Kiko Garca.

1
Filosofa II Bacharelato.
A CULMINACIN DO PENSAMENTO ILUSTRADO: KANT.
1. Introducin.
Kant nace en Knigsberg en 1724. Mentres elaboraba o seu sistema filosfico mantivo o seu
esquema metdico de vida que s se viu alterado por dous feitos: o estalido da Revolucin
Francesa de 1789 e o enfrontamento que tivo co poder civil despois da sa obra A relixin
dentro dos lmites da propia razn, 1793. Foi condenado a non impartir materias relacionadas
coa relixin e tivo tentacins de exiliarse de Prusia. Despois da morte do rei, e relaxada a
censura escribiu O conflito das Facultades (1798), obra na que defendeu a liberdade de
pensamento e palabra contra as arbitrariedades do despotismo. Morre en 1804.
No seu pensamento conflen as das doutrinas do s. XVIII: Empirismo e Racionalismo, s que
hai que suma-las teoras de Newton. No contexto ilustrado alemn a razn serve para
fundamenta-los conceptos, a forma de aplicalos e, en definitiva, o modo de coecer o mundo
exterior. A razn ten que se examinar a si mesma para encontrar a sa propia validez.
1.1.

Elaboracin do pensamento kantiano.

No pensamento de Emmanuel Kant distnguense das etapas:

-

Perodo precrtico, 1746-1770. Interese pola ciencia (Newton). En filosofa oscila entre o
Racionalismo e o Empirismo, infludo por Hume. Este perodo remata coa sa obra
Diserta-tio, 1770.
Perodo crtico, 1770-1804. Elaboracin do seu sistema, o Idealismo transcendental ou
Criticismo (sntese de Empirismo e Racionalismo). Crtica da razn pura, 1781 (anlise
dos lmites do coecemento e posibilidade da metafsica como ciencia).
Fundamentacin da metafsica dos costumes, 1785 (tenta atopar un fundamento para
a moral). Crtica da razn prctica, 1788 (fundamentacin da moral aplicando o uso
prctico da razn). Crtica do xuzo, 1790 (xuzo esttico e teolxico). Finalmente
destacaremos A relixin dentro dos lmites da mera razn, 1793 (defensa do desmo ou
relixin natural), e A paz perpetua, 1795 (expn un dereito internacional que regule as
relacins entre as nacins).

2. Superacin do Racionalismo e Empirismo.

Entre o Racionalismo e o Empirismo, Kant un filsofo da razn pero non un racionalista, xa
que o coecemento da obra de Hume fxoo cambiar de perspectiva, abandonado o seu sono
dogmtico.
Co Racionalismo a metafsica construra as grandes ideas de Deus (alma e substancia
corprea), o problema era a correspondencia existente entre esas grandes construcins da
razn e a realidade. non estar satisfeito coas xustificacins do Racionalismo, buscou a
resposta fundamento do noso coecemento, en especial os nosos conceptos.
Kant parte do Empirismo cando afirma que tdolos nosos coecementos comezan coa
experiencia, mais engadir, pero se verdade que tdolos coecementos comezan coa
experiencia, non todos, sen embargo, proceden dela.
Kant superar co seu Criticismo o antagonismo das posturas racionalista e empirista
asimilando o mis positivo de cada unha delas.

Kiko Garca. 2
Filosofa II Bacharelato.
Para Kant a metafsica estaba na sa poca en desvantaxe fronte o desenvolvemento que
alcanzaron o resto das ciencias. Isto pdese deber sa imposibilidade de existir como
ciencia por:
-

Non se dan nela as condicins doutras ciencias.

Que equivocase o camio polo que se constituu nunha ciencia como tal.

Para Kant, seguindo o camio aristotlico, a ciencia ha de ser un coecemento universal e

necesario, e chega conclusin que dende os supostos filosficos a tradicin racionalista e a
empirista non fan posible a metafsica como ciencia.
Do Racionalismo manter a conviccin de que na mente hai algn tipo de contidos que teen
un carcter universal, sendo anteriores a toda experiencia, mentres que do Empirismo
conserva o principio fundamental de que todo coecemento parte da experiencia tal e como
defende tamn a ciencia da sa poca.
3. O Criticismo kantiano.
Segundo Kant o primeiro que debe facer someter a razn a xuzo para saber se esta ten
capacidade para resolver os problemas que aborda. Este propsito a base dun sistema
filosfico redor da crtica da razn, o Criticismo ou Idealismo transcendental.
Neste sistema fai nfase na dimensin activa do suxeito no coecemento, abordando
practicamente tdolos posibles campos do saber e as preocupacins humanas, Que podo
coecer?, Que podo facer?, Que podo esperar? e Que o home?.
pregunta, que podo coecer? Dlle Kant resposta na sa obra Crtica da razn pura.
cuestin, que podo facer? A contestar na Crtica da razn prctica; e pregunta que podo
esperar? en A relixin dentro dos lmites da mera razn.
a) Someter razn a crtica para establecer os lmites da sa capacidade, xa que moitas
veces os erros comtense por extralimitarse ao reborda-los lmites do coecemento.
b) Examinar a razn pura, libre de calquera dato estrao a ela, sen estar contaminado
por ningn aspecto provinte da sensacin.
c) Tarefa levada a cabo pola propia razn, autocrtica.

4. A xustificacin da ciencia: os xuzos.

Para Kant a ciencia constite un feito, do que se trata de estuda-las condicins que a fan
posible e non de xustificala. Para iso cmpre estudar as condicins dos xuzos nos que a
ciencia se expresa, xa que toda ciencia unha secuencia de xuzos ou proposicins.
Clasificacin dos xuzos.
4.1.
-

Segundo a sa independencia ou dependencia da experiencia.

Xuzos a priori, non derivan da experiencia, carcter universal.

Xuzos a posteriori, relacionados coa experiencia, proceden por xeneralizacin.

4.2.
Segundo a estrutura mesma do xuzo, relacin SUX PRED.
- Xuzos analticos, o PRED est contido no SUX, son explicativos, o seu enunciado expresa
claramente o significado do SUX.
- Xuzos sintticos, o PRED non est contido no SUX, son extensivos porque engaden algo
que non estaba contido nel.

Kiko Garca. 3
Filosofa II Bacharelato.
Para Kant os xuzos de experiencia ou a posteriori son todos sintticos pero son
particulares e continxentes, a sa validez queda limitada aqu e agora. Os xuzos
analticos ou a priori son universais e necesarios, pero non aumentan o noso coecemento.
NIN UNS NIN OUTROS SERVEN PARA FUNDAMENTA-LA CIENCIA.

4.3.

Os xuzos sintticos a priori.

Kant d un paso mis e admite a existencia de xuzos sintticos a priori, afirmando que
estes xuzos son os que fan avanzar as ciencias. Amplan os nosos coecementos, son
universais, pois o predicado non est contido no suxeito e son anteriores experiencia.
A sa tarefa concrtase en investigar cmo son posibles estes xuzos e analizar se tamn son
posibles na metafsica, o que aclarara se esta pode constiturse coma ciencia. Esta a tarefa
que se propn abordar na sa Crtica razn pura.
5. A teora do coecemento.
Kant parte da distincin clsica entre coecemento sensible (por medio da sensibilidade)e
coecemento intelectual (mediante o entendemento).
A sensibilidade subminstranos as intuicins sensibles das que parte todo o proceso de
coecemento, polo tanto amsase pasiva. O entendemento a capacidade de pensa-los
obxectos e debe partir dos contidos da sensibilidade, sendo este activo. Kant, na Crtica da
razn pura engade unha terceira capacidade que a razn. As Kant dividir a sa obra en
tres partes.
5.1.

O coecemento sensible: Esttica transcendental.

Non se pode dubidar de que todos os nosos coecementos comezan coa experiencia,
mediante a sensibilidade que a capacidade de percibir impresins das cousas. As
impresins producen en ns unhas sensacins que d lugar a unha intuicin emprica
(referencia a un obxecto de experiencia que est presente na sensacin). O que coecemos
por medio da sensacin non son as cousas tal como son en si mesmas, senn tal como son en
relacin coa sensibilidade, tal como nos aparecen, constitundo o fenmeno (obxecto dunha
intuicin emprica).
No fenmeno Kant distingue o que provn da sensacin (materia, datos empricos) e o que
ordena estes datos (forma, que existe con anterioridade recepcin de calquera dato
emprico, forma a priori da sensibilidade).
5.1.1. Formas puras a priori: espazo e tempo.
Hai das formas puras a priori da intuicin sensible: espazo e tempo. Que sexan formas puras
significa que non hai nada nelas provinte da experiencia, atpanse no suxeito para seren
aplicadas intuicin sensible.
Para Kant o espazo a forma pura a priori da sensibilidade externa, explica por que
representamos espacialmente todo obxecto exterior. E o tempo a forma pura a priori da
sensibilidade interna, o que fai posible que captemos os datos ordenados sucesivamente.
A unin dos datos empricos e as formas puras constiten o fenmeno.

Kiko Garca. 4
Filosofa II Bacharelato.
5.1.2. O coecemento dos obxectos.
Non hai fenmenos fra dos suxeitos nin coecemento que poida ir mis al dos fenmenos.
Non coecmola cousa en si (o numeno, o obxecto tal cal ).
O que coecemos son as cousas tal como se nos presentan a travs das formas a priori,
implicando certo grao de construcin. Revolucin copernicana do coecemento, o obxecto o
que se prega forma de coecer do suxeito, permanecendo descoecido o que sexa a cousa
en si mesma.
5.1.3. A posibilidade da matemtica como ciencia.
Segundo Kant as matemticas son posibles como ciencia porque hai nelas xuzos sintticos a
priori, que se fundan no espazo e no tempo.
O espazo fai posible a xeometra. O tempo, faino posible a construcin da aritmtica como
sucesin numrica, e ademais anterior s cousas concretas s que se poden aplica-las
operacins aritmticas. Segundo Kant ambas disciplinas forman a matemtica.
5.2.

O coecemento intelectual: Analtica transcendental.

Kant chama coecemento intelectual segundo nivel de coecemento. A sa funcin

pensar os obxectos, a este tema dedica a segunda parte da sa Crtica da razn pura, que
denomina Analtica transcendental.
Co coecemento sensible constituronse cantidade de fenmenos que non posen unidade,
que s se conseguir a travs dunha actividade capaz de unificar a pluralidade dos
fenmenos. Esta actividade ser levada a cabo polo entendemento ou facultade de xulgar
que organiza os fenmenos mediante conceptos (forma).
5.2.1. Conceptos puros ou categoras.
Kant distingue entre conceptos a priori e a posteriori.
-

Conceptos a priori. Son producidos polo entendemento por si mesmo, son

espontneos, puros. Estes son os de verdadeira importancia para o coecemento
intelectual. Tamn os chama categoras (seguindo a Aristteles). Dannos a
posibilidade de pensar os obxectos. O mundo dos fenmenos, de por si catico, adquire
unidade e significacin na medida na que os conceptos puros ou categoras serven
para unificar a diversidade de datos sensibles. Segundo Kant existen tantos conceptos
puros ou categoras como xuzos ou funcins lxicas efecta o entendemento. As
categoras s as pode aplicar o suxeito que provn da sensibilidade, da experiencia,
as non cmpre facer uso delas fra dese mbito. Polo tanto as categoras non poden
ser aplicables s nomenos (cousas en si), xa que estn fra do mbito da
sensibilidade. O coecemento queda restrinxido mbito da experiencia. As
determinarase cal a posibilidade e, mesmo tempo, o lmite do noso coecemento.
Conceptos a posteriori. Proveen da experiencia, da observacin.

5.2.2. A posibilidade da fsica como ciencia.

Que a fsica sexa unha ciencia xustifcase en razn de que os xuzos en que se expresa son
sintticos a priori, dicir, predn como actuarn os obxectos, antes de que se tea observado
o seu comportamento da natureza. As categoras como conceptos puros de entendemento,
fan posible a universalidade da fsica. non derivar da experiencia.

Kiko Garca. 5
Filosofa II Bacharelato.
5.3.

O mbito da razn: Dialctica transcendental.

A razn unifica os coecementos do entendemento. A tarefa unificadora tense que levar a

cabo sobre unha determinada materia, pola aplicacin dunhas determinadas formas, os
conceptos puros da razn. Por medio deles expresarase o incondicionado, o non
sometido s condicins do coecemento, a unidade suprema que pretende alcanzar a razn.

5.3.1. As tres ideas da razn: alma, mundo e Deus.

Son conceptos a priori e puros, carentes de todo contido. Reciben o nome de ideas
transcendentais e carecen de toda relacin coa experiencia.
A razn refrese totalidade mediante as tres nicas ideas transcendentais: alma, mundo e
Deus, principios supremos de unificacin.
En canto que son ideas, non podemos ter delas ningn coecemento, xa que as ideas
escapan noso coecemento por non se referir a obxectos de experiencia. Sen embargo,
falamos delas como se correspondesen a obxectos, debido a unha tendencia innata que nos
impulsa cara o incondicionado, cara a superacin dos lmites impostos pola sensibilidade e o
entendemento.
5.3.2. A imposibilidade da metafsica como ciencia.
A metafsica non fora quen de se constitur como ciencia, segundo Kant xa que ter
abandonado a relacin coa experiencia, convertrase nun simple sistema dedutivo que non se
someta a ningunha limitacin.
A metafsica responde tendencia natural humana a exceder o campo da experiencia, pero a
carencia de calquera contraste faina derivar nun uso acrtico da razn e a un uso indebido
das ideas da razn pura. O seu uso correcto sera o uso regulador, director do
entendemento. Cando vai mis al desta tarefa unificadora perde a sa condicin de
coecemento, de a que non sexa unha ciencia, senn o resultado do uso da razn desligado
da experiencia.
longo dos sculos crase que a metafsica era a mis elevada das ciencias, para Kant, o
punto de partida dese erro est na chamada ilusin transcendental, no uso dos conceptos
mis al do emprico. As os conceptos da razn pura (alma, mundo e Deus) son tomados
erroneamente por obxectos reais.
6. O uso prctico da razn.
A negacin da metafsica como ciencia mostra que a razn pose lmites de actuacin no
terreo do coecemento. Kant propn pescudar a forma de funcionamento da razn que dea
resposta ineludible tendencia humana cara o incondicionado.
A distincin entre fenmeno e cousa en si permite entender que alma, mundo e Deus non son
obxectos empricos de coecemento, son ideas, obxectos conforme s que se organiza o noso
comportamento.

Kiko Garca. 6
Filosofa II Bacharelato.
Estes obxectos non seran accesibles mediante o uso terico da razn pero si mediante o uso
prctico, no que se ocupa das leis prcticas que rexen a nosa conduta e que responden
pregunta que debo facer?, para alcanzar determinados fins ou ben se a vontade libre, se a
alma inmortal ou se existe Deus. Estes problemas pertencen mbito das leis morais, lei
que fala do que debe suceder con vistas a alcanzar o fin ltimo, a felicidade. Por esa razn as
leis morais son leis prcticas.
7. A teora moral kantiana.
En 1788 Kant publica a Crtica da razn prctica, na que analiza a razn no seu aspecto
prctico, dicir como fundamento da accin humana. A conciencia moral exprsase en
principios s que os homes axustan o seu modo de actuar, emitindo xuzos morais sobre a sa
conduta e sobre a conduta dos demais, o feito moral.
Os termos bo ou malo, non poden ser aplicados s cousas, senn propia accin humana.
As, o feito de matar a un home non pode ser xulgado en funcin do propio contido do acto
matar, porque pode proceder dunha vontade que non advertiu tal accin (matar sen
pretendelo), en tal caso a accin sera moralmente indiferente.
7.1.

ticas heternomas ou autnomas.

Kant rexeita as ticas materiais ou heternomas, que xustifican a accin en funcin do que
sexa o ben ou para alcanzar un determinado fin. O fundamento da moral ten que ser a priori,
pura forma, independente do emprico.
A obrigatoriedade que impoen os xuzos morais s debe depender da vontade autnoma,
independente de todo elemento emprico ou de toda determinacin exterior. De a que a
tica de Kant sexa autnoma e formal. S dende a autonoma da razn, que descobre a lei
moral no seu interior, ten sentido falar da moral.
Tan s se atopamos aquilo que capaz de determinar vontade a actuar en funcin de si
mesma, e en virtude dos seus propios principios teremos dado cun autntico principio moral a
priori, base dunha moral universal comn a toda a humanidade.
7.2.

Determinacin da vontade.

A orixe da determinacin da vontade reside na sa capacidade para establecer leis prcticas.

Supn unha inversin do esquema moral tradicional, a lei moral ser a que determine e faia
posible o concepto do ben.
A vontade s debe obrar por respecto deber, calquera que sexa a lei. As a actuacin ha de
rexerse por estrito respecto pola lei, por reverencia mesma. S as se supera o cumprimento
dun mandato como mera legalidade para se internar no terreo da moralidade propiamente
dita.
7.3.

O imperativo categrico.

A presenza da lei na vontade manifstase a travs da experiencia de obrigacin que se

plasma nos imperativos ou mandatos que expresan o deber ser. Estes imperativos son
impositivos, de forma que hai que obrar atndose a eles.
Os imperativos son as leis que afectan a toda vontade, do mesmo xeito que as ideas da razn
afectan a todo o entendemento. Fronte a eles estn as mximas (principios subxectivos s
que se axusta o comportamento desta ou aquela vontade).

Kiko Garca. 7
Filosofa II Bacharelato.
Os imperativos presntanse de das formas: categricos e hipotticos.
-

Imperativos hipotticos. Ordenan o que se debe facer para alcanzar unha meta.
Imperativos categricos. Mandan a accin en si mesma sen referencia a ningn fin.
nestes imperativos onde se atopa a universalidade que require a moralidade, xa que
valido para calquera vontade. Emana da razn e nico.

7.4.

Os postulados da razn prctica.

Tamn na Crtica da razn prctica, Kant afirma un proceso de unificacin, cuxa meta o ben
supremo. Este ben dse no mundo da moral, como meta das aspiracins da vontade. Non
obstante o ben supremo a sa culminacin e non a causa da accin moral. A condicin da
posibilidade do ben supremo ten que descansar sobre fundamentos de coecemento a priori.
As postular tres principios: liberdade, inmortalidade da alma e Deus; postulados da razn
prctica.
-

A liberdade. O mundo da razn prctica est rexido pola liberdade, propiedade da

causalidade dos seres racionais que se chama vontade.
A inmortalidade da alma. Alcanza-lo ben supremo o obxecto da vontade. Chegar a el
supn a santidade, e isto s posible supoendo a inmortalidade da alma.
Existencia de Deus. Logra-lo ben supremo supn ademais chegar felicidade adecuada
moralidade. Para iso temos que postula-la existencia de Deus coma unha realidade
na que o ben supremo se cumpre.

Estes tres postulados fan posible a ampliacin do coecemento, pero non permiten coecer,
nin a natureza da alma, nin a do mundo, nin ente supremo (Deus), pero son ideas que non
poden desaparecer. Dan base s ideas da razn pura, a partir das cales e mediante a lei
moral, convrtense en realidades obxectivas.
7.4.1. Moral e relixin.
A felicidade se nos d, como culminacin da vida tica. A moral prepranos para chegar
felicidade e abre o camio para a relixin. Para Kant a moral funda a relixin nun aspecto
concreto: abre o camio da felicidade como culminacin da vida tica. A relixin un reforzo,
facernos ve-las leis como mandamentos do ente supremo, pero isto so se d se xa hai un
principio moral en ns.
A relixin que alude Kant a relixin natural. Esta non est baseada nunha fe revelada
senn nunha fe racional, e non impn mis obrigas que tributar culto a Deus. pdese admitir
unha posible revelacin, pero como crenza histrica que non debe contradici-la fe racional.
Isto explica a existencia de diversas formas histricas de relixin, pero, en realidade, s se
pode falar dunha nica relixin comn a todo ser racional.
8. O fin da Historia: A paz perpetua.
A Kant preocupballe o problema da Historia. Para el, esta, como conxunto de
acontecementos, dirxese cara algn fin. Kant a partir da terceira frmula do imperativo
categrico, defende unha concepcin moral da sociedade e da historia baixo o nome do reino
dos fins.
Do estadio primitivo, o ser humano avanza cara a humanidade, supoendo mesmo tempo,
un progreso moral que se d na especie e non nos individuos. Kant srvese do concepto de

Kiko Garca. 8
Filosofa II Bacharelato.
intencin da natureza polo cal os antagonismos entre os seres humanos convrtense en
causa de orde. No home danse inclinacins opostas:
-

Desexa entrar en sociedade.

Opn resistencia s demais.

Unha vez creada a sociedade os individuos trasladan os antagonismos s Estados e xorde a

guerra, o meirande obstculo da moral. Kant mstrase optimista e cre que a razn chegar
a imperar nas relacins dos Estados, chegando estes a constitur unha gran federacin de
nacins que tea por obxectivo o logro dunha sociedade civil perfecta, xusta, administrada
segundo dereito, que culmine na perfecta harmona entre todos os pobos: a paz perpetua.
Para alcanzar esta meta necesaria a moralizacin dos individuos, a sa ilustracin e, en
definitiva a colaboracin dos seres humanos.