
de figurer
ces
les
d'Averros
se'
mouvements
agencements, eu
et
clestes
vitent
imagins
les
par Ptolme;
objections
principales
rencontrent, ds
iotain
effet
fin
la
Astrolo^iaiii
deviennent
extrmement
partir
usuelles,
et elles
Bacon
d'orbes;
il
explique
trace
trouve au recto du
fol.
occupe tout
les orbites
de
la
agencements
soigneusement ces
deux grandes figures;
fort
mme
203, reprsente
le
l'une, qui se
orbes
divers
les
verso du
du
204, dessine
fol.
Lune.
Tout en accordant
(fol.
205, r) que
ces
combinaisons
rsoudre toutes
qtios
eornmdcm
ponil
uiotiiiiin
il,
les difficults
de penser qu'elles
\fniis;i-
Ptolomeus
dclarasse,
propriam
ignorantiam
osteudnnt .
Bacon
les objec-
le
rappelle
commence
clusion
et
Ex
bis
aiitein
Ex
epicidormn
igitur apparet
predictis
ecentricorum
impossibilitas
et
nom
encore, au
des principes de
variations
les
graphe qui
commence
et qui
ciini
du
d'inclinaison
Il
lui faut
hiisdaiii
Ptolme.
Physique pripatticienne,
la
mouvements
V Ahnageste explique
lin,
systme de
le
le
Il
Dr
aJiis
aboutit
de
plan
en un para-
fait
conclusion:
cette
non
siint possi-
biJes .
Par
Bacon
cette discussion,
du systme de Ptolme
rejet
pour se rsoudre
Bitrogi. Mais,
de
qui
lait
ce parti,
il
hypothses
de
en particulier, toutes
ou-
fliudrait
lui
il
condamnent l'Astronomie de
hellne
du systme d'Al
et l'adoption
les
l'Au-
l'Auteur
preuves
il
les
la
mme
de
distance
il
la
Terre. Ces
les tablit,
PtoJoniei destriiere,
Licet
tamen sunt
rationes
difficiUime
mantes
Sicut per
Ce
chapitre se termine au
visum
et
fol.
206,
fol.
'vcl
exprimentales
epiciclorum, confir-
ea
poterit.
lme
la
suite de cet
entre
ne semble pas
Philosophie naturelle
lui parait
se
doctrines de Pto-
deux doctrines; ce
il
se doit
faire
dterminer lui-mme;
contraire
aux
il
la
hypothses de
HTUDK SUR
l8
Ptolcmce
vant cette
Bitrogi
antinomie,
parvenu
soit
V.
des
et l'observation
la
par lesquelles
De
le
qu'il
annonait
il
du
gnral
titre
scicntia experinientonini
naiiira-
Il
De
207,
fol.
par
r,
cxperimcntorum
scicntia
philosophie
tibus
supposer
laisse
astronomique,
liiuii.
nous
ne
rien
et
faits se
l'illustre
rsoudre.
la
FRAGMENT IXKDIT
UN'
de
natiiralis
que dicitur
perspectivis
par-
iiig}iior oiiiuihus
notanda
ideo
et
est
maxime.
la
Operis
qiiinia
omnihus
la
suite de
majoris,
aliis et
tertiimi
analyser VOpiis
que
luajiis;
apporte ce
il
thorie
la
En VOpus
mtore
de
Bacon
Le
fol.
aisment
de
Une
207, met
certaines
doute
mal
comprise;
restituer
la
disposition
nous a permis
avait
longuement
parle
texte
majus
mais n'avait
l'arc-en-ciel,
tertiuui,
un
dernier ouvrage
le
clestes,
de ce dernier
diguior
qu'aprs
niajiis.
est
UOpiis
scxta,
longe potentior
consacre
digression
pars
sequitiir
et
fx
La thorie du
mots
halo
prend
fin,
au
fol.
210,
v,
par c^s
un
expos,
reprend
Depuis
tivam, qui
est
snmme
les
se
mots
trouvent
dignitatis,
Habet autem
au
fin,
niajiis.
fol.
hec
scientia
aliam preroga-
210, v, jusqu'aux
qui se lisent au
fol.
212,
r",
mots: Ideo
les
questions
VOpus
traites par
majus examine
correspondent
tcrt'mm
I9
que VOpns
celles
Signalons, toutefois, un
211,
De
par ce titre:
r",
commence au
qui
chapitre
scieiifia
fol.
mots:
nobilissUna,
scientia
du
et qui
212,
fol.
r".
occultes.
Des mots
ru m, qui
Et
cjiis
lisent au toi.
se
212,
viscatas,
iii
qui
mots: Et
jusqu'aux
r,
au
trouvent
se
fol.
capiet
214,
r"',
tiva
parfois,
ainsi
ici,
complments
d'intressants
poudre
fol.
213,
r*^,
en Ses autres
canon, dont,
ou dont
UOpus
VOpus
la
tertium apporte
majiis
formule
crits,
il
de
la
avait seulement
donn
avait seulement
il
c'est
claire
la
VI.
met en
Venons maintenant
ces termes
nonce, en rouge
vons au
au
loi.
214,
sujet promis.
partie de
De
la
De
titre
gnral proL'an-
articulis fidei.
r*^,
s'agit
et
de
la
civili scientia
la
ad
septime
le
morali alias
Il
Un
que
De
VOpus majus
a pu trouver.
ce
scientia morali.
quodlibet) prcde
cette
qu'il
manum
dclaration
(i)
partie,
dont
l'expos
commence
d. Jebb, pp.
par ces
mots:
pp. 202-215.
(2)
II.
pp.
215-222.
II,
20
Prima
215,
fol.
in
scilicct
premire partie de
Morale
la
secunda parte
scciinda,
Sancti,
septima,
et
Mo-
la
Le
fol.
215,
216,
r,
mots
par ce
VOpus majus
crit
titre,
losophie.
215,
titre:
De
concorde
quatrime
la
UOpus
(4).
en rouge au
216, r^:
Le rsum commence
s'achve au
ralis philosophie et
De
221,
la
partie
^* parte
:
de
sous le
moralis phi-
par
r,
mettent
troisime
Morale
la
cette
parte
tertia
(3).
de
partie
rsume
tertium
fol.
Cette
par les
r,
incorrecta
avec
Bridges a publi
r^.
De
Tertia
partie de la
fol.
les
215,
fol.
requirit.
commence
v*^,
au
lit
titre
le
les
termine, au bas du
et se
la
seconde partie
scientie
luoralis,
scientie
comme
est prsent
fin
parte
siilicet
214, v et en
fol.
Et hoc dicuni
la
Ce que VOpus
Au
v.
rale
de
r"^,
Opre primo,
Ht declaravi in
bas du
termine, en
et se
tmigit ca,
haut du
les
mots: Et
La cinquime
sixime partie de
et la
annonc au
le
fol.
rsum. La
221,
r"^,
par
titre:
le
pour prendre
au
fol.
Morale expose
rsum de
philosophie moralis,
fin,
la
jusqu'ici.
la
De
UOpns
ter-
cinquime
quinta parte
philosophicos.
Le rsum de
une seule phrase
ah expositione
(i)
la
Et tandem
in
fine
mme
tolio,
innueham.... et excusavi
istius partis.
d.
Bridges, Vol.
II,
pp.
2 30-2
(l)
Il,
pp.
254-365.
(4)
II,
pp.
366-405.
s -
II,
pp.
225-249.
me
nons
la
Et
lisons:
sic
terminatur
intentio
tota
21
est
acheve.
VII.
pas annonc au
titre
ce chapitre contient, en
effet,
que
celle
dj par
la
analyse
commence au
partie
221,
toi.
mots
La phrase
Et
tertiniii.
Cette
v,
et
222,
fol.
r,
o se
Et
sic
main au rsum
dernire
la
Clment IV.
Mais VOpus tertium
VIII.
De
Le
titre
AJhiniia.
fol 223,
mots
les
menni
le
terminent au
Bacon y explique au Pape pourquoi il est ncesforme nigmatique les recettes de l'Al-
ro.
chimie;
il
qu'il lui a
Le second
Alhimie
il
compris entre
est
(fol.
la
223, r) et
224,
De
phrase
la
expositione enigniatuni
Expositio
phrase:
IX.
Ce
trait
le titre gnral.
elles
au
cipit
Omnem
fol.
225,
magnus
ro,
lit
De
clavibus Al-
Cependant
se
enigina-
d'Alchimie comble
igitiir
r^).
alchimiques
traits
texte
le
fin.
le
la suite
du
trait
d'Alchimie,
ce long titre,
trac
en rouge: Hic
De
reruin
naturalium gnera-
tractatus et nobilis
in-
22
tota pbilosophia
Le
trait ainsi
intitule
descendere
volo
hahitis,
ciini
illis
aliis
de.
de nnitate materie.
et
efficiente
natnnilis
ad
commence
par
ea que pertinent
mots
ces
Hiis
rebns generabilibns
et
Ce
de
trait
la
gnration et de
reusement incomplet; au
un mot
mixto posset
avant de
en blanc:
laiss
est
natura
tolli
son
dater
226,
fol.
la
se
r",
Similiter
<;rit:
phrase,
cette
eemento vel
de cette phrase,
la suite
ouvrage, a
lit
oporteret
In exemple
le
sic
copiste,
cadduco
du
fin
Ce
de
trait
la
gnration
et
de
examinerons
et
la
Ce
fin?
la
corruption.
de VOpns
Pou-
tertiuni?
infr,
Mil).
III.
Position que
le
Renseignements
au sujet de VOpus
fournit
qu'il
n'en pas
parte
tertiuni.
importante
dcrire
tertiuni.
reprsente,
de VOpns
tertiuni
de
Roger Bacon.
Aussitt cette constatation
nous:
la
Quelle
est
connue
partie dj
la
et publie
marquer
la
(i) Fr.
by
S.
J.
de
VOpus
la totalit
nouvelle avec
tertiuni
(i)? Ces
de l'ouvrage ou bien
partie
publie
par
il
nous
RoGERi Bacon,
Opiis terlium.
II.
Of)era
quaedam Imctenus
Optis minus.
III.
Vol.
huit
tertiuni.
contai-
Philosoptiiae.
Edited
inediUi.
Cmpemlium
seule
Brewer. Pour
donc recourir
I.
cette partie
ning.
faite,
relation le
Ce
plan est
trs
et
comphmenttim
RAM TERTiAM
composui,
pri.mi
sic
inteUigenliaiii
fornivi ad intelligeniiain
perfectioneui
et
Nain qiiamplurima
praecedentis.
operis
Opus secundum ad
Siciit
addnntiir
bic
iitriusqiie
aliis
magnifica
non
babentur
Nous devons donc nous attendre trouver en VOpns terune analyse de VOpns niajus, puis de VOpns minus, cette
tinni
Ce
vant
le
VOpns
prsente
les
plan,
puis
des
donn
composes
et
mises
Nous devons
l'tendue de
se
si
compose
que
Des
sujet
;
comme
telles,
les
avait
lesquelles
il
la
lertiiini
il
mme
nous parcourons
les
le
cet crit
niinns.
du halo, de l'Alchimie
clestes,
expressment signales
raisons pour
les
Or,
croire que ce
VOpns
mme
est
nous
constatons
les vingt-et-un
analyse un
les diteurs
mmes
de
prambule
cet
que
questions
que Bacon
uvre
VOpns
que
le
cours du Chapitre
traite
VOpns
niajns,
le
chapitre
XXIV, nous
(2)
Ibidem, d. Brewer,
tertiimi,
p.
72.
Brewer,
p.
81.
lisois(4):
Cap.
I;
d.
des
et
Majoris
XXIII commence
(i)
(4) Ibidem, d.
XXII
niajns
Chapitre
premire partie de
la
crit (2)
"/
Brewerj
p.
qu'au
terniinatnr
sic
6.
24
pars sccunda
que
igitiir
ad parlent
XXV,
XXM
exposes en
et
Chapitre
le
XXVII
en
traitent
que
les
Traiisco
chapitres
effet
la
XXVIII aborde
Chapitre
damental,
XXV
Opre majori
in
tcrtiaiii
comme
le
la
l'annonce
cette
D'autre part,
paroles:
ad
le
ma n ifes tari
a Postqiiaiii
perspective dignitatetn
place
la
suite
luathciiiatice
donc
est
11
du fragment
deux
IL Ces
y>
par ces
prendre
doit
qu'il
Brewer.
dit par
de VOpiis
parties
clair
commence
se soudent elles
tertiiiiii
immdiatement l'une l'autre ? Pour rpondre cette quesexaminons avec quelque soin les quarante-huit derniers
chapitres du texte dit par Brewer, ceux au dbut desquels
l'auteur a annonc son intention d'exposer la quatrime partie
de VOpus majiis. Voyons si ces chapitres fournissent bien le
rsum promis de la quatrime partie.
Les deux Chapitres XXVIII et XXIX de VOpus tertiiim
tion,
VOpus
ter fin
Distiuctio
reproduit presque
secunda
tes
aux Chapitres
dbut du Chapitre
mme
de cette
prima de
Dislinctio
la
le
partie
mmes
le
la
qua-
XXX
de
dbut de
ce Chapitre
la
XXX
trai-
et II
loco
multiplicatio)iis
Chapitres
la Distinctio
XXXII, XXXIII,
(i)
Roger Bacon,
(2)
Ibidem, d. Brewer,
p.
(3)
Ibidem, d. Brewer,
p.
Offus
XXXIV
:eitiu;ii.
102.
1
10.
Cap.
et
angulos
e.xplicantiir
et
I;
XXXV
d.
de VOpns lertinm.
Brewer,
p.
88.
XXXVI
Le Chapitre
Distinctio
la
de
ferfia
de VOpus
XXXVII
Chapitre
La matire
question
est,
prend part
et
les
mme
en tous
au
individus? Cette
les
XXXVIII
Chapitre
de VOpus tertium;
le
Chapitre
XXXIX
pitre
inajiis
rsums au
de VOpus tertium.
ce dbat au
VOpus majus
la
est-elle la
au
analyse exactement
tertkitn
la
premiers chapitres de
six
25
de VOpus tertium.
Deinde texui
ainsi s'exprime
tertiuui
les
XIP
chapitre de
et
XI de
reste de
la
partie
ce chapitre
la
En
An
mme
cette
Distinctio,
injinitum
le
du Chapitre
sujet
Bacon
que
chapitres
du Chapitre
XLI
le
de
XIV
est:
allusion
VOpus
De
tertium
A
gue
ce qu'il a dit
et
Et
aliae
importante
ideo
bae
theologis
mots
veritates
(3)
Ouoniam
in
temporis.
au dbut
et
finitatem .
commence
vero circa
fempus
sunt
niagis
ut
de figura,
disputae,
en
tertiniii,
p.
140.
Ibidem, d. Brewer,
p.
142.
theologicae,
et
niotu,
ideo brevius
aJiis operibus
Brewer,
(2) Ibidem, d.
extensa
addition,
(i)
titre
un peu
et
sit
unitate
Quant au second de
pour
courts.
fort
fait
Chapitre XIII a
an materia mundi
et
d.
p.
et
transivi.
non habentur
Brewer,
quant
135.
multae
hujusmodi.
Ntinc au-
Le temps,
26
mouvement,
le
le
vide,
sont
lieu,
le
sujets
les
tcrtiiiin,
gitavi
(jiioii
cundo
aiit
quia haec
/:/
nul non
cogilavi de
iiiiiltiini
eis,
in
niiiltiun
Primi operis
Avec
Ninic
festinavi.
illis
scientiani
Postquani
tertium,
igitnr habita
pour obiet
Bacon revient
en
cette analyse
comparatio tnathe-
est
secnndario comparatnr ad
la
les
Scientia de ponderihns
il
en a
fait, d'ailleurs,
la
grande subdivision
thematicae in divinis
tertinni
ntilifas.
Du
qu'il
qu'il
et
Chapitre
tout ce qu'expose
mence
niateriani
theoJogiae .
VOpns
co-
Se-
et
scribeudiini,
proseqni
aborde
il
la
siiiit,
et
volo
LUI de VOpns
Chapitre
ad
ad
im-
le
oviisi,
aiiteni
de VOpiis
Primo
in
ut excitarer
cette
LU
dijjicillinia
Scd
in
de
(.<.
aborde main-
marque en
Ma-
intitule:
LUI au Chapitre
L^'III,
moins de dveloppement,
une
il
l'alina
qui
com-
Musique. Bacon y
de VOpns
ptnra
en
tertinni:
<(.
fait
traite
Post hoc
tetigi
brivement de
du LIX*^ Chapitre
allusion au dbut
ntilitafeni
ninsicae
Scri-
in
(i)
(2)
Ibidem, d. Brewer,
(5)
Ibidem, d. Brewer,
'4)
())
(6)
ibidem, d. Brewer,
p.
lertium, cJ.
p.
199.
p.
149.
Hrewcr,
p.
tertium, d. Brewer, p.
229.
199.
228.
I,
2']
de Phontique que
fin
avec
le
commence
Le LXV*^ Chapitre
tertiiiiu.
par
mots (i):
ces
((
partir de
Manifcstat qiioinodo
trs
vraie et de
Ce prambule annonce un
mme
ce
en VOpus ma jus ;
crit
commence
ticae respectu
logiae;
il
de l'horoscope
longuement examin
est
consacr en cet
lui est
scientiarum philosophiae
prend
respectu EccJesiae
bref expos
horoscope
dveloppement qui
le
ainsi (3):
ignorant,
des religions
commence
tertium
est
Deiy).
fam
fausse Astrologie.
la
ticam
paroles (2)
Matheuiaticae in di-
la
qu'ouvrent ces
l'alina
Post
^^
excusatione
divinae qtiam
rsume
de
reprend l'expos
Il
>:>.
iitilitas
viiiis
prend
traite
sur ces
lin
rerum
et
istius
mathema-
mundi
et theo-
inagis certitudo de
em-
pare Antichrist i.
En VOpus
dum
qitod
non
tnajiis,
rflexions
tantes
ces
mots (6)
sohim expedit,
touchant
la
Nunc
EccJesiae....
annoncent d'impor-
tium,
divino
(2)
(3)
(4)
occupent
et psaJJendi,
legendi,
(i)
elles
les
Chapitres
LXVII
et
Bacon Opus
phrase que
Ibidem, d. Jebb,
(7)
p.
(7)
le
modo
officio
Chapitre
Bacon Opus
Bacon Opus
commence
rter-
LXXL
consistit in
RoGERi
RoGERi
RoGERi
RoGERi
Ces
VOpus
rforme du calendrier.
teriiuni,
d.
p.
50; d
Brewer,
majus, d. Jebb,
p.
p.
Bridges, Vol.
I,
p.
I,
pp.
lertium, d.
Brewer,
p.
I,
p.
238.
I,
p.
253.
270.
295.
aq.
269-270.
28
LXXII
de VOpiis
icrtimii
parler de l'usage de
va
cupe, en
effet,
les trois
tertiiini,
Un
nous
les trois
tel
la
Musique dans
l'glise
LXXII
Chapitres
ce sujet oc-
LXXV
de VOpiis
publis.
ait
abord en VOpiis
sommairement de
saient l'glise
squence
Musique;
la
en quoi
n'indiqut pas
;
les
pouvait donc
il
naturelle
prcdemment
trait trs
se
faire qu'il
relative
intres-
affaire
On
que
tel
iiiajiis
le
a t
cette pnise
Musique
la
qui
remarquer, toutefois,
peut
ici;
ds lors,
forme
serait
il
actuelle,
Musique
Avec cette
religieuse.
tiuin
que l'on
connaissait
Mais
il
sur la
jusqu'ici
et
que
trime partie de
VOpns
fort
longuement,
les
du premier volume de
par
la
phrase suivante
l'dition Bridges.
:
et
traitait
occupant
commence
est qitoniodo
ma-
tbeologiani, et
Dei
est visible
que
dtail les
texte
Pstquam declaratitm
ad philosophiam,
texte
les
Ce
qua-
la
Le
acquises;
il
Si au fragment de
voulions
exhum,
souder
11
iiL
importante de VOpits
et trs
sion nous
de toute
parait
connus
actuellement
VOpus
de
terthim;
graphie
tertiiim
Il
est
deux fragments
entr'eux
trouvaient
Go-
la
ne
se
dbut de l'ouvrage,
Nous
publi.
sime
les
omis-
telle
nous semble
Il
et sur l'Astrologie.
ni.
l'a
Une
iiiajiis.
invraisemblance.
29
qu'on
tel
le
du moins,
jusqu' la fin du
Bacon au Pape Clment IV?
l'analyse de VOpus iiiajus est mene
conduit-il,
troi-
En
notre texte,
complet.
Enfin,
le
rsum de ce second
Mais
certain
Tractatus
galement achev.
crit est
de
suite
la
jus-
ouvrage. Le
ce trait
possdons seulement
commence un
d'Alchimie
rerum
generafione
de
dont nous
naturaliiim
les
inter-
la
fin
de cet ouvrage.
Or, en tudiant
les
mme
vraisemblablement, de
dernier de
VOpus
la fin
tertium,
de ce Tractatus.
nous
connatrions
la
suite
S'il tait
sans
done
doute
et,
le
les
pas
le
VOpus
tertium.
dclare
qu'il
nous
avoir
Bacon
traites
en
VOpus
tertium
ce
mme
Opus
dans
tertium,
les
alors
fragments
La
partie
ferme, en
effet,
antrieurement
les
passages suivants:
studio,
est
UN FRAGMHNT INHDIT
liTUDK SUR
30
De
item ni fiuiain
niirnni
theologi negligaiitiir in
si
ratur canonicmn
vacillent
logia
Rkmkdiis
Studii
XXIV)
Cap.
siliinn
non
est niiruni
civile
aliquid
toto
et
non
Et
ejus.
annotari
sine
idco
{Opus
theo-
oportet in
tertimn,
soli potestis
de
quo
superius suni
loquutus,
quod
Re.viediis
(Opus
Et prius de hoc
apertius dcclaraho .
et
si
super bis
sapientissinii,
inuixinic
(.<....
civili,
reginiiiic
abusuni
et
et
(i).
Ouia Vos
illius
sed
alios,
ad jus
canonico
et
in
nieiitioiieiii
tertiuni,
Cap.
et
tetigi,
in
XXV)
postea
Secundo Opre
et
hoc
(2).
Peccatis Studii
in
per
et
Studii
LXIV)
Tertio Opre
//;
(3).
Peccatis
Theologiae, declaravi
Peccato Septi.mo Studii Theologiae, /;/ Opre Secundo, et in Peccato Octavo, in hoc
Opre Tertio . (Opus tertimn, cap. LXXV) (4).
Selon ces passages, Bacon a trait des Peccata et des Remdia Studii Theologiae non seulement en VOpus minus, mais
encore en VOpus tertiuni ; et tandis qu'au premier de ces deux
Sicut
ouvrages,
il
praecipue exposui in
il
en
fltrissait
au
fragment
que nous
Bacon,
tudions,
analysant
Post
eJ^ementis, et texui
et
pJantarutn
Il
(2) Ibidem, d.
Brewer,
p.
95.
(3)
Ibidem, d. Brewer,
p.
265.
(4)
(5)
Ms.
cit.,
fol.
221, verso.
p.
309.
dont
Stitii
il
aux Chapitres
trait
aprs
ne
ici
il
que
faut
ces
encore ignore
partie
de
tcrtiit'iii.
Nous en
rilates circa
et
dirons autant de
la
au fragment
Pater,
donnes
indications
les
VOpiis
Rien donc de
les Peccata.
justifie
ni qiio
diviniini,
esse
triniis
sit
scilicet
non debent
et hiijnsinodi,
hic tractari,
ce passage,
Or
loco .
ait
aux mystres de
la
Trinit ni de l'Incarnation.
Il
faut
tinni
nouveau
dis
d'Alchimie, aprs
Thologie o
ter-
se trouvaient tu-
les
un huitime pch
la
trait
ait
condamn, o
tait
les
dogmes de
la
Tri-
est
permis, d'ailleurs,
de
remarquer que ce
trait
De
l'endroit
en VOpns
qui,
tertiuni,
suivent l'analyse
effet,
traits
niinns
le
la
crit,
un
d'Alchimie.
trait
VOpns niinns
un Tractatns de geest donc fort naturel
tudiait la gnration;
en VOpiis
tertiiun,
Il
cond
ou,
rsum
trait
de
les
et sur les
Bacon
(i)
Ms.
pchs
remdes que
parle
cit.,
fol.
soit,
commis en
l'on peut
l'tude
opposer
de
la
ces pchs.
se-
Thologie
un
32
ouvrage
postrieur
VOpiis
on
dont
et
avec VOpiis
possde un
VOpiis
et
Icrtiiiiii
iniiiiis ;
PhiJosophiae
stiidii
date de cet crit est fixe environ vers l'anne 1272, sous
la
le
Icrtiiiiii,
public
Grgoire
pontificat de
(i)
IV de
quam
nohiks
de beata
de beata
Virgine, et de
et
finali,
de gloria
angelis,
tione
malanmi Jegnm,
beat,
et
et
qnae
cessore,
nt dixi.
Haec
dmentis apostolicae
efficaciter
praeceperat
daemoiiibns,
infernal i,
optima,
sit
et articnli
defendi et pronuilgari,
debeat,
de
et
de poena
et
coelesti,
et
de
de jiidicio
et
de
et
reproba-
probari de-
et qtioiuodo
ejus,
Christo, et
qnomodo servari
et
lgislature,
de ejns snc-
et
districte .
et
allusion
VOpns
La septime
tertinm.
de
traite
la
principale de
partie
et
premire de
la
du Conipendium
stiidii
Philosophiae.
On
doit
le
nialanim legum,
tione
et
qnae
se trouvent
de
la
Ne nous
n'est
partie de
Les
optima
quatrime
la
.,
De
reproba-
nt de ejns sncces-
la
premire
partie
partie.
sit
sore
passage cit
remarquer, cepen-
donne
point
VOpns
autres
le
assur
Conipendium
que ces
tertinm dont
puis-
studii Philosophiae,
indications
aient
trait
:\
la
que
le
chapitre
renfermait
De
VOpus
peccatis
et
de remediis studii
si
Theologiae
(i)
(2)
p.
tertium,
88.
studii Philosophiae, d.
Brewer,
p.
424.
partie de
thologique de
le
M.
le
de
latin)
deux manuscrits,
d'aprs
la
est
Mctaphysica fratris
intitul
Bibliothque
la
Rcemment, M. Robert
sans mentionner aucunement le
plus complet.
texte (3),
le
ces
de
manuscrit
En
Bibliothque Nationale.
la
ouvrage
cet
. Charles en
le
1'
ms. no 1791 de
Nationale,
Steele
qui
est
ce
publi
travail antrieur de
M. Emile Charles.
Cependant,
les
les
La
parvenu.
vraisemblablement,
la
soi-disant
partie de VOpiis
premires lignes
hicipit
Ouoniavi
studio
'ni
mme
et
ideo
Thologie.
principalis
inteucio
remediis istonnii
titre
le
de vjciis contraclis
o Bacon repre-
tertiitni
Tbeologiae.
est
ex
siint
theologicis autenfica
in
iiinuere
philosophie
curiosiiate
cum
inducaui phiJosopho-
ruui testimonia .
Qu'il
s'agisse
li-
et
cicius
propter
inestimabilem
multitiidinem
transinittere
et
(i)
(3)
Opra hacUnus
ordinis
Omnia quae
cit.
inedita
pp.
supersunt nunc
primum
M. Steele a
(5)
d. Steele, p.
3.
p.
quibiis
Joqui
non potui
in particulari, et in
86.
Rogeri Baconl
(4)
de
391-397.
frulrum minoruin. De
lu
possum
(2)
Rogeri
difficultateni
pondus occiipacionum,
Fasc.
I.
viciis contraclis
edidit
Metaphysica Fratris
in
studio
Thologie.
iiobis.
p.
34
ex partibiis
saJtciN
lit
si placct,
uiiivcrsalc,
lanicii
ex
tota,
iiitiicri
majora,
iiiiiioribiis
polc-
ex paiicio-
co^itarc valcatis .
ribiis pliira
Nons trouvons,
Charles
l'unit
de
celle
d'ailleurs,
publi par
et
et
la
de Dieu,
trinit
la
Vierge,
personne du Christ
la
Monde,
cration du
la
et
nature ang-
la
aux
peines infernales
bonnes murs
il
selon laquelle
Ce
choisi.
les
mthode
la
la loi
la
sont bien
philosophiae,
du p-
le
impose, de
qu'il
de
la cit,
et
au tmoignage
l,
matires dont
traitait
du Compcndiii/ii
sliidii
iriniis
in
Spciales
personis,
sit
veritates
circa
Pater,
scilicet
incarnatns,
esse
bnjnsniodi
et
divimtrn, ut
filins,
et
et
inferiiis
Spiritns
nu-
sont
et
iertiinn,
loco .
La Metaphysica
Theologiae
stndii
lisait
suite
au
et
de
est le
reinediis istornni
trait
De
conclusion sui-
la
commencement du
Alkiniia
qui,
et
au
trait-^
dans VOpus
trait
De
De
vitiis
fertinni,
generatione
rem ni.
Cette conclusion, toutefois, se heurte une difficult
la
en
en laquelle VOpns
(i)
tertinin
Qnarlnni signnin
sapienciis
nnnc
date
et
teniporihus,
fut
trs
l'anne
1267
pessininni
qnia
est
sciinns
d. Sicele, p. 6.
postrieure
ignorancie
in
qnod veritas
hninams
divina
sit
omnino
revelata jain a
complte
3 5
perficit phiosophiam,
dihicidat, et certificat .
et
fait
de
la
argument contre
tirer
ierfiiim.
vu qu'on en pourrait
a fort bien
il
manque de
Cette date
prcision.
Il
Rvlation. Si on
on aurait peu prs
l'anne 1280; mais l'auteur compte en nombres ronds .
Si l'on n'acceptait pas cette explication, on devrait supsuivant Bacon, le point de dpart de
est,
entend par
la
prdication de l'Evangile,
la
trait,
Thologie
la
plus
apporter, a repris
mme
le
tard
et
des re-
ces
mmes
au souverain
titre,
s'accorde avec
elle
mmes
le
une premire
poses
en VOpus
fois
derechef au Compciidinin
le
studii
gnie de Bacon
qui
l'crit
tait suivie
loco
feriits
taient
tertium,
Philosophiae, car
Et
en par-
l'numration
ce
Compendium,
siio .
Toutefois,
il
l'opinion de M.
taphysique de
Charles
Bacon comme
et
la
de regarder
partie de
la
VOpus
soi-disant
tertium
M^
se
De
divers manuscrits,
possdions cette
chapitres de
la
fin,
fi)
dans
les
aurions-nous par
VOpus tertium?
(2)
car,
Il
est
mme
permis de
le
les
derniers
supposer, bien
d. Brewer, p.
424.
^6
IV.
Renseignements que
au sujet de
Le manuscrit d'aprs
time partie de VOptis
M. Bridges
lequel
inajiis,
la
tudi fournit
uni jus.
VC'^piis
On
terrompt brusquement.
et
Morale de VOpiis
la
la
sep-
com-
pas
cette Morale,
cependant,
sait,
publi
plet.
tait
le texte
il
s'in-
M. Bridges
inajiis
l'a
comprenait
exhortalione,
contrariiini
dis
ad
et
iinplendiim
in
opre,
et
ad
coram
nihil facienduni
in
niodns praedicationis...
hic exi^itiir
est
ut fit justitia
de caiisis ventilan-
tie,
Chapitre
le
XIV
tait
enrichi.
lopper
connue de
peu complts,
Au
Et tandem
coram
jiidice
in
fine
de
est
inniiebam
causarirm
inter partes
; et
dj appris,
mentionner, sans
la
cincelle
il
sione
partie dj
et quelique
le
quime
dont
la
et
exciisavi
dve-
la
ad partent philosophie
controversiartim
me ab
exciis-
expositione
istiiis
partis .
(i)
Vol.
II,
(2)
Rgglr Bacon,
of
(3) Ms.
(4; Ms.
edited by John
Henry Bridges,
405-404, en note.
teilmui, Cap.
cit.,
fol.
cit.,
fol.
221, verso.
XIV,
cil.
Brewer,
p.
48
et p. 52.
la
suite de ces
derniers mots,
Ma
Operis
Unninatitr
sic
iuteutio
Un
viennent ceux-ci
principalis
Et
paroles
ces
niajiis
la
37
la
Morale.
encore
est
fourni
terfiiiin.
par
le
La brusque
interruption
moralis de
contenu de
la
Nous avons,
une
aujourd'hui,
trime partie,
analyse
M. Bridges n'ait
Lorsque Bacon envoya VOpus
ne renfermait
qu'elle
publi.
iiiajiis
Clment IV,
il
ouvrage
la
de cette qua-
dtaille
et
comprenait
En mme temps
incorrect.
Bacon
krtimii,
VOpus
dernires parties de
les trois
lui
qui a port
VOpus
de ce dernier,
fera,
envoie
favori du
Morale,
tait fort
Clment IV VOpus
correcte de
disciple
unijus; le
qu'il
la
franciscain
tin
la
de
anglais, Jean,
demeur auprs
Clment IV, une transcription
l'usage de
Ces
dtails
du Chapitre
VOpus tcriinui
illa
sinil
et
correcta
rectum
Ouac
de
ira scripsi
nec signata
propter qiiod
plana sunt,
non
modo
quia
ita patent,
correxi
quia non
mitto exemplar
cor-
Ils
sont
vellement dcouvert
superfluitatem
occupationuni.
Et
ideo
sociis corrigat ea
(2)
Ms.
cit.,
fol.
lertiutn,
216, recto.
d.
Brewer,
p.
correc'
correcta .
(i)
nou-
50;
38
I.
dj
partie
connue de VOpiis
avaient
de ces allusions
elles avaient
runion
ininiis;
la
fourni
quelques
et la
comparaison
renseignements (i)
Cl-
Brewer
bli la suite
Coni-
les
d'allusions
ment IV;
et
tcrtiiim
nombre
viiinia
pu-
tertiiuiL
matires dont
traitait cet
Opus
niiiiia
et l'ordre
dans lequel
elles
vent
fort
de VOpiis
second
le
tertiiim.
commence
analyse
Cette
par
mots
ces
Opre
En
exposniy).
Addidi
effet,
igitiir
au pre-
le texte,
tertinni,
natre,
Le
nierando partes
istiiis
Operis majoris
Dcindc cnn-
VOpns
ques,
Enumerando
en
en
un
trait
effet,
des Mathmatiles
corps
en ces termes
de noticia
celestiiini,
sectindiini
Charlks,
particulier; 1:mile
Roi^er
^e,
(2)
Ms.
(})
fol.
221, verso, et
fol.
lerliuin,
222, recto.
d.
et
Bacon, sa
Sur
tendu
s'exprime
mtilta
(i) Voir,
quatrime
manuscrit,
notre
thematice
la
auteur y insrait
notre
clestes;
niajiis,
secnndiim
vie,
ses
ou-
fiorihus
hoc
et
ad
diversas
seciindiDii
Nous
39
regioiies,
est
et
eadem regione
in
diversis
in
teui-
iiiiiiin
caelestibiis
)t'
que contenait VQpns minus, Bacon traitait longuement des incantations et des paroles magiques. Nous en sommes avertis
par
le
tertiiini
Chapitre
Nidic
in
ista,
Opre
uhi
de
igitiir
tangain
expositi
diligentiu^
Sed
XXVI
Secundo Opre,
in
natitrae
haec
radies circa
aJiqiias
de
///'/
inaxiina scrta
exponenda, sed
la
qiiae
cgi
exposai
tractavi,
tetigi,
qiiae
coelestilms
non sunt
niagis
ciiiJibet
sapientissimis viris .
soJis
est
prias, precipae in
Secundo Opre,
sain de bis,
et
le
plus
abi
in qaibas
les
explanavi
en ce
doute,
de lingais agehatar,
et
in
locis diffasias
locatas
caekstibas que
VOpas
y>.
trait
De
puissamment
hoc Opre,
de celestibas
niagis ea
C'est, sans
minas tudiait
///'/
tait repris
comme VOpas
en VOpas minas,
inveniendam nobilissimani
faerant in sais
locis
coeJi dispositionem, in
scilicet
ad
De mme, Bacon
avait
dj,
en mains, un
Et
si
trait
RoGERi Bacon
(2) Ms.
(})
(4)
mme
sujet:
il
cit.,
fol.
96
et
Vohis,
p.
99.
215, verso.
tertinm, cap.
LIV;
d.
Brewer,
p.
210.
cap.
LXV;
d.
Brewer,
p.
270.
lerh'iaii,
at vi-
40
dcatis,
qnod
(jiioil
philosophi
sobriissinii
siiiil
niillo praesiiiiimil,
in
Ce
en VOpns
L'analyse
acheve
des
diverses
enrichie
et
en VOpns
plaait,
de
parties
un
niinns,
les
VOpns
corps
qne
eani snh
iitilis
est
ea,
in
nns
lit
fait
en formules
scieniia
Alki-
est
posni
in
VOpns
tertinm. Ba-
d'Alchimie l'analyse de
promisi,....^),
tant
Bacon
Deinde, complta
con
niajns
forma philosophornni
ponerentnr
Trn-
le
clestes,
partinni
et
niinns.
inia,
astroiioiniac,
jiidiciis
iii
errant .
iiec
VOpns
nii-
enigmata Alkimic,
^njjicienter
dit-il (i).
tertinm,
Au
trait
d'Alchimie pratique
taisait
con
fait
ad peccata
stndii
sextiim peccatnni.
:
et
ejiis
Bacon
auxquels
Theologiae,
Et
remdia
avait
in sexto
ad generationem rernni ab
un
plan tant m
trait
de
la
de-
totam,
crit
De
l'tat
Post
manifestando,
peccato
non seulement de
Il
Ba-
insr
...'>>.
en VOpns mi-
si
bec descend i
Au
suite,
traitait
Ms.
cit.,
fol.
(2)
?Is.
cit.,
fol.
222, recto.
222, verso
de
la
gnration des
d'innocence en lequel
le
pch,
et
de
l'tat
en
Il
des consquences
tirait
humaine
de
la
{et
y e mdia
vie
contra
iiiijiniiitates
onines).
le trait
d'Alchimie pratique
Et
iiiulfiiin
prolongation
relatives la
poses dans
qu'il avait
hic hahetiir
4I
et
expliquait ensuite
Il
ques
Dl:
Venait alors un
ex
moriDii
eleiiicntis,
sunt ineqiiaJes
et
hiimorihus
hoc
et
gencrantnr ex
Ce
onnies
et
est secretiiiii
et
secretoniiii
une
extrme
le
Il
en
cite
l'crit
scrta,
si
deux
importance
:
majorihus
g-
la
l'or.
et les
cet
Et
et
crit
hec
que
ineliori-
hene intelligantur
et
->>.
VOpus
tertium
Deiiuie,....
Thologie ( i )
studii
que
inanimata
en particulier de
tiva,
et,
de ipsarnin
magna
qiialiter
l'criture.
accordait
generatione
habent
et
enseignements de
tetigi
ostendi qui
Enfin, venait
Bacon
et
oui nia .
De
eoriiin,
hiiiiioribiis,
trait
dijfereiitias
posai
et
explicavi in sexto
peccato
Thologie,
posuii)
en
un passage
geex-
scilicet
des
Communia naturalium
(i) Ms.
cit.,
fol.
222, verso.
(2) Ms.
cit.,
fol.
224, recto.
(3)
in
spculative
spculative
partie
AJhiinie
scientie,
RoGERi B.^CON
Communia naturalium^);
Coiiiinuiiia naluraJiuin,
fol.
79, col. c.
la
o ce passage se rencontre
IX; Bibliothque
42
comme
appartenait assurment,
VOpiis
u
et qiioinodo geueraiitur.
tatii
Alkiniie spculative,
L'expos
qu'il
nihiJ
une
des peccata
nous apprend,
passage:
ce
de niixtis qua-
est
in
[^vidc
contenait
en
dicoidmii
scilicet
que
rerimi
aboiera tioiie
elenientoruiii,
i!;eiier(itio)ie
liter
seripsi ita
le
tcrtinm.
Hahilo de
De
au trait
VIII],
nifra,
nous
Bacon, selon ce
achev,
fois
les remdia
prsentait
terminait
et
ainsi
VOpiis minus.
II.
comparer
intressant de
est
Il
mme
publi.
Opiis minns
que Brewer
Ce fragment dbute
vapore phtmbi de Hihrio
donne
et le
moignage de Bacon,
philosophes;
trait
le
nnione,
et
cnm
lapide....-;
fragment du
langage nigma-
le
ainsi
tait
au t-
crit,
dans
publication de Brewer, de
la
Au
nus,
avait
promis
(il
nous
l'a
nouveau
vers
la
promesse
cette
traits
tin (p.
qu'il a
que Brewer
315),
la
VOpns mi-
en VOpns tertinm) de
il
VOpns
joint
s'agit:
il
tertinm
du
partie
la
publie, nous
promesse dont
page 315.
a la
dit
trait
mier de ces
page 313
trait
Bacon
la
un
pre-
reconnaissons,
Haec
(x
hactenns,
qnam
la
p.
315,
nec
potnit
Scriptum
commencent
trouvent
Nous
la
p.
principale,
qui se
VOpns
majiis,
l'analyse de
si
Et
sic
de miiltis
aliis,
322.
voici, ds
l'abord,
avertis
que
le
effet,
fragment publi
le
trait
{.VAlki-
nous
VOpns
immdiatement aprs cette
prcde l'analyse de
venait
il
43
en VOpiis
iiiajiis;
analyse,
comme
l'a
L'analyse de VOpns
iiiajits
c'est
l'a
que
telle
la
prsente
gulirement courte
le
en tous
De
de l'importante addition
que
caelestibus
soit sin-
n'\-
l'auteur, selon
tmoignage,
propre
nous
cas,
consacre
son
aux
Mathmatiques.
Les Peccta
stiidii
Le Peccatnm
359).
en ces termes
325):
(p.
generationem renaii....
en
annex
effet,
VOpns
Hic
De
trait
commence
aiitem
ce sixime
l'auteur
nous
VOpns
(2): v Ef
en
dit
generaiione qui
comme
pch,
se trouvait,
nous l'apprend
que
litatis,
res
la
p.
ce
maxime
quantum ad
trait
De
geiierafione,
hic conlinentnr
nani per
parentihns,
et
in
omnibus,
si
359
terliiini,
soJiiiii
p.
le
ter fi II III.
Analysant,
la
scxtitiu
resurrectioneni .
publication de Brewer,
la
Itentm
status
corpo-
la
p.
tertiniu se
De
vite
poursuit ainsi:
huuiane,
laquelle le
remdia
con-
vie humaine,
publi par
et
"a"
(i)
(2)
Ms.
cit.,
fol.
iertiiini,
221, verso.
d.
Brewer,
p.
68.
ux tragment indit
i:tude sur
44
cette lacune
mais encore
sume en
les
ex
hiinioniin
ostendi qui
Et
Alkimisticonim,
ciiigniatiini
ratioiieni
et
Icriiuui
onines
et
modo
qiio
Et
sitiit.
De
tout
hutiioribus,
et
eoriim, et
differentias
finnt
qiialiter equalitas
et
et qiialitiv
oinnia .
cela,
gene-
texiii
inanimata generantiir ex
r-
elenieiitis,
incqttales,
siiiit
vie humaine,
la
grande
plus
la
publi-
la
cation de Brewer.
Suivons ce
VOpiis minus:
que
Et
Bacon, en VOpiis
speciaJitcr descendi
nous
tertiiim,
ad generatioiiem
natnras
essentiales
maxime
omnium,
positum
pient,
tronqu
C'est ce
aux
trait
des mtaux
deux bouts,
stiidii,
eorum,
et proprietates
de
dit
metaJloet
tetigi
et effectus;
et
exemphnn ad pro-
qu'appartient
qui, dans la
frag-
le
de
publication
description de
la
l'or,
que Bacon va
prendre
l'or
igitiir
quod
pour exemple,
l'tude
Et po-
nous annoncent
comme
nous
l'ap-
La
mes
s'achevait par
reruni
generatione
celles de
la
tait
comparaison
examin;
dons
la
le
de tout
qu'enfin
cela,
trait
de ses
Thologie
l'tude de la
De
maxi-
pch de
les
remdia
nous ne poss-
rien.
IIL
Le
trait
De
partie,
le
Ms.
cit.,
Cause pro-
une page.
(i)
foll
".
De
juste
au
a,
seizime
mme
mathematici
By
ouvrage
de
et
the
Bacon, a franciscan
imprime un
sicle,
sujet: Libdhts
vation of voiitb.
45
great niatematician
frier,
XVIP
anno 1590. Au
transJated....
hy
ge,
sicle,
and prser-
don, 1683.
sister;
de
la
causes
qui htent
les
la
progrs de
la vieillesse
moyens de
rconforter
yens de rconforter
forces; 9" des
mouvements;
les
la
5" des
aliments
moyens
accidents de
chaleur naturelle
vieillesse
la
;
d'ab;
mo-
8" des
de ramener
les
vapores;
jour
6" des
sens,
des boissons
et
les
les
sa
de
l'utilit
de cette
lettre,
du rgime des
le
sommes
de
la
renferme seize
En comparant
gationis
vieillards,
publi
fort
huuiaue
et
l'heure
ces
mots
Cause prolon-
demander
nous
si
le
dis
ne
serait pas
contenait
(1)
p.
58.
46
nous inclinons
mais
Nicolas
Le
lgende:
cette
ct)iiib.uui
de date
III
un manuscrit de
que ce
tut destin.
qu'il
ne
dit-il (i),
trait,
croire
n'est pas
On
i\
porte pas
Nicolas V,
que
l'-
dbut
che
tet;
je
pense
Votre
ex
qui
longtemps pens
j'ai
suprme accom-
stirpe
Nicolas
qui
Jrme d'Ascoli
honesae
de Votre Sain-
me
rendre agrable
.Doiiihie rntindi
assninpsisti ,
origiticiii
III,
et
mots mmes:
Ces
nohiJissinia
Orsini, qu'
lement
et
Sublimit
mieux
bien
Clmence
plir
l'origine se ratta-
la
de
tait
qui, suivant
Wadding,
tait
volontiers
trs
adresss ce pontife,
comme
ce
Guy
en outre,
Bacon emploie
seu-
tait
conditionis .
s'appliquent
la
titre,
ici
dans
une allusion au
de Foul-
le titre
les divers
nom
Votre
Clment IV
que
crits
celui-ci
En
le
b.
Nicolas
III
ou
Nicolas IV,
sem-
il
VI.
partie de VOpiis
ma jus,
de
specienim
la
ou,
comme
nous dirions
(i)
(2)
354,
fol.
sujet
De
Ma-
miilti-
aujourd'hui, au
Ce
que
cicniiii
intitul:
Jebb
son
insr en
de
dition
VOpiis
spe-
niajus
(pp.
la
sujet est de
ivactatiis
Iiicipit
47
grande
Ce
lettre
mme
IV en
port Clment
assurment
trait fut
Que
titre
dis-
circa
est,
discuti
in
actioue
et
sciri Perspectiva-:-).
mme
envoy en
ce trait et t
mais
inajus,
piiniin
unilfiplicatioue et covruptioue
et
'sine
ad
geueratioue
tractatu de
specierum,
tcrtiae
lertiuiu
l'assua Sicut
etiani
ah
son
de Tractatus
le titre
en
mme
le
Tractatus
de
Ut prohavi
in
temps
cipalia opra
En un
de VOpus
genre
qu'il
Radiis
De
au pape par
Jean:
fidle
le
extra
prin-
deportavit .
nous
mme
une
trouvons
partie dj publie
du
indication
mme
Et quae de
Opre
majori,
quinta
principalis
magna pars
(i)
pars
port
fut
tractatus
I,
(2)
(5)
(4)
perspectiva
operis
quartae partis
quem
et tractatu
ilJius
totius
iiiajus,
inanifeste ex
simul
operis,
pars V:
cuni ea
scilicet
De
qui
perspectiva;
LIX,
tertium, cap.
XI
d.
d.
pars
est
uhi de mnltiplica-
est
consuJenda
Perspectivae
II,
Brewer,
Brewer,
Brewer,
p.
p.
p.
pp.
227.
230.
38.
39-40.
48
)ncniionem
;;////()
voh'is
cond
trait
VOpiis
cours
au
se-
de
doute
ce
VOpiis
ieriiitm
plusieurs reprises ce
mcme
VOpiis majiis
f.v
qiiac
iis,
ici
mme
prsent
en
en
)iiit1o
l'appliquant
Ex
initto (^1)
hoc opre
scribnnliir,
qnod niitto^)
opre,
One
fertiiiin
confirme
tam
in
Opre separato ab
niultiplicationeni,
et
totam
ubi
bis,
actionem,
et
qiiod
et
ren-
les
est
il
fractionnm
que
effet
Bacon emploie
minus,
bien
remarque qu'au
l'on
si
de VOpiis
et
l'crit
niajiis,. m^'\s
s'vanouit
Ut patet ex hoc
niittoi)
dit (4),
pour-
Diisi
d'un
s'agit pas
tertiiiiii ;
de
de
adress
mme
pape en
facio postea
iif
au lieu du partait
;;////()
croire qu'il ne
faire
rait
dc b(ic iiiiilliplicationc,
L'emploi du prsent
Sed comple-
tioiic
TiOREM TRACTATUM
Go-
in
generationem
et
specieriim,
corporibus niundin.
traites
en
la
quatrime
n'est,
comme
plus complte
partie
de
VOpus
majns.
Non
content de ces deux rdactions, Bacon en avait enune troisime; mais il ne put l'achever temps pour
l'envoyer au Pape; il nous en fiiit confidence (5) au Chapitre
trepris
XXVI
de VOpus
Tractatum de
cifer
misi vobis ;
tertinni
modo
incepi, sed
XX;
(0 RoGERi
Bacon' Optis
lerliiim, cnp.
RoGF.Ri
Bacon Opus
minus, d. Brewer,
(2)
(3) RoGiiR
Bacon,
(4)
Ms.
(5)
RoGKRl Bacon
cit.,
fol.
Ibid.,
p.
cJ.
p.
Brewer,
522.
323.
191, recto.
Ofitis
terlium, cJ.
Brewer,
p.
qq.
p.
67.
49
VII.
Renseignements que
au sujet du
Le fragment de
le texte
tudi fournit
Trait d'Alchimie.
Clment IV un
En
trait
Jean
De
trait
d'Alchimie.
fragment, en
ce
tait
bonheur
le
le
reprend
Franciscain
l'illustre
effet,
et,
propos,
ce
h.
nu-
il
a pr-
qu'il
En
circonstances,
trois
dit-il,
Votre Gloire
crit
j'ai
Dans VOpiis
seciinduni,
en
effet,
en premier
crit
j'ai
sophormn....
Puis, aprs avoir
scriptura revolufa),
dans
le
main,
parcouru de nombreux
Mais
je
vous
ai
la
Thologie....
envoy un troisime
l'intermdaire de Jean,
par
(jntdta
crits
de l'Alchimie spculative
j'ai
afin
ma
de
crit
qu'il
vous
il
propre
tran-
le
scrivit .
signale
de
l'existence
ce
trait
il
donne
En
cet crit,
multiplex),
occiiltatio
plus savant.
l'Alchimie
j'ai
feint
(i)
Ms.
obtenue par
est
elle
En
effet,
la
un moyen
fol.
je
plus
les
222, verso.
expose en d-
la
Mdecine
leurs racines; ds
comme
si
sit
pas
rsulte
philosophique
Philosophie naturelle,
cit.,
ici
et
et
lors,
50
ment
Physique
de
objets
comme
duites
de l'Alchimie. Ce
de Mdecine, et
et
qu'en
telles, alors
extrmement
trait est
aux humeurs
tions,
les
je
explique
par
de ce
sorte
que
d'tre
extrmement savant
en VOpiis
Pourquoi
mme
nous
trouvent en un
se
dit,
qui est
le
quatrime
me
Je
moins
connaissance,
tertitim, et
le
en
ce
objet, et
rapport
dite,
crit,
nigmes;
d'tre
pose des
je
prendre
n'en pourrait
nul
trait,
aux diges-
sujets.
la
du ressort
relatives
beaucoup d'autres
et
Au commencement
puis
utile
mdicales
et
intro-
les ai
je
elles sont
ralit,
La
nombreux
si
et si
deux raisons.
je
convenable en ce temps.
La seconde
tait
que ces
n'en
bien
est
la
fois
connaissances demeudifficile,
en
cure
ai
car
si
elle
ne
les tudie
tombent tous
Vous
et
mme
attention, elle
ne
com-
pourra rien
que
effet,
et d'autre part,
trois, je
Il
mmes
Il
est tou-
quatre
aux
en vue donc du
l'exemple de tous
mains
juste
les
personne
d'une
gens sages,
il
me
que
autre
le
conseil
o ces
(i)
sujets
Ms.
cit.,
effet,
on
n'a
compos aucun
fol.
225, recto.
complte,
crit
et
on
un tel crit, en effet, ne pourcompos que par des hommes connaissant ces doc-
5I
nombreux
sont
un
si
trait
sr et
redoutables.
me
mon cur
En un passage de
Bacon (i)
d'un
parle
l'ouvrage
soit-il;
au
Scd quia
et
n'est pas
il
pas
le
mine
hane
VOpus
qui
celui
il
oppose
crit
substance
positioneni,
la
thorie
cleste
prsentant
et les
figures
les
l'illustre
omitto.
tertium,
prcisment
de
s'agit
pertransivi,
trait
la
de particules
Et quia
ut in
figuras
hreviiis,
Aristoteles tertio
et
Coeli
Majori Opre
in
horreur de livrer
connue de VOpiis
moyen
ideo
destruit
Tertio
quod
illius
in
Primo,
Mundi
sed in
toutefois,
partie dj
la
j'ai
qui composaient
<ies platoniciens
latins in
outre,
en train d'crire;
est
qu'il
cinq lments
En
familier
si
est selon
ceci
et
et
clair
seripsi-.
Ce
ne
serait-
IV par
l'intermdiaire de Jean?
trait
en tu-
diant les
VIII.
Nous avons
tudi les
On
la
'
sait
fort diverses
Roger
Pacok Opns
(2) Bibliothque
le texte
tertium cap.
XL;
intitulait
d.
ont t mises
Communia na-
Brewer, pp.
15 s- 136.
52
montrer
qu'il
ouvrage
cet
emprunts
fois,
le
niiiiiis
placer en
fallait
un centon que
est
VOpiis tcrtium.
Bacon
rsums
ou sensiblement
En
ralit,
form de fragments
modifis;
le
souvent,
plus
ils
tcrfiiini ;
Le
texte conserv
Bacon, habens
tiones 4"
4"''
distinctio
naturalis
La
ad
coininiiniiiin
partes principales
Prima
Bibliothque Mazarine
la
commence
natiiralinm
de commiinibus
est
Rogeri
fratris
ad omnia natu-
4"'
\
scientie
alias .
Distinctio
prima
tablie par
Bacon en
la
premire partie
aux
Communia
natiiralium
mais
les
comme
M. Emile Charles (3),
sum du trait De multiplicatione specierum.
La seconde partie de ce premier livre est intitule
sont,
remarqu
l'a
naturaliuni reruni
distinctiones
Cette
forme, est
et
prima
distinctio
la
est de niateria,
est
forma
et
ne
r-
(4):
communibns
privatione
et
habet
prima,
de
qui traite
la
matire
et
de
la
time chapitre de
(i)
libri
qu'un
la
Emile Charles,
partie dj
Rosier
connue de VOpus
Bacon, sa
vie,
ses
ouvrages,
tertium (5).
ses
doctrines;
(3)
Emile Charles,
(4)
Bibl. Maz.,
(5)
RoGHRi Bacon
Ofi.
cil.,
fol.
p.
fol.
i,
col.
a.
377.
15, col.
b.
XXXVllI;
):>
termine par un
nohilis
de rerum
cum
illis
aliis
de efficiente
sciri
de unitate
el
et
philoso-
iota
se
po-
ma-
ter ie (i).
Cet
malheureusement incomplet
est
crit
qui en contenaient
la tin
feuillets
les
De
trait
ceux
qu'il a
De
trait
prcdemment donns au
dit plus
du
nous
occupe
et au
efficiente
una
Et
generalissimo.
ds les premires
moment
previa
Oportet
Et de
est.
Et de materia
agentiuni naturaJium.
in
en ce
numro
De
trait
explicitement, d'ailleurs,
trait qui
incipere a principiis,
vero
enseignements
ses
unitate niaferiae.
le
Il
lignes
l'auteur rattachera
generatione,
verificavi qiiod
specie,
non
est
una
contrariiim
soJvi cavilJationes in
en VOpus
VOpus
tre
ma jus,
tertinnt
puis au
quant
XXXVIII de
De ces deux
la
le
second
Pars secunda
tre
materia,
le
(i)
expose d'abord
prima du
livre I des
est identique la
la
forme
connue de VOpus
Communia
le
en
Chapi-
tertium.
natula
mme
Bibl. Nat.,
enfin
le
premire distinction de
vons
il
premier a form
traits, le
nous reconnaissions
partie,
De
trait
qu'en lisant
muJtipIicatione specierum,
partie dj
distinctions de la Pars
raJium
au
De
10264,
fol.
225, recto.
54
secunda:
matcriani, privationem
quibnsdam
de
quomodo
que
aliis
et
et
ad
pertinent
Ca-
capitula.
Aussitt aprs
le
titre
viennent
mots
ces
descendere
De mme,
le
sitiit
Nunc
volo
et corruptibilibus,
tractata .
fragment
le
Hiis
et
La comparaison
aussi loin
que se prolonge
Bruxelles
peine
lambeau copi
le
peut-on
les
par
Arnaud
de l'autre
distinguer l'un
de
par
natura
pitre des
liter
n Siiniliter oporterct
Ces mots
oporteret
trait
De
cit
(c
Simi-
natiira .
tolli
generatione
tout
Ce
livre des
Communia naturalium.
le trait De ge-
dernier
proviennent de ce
trait
De
generatione?
ralium
en premier
reproduisaient
en
Ibidem,
fol.
lieu,
entier
(2)
autre-
nous paraissent
est probable,
(i) Bibl.
pouvons rpondre
fol.
que
les
Communia natu-
Tractatus
le
de
generatione
tertium.
17,
col.
a.
17, col. a.
est probable,
Il
cnnda jusqu'
la
fin
dbut de
le
du
que ce
lieu,
trait
Communia
55
Pars secnnda,
la
De
genera-
natiiraliiim tout
distinclio sc-
livre.
la
probabilit
Nous
trait de
la gnration
des
choses
par
naturelles,
lequel
on peut
Tout
mouvement,
causes, le
et
de
la
ce qu'on
lieu,
le
De
comme
le titre
le vide,
la
sivement de
la
de l'me de
l'homme
en par-
et,
ce
(c'est
discute la thorie averroste de l'intellect), des digestions multiples qui ont lieu dans le corps des
animaux
des vgtaux,
et
De
est
la
ce vaste trait,
preuve
qu'il
trouvent parmi
en
de
est
mme
de certains
partie
du premier
turalium contient, en
effet,
termes commence
dix-huitime (i)
les
On
nous allons
chapitres
avoir
qui
se
les derniers.
La quatrime
premier chapitre
le
le
estime que
les
livre
Communia
des
vingt-et-un chapitres
na-
voici en quels
et cela
de
bien des
faons
On
suppose, en
ce qui a t rfut en
effet,
la
que l'agent
est
(i) Bibl.
fol.
87, col. a.
tertium
(in
hoc
56
Tertio Opre),
j'ai
expliqu cela et
souleves l'encontre
j'ai
Il
soit
mme
est
il
que ce passage
alors
prcdent
de
prcisment de ceux
est
ren-
VOpus
tertium
insrs
qu'il
aux ConiiniDiia naturalium ; assurment, en composant ce dernier ouvrage avec des fragments de ses crits plus anciens,
il
fragments.
Une marque
immdiatement
qui prcde
Bacon y
d'origine analogue se
traite
digestions
le
J'omets
je
ici
n'ai
mais, pour
il
mains de Jean
(et in tractatu
de
citer;
termine
cha-
le
beaucoup de choses,
pas
mes
le
temps
de
et
les
considra-
autres
le
chapitre
produisent
se
texte.
d'Alchimie, spar de
trait
les
qui
dans
pitre
la
celui
des diverses
reconnat au
Dans
le
Johau-
Ce
faire
regret du peu de
son ouvrage
signale
temps accord
un
est
crit adress
Bacon
n'a plus le
place
a sa
Bacon
au pape
pour
par-
la
men-
texte
parce
se r ibre tu r .
Ce
(O
cap.
M.
Bibl.
Bilil.
nat.,
hmile
Charles
XVII.
(2)
Maz.,
tonds
itis.
Kntin,
3576,
nis.
fol.
86, col. d.
1026.],
fol.
222, v".
VOpus
fertiiiiii.
point
n'tait
entirement
exacte
vrit
savons
le
VOpus
vait en
le
l,
cependant
hiralium; par
maintenant,
renfermait
elle
57
Communia na-
fcrtiiim
blement conserv en
dont
et
entier.
IX.
En terminant
dont
la
premier
le
Communia
livre des
nafuralium,
le
Bacon s'exprime
putrfaction.
la
objets,
en
en ces
Cette
mais
Ciel,
mouvements. C'est
termes (i):
ces
comme
le
Com-
munia naiuralium.
Au
voici,
en
effet,
Communia naturalium
On
(1)
IV, cap,
pense
ce trait
De
ont un
caelestibus:
on
Bibl. Maz.,
(2) Fratris
dist.
la
de
XXI.
pars prima.
est
traduise fidlement
principe
les
cap.
titre
estime que
mouvement
et
communium naturalium,
II.
corps
clestes
mouvement
Communium
ms. 3576,
fol.
90, col. b.
Bibl.
fol.
32, col. b.
11,
58
Monde
centre du
de mC'me, en
les
corps
les
par
nature,
commun
est
dsirent
lgers,
comme
sa
et qui
effet,
s'carter
les autres,
mme
le ciel est,
mme
naturels au
degr [que
plutt volontaires,
naturel du
car
le
ne
ils
Monde. Mais de
premier mouvement]
se
font
pas
TERTIO LiBRO,
Ce renvoi
la suite,
au
en faut penser.
dsigne, de
manire
la
de l'ouvrage
qu'il
et
caelestibus,
sont
ils
ces
troisime livre, et
du centre
autour
De
comme
du centre, que
mouvements
uns,
qu'il
la
plus claire,
comme
trait
le
troisime livre
le
composait.
trait
De
comme
caelestibus
le
second
livre
des
Communia
naturaliiim.
La premire
partie,
lments
l'essence cleste.
et
La seconde
du
peuvent
qui
ciel,
cinq
chapitres
remplir
l'tude
l'espace,
et,
la
en particulier
divers crits
d'autant
plus
Un
petit
Monde.
La troisime
qu'on
le
(i)
Bibl.
Mazarine,
(2)
Ibidecn,
fol,
l'loign
partie (2),
Monde
que
tablit
revient
il
si
volontiers
dans ses
est
nis.
3576,
106, col. d.
comprend
qui
unique
fol.
davantage
et
qu'il
99, col. a.
est
du
trois
fini.
centre
du
chapitres,
59
VOpus
En
un rsum,
une para-
soit
lettre.
Les
ont-elles
donc
pour
rdiges
spcialement
termes
les
venons d'analyser
que nous
trois parties
aux
figurer
deux
ces
moyen premptoire
de choisir entre
solutions.
Nous avons
nouvellement d-
mathma-
partie
la
choses touchant
la
connaissance des
corps
clestes
elles
avec
les
temps
diffrents; c'est
un de mes
Nous avons eu
relever en
VOpus
mme
une
en
et,
importants
plus
les
crits
rgion, en des
scripsi) .
occasion,
V) de
De
caelc-
stihus
Ds
livre des
t tires
lors,
il
Communia naturalium,
de VOpus minus.
Nous tendrons
les trois
hypothse aux
cette
dix
chapitres
qui
quatrime partie (2). Ces chapitres traitent du nombre des cieux, de leurs diffrences spcifiques, du nombre des
forment
toiles,
toiles
la
de
la
ou entre une
toile
et
son orbite
toile se
meut d'elle-mme ou
orbe
dterminent enfin
ils
la
si
elle
ils
examinent
entrane
(ij
(2j
Bibl.
est
fol.
m,
col.
10264,
a.
fol.
Que
si
par
une
son
tout cela
221, verso.
60
provienne de
noticia
minus o Bacon
partie de VOpiis
la
de
seciinduin se , c'est
celcstiiiin
traitait
fort plausible.
Mais
du second livre
cette analyse
nous amne
niliiim
la
Communia natu-
des
cinquime partie de ce
livre
l'origine
un simple objet de
pourrons,
ici,
Reproduisons, d'abord,
Incipit
Capituliim primiim.
randiim
Ad
est de
et
lihri
naturaliiim.
Terminata parte
figuraciones corpormn
maguitiidine,
tntmdi
altitudine,
et
in qita
et
investiga-
motus,
considecelestimn.
et spissitiidine
Or
majus
trouvons en VOpiis
tante discussion sur
Le
la
VOpus majui,
(2),
Ad
VIII
capitiilo
elles
nous
inaugurent une
les
impor-
Communia
texte des
radicem
est
celo,
nous
le
niimerum
mits
conjectures
vaille
jusqu' ces
la
mots (3)
a....
le
secundum
texte
de
Theodosium,
partir
de ces mots,
texte des
le
Communia naturalium
du
chapitre
ma jus.
Communia
des
in
sua
414)^)0.
(i)
Bibl.
(2)
litas;
d. Jebb, p.
(5)
p.
et
superficie,
Bibl.
141; d Bridges,
142; d. Bridges,
t.
I,
p.
fol.
t.
Hiis
120, coll. a et b.
I,
p.
in
divinis uti-
224.
fol.
120, col. b.
fol.
121, col.
Opui
wiu/i/i.
d. Jebb,
225.
3576,
c.
enitn
quantitatihits
ditahiis
iiidigeiiiiis,
De
6l
m a jus,
caelestihiis,
recopi ou paraphras,
frais.
apparatre
de
au
traiter
dbut de ce premier
de
son intention
d'exposer
tait
le
la
thorie
la
grandeur, de
Visiblement donc
qu'il
dvelopp en l'Almageste.
qu'il est
tel
Ptolme
et
Ce
mes
en
Il
des picy-
et
est
donc naturel
des
donne
trait
la
II
chapitre
XVI
II
de
du De
principes. C'est,
la
en
l'objet
effet,
commence en
caelestihiis
ces
ter-
etiaiii
ac-
(2):
iiitemperantiain visibilis a visu
Qiioniani propter
cidit error
in
Ces mots,
caelestiiim
VOpus
nous
les
reconnaissons
pour
les
avoir
ren-
non
contrs
couiprehensis.... .
loin
tertium. Et
pitres II
XVI
en
de
effet,
la
trait qui
forme lui-mme
iiiraliuiu
nous
si
cinquime partie du
second
le
le
trait
livre des
De
les
cha-
De caelestihiis,
Communia na-
trait
motihus
coiporiun caele-
est la
(t)
pp.
tertium,
d. Jebb, pp.
les
142-143; d. Bridges,
226-227.
(2) Bibliothque
r-
mo-
t. I,
62
dificiitions
nom-
peu
sont
l'autre
En premier
en VOpns
lieu,
le
De
trait
inotibus
prambule; en
ce prambule,
il
Icilimii,
un assez long
sitt
Communia
ce
natiiraliiini,
morceau
la
Aux
Perspective.
se ft trouv dplac;
il
t supprim.
Le
trait
De
terfiiim
du
de
Aux Communia
Lune.
ces figures;
il
disposs selon
Soleil,
thses d'Ibn
la
VOpus
naturalium,
donc supprim
les
figu-
hypo-
les
Bacon
n'a
descriptions
pas trac
dtailles
de
VOpus tertium, et il
deux descriptions par deux courtes phrases qui
remplac ces
hors
d'elles,
il
VOpus tertium
La cinquime
forme
le
et le texte
des
Communia naturalium ;
livre II des
en premier
Communia
De
caekstibus,
qui
chapitre,
il
devrait
lieu,
aborder
la
maintenant
la
dtermination des
clestes.
manuscrit conserv
la
Bibliothque Mazarine;
la
endroit
qu'ils
il
s'y
est
le
si
texte
peu
trouvent,
reur du copiste.
Ces trois chapitres, en effet, font double emploi avec les quinze
chapitres qui les prcdent, et cela de
la
manire
la
plus flagrante.
63
Le premier d'entre eux, qui est donc le XVIP de la cinquime partie du De caekstihus (i), reprend l'expos du dbat
qui s'est lev, entre les philosophes reprsents par Averros
d'une part,
et par Alpetragius,
et,
d'autre
part,
Cet expos
mathma-
les
beaucoup moins
est
la dissertation donne en VOpits tertiitm et reproimmdiatement avant, aux Communia natiiraUum. C'est
que les agencements d'orbes solides qu'Ibn al Haitam
complet que
duite,
ainsi
que Bacon, en
a imagins, et
poss
sous
et discuts
mme
sont
sa dissertation, a
nom
le
longuement exmodernonim,
d'ymaginafio
mme
encore, qu'en ce
lecture de l'ouvrage
la
radies Averrois
ad
non
VOpus
assez
tertium
dtaill
quem
ego hic
Oiiod
si hic fieret,
decet .
de
Or
la
Objecta
De
caelestibus
lire
croirait
IX
Hbriini
non possem
de
la
igitur
Alpetragii,
qiia
libriim
ejus
qui a pass de
un expos
expos occupe
cinquime partie du
le
per
brevitate
oporteret
dissertation
X (3)
ne
lecteur
le
que
et
le
lectorem presencium
ad
la
on
et prcipite
et
les
zarine,
de ce dernier:
et
eorum transmitto,
sentencias
iiinc
ne
Ma-
l'existance de ces
chapitre XVII.
Le chapitre XVIII (4) est consacr exposer sommairement le systme de Ptolme; le chapitre XIX (5) traite du
mouvement de
la
mme
est
systme
le
(i) Bibliothque
130, col. a.
fol.
130, col. a,
(3)
Ibidem,
fol.
123, col. d,
(4)
Ibidem,
fol.
151, col.
a,
fol.
133, col.
c.
(5)
Ibidem,
fol.
133, col.
c,
fol.
134, col.
c.
fol.
figur
125, col. b.
en VOpus
fol.
131, col. a.
64
venu former
tertimn,
est
quime
partie
du De
chapitres
les
constancis que
est
Il
De
II
emprunt
(2),
de
cin-
la
VOpiis lertium.
derniers chapitres du
les trois
caelcstihits
V(i)
la
VI
chapitre
le
Au
caelcstibus.
les
quinze chapitres
les
le
XVP
chapitre de
De
titul
paraissent tre
la
Les
caelestibits.
livre
viennent
qui
chapitres
trois
in-
ensuite
ils
ont,
de celui
qu'ils traitaient et
qui
se
dans
trouvait discut
les
De
il
quelque
probable?
conjecture
est difficile
Il
essai,
turalium. Partant,
comme
tion
accord,
il
De
trait
en VOpus
tertiiim,
est difficile
il
antrieure
Communia
puis aux
celle
VOpns
de
tertiiini.
une
qui
na-
la
rdac-
Ce
point
caelesibus
De
r influence
exerce par
Roger Bacon
On
lit
(3)
la
fin
d'un manuscrit
de
Bibliothque
la
3576,
fol.
121, col.
c,
fol.
125, col. c.
religieux
Bndictins
et
continu
par
les
membres de
l'Institut,
t.
XXI,
7533,
fol. i, col. a,
i\
fol.
48, col. a.
65
mino-
edttiis
nim. C'est
tait
Il
nom
la Bibliothque
de Wadding, ni
Tout renseignement nous manque sur
l'ge o il a vcu. L'criture du manuscrit est du commencement du XIV sicle ds lors, on ne peut faire descendre
son
dans
ne figure ni dans
supplment.
le
il
Ptolme, Albatenius,
sont
qu'il cite
Arsachel, Averros
Thesbit,
appartient
qu'il
Euclide,
Aristote,
Alpe-
et
tragius.
Le
colonnes
trait
in-f",
commence
ainsi
Quia ex
mots: Hec
dignio-
scientiis fructii
elegantiaque pulcrioribus,
sufficiani:
etc.,
quam
Indpendamment du manuscrit
bliothque
Nationale
un
possde
signal
second
par
Littr,
la
Bi-
exemplaire (i) du
galement au XIV
crit
du
frre
Mineur
jouissait
sicle
ce
moment
donc, l'ouvrage
grande.
Or, on peut
faire
un
rapprochement
le
curieux
entre
le
fragment astronomique
celui-l
l'assurance, par
un auteur qui
Voici d'abord
(i)
que
le
(2)
bus;
une page de
nous en avons
la
crite,
Ce volume ne
contient
De
caelesti-
pars
lib.
II:
fol.
130, col. a.
66
Unde Averroes
dicit super
nomiam,
et
omnes
confitetur se
Diciiut etiam
est
tamen
iif
tant
iiiodiis
et epiciclos, alius
polorum,
scilicet
duo, tria (i) et plura, ut sint motus compositi non simpJices, sicut
X/
Lune majorem
aliarum planetarum,
sequens
in
eum
ramos
et
et
nam
quod
deduxit
cas
Voici maintenant
page
la
Capitulum quartum,
apparentia predicta,
dus (sic)
i)
Et Alpetragius,
(3):
primus,
et excluditur
et ideo
iufertur
sceun-
tantum
qtientibus
Verdun
neeessarius (sic).
esse
Cum
in
tangit Averoys
sit
XI"
metapbisice,
unus
quod
dicit posse
quem
astrorum Astrono^
lo-
(4) contingere, si
unus
ecen-
orbis
mo-
tamen
confitetur se
deduxit in ramos
et flores et
(2)
Au
Au
(3)
(ij
tract.
fol.
III,
Au
tria,
le
dist.
18, col.
^4)
lieu de:
III,
cap. IV.
Bibliothque
12, col. b.
se.
marque du
En
67
style de
particulier,
nettement reconnaissable,
citer porte,
Roger Bacon.
la mtaphore qui termine ce passage
parait
la
En
crits:
Iransniitfo, nihil-
oifiinns
ranios proccriores,
cirtn
et
fructuum duJcedine
propter puJcrittidineni
majorem
Vestre Sanctitati
tertiani Pbilosopbiae
et
bas
nioriini radices,
examinare,
et
et
ad ramos,
frnctns applicare .
et
(.(.Nani
prias
posai
eriii
fructus .
Et
et livres,
MoraJis gratis
et iitilitateni
reqtiirere .
Deinde (6)
multnni ntnn-
locoruni
spissitndine et magnitndine, et
eornm
et
sciri nisi
extrabo flores
Ah
Aristotele (7)
onines ramos
(i)
frnctns .
et
utiles,
RoGERi Bacon
et
(^)
BoGiiRi
1715,
Bacon Opus
LIV;
fol.
non
145, recto.
II,
t.
terlium, cap.
d.
sed
babemns fnndamenta,
aliis
Brewer,
Brewer,
p.
p.
p.
phi-
366.
XXXI,
d.
Brewer,
p.
108.
204.
228.
Pbilosopbiae
cit
par
IImill
Charles,
68
Ces diverses
Au
clusion:
est
il
une page
De
Roger Bacon
divers crits o
traitait
Or
vivement
claire
met en
et
de l'Astronomie,
cette nouvelle
il
n'y a
conclusion
qui, sans
n'eussent
elle,
Bacon
de Ptolme,
le
phnomnes clestes,
et
les
objections que
VOpus
tertium.
En
De
les
fai-
cette hsitation
vu
systme
Averrostes
fragment nouvellement
le
que
les
le
exactitude
nous avons vu
entre
quelque
avec
al
dcouvert de
l'illustre
franciscain
Haitam, reconnatre
mais
railler
fait
Ce
qui caractrise
une
c'est
confiance
le
trait
en
absolue
la
nome
des
emploi rduit
Or,
l'on
si
solid.es
le
les
al
l'emploi
des
Haitam,
car
systme de Ptolme
des critiques
que
rapproche
de Verdun dfend
mouvements
agencements d'orbes
cet
discussion
celles-ci;
on
quodlibetale
croit,
entre
en bien des
les
deux
cas,
savants
franciscains.
sit
de Paris,
l'Univertait issue
du dbut du XIY'^
intimement
part, cet
li
au
sicle
milieu du
les
sicle,
semble
Haitam; d'autre
dvelopp Paris
vraisemblablement, par
Roger Bacon
aurait le premier,
l'attention
et,
et
al
par
XVP
69
l'auteur
les
et,
tertitim,
appel
particulirement,
subissait
lui-mme
l'in-
Roger Bacon
trait
De
tfMrvGNSJS^SVtva^o
UN FRAGMENT
DE
L'OPUS TERTIUM
DE
ROGER BACON.
AVERTISSEMENT.
le
faire,
texte contenu
le
au ms.
n.o
qu'il
10264
donne
texte,
une note
le texte primitif
le copiste,
le
copiste
pas marqus
n'avait
La
dans
et
que nous
(f).
respect la ponctuation
du
fort arbitraire.
indique la
Communia
le
trait vertical
naUcralium
pour
ces
parties,
nous
avons indiqu
la
Bibliothque Mazarine;
Nous avons
trait
dtail.
vertical
||
).
de
la
en marge
Communia
les variantes
De
rum.
scientia
scientia morali.
experimentorum naturalium.
De
articulis fidei.
De
De
Alkimia.
Postquam
r ayi (1)
tibus multis ignoratur, propter sui novitatem et mirabilem profunditatem. Et propter hoc decrevi quod non
imitarer unum auctorem, sed ab omnibus eligerem electiores sententias (3). Nam licet perspectiva Alhaceni (4)
sit in usu aliquorum sapientium Latinorum, tamen paucioribus est perspectiva Ptolomei precognita. Que tamen est radix illius scientie, a qua Alhacen sumpsit
originem sue sapientie. Nam nihil aliud facit, nisi quod
fideliter explicat Ptolomeum quamvis tamen superfluus
est ultra modum. Sententias etiam electas extraxi ab
aliis auctoribus, scilicet a Jacobo Alkindi, et a Tideo,
;
(i)
(2)
(3)
(4)
Au
Au
Au
Au
lieu
de
sapit.
porte: scimtias.
Albateni.
foi.
ise,
r.
76
et
si scriptum quod
amissum, videat Vestra Sapientia que debetis a sapientibus hujus mundi de hac scientia nobili
requirere. Discussi igitur in hac scientia omnes virtutes
anime sensitivas, et organa earum, et objecta, et operationes, que virtutes sunt decem, et maxime de interioribus, que sunt sensus communis, ymaginatio, cogitatio, estimatio et memoria. Et certilicavi has, propter
misi
fuerit
summam
Deinde certifico originem et compositionem oculorum, quia sine hoc non potest sciri quomodo hat visio.
Detego ergo quomodo nervi optici, scilicet concavi, in
te.
fol.
186, V.
modum
qua sectione
organum
(i)
(2)
(3)
Magis
Au
Au
n'est pas
lieu de:
lieu
de:
dans
le
ms.
quomodo,
le
altjue,
ms. porte:
le
que.
OPUS TERTIUM.
77
quos perficitur visus, licet tamen in ullo (l) eorum sit virtus visiva. Et hec omnia nomino et certifico secundum
auctores perspective, cum adjutorio naturalis philosophie et medicine, quoniam perspectivus dicit hoc in
universali, et supponit quod omnis qui vult scire, habeat noticiam radicalem a naturali philosophia et medicina. Et hic est pulchra consideratio cum expulsione
_multorum errorum.
Deinde prosequor figuram
carum
ejus, et
humorum,
oculi, et
omnium
ut inveniantur centra
tuni-
omnium,
carum,
quomodo
tollitur
in
est
Et ideo quelibet pars rei vise facit speciem ad quamlibet partem pupille, quia in qualibet
in geometricis.
(i)
Au
dans
le
ms.
78
parte eius
fit
187,
r.
bio species
ve-
nientes a diversis visibilibus, et a partibus diversis ejusdem rei, miscentur vera mistione in quolibet puncto
visio distincta. Sed hic est error
vanum, eo quod dabimus veram mistionem specierum in quolibet puncto aeris, et tamen
aeris,
quatinus
magnus
fit
fictus in
species in
.;
contradictione, quod species in omni puncto aeris miscentur vera mixtione naturali. Unde multum erratur
in
hac parte.
f Deinde quia toUeretur
communis
ArisioiiUs
mZr
nervum communem,
in quo est
nervorum, de qua superius dixi et
dextra videretur sinistra, et e converso; ideo demonstro
hoc per legem fractionum, in geometricis expositam, ut
sic salvetur visio. Et nichilominus tamen oportet quod
species rei vise multiplicet se novo gnre multiplicationis, ut non excdt leges quas natura servat in corporibus mundi. Nam species a loco istius fractionis incedit secundum tortuositatem nervi visualis, et non tenet
incessum rectum, quod est mirabile, sed tamen necesse,
propter operationem a se complendam. Unde virtus
anime facit speciem relinquere leo^es communes nature,
et incedere secundum quod expedit operationibus cjus.
Et adjungo, quod omnibus est contrarium, tum tamen veracissimum sit, et ab Aristotile XVIIII de animalibus, et ab Augustino sexto musice, et in pluribus
ciei inter
pupillam et
sectio
multis; et est:
OPUS TERTIUM.
visibile
exemplificet
"^
79
quomodo non
les,
De decem
Avuenna
Alhacen
Aristouus
Avemm
Et hec,
omnia
et
ArisMUes
cum
eis
annexa,
capitulis suis.
C"
^i- 187.
in quarta distinctione, quinta et sexta, procedo ad ulteriora hujus scientie, et primo declaro
que exigu ntur ad visum.
Deinde
Nam
decem
sunt
quoniam
est in prioribus.
qua
falsas,
(1),
et in
plana terra, et
monte.
Quartum
et fractione;
et
hoc
est
sed tamen
niirabile et
ignotum.
dbita; sed
(i)
(2)
Au
Au
lieu de:
le
ms. porte:
videre.
'^
8o
faciunt perspectivi
non
fol.
i88,
r.
OPUS TERTIUM.
perspectiva,
solidorum,
tamen
sicut
mdium parietum
videt per
linx
dicunt
philosophi. bi
etiam
medmm
_,
'
f^isum
est.
'' /^
d'Amani
i,
Bruxelles).
naturalis, ut superius
Octavum quod
dictum
est.
requiritur est
tempus
pliationem
speciei.
sensibile
quod
et
de sensu
sua
perspectiva. Sed
discussi in
Nonum
est sanitas
visus; quia
oculus infirmus et
cum
aliis
dicendis
in
sequentibus, ut magis
/^
<
82
Que
sint visibilia,
que
in viginti
Ca"'.
duo distincta
sunt.
II">.
p:que
fol.
188, V.
omnia
lenitas,
dyaphaneitas(2),
umbra, obscuritas, pulchritudo, turpitudo, similitudo, diversitas. Et quedam alia sunt, que ad hec(3)
reducuntur, et sub his comprehenduntur, ut expressi
in Opre Majori. Omnia vero alia ab his dicuntur sensibilia per accidens. Sed qualiter hoc sit intelligendum,
expressi in Opre Majori nam fideli indiget expositione.
Et de istis aliis visus non judicat per se, sed median-
spissitudo,
duobus.
t Trs autem sunt modi cognoscendi ista viginti duo.
Et ut pespectivorum (4) utar eloquio, dico quod vocantibus
istis viginti
lieu de:
octo,
lieu de;
(3)
Au
Au
Au
(4)
Au
(i)
(2)
ne faut
le
il
ms. porte:
hoc.
OPUS TERTIUM,
83
solum, et cognitio
f Lux igitur in universali, et color universalis dicuntur cognosci solo sensu visus.lsine alia virtute anime
adjutrice, quia visus sufficit ad hoc. Sed lux particularis,
non cognoscuntur
cipit
dyaphanum,
sicut
arguens
et sillogizans discurrit
unam
conclusionem,
ideo
is
84
ar^umentum
et
per siilooismiim,
speciem
2" libro
De
eadem
est scientia
verso.
dum
in
nervo
iram ad oculos, aut propter ebrietatem, aut ex maalterius morbi. Et plurics accidit quod aliquis
humor extraneus cooperit mdium, pupille ex trans-
ter
teria
>-^'
OPUS TERTIUM.
85
reperitur.
De
bonitate videndi. C.
IIII,
Deinde
homo
vaporem
nubem
videt
tune potest videre. Et qualiter unus punctus rei vise videtur in fine
certitudinis; et alie partes videntur, nisi sint valde revel
est,
(1)
potest
|
per
dextra.
si
Quod
in
dicit
oculo clauso
ymago
ymago] (3)
disparet
(i)
Au
lieu de:
(2)
Au
(3)
et
[sinistra, et
dextra,
ms. porte:
ne
dextro
quamvis hoc
scripsit.
se trouvent pas
dans
le
ms.
foi.
189, t.
86
riri in
celo, si rite
De
triplicibus universalibus
Hiis
habitis,
videndi, et
descendi ad
runtur ad visiim
que,
triplices iiniversales
istorum
que requi-
tacta,
Primum
modos
ad decem superius
et alias
exc-
erroneum.
Quis
in
projundo pu-
'''du'uTias
videre potesi.
die,
sole
existente 3
De
Gaiaxia.
De
foi.
suiiis
190,
r.
h) Au
ms. porte:
iiltittidiiies.
OPUS TERTIUM.
87
alii
si
perspicuo, a parte
multum, non
distet
sic videtur.
Et
cum
remanens
in
ad
oculo appa-
rebit
assignat.
novem seu
per scientiam. Unde
^2^
illa
Nam
si
inter
visum
et
rem boni
magna, color
cum
et inter-
De
rei
Postea
tur
illa
novem
modum
fit
cognitio
cognoscun-
viginti sensibilia
et cetera.
stantia,
certificatur
nobis
nubium
altitude,
sed
in
locis
mon-
tuosis.
mus
aliud.
88
Et quare rcs multum distantes, ut arbores, vel homines, vol animalia, ex longinquo videntur esse continua, vel multum propinqua.
Et quare stelle erratice, id est plante, videntur
esse in
minus
1.
190, V.
eodem
(1)
superficie
cum
stellis
fixis,
id
est
non
distare.
ut patet in figura.
Et expo.sui quomodo non potest visas videre medietatem corporis sperici, sed necessario minorem ejus
portionem.
t Et licet stelle in ortu et occasii videantiir majores
quam in meridie, quando vapores interponuntur inter
(i)
(2)
Au
Au
lieu de:
minus,
le
3 3
OPUS TERTIUM.
89
in
fractionibus radio-
rum
Deinde manifestavi visionem circa motum et quiequomodo accidit error in eis; ut quando celum
coopertum est nubibus raris, et luna poterit videri per
mdium earum,' tune apparet velocissime moveri; quando
vero sunt pauce et distantes, vix apparet moveri, aut(2)
parum.
Et quare videtur homini ambulanti versus Lunam
vel Solem, quod Luna et Sol prcdant eum; et quando
fugit Lunam, videtur quod sequatur et videtur homini
quod sit semper in eadem distantia respectu stellarum.
Et si homo vadit ad oriens, vel occidens, et Luna
vel Sol sit in meridie, semper videtur ei quod Luna et
tem, et
Et similiter
si
multum
tamen
cuilibet
quod Sol
sit
eadem
distent,
linea
videtur
in directo sui.
lariter.
infinit,
que
est in
primo posteriorum et
celi et mundi. Et ideo copiosum sermonem
feci de hoc, et investigavi causas multas, de quibus una
lant,
sed
2''
completur.
(i)
(2)
Au
Au
ms. porte:
ex.
el.
foi.
191. r.
90
Et
anime
est
omnium
fine
in
illa
scientiam et
rationalis, quia ea sola habet scientiam et siliogismum.
Sed declaro per multa exempla et exprimenta quod
anima sensitiva est hujusmodi, et quod est quadruplex
De
Hic
igitur tetigi
circa
consideratio, et utilior.
(i)
Au
lieu
(2)
Le
lus.
Que
ici
le
mot:
priiicipales.
istis
sunt
OPUS TERTIUM.
9I
pauciora in quantitate, licet majora in virtute. Nec misi propria sunt pauciora, quoniam multa que dicta
sunt de visu recto hic requiruntur. Nam illa que a principio dicta sunt de partibus anime, et de compositione
oculi, et de incessu speciei in tunicis oculi et humoribus; et illa triplex cognitio per sensum solum, et per
scientiam, et [per](l) sillogismum; et illa novem que requiruntur ad visum; et illa viginti duo visibilia hic observantur sicut in visu recto. Et ideo non oportet quod
hic exponantur ista sed diversitas que oritur, respectu
visus recti, per reflexionem et fractionem hic conside-
rum
ratur.
ad sensibilem et matet
nifestam reflexionem, oportet quod sit corpus lene et
politum, ut est spculum, propter causas certas. Et exposui quomodo omnis reflexio fit ad angulos equales
angulis incidentie; et hoc demonstro multipiiciter, tam
in planis speculis, et concavis, et convexis; et pono demonstrationes diversorum auctorum ad hoc. Deinde
ostendo quod nichil in speculis videtur nec est, sed sola
res videtur a qua venit species. Unde species non est
in speculo, nec ymago aliqua, nec ydolum, licet hoc
rsistt; et
(i) Per
dans
le
ms.
le
nis.
foi.
191,
92
omnibus his
error, quoniam
in
speculis. Et in
quomodo
planis
fit
visio
minimus
accidit
res apparet in quantitate et figura dsed situs partium mutatur. Et in his speculis res
bita,
quod non
quantum
res distat a
hoc demonstro in
figura. Et tune discurro per omnia spcula alia, quot
errores contingunt in singulis, et ubi est locus ymaginis, id est ubi res appareat
quia apparitio rei vocatur
locus ymaginis ab ipsis perspectivis. Et pono in figura
quomodo res potest apparere in oculo, vel rtro caput,
vel in speculo, vel ultra, vel equidistanter catheto. Et
quia in libro de speculis tangitur quod diversimode fit
reflexio a concavo speculo, si visibile sit prope vel distans, et in hoc erratur multum (Nam commentator illius libri maie figurt, et pejus demonstrat, et omnino
errt) ideo attuli veram figurationem et certam demonstrationem ad hoc. Et juxta hoc demonstro causam
quare diversitas apparitionis coloris fit in collo columbe
et in cauda pavonis, secundum diversitatem
casus lucis super illa ad angulos diversos; quia uni videbitur
speculo,
accidit in aliis
et
fol.
192,
r.
unus
color, et
alii
alius,
tibus ista.
Et dedi
Au
lieu de:
ehrii,
le
nis.
magnam
porto: ebrei.
lucis
OPUS TERTIUM.
oculum
tingere ad
ejus,
93
in
candela, ac
in
modum
ciavi.
Nam
ritionem
appaaqua,
credunt quod ad radios Solis videant Solem et alistellam erraticam juxta Solem; et estimant quod
sit Venus, quia non multum elongatur a Sole. Sed stultitia hec magnorum virorum apparet ad radios Lune,
et, quod plus est, ad candelam. Nam proculdubio duplex ymago apparet ad Lunam et ad candelam, sicut
ad Solem. Sed nulla Stella dari potest respectu candele,
ut patet, nec etiam respectu Lune. Dedi igitur causam
hujus apparitionis, que invenitur communiter in Sole,
et
quam
et
Luna,
De
et candela.
Post
^B
Quodjautem
(i)
Au
lieu de:
niulliim, le
94
192. V.
in
humorem
vitreum,
ad
il
oc
in figura.
Secundo adjunxi quod pmne quod videtur per iineam rectam vel reflexam, videtur per fractam et hoc
est de bonitate visionis, et complemento, ut non videatur res aliqua uno modo, sed pluribus, de necessitate,
;
non
recte,
quamvis
Et post hoc descendi ad omnem diversitatem visionis per fi-actionem et rimatus sum concursum radii visualis cum catheto. Nam iocus ymaginis ibi reperitur.
Et quia hoc potest variari pnes corpora plana, et sperica, et convexa, et concava, et pnes mdium subtilius
et densius, ideo exposui omnes istos modos; et sunt
decem principales. Et in his est major nature potestas
quam aliquis mortalis possit estimare. Posui igitur omnes
casus, et exposui demonstrationes in figuris magnis. Et
duo sunt de corpurc piano. Nam cum duplex mdium
exigatur in fi-actione, tune oculus potest esse in subtiliori, vel densiori, et res visa e contrario. Si vero oculus sit in subtiliori medio, et res in densiori, tune oportet
quod res propinquiusjvideatur, et major longe appareat.
Si e converse, tune contrarium accidit. Si autem sunt
corpora sperica, tune vel convexitas est versus oculum,
-^(
OPUS TERTIUM.
95
si
canones usque ad decem, cum figuris et demonstrationibus suis, ut appareat mira visionis diversitas; et
figure quam hic, nec minec tam admirandi effecdemonstrationes,
rabiliores
quedam vul- foi- '95. r.
tus. Quoniam ostendo primo qualiter
gta nobis apparent et que sint cause hujus apparitionis. Omnes vero admirantur quare baculus ap- %J^^f^^
paret fractus in aqua; et artiste querunt semper in suis '"'"*
disputationibus de quolibet; et nullus unquam latinorum
potuit dare causam in tali disputatione, quia nesciverunt bas rgulas fractionum. Nam per primam et per
7*" datur causa hujus visionis sicut
exposui in hac
parte. Similiter cum lapis vel aliud visibile mittatur in
vas sine aqua, et videns se elonget in tantum ut ibi
non possit visibile contueri, tune si aqua infundatur, vi-
nusquam
sunt pulchriores
quod sine(l) aqua viderei 2) non poEt istud est valde mirandura. Sed causa ejus patet
ex primo et septimo canone. Similiter, quando Sol, et
Luna, et stelle videantur insolite magnitudinis propter
debit illud visibile,
tuit.
interpositionem vaporum, quando sunt in ortu et occasu, accidit per tertium canonem, cum ejus figura. Et
hic
solvo
factas,
appare njl
(i)
(2)
Au
Au
perspectivorum
in
periti decipiuntur.
Et
objectiones
quibus valde
m inoris
quantitatis
quam
videre, le
ms. porte:
videri.
si
contrarium
stelle
esset
omnes
unum me-
96
dium
cadit hic
canon quintus:
naturaiibus.
De comparatione
quod
tur in speculo, et
qualis fuerit, sicut
non res,
Jacobus
193, V.
Nam
et
ideo
dicit; et
quod ymago
statim
vide-
obliviscitur
ymago
quam
Et ideo
videmus facie ad faciem, sed non per rectas lineas, sed
per reflexas, et reflexio multum dbilitt speciem; et
ideo obscure et sub enigmate videmus. Non igitur intellexit Apostolus quod videns alium, vel seipsum. in
speculo nullo mo do/v ideat facie ad faciem, sed quod
non per visionem rectam, licet per refloxum videamus
res ipsa sola
videtur, et non
._
aliqua.
jy,
OPUS TERTIUM.
facie
ad faciem;
97
et ideo
ymago, vel species. Sed talia sunt exempla pne innumerabilia in Scriptura, que indigent certa interpretatione per hanc scientiam, sicut ostendi in hac scientia.
f Et postea comparavi hanc scientiam ad rem publicam dirigendam, et ibi majora continentur quam non
solum vulgus, sed sapientium multitude possit assignare.
Soli enim sapientissimi possunt hec dare in instrumentis figuratis(l) ad sensum. Nam sic potest una res videri multe, ut un us homo videatur populus, per diversas fractiones speculorum. Sic enim plures Soles et Lune
aliquando videbantur simul, sicut Plinius et histori docent. Et sic res possunt veraciter videri et cum videns
erit ad loca visionis, nichil inveniret. Et sic abscondita
et occulta possunt investigari et ostendi, et distantia
manifestari, et minima apparere maxima, et econverso,
et propinquius posita videri cum remotione quam volumus. Et quantumcunque distent res, possunt videri
juxta nos. Itaque ex incredibili distantia legeremus literas minutas, et harenas maris numeraremus. Et Solem,
et Lunam, et stellas videremus inclinari supra capita
nostra. Et sic Sol et Luna possunt videri discurrere per
omnes angulos castri, vel domus. Et sic puer appareret
gigas, et parvus exercitus videretur magnus, et econverso. Et sic de aliis infinitis mirabilibus, que hic possunt fieri, secundum quod expressi in hac scientia.
f Et hec eadem valent ad conversionem infidelium,
et ad reprobationem eorum qui converti non possunt.
Nam postquam omnis homo hec a principio non intelligeret, sed oporteret quod crederet ut, exercitatus in
hac scientia, horum rationes videret; sic manu duceretur ad divina, ut subdat colla eis, et credat donec
sit tritus in illis, et rationem percipia_t]qua intelligat et
est
scit.
(i)
Cum
Au
intellectus noster
non
98
potest attingere
nulle
sunt respcctu veritatum divinarum, dbet homo considerare quod multo magis dbet gaudere in credendo
divina quam creata, quatinus ex fide facili Deus ipse
fol.
194.
'
probationem
>
infidelium.
De motibus corporum
celestium.
C-^^V
scrta
i|-|
OPUS TERTIUM.
99
a vulgo Latinorum et ejus capitibus in studio hic consriho. Et tamen non est nisi quedam declaratio opinionum solemnium apud auctores i\stronomie et, naturalium philosophorum, per viam disputationis^^-ffi- ^/
cacis, ad quam omnes sapie.utP.s .asti'onomi latini nihil
adhuc addiderant et sunt.jte& qui hec fideliter congregarant. Nec potest addi quantum oportet, nisi Vestra
ordinaverit Celsitudo, quoniam instrumenta desunt Latinis, per que hec certificari debent et cqmpleri; que
nullus philosophantium valet consequi his diebus.
Quo- ,^/.^^-^J';
niam (1) igitur propter intemperantiam visibilis a
visu m^.,
'^''
accidit error, in omnibus intentionibus a visu comprehensis, sicut ostensum est in precedentibus, non est
;
||
foi.
||
*'
mirum
in qualitate
si
motuum corporum
difficultas
'
celestium co-
opinionum va-
et
rietas.
(2).
'
maximum,
Sol,
dies et nox.
motus
est, quo moventur orbes stellarum eretiam orbis stellarum fixarum, et est ab
occidente ad orientem, contra predictum modum, super
i\lius
raticarum
(i)
ce
produite aux
et
Communia
naturalium,
(2)
Ce
titre
(3)
Au
(4)
Au
lieu
en marge;
est
de
quem,
le
il
lib.
la partie
II,
du texte que
pars V, capp.
ms. porte:
ms. porte
affirmai.
quoniam.
II
Bacon
seqq.
au Cod. Maz.
a re"^
foi.
194, r.
100
mdius punctus inter polos decirculum qui dicitur cin^^ulus zodiaci; in cujus
superlicie movetur Sol, hoc secundo motu. Sed alii plante ab eo dclinant.
Ad cognitionem autem prioris motus per sensum
visusdevenerunt per hoc quod videbant omni die omnia
in celo visibilia primo oriri, et mediare celum, postea
occidere, et hoc secundum circulos visibiliter equinocduos
scribit
tiali
equidistantes.
Maz.,
fol.
122, col.
.1.
11
.,
tus stellarum tixarum; et tune diceretur arcus separationis proprie incurtatioi^S) plante.
equinoctiali,
equi-
noctiali.
Et consimilem etiam
continuum
motum
ponit in
tibilis fuerit,
talibus manifestatur.
(i)
{?.)
(3)
Au
Au
Au
stellis
fixis
qui,
lieu de:
ms. porte:
incurtatio, le
est.
OPUS TERTIUM.
Et
cum
lOI
epicicli,
in
quo
rem, continue
et regulariter
modo describere
rum dictas pro-
epiciclum
|
et
et
omnem motum
planeta-
prietates participare.
|1
fo'-
cum
ciclis,
ut inuniformiter
etiam quandoque quiescere a motu alio quam a motu universali primo. Nec est tune contrarietas apparentie ad rationem, cum non sit uniformis motus respectu(2) ejusdem
circuli respectu cujus apparet eorum inuniformitas (3).
De motu
Solis. II.
(4).
In
una
est, videlicet
aliquando tardior,
motum
motu apparens
sufficit
(i)
Au
(2)
Le mot:
(3)
Au
(4)
Ce
lieu de:
deux
inuniforviitas, le
fois
dans
le
ms.
il
195.
r.
j't^-^ft.
102
in
circulo concentrico.
Sed
tamen, ut dicit, horum diiorum modorum convenientior est primus, propter majorem ejus simplicitatem et
facilitatem.
Solis sic
tum
solstitii
estivalis in
Fig.
1.
Maz.,
fol.
||
122, col. c
(i)
(2)
Au
Au
OPUS TERTIUM.
motus
formitas
^ hoc
Solis
10 3
igitur ponebat(l), ut
centrum
medietatis quarta cujus tempus est prolixius; et est prima
^ quartarum predictarum. Necesse est enim quod isti medietati zodiaci major arcus medietate ecentrici subtendatur; et ejusdem predicte quarte major arcus quam
alicujus aliarum trium quartarum. Quare patet quod
inuniformiter (3) moveatur per respectum ad zodiacum,
cum arcubus equalibus zodiaci arcus inequales ecentrici
subtendantur. Sic igitur per solum ecentricum irregularitatis(4) causam
in motu Solis apparentis assignavit.
regulariter in circulo cujus
centrum
est extra
Demotibus Lune.
foi.
195,
III. (5).
eorum tam ecenquod corpus plante movetur in epiciclo, et centrum epicicii in ecentrico.
In Luna igitur ecentricus dclint semper a cingulo
zodiaci ad septentrionem et meridiem, secans ipsum per
duo mdia; et est epiciclus semper in superficie ecentrici,
nunquam ab ea declinans et movetur ecentricus totus
circa centrum mundi uniformiter ab oriente ad occidentem, ita quod omnia puncta in circumferentia ejus, et
etiam ejus centrum, describunt circulos ad invicem parallles, quorum omnium centrum est centrum mundi.
ymaginatus
assignaret,
tricum,
quam
est in orbibus
epiciclum
ita
II
(ij
(2)
(3)
Au
Au
Au
lieu de;
pombat,
lieu de:
lieu
de:
(4)
Au
Dans
quod inuniformiter,
(5)
le
pas numrot.
le
le
ms.
porte:
cum
uniformiter.
quod inuniformiter.
necesse est
ms. porte:
regularitatis.
se trouve tre le
quatrime;
il
n'y est
Maz.,
foi.
122, col. d.
104
cpicicli in
eodem
ecentrico
ab
oriente ad occidentcm.
Lune.
Prter dictos autem motus, adhuc imaginatus est
moveri in epiciclo in parte superiore ab oriente
occidentem
in inferiori econverso. Hii sunt igitur
ad
trs circuli, vel melius duo tantum, et motus quatuor
appropriati Lune, secun,LuJ3ltiilcuieum, ai salyandum
Lunam
apparentiam.
De motu
(1).
Saturno, Jove et Marte, imaginatus est duos ecencum epiciclo; qui duo ecentrici sunt in una
superficie, dclinante semper a cingulo zodiaci, scantes
ipsum in duo mdia. Et in uno illorum movetur centrum epicicli
ab oriente ad occidentem, et vocatur de^
ferens. Sed respectu centri ejus, movetur epiciclus inu-
In
tricos
Maz.,
fol.
123, col. a.
Il
niformiter.
Movetur etiam planeta in epiciclo in parte superiori ab occidente in orientem, et in inferiore econverso.
Non est autem epiciclus in his situatus in superficie
ecentrici semper, sicut in Luna ymo, aliquando est in
ipsa, et aliquando ab ca dclint, secando ipsam; nunquam tamen secat ipsam perpendiculariter. Signatis
;
(5)
Le Cod. Maz.
rie
marque pas
ici
de chapitre spocial.
OPUS TERTIUM.
igitur
duobus punctis
in epiciclo,
IO5
distat a centro
ei
quartam
medie
foi.
196, r.
epicicli,
totus
transeuntem per duas longitudines mdias, a septentrione ad meridiem, et econverso, non complendo circulationem. Sed cum.aliquantulum declinaverit medietas
epicicli, in qua est aux ejus, versus septentrionem, a
superficie ecentrici, et alia medietas versus meridiem,
incipit moveri [rtro] (1) totus epiciclus, videlicet medietas in qua est aux versus meridiem, et alia versus
septentrionem, quousque epiciclus fuerit in superficie
ecentrici^ et ulterius quousque aux fiierit in tanta declinatione ab ecentrico in meridiem in quanta fuit prius
ad septentrionem, et ejus oppositio (2) e converso. Deinde revertitur epiciclus ad situm priorem. Itaque cum
quilibet punctus epicicli,
prter duas longitudines medias, motu epicicli descripsit portionem circuli sectam
per duo mdia a superficie ecentrici, per eandem portionem revertendo movetur et semper cum ad utrumlibet ejus terminum pervenerit, iterum quasi reflexive
movetur ad alterum. His igitur tribus appropriantur
trs circuli et trs motus, ad imaginandum causas apparentium in ipsis.
||
De motibus Veneris
In
Venere
eadem
il
(3).
Venere
quantum
superficie, et epiciclus. In
(i)
V.
et
ecentrici in
et Mercurii.
dispositi
in tribus
ecentrici
superioribus. Sed in
(2)
Au
lieu
(3)
Ce
de
oppositio, le
ms. porte
opposilo.
;
Maz., foi.
'"" ''
I06
Mercurio
Maz.,
fol.
123, col.
fol.
c.
19e, V.
Il
dans
le
Au
lieu de:
Cod. Maz,
a, lire;
in ecenirico et;
omis
IO7
OPUS TERTIUM.
voluerit.
De
aliis
pluribus; nisi
imitati
Ptolomeum.
(1)
in qualitatibus dicto-
A^^SXi^h cum
quod Thebit alium motum quam po-
Albateoni, TjieUit et
suerit
Ptolomeus
Nam,
sicut
II
(i)
numrot.
ici le
commencement du sixime
chapitre,
non
Maz.,
foi.
123, col. d.
I08
sccundum ipsiim, auges omnium planctaium mutant sua loca; quud tamen est coiilia,tiipieum quantum ad orbem Solis. Hune autem motum
post Theb it approbavit A^i^ltfl; et ad ipsum tabulas
inferiores; iindc,
Toletiu^omposu
Notanda
sententia
est
Alpetragii,
qui
nititur
reprobare
197,
bilire (1
r.
sta-
<='
).
j
PII
?trtlwin( iiin
consideratis
omnibus
in celo
sccun4iifli,j;plomeum
Maz.,
"4.
fol.
col.
a.
mo-
11
etiam secundum remotionem majorem proportionaremittitur (2), et a fortiori virtute major velocitas
causatur, necesse est orbes propinquiores orbi primo velocius secundum hune motum moveri, et remotiores
tardms. Et hec est una ejus radix, ex qua quorundam
apparentium in celo causas extrahit. Et conlirmat hanc
radicem per hoc, quod in dmentis patet hujusmodi
et
liter
(1)
ici
le
commencement du septime
sans le numroter.
(2)
Au
lieu de:
lemiltitur, le
ms
porte: remitititr.
chapitre,
OPUS TERTIUM.
IO9
mentum
ignis circulari
motu
Elementum etiam aeris affirmt ita moveri, quammotu sit latitatio; et hoc potest esse quia
vis in ejus
vehementer mobilis
hue
illuc
solum mdium
in visu,
et
ideo
II
'
'^
'
I-
tardior est
motu
aeris, et
debilitatem,
De
alio
simpliciter
ignis.
immobilis
Terra
et predicte
persvrt.
(3).
qui
communis
omnibus corporibus celestibus, appropriatur cuiorbi a primo ali'us motus ad eandem partem, vi-
est
libet
sans
(i)
Dans
(2)
Au
(3)
le
le
lieu
de
numroter.
pro, le
ms. porte
ici
le
pre.
commencement du huitime
chapitre,
II
communi quam
Maz., fol.
co
.
124,
II
De motu
(1).
igitur stellatus habet motum proprium ad occidentem super polos qui dicuntur zodiaci, qui quidem motus complet penitus aut fere secundum longitudinem illud quo incurtatur a motu primi mobilis.
Quod si omnino coirnle_at, tune quelibet Stella in ipso
salvat semper suam longitudinem, et incurtantur solum
duo ejus poli, quoniam manent (!2) immobiles quantum
ad motum ejus proprium, et est inurtatio eorum super
duos circulos parvos equidistantes equinoctiali, quos
Orbis
quidem
Au
lieu
de
manent,
le
ici
le
motum
primi mobilis.
commencement du neuvime
ms. porte
chapitre,
inonenl
II
OPUS TERTIUM.
III
autem inter polos semper una est. Sed quoniam omnis Stella in ipso equaliter distat semper a polis
propriis, necesse est, cum super ipsos secundum longitudinem moveatur (1), quod latitudo ejus ab equinoctiali
varietur. Ita quod Stella que est in ejus medio, describendo cingulum zodiaci, aliquando sit a septentrionis
parte ab equinoctiali, aliquando a parte meridiei, secando
equinoctialem et que sunt remote ab ejus medio, ali19.
quando distent plus ab equinoctiali, aliquando minus.
Quare (2) autem motus accessus et recessus apparet
in ipso, quem ponit^Thejpit, hoc modo secundum ipsum
declaratur. Cum enim hic orbis moveatur super alios
polos a polis mundi, sive equatoris, necesse est quod
omnes circuli a stellis descripti super suos polos sint
Maz.,
equatori non equidistantes. Cum igitur movetur Stella
aliqua, ut verbi gratia Stella in medio inter polos sui'^'^'""'
Distantia
foi.
foi.
||
mus motum
(i)
(2)
(3)
Au
Au
Au
AJxi^,.t;gig.ius
stelle
quem,
le
qualiter.
FRATRIS ROGHRI BACON
112
nus
eis
multiplicet
et
quod
Stella
addat super
motum
Quamvis
II
*^
'
quem
poterit,
fol.
198,
stellati.
rentur
Quoniam
cum
(i)
(2)
Au
Au
lie
de: qualuor,
lieu
de; El,
le
le
ms. porte:
et.
41(Sl
annis
OPUS TERTIUM.
II3
Hoc
(1).
igitur
modo ima-
celo
in
stellato.
munem
ponit duos
motus
alios;
super polos proprios, alios a polis mundi, ad occidentem, quo appetunt complere illud quo incurtantur a
motu primi orbis, que quidem incurtatio dicitur incurtatio prima nullus tamen iJlorum complet ymo, a complemento sensibiliter dficit. Et iste defectus dicitur incurtatio postrema, et vocatur secund um ffiQlQffl^um
motus plante secundum longitudinem.
Est autem et cujuslibet eorum alius motus, qui est
per mutationem suorum polorum super circulum parvum, cujus polus m aliis planetis a Sole semper est in
circule per quem transit, motu primi mobilis, polus celi
stellati. In Sole autem est ipsum contingens. Ponit et
;
II
omnes
planetas, prter
tes
esse in
(2)
r-.
-,
medio
Venerem
et
Mercurium,
situ-
situatur
semper ad
(i)
Le Cod. Maz.
fait
commencer
ici
le
mrot.
(2)
Au
le
situatos.
Maz.,
foi.
'25. col- b.
114
'isis
v;
predictis
de
tam
quam ^ InintrWii'
motuum corporum ce-
l^U^UBlfii
qualitatibus
iitrinque
circum-
stantia.
Primo
fol.
199,
Maz.,
r.
12s, co.
fol.
de opiniji.J;ftkimei. Et
igitur dubitatur
primo: Utrum
Il
-j^j.^j.
pliciter
Contra hoc
non
Le Cod.
Ma/.,
marque
ici
le
commencement du
onzivjme chapitre,
num'rotL".
(2)
(3)
Au
Au
sit,
le
ms. porte:
51.
OPUS TERTIUM.
II5
motus
So.lis,
quod
Sed non potest
appropriari orbi stellarum fixarum, quia omnis motus
Item,
si
velocior est in
[in] (1) alio.
illo
alii
superiori.
corpore, oui
primitus inest,
quam
est tardior.
Il
Au
Au
Au
dans
ms. porte:
le
sit
ms. porte:
steUalo.
motus in
apud
sophistica, sed
le nis.
lieu de:
foi.
199, y.
Il6
moveatur orbis
eos
diflicili,
sic: Si
secundum motum
nus velociter,
et ita
fortioris
virtutis,
quamvis mi-
erit (1) in
motus,
Ma2.,
fol.
fit
et ita
Quoniam
si
ponamus Solem
exi-
(i)
ab
Au
in
lieu
de:
erit,
le
OPUS TERTIUM.
II7
Solem
de-
clinare a Zodiaco.
(1) est opinari quod unus sit motus priquod omnes sint in eandem partem, quoniam
huic magis concordat ratio, sensu non contradicente.
Et patet ex predictis qualiter P^Qjp^jjieus, ponens
contrarium, solum sensum imitando, decipiebatur.
Et quod dicit Aristotiles de diversitate partium ad
quas est motus primi mobilis et planetarum, aut est
falsum, aut intelligendum est secundum apparentiam,
vel secundum opinionem communem astronomorum sui
Probabilius
mus,
et
ut,j;p,lQflaeus,
sensualem appa-
Nam
insolubile
facilis est
dissolutio.
eam,
Oportet
compositio.
tus
Maz.,
'
foi.
motus simplices
dit ac si essent
tune
et divisi.
Quia
procesi
hoc,
existente in primo
Et quamvis hec pars questionis sit probabilior, tarationes ad ipsam prius inducte de
ipsa fidem faciunt, sicut patet de rationibusAlpetragii.
Non enim sunt omnes motus in corpore celesti ab uno
motore numro, sed a pluribus voluntarie moventibus.
Au
(5)
Au
lieu de:
ultimum,
le
foi.
''
'^
200,
r.
Il8
Ostendit enim Aristotiles XI" methaphisice numeper numerum motuum. Et etiam sicut
uniis motor non movet motibus pluribus ad partes diversas, similiter nec ad eandem partem super diverses
polos, ut videtur. Ab uno enim motore, sicut dicit, causatur unus motus.
Motus autem distinguitur secundum diversitatem
rum motorum
polorum.
Et iterum supponit quod motus circulares sunt con/^pJQfnfJif^g- et' patet
trarii, cujus contrarium o^f^pditmaxime quod non sint contrarii si fuerint super diverses polos.
dicto
circulariter, nisi
(i)
commence
(2)
(5)
Au
Au
diversos
polos; la
col. c.
du
fol.
126
au mot: diversos.
lieu de: separatim,
lieu de:
leiihb, le
le
lealeth
ces deux
noms
Liient
II9
OPUS TERTIUM.
Si igitur recipiantur in mobili
dem
unam
aliquo
diverse vir-
autem
sint
sive virtutes
mo ventes
sint
equa-
200, v.
di-
De
Consequenter
ponit
queritur de circulis
Ptolomeus
de ecentricis
in
et epiciclis,
et
(1).
motibus quos
netarum motibus.
f Primo igitur supponamus planetam non moveri
per se, sed solum per motum sui orbis. Aliter enim accideret corpus celi esse divisibile, vel duo corpora esse
eodem
vacuum
etiam rationibus
ostendit hoc Aristotiles in libro Celi et Mundi. Si igitur
plante describant ecentricos, vel epicicios, necesse est
ponere istos circulos in aliquo corpore, per cujus motum planeta moveatur. Non enim describuntur circuli
taies, nisi a centro plante; et centrum non movetur,
nisi per motum corporis cujus est; et corpus plante
non movetur, ut prius ostensum est, nisi per motum
sui orbis. Si igitur ponamus circulum ecentricum ab
in
foi.
les,
(i)
loco, vel
Ce Chapitre
est le treizime
esse. Aliis
du Cod. Maz.
iS^cofa.
120
aliqiio
est
ponere or-
bem
ecentricum, per cujus motus dcscribatur ccentria centre. Et similiter necesse est ponere epiciclum
circulum alicujus corporis rotundi, in quo figatiir planeta, per cujus motum circa centrunn proprium moveatur planeta, describendo circulum qui dicitur epiciclus.
ciis
fol.
127, co
yexam
||
corporis contenti et
a.
^^^j ^^^^^
^^.^.
terius nature.
-j^^j.
Cum
Qj-|3g fuerit
igitur
fol.
201,
r.
121
OPUS TERTIUM.
motum
cidit
ecentrici ponunt matiiematici, quoniam sic acapparens inuniformitas in motu plante talis orbis,
cum tamen
in ipso simpliciter
uniformitas
||
fuerit (2).
sufficienter
doceat
difficilius
Cum
omnis orbis celestis duplici superficie speconcava et convexa, si fuerit ecentricus, aut hoc erit quantum ad superficiem concavam
tantum, aut convcrsam tantum, aut propter utriusque
rica terminetur,
ecentricitatem. Et
cum
totius corporis
celestis
fuerint
superficies
(i)
Au
(2)
(3)
Au
lieu
de;
sic,
le
ms. porte:
ces
esst.
mots:
ms. porte:
f^;\l\
122
ab eo quedam ejus partes quantum ad earum continuitatem magis elongentur, et quedam minus, necesse est
partes minus elongatas expellere partes corporis infra
ipsum contenti a suis locis, vel duo corpora esse in eodem
loco et inter partes magis elongatas et partes corporis
;
Maz., fol.
c.
127, co
.
fol.
201, V.
vacuum
contenti [derelinqui
||
loco suo.
itatis
superticiem
immobile sed, in dicto motu, oportet centrum concavitatis super circulum parvum mutari, cujus centrum
est centrum superticiei ecentrice, et cujus semidiame;
distantia
mundi
et accidet in
cavam semel
ejus
inter
ter est
esse
sci-
<?-
non
possunt moveri circa centrum mundi. Et propter eadem (4) etiam patet quod non possunt moveri circa
(i)
le
[]
le
ms.
ms.
ils
se trouvent
dans
Cod. Maz.
(2)
Les
mots entre
[] sont
omis dans
le
ils
existent
dans
le
Cod. Maz.
(j)
Au
lieu
Au
lieu
do:
moveri
ad
impkndum,
le
plerenl.
(4)
de: eadem,
le
Cod.
Maz.
parte:
adim-
12-
OPUS TERTIUM.
referamus eos ad orbes inferiores. Nec. possunt circa aliiid centrum moveri, quoniam quocunque dato, utralibet comparatione facta,
1^ accident impossibilia predicta. Nec possunt hec impossibilia vitari, nisi ponamus quod hujusmodi orbes moveantur circa centrum mundi, et quod partes orbis
contenti et continentis [sint](l) equali distantia a centro mundi, quantum scilicet [ad convexitatem continentis et concavitatem contenti quantum vero] (2) ad
convexitatem contenti et concavitatem continentis, sint
centrum convexitatis,
si
secundum
tenti.
ratione
con-
Sed tune accidet illos orbes equali velocitate moetiam eisdem motibus, cujus contrarmm comproII
veri,
motum
ter
non potest
qui
**
el
plante vel
esse,
circa
epicicli
nisi
per
motum
eorum centrum,
orbis,
ut
prius
patuit.
circa
extra celum,
vexum
tem
motus circa centrum mundi, sive con^h vexitatis, patet ex predictis, comparando ipsum ad orbem inferiorem ab ipso contentum, quia accidet orbem
fuerit ejus
(i)
Le mot entre
(2)
[]
[]
Au
(4)
Eodem
lieu
de
est
(4)
loco
remarquent
quantum,
omis dans
le
le
ms. porte
ms.
le
ms.
aussi dans le
:
quoniam.
Cod. Maz.
Maz.,
foi.
127, col. d.
124
r.
recipi, et
etiam aut
rarefkctibile.
i8rcoLa.
||
dictum
.
est.
celi erit
erit,
secun-
dum hanc positionem, ecentrica et similiter, sccundum veritatem^ erit concava superficies celi infimi [con;
(3), sed ejus convexitas, secundum hanc positionem, ecentrica. Hec de facili patent si ponajnus tantum trs, quorum mdius, secundum hanc opinionem,
centrica]
(i)
Au
(2)
(3)
Au
lieu
lieu
de: acciderint,
permuts,
cum
le
acciderii.
sens exige
ici,
ms.
le
de phrase suivant
ecentrica, et
ms. porte;
membre
le
superiori
se
sibi,
terminait
ainsi
concentrica, et
que
secundum
les
hanc
mots ont
porte:
que
le
positionem
les
uns
OPUS TERTIUM.
sit
ficies
concava supremi
nam
tune super-
I25
centrum medii
convexum
celi
habebunt.
(1).
sit
po-
arguatur
contra positionem corporum epiciclorum, videndum de
quadam ymaginatione modernorum, qua nituntur dicta
inconvenientia vitare et (2) apparentia salvare per ecentricos et epiciclos.
f Ymaginantur autem unumquemque orbem planetarum dividi in trs orbes partiales et est totius orbis tam superficies convexa quam concava concentrica
inter quas superficies imaginantur unam ejus partem
;
minime]
nimam
(i)
grande
Ce
(4)
infime
maxime suprme,
accidat
inter
le
le
titre n'est
capitale,
e converso, mi-
et,
ut non
ecentricus.
dans
le
ms.
foi.
202, y.
126
illas
partes vaciium, nec corpus alterius nature, nec acmotu alicujus sue partis, hoc situ non mutato,
cidet ex
duorum corporum
Maz.,
fol.
12S, col.
h.
simultas
Ponunt
localis,
II
divisibilitas.
igitur
Fig. 2
f
sit
Nam
ponatur pes
(3).
circkii in centro
mundi quod
(i)
Au
Au
(2)
lieu de:
le ms., suit le
(3)
sive,
le
mot: extremitas
le
ms., au
^v/rew7(/fi.
dans
fol.
le
Ce
qui,
Cod. Maz.
205,
r".
dans
OPUS TERTIUM.
12']
OQKP
est (3)
spissior et
strictior
HM
(i)
(2)
(3)
Au
Au
Au
est inferior.
(4) Les
(5)
Ad
mots entre
est
[]
omis dans
ras.
le
ms.
et latior
128
l'RATRIS
ROGERI BACON
fol.
103,
r.
in circuitu sui
centri
conconcorcol-
hoc ecentrico, diversum(l) in natura a partibus orbis ecentrici, et undique contingens orbem illum
et ejus dyameter secat totam spissitudincm orbis ecentrici, ut patet in figura. Et movetur sccundum motum
locatum
in
orbis ecentrici.
Et
sic est
perti-
exposcit
fol-
203, V.
(3).
Sed (4)
(2).
in aliis planetis
nunt planetam
situari
Nam
Au
(i)
diversum,
lieu de:
in
le
grande
titre
partir des
le texte
Au
(5)
suivant
n'est pas
capitale peinte
(4)
veau
Ce
du
dans
2.
fig.
le ms.,
mais
le
par une
en rouge.
mots: In
aliis planetis,
le
n\s.
phrase
est
remplace
par le
vexitates se invicein
tangant.
Hoc
igiliir
corpusculum
ita
dveloppement
quod eornm con-
movetur circa
centrum
describit planeta
circw
OPUS TERTIUM.
129
continue, deferens secum planetam. Movetur etiam epiciclus per motum ecentrici deferentis,
sicut Sol moveretur per delationem sui ecentrici.
t Sit igitur exemplum de Luna pro orbibus qui
habent epiciclos vel ecentricos. Et sit totus orbis Lune,
suum centrum
B
Fig. 3(1).
Ce
Nam
La
motu
figure
occupe tout
le
verso du
fol.
204.
IjO
ignis,
facit
sit
OQKP;
ABCD
inter
et inter
et
sic
OQKP,
plenus natura
celi
dictum est de orbe Solis. ^Nam ponetur pes circini in alio puncto a centro mundi,
sit ergo V, versus augem orbis
et extendatur pes aiius
usque ad convexitatem totius orbis, scilicet usque ad A
punctum, et fit circumferentia A G F E; deinde, super
posito uno pede circini, alius extenidem centrum
datur usque ad concavitatem totius orbis, scilicet usque
ad K punctum, et fit (1) circumferentia H N K M inter
quas circumferentias continebitur orbis Lune ecentricus,
et inter duas partes residuas orbis totius, quarum suprema est contenta inter lineam A B C D et inter lineam
A G F E, et infima continetur inter lineam H N K M et
inter lineam
sicut dictum est de orbe Solis. Et -^
orbis ecentricus Lune ponitur continue moveri in circuitu
sui [centri](2) ecentrici, quod est V. In cujus una parte
intelligenda est concavitas, ut quoddam corpus rotundum inseratur; quod potest duobus modis intellexi: vel
quod sit undique spericum convexum, sicut pila; vel
quod sit spericum extra, et concavum intra, ita quod
pars ecentrici parva sit in medio epicicli. Si primo modo,
tune epiciclus est K L F 1, ita quod corpusculum R V S
fit de ecentrico. Non enim vis est, sive sic, sive sic intelligatur. In corpore etiam epicicli intelligendum est
corpus plante situari, ita quod sit concavitas in epiciclo
ut corpus spericum et undique convexum collocetur, ut est A e vel K e. His itaque se habentibus,
ponunt quod moveatur ecentricus in suo loco circa centrum suum, et secum deterat totum epiciclum. Et pretotalis liabet trs partes, sicut
OQKP,
foi.
204.
r.
que
orbis
(i)
Au
(2)
Le mot:
ms. porte:
omis dans
Jiel.
le
ms.
ij
I3I
OPUS TERTIUM.
--^
f'-
^05,
r.
scilicet
et
minorem
re-
motibus
et diversis.
f Sed
motuum
ostendunt.
(2)
Au
Au
(5)
Le verso du
(4)
(i)
lieu
204
le
Ex
Le mot; appropriatur
(6)
Au
pitre,
est
la figure.
ms.
est
inconvenientia, le
(7)
Cod. Maz.
(5)
lieu de:
est
ici
le
commencement
f^tyc^]\.
132
(2)
Mercurii,
cum mutatione
punctum a centro
aliud
sui
circa
centri
suo.
7 Et
in his
bis
fol.
laS, col. d.
in
una revolutione
pertransit
epiciclus
auge, et
ejus
bis in
1^1
||
est
motu
circa
circa
fol.
205, V.
Lme,
(3)
Au
Au
Au
(4)
(1)
(2)
lieu de:
lieu
de
lieu
de:
le
ecentrici, le
dicti,
le
ms. porte
ms. porte:
ecentricus.
dicto.
Nam
secundum
Au
lieu de:
et se
termine
yma-
I33
OPUS TERTIUM.
pars plante
ciat.
Hoc
au-
tem inconveniens non potest vitari, nisi ponamus planetam habere proprium motum circa centrum suum,
quod est contra Aristotilem libre Celi et Mundi.
X Item in epiciclis, secundum Ptholomeum, distinguuntur aux vera et aux mdia et est aux mdia semper idem punctus in epiciclo, a determinato puncto in
diametro mundi maxime elongatus; sed hec non contingerent si epiciclus haberet motum circularem completum circa centrum proprium.
;
tamen
(i)
(2)
(3)
Au
Au
Au
quam,
le
ms. porte:
infra.
ill^^'-^'J^i^
134
E^ preposita
ostensum
dum
(2)
et
ejusjefliicfe.
7 De
-
aliis
motibus quos
ponit,
motu
Mercurii, et de
foi.
2o,
r.
rum
et
I
est
phisicorum.
Sed nullus motus reflexivus est continuus, ut ibidem
docetur; ymo accidet quies intermedia. Quare predicti
motus, cum sint omnes reflexivi, non sunt possibiles.
icet (3) autem hec objecta videantur AstroQpxaiam
Ptolomei destruere, tamen sunt difficillimxe rationes
exprimentales ipsam, quantum ad positionem ecentricorum vel epiciclorum, confirmantes; quarum una sumitur ex inuniformitate motus planetarum.
M et hac rar
tione usus est Pthnlppipnt; ad ostendendum ecentricos
vel epiciclos, cuius pertractatio patet ex prehabitis.
7 Difficilius autem potest argui ad idem ex hoc
quod idem planeta aliquando magis approximatur Terre,
aliquando minus. Et cum motus corporum celestium
sit circularis, et per motum talem non poterit sic di8**
Maz., fol.
139, col. b.
Il
>
(i)
nouveau; en outre,
dictis.
(2)
Au
(3)
pitre,
non numrot.
ici
le
Cod. Maz.
dit: possibilitas.
commencement de son
seizime
cha-
'->
I35
OPUS TERTIUM.
'
fuerit
ita
transiens per
pyramidalis
II
cum
Terra,
m^z.,
foi.
cum
quantitate eclipsis
difficilior ratio
enim
nodo,
distantia
propinquitate
plus corporis
et
sumi
potest. In
per consequens,
in
eadem
eadem
Au
foi.
206, v.
136
quam prcdictam
v/
Quare,
etc.
Minorem
philosophia expertus,
ymo
trium planetarum
superiorum fuerit in oppositione ad Solem, apparebit
sensibiliter majoris quantitatis quam cum fuerit in alio
aspectu ad ipsum. Ita quod quanto Soli magis approximaverit, tanto minoris quantitatis apparebit. Et hec
apparentia posiiiiPtolomei maxime concordat quantum ad epiciclos et quantum ad motus in epiciclis, quos
imaginatur in dictis planetis. Quoniam, secundum ips^^' ^^"^ fuerint in oppositione ad Solem, semper
sunt in parte inferiori epicicii et cum fuerint Soli conjuncti, sunt in parte superiori. Et a tempore conjunctionis
usque ad oppositionem describit unam medietatem epicicii
l^ta
ia**"o/d"
Cum
potest quilibet
improbare.
enim
aliquis
||
semper Terre approximando et ab oppositione ad iteratam conjunctionem (2), aliam medietatem, successive
distantiam ejus a Terra augmentando. Hec autem di;
maxime apparet
in
(1)
Au
(2)
Dans
(5)
lieu de:
le
nis.,
i)i.
mot; conjunclioiiem
ipsis.
est rpt
deux
lois
de suite.
''
I37
OPUS TERTIUM.
sicut ex ista
titate
causa
Lune,
demus
sensibilis
similiter
in aliis.
Nec
ad Solem, cadunt
parent
approximationem
et ideo minores apquoniam diversitas in
quam
in radiis" Solis,
w.
majori distantia,
quantitate ipsorum apparente existit in majori distantia
quam fuerit distantia in qua plante cadunt in radiis
Solis; sicut per visum et ea que probantur in fine Almagesti probari poterit (i).
in
De
^yU
scientia
experimentorum
et ideo
et
se-
aliis et
(i)
termine en
mcme
temps ce que
le
la
col.
d du
fol.
129
du Cod. Maz.
il
toi.
207,
r.
138
f Hec
\]
'
quam
i^-j
habui, et
teci.
instrumenta et per opra quod lieri potest, cum Vestre placebit voluntati. Quod si essent ad
plnum explicata, tune mirarent Latini quod nunc consistant in ionorantia densissima in hac parte, sicut et)
verificari per
multis aliis.
/X uamvis
in
'^
"'7"'^^^V-,
autem
\) ad hoc
tamen
halo,
omnino
ut nobis
gnitio
nunc,
in
certificentur Iris et
cognitionem Iridis
Opre nrim o. quatinus co-
que possibilis
hoc Opre
in
superficie
sunt
est
tertio
in
,
possibiles,
quatinus
circulus
circa
(1)
Le n"
est
omis
lians le
stillicidiis
quod
infi-
ms.
I39
OPUS TERTIUM.
nitis.
foi.
207, v.
fi-
^os, r.
est
cum
nere, percipue
virtutem
et per
Si igitur
congelentur ex loci
suspendantur.
ibi
frigiditate
loci frigidi
volumus
Diameter
riens et
orizontis
igitur
BRTC,
cujus
ejus, et
centrum
AE
vero
linea,
ipsius
et sit
halo
A
sit
diameter
Solis
sit
Circulus
occidens.
est
videtur
quelibet
esse
Stella
in
circa
quam
(i)
(2)
Le
reste
(3)
Au
lieu
sit
in sont rpts
deux
fois
dans
le
ms.
du foL 207, v.", .est occup par la figure que, pour des
raison typographiques, nous avons transporte, un peu plus loin; v. pag. 140.
de
fines, le
140
dum
sensum,
et
dividit
dyametrum
halo(l) in duas
Fig. 4.(2)
cundum judicium
erit
distantia
visus, Sole
centri
ejus ab
apparente
centro halo,
in
exteriore circumferentia
ipsius halo 21
(i)
Au
lieu
de: halo,
le
nis.
d'aprs le texte.
porte; holo.
fautive
dans
le
ms.,
du
Otre
corrige
OPUS TERTIUM.
altitudinis, id est
respondet
(1)
Nam
arciis
illi
I4I
altitudinis halo,
sive
sit
ovalem
decli-
net figuram, ut asirolabium aptius ad visionem collocetur; et hic palus figatur in terra, in loco libero, ha-
f'-
(i)
(?,)
(3)
Au
Au
Au
lieu de:
lieu
de
lieu de:
respondet, le
TR,
le
notum,
ms. porte
le
CR.
'
'
^^' '
142
est,
Quod
ibi
invenitur, et
non
alibi in
apparet aliquando a latere Solis, erit pars ipsius halo; scd quia est in magna
distantia ab oculo, et est modicus arcus, ideo apparet
in linea recta. Nam linea cur.va a longe apparet recta,
et sperica superficies apparet plana, ut patet in Sole
circuitu Solis.
igitur sic
Luna, sicut jn lVrspprriv;\ dictum est superius. Quapropter hujusmodi virgule colorate, apparentes aliquando in latere Solis, vel Lune, vel aliarum stellarum,
non sunt aliud quam partes halo, et ideo non faciunt
novam imprssionem et principalem, diversam ab halo,
secundum quod vulgus naturalium estimt; et textus
Aristotclis in ladno e tjj be Se n ece ^eJ r id e n c n a n t u
et
ad hoc, tanquam
cet
Iris,
i;;_
sint trs
impressiones colorate,
scili-.
(1)
(2)
Le n"
1^
est
le
ms.
omis dans
le
ms.
es.
I43
OPUS TERTIUM.
festiim est
quod
eadem,
linea
scilicet
QON,
est
axis
utriusque p3^ramidis. Quapropter pyramis sub qua videretur Iris erit in oppositum Solis lOX, posito quod
totus semicirculus Iridis videri possit cum halo. Sed
I
hoc non
est possibile.
Iridis intelligibiliter, et
culus Iridis
INX
hoc
et ejus
ter
quod
si
eadem hora
fit in
bene
tune aspiciens,
accidit,
angulus sub quo comprehenditur semidiameter (3) circuli Iridis. Est ergo subduplus ad angulum totius Iridis. posito quod tota videretur. Et ideo angulus lOX
sub quo videretur dyameter tota Iridis, si possibile esset, quando halo generatur, est duplus ad angulum
COB, sub quo tota dj^ameter halo videtur. Et similiter
angulus NOX, qui est angulus sub quo semidiameter
Iridis videtur, est equalis angulo COB, et similiter angulus NOl, ut patet in figura. Quod autem hii anguli
sic se habeant, patet ex his que demonstrata sunt de
Iride in majpri Opr e. Nam maxima altitude Iridis est
42 graduum de circulo altitudinis; et tune si materia
(i)
(2)
(3)
Au
Au
Au
ms. porte:
lieu
de:
sit,
lieu
de
lialo,
lieu
de; semidiameter,
le
le
ms. porte
le
sic.
:
bolo.
foi.
209,
r.
144
foi.
209. V.
arcum
habentem 42 gradus,
dinis Iridis,
et tota
circuli
altitu-
dyameter halo
Ctanto
Nam nunquam
est
gradus de circulo
altitudinis;
Au
lieu
de: quamlo,
le
ms. porte:
i]U0(i.
OPUS TERTIUM,
Iris
dit.
I45
descendat, et econverso; quia quanto Sol ascenIris descendit, ut declaratum est in jTrimn Opre
;
si
hoc,
'
sic est,
ideo halo
secundum motum
eum
fugit,
halo sequitur;
si
(i)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
Au
Au
Au
Au
Au
Au
lieu
de: quanto,
le
de: renovatur,
le
lieu
de: motum,
le
lieu
de
quando,
lieu
de
distat,
le
le
[[
ms. porte
ms. porte
quod.
distant.
foi.
210,
r.
j
FRATRIS ROGERI BACON
146
tanquam nubes
vel
halo, sicut
sic halo.
Au
lieu
de
qiuilibet.
7 Unde
OPUS TERTIUM.
I47
in stillicidiis infinitis
visa.
&
tam per
Et quoniam
utrobique,
alina.
quod est alterius dyaergo relinquitur quod radii venientes ad vapores franguntur omnes, prter perpendicularem, que
est axis ipsius halo et ideo in stillicidiis ipsius vaporis
franguntur raiiii primo in vapore," deinde extra vaporem in are, ut concarrant ad oculum.
tur in ingressu corporis secundi,
faneitatis
7 Ex
cum
his igitur
aliis
que
in
foi.
210, v.
148
debctur persuasioni; et in tantum elevata est certificatio istarum rerum mirabilium, quod non sunt trs intgr
fj^tir''^ Q'-ii ^d hoc pervenirent. Nam hec non sciuntur
per sola argumenta, sed per experientias oa:ujtas et
difficiles, per instrumenta et per opra sapientie diversa.
Et ideo in istis duobus precipue potest Vestra Beatitudo omnium ignorantiam experiri. Et scribatis omnibus famosis clericis de mundo, et non inveniens aliquem
qui hanc scientiam sciret investigare, nec ab alio investigatam intelligere, nisi fuerit prius bene edoctus,. et
^
(^,/IV
(^
formam
discipuli optineret.
quas tamen nuUa earum potest intelligere, nec investigare, ut est prolongatio vite, que est in terminis Medicine. Sed ars Medicine nichil de hac loquitur. Experimentator autem videt quod animalia bruta, ut corvus,
et aquila, et alia se sanant per herbas et lapides, et rnovant juventutem, et prolongant vitam suam et ideo
excogitat quod sapientia hec non est brutis concessa,
nisi
propter hominem. Et ideo excogitat quomodo possunt fieri in corpore humano. Et ideo considrt (1)
unde habet abbreviatio vite ortum, ita quod homines
longe citius moriantur quam deveftiant termini vite
quos Deus ipse constituit in humana specie; et loquor
post peccatum quod/ obligavit ad mortem. Per Historiam enim sacram mvenimus, cum expositione Josephi,
quod homines vixerunt mille annis. Sed nunc vix in
potentatibus per octoginta aliquis vivit, et amplius accidit labor et dolor, sicut ait David propheta. Cum ergo
a mille annis decucurrit vite abbreviatio usque ad circiter octoginta, manifestum est quod termini naturales
constituti in mille annis multum preveniuntur hiis diebus. Et ideo accidentalis est abbreviatio et contra naturam. Et omne taie habet remedium ci possibile, et
;
fol.
211.
r.
(i)
considrt.
^'
OPUS TERTIUM.
I49
men,
et
ideo
dant corruptam
naturam
filiis.
Nec
filii
nam
nec
dives, nec medicus potest illa conservare que medicina
proponit ad regimen sanitatis que sunt cibus et potus,
somnus et vigilia, motus et quies, constrictio et evacuatio, sanitas aeris, passiones animi. Nullus enim mortalis
potest semper mdium in his tenere, quod tamen ad
conservationem sanitatis oportet fieri, a nativitate usque
ad finem vite.
j 'i\
natura
non
dficit
in
necessariis,
nec
ars
Sed
7
V"
perfecta. Et ideo excogitate sunt vie, per potestatem
hujus artis que experimentalis vocatur, que omnem
corruptionem quam filius contrahit ex errore proprio
valent delere; sed non omnem que a patribus descendit, quia illa crevit, saltem a tempore diluvii. Sed licet
non totam corruptionem paternam posset in filio hec
scientia evacuare, tamen potest bene magnam partem
tollere. Et hoc probavit sapientia multorum. Ultra communem vitam per centum annos, et per plures annorum
centenarios vitam produxerunt. De quibus scribo in Opre
majori in parte sexta, et pono medicinas eorum aliquas,
licet sub enigmate, propter secretorum magnitudinemj,
t Et hec scientia non solum in terminis Medicine,
sed aliarum scientiarum, potest multa producere. ad
que ille scientie non valent pertingere.
Nam in terminis Mathematice, potest astrolabium
spericum producere, quod moveatur motu celi per naturam cujus utilitatem nunquam mathematicus cogitaret, nec qualiter fieret, nec de qua materia, nisi per
hanc scientiam excita- retur. Et est utilitatis infinit. *'Nam tune cessarent omnia instrumenta Astronomie, et
;-
^'
horologia omnia
^i)
Le ms. porte:
(1).
et
omnia.
>
150
Dt gradu
aurt
natura!
rum
quam
quantum
vult
mentator
est
'<
'
species
I5I
OPUS TERTIUM.
De
Deinde
sola
veritas
artis et
nature stabiliatur.
Unde hec scientia considrt omnes scientias magicas, sicut Logica considrt sophisticum argumentum,
ut vitetur scilicet et possit refelli. Et sic hec scientia
descendit ad omnia magica, quia non vitatur malum,
cognitum.
212,
Et hec scientia damnt omnem demonum invocationem, quia non solum Theologia, sed Philosophia docet
hos evitare. Nam omnis homo sane mentis novit quod
demones, qui sunt Angeli mali, non possunt bene facere. ^'J^"ff"
Et ideo nunquam veri philosophantes curaverunt de
demonum invocatione, sed magici insani et maledicti.
7 Et postquam opra demonum excludantur, tune
similit eriQp ortet fraudes hominum excludi, quas magi
faciunt infinitis modis, per velocitatem manualem, per
instrumenta subtilia, per consensum, per tenebras, per
figmenta varia, in carminibus, et caracteribus, et constellationibus quas fingunt, et quibus colorant sua facta
et dicta. Et isti nichil faciunt secundum veritatem artis
et nature, sed seducunt homines; et multotiens demones operantur propter peccata istorum magicorum, et
aliorum qui credunt eis, licet isti magici, et illi qui adhrent eis, nesciant quod demones operentur.
debent considerari et dif- ^magicis
Et hic omnes libri magici
^
famari; ut liber de morte anime, liber fantasmatum, et reprobatis.
liber de officiis et potestatibus spirituum, et libri de sinisi
foi.
r.
^'']"'^
'i)
Au
lieu de:
valent, le
ms. porte:
velint.
152
modi
Salomonis,
qui vel
(1)
et libri
de arte notoria,
dcmones invocant,
et
vel
-}-
Reliquum
in
quo
consistit
ejus
dignitas
fol.
212, V.
chritudinem sapientie
immensam
ut
si
mirabilis
habent pul-
magnum
(i)
Au
ms. porte:
et.
'^l
I53
OPUS TERTIUM.
habeat,
difficile
licet
|i
/}v^^
i^'^^rirga
dividunt eas
stare
non propter.'
Sicut
si alicui,
ignoranti quod
magnes
trahit ferrum,
De,aaeu.
traheret
certum quidem
est
quod carmen
nichil face-
scribunt.
quorum natura
magna copia projici.
eligi,
Sed majora sunt luminaria perpetuo ardentia, quoper modicum fomentum et invisibile magno artilicio possunt perpeturi, ita quod cereus ipse
in nuUo inveniatur.
rum quedam
fieri
O'^Asbeston
''^'
^*^""'
154
nere.
Nam
in
dam genus
libro
super Escchielem,
rari aliquid
et alia,
quod semper
com-
bustione materie.
fol
r.
Depuiverc
""JJ^^"'
sulphuris, et
carbonum
salicis.
Cum
enim instrumentum de pergameno in quo involvitur hic pulvis, factum ad quantitatem unius digiti,
tantum sonum facit quod gravt multum aures hominis, et maxime illius qui hoc fieri non perciperet, et coruscatio similiter terribilis turbat valde;
s\
ergo
fieret
Et
igc
greco.
^jjj
si
fecerent lederentur, et ut
(i)
Au
I55
OPUS TERTIUM.
clusit
lampades coruscantes,
sunt Madianite,
territi
et
confusi precipue, quia de nocte et subito, illis non percipientibus, irruit super eos.
Preterea, in quantum hec scientia utitur aliis, potest facere mira. Nam omnes scientie sunt ei subjecte,
sicut arti militari est ars fabrilis subjecta, et carpentaria navigatorie.
Unde hec
scientia imperat
aliis,
ut faciant
opra
ei
et
S7.
De spech
lum, nec scit uti eo. Sed experimentator scit per hoc
combustibile comburere, et omne metallum liquare, et omnem lapidem calcinare. Et ideo omnem exercitum, et castrum, et quicquid velit destruere. Et non
omne
in
quacumque
Similiter precipit
quorum
ei
distantia
quam
voluerit.
isto,
de
Eodem modo
precipit
astronomo ut
eligat constel-
tune
et excitare
liberi arbitrii.
alteretur in sciencialibus et
nalibus et in omnibus, ut
diligat
bonos mores,
contraria horum
tius possunt fieri
in his.
et
^lectiom-
ad quecumque
Sed sicut cibus, et potus, et medicine altrant homines in cqmplexione, et in sanitate, et infirmitate, et in tantum complexionem altrant qnam animus sequitur inclinationem corporis, licet non cogatur, sed quod gratis velit
ad quod complexio alterata inclint. Ut sic homo totus
d^
moralibus,
in
prudens,
et
fit
pacem,
et
consuetudigaudens, et
justitiam; vel
ad
et
pro-
foi.
213, v.
JFRATRIS ROGERl
156
BACON
tcmporibus, que rccipiiint virtutem celestem et virtutem anime, et quatinus Ibrtius altrent,
quam opra, dum durant. Quia precipuum opus anime rationalis est loqui. Scd quia verba parum durant, nisi
a/
scribantur, ideo opra diutius agunt. Sed tamen verba
V
scribi possunt, et durabunt sicut opra.
7 Et ideo hec scientia principaliter et tanquam dominatrix facit ista omnia, et Astronomia ei deservit in
hoc casu, siciit[deservit Medicine in electione temporum ^;^
pro minutionibus et medicinis laxativis, et in multis.
t Et hic est origo omnium philosophantium philosophicarum ymaginum, et carminum, et caracterum.
Et ideo hec scientia distinguit inter hujusmodi, reperiens aliqua secundum philosophie veritatem facta, et
alia secundum abusum et errorem artis magice. Et revolvit species artis magices, et spart eas a veritate
philosophie. Sed de his tactum est prius, precipue in
hoc Opre, ubi de linguis agebatur(l); et in secundo
Opre, ubi de celestibus; in quibus locis diftusius locutus sum de his, et magis ea explanavi.
Similiter imperat omnibus aliis scientiis operativis,
ut ei obediant, et prparent que vult, quibus utitur in
admirandis effectibus nature et artis sublimis.
Quatinus hec scientia per vias quasi infinitas possit
fert in talibus
omne adversum
repellere,
et
omne prosperum
pro-
movere.
Depouniia
{h|-
j^^^ scicntia
mundum
Nam
rum
Alexandro.
"
cum
mundum,
Aristutiles fuit
eo,
grediendi
et
(1)
En
qui
tempus
paravit
ei
clegit
aptum
ingnia, et opra,
un alina.
aget
OPUS TERTIUM.
IjJ
non amisit
nisi
centum
viginti quits et
novem
pe-
eum
non possent.
Et tune
regiones
in
foi.
214,
r.
morum
Et hec
fuit
sapientia
inef-
fabilis.
quam
Aristotiles,
civitatem
omnes
infortunabit,
sicut
aves
hoc cxtcndi
quam
ideo
dividet
Nam omnem
reddet
longe
mundum
regionem
imbellem, et
et
capiet
manum
ad scientiam
moralem,
regere
^"'''
f'
chrtsii
in viscatas.
De morali
-nr-"-^T-N ost
et
et
et
fliciter
Et hec scientia vocatur practica, et omnes alie dicuntur spculative respectu illius, quamvis multe earum
multa operentur.
Praxis quidem operatio est; sed operationes humane in vita sunt precipue practice, quia omnes alie
operationes sunt propter eas, quia bonum anime omnia
que ad corpus et ad bona fortune pertinent reducuntur.
arle.
158
quendum.
Et ideo hec sientia ordinat de omnibus aliis scienet a quibus, et quando debent edocere, et quomodo
promoveri, et qui sint qui, in qualibet sientia, sunt
imbuendi; quia non omnibus omnia valent, nec est quilibet ydoneus ad quodlibet.
Hec igitur sientia habet sex partes principales:
DtTheoiogia.
Prima tangit ea que tenenda sunt de Deo et de
angelis, et de demonibus, et de resurectione corporum,
et de gloria bonorum in futura beatitudine, et reprobatione malorum in pena seculi futuri. Et de summo
tiis,
sacerdote,
qui
est
legis lator; et
quod eam
recipiat a
Deo, et quod dbet successorem statuere, et de electione ejus in perpetuum, ut mundus semper sit uni
capiti subjectus, ne discordia accidat inter civitates et
reeiones.f
fol.
214, V.
Et
in his
in
essentia, et
trinus
Spiritus sanctus. Et
Et quod
ille
in
personis, Pater, et
est infinit
potentie, et
infinit
Filius, et
plures
dii.
sapientie,
OPUS TERTIUM.
Et quod non
quod semper
I59
et infinit bonitatis.
fuit et
mundum
quod produxit
esse de
in
spiri,tuales_substantias angelicas et
semper
nichilo, et
animas
quod
erit.
Et
creavit
rationales.
Et quod multi angeli ceciderunt in peccatum, et deputati sunt pne infernali. Et quod boni remanserunt in
ordinibus suis novem distincti. Et quod multi istorum
custodiunt regiones, et singulas personas, et multa operantur circa eos, in consiliis, et occultis, et instructionibus, et
defensionibus, et
revelationibus, et
malis, et
et vita du-
malorum
de purga-
plici
bonorum
et
torio, et inferno.
satis loquitur, et
mirandum
est
^'^
S*\
et
filii
ejus, et
sores ejus, et
nar-
sancti
viri
et
di-
mundi multa de
Philosophie. Et
studiosi in
omni
sa-
l60
libros
fol.
215,
r.
cunda,
et septima, scilicet in
De secunda
Pars
leges publicas.
ociosus
blie.
et in quolibet offfcio
omnia ordinentur.
Et docet hec pars quod expellantur omnes artes
prelatus constitutus, ut
Le mot: ad
(2), (3)
En
n'est pas
dans
le
nis.
marque un
alina.
OPUS TERTIUM.
ll
legum jus
;
rum
et rationes
requirit.
|
De
Tertia
(i)
Dans
le
toi.
215, v.
l62
clinare. Et
hic
earum
magne, tam
in
virtutes, et
guot, et
laudabiles, et effectus, et
ut homines alliciantur de
tutum
hec docentur per rationes vivas, et per aucexempla pulcra, et per elegan-
et
tem
modum
scripture; ut delectatio
magna
1(?^
oriatur in
ad
ista.
perfluitates divitiarum et
debeat
sit fortis et
patiens in
adversis; et
modestia, et quod
docet quod homo
debeat esse clemens ad subditos, ut in omni mansuetudine et humanitate regat eos, et pietate paterna corrigat errantes, non tirannidis crudelitate.
Unde docet quomodo prelatus ad inferiores se habeat, et quomodo princeps ad subditos; quomodo patertkmilias ad suos, quomodo magister ad discipulos se
dbet habere, in proKidentia, et rcgimine utili et pio, ^q
et correctione mansueta et dmenti.
t Et quia hic philosophovnni persuasio mirabilis,
et utilis, et magnifica, et ignota, ideo copiosius
scripsi
Magna
;i)
Au
lieu de:
honestatis, le nis.
nobis et
lacilis
cum homines
videmus
persuasio
sine
g;i*atja
assecutos fuisse
porte: honestate.
de
OPUS TERTIUM.
163
virtutibus
(/
i
et
viciis
primo
in
universali.
Secundo
de
de-
scendi ad quedam in particulari, prpter gloriosos libros quos inveni. Tractavi igitur ea que pertinent ad
mansuetudinem, et clementiam, et magnanimitatem, et
de ceteris virtutibus que his conveniunt qui in potestate sunt constituti, qui sunt prelati et principes.
Cujus causa duplex fuit: Una quod libros nobiliores
repperi de hac niateri^. Alia est quod scribo Illi qui
omnibus prelatis et principibus suprafertur, et omnes
habet regere, et omnibus consulere, et cunctos reducere ad regimen populi pacificum et salubre.
7 Et quia vicium maxime repugnans illis qui presunt est ira, quia toUit omnem virtutem que necessaria
|
est regimini
et ubi ira
cum
iram
cum
potestate totum
rem publicam
quassari, et
potestate
mundum
turbari, et
omne regnum
omnem
desolari, ideo
abundancius de hac materia. Et non solum propfere omnem hominem deducit hoc
vicium ad perniciem, et cogit rumpere pacem cum hominibus, etiam cum amicissimis. Nam iratus non parcit patri, nec matri, nec domino, nec amico sed omnes
scripsi
'''
dehonestat contumeHis, omnesjjiiipetit injuriis, et seipsum periculis quibushbet exponere non omittit; etiam
Deum blasphemare non veretur. Hoc igitur est vicium
per quod homo amittit seipsum, et proximum, et Deum.
Et ideo philosophi scripserunt plus de hoc vicio quam
de aliis. Inter quos elegantissimus Seneca conscripsit
trs hbros nobiles, quorum sententiam collegi diligenter
addens aha de libris suis et aliorum.
Et certus sum quod non est homo mortalis tam
iracundus quin abhorreret irasci, si in promptu ha-
fo'-
^i^.
164
et
clementiam, et ad
omnem
tiores
preclara
brorum Senece, qui sunt optimi, et rarissime inveniuntur. Sed hec alias non potui corrigere propter superfluitatem occupationum. Et ideo nunc mitto exemplan
correctum, ut Johannes cum suis sociis corrigat ea que
".^i
remanserant incorrecta.
De
4**
domina aliarum
melior(l)
quodam
est
et
modo
ille;
subjiciuntur
et ideo ei
omnes partes
quam
speciah
philosophie et serviun-
dem unam
contineat.
fol.
216, V.
(i)
Au
lieu de:
melior, le
6v
OPUS TERTIUM.
sibi
libet
cpnstituit,
165
secundum cujus
prorietates Ix
sit illa
errant, et
aliis,
qui habent
fidem
atque
humana
mium
finaliter
nichil
potest
eorum meritum
crescat, et pre-
l66
fol.
217.
r.
>
>
cipaliter; ut ubi
homo
quam
persuasio
omnes homines
salvos
fieri,
neminem
vult
perire, et
necessaria
(i)
Non
(2)
Au
est
omis dans
lieu de:
sic,
le
le
ms.
ms. porte:
sit.
mundo.
(*^
OPUS TERTIUM.
167
de se perEt
ideo bovenire potest omnis homo, sed non ultra.
nitas divina ordinavit revelationem fieri mundo, ut hu-
manum
veritatis
-'
re-
ad Romanos quod omnes inexcusabiles sunt, si negligant veritatem Dei, quia omnibus in universali eam
revelavit, et per hanc revelationem universalem possunt conjicere, quod ei servientibus juxta revelationem
universalem non denegabit speialem revelationem, que
sufficiat ad salutem. Hec igitur via, que revelationem
precedit specialem, est sapientia philosophie quia hec
sapientia sola est in potestate hominis, supposita tamen
\
quadam
est in
'
'
testate,
facilitate persuasionis,
apud
foi.
217, V.
l68
illos
in universali
sufficit
requirunt. Et
ydolatre,
Tartari,
Sarraceni,
Judei,
Christiani.
(i)
Au
(2^
Ici,
le
OPUS TERTIUM.
169
foi.
218,
r.
omnibus salvetur
libertas
netur
et excitetur
arbitrii,
licet
fortiter
incli-
al-
plexionem
et illas virtutes,
omnia
Hoc quia expositum est sufficiennunc supponatur. Secundum hec igitur, philo-
ter in
arbitrii libertate.
aliis,
quarta parte, ubi comparavi mathematicam ad Ecclesiam, propter gloriosam conformationem fidei christiane,
quam astronomi vocant mercurialem, ex conjunctione
Jovis cum Mercurio; non quod a planetis causetur,
sed sunt signa; nec quod homines fiant christiani per
virtutem planetarum, sed per Dei gratiam.
Sicut enim facta Hebreorum fuerunt signa hujus
legis christiane, sic et celestia, ut tota creatura attestetur huic legi imperiali.
p' '""".
Sicut Stella in ortu Domini apparuit, non ut causa, apparente
tn
tr c-
sed ut signum.
gratia
"''"
^"
170
est et
magis cxtranea.
R'
tionem
his
sectis,
illius
proprieta-
certa habet de
concordare.
sit
facili
trinus
ritus
218, V.
sciantur
Nam
fol.
summa
personis, scilicet
in
sanctus, et
quod
Pater, et
quod
Filius et Spi-
et hujus
nec requiruntur hic,
quin Deus
semper
sit
causa_pj:ima, ante
fuit, et
semper
erit
tam
sapientiam
infini-
tet ut
homo
faciat
voiuntatem Dei.
Et primo propter infinitatem majestatis, que intelligitur ex infinitate potentie et essentie. Unde propter
infinitatem majestatis, debetur ei reverentia infinita.
Ht secundo similiter, propter infinitatem bonitatis,
debetur ci devotio infinittiu/
(1)
En
marque un
alina.
OPUS TERTIUM.
I71
Et 3", propter infinitam sapientiam, debetur ei contemplatio infinita. Et hec tria, scilicet reverentia, devotio et contemplatio, sunt trs radies cultus divini.
Quarta vero
ratio,
quare
ei
in ,jsse
nature.
quam
hiiun,
'
sapientissimus
homo
in
sapientia
humana
se
habet ad sapientiam Dei, sicut puer indoctus ad sapientissimum hominem. Et multa inferunt propter que
oportet quod fit revelatio secte. Et si homo posset hoc
scire J per se, adhuc non deberet hoc velle; ymo, debret erubescere velle de his propria auctoritate inquirere et certificare, propter hoc quod Deus auctor ista|
(i)
(2)
Au
Au
ms. porte:
ms. porte:
quia.
diversitas.
f'-
^^S' >
172
rum
futura,
test
et
di-
En
un
alina.
I73
OPUS TERTIUM.
Ergo non debent esse plures. Consequenhec patet ex octavo phisicorum. Et hoc est quod
Avicenna et Alpharabius pulchre docent. Atque (1) illi
credendum est sine dubitatione quando fuerit probatum quod ipse receperit legem a Deo.
cum ista sint(2), tune investigavi modos quibus
certificetur legis lator verus et perfectus. Et prosubjiciantur.
tia
Et
cessi sic
et ydolatra-
volvit
omnes
(2)
(3)
Au
Au
Au
lieu
de: Alque,
le
ms. porte: Et
ms. porte:
sit.
,
et
declaravi in
ponit
Christum
*"oi-
2'9. v.
174
Deum
Com
ergo philosophia
ad eam terminatur,
ritates
consimiles,
Christi
sit
sit
pre-
per ve-
et
quam
illa
et disponit
christiane, et veritates illius legis tangit, sed reprobat alias duas, sicut patet per Senecam in libre
quem fecit contra Judeorum ritiim et per Avicennam
qui redarguit Machomettum, quod non posuit gloriam
anime, sed corporum et Albunmsar qui prcise dtermint destructionem istius legis et ponit annum.
Item per Sibillas patet quod lex Christi sola est.
legi
Nam
esse
illa
Deum,
et
dictis
De
sccia
judtorum.
humanum
non per
tempore Christi cessavit sacerdocium corum, et regnum, sicut promissum est eis. Et si bene consideremus Scripturam, inveniemus quod secta Judeorum,
prout fuit in visu eorum ad litteram, fuit secundum se
in
220.
r.
ideo
displicens, sicut
in
et
secundum sensum
Manifestum
est igitur
quod hcc
lex
judeorum
''
'
OPUS TERTIUM.
I75
Operibus expressi.
Item hic legis lator fuit adulter vilissimus et fornicator, sicut patet in Akorano. Sed adulterium et fornicatio sunt contra jura nature, et contra omnem legem Sarracenorum, et contra philosophiam, sicut Avicenna docet in tractatu memorato.
Sed si descendamus interius ad has sectas, inveniemus majorem evidentiam. Et oportet tune in primis
statuere ut concedantur concedenda, et negentur neganda, ex omni parte. Omnes autem nationes, et gentes, et leges fundantur super historias famosas apud
quamHbet gentem. Si ergo volumus uti historiis nostris
pro lege nostra, oportet nos in disputatione supponere
historias aliorum. Et hoc facto, considerabimus que sunt
in historiis legalibus vulgata apud Christianos, et Judeos,
et Sarracenos
et inveniemus quod oportet Christum
preferri, et legem suam solam teneri. Nam si nos concedamus historias eorum, concdent nostras. Sed tune
poterimus per dignitatem legis latoris, et per dignitatem^
legis, et per testimonia, et miracula, et multis modis
probare quod lex christiana sola tenenda est. Concedamus igitur quicquid ipsi habent ex historiis suis, ut
ipsi concdant nostras, et dicamus quod nostra historia
evangelica dicit, quod nullus surrexit major Johanne
tavi et in
176
ergo nec Moyscs. Et cum cadem historia dicat quod Johannes non fuit dignus solvere corregiam
calciamenti Christi, tune nec Moyses, nec Machomettus
potuerunt Christo comparari.
Item Alpliavahiiis in moralibus docet modos multos
probandi sectas, et unus est quod legis lator perfectus
dbet habere testimonium precedentium prophetarum
et subsequcntium. Sed omnes prophte priores perhibent testimonium Christo, et non Moysi, nec Machometto, ut exposui. Similiter postenores ei. Nam ipse
Machomettus, qui fecit se vocari prophetam, perhibet
testimonium de eo, quod et Isaias, scilicet quod Virgo
Baf)tist(h
fol.
220. V
concipiet Filium.
Sed
et
omnes
Christum
credendum
est propter sex rationes magnas, ut expliquibus rationibus nuUo modo potest fieri contradictio. Deinde hoc idem probatur per secundum modum i\lpharabii, qui est per opra miraculorum. Nam
ex Johannis ultimo patet quod mundus non potuit capere miracula Christi. Et Historia evangehca narrt
quod dimisit peccata; sed hoc est majus quam sanare
corpora. Et huic annexum est quod est Deus, quia sous
Deus potuit dimittere peccata, et nullus ignort. Et tota
Historia evangehca, et omnes sancti prophte priores et
cavi,
Deum,
sicut exposui.
Sed
histori Moj^si et
Nam
perfecta,
que sunt
apud Moysen
et
ficatur de Deo, et de
sokim ex articulis legis
bolo(2), et ex ahis. Sed
(i)
Au
lieu
(2)
.\\i
de: duritiem,
le
certi-
habetur
et
christiane, sicut patet ex Sym-
divinis,
sic
non
vita
futura,
.,.,
postquam hec
Etomnes
articuli,
OPUS TERTIUM.
I77
tractavi, tune
inveniebam quomodo
quantumcumque graves
et difficiles,
possunt probari. Et descendi specialiter ad untim articulum, qui est difficilior omnibus, et cui magis contradicitur
ab
hereticis et infdelibus, et
quem minus
per-
sentiunt
illi
qui
et
{Dans
alibi; et
la
marge
ivifvieure:
per sanctos.
^
^u 1per doctores catholicos.
altaris
j
[per miracula.
Iper rationes
).
Deinde descendi ad rationes varias. Nam sicut se
habet Creator ad creata, sic Recreator ad recreata.
Sed ex majestate Creatoris est ut sit presens omni
crature. Ergo ex majestate Redemptoris est ut cuilibet
redempto, qui suam gratiam habet, sit presens. Sed non
.
,^
foi.
221, r.
178
quotidie oportetXpro
in cruce, sic
eamdem Hostiam
ut per
satisfiat
peccatis
Deo
actualibus
Patri.
Et sicut
et sub
sumus. Et multa explicavi, que
.non solum faciunt ad veritatem fidei, sed ad summam
felicitatem. Nam ostendi quod lioc Sacramentum est
tet
eadem
lege
constituti
De
Terminata
de quinta
legem debitam, quatinus opre comfides sine operibus mortua est. Et ibi
pleatur.
explicavi
Nam
utitur,
sunt primis, sicut virtus et flicitas meliores sunt scientia, et intellectus operativus melior est spculative,
[__
Sed quia libri AristotUis non sunt in usu ar-}-
tistarum
(i)
Que
dans
le
nis.
hec
argumenta
I79
OPUS TERTIUM.
(2).
Opus aliud premittere Vestre Sanctiquo redderem rationem totius Scripti nunc discussi, ut per Vestras sollicitudines, brevius intentionem
totius Vestra Beatitudo videret; et si forsan propter
viarum pericula amitteretur Opus majus, hic videretur
pondus illius negotii, et laborem meum, et quid a me,
vel ab alio, Vestra Dominatio debeat postulare; ceterum, ut aliqua adderem, de quibus aut in alio non cogitavi, aut propter ejus magnitudinem et propter alias
Deinde
cogitavi
tati, in
Au
lieu de:
(2)
Ce
titre n'est
tetigi,
le
ms. porte:
pas dans
le
ms.
tetegi.
foi.
i,
l8o
hoc Opre
exposui. Deinde, enumcrando partes istius Operis majoris, inserui in parte mathematice multa de noticia
celestium, secundum se, et seciindum comparationem ad
hec inferiora que generantur pcr eorum virtutes, secun-
f Addidi
que
in
dum
fol.
a2,
r.
et
quo modo
fiunt
OPUS TERTIUM.
ll
cum
rum
'
De enigmatibus
Alkimie.
\} Alkimie,
ut
sufficienter
enigmata
dignum
teris
Nam
non
so-
lum valent ad omnem abundantiam rerum procurandam, quantum mundo sufficit, sed illud idem quod potentius et efficacius perageret opra Alkimie potest in
prolongatione humane vite, quantum sufficit homini. Hoc
autem alkimista prpart; sed experimentator imperat
hic alkimiste, et novit uti eo, sicut navigator imperat
carpentatori
(i)
(2)
(3)
(4)
Au
Au
Au
Au
(3)
de navis fabricatione,
eo
lieu de:
et
ea.
(4)
scit uti.
l82
f Quoniam
maxima scrta,
igitur
ita
ideo non debent scribi in aperto, ut scilicet intelligantur, nisi ab eis qui digni sunt. Cum enim Alexander
Macedo
fol.
a2,v.
requisivit
AYistotilem super
derit
his, et
reprehen-
aerem, ignem. Et
bificabis.
cum hoc
disposueris, vivificabis, et
al-
Domino concedente.
infinita.
conti-
Unde Avicenna
dicit in scientia
apud sapientes
pientissimi
occultata, et sic
cum magno
scripta,
studio possunt
quod vix
sa-
horum noticiam
investigare.
OPUS TERTIUM.
quod non sunt communicanda propcausas dictas. Et ideo non debeo contra voluntatem Dei et documenta sapientium hec sic scribere, ut
intelligantur a quocunque.
Scripsi tamen in tribus locis Vestre Glorie de hujusmodi secretis. Nam in Secundo opre, scripsi primo de
Alkimia practica sub enigmatibus, more philosophorum,
percipit manifeste
ter
inferenSjl^nigmata eorum, et inserens aliqua alia secundum quod posteriores ea libertate utuntur qua priores.
Deinde, multa scriptura revoluta, texui radies Alkimie spculative, in sexto peccato studii Thologie;
et ibi continentur multa que valent ad intellectum precedentium, sed non sufficiunt.
Tertium autem Scriptum misi de manu mea per
Johannem, ut Vestre Glorie transcriberetur et ibi, licet
sit occultatio multiplex, tamen non est per verba enigmatica, nam illa expono multum, sed est per modum
magis philosophicum et sapientialem. Nam quia communicant (1) in radicibus naturalis Philosophia, Medicina et Alkimia, ideo simulavi me tradere radies bas
;
naturalia et
medicinalia,
cum
(i)
Au
lieu de:
communicant,
le
foi.
2*3. r.
184
secretis
intellioere.
manus
omnium sa-
in
Dei judicio, et
pientium consilio et exemplo, quod adhuc sic scribam
quod vive voci aliqua reserventur; quia nunquam habita est complta scriptura de his, nec unquam liet,
cum non possit fieri, nisi per homines scientes hec, qui,
cogente conscientia, semper occultabunt aliqua que necessaria sunt in hac parte. Et hoc precipuejjecessa- ^^
rium est ad [hoc] (1) tempus, propter viarum discrimina,
que multipliciter sunt timenda. Etiam abhorreo scriptori,
quantumcumque michi familiari et securo, tradere planum et perfectum de istis tractatum quamvis qui hoc
scripsit sit secundum cor meum.
alterius, ideo oportet, justo
De
Expositio
igitur
enigmatum
primo
necessaria.
t Dicunt igitur philosophi quod sunt corpora, et
spiritus, et plante, et lapides, et multa.
in
summum,
tugiunt,
Alkimie majori,
plumbum dicitur Saturnus;
de anima,
Nam
Stannum
id est in scientia
(2),
Jupiter;
Ferrum, Mars;
Aurum, Sol;
Cuprum, Venus;
Vivum argentum,
Mercurius;
Argentum, Luna.
(1)
Hoc
(2)
Au
n'est pas
lieu de:
dans
le
stannum,
ms.
le
dicit.
OPUS lERTIUM.
185
est
rem calamine.
Et similiter auricalcum et electrum fiunt de cupro
per eundem pulverem, vel per pulverem tutie, sicut
declaravi in Opre secundo.
7 Et argentum vivum vocatur aurum vivum, sicut
sepius Avicenna abutitur isto verboJ__
S V
Aurum etiam aliquando designatur per lapidem,
vel per corpus Hiberi fluminis, vel Pactoli, vel Tagi,
vel alterius; quia in istis reperiuntur grana auri.
Et quia Hibernici dicuntur ab Hibero fluvio in
regno Castelle, quia ibi sederunt per trecentos annos,
postquam exiverunt de Egypto, mortuo Pharaone in
Mari rubro, antequam Rex Anglie dederat eis Insu|
lam Hibernie, ut
histori certe
Nam
rum de plumbo. Et
convertere
Venerem
in
Lunam,
foi.
223. v.
l86
ut
nobiliora.
t Et lapides herbales
sunt, capilli
(2).
Lapides na-
primo de anima.
Quatuor vero elementa aliquando sumuntur pro-
Aviceuiia
foi.
a24,
r.
dicit libro
aer, ignis. Et
(i)
Au
lieu de:
(2)
En
inillia,
le
ms. porte;
marque un
tnilia.
alina.
iSy
OPUS TERTIUM.
tuum
unus humor,
et
unus locus
unum
vero nomina horum elementorum transumuntur methaphorice ad humores qui vocantur elementa per
omnes libros, quia in quolibet humore unum dominatur
elementum, cujus sequitur complexionem, ut manifeste
scitur, EL'iterum humores habent nomina illa que dicta
sunt, scilicet
spiritus,
scientie,
que posui
ge-
De
laves
clavibus Alkimie.
distillatio,
proportio, in-
li-
quatio, projectio.
peritis
in
hac
Et quamplures alkimiste
sed nesciunt finem ex his elicere
principalem.
(i)
Au
lieu
^.^f/,^j,
^'*''^-
l88
munem
omnibus rbus.
7 Medicinam
|
fol.
224, V.
eam
figi,
ne ab
in isto artiticio.
Nam
(2)
non potest convertere vilius metallum in nobilius. Unde quando investigare se dicunt
vincula quibus medicina teneatur, volunt querere modos quibus figatur, id est quod non fugiat ab ign per
vaporem. Principalia igitur enigmata hec sunt que jam
exposui, per que possunt omnia alia intelligi; et volo
de cetero uti eis, ut hic est necesse.
Pluribus autem modis fiunt Sol et Luna per artificium. Nam une modo ex Mercurio et sulfure, sicut
fiunt per naturam in ventre terre, quia omnia metalla
.fiunt ex illis, secundum quod exposui in Opre secundo
si
evolet in vaporem,
evidenter.
fit ex Mercurio vivo purissimo et ex suloptimo; sed oportet hec mundari usque ad illum
gradum ad quem natura pertingit in visceribus terre.
Et sic de argento.
Alii vero laborant in solo Mercurio, ut convertatur
in Lunam et Solem. Nam bene vident quod convertitur
in Saturnum; quia mortificant Mercurium in Saturno;
Sol ergo
fi^re
(i)
Au
(2)
Au
lieu de:
esl,
le
ms
porte: colore.
ms. porte:
et.
189
OPUS TERTIUM.
et
et
Lunam et Solem.
Et qua ratione potest fieri Saturnus per artificiiim
ex Mrcurio, et alia metalla similiter, cum Mercurius
sit materia omnium metallorum.
Sunt vero aliqui falsarii qui reddunt bene Mercurium malleabilem et bene coloratum, sicut veram Lunam, et habe ns) p ondus Lune, et funditur sicut Luna;
admixtas, faciant
ign,
non rubescit
sicut ipsa.
qui
sophiste, qui
albiticant
sic
illa,
et rubificant; ita
artificio
faciunt
quod
metalla
illi
ita
Lune, quod ad oculum discerni non possunt, nec adtactum cotis, per quem probatur Sol, nec
per pondus, nec per fusionem unam, nec duas, nec trs
sed tantum potest fundi et purgari per modos quos
scripsi in Opre secundo, de purificatione auri et argent!, [ita](l) quod colorem amittant(2) et redeant ad
naturam propriam Veneris et Saturni.
Alii accipiunt quatuor elementa, que vocantur aqua
vite, et humor aereus, et virtus ignea, et calx, de quibus
scripsi in loco suo, et calcem Saturni, et calcem Solis,
et Mercurium sublimatum et ponunt duo pondra de
calce, et tria
de aqua vite, et tt de humore aereo, et
unum pondus et dimidium de virtute ignea, et mdium
pondus Mercurii, et complet Solem, quem desiderant.
Similiter pro Luna accipiunt tria de calce, duo de
aqua vite, et tt de humore aereo, et mdium pondus
similia Soli et
Mercurii.
(i) lia
(2)
Au
est
omis dans
le
ms.
foi-
225.
>-
190
Quidam vero
Nota.
in
pondre equali,
quantum
Sole
illi
ma-
teriam primam, de qua Aristotilcs dicit nono Metaphisice, quod ex aceto non lit vinum, nec ex mortuo vi-
Nam
cum
per hec,
Hic
incipit
magnus
tractatus et nobilis
De rerum
natu-
ralium generatione per quem tota philosophia naturalis quantum ad potestatem generationis rerum sciri
:
'
'^
potest
et
cum
illis
aliis
de
efficiente,
de unitate materie.
Hiis
(1),
(i)
tinctio
La
col.
du
fol.
17 du
secunda: de quihusdam
formant:
aliis
Cod.
Maz.
commence
per ce
titre:
Dis-
primum
docet
quomodo
et
et
ubi in
(blette
des
Communia
col.
du premier
fol.
livre
15,
naturalium rerum:
ns
5.
(2)
(3)
Au
Au
OPUS TERTIUM.
I9I
nunquam
generatio, ut
fieret
probavi,
et
tota
Et planum est quod non incipit in gnre generanec in materia et forma ejus, quoniam conveniunt spiritualibus, et corporibus celestibus, et aliis.
Similiter, nec in prima specie que sequitur hoc genus,
que est substantia spiritualis et incorporea, quia illa et
lissimo,
quantum ad
creatur
angelos, et
totaliter.
id est (1) in
Nec
quantum ad animas
rationales,
substantia
corporea, quoniam
||
coequeva,
illud
in specie
prima
se-Mz.,foi.
(t)
Au
(2)
Le Cod. Maz.
lieu de: id
est,
le
ajoute,
videmment
i^s.
antecedit generatio-
quente, que est substantia corporea celestis, quia in celestibus non accidit generatio nec corruptio; prout hic
renovatio
creatura
fo'-
com-
scilicet.
tort:
et
non celum.
i?,
192
||
'
fol.
6.
nec corruptibile; quoniam si esset generabile. generaretur ex alio prcdente, et sic iretur in inhnitum.
Quare generatio naturalis stat ad aliquod ingenerabile.
Et ideo 4ost9JtJIe3 docet primo Phisicom.ni quod mabile
'
r.
'
'
NIethaphisicc,
quod
non
esse
exivit in
(i)
nous
les
sont, dans
rtablis d'aprC;s le
le
Cod. Maz.
ms.,
remplacs
par un blanc
OPUS TERTIUM.
Cum
elemento
rationis,
in
fit
quod vocatur
in evo,
et mixto,
corporea non](l)
nerabilius et]
mentum
tempore, sed
193
et
(2)
immdiate
[ge-
quoniam
ele-
corruptibilia, et sunt
Ceterum,
\\
hora
1476, 15 decembris,
(i)
La place de
ces trois
mots
15^
parum
post
en blanc dans
est
le
ortum
ms.;
Solis.
Cod. Maz.
le
La
rtablis d'aprs le
(3)
Dans
mots
est
en blanc dans
le
ms.
les
avons
blanc;
nous
nous
Cod. Maz.
le ms., le
mot:
naturam
est
remplac
par un
Le mot: quod
se trouve
dans
le
le
ms.,
il
est
13
rem-
fol.
l'
Opus
tertium.
pag.
Sommaire
Avant-propos
I.
Description du Manuscrit
VOpus
Position
que
seignements
VOpus
V.
fournit
au
sujet
de
au
sujet
de
tudi
texte
le
fournit
38
fnittus
le texte
du
trait
multiplicatione specierum
le
46
tudi
texte
fournit
au
sujet
au
sujet
du
Renseignements que
49
le
texte
Communia naturalium
tudi
fournit
des
Le Tractatus de generatione
rerum
51
7nunia naturalium
X. De
l'influence
Verdun
22
36
que
De
tudi
texte
le
maj-iis
Renseignements
VOpus
au sujet
qu'il fournit
Renseignements que
IV.
10
tudi occupait en
le texte
exerce
(suite)
par
Le
Roger
trait
Bacon
De
sur
Com-
caelestibus
57
Bernard de
64
196
II.
^ag.
Avertissement
De
De
inentorum naturalinm.
De decem
Que
De
De
De
De
De
De
De
rDe
'
De
73
coin-
corporum
motibtis
fidei.
De
scientia experi-
morali.
scientia
De
articnlis
De Alkimia
75
ad
necessariis que
/'"
duo distincta
sunt.
79
82
Cap, II'"
84
Cap. IIII'
85
Cap.
tribtis
lineavi fractam.
V'"
....
86
VI'"
87
VU'"
Cap.
90
VIII'"
93
VIIII""
Cap.
...
96
98
I"'
est sententia
99
loi
103
104
105
107
....
loS
mobili
109
stellati
lio
De
119
pianetarum
De
scientia
e.\
125
128
pri mentor um
maxime
et ideo
notanda
137
<>
I97
De
De
De
De
De
De
P'^S-
^S^
157
160
161
164
178
179
De
De
De
181
Hic
enigmatibus Alkimie
expositione
enigmatnm Alkimie
184
clavibus Alkimie
incipit
magnus
187
tractatus et nobilis
aliis
de
-'<^
De rerum natnralium
sciri potest
efficiente, et
quantum
cum
illis
de unitate materie
90
Imprimi
Romae,
die
potest.
12 Septembris 1909.
Fr.
DIONYSIUS SCHULER
Min. dis.
Nihil obstat,
Florentiae, die 27
lulii
1909.
Imprimatur.
Florentiae, die 28 lulii 1909.
Vie.
Gen.
CQ
:3
r-l
rH
a, co
o
>
iH
~^^
*'+-*
IJTE OF
F.l.MSLEV F
r
::
TORcnTO
8
5,
cr
SlUOIE-