Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
I sa ia s A lves 1
1 I n t r o d u o:
da
vio l nc ia
reduzindo-a
um
contexto
d eterminad o
de
caract erst icas. O conce ito de viol ncia, ent o, polis smico e abrange uma
sr ie de comportamento s socia is cuja s e xplicaes se as sentam em d ifere nt es
causas (COSTA, 2004, p. 124a).
e m C i nci as S o ci ai s pel a UFE S e M est r and o e m S oci ol ogi a e Di r ei t o P r ogr a ma d e P s Gr adu a o e m S oci ol ogi a e Di r ei t o - PP GS D UFF . P esqu i sad or ass o ci ad o d o N cl eo d e
E st u dos Ind i ci r i o s da Uni ver si d ad e Fed er al d o E sp r i t o S ant o
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
do fato da vio lnc ia ser inst itucio naliz ada e socialme nt e valorizada como
forma
de
controle
socia l,
tal
viso
de
autoritarismo
Vrias formas de vio lnc ia su rgem com o passar dos ano s princip alme nte em
se trata ndo de uma so cied ade contemp ornea de nominada por algu ns d e
imagt ica d otada de transformaes e st ruturais. A ss im, no vas e a nt igas
formas d e viol ncia passam a compor o cotidia no da cidade. (COSTA, 2004,
p . 125a). Expande-se a partir d e 1980 o trfico int ernacio nal de drogas qu e
tem, segu ndo Costa (COSTA, 2004 a), condies favorve is para sua e xpanso
nas fa velas e re gies urbanas por apresent arem gra nde mobilidade inter na, u m
controle das vias de acesso e a ausncia do Estado .
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
A cultura policia l ser to mad a como questo central para ana lisar a vio lnc ia
p raticada pelos age nt es em suas at ivid ades ostens ivas. Podemos dizer,
outross im,
que
comportamento
dess es
a gent es
a lude
sua
cu ltura
2 A P O L C I A SO B A G I D E DE SUA C UL T UR A P R O F I SS I O NAL
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
Breta s e P oncio ni (BRETAS e P ONCION I, 1999) cit ando Buckner apres entam
algu ns elementos cons iderad os por estes autores como comuns nas at ividades
d a polcia, como a dissimula o, a solidariedade, a desco nfiana, a a st cia e o
cons er vadorismo. Afirmam no serem estes elementos determinante s dos
comportamentos dos polic iais, mas pod em ser vis ve is em seu trabalho d irio.
As
represent aes
transc end em
ao
socia is
sistema
compartilhadas
le gal,
p ois
pelo s
incluem
polic iais
tambm
as
na
caserna
crena s,
os
todas
as
informa es
c omo
secretas.
Nesse
sent ido,
No tocante des co nfiana, pode-se afir mar que o s policia is t m uma viso
p adroniz ad a sobre os civis como pertencente s a um lugar ruim e que, por
cons eguint e semp re lhes atrai prejuzos, por isso, os tratam com host ilidad e.
Durante o trabalho com os cidado s e md ia, os po liciais quando procu rados
u tilizam as estrat gias de apresent ao (conceito de Peter Manning e m
P o lice wo r k, Cambridge, M IT Press, 1997) onde lidam com ma neiras
4
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
d ifere ntes de tratame nto co nforme a clas se so cial a qu e pertence o ind ivduo,
cor, gnero.
Segu ndo Monjardet (MONJ ARDET, 2002 ) o termo cultura profiss iona l u m
p rincpio exp licat ivo de co ndutas e retrata a importncia dess a a n lise nas
p esquisas sobre polcia. Para a anlise da inst itu io p olicia l, diferente d e
algumas outras profisses, m ister realizar uma pesquis a na qual ha ja u m
mergu lho nos va lores ali permead os, na cultura.
Mo njardet, como Bretas e P oncio ni, cit a S kolnic k como refer ncia na
lit eratura sobre a organizao policia l, princ ipalmente na o bra desse ltimo
Ju stice wit ho ut trial. Par a Monjardet J . K. S kolnic k est abeleceu u m
p aradigma (MONJARDET, 2002, p. 163) e po sterio rmente fo i utilizado por
outros autores.
Mo njardet, fazendo refer ncia a S kolnick, em seu livro O que faz a polcia ,
d iz o seguinte:
C o mo o s mi l i t ar e s, os p ol i ci ai s en fr ent a m o per i go; c omo os
pr o f ess o r es, de ve m const r u i r u ma r el ao de au t or i d ad e c om seu
p bl i co; c omo t od o t r a bal had or , t m a pr eo cu pa o c om a efi c ci a
d e su a a o; mas s el es co mbi n am ess es t r s el e men t os em su a
si t ua o de t r a bal h o. ( MONJ AR DE T, 20 02 , p. 16 3) .
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
De
aco rd o
co m
Mo njardet,
dessas
preliminares
sobressaem
como
cons eq nc ias algumas caract ersticas compartilhad as p elos policia is. Desses
traos comuns pode-se cit ar a onip rese na da suspeita em relao aos civis, o
isolamento socia l r esult ad o d a relao conflituosa entre po lcia e os outros
cidad os e que por meio de uma solidariedad e entre o s parceiros d e trabalho
te ntar recuper-la. Alm do conser vadorismo intele ctual, poltico e social, o
mac hismo, a generalidade do s preconceitos.
tericos
defe ndem
d ivers id ad e,
no
me io
uma
nova
co ncepo
empiricament e
me lhor
fundament ada
teoricamente ma is slida.
ne ss e cont exto que Monjardet cita uma pesquisa realiz ada p ela Interfa ce na
Frana no conju nto da co rporao policial d est e pas em 1982 com cerca d e
110 mil polic iais, o s estudo s da Int erfa ce pem em e vidncia no os
atrib utos co muns a todo s os polic ia is, mas as dime nses co muns sobre as
quais e les s e d ividem (MONJARDET, 2002, p. 166). De acordo com essa
p esquisa, confo rme a formao profis sional desses agent es h a prese na d e
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
Re iner
c itando
Oxfor d
English
Dictio na r y
e xp e
significado
(SROUR,1998)
considera
cultura
como
equivalente
d imenso
s imb lica. A cu ltura aprend ida, trans mit ida e partilhada, porm no
d eco rrente de uma herana bio l gica, um saber compartilhado , constru do
socialme nt e em um grupo socia l, o nde todo o conju nto de no rmas, valores
reconhec id o como natural (SROUR, 1998). As p essoas podem criar suas
culturas prprias, mas no sob condies qu e ela s mesmas escolham. (MARX
a pud REINER, 2004).
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
Numa organizao a cultura ali pres ent e cime nt a todos os ind ivduo s de
acordo com os valo res, cre nas, no rmas, objet ivo s, mo dos d e agir. A cultura
o rganizacio nal rep rese nta, e nt o , a ident idad e da organiza o.
ne sse sentid o, tamb m, que se pod e falar em cu ltura de polc ia. E ntreta nto,
no se pod e atribuir a e la um cart er monoltico, pois exist em subculturas ali
p ermeadas qu e no inter ior da cultura maior baseia-s e nas espec ificid ades de
cada p olicial, su a biografia, histria, a p rpria hierarquia e e specia lizaes
e xiste ntes. Assim, ao co ntrr io do que p ensam S ko lnic k, Re iner acredita qu e
o s est ilos organizacio nais e as culturas das foras policia is variam e no so
monolt icas, nem universa is e nem imutveis, so plurais.
3 Con clu s o
Aps o ltimo re gime d itato ria l bras ileiro de 196 4, a polc ia foi a nica
inst ituio nac io na l no reformulada o que reflet e em p rejuzos t anto para a
referid a inst itu io qu anto ao s civis os qu ais sofr em a ao de profiss io nais
capacitados para lidarem num outro contexto socia l em que a discr iminao
racial, a tortura, a extorso, a humilhao eram freqentes, pode-se dizer
tambm que a violnc ia policia l tem sua s orige ns ant eriores a esse perodo:
d esde o Brasil col nia e nu nca prio rizou a populao e sim alme jando
assegurar privilgio s s c las se s do mina tes.
organizacio nal,
pois
formao
dos
p oliciais
dotada
de
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
incent ivam a su a prtica. Nesse co nte xto, muito complexo falar em medidas
em curto prazo a fim de am eniz arem ta l quadro gerador de vulnerab ilidades
sociais, a mudana pode ser po ss vel, todavia, ser u m processo bastant e
le nto, trata-se de uma mudana de cultura a qual pode ser iniciada a p artir d a
educao. Assim, prec iso mudar no ape nas a formao , a fo rma de p ensar
dos polic iais, mas tambm a d a popu lao que aceit a a polcia des sa forma
ace ita, ainda, a tortura, o s linc ha mentos o o lho por olho e o d ente por
d ente.
R E F E R NC I AS :
BOURDIEU, Pierre. O Poder Simblico. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil. Lisboa, Portugal:
Difel, 1989.
BRETAS, Marcos Luiz; PONCIONI, Paula. Cultura policial e o policial civil carioca. In:
PANDOLFI, Dulce Chaves; CARVALHO, Jos Murilo de; CARNEIRO, Leandro Piquet;
GRYNSZPAN, Mriio et aliii (Orgs). Cidadania, justia e violncia. FGV, 1999. p. 117178.
9
Estudos do Tr abalho
Ano I Nmer o 1 - 2007
Revist a da RET
Rede de Estudos do Tr abalho
www.estudosdotr abalho.or g
NEDER, Giz lene. Abso lutismo, controle so cial e punio ou prato do d ia:
Ba stille moda b rasile ira. Di m en s es : Re vist a de Histria da UFES. Vitria,
v. 12, n. 12, p. 213-228, jan/ jun 2001.
REINER, Robert. A poltica da polcia. So Paulo: EDUSP, 2004. (Trad. de Jacy C. Ghirotti
e Maria C. P. Da C. Marques).
SROUR, Robert Hemry. Poder , cultur a e tica nas organizaes. Rio de janeiro: Campus,
1998.
WEBER,
M ax.
In. :
______.E co n om ia
socied a d e:
Fundame ntos
da
sociolo gia comp reensiva. Bras lia: Edit ora da UnB. 4. ed. (Trad. Regis
Barb osa e Karen Elisab et Barbosa).
10