Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Contribuies Tericas ao
Estudo Psicopoltico da Ideologia
Aportes Tericos para el Estudio Psicopoltico de la Ideologa
Theoretical Contributions to the Psychopolitical Study of Ideology
78
Amaral Dantas
de las contradicciones sociales y naturalizacin del presente que
proporcionan la perpetuacin del orden y del poder.
Palabras clave: ideologa, naturalizacin, negacin de los conflictos,
poder, universalizacin.
Abstract. Despite the relevance and centrality of the concept of
ideology in Ignacio Martn-Bars work, the author never formulated a
precise definition of the term, nor developed a systematic and specific
theory about the ideological issue. In order to ensure a better
understanding of the conception of ideology developed by Martn-Bar,
the present paper systematizes and analyzes the theoretical principles
of his work related to the concept. Based on the presuppositions of
dialectical and historical materialism, the author understands
ideology as a false conscience that colonizes minds, domesticates
bodies, neutralizes affections and frames the perception of reality.
Ideological systems become instruments of power when they root in
mentalities, being part of the subjective and cognitive dimension of
each individual. Apart from examining the concept of ideology, the
present paper also discusses the ideological mechanisms
universalization of private interests, denial of social contradictions and
naturalization of the present that enable the perpetuation of order
and power.
Keywords: denial of conflicts, ideology, naturalization, power,
universalization.
Introduo
Na obra de Ignacio Martn-Bar, o mundo das representaes, dos smbolos
e das ideologias ocupa posio de destaque, porquanto indispensvel
sobrevivncia e continuidade dos sistemas scio-polticos. A estabilidade
das organizaes sociais e dos regimes polticos depende da interiorizao
das ideologias, processo que garante o funcionamento da ordem
estabelecida por meio da distoro da realidade concreta e da dissimulao
do conhecimento. As representaes ilusrias que passam a fazer parte do
psiquismo dos indivduos sob a forma de falsa conscincia contribuem para
ocultar as reais intenes dos poderes dominantes, favorecendo, assim, a
manuteno do status quo. Nessa acepo, as ideologias esto a servio dos
poderosos, promovendo a colonizao das mentes e a dominao dos
corpos. Entretanto, apesar da importncia e da presena exaustiva da
ideologia na totalidade dos escritos de Martn-Bar, o autor no
desenvolveu uma definio clara e precisa do termo, dando margem a
compreenses inadequadas e equvocos conceituais (Blanco e De la Corte,
2003). Por essa razo, pretende-se nesse manuscrito articular os elementos
dispersos nas obras do autor a fim de delimitar e especificar sua concepo
de ideologia, estabelecendo as bases tericas e conceituais que
fundamentam essa discusso.
79
80
Amaral Dantas
Para Pascal (2004), a aquisio de crenas prescinde da formulao de uma argumentao racional,
dependendo apenas da repetio da ao e do ritual de maneira a incorpor-los, tornando-os um costume. Desse
modo, o indivduo passa a crer sem perceber e sem saber exatamente porque est crendo. Por conseguinte, a
crena no depende de nenhum procedimento de argumentao lgica e justificao racional. Somente aqueles
81
que j creem desenvolvem razes para legitimar e justificar sua obedincia s crenas. As proposies racionais,
portanto, servem to somente para confirmar crenas que o sujeito j possui e no para faz-lo crer em algo.
82
Amaral Dantas
83
84
Amaral Dantas
85
86
Amaral Dantas
87
88
Amaral Dantas
89
90
Amaral Dantas
91
92
Amaral Dantas
93
Segundo Sloterdijk (2004), na sociedade atual, a ideologia funciona predominantemente como expresso do
cinismo, que reconhece as mentiras ideolgicas, mas ainda assim refora comportamentos ditados por elas.
Enquanto Marx expressa seu conceito de ideologia por meio da frase: eles no sabem o que fazem, mas fazem,
Sloterdijk (2004) define o cinismo ideolgico mediante a expresso: eles sabem muito bem o que fazem, mas
mesmo assim o fazem.
94
Amaral Dantas
95
96
Amaral Dantas
que nada pode ser feito para modific-lo, gerando, assim, desesperana,
passividade e submisso. De acordo com sua tese central, o destino dos
homens foi traado pela natureza ou por Deus desde o nascimento, no lhes
restando nenhuma alternativa seno aceitar sua sorte, renunciar aos
sonhos e enfrentar a vida com pacincia e tolerncia. Com o auxlio das
crenas religiosas, o fatalismo transforma os processos histricos em
eventos naturais ou desgnios divinos, confirma a impotncia humana frente
s foras externas, pe em evidncia a inevitabilidade do destino e a
imutabilidade da sociedade, alm de utilizar em seu sistema ideolgico
smbolos absolutos e abstratos. A religio, portanto, contribui
significativamente para fortalecer as atitudes fatalistas, servindo como um
dos instrumentos mais importantes e eficazes dos poderes dominantes para
a perpetuao do sistema estabelecido, a justificao da dominao social e
a condenao de qualquer tipo de reivindicao que almeje mudanas
estruturais na organizao da sociedade.
Dada la religiosidad de los pueblos latinoamericanos, la
confluencia de fatalismo y creencias religiosas constituye uno
de los elementos que ms contribuye a garantizar la estabilidad
del orden opresor. Cuando la definicin del propio destino se
asume casi como un artculo de fe, la sumisin frente las
condiciones de la vida se interpreta como obediencia a la
voluntad de Dios y la docilidad social se convierte en una virtud
religiosa, todo aquello que podra afectar los ncleos
fundamentales del ordenamiento social es excluido como objeto
de cambio. De este modo, el fatalismo proporciona a las clases
dominantes una eficaz punta de lanza para la defensa de sus
intereses de clase (Martn-Bar, 1998b, p. 98).
97
98
Amaral Dantas
99
100
Amaral Dantas
Identidad
Nacional.
101
17 de junio 2014
Fecha de aceptacin:
22 de noviembre 2015