Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
CONFERNCIAS
& DEBATES
INTERDISCIPLINARES
ESPAOS DO
PENSAMENTO
CIENTFICO DA
ANTIGUIDADE
CARMEN SOARES
COORDENAO
IMPRENSA DA
UNIVERSIDADE
DE COIMBRA
COIMBRA
UNIVERSITY
PRESS
EDIO
Instituto de Investigao Interdisciplinar da Universidade de Coimbra (IIIUC)
Imprensa da Universidade de Coimbra
Email: imprensauc@ci.uc.pt
URL: http//www.uc.pt/imprensa_uc
Vendas online: http://livrariadaimprensa.uc.pt
CORPO EDITORIAL
A mlcar Falco (Diretor do IIIUC)
Carmen Soares (Subdiretora do IIIUC)
Joo Malva (Subdiretor do IIIUC)
C oncepo grfica
Antnio Barros
I nfografia da C apa
Carlos Costa
P aginao
Nelson Henriques
E xecuo grfica
Simes & Linhares
ISSN
2183-1610
ISBN
978-989-26-0743-6
ISBN D igital
978-989-26-0744-3
DOI
http://dx.doi.org/10.14195/978-989-26-0744-3
D epsito legal
369018/13
O bra publicada com o apoio de :
ESPAOS DO
PENSAMENTO
CIENTFICO DA
ANTIGUIDADE
CARMEN SOARES
COORDENAO
IMPRENSA DA
UNIVERSIDADE
DE COIMBRA
COIMBRA
UNIVERSITY
PRESS
C omisso C ientfica
P refcio
abordagem cientfica do futuro. E por isso que, cada vez mais, acredito
no futuro do Instituto de Investigao Interdisciplinar da Universidade
de Coimbra.
Amlcar Falco
(Diretor do Instituto de Investigao Interdisciplinar da UC)
F oreword
S umrio
Prefcio. . ............................................................................................................. 5
Foreword. . ........................................................................................................... 7
Notas sobre os autores.. .................................................................................... 11
Matrizes clssicas gregas da Histria da Dieta: contributos da tratadstica hipocrtica
Classical Greek Rots in the History of Diet: Contributions of some Hippocratic Treatises . . ............
13
Carmen Soares
Os Nmeros e a Natureza do Mundo no Pitagorismo Antigo
Numbers and the Nature of the World in Ancient Pythagoreanism .........................................
37
Gabriele Cornelli
Diofanto de Alexandria e os Primrdios da lgebra
Diophantus and the Beginnings of Algebra .....................................................................
59
Carlos Gamas
Dioscrides renovado pela mo dos humanistas: os comentrios de Amato Lusitano
Dioscorides Renewed by the Humanists: Amato Lusitanos Commentaries ................................
71
12
Carmen Soares
Universidade de Coimbra
R esumo
O presente estudo visa sintetizar, com base nos tratados hipocrticos Da dieta e Dos
padecimentos, os fundamentos da diettica grega antiga. Centramos a nossa investigao
em perspectivas de abordagem que continuam actuais, a saber: cincia e divulgao; sade
e sociedade; nutrio e teraputica; sade, cultura e meio ambiente. Particular ateno
dedicada aos catlogos de alimentos de ambas as obras, pelo contributo que trazem tambm
para a Histria da Alimentao, bem como identificao de regimes condicionados por
factores ambientais (as dietas sazonais).
P alavras - chave : Dieta, alimentao, tratados hipocrticos, histria da alimentao,
histria da medicina, Da dieta, Dos padecimentos
A bstract
This study aims to synthesize the foundations of the ancient Greek diet based on the
Regimen and Affections treatises. We focus our research under the perspective of current
approaches, namely: science and dissemination; health and society; nutrition and therapeutics;
health, culture and environment. Particular attention is devoted to food catalogs of both
works, to their contribution to Food History, as well as to the identification of regimens
that are conditioned by environmental factors (the so called seasonal diets).
Key-words: Diet, food, Hippocratic treatises, food history, history of medicine, Regimen,
Affections
DOI: http://dx.doi.org/10.14195/978-989-26-0744-3_1
13
1 . I n t r od u o
Sobre os sentidos de diaita e correlatos nos autores gregos, vd. Thievel 2000, Jouanna
2008 e 2012.
2 Note-se que, apesar de os Gregos disporem de e de usarem um termo para designar
conjuntamente comida e bebida (trophe), correspondente ao nosso substantivo alimentao, a verdade que, da leitura dos trechos agora considerados do corpus hippocraticum
sobre regimes alimentares (Da dieta 40-85; Dos padecimentos 39-61), as duas componentes
so consideradas distintamente (vd. e.g. infra traduo de Da dieta 1.2.2).
3 Dos cerca de 60 tratados mdicos hipocrticos aqueles em que a temtica da diettica
predomina so os seguintes: Da dieta na sade, Da dieta nas doenas agudas, Do uso de
lquidos, Do alimento. Sobre a diettica no corpus hippocraticum, vd. Craik 1995a, Smith
1980 e 1992, Jouanna 2012.
14
2 . D ie t t ic a : r e a de co n heci m e n to e i n t e rv e n o
p r i m o r di a is da m edici n a a n t i g a
intelectuais dos scs. V-IV a.C. (Craik 1995b: 389), mas coube aos autores
hipocrticos dar-lhe forma escrita de fundamento cientfico.
Completamente inovadora, face tradio vigente, , no entanto, a
forma como os estudos de diettica permitiram aquilo que o autor do
tratado em apreo qualificou de descoberta fabulosa (exeurema kalon),
a saber: a preveno das doenas ainda hoje uma das vertentes mais
valorizadas e preconizadas pela medicina (a chamada medicina preventiva). A essa interveno preventiva, chama o tratadista prodiagnstico,
como se depreende do passo Da dieta 69.2:
H o prodiagnstico, antes de se adoecer, e o diagnstico do que
est a sofrer o corpo: ou a alimentao que prevalece sobre os exerccios, ou os exerccios sobre os alimentos ou esto equilibrados entre
si. A verdade que as doenas nascem da prevalncia de qualquer
um desses dois factores, ao passo que a sade resulta do equilbrio
entre ambos.
16
a) Cincia e Divulgao
Considerar se h algum tipo de diferenciao social no acesso da populao aos conhecimentos/servios mdicos, o que permite estabelecer
uma tipologia diferenciada de pacientes.
c) Nutrio e Teraputica
A anlise dos catlogos de alimentos serve para identificar as propriedades dos alimentos e os seus efeitos sobre o organismo. A noo bsica
subjacente a de que os alimentos conservam ou restituem a sade, ou
seja, esto forosamente presentes na teraputica a aplicar aos pacientes.
d) Sade, Cultura e Meio Ambiente
17
18
20
6 H naturalmente excepes, que abrangem a fruta. Curioso ser, porm, notar que,
se bem que, de um modo geral, o lugar desta fosse no termo da refeio, se recomende
que a fruta fresca (por oposio seca, ao que se deduz) e a de casca dura (do tipo da
noz, ao que supomos) se comessem em jejum, de forma a potenciar a assimilao das suas
substncias (Dos padecimentos 61).
7 Cf. Wilkins 2005: 125, que atribui a explicao dessa mesma proeminncia a motivos
religiosos.
21
Galeno alterar o cnone hipocrtico, colocando os vegetais e outras plantas imediatamente a seguir aos cereais e deixando para o fim as carnes e derivados, hierarquia esta
mais ajustada ao relevo que os mesmos alimentos tinham no regime alimentar dos Gregos
e Romanos antigos em geral.
10 Impe-se um esclareciemnto prvio leitura do quadro, a saber: o que em linguagem
mdica se designa por constituio seca e hmida do corpo dos animais corresponde,
em linguagem culinria, indicao de que a carne magra e gorda.
11 As sinalefas usadas devem ser interpretadas da seguinte forma: + significa mais; =
significa equivalente a, o mesmo que; / significa ou; => significa consequentemente.
22
12 13
Categoria
Bovinos
Nome no texto
Vaca/vitela
Propriedades
Pesada,
adstringente,
Ecossistema
Constituio
condicionada
(46)
Ovinos
(46)
Ovelha/
cordeiro
difcil digesto
+ leve que vaca
Carne da
cria+tenra (46)
pelo habitat,
alimentao,
idade, sexo, cor
(49):
Caprinos
(46)
Cabra/cabrito
Sunos
(46)
Porco/leito
+ pesada
Burro/
cria(46)
Cavalo(46)
laxante
Fisiologia
+ seca (animais
criados nas
pastagens, os
selvagens12;
comem feno,
comem muito,
comem fruta,
bebem pouca
gua; adultos;
machos;
castrados;
negros; com
plo)
+ hmida
(animais criados
em curral e os
domsticos;
contrrios dos
secos)
Partes do corpo
+ secas (49)= as
+ exercitadas, +
irrigadas, sobre as
quais os animais
dormem
Partes do corpo
+ hmidas
(49)= contrrio
das anteriores
(crebro,
medula, cabea,
ps, genitais e
tendes)132
Carne do
adulto+tenra
Carne da
cria+laxante
+laxante
23
Co/cachorro
(46)
Caa (46)
Javali
Seca, aquece,
fortalece/
hmida, laxante,
+diurtica
Seca, fortalece,
laxante
Veado
Seca, diurtica
Lebre
Raposa
Ourio
Aves (47)
Quase todas
Pomba torcaz
Seca,
adstringente,
diurtica
Hmida, diurtica
Hmida, diurtica
+ secas
a + seca, seguida
das restantes
Perdiz
1.Alimentao=
Pomba
Galinha
Rola
2.Habitat=
hmida (aves
aquticas)
a + hmida
Ganso
Ovos (50)
Leite (46)
Leite de vaca
Leite de ovelha
Queijo
(51)
Constituio
dos animais
condicionada
por:
Fortes, nutritivos
e flatulentos
+ pesado
+ leve
Forte, ardente
(porque gordo),
nutritivo e
adstringente (por
causa do suco de
figo usado como
coalho)
Conforme podemos concluir da anlise deste quadro, o tipo de informao que um dietista deve conhecer sobre os alimentos, por forma a
deles fazer uma boa prescrio, bastante variado. Numa altura em que
24
14 Sete dias da reduo inicial a 1/3, findos os quais se aumenta a dose de alimentos
na proporo de metade dos dois teros suprimidos, seguidos de uma limpeza forada
do organismo (atravs do vmito). Durante mais quatro dias aumentam-se as quantidades de alimentos ingeridos, sendo que ao final de uma semana, depois do vmito,
se recuperaram os nveis de consumo iniciais. Neste momento fora-se o organismo a
nova purificao (pelo vmito) e repete-se, desde o incio, o ciclo completo de duas
semanas de tratamento.
15 Esta receita afigura-se-nos uma espcie de antepassado mediterrneo das sopas de
cavalo cansado portuguesas tradicionalmente feitas com vinho, acar/mel e po/broa
aos pedaos..
26
27
18
Ainda hoje recomendado para iniciar o consumo de carne na dieta dos bebs.
28
29
a) Dieta de Inverno:
- propriedades dos alimentos a consumir: secura, adstringncia e calor;
- categorias de alimentos, bebidas e pratos recomendados: po (em
maior quantidade), condutos grelhados e vinho tinto (menos diludo e em
menor quantidade) e esta a trade bsica da refeio grega; repare-se
na nfase colocada nos hidratos de carbono, necessrios reposio de
calorias, na preparao de alimentos em contacto directo com o fogo (o
que permite sec-los e conferir-lhes calor, propriedades opostas s do
clima da estao invernosa) e na apologia do consumo de vinho tinto
(quente e seco), mas pouco diludo em gua (pois esta fria e hmida,
cf. 52.1);
- pratos desaconselhados: legumes ( excepo dos quentes e secos),
cozidos e sopas; os primeiros no abundariam na estao em apreo, ao
passo que a presena da gua, no caso das duas formas de preparao
desaconselhadas, contribuiria para aumentar a humidade, quando o que
se pretende combat-la;
- esforo fsico recomendado:
19
20
A exposio da casa aos ventos tem implicaes na sade, logo na dieta, dos indivduos, conforme largamente atesta o tratado Das guas, dos ares e dos ventos.
31
21 Provvel aluso ao vinho tinto, que, no Inverno, para fornecer mais calor ao organismo humano, deve ser consumido praticamente sem mistura (no texto grego usa-se o
adjectivo com esse sentido: akratos). O vinho branco, ao invs, aconselhavam os dietistas
que se bebesse no Vero, devido s suas propriedades refrescantes.
22 Constelao situada diante da Ursa (da o seu nome formar-se a partir do substantivo que significa urso/a, arktos) e que visvel em meados de Setembro, precisamente
no termo do Vero.
33
d) Dieta de Outono: concebida, tal como sucedeu com a dieta primaveril, como um regime de transio entre as duas estaes mais extremadas
do ponto de vista climatrico (o Vero e o Inverno). Veja-se 68.14:
A partir do equincio, este o regime que se deve praticar, gradualmente, desde final do Outono at chegar ao Inverno, guardando-se das
mudanas de frio e de calor com uma roupa grossa: nesse perodo de
tempo, depois de realizar os exerccios de aquecimento com uma tnica
vestida, fazer as massagens e lutar untado de azeite; fazer caminhadas
ao sol; tomar banhos quentes; deixar de parte as sestas; [servir-se de]
comidas mais quentes, menos hmidas e puras e de bebidas mais escuras, emolientes e sem gua misturada, e de legumes secos (um pouco
menos); avanar para um regime completamente diferente, suprimindo
[os hbitos] do Vero; servir-se [dos recursos] do Inverno, mas no em
pleno, de forma a chegar o mais perto possvel do regime de Inverno
em quarenta e oito dias, desde o equincio at ao ocaso das Pliades.
4 . O bse rva es f i n a is
Em suma, os condicionalismos naturais e culturais tm de ser ponderados, quando se pretende eleger uma dieta alimentar saudvel, pois um
mesmo alimento ora benfico ora prejudicial, de acordo com a pessoa
(seu metabolismo) e condicionalismos externos 23.
Todas estas recomendaes mdicas so, no entanto, normas de validade relativa, pois, numa exemplar mostra de humildade cientfica, o
autor do Da dieta (67.1-3), admite ser impossvel ter certezas absolutas,
pois a conscincia da biodiversidade (do ser humano, antes de tudo o
mais, bem como dos alimentos) e at a eficcia dos medicamentos so
imponderveis que ningum consegue com absoluto rigor avaliar:
1. Sobre o regime dos seres humanos tal como j disse anteriormente no possvel escrever com absoluto rigor, de modo a determinar
a proporo justa de exerccios face quantidade de alimentos! Muitos
so os factores que o impedem.
Em primeiro lugar a constituio dos indivduos diversa: as [constituies] que so secas so mais ou menos secas, quer em si mesmas quer
por comparao umas com as outras; passa-se o mesmo com as hmidas
e com todas as outras.
2. Alm disso as idades no tm todas as mesmas necessidades; e
h ainda a localizao geogrfica das terras, as mudanas dos ventos, a
passagem das estaes e as condies climatricas do ano.
Entre os prprios alimentos h ainda uma grande diversidade: trigos
diferentes de outros trigos, vinho de outro vinho e de igual modo tudo
o resto de que compomos a nossa dieta. Todas estas diferenas impedem
que se escrevam certezas absolutas.
3. No obstante so descobertas minhas os diagnsticos sobre os
elementos que predominam no organismo, se so os exerccios que predominam sobre os alimentos, se os alimentos sobre os exerccios, e como
35
se deve tratar cada uma das situaes, prevenir a sade, de modo a que
as doenas no sobrevenham, sem se cometerem erros particularmente
graves e frequentes; nestes casos j h necessidade de medicamentos,
mas situaes h em que no se pode recuperar a sade nem com medicamentos.
O que era possvel descobrir-se, prximo desse limite cheguei com as
minhas descobertas, mas a certeza absoluta ningum a descobriu.
36
Gabriele Cornelli
Universidade de Braslia
RESUMO
A pergunta Tudo nmero?, que intitula significativamente o clebre artigo de Zhmud
na revista Phronesis de 1989 (All is number?), inaugura uma contestao do testemunho
aristotlico central para a historiografia do pitagorismo, segundo a qual tudo nmero seria
a definio fundamental da filosofia pitagrica. Tarefa esta no certamente fcil, especialmente
quando se considera que tanto a histria da filosofia antiga quanto aquela da matemtica
antiga no pareceram ter muitas dvidas, at ento, em relao a essa mesma atribuio.
O presente ensaio deseja submeter a reviso crtica a afirmao aristotlica pela qual os
pitagricos acreditariam tudo ser nmero. Nossa anlise das vrias passagens e maneiras
pelas quais Aristteles afirma isso revelar, para alm de meras variantes semnticas, uma
contradio teor tica fundamental que o prprio Aristteles parece incapaz de resolver.
Trs diferentes verses da doutrina esto, de fato, presentes na doxografia aristotlica: a)
uma identificao dos nmeros com os objetos sensveis; b) uma identificao dos princpios
dos nmeros com os princpios das coisas que so; c) uma imitao dos nmeros pelos
objetos reais. Enquanto as verses a) e c) revelaram clara inteno polmica de Aristteles
contra a militncia platnica pela causa formal, a verso b), dos nmeros como causas
formais da realidade, demonstra ser uma reconstruo aristotlica da tese pitagrica. A
esta reconstruo Aristteles teria sido levado de um lado pela dificuldade de aceitar a
noo pitagrica material de nmero, por outro lado, por consider-la mais prxima sua
sensibilidade, fortemente marcada pela recepo dessa mesma teoria em mbito acadmico.
PALAVRAS-CHAVE: Filosofia Antiga, Pitagorismo, Aristteles, Nmeros.
DOI: http://dx.doi.org/10.14195/978-989-26-0744-3_2
37
ABSTRACT
The question, All is number?, significantly the title of Zhmuds1989 article in Phronesis,
opens a challenge to the extremely important Aristotelian testimony that all is number
was the fundamental definition of Pythagorean philosophy. Such a challenge is anything but
easy, especially when one considers that, so far, the histories of both ancient philosophy
and ancient mathematics seemed to have no doubts that this definition was correct. This
paper aims to submit Aristotles claim that the Pythagoreans believed that all is number to
critical review. Our analysis of the many ways that Aristotle states the thesis all is number
will reveal, beyond merely semantic variations, a fundamental theoretical contradiction that
Aristotle himself seems incapable of solving. Three different versions of the doctrine are in
fact present in the Aristotelian doxography: a) an identification of numbers with the sensible
objects; b) an identification of the principles of numbers with the principles of things that
are; c) an imitation of objects by numbers. While versions a) and c) seem to identify numbers with the material cause of reality, in terms (imitation) reminiscent of Plato, version
b), numbers as formal causes of reality, is an Aristotelian reconstruction of the Pythagorean
theory. Aristotle would have been pushed to such a reconstruction by the difficulty he found
in accepting the Pythagorean material notion of number, and by considering it closer to its
sensitivity, strongly marked by the reception of that same theory in the Academic realm.
KEY-WORDS: Ancient Philosopophy, Pythagoreanism, Aristotle, Numbers..
O r es u m o da f i l oso f i a p i tag r ic a p o r P o r f r io :
u m a au s n ci a si g n i f ic at i va
Porfrio resume em poucas linhas aquelas que a tradio passar a considerar como as doutrinas centrais do Pitgoras histrico.1 Seu resumo mais
significativo por aquilo que deixa de mencionar do que pelo que ele cita:
Algumas das afirmaes [de Pitgoras] ganharam notoriedade praticamente geral: 1) afirma que a alma imortal; 2) que transmigra em outras
espcies de seres vivos; 3) que, periodicamente, o que j aconteceu uma
vez volta a acontecer, e nada absolutamente novo; e 4) que todos os
38
Orig.:
, ,
, , .
(Porph. VP: 19).
2
3 Burkert (1972: 122-123), apesar da resistncia por parte tanto de Rathmann (1933:
3ss.) como de Wehrli, que no acolhe o captulo 19 de em seu volume dedicado a Dicearco
(Wehrli 1944), segue a tradio desta atribuio que conta com a anuncia de Rohde (1871:
566), Burnet (1908: 92), Lvy (1926: 50), Zeller e Mondolfo (1938: 314). E acrescenta argumentos francamente convincentes, fundamentados no tom ctico que a passagem deixa
transparecer e que no pode certamente sem atribudo ao crente Porfrio: dever sem mais
plausivelmente criao de Dicearco, ctico pupilo de Aristteles, que em outros fragmentos
revela o mesmo ceticismo e ironia: este afirma, por exemplo, que alma seria uma simples
palavra (fr. 7 Wehrli) e que Pitgoras teria sido, no passado, uma bela cortes (fr. 36 Wehrli). A passagem foi includa como fr. 40 na mais recente edio de Dicearco por Mirhady
(Fortenbaugh & Schtrumpf 2001).
4 No acaso, de fato, que diversos comentadores j clssicos se deram conta da importncia dessa passagem para reposicionar teoreticamente as origens da filosofia pitagrica
em estreita conexo com as temticas tico-religiosas. Cf. para isso De Vogel (1964: 16) e
Guthrie (1962: 186).
39
Mais recentemente, a posio de Frank, e da grande maioria dos comentadores, recebeu profunda reviso crtica, por parte de autores como
Burkert (1972: 238-277) e Kirk, Raven e Schofield (1983: 324).
Especialmente significativos, nesse sentido, so os esforos de Huffman,
tanto em seu artigo de 1988 quanto, especialmente, em sua monografia
inteiramente dedicada a Filolau e aos problemas da autenticidade de
seus fragmentos (1993): a primeira inteiramente dedicada ao filsofo de
Crotona depois da monografia de Boeckh de 1819.6 Essa reviso abre
5 Orig.: The fragments attributed to Philolaus are surely spurious, since they contain
elements that cannot be older than Plato. Erich Frank has gathered the evidence against the
fragments; and, apart from his own theory as to their origin and his conclusion of certain
very weak arguments [] his analysis makes it superfluous to restate the overwhelming
case against them.
6 Para uma geral concordncia dos comentadores com o ceticismo de Frank, cf., entre
outros, Burnet (1908: 279-284) e Lvy (1926: 70ss.). No certamente o caso de concordar,
portanto, com Spinelli (2003; 145 n345), quando despacha a questo da autenticidade dos
fragmentos desta forma: apesar do muito que j se escreveu a favor e contra eles, toda a
40
T r s v e r s es da do u t r i n a p i tag r ic a dos n m e r os
Cf. para as citaes, Heath (1921: 67), Guthrie (1962: 229ss.), Huffman (1988: 5 e 1993: 57).
41
Aristteles, assim, por seis vezes, faz os pitagricos afirmarem que a realidade como um todo (t nta, tn lon oranon, t prgmata) nmero.
Em contrapartida, por outras sete vezes, Aristteles parece sugerir que
os pitagricos digam algo levemente distinto:
No h outro nmero alm do nmero pelo qual est constitudo o
mundo (Met. 990a21). 15
Tambm para os pitagricos s existe o nmero matemtico: mas
eles afirmam que este no separado e que, antes, dele que se sustentam as coisas sensveis, pois eles constroem o cu inteiro com nmeros
(Met. 1080b16-19). 16
impossvel afirmar que [...] os corpos so feitos de nmeros (Met.
1083b11). 17
10 Orig.: ,
(Met. 986a3).
11
12
13
14
Orig.:
(Met. 990b21).
15
16 Orig.: , ,
. (Met. 1080b16-19).
17 Orig.:
42
18 Orig.: , , (Met.
1090a23-24).
19
21 Reproduzem essa mesma tripartio Cherniss (1935: 386), Zhmud (1989: 284-286)
e Huffman (1993: 60).
22 Orig.:
,
(Met. 985b 23-26).
43
Essa verso pode ser aproximada daquela de Met. 986a3, que no lugar
de archa refere-se a stoichia.
A terceira a da imitao dos nmeros pelos objetos reais, na clebre passagem em que desenhado um paralelismo com a concepo
platnica da participao:
Os pitagricos dizem que os seres subsistem por imitao dos nmeros. Plato, ao contrrio, diz por participao, mudando apenas o
nome. De todo modo tanto uns como o outro descuidaram igualmente de indicar o que significa participao e imitao das ideias (Met.
987b11-14). 23
23 Orig.: , ,
.
(Met. 987b11-14).
24 Orig.: ,
( , ,
44
45
(1983: 277-278) colocaram em srias dvidas essa atribuio. Os argumentos para isso no faltam. 26
Entretanto, no difcil imaginar que a materialidade dos nmeros
pitagricos possua um sentido mais arcaico, sem a necessidade de postular necessariamente um atomismo numrico. Sentido este bem resumido
pela j clssica definio de Nussbaum:
A noo de arithmos sempre conectada de forma muito prxima
com a operao do contar. Para que algo seja um arithmos deve ser de
tal forma que possa ser contado o que em geral significa que ou possui
partes distintas e ordenadas ou que seja uma parte distinta de um interior maior. Fornecer o arithmos de algo que h no mundo corresponde
a responder pergunta quantos deste. E quando o grego responde
dois ou trs, ele no considera que esteja introduzindo uma nova
entidade, e sim que esteja separando ou medindo as entidades que j
esto em questo (Nussbaum 1979: 90). 27
O nmero seria, ainda, ele prprio uma coisa (Burkert 1972: 265). 28
No mesmo contexto, Burkert anota com razo que no deve ser esquecido
que o possui certo som aristocrtico, que remete para aquilo
que conta no sentido de ser importante, de valer a pena ser contado.
O termo pode ser assim aproximado ao de pr-socrtico.
Assim, a segunda concepo, acima citada, pela qual os princpios
dos nmeros seriam os princpios de todas as coisas, corresponder mais
facilmente quela que Cherniss (1935: 390) define como uma construo
aristotlica da tese pitagrica. Aristteles teria sido levado a esta sntese,
26 Ainda que no seja o caso de referir aqui todos eles. Para os argumentos contrrios
tese de Frank, cf. Cherniss (1935; 388-389). Para os argumentos contrrios tese da polmica zenoniana, cf. Burkert (1972: 285-289).
27 Orig.: the notion of arithmos is always very closely connected with the operation of
counting. To be an arithmos, something must be such as to be counted - which usually means that it must either have discrete and ordered parts or be a discrete part of a
larger whole. To give the arithmos of something in the world is to answer the question how
manyabout it. And when the Greek answers two or three he does not think of himself as
introducing an extra entity, but as dividing or measuring the entities already in question.
28
46
29 Orig.: , , ,
(44 A13 DK). Cherniss (1935: 391) considera a probabilidade de Aristteles
ter derivado tambm integralmente de Espeusipo a lista dos contrrios de Met. 986a22, ainda
que simplesmente como a mais bem acabada lista que estava sua disposio. Sem negar,
portanto, a possibilidade de existirem outras listas que podiam ser originalmente pitagricas.
47
30
Orig.: ,
,
(Met. 985b27-32).
31
32
48
est presente nos nmeros, por este motivo os pitagricos diziam que a
justia o primeiro nmero quadrado; [...] Este nmero alguns diziam
que fosse o quatro, pois o primeiro quadrado, e tambm porque
dividido em partes iguais e igual ao produto destas (de fato, duas
vezes dois) (In Metaph. 38, 10 Hayduck). 33
Burkert (1972: 44-45) anota que esse conceito de mmesis deve corresponder, seno na terminologia utilizada por Aristteles, ao menos
em seu sentido, a uma teoria pr-socrtica, e no j platnica. A ideia
fundamental da magia ou da medicina hipocrtica aquela de uma correspondncia de mo dupla entre duas entidades (o corpo e o cosmo,
a arte e a natureza). No caso especfico, simplesmente reafirmaria uma
correspondncia, uma imitao do cosmo com o nmero e vice-versa. O
mesmo Cornford (1922) considerava essa ideia da imitao muito antiga,
por causa exatamente de sua caracterstica mstica, que o comentador
aproxima diretamente, por meio da etimologia (mmos = ator), aos cultos
dionisacos e ao fato de os protagonistas dos cultos desempenharem o
papel do prprio deus:
A esta altura semelhana com deus equivale a uma identificao
temporria. Induzida pelos sentidos orgisticos, pelo xtase bquico
ou pelas festas sacramentais rficas, o aperitivo da reunio final. No
pitagorismo, a concepo mitigada, apolinizada. O sentido no mais
xtase, ou sacramento, mas teoria, contemplao intelectual da ordem
universal (Cornford 1922: 143). 34
33 Orig.: ,
,
() ,
( ) (In Metaph. 38, 10 Hayduck).
34 Orig.: At that stage likeness to God amounts to temporary identification. Induced
by orgiastic means, by Bacchic ecstasy or Orphic sacramental feast, it is a foretaste
of the final reunion. In Pythagoreanism the conception is toned down, Apollinized. The
means is no longer ecstasy or sacrament, but theoria, intellectual contemplation of the universal order. Concorda com a possibilidade desta origem mstica dos nmeros tambm
Casertano (2009: 67).
49
35 Burnet (1908, 119), por outro lado, alerta que no se devem levar a srio essas passagens: They are mere sports of the analogical fancy.
36 Este tambm um dos motivos que obriga a descartar a hiptese de Burnet (1908:
355) e Taylor (1911:178s), retomada tambm por Delatte (1922: 108ss.), pela qual o pitagorismo seria o inventor da teoria das formas platnicas. Assim, Burnet: the doctrine of
forms (ede, ideai) originally took shape in Pythagorean circles, perhaps under Sokratic
influence (1908: 355).
50
37
Orig.: non vh dubbio che nella esposizione di Aristotele noi dobbiam cercare anzi
tutto e soltanto il suo proprio modo di vedere, e non unimmediata testimonianza sulla
realt di fatto. Tuttavia anche in questo caso tutto parla in favore di un riconoscimento del
fatto che questo suo modo di vedere si fondasse su una diretta conoscenza della effettiva
connessione didee propria del pitagorismo.
38 Para crticas proposta de Frank e Rey, cf. tanto Cherniss (1935: 386) como Burkert
(1972: 44 n86).
39 Orig.: To suppose, as so many scholars appear to suppose, that Aristotle was hopelessly
confused about it, is not only to lay a very serious charge at his door, but also, incidentally,
to demolish the main basis upon which any reliable reconstruction of Pythagoreanism must
be erected.
51
40 Cornford afirma de fato que: Aristotle himself draws attention to the two diverse
ways of making numbers the causes of substances and being, which, in my view,
are characteristic of the two different schools of Pythagoreans (Cornford 1923: 10).
41
52
Apesar de estar clara, portanto, aquela que podia ter sido a intuio
fundamental dos pitagricos, isto , a possibilidade de compreender a
natureza pelos nmeros, o fato que a tentativa de conciliao aristotlica entre as diferentes verses da teoria no pareceu, de toda forma,
bem-sucedida.
Se, alm do mais, considera-se que a verso principal da doutrina
pitagrica, aquela da identidade do nmero com as realidades, obedece
diretamente inteno polmica de Aristteles com o platonismo, levando-o a considerar o rithmos pitagrico como causa material, em oposio
militncia platnica em favor da causa formal (Cherniss 1935: 360),
torna-se difcil definir indiscutivelmente qual seria o valor historiogrfico
da doutrina pitagrica do tudo nmero. 43
Difcil, mas no impossvel.
U m a p r i m ei r a so l u o : u m a r ed u o a r is to t l ic a
42 Orig.: Intelligibilit immanente, appunto, e non trascendente le cose stesse. Ecco perch le formule pitagoriche le cose sono numeri e le cose somigliano ai numeri non sono
in contrasto, ma sono espressioni di una medesima intuizione fondamentale, che quella
dellomogeneit tra realt e pensiero, tra leggi della realt e leggi del pensiero: capire le cose
essenzialmente rispecchiarle, riprodurre a livello mentale quella struttura, pienamente
intelligibile, che propria della realt materiale.
43 Centrone (1996: 105) anota neste sentido que linteresse [di Aristotele] per il pitagorismo, i cui pregi in definitiva consistono solo nellassenza dei difetti propri della filosofia
dei platonici, non soverchiante, ed anzi determinado proprio dalle affinitit con le
dottrine platoniche.
53
44 Assim comenta Zhmud: If we do not wish to think that the central dogma of Pythagorean
philosophy was secret, then it would be quite reasonable to suppose: either this dogma was
not central, or it was not a dogma at all. Only very few of those who write about Pythagorean
philosophy arrive at such a paradoxical conclusion (Zhmud 1989: 275). Sobre a prtica do
segredo na comunidade pitagrica mais antiga, cf. Cornelli (2011: 92ss).
54
45 Orig.: Pythagoras himself left no developed doctrine on the subject, while the Pythagreans of the fifth century did not care to add anything of the sort to the school tradition.
Da mesma ideia tambm Gigon (1945: 142).
55
U m a se g u n da so l u o : F i l o l au
46 Concordam com isso Burkert (1972: 236), Zhmud (1989: 281), Huffman (1993:57) e
Centrone (1996:105).
47 Orig.:
(Met. 1091a13).
56
57
O bse rva es f i n a is
58
D iofanto de A lexandria
e os P rimrdios da lgebra
R esumo
Este captulo tem como objectivo avaliar a natureza das investigaes matemticas de
Diofanto no contexto das potenciais origens da lgebra e torn-las compreensveis enquanto enquadradas no contexto de uma tradio oriental-ocidental mais antiga, por um
lado, e, por outro lado, no contexto da sua posterior recepo pelo Islo. de salientar
que a lgebra atinge a sua autonomia e maturidade no mundo islmico e que Diofanto e
a tradio grega permanecem como precursores da lgebra. Ainda assim, as investigaes
matemticas de Diofanto e o seu aprofundamento no mundo islmico formatam o modo
como Fermat procedeu sua leitura da tradio e inspiraram o famoso ltimo teorema
de Fermat.
P alavras - chave : Diofanto, Al-Khwarismi, lgebra, Alexandria: Museu e Biblioteca,
Casa da Sabedoria de Bagdad.
A bstract
This chapter aims to consider the nature of Diophantus mathematical research in what
concerns the potential origins of Algebra and to make it understandable in the context of a
former eastern-western tradition, as much as in the context of the latter Islamic reception.
It is to underline that Algebra attains its autonomy and maturity in the Islamic world and
that Diophantus and the Greek tradition stay as one of the forerunners of Algebra. Anyway
Diophantus mathematical research and its development in the Islamic world shappen the
way how Fermat made his lecture of the tradition and inspired his famous last theorem
K ey words : Diophantus, Al-Khwarizmi, Algebra, Alexandria Museum and Library,
Bagdad House of Wisdom.
DOI: http://dx.doi.org/10.14195/978-989-26-0744-3_3
59
Heath, na sua clssica obra sobre as origens da lgebra (1885), dedica todo um
captulo discusso de testemunhos sobre a datao de Diofanto, que v como quase
contemporneo de Papo.
3
60
three mathematical giants of the third century, como lhes chama Eves 4
- ou de Eratstenes de Cirene, de Aristarco de Samos, sbios vindos de
culturas a oriente, de culturas do espao do Egipto ou da velha Grcia,
ou ainda de Hiparco de Niceia, na Bitnia (sc. II a. C.).
A confluncia multicultural de gente familiarizada com a tradio do
saber de matemticos, astrnomos, gegrafos das suas terras de formao
de origem, que a confrontava, discutia, ampliava e lhe dava novo avano
no crculo do Museu e da Biblioteca tornou propcio esse brilho de criatividade de pensamento, em que se associou o repensar das tradies, a
aplicao prtica da cincia terica e o esprito de recolha, compilao,
ordenao e aprofundamento cientfico (note-se que os Elementos de
Euclides vm nessa linha, apoiada numa rica tradio) 5.
O sc. III da era crist deixa perceber que a actividade de investigao
matemtica j tinha vindo a perder fulgor e alento. Ela vai deixando progressivamente espao para a actividade de comentaristas e compiladores
futuros e anuncia o declnio de Alexandria e o passar de testemunho
cientfico para outros contextos culturais. No entanto, nessa mesma
poca que se destaca um dos espritos matemticos mais brilhantes, cuja
actividade de investigao e cujos escritos tanta importncia viriam a ter
no futuro da investigao matemtica e do desenvolvimento da lgebra:
Diofanto.
Em vrios estudos dedicados Histria da lgebra Diofanto vem
apodado como o pai da lgebra. H, porm, que relativizar este juzo,
com um olhar a Oriente um olhar que antecede a cultura grega e outro
olhar posterior a ela.
Hodgkin recorre lcida caracterizao de Joseph e chama a ateno para as perspectivas pelas quais se l comummente a Histria da
Matemtica e aquela por que ela deve ser entendida, nomeadamente 6:
61
7 Um dos clssicos exemplos desta leitura o livro de Klein 1968, originalmente publicado em alemo em edio de 1935.
8 Hodgkin 2005: 15-17. Sobreviveram dois papiros matemticos de importncia e uns
quantos pequenos fragmentos.
62
Papiro Rhind contm clculos com uma varivel, que facilmente se podem
traduzir numa equao simples de primeiro grau 9.
Os Babilnios desenvolveram o sistema sexagesimal, que os Gregos
viro a usar na astronomia e geometria e chegaram noo de incgnita, que aparece na enunciao de problemas a que Hodgkin chama de
segundo grau, prximos das equaes de segundo grau.
A frmula de resoluo destas, como se sabe, obtida pela investigao
islmica. Babilnica , tambm, uma pequena placa com a representao
da raiz quadrada de 2 (placa YBC7289) 10.
O tipo de problemas enunciados, ainda que inspirado no quotidiano
(nmero de tijolos de um muro, peso, medida, proporo entre largura
e comprimento do muro para encontrar os reais valores desta largura e
comprimento), apontam para a existncia de um clculo autonomizado
da sua aplicao, por puro interesse na prpria operao de clculo.
Em contexto de cultura grega volta de Alexandria, j no sc. I p.
C., Nicmaco de Gerasa (cidade situada no actual territrio da Jordnia)
escreve uma Introduo Aritmtica. Insere-se numa nova tendncia a
de recuperao do Pitagorismo para a sua prpria teoria dos nmeros.
Nota Katz 11 que, para alm de Euclides, livros VII-IX, esta the only
extant number theory work from Greek antiquity. Mas, segundo o mesmo
autor, a ateno dada discusso de questes elementares aponta para
uma obra para iniciantes.
A Aritmtica de Diofanto situa-se num outro plano, de avano e
aprofundamento do trabalho desenvolvido por Babilnios e Egpcios no
campo dos problemas e das respectivas solues sob forma de equaes,
criando uma linguagem simblica para quantidades variveis, na formulao dessas equaes. Assim, Diofanto contribui, de forma decisiva, para
dar consistncia a um saber algbrico que nos legou, a oriente, os seus
primeiros testemunhos muitos sculos antes 12.
9
10
11
12
Observa Klein 1968: 127: That the science of Diophantus exhibits certain non-Greek
traits can hardly be denied.
63
Eves13 define o tratado como an analytic treatment of algebraic number theory and marks the author as a genius in this field.
No se esquea que os Gregos representavam os nmeros por caracteres do seu alfabeto e por juno combinada desses caracteres. Mas a
inovao de Diofanto consiste em utilizar smbolos que, na verdade, comeam por ser abreviaturas de termos . o caso, a ttulo de exemplo, de
como abreviatura de arithmos (nmero), , como abreviatura de monas
(unidade). Mas Diofanto vai mais longe, escolhendo o caracter para
assinalar inversos. Retomando o exemplo de Katz: representava 1/x2.
Diofanto est na posse do conhecimento das regras de multiplicao
de expresses algbricas que envolvam subtraces (menos por menos
d mais, menos por mais d menos), o que no envolve o conhecimento
de nmeros negativos, no existente poca 14.
A parte que nos chegou da Aritmtica de Diofanto mostra que a obra
no propriamente um tratado de lgebra, mas uma coleco de problemas para cuja soluo se recorre lgebra; de facto, Diofanto formula
e procura solucionar cerca de 130 problemas de diversa natureza. As solues levam formulao de equaes de primeiro e de segundo grau.
Um caso ocorre que pede soluo por uma equao de grau 3.
No livro I encontramos equaes determinadas com uma varivel.
Os restantes livros apresentam equaes indeterminadas de segundo
grau e duas ou trs variveis. Note-se, no entanto, que Diofanto no
descobriu propriamente uma frmula geral de resoluo de equaes
de segundo grau.
A cessao de actividade cultural e cientfica no mbito do Museu e
da Biblioteca de Alexandria deu-se do sc. IV para o sc. V da era crist,
embora essa fosse a etapa final de uma decadncia progressiva.
O cruel assassinato s mos de fanticos cristos da erudita Hipcia,
por sinal comentadora dos quatro primeiros livros de Diofanto, que copiou
(e deve ser esta verso que foi posteriormente traduzida para rabe), e
filha do ltimo bibliotecrio de Alexandria, Ton, tambm matemtico-
13
14
64
65
16
17
66
18
19
20
Stedall 2003: 6.
67
Numa fase da histria em que o mundo islmico e o cristo se fecham e radicalizam, o monge e erudito bizantino Mximo Planudes (sc.
XIII-XIV) parece, segundo Heath 21, ter trabalhado com manuscritos de
Diofanto, escrevendo pequenas notas ao texto (esclios).
O Renascimento redescobre Diofanto, com entusiasmo, desconhecendo substancialmente a riqueza dos caminhos da Matemtica a partir da
Casa da Sabedoria e o trabalho islmico de preservao e estudo dos
matemticos gregos, de sntese e de expanso, decorrentes do confronto
de mtodos e de sistemas, de aprofundamentos da decorrentes.
expressivo o entusiasmo provocado pela descoberta de manuscritos
gregos em Veneza, por parte do j citado sbio alemo Regiomontanus
(latinizao do nome da terra do erudito: Knigsberg) entusiasmo
expresso pelo sbio numa carta a um amigo, em 1462, ou entusiasmo
manifestado em 1570 pelo italiano Bombelli no prefcio da sua lgebra,
ao encontrar manuscritos de Diofanto na Biblioteca do Vaticano.
Ter Bombelli traduzido Diofanto para latim? bem provvel, mas se,
por acaso, o fez, no publicou a sua traduo. H-de ser um catedrtico
de Filosofia de Heidelberg, de nome Wilhelm Holzberg, quem o far, um
ano depois, em 1571. No entanto, bem provvel que a sua traduo se
tenha perdido 22.
Meio sculo mais tarde, em 1621, o jesuta Bachet de Mziriac vir a
publicar uma edio bilingue (grego-latim) dos seis livros de Diofanto.
Esta traduo e edio parecem no ser muito cuidadas, mas ficaram, no
entanto, clebres na Histria da Matemtica. que o exemplar encontrado contm anotaes manuais, margem, do punho do matemtico
Fermat, de comentrio a Diofanto, anunciando que havia descoberto uma
demonstrao de um passo da Aritmtica, mas que o espao, na edio,
era escasso para escrever 23.
21
22
68
E m co n c l u so :
69
DOI: http://dx.doi.org/10.14195/978-989-26-0744-3_4
71
1 Este trabalho foi desenvolvido no mbito do projecto de I&D Dioscrides e o Humanismo Portugus: os Comentrios de Amato Lusitano (http://amatolusitano.web.ua.pt)
do Centro de Lnguas e Culturas da Universidade de Aveiro, financiado por Fundos FEDER
atravs do Programa Operacional Factores de Competitividade COMPETE e por Fundos
Nacionais atravs da FCT Fundao para a Cincia e a Tecnologia, no mbito do projecto
FCOMP-01-0124-FEDER-009102. A edio crtica de referncia do tratado de Dioscrides
continua a ser a de Wellmann, M. (1906-1914), Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia
medica. Berolini, 3 vols.
2 Para uma relao pormenorizada das verses e comentrios do tratado de Dioscrides
na Idade Mdia e no Renascimento, cf. Riddle, J. M. (1980), Dioscorides, in F. E. Kranz P.
O. Kristeller (eds.), Catalogus translationum et commentariorum. Mediaeval and Renaissance
Latin Translations and Commentaries. Washington D. C., vol. IV, 1-143.
72
74
5 Nas palavras esclarecedoras de V. Nutton, op. cit, pp. 3-4, It was Leonicenos trumpet
blast in 1490 [sic] On the errors of Pliny and other doctors in medicine that provoked a
Europe-wide controversy which, as every Renaissance scholar knows, dethroned Avicenna as
prince of physicians and replaced him and Pliny with Dioscorides, Galen, and Hippocrates.
6 Cf. Carrara, D. M. (1991), La biblioteca di Nicolo Leoniceno. Tra Aristotele e Galeno:
cultura e libri di un medico umanista. Firenze.
7 Cf. Touwaide, A. (2008), Leoniceno, Nicol, in N. Koertge (ed.), New Dictionary of
Scientific Biography. Detroit, vol. 4: 264-267.
76
8 Amato Lusitano (1536), Index Dioscoridis. En, candide lector, historiales Dioscoridis
campi exegemataque simplicium atque eorundem collationes cum his quae in officinis
habentur, ne dum medicis et Myropoliorum Seplasiariis, sed bonarum literarum studiosissimis
perquam necessarium opus, Ioanne Roderico Casteli Albi Lusitano autore. Excudebat
Antuerpiae vidua Martini Caesaris.
9 Amato Lusitano (1553), In Dioscoridis Anazarbei de medica materia libros quinque
enarrationes eruditissimae doctoris Amati Lusitani medici ac philosophi celeberrimi, quibus
non solum officinarum Seplasiariis, sed bonarum etiam literarum studiosis utilitas adfertur,
quum passim simplicia Graece, Latine, Italice, Hispanice, Germanice et Gallice proponantur.
Venetiis, [apud Gualterum Scotum].
77
10 Para uma anlise pormenorizada da constituio e das actividades da famlia PiresCohen, veja-se o nosso trabalho: Andrade, A. M. L. (2005), O Cato Minor de Diogo Pires e a
Poesia Didctica do sc. XVI, Aveiro (reproduo policopiada dissertao de doutoramento),
cuja primeira parte (pp. 1-134) traa um esboo biogrfico de Diogo Pires e da sua famlia,
de que faz parte Amato Lusitano.
11 Sobre a aco determinante desta figura destacada da Nao Portuguesa, cf. Andrade,
A. M. L. (2010), Pires, Henrique, in A. Prosperi, V. Lavenia, J. Tedeschi (eds.), Dizionario
storico dellInquisizione. Pisa, vol. III: 1225.
78
12
Amato Lusitano (1536), Index Dioscoridis, fl. 2v. (Lib. I, Philologia 3).
13
Entre os muitos pacientes que Amato tratou em Anturpia contam-se, por exemplo,
Manuel Cirne, feitor da Casa de Portugal (Cent. I, Curat. 3), com quem estabeleceu relaes
de amizade (In Dioscoridis, Lib. I, en. 76), ou o prprio Burgomestre da cidade (Cent. I,
Curat. 99). Para uma relao pormenorizada das relaes de Amato Lusitano em Anturpia,
estabelecida a partir de elementos colhidos nas suas obras, veja-se Lemos, M. (1907), Amato
Lusitano: a sua vida e a sua obra. Porto, 65-80; Idem (1927), Amato Lusitano. Correces
e aditamentos, Revista da Universidade de Coimbra 10: 5-12.
79
80
15 Sobre a forma como Amato Lusitano abandonou Portugal rumo a Anturpia, onde foi
acolhido por Estvo Pires e alvo de um processo, acusado de emigrao ilegal, em finais
de 1534, cf. Andrade 2010: 9-49.
81
82
20
22
83
23 Para uma relao das edies das obras do mdico albicastrense, veja-se o catlogo
bibliogrfico organizado por Dias, J. J. A. (2011), Amato Lusitano e a sua obra: sculos XVI
e XVII. Lisboa.
84
85
24
25
Amato Lusitano 1553: 186-188 (Lib. II, en. 39: De cervi masculi genitale); 195-197
(Lib. II, en. 52: De cornu cervi).
86
26 Sobre o tratamento dado por Amato Lusitano pedra bezoar e ao unicrnio, cf.
Fernandes Andrade 2013: 35-40.
27 Para uma anlise das relaes complexas entre Amato Lusitano e Andrs Laguna, cf.
Gonzlez Manjarrs, M. . Prez Ibez, M. J. (2003), Andrs Laguna y Amato Lusitano,
el desencuentro de dos humanistas mdicos: in F. Grau Codina (ed.), La Universitat de
Valncia i lHumanisme: Studia Humanitatis i renovaci cultural a Europa i al Nou Mn.
Valncia, 689-711.
87
28 Cf. Friedenwald, H. (1937), Amatus Lusitanus, Bulletin of the Institute of the History
of Medicine 5: 622.
29 A propsito da polmica entre o mdico portugus e italiano, cf. Pinto, A. G. (2013),
Cincia e Preconceito: O ataque de Pietro Andrea Mattioli a Amato Lusitano, Humanitas
65: 157-182.
88
30 Para uma anlise dos trgicos acontecimentos ocorridos no estado papal de Ancona,
centrado no estudo e edio dos inventrios dos bens arrolados pelos comissrios pontifcios
aos mdicos Amato Lusitano e Francisco Barbosa e ao boticrio Joseph Molcho, cf. Andrade,
A. M. L. Crespo, H. M. (2012), Os inventrios dos bens de Amato Lusitano, Francisco
Barbosa e Joseph Molcho, em Ancona, na fuga Inquisio (1555), gora. Estudos Clssicos
em Debate 14.1: 45-90.
89
90
B ibliografia
91
92
93
94
I ndex locorvm
Aristteles:
Espeusipo:
Sobre o cu
300a16: 43 e 43 n. 20
Metafsica
38, 10 Hayduck: 49 e 49 n. 33
31 n. 20
Da dieta: 15; 17; 18 n. 4; 27
985b23-26: 43 e 43 n. 22; 45
985b27-32: 48 e 48 n. 31
2: 17
986a3: 42 e 42 n. 10; 44
2.2: 15
986a21: 42 e 42 n. 11
33-34: 30
987b11: 47
39. 1: 20
987b11-14: 44 e 44 n. 23
39.2: 20
987b28: 42 e 42 n. 12
40-85: 14 n. 2
987b29: 50
40-55: 21
990a16-17: 47 n. 48
46: 23-24
990a21: 42 e 42 n. 15
46-51: 22
1080b16-19: 42 e 42 n. 16
47: 24
1083b11: 42 e 42 n. 17
49: 23 e 23 n. 13
1083b17: 42 e 42 n. 13
50: 24
1085a33: 47
51: 24
1090a23-24: 43 e 43 n. 18
52.1: 31
1090a32: 43 e 43 n. 19
56.2: 20; 25
1090b23: 42 e 42 n. 14
56.4: 34
1091a13: 57 e 57 n. 47
56.8: 21
1092b1-13: 56
58-59: 19
1092b8-13: 44 e 44 n. 24; 48
67.1-3: 35
Aristoxeno
68: 30
68.6: 31
Dicearco:
68.7: 30
fr. 40: 39 n. 3
68.10: 30
Diofanto:
68.13: 33
Aritmtica: 60
68.14: 34
Porismos: 60
70-84:18; 25
79: 26
Da dieta na sade
Dioscrides:
De materia medica: 72
14 n. 3
95
96
I ndex nominvm
akratos: 3 n. 21
cosmologia: 39
Alexandre de Afrodsias: 48
cultos dionisacos: 49
Demcrito: 45
Dicearco: 39 e 39 n. 3
dieta: 14-15; 18-19; 26; 27 e 27 n. 17; 28 e 28 n.
18; 29-30 e 31 n. 20; 32-36
Apolnio: 60
Apolnio de Perga: 60
diurticos: 20
archa: 44; 47
Arcturo: 33
Ecfanto: 55
Aristarco de Samos: 61
Egipto: 61-62; 65
Eratstenes de Cirene: 61
Aristoxeno: 48
Espeusipo: 47
arithmos: 46-47; 64
Euclides: 60-61; 63
Arqustrato: 23 n. 13
Eudoxo de Cnidos: 61 n. 5;
Arquimedes: 60
Eurito: 44-45; 47
asthenea: 22
astronomia: 63
Farmcia: 72
autos-de-f: 89
farmacologia: 72
Avicena: 74 e 74 n. 4
festivais religiosos: 21
Babilnia: 62
biodiversidade: 35
Bitnia: 61
Grcia: 39; 61
homoimata: 48
Gregos: 14 n 2; 22 n. 9; 63-64
califas: 65
China: 62
Hron: 60
coito: 31-33
Hipcia: 64
97
Hiparco de Niceia: 61
poltica: 39
Hipaso: 55
ponoi: 18
Hipcrates de Quios: 61 n. 5; 74
Porfrio: 38
Histria da lgebra: 61
protopitagorismo: 54
psphoi: 45
Ptolomeu: 60; 65
Histria da Medicina: 20
refeio: 33
hygieia: 15
Romanos: 22 n. 9
Imprio Otomano: 78
sade: 17-19
ndia: 62
stoichia: 44
ischura: 25
laxantes: 20
Ton: 64
Leoniceno: 74-75
Tudio de Magnsia: 61 n. 5,
Leucipo: 45
Maom: 65
trophe: 14 n. 2
Marcial: 83
vesturio: 34
massagens: 34
zero: 66
98
ESPAOS DO
PENSAMENTO
CIENTFICO DA
ANTIGUIDADE
ISSN 2183-1610
9 789892 607436
OBRA PUBLICADA
COM A COORDENAO
CIENTFICA