Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
K L T R , D L V E T A R tH
Y K SEK
KURUM U
T R K
D L
K U R U M U
Y A Y I N L A R I : 340
KUTADGU BLG
NCELEMES
A.
DLAR
Bu eserin 5846 sayl Kanuna gre btn yayn, tercme ve iktibas haklan
T R K D L K U R U M U na aittir.
1. B ask: 1972
2. B ask : 1988
3. B ask : 1995
ISBN 975
16 - 0694 - 2
340
N D E K L E R
N D E K L E R
N S Z
A IK L A M A
I.
" K U T A D G U B L C N A L T K A T M A N I ve B A L A S A G U N L U Y U SU F
13
2. Karahan'n anlam-
15
16
18
5.
21
Balasagunlu Yusuf
6. Balasagunlu
alanndaki
kaynaklar
II.
24
28
" K U T A D G U B L C N FLOLOJS
1. El yazmalar
38
40
3. Yazmalarn okunmas
41
47
50
III.
1. Konusu, vezni, blmleri,
K U T A D G U B L C
e k le r i.............................................................
71
72
72
72
Evren: V. bap
81
82
82
83
85
A. DLAAR
Bilgi ile Akln erdemi: X. bap
87
Yapcn ad, genel konusu. 4 sahnelik diyalogdaki allegorik kiiler: XI. bap
91
3. Ana konu:
92
I. blm: XII. -
X X III. baplar
92
107
115
120
138
IV.
" K U T A D G U B L C N D E E R L E N D R L M E S
1 . Genel konular
145
2. Ahlk ve din
152
3. slmlk, tasavvuf
153
4. Bilgi ve erdemler
154
156
V.
158
163
166
. "Devlet
169
bilgisi" olarak
VI.
"Kutadgu Bilig"de
humanitas"
faydaclk,
yararclk;
itas"
yanbanda
197
199
SO N U
olumculuk
B B L Y O G R A F Y A
171
V*
N S Z
Trk Dilindeki nsz
Trk yaznnn ilk an ayr dine bal olarak buluruz: Kk-Trklerde
(552-745) amanlk; Uygurlarda (747-840) Buddhaclk; Karahanllarda (932-1212)
da slmlk. Bunlardan kincisi Buddha dininden baka Manicilie, Hristiyanla da
bal bulunduu ve zel yazya da sahip olduu halde, pek yaratc olamam, daha
ok eviricilikle geinmi ve "O uz Kaan destannn paracklarndan baka byk
bir kitap ya da yazar ad brakmamtr. Bu yzden Trk yaznnn ilk byk yaz
antn Kk-Trklere Karahanllarda buluyoruz: rhon Yaztlar, Kutadgu Bilig ve
Kitab Divan Lgatit-Trk; birincisinin yazar Kk-Trklerden prens YolTiin,
brlerin yazarlar Karahanllardan Balasagunlu Yusufla Kagarl Mahmut. Tarih
leri srasyle 732, 1069, 1072.
Bu bir mutluluktur: Balklar belli, yazar adlar beli, tarihler belli. nn de
jbile yllar Trk Dil Kurultay yllarna rastlamas da baka bir mutluluk: Orhon
Yaztlarnn 1200. yldnm I. Kurultay yl, 1932de; Kutadgu Bilig'ln 900. yl,
XII. Kurultay yl, 1969da; Kitab Divan Lgatit-Trkn 900. yl XIII. Kurultay
yl, 1972de, ki ayn zamanda T D K nn kuruluunun 40. yl olacaktr. Bir nc
mutlulua da aret etmem gerekiyor. Trk yaznnn bu ilk antlarnn de Ata
trkn iaretiyle Trk Dil Kurumunun alma programna alnm ve yaymlar
birer birer gerekletirilmitir. Bu arada bu dev yaz antlarn ileyip bugnk
dilimize eviren ve imdi aramzdan ayrlm bulunan emektar arkadamz da
burada rahmetle anmak gerekir: Ayn sra le Hseyin Namk Orkun (1901 1956),
Reit Rahmeti Arat (1900-1964), ve Ahmet Besim Atalay (1882 1965).
1
austos 1932de, yurt dnda iken, stanbul gazetelerinde Orhon Yaztlar
nn 1200. Yldnm bal ile bir yaz dizisi yaymlamakla Atatrkn beenisini
kazandm. u anda bu yazm kitaplmda, yaymlar gerekletirilmi olan bu
Trk yaz antnn ve Atatrkn glgesinde yazyorum, m rm vefa ederse, 1972de
ncs de byle olacaktr, inallah.
A. D l AAR
rpda meydana getiren Balasagunlu Yusuf Has Haclbln yce adn rahmetle ana
rak onun nnde sevgi ve vg ile yknmek zere burada toplanm bulunuyoruz.
Gerek Kutadgu Biligin gerek Balasagunlu Yusufun yalnz duygusal olarak deil,
bilimsel gereklere gre de ulu ve yce olduklarnn tant ve kantlarn, bilgim ve
gcm yettii kadar nnze sermee alacam. Bu erefli ve trensel grevi bana
emanet ettiklerinden dolay kurumumuzun Yrtme Kuruluna ve Genel Yazman
mz sayn mer Asm A ksoya teekkrlerimi bir gnl borcu olarak burada bildir
mek isterim.
AIKLAMA
Da kitab, balca, rencilerle geni halk katmanlar iin yazdm.
Kttad^t
Bilig'i ak bir dille, nldu gibi tantmaktan baka bir uhan yoktur. Tutum ve
anlatmm bu omaca uygun klarak g anlalr bilimsel zmlemelere dalmaktan
kandm.
Trk Dili dergimizin 1969 yl isan j-ayiMtdu kan Kutadg Hilig'i 900.
Yddniim (1069-1969) ve Balasagnlu Yusuf balkl yazm, 3 nisan 1969 gn
Trk Dil Kurumu salonunda dzenlenen kutlama toplantsndaki konumam ve
ayn yln 21 aralk gn Ankara'da Mnevi Cilazlanma Cemiyeti dc ayn amala
verdiim konferans birbiriyle kattrarak, bunlar ayn tutuma gre genilettim ve
Kutadgu Bilig metninden ok sayda ilgin beyitler (ataszleri, Bahar iiri ,
trl konularda zdeyiler, lirik paralar v.b.) setim, evirilerini dc ekledim. Her
evirinin ayrmtd szln de vermeyi faydal bir yntem bildim.
Balca amacm, Trk yaznnn bu ilk bayaptn ve onun byk yazan olan
Balsagunlu Yusuf'u, 900. yldnmleri dolaysyle okurlarmza tantmak, sevdirmek
ve yaptla yazarnn byklklerini gstermektir.
Kutadgu Bilig*12
4in bizdeki ilk
3
evriyazsn ve evirisini
rahmetli
Prof. R.
Rahmeti Arat 1947 ve 1959 ydlarnda verdi. Bu evriyaz, yaptn elde bulunan
el yazmaBin denetirmek yoluyle saptanmtr. Gereksiz karklk yaratmamak
iin, bu evriyazy byk bir deiiklik yapmadan, aa yukar olduu gibi burada
kullanmay uygun buldum.* Okunu farklarn, metin evirilerinin sonuna ekledidiim szlklerde gsterdim, e ^ i , o ^ u , /-, g ^ k dalgalanmalar gibi: rnein,
* evriyazda pratik amala yaptm ufak deiiklikler, daha doruu y&Jmlatrmalar, unlar
dr:
1. Yaz ile gsterilmemi sesleri iaretleyen a, e, , i, o, , u, gibi altlan noktal harfleri kul
lanmamam; i (=a kapal e) harfine yer vermemem; yabanc szcklerde , I, , gibi uzun vokalleri
ayrt etmemem.
2. n8 ( dii
J)
4. d h / j / S ( = i ), w / v / p ( =
Je ) 8 ( = th,
0^
), * ( =
ile ince k yi ( =
,J ) , k / q ( =
J ),
) dc
(= ^
), d /z ( =
^ ) , t (=
J, ),
(=
^ ) ses deerlerini
gstermeyi doru boldum. Bu sesbilgisi incelikleri, yazmn Karahanl Trkcsi Klavuzu" blmnde
gjterilmitir.
d l A a r
Birinci blmde Karahanl devletinin corafyas, tarihi ve kltr, Balasagunlu Yusufun kiilii, kaynaklan ve eski Trklerle olan ilikisi ele alnmtr.
kinci blnre Kutadgu Bilig'in el yazmalar, ilk okuma denemeleri* ve Uy
gur yazs zerine bilgi verildikten sonra, ilk Trke deneme olarak, Karahanl Trkesinin bir gramer zeti yaplmtr. Bu geni zet, yaptta yer alan szck aklama
larn destekleyip tamamlamak ve okurlarn Karahanl Trkesini gerei gibi anla
masna yardm etmek amacyle konmutur.
nc blm Kutadgu Bilig'in tam zmlenmesini ele almtr. Bata tr
l konularla ilgili bulunan ve X I. bapa kadar sren retici paralar, zdeyiler
seilerek dilimize evrilmitir. Kutadgu Bilig'in ana blm tartmal diyalog
biiminde olduu iin, hikyenin 3. ve 4. blmlerini sahne yazs kalbna dkmek
faydal grlmtr.
Drdnc blm, Kutadgu Bilig'i dnya edebiyat erevesi ierisinde gerei
gibi deerlendirmek amacyle ahlk, hikmet, pedname , zdeyi, siyasetname ,
dsturname , topyalar, devlet kuram ve felsefesi, yasa ve ynelimle ilgili ba
lca yabanc yaptlarla dcnetirilmesine deinilmitir. Bu yolda bir klavuz olmak
zere, birok nl yabanc yaptlarn konusu zetlenmi, bakalarnn konular k
saca aklanm, kimi yaptlar iin de ksa bibliyografya bilgisi vermekle yetinilitir.
Altnc blmde Balasagunlu Yusufun asl amacn, onun, terimin klasik anlamyle bir humanizmac olduunu belirtmee allmtr.
Kutadgu Bilig'le ilgili zl bir bibliyografya, harita ve bir Karahanl devleti
kronolojisi bu yapt tamamlar.
Bu yapt, Kutadgu Bilig'i halkn kolaylkla anlayabilecei bir duruma ge
tirme denemesi olduu iin, olduka ar bir sorumluluk tamaktadr. Yukarda be
lirttiim gibi, amacm, Trk kltrn ksa bir sre ierisinde doruklara kadar yk
seltmi olan Karahanl devletini, Balasagunlu Yusuf u, Kutadgu Bilig'i ve genel
likle gzel ve zengin Karahanl Trkesini sevdirmektir. Saygm ve hayranlm
byk olan ilk ansiklopedicimiz Balasagunlu Yusufu doru anladm vc tantt
m sanyorum. Sayn okuralarm da yaptm gzden geirdikten sonra bu kana
varrlarsa, emeimin boa gitmemi olduunu tantlam olacaklar.
A. Dilar
* Bu blmde verilen resimlerden von Hammer le ilgili olanlarn Graz niversitesinden Prof.
Dr. Franz Sauer gndermitir. Gerek ona gerek Hammer - Purgstall - Gesellschafta burada te
ekkrlerimi bildirmei bir bor bilirim.
A. DLAK
Karahanllar a
airlerinden Emir
Arslan
2.
Karahanm anlam
han saydrd. Trk tresine gre kara san, byklk, ykseklik, baatlk an
lamn verir olmutu. Karahan'a, anlamda olarak lek-han ya da Ilig-han san da
kullanlrd. Byklk san olarak Kara ad, ok kez z adlara da taklrd: Kara
Temr, Kara Buga, Kara Sogay, Kara Togma, daha sonlar Kara Yusuf, Kara
Osman, Kara Vasf, Kara Bekir; boy adlarndan, ynlere gre Ak Koyunlu, Kara
Koyunlu (ongun, yani totem , kavram da buna karmtr); yer adlarndan Ak Terek, Kara-Ordu v.b. gibi (burada yn kavramna uyulmutur).
Eski Trklerde 12 Zodyak burcuna u hayvan adlar verilmiti: ejder, kaplan,
inek, domuz, maymun, san, it, kurbaa, ydan, horoz, at, tavan (Oniki hayvan
takvimine gre: sgan [san], ud [sr ],bars [pars], tavgan [tavan], lu [ejder]
ylan, yond [at], koy [koyun], biin [maymun], taguk [tavuk], it, tongu* [do
muz]). Bunlarn yanbanda ongun saylan birka hayvan ad da vard: Arslan,
bura/bora (deve aygn), yaan (fil), bri (kurt) gibi. Karahanl kaanlar Arslan
ve Bura ongun adlann almakl olarak kullanrlard: rnein, Sleyman Arslan
Han (prensliinde: Bura Tigin), kardei Mahmut Bura Han (prensliinde: Y a
an Tigin), Sleyman Arslan Hann olu Haan Bura Han, Buharay ele geiren
Nasrn olu brahim Bura Han (prensliinde: Bri Tigin).
Karahan sannn duygusal bir yorumu da vardr. Ben bunu 1932deki I. Trk
Dil Kurultaynn alndan bir gn nce Atatrkn yce katnda iittim. 25 ey
ll gn leden sonra Dolmabahe Saraynn st kat salonunda hazrlayc kurul
A. DLAAR
dan birka kii Atatrk evrelemi, ertesi gnk Kurultayn dzenini gryor
duk. Biraz sonra, Kurultayn birinci sylevini yapacak olan Samih Rifat Bey, has
ta olduundan sendeleye sendeleye odaclarn yardmyle ieri girdi. ErteB gnk
sylevini bir kez Atatrke okumak istiyordu. Oturdu, okumaa balad, birka sa
tr sonra Kutadgu Bilig'den 6z ederek Karahan sanm yle aklad: uKarahan
ad Trkler arasnda hkmdar hanedanlarna mensup olmayan ve halk ierisin
den yetien devlet bakanlanna verilen bir sandr. Bildiimiz Ouz destan Ouzun
babasn ite byle bir Karahan da bulur. Osmanl padiahlarna eskiden
Osman Kayhan olusun,
Ouz Karahan neslisin
derlerdi. Atatrk, hanedana mensup olmayan ve halk ierisinden yetien sz
n iitince gzleri parlad, bize bakt. Prof. Ragp Hulusi, Kutadgu Bilig'de halk
tabakasna kara budun denmi olduunu hatrlatt, ben de Cariyle ve Emerson kah
ramanlar arasndaki fark ksaca yle anlattm. Kahramanlar ve Kahraman
Klt (tng. On Hcroes, Hero-Worship, and the Heroic in History , 1841; Reat
Nuri Gntekin bu yapt Kahramanlar balyle Trkeye evirmitir, 1943)
adl kitabnda tskoyal Cariyle, kahramanlarm, koyun srlerine benzettii hal
k gtmek zere gkten indirilmi birer aristokrat kahraman olarak ekillendirmi
tir. Amerikal Emerson ise Temsilci insanlar (tng. Representative Men , 1850)
adUJutabnda kahramanlan, bunalm gnlerinde ulusun btn gcn bir odak
gibi kendi znde toplayan ve bu gle aha kalkan, ulusun barndan domu
demokrat bir kahraman olarak tantmtr. Gerek Samih Rifat Beyin, gerek Prof.
Ragp Hulusi nin anlattklar Karahan bu tipte bir kahraman olsa gerek dedim.
Atatrk n gzleri yine parlad, gerekte kendisi de bu tipte ve anlamda bir Karahand.
3.
Karahanh devletinin
(932-1212) X - X I I I . yzyllarda
egemenlii altnda
gl) kuzeyin
(Syb)
Krgzistan'da;
Kokand,
zbekistan-Tacikistan snrnda;
a . d l A a r
anda
Buddlist
ehri idL Adnn etim olojisi ( Bufyara < Sanskrit, vihra = manastr, ineedeki
evriyaz Pu-fco, Sodaka Purf'r) bunu tantlamaktadr. Semerkandla birlikte Bu
hara ehri de, ran asll topluluklardan Sodaklarn oturduu Sogdiana blgesinde,
Zerefan rma zerinde kurulmu ve Buddha dinine bal nemli bir ehirdi.
M. . V. yzylda inliler Buhara ya Nu-mi demiler, M. S. 627de onu yeni adiyle
anmlar ve ehrin Bufrar tJudat denilen prenslerini tanmlardr. slmn yayl
anda, 674te, Araplardan Ubeydullah b. Ziyad buralara kadar sokularak ehri
ele geirmee almsa da baarsz kalmtr. 11u sralarda ehirde Sodaka ko
nuulduu halde, Trkleme akm gnden gne kuvvetlenmitir. Buhara kral
Bidun ya da Bandun ldnde olu Tuda ocukluk anda bulunduu iin,
anas Kaba (ya da Kay) ehri 15 y d ynetmitir. Araplardan Horasan valisi Kuteybe bin Mslim 710 da ehri ele geirerek Buhara emirliini kurmu, gen prens
Tuda bu emirlie bal olarak hkm srm, fakat Araplara ho gremcdii
iin ldrlmtr. Tudann olu Kuteybc, Araplara ba emeye balamsa
da Bu^ar (Judatlann erki gitgide snm, IX . yzylda Buhara nce Tahirlere, 875te
de
randaki
Samanloullarna
gemitir.
Bu ada
Buhara
sonra,
slm
olmayan
K ara-^ taylar
Buharaya
A. DLAAR
rinde sesi bulunmad iin, Araplar bunu 'a evirmilerdi. inliler de kendi
evri y a z la n y le bu ad -i, -i ya da sadece i eklinde kaydetmilerdir. Fakat
in kaynaklarnda ehrin en eski adna Yu-ni olarak rastlyoruz. i, incede ta
anlamna geldii iin, X I. yzylda ehrin ad Ta-kende evrilmitir, tslmdan n
ce bu
Bal
1018 yl sralarnda Balsagunda domu bymtr. 1026'da Karahanllar Kagar hanedan, Balsagn hakan Tugan yad aT ogan Han' yurdundan atarak, ehri
Kagar'daki merkeze balam ve bu iki ehir tek bir hakan tarafndan ynetilmi
Balasagunlu Yusuf
A. DLAR
bas, Yusufu doru yolda yetitirmee altlar. alkan olduu kadar anlayl
da olan oullar, her eye merak edip ksa bir sre iinde ansiklopedik bilgi toplad:
Ana dilinden, Arapadan, Farsadan ve memleketinde hl konuulmakta olan Orta
ran dillerinden Sodakadan baka, geni dil ve yaz bilgisi de elde etti, Firdevsnin a/mame sini,
efsanelere merak etti, aruza, belagat sanatna, kelma, slm bilgilerine, Trk ataszlerine, folkloruna, devlet rgtne, felsefeye, Buddhacla, ahlka, toplumbili
me, matematie, astronomiye, hekimlie, d yorumu sanatna dald, ayrca oku
luk, avclk, kuuluk gibi Trk sporlarn da rendi, satran ve evgen (ng. polo)
oyunlarna da yabanc kalmad. Bu gerekleri Kutadgu Bilig'i
okurken reni
yoruz. Gr, dn, usa vurmas ok keskin olan Yusuf un renim ayrnt
larn yakndan bilmiyorsak da, felsefe, ahlk ve toplumbilim alannda aa yukan
ada olan iki Trk filozofunu anlayla okuduunu, onlarn retilerini benimse
diini biliyoruz. Bunlardan biri, Farab (870?-950), kincisi de Buhara nm Efene
kynde domu olan bni Sina (980-1037) idi. Yusuf un doumundan 50-60 yl
nce Farab bu dnyadan gmt, fakat bni Sina hl yaamakta olup Yusufun doduu zaman, yani 1018 yl sralarnda Hazer denizinin gneydou kesinde,
ran'n Curcan ehrinde bulunuyordu. Balasagunlu Yusuf dorudan doruya bni
Sina'nn mezi olup olmad bilinmiyorsak da, gerek onun gerek Farabnin yaz
larn okumu ve onlarn grlerini benimsemi olmasnda phe yoktur. Baka
retmenlerin yardm ile kendini yetitirdikten sonra, Kutadgu Bilig'i yazd
sralarda, 1068-1069da, kendini vaktinden nce yalanm, hastamiza bir kii ola
rak buluyoruz. Kitabmda verdii tlerde sk sk az yemek ten 6z atna ve
boazdan hem can girer hem hastalk dediine gre, Yusufun mide hastal
ektii sezilebilir. Doktorlardan da yaknmaktadr Yusuf. O yllarda ya ancak 50
yi bulmu olduu halde, o kendini ok yalanm duymaktadr. Otuzun toplad
n elli geri ald, altm elini dedirirse ne yapacam ? , genliimde ok gibi idim,
imdi yay gibi olmuum diye dnmekte ve yaknmasn yle devam ettirmek
tedir:
Otuz ymn yandr ald elig\ negii klgay altm tegiirse elig?
Otuzun ydn geri ald elli; ne yapacam altm dedirirse elini?
Neg kldm erki elig men arja; nelk trdr} emdi bu ke marja?
Ne yaptm sanki elli ben sana; niin baladn imdi bu c bana?
Tatg erdi bara yiitlik iim; agu kld emdi marja yir an.
Zevk idi her genlik iim; zehir etti imdi bana yediim a.
Kiensiz kliindi marjumaz adak; tnerdi yarumaz krgli karak.
Ksteksiz zayflad, adtn atamaz oldu ayak; karard, parlamaz oldu g
ren gz
bebei.
Tiler men eniydin duam bu szn\ tirig tutgl ana yam kl uzun.
Dilerim ben senden, duam bu szdr; diri tut biraz, yadm kl uzun.
Sepiydin kolup k bu sz baladm; tkel klguka k sen k bir dimi
Senden isteyerek g, bu sze baladm; tamamlamak iin g sen akl
ver Tanrm!
Kady teg bodum erdi, ok teg
Kayn (aac)
SZLK
yandn almak =* geri almak
neg klgay =
ne yapacam
tegrmek = dedirmek
daim
tirig =
diri
trtmek =
tretmek, yaratmak
d ig = 1. elli, 2. el
erki = belki, sanki
sansz =
ndk =
tilemek = dilemek
niin
senidin = senden
tutgl =
maja =
ana =
bana
saysz
bara =
k = g
ler
agn = a, zehir
kien = ba, kstek
tkel = tamam
tkel klmak tamamlamak
birmek = vermek
ok /g = akl
lulguka klmaa
adak ayak
tnenmek = kararmak
ludu) =
kayn (aac)
yunm ak = parlamak
teg = gibi
kftrgU = grr
karak = gzbebei
bod =
ya =
mujas =
tgitmek =
dertsiz
boy
yay
emek, erilmek, bklmek.
di = sahip, Tann
A. DLAAR
adl yaptnda btn insanlk iin rnek olacak ideal bir toplum dzeninin, bir
devletlin esaslarn aklamtr. Kuramda var olan bu devlet, adalet ve erdem
zerine kurulmu olup, toplumsal, sosyalist ilkelere dayanmaktadr. Bu ilkelerin en
nemlisi olan retimin barolde bulunmas ve her eyin retim ve bilgi ile llmesidir. Byle bir devlette bilim adamlarna yer verildii halde, mitolojideki tan
rlarn ve kahramanlarn ve bunlar yaptlarna konu yapan airlerin yeri yoktur.
Homros da mitolojik konularyle genlere artc ve yanl fikirler alad ve
ahlaklarn bozduu iin, ideal devletin ynetiminde akta braklmtr.
Eflatun un Kanunlar yada Yasama Bilgisi adl yaptnda, ideal devlet, geree
daha yaklatrlm bulunmaktadr. Bir nceki yaptnda, yani Devlet'tc, airlere,
aile hayatna ve kiisel mlkiyete yer vermedii halde. Eflatun, bu yaptnda, de
netleme ve sansr edilme kouluyle, airlere de, aile hayatna da, kiisel mlkiyete
de yer vermitir.
Eflatun da ahlk u ilkelere bal olarak belirmektedir: tyiyi aramak insanlar
da bulunan doal bir gtr. Erdem, bilgidir ve bilgiden doar. nsan iyi huylu ola
rak yaratlmtr, kusurlu davranlar istemeyerek yapar. Ruh bedenden daha nemlidir. Ruhun balca drt erdemi vardr: bilgelik, adalet, pek gzllk ve lm
llk. Kvan, kvan olarak ne iyi ne de ktdr. nsan, tabiatnca, sosyal bir can
ldr. Bir topluluun iine debilecei en ar hastalk, akl karkl ve her iin
stnde bulunmas gereken amacn bulunmamasdr, nem li toplum sorunlar, bilgi,
yetenek ve beceriye dayanlarak elde edilmelidir. Us, insann en yksek doal
yetisidir.
Aristo'ya gelince, siyaset alannda Politika ( Politika) ve Ana Yasalar
( Politeiai) adl iki yapt vardr. U blml Politika da, nce bir ideal devletin
kuram anlatldktan sonra, hkmetin ekli ve usulleri hakknda pratik fikirler ile
ri srlmtr. Son blmde ise ideal devletin zmlenmesine giriilmise de, bu
deneme yanda kalmtr. Aristo bu alanda Eflatunun etkisi altnda kalmsa da,
yntem bakmndan ondan aynlm ve siyaset, toplumbilim alannda biyoloji in
celemelerinde kulland yneteme ba vurmutur. Aristo ya gre doa bir erektir
ve doa adn verebildiimiz ey, eyann iyice gelitii zaman ald haldir. Bu ba
kmdan Aristoda devlet, erek (telos) ve evrim (anaptyss, ekseliss) kavram
larna dayanr. Devlet doal bir olu olup iyi bir yaam iin kurulmutur. Devlet
lerin gerek hkmdan yasalar olduu gibi, hkmetler de yasalarn hizmetileri
dir. Yurtlann keyfe bal olarak yneten kyc (tyran) hkmdarlarla, yasaya
bal olarak yneten hkmdarlar arasnda fark vardr. Halk, toplu olarak yarg
lamak, kendi hkmdarlarn semek, onlar sorguya ekmek gibi doal haklara
sahiptir.
Batnn, yani Eflatunla Aristonun bu fikir ve ilkelerini Farab ele alm ve
Mslman bir filozof olarak Islmn grleriyle badatrmaa almtr. Farab
nin bu alanda meydana getirdii balca yaptlar unlardr: Ma'ani-'l-akl (Ak
ln anlam). Risale f i r-i ehli'l-medineti'l fazla (Erdemler lkesi hakknda ri
A. DLAR
26
beyne rayey l
(iki
bilgenin, lh Eflatunca Aristonun oylarm denetirerek birletiren kitap), Es-siyasetii'l-medeniyye (Devlet siyaseti hakknda).
Farab nun us (akl) kuramnda, ad akl olduu halde, akl demekle ruh, nefs
anlalmaktadr, nk Aristo'nun Kitabin-nefs'inde ( Peri psykhes) de aklan
d gibi, insann tutulur, grlr vcudunu tmlc eritiren ruhtur (Aristoda:
entelekheia). Daha,dorusu anlak m (intellect) iki yz (aspet) vardr: biri akl, b
r ruh. Aristo nun bu yaptm derince incelemi olan Farab nin Ma*ani l-akl nda usun trleri yle snflandrlmtr: 1. Klgsal (amel) us; 2. kuramsal (na
zar) us ya da bilimsel us: iki alt-blm vardr: a. var sayd (bilkuvve, mmkn)
us, b. var olulu (bilfiil) us; 3. aslandm (mstefad) us; 4. etkin (faal) us.
Eflatun un devlet inde olduu gibi, Farab devlet inde de, insanlar doal
bir gerckirlik duygusuyle bir yere birikerek, kendilerinden stn saydklar bir kii
nin buyruu altna girmi ve bir devlet kurmulardr. Hkmdar denilen bu
kii iyi ya da kt olabilirse de, filozofun kuramndaki devletin banda bir filozof
bulunduu iin hkmdar kt olamaz. Farab nin dev/ef indeki hkmdar da
iyi olup insanln btn erdemlerini ve olumlu felsefesini kendi znde toplamtr.
Farab bir Mslmand, Tanr'dan baka, Peygambere de inanyordu.Bu kav
ranlan da Eflatun-Aristo felsefesiyle badatrarak kendi devlet ine mal edebil
di. Eflatun un akn (mteal, transcendant) bir idea 6i vard. Yeni-Eflatunculuk
(Neoplatonismc) III. yzylda bunu akm ve deneyst (mteal, transccndantal)
yksekliklerden fyz ve sudur (^anatio) yoluyle ve gizemli bir ekilde yery
zne indirdi. Pltinos un bu felsefesine gre, evrende, egemen olan bir neden (illet,
cause), bir ilke (mebde, principe), akn bir bir ya da birlik (vahdet, unitl) vardr.
Her ey bundan feyz yoluyle kar: Byk neden y a d a ilkeden tanrsal us (akl,
(raison), bundan dnya ruhu, bundan da daha aa bir dzeyde bulunan birey ruh
lar ve nesnel eya. Sam dinlerde (Musevlik, slmlk) Tanr ile kul arasnda bir
uurum bulunmu, fakat Ar rklurm mitolojisinde insan, titanlar ve yar-tanrlar
yoluyle tanrdardan tremitir. Yeni-Eflatunculuk bu iki sistemi feyz yoluyle
badatrm, slmlk feyz i peygamber kavram ile karlamtr. Farab'ye
gre, nebi (peygamber, yalava) byle bir varlk olup, vahy (rv61ation) ve ilham
(ispiration) onu Tanr ya balamtr. Yine Farab ye gre, devlet in ba olan
hkmdar, sanki yalavalk hrkasn (hrka-i nbvvet) giymi olan bir bakan
olarak ulusunu gden bir stn kiidir. Ulus btn umutlarn ona balayarak y
rmekte, bakan ile ulus zlmez bir birlik, birleik bir ruh olarak yaamaktadr.
Farabye gre, ahlk ancak din bir topluluk meydana getirmi olan bir
devlette olgunlua eriir. Bilgisiz ve kt bir devlette halk yer, ier, ocuk dou
rur, ama daima hayvan gibi yaar. Eer devlet bakan bilgin, iyi, dil, merhametli
ve sznde duran bir kii ise, halka doru yolu gsterir, onu her bakmdan yksel
tir. Bunu yapabilmek iin de kendinde 12 erdem toplam olmas gerekir1. Kendine
iki ya da , gerekirse daha ok yardmc alabilir. Buna uyarak, Farab Es-siyase-
t'l-medeniyye,
kitaplarnda,
(siyset= atn
idare, seyislik etme). Yaratan ile yaratk arasndaki banty ayn yolda akla
m, sni '( y a p a n , Tanr) ile masnu (yaplm), mlik (sahip) ile memlk (kul), ve
syis (idare eden) ile messs (idare edilen) arasndaki fark gstermi, devlet bakanmn ulusa, ulusun da bakana olan borlarn belirtmi, valilerle byklerin y
netim koullarn, tutumlarn ve eitimin nemini aka anlatmtr.
bni Sina'nn felsefesi, siyasetten baka, din, ahlk, sudur, vahiy kavramlar
alannda da, Yunan filozoflarnn ve Farab'nin fikirlerine uymakta ve slmn
inanlaryle badamaktadr. bni Sina din alannda iman akln yannda onun ta
mamlaycs ve kemali olarak kabul eder; bunlar birbiriyle badaamayan iki ayr
kavram deildir. Ahlk konusunda b n i Sina utanrsal ahlk (Yun. theodikia =
Tanr adaleti) insanlk ahlk ndan ayrr. Birinci alanda, slmda
hayrihi vc
errihi min Allah ta'ala (= iy ilik ve ktlk yce Tanrdandr) iananc varsa da vc
bni Sina, Eflatun a dayanarak, kaderin mutlak bir yaras olduuna ve her ey ne
iin yaratlmsa onu yapacana, her eyin olacana varacana, baz ktlklerin
kulun istemine bal olmayarak Tann dan (irade-i klliyeden) geldiine inanyorsa
da, kula ve onun iledii gnah yalnz ve yalnz kadere brakmaz. bni Sina ya gre,
insandan (irade-i cziyeden) trl ktlk kabilir: 1. lgisizlikten ve eksiklik
ten, 2. Ac, tasa ve i skntsndan, 3. Ahlk bozukluundan. Asl gnah saylan budur ve kul bundan sorumludur, ceza grecektir. Ancak, vcibl-vcud un ( = zorun
lu varlk), yaratktan zerinde tkenmez inayeti vardr.
Sokratla Eflatundan esinlenen bni Sina, erdem konuumla, bunlar ruhta
bulunan glerle karlatrr: rnein, fke bir ruh gc, fakat yiitlik birer dem
dir; yine cinsel istek bir ruh gc, cinRel ahlk ise bir erdem saylr; aklu ayrd etnc
yetenei bir ruh gcdr, hikmet ise bir erdemdir. Ruh gleri bir araya gejerek bir
denge kurarlarsa, erdem olarak bunun karl adalettir. Aristo da olduu gibi, bni
Sinada da erdem tek bir kba bal olmayp, alkanla, genel tutuma, huya da
yanr. Sokrat ta olduu gibi, b n i Sinada da ahlkn erei kut tur (saadet, Yun.
eudaimonia). Gerek kut da, bni Sina nn tasavvufa dayanan kanna gre, insu
aklnn akl- evvel e bitimesiyle (ittisal iyle) elde edilir.
Sudur ve vahiy konusunda b n i Sina nn kanlar yledir: Sudur bir eit
yaratma, kendi zne zorunlu olmayan bir eyi kendisinden ayrp ona bir varlk
vermektir.Bu sudur ya da feyezan (emanation) trl aama ve evrelerden gemi
ve bylece lk Neden kendinde birikmi olan iyiliin yeryzne inerek trl kii ve
nesnelerde belirip yaamasn, yaylmasn salamtr. Yahiy, gerekte, Cebrail ile
konumaa snrlanamaz. Yahyi kabul eden kul, nce, benimsenmi stn bir akl
olarak, kutsal bir g (kuvvetl-kudsiye) edinmi, sonra bu stn akln kendisine
verdii sezgi ile vahyi anlayabilmitir.
Eflatunla Aristo da grdmz gibi, Farabde ve bni Sina da da bilgi ok
nemli bir yer tutmaktadr. Bunlara gre, insan ahirette nasibini, yeryznde ka
zand bilgiye gre alacak, ahirette bilgiye gre yer verilecektir. Bu, Eflatunda ge
A. DLAAR
b s
6z ,
A.
DLAAR
SZLK
uku = anlay, akl
til = dil
thg =
adl, n sahibi
ks = gz
rl] =
ak renk, ak
uruk = soy
uruklug =
bcdtnek =
ukulug =
klk =
soylu
byltmek, ykseltmek
anlayl, akll
huy, gidi
i/e = e
kUvenmek = gvenmek
bolmak = olmak
sz, 2. sam verilen Trk beglerinden aktarlan szler. Birincilerden unlar rnek
olarak buraya alnabilir:
Bu bolsa yaljuk biligsiz bolury
Kal vke kelse ukusuz klur
nsan kzarsa bilgisiz duruma der,
Eer fke gelirse, o onu aklsza evirir.
Biliglig szi n sevg can tu
Bilge sz gerekten sevgili can gibidir.
Kiide barsak z ike zi
nsann kendisi, kendi iine bakasndan daha yakndr.
Sevitse kii kr mn erdem ba
Bir insan kendini sevdirirse, kusuru ba erdem saylabilir.
Biliglig szi krse barem tzi.
Bilginin sz ipekli kumaa benzer.
SZLK
vke = fke
Bayat = Tanr
bcdmek =
tilek =
n = gerek, doru
bymek
seviig = sevgili
dilek
tu = e, denk, benzer
kn = gn
itilmek /etiknek =
dzelmek
k = ok
ulunak unlamak, kavramak
emgek = emek
sevilmek = sevdirmek
krmek = grmek
yurun = paavra
yanut = karlk
kayu =
ivmek/evmek =
kak =
knlk = pimanlk
mn = su, kabahat
hangi
acele etmek
ki = ge
eer, artk
A. DLAR
SZLK
kayda = nerede
kinnek s
Urmck vermek
krt s
uyutmak,
girmek
yz rengi
rl) = ak renk, ak
yaratmak,
yaranmak
ki)l = gnl
kamug = btn, hep
yetilmek = yetimek
elig s el
kadgu = kaygu
kadgon = kaygu ile
kreaaek gre}inek, boumak
yagumak =
karmak = varmak,
gayhk = fakirlik
gitmek,
uzaklamak
yanamak, yaklamak
hnilih = doruluk
kedmek = giymek
Sac s
stnde, zerinde
**f = gibi
tkd = tam
ark = kervan
= yiyecek
tnkca ck tkenmek
sam m san
timek/temek = demek
turgn m durgu
baka m baa
kam = nerede
sanmak, saymak
dermek, topleaak
srmek =
sarho olmak
curlc =
sarho
iikek = lmr
arak =
uran
A. DlLAR
ayrlmak, seilmek
ak =
cmert
kdrtn = sekin
uTutlug = terbiyeli,
ailig =
namuslu
temiz, silik
Ululamak = semek
B. U Ordu begi:
K ii emgek dsa arja belgliig,
Untma ol emgekni bolma lg.
Birinin emei geerse sana gerekten,
Unutma o emei, l gibi olna.
C. U Ordu han:
Aya beg bolugl budunka ulug,
Bediit edg tutgil tapug kulug.
Ey beg olan, halkn ulusu,
Ykselt, iyi davran iyar kullar ma.
Yalava sz iltr yanut kolur,
Yanut sz eittirj tegr ay unur.
Eli sz iletir, antn ister,
Yant szn iittin, gtr onu ey gl kii.
. Yama begi:
Aya beg iig i biliglike bir,
Yaraglg zi kld klmaz kii
E y beg, ii i bilene ver,
e yarayana, doru davranana
D. Trk han:
Knama yalava sz aysa kni.
Knama, eli szn doru sylerse,
E. Ulug Kend begi:
Kut ol beg budunka kutadgu kerek,
Kutadsu budun karn todgu kerek.
Kuttur o beg halk iin, halkn gnenli olmas gerek,
Gnenli halkn karn doymu olmas gerek.
F.
35
Bke yuvgusu:
K yl arzulasa yrak yir yaguk,
K yl birle maysa kii arzulap,
Tegr" arzuka terk yagukluk ulap.
Gnl arzularsa rak yer yakn olur,
Eer insan hararetle ve arzu ile yrrse
Arzulanan eye abuk yaklar vc ona kavuur.
SZLK
ngr
=3
in, maara
emgek = emek
dmak =
tei = z, kendi
aymak sylemek
liig = l
aya/ay = ey
gtrmek
G. ila atlt:
K av at tilese tuz ekmek yilr,
Tiriglik tilese an ok yetr.
Kim nl ad, hret istiyorsa tuz etmek yedir,
Yaamak istiyorsa ona yine yedir.
. la begi:
Biligsizke devlet kelr erse kut,
Budun bara buzlur bolur ilke yut.
Bilgisize devlet ve kut gelirse
Btn halk bozulur, yurt iin de bir ykm olur.
H. l Kend begi:
Ajun tutguka er ukulug kerek,
Budun baguka g kerek hem yrek.
Acunu ynetmek iin insann akll olmas gerek
Halk ktlesini ynetebilmek iin de hem akl hem yrek gerek.
Trlg kni beg kut ol belglg,
Kut birle tegrr tzke lg.
Try gzeten doru beg saadettir gerekten
Onun saadetinden herkese hisse ular.
I. Trk buyruku:
Krr kz yaruk oul kz ok.
Grr gzn drlar erkek ve kz evlatlar, gerekten.
duruma
A. DLAAR
SZLK
bedtmek =
byltmek, ykseltmek
davranmak
k av = an, hret
tilemek = dilemek
yalava = eli
iltiirmek = iletmek
yanut =
kelr en e =
yant, cevap
bara =
gelirse, gelse
btn, hep
bualur = bozulur
todgunnak =
yut =
bel, ykm
yaguk = yakn
magmak =
yrmek
tegirmek =
varmak, ulamak
terk =
abuk
trlg =
try gzeten
k = n, snn
belglg = gerekten
tz = her, herkes
k at = nl ad
lg = hisse
oul k u =
erkek ve kz evltlar
Kutadgu Bilig'de bu nitelikte olan szlerin son bir tr de air gzleri dir.
Bu kiilerin de ad verilmemi, yalnz air szi denmitir. rnekleri unlardr:
Kerek erke himmet mrvvet terji,
Yavuz yung andn yrasa rji.
Himmet ile mrvvetin denk olmas gerekir
Ktlerle ie yaramayan tl kiilerin ondan uzaklamas iin.
Bilig kymetini biliglig bilir,
Ukuka arlk biligdin kelir
Bilginin deerini bilgin bilir,
Anlaya sayg bilgiden gelir.
ij tse ivme sabr birle ay t.
Birine iin derse acele etme, sabrla syle.
Kayu edg knr kr edg n.
Hangi iyiyi grmsn ki iyiliinden dolay piman olsun.
Szg yak szle idi saknu zy
Ayttukta szle yana terkin z.
Sz gzel ve ok dikkatli olarak syle,
Sorulduunda yine derli toplu, abuk syle ve kes.
Neg bar ajunda arjar hilesiz,
Neg hile bar kim aar aresiz.
~~
olmak, imek
neg = ne
en e = ise
a t]ar = onda
neg =
lei] = denk
yan as kt
ynng a
andm s
zayf, ie yaramayan
ondan
ey, mal
ji =
k =
imsek
tinnek =
acele etmek
ok
dermek, toplamak
yig/yeg =
sslemek = sylemek
yak * iyi, gzel
temek =
yeme ime
demek, erimek
saknmak = dnmek
idi/edi = ok
yormak =
yana = yine
zmek = kesmek
yormak, aklamak
stanbuldan mektup gndererek, Tokat tan getirttiler. Yazmann son 190. sayfa
snda 5 beytlik bir gazel vardr, Abdurrezzak imzal. Bundan sonra da u kayt gel
mektedir: Hayreddin cuma mescidinde oturan biz Hac Dellal bu kitab Nalbant
Hanzadan satn aldk. (Yazmann 1. sayfasnda, Uygur harfleriyle baka biri
tarafndan yazlm 4 satrlk bal erbeti tarifi bulunmaktadr).
Yllar sonra, AvusturyalI dou bilgini Joseph von Hammer-Purgstall (1774
-1856), 1796 sralarnda diplomat olarak stanbul da bulunurken, sahaflarn bilgi
sizliinden faydalanarak, bu paha biilmez yazmay yok pahasna satn alm, V i
yana Saray Kitaplna vermitir. Yazmann ilk yaymn Macarlardan Armin
Vnbery (1832-1913; Higurische Sprachdenkmtiler und das Kutadgu Bitik, Viyana
1870, IV | 263 s.), kincisini de Alman asll Hulardan Willelm R adloff (1837
1919; Das Kutadgu Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, tpk basm, X III
200 s., Petersburg 1890, evriyaz ve eviri 2 blm, XC1II -f* X X I V -J560 s., Petersburg 1891-1910) yapmtr.
Gerek Vubery gerek Radloff, Kutadgu Bilig yazmasnda 6, d, g; p, t, k v.b.
sesler ayr harflerle birbirinden kesin olarak ayrt edilmedii iin, yaptn dilinde
A. DL A AR
ARMIN v Am b ERY
(1832-1913)
WILHELM RADLOFF
(1837-1918)
(1774*1856)
(1891-1970)
(1900.1964)
VILHELM THOMSEN
SERGEY E. MALOV
(1842-1927)
(1880-1957)
3. Yazmalarn okunmas
S
okunan
/e
...
- t v * * * * * /*
<Ua o - /&L>*
-
\>>UJ
/a i a
*&
t
s 5 > S w
nshasndan
/ i%
r<* '
evriyaz:
Szm syledim men bitidim bitig,
Sunup iki ajunn tutgu elig.
Kitab an urdum Kutadgu Bilig,
Kutadsu olglka tutsu elig.
K i fi iki ajunn tutsa kutun,
Kutadm bolur bu szm n btn.
Bu Kn-Togd ilig tidim sz baf
Yrgin, oyoym oy edg kiil
eviri:
Szm syledim ben, kitab yazdm.
Uzanp iki dnyay tutan bir eldir.
Kitabn adn koydum Kutadgu Bilig,
Kutlu olsun okuyana, elini tutsun.
Kii iki dnyay kutla tutarsa,
Kutlanm olur, bu szm doru, btndr,
n ce Kn-Togd beyden sze baladm,
Yorarak aklaym, ey iyi kii!
A. DLAR
V
A.
f/Oy japay
|a
qL pjy.
'iy
wi^_\g lQI(l'V>
q&a- >
SuAi*>
^t, p>
fua. $ >-ftrfr
p H ^ 9 qL p 0i. ooi Qpo
j^9 pb A- /^V a 3B9
^sio
o
>_*>.
O jp o
A.
^ o i.
p .
p >
ql
8.
88, bap X II
------j j *
.
' < ^ 7
O -^ -
y- ' i
> r ^ f> ^
s~ & &
-V -\ >
^ \ )
y-Cu2^ i
o - '* j* -
J } f * $ A y ^ ^ - 5,
0
O '
" * <
'-----
$ &
O- (?)I v'N.v^v
A. DLAAK
Fergana nshasndan bir par ; metin, nceki sayfalarda verilen metnin ayn
dr; yalnz, 6on msrada yrigin szc yerine tzkin ( =
kullanlmtr.
Kitab au urdum Kutadgu Bilig,
Kutadsu okglka tutsu elig.
Szm szledim men biidim bitie
Sunub iki ajunn tutgu elig.
K ii iki ajunn tutsa kutun,
Kutadm bolur bu szm n btn.
Bu Kiin-Togde ilig tidim sz 6o$,
Tzkin, ayaym ey edg kii.
dzeyim, dzenleyim)
46
A. DLAR
3
2. Ayn metnin Sergey E. Malov un ( Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis'mennosti , Moskova>Leningrad 1951, s. 237) klasik Uygur harfleriyle dzenledii ekli
47
evriyaz:
Togardn ese keldi rjdn yili,
Aun ilgiike at utmah yol.
Yaz yir ypar told kafur kitip,
Bezenmek tiler dnya krkin itip.
irinig kg srdi yazk esin,
Yaruk yaz yana krdi devlet yasn.
Yak yand bolgay yana ornya,
Balk kudrkndm Koz burnja.
eviri:
Doudan eserek geldi bahar yeli,
Acunu bezeyerek at cennetin yolunu.
Yaz yer miskle doldu, kfur gitti.
Dnya grke brnerek bezenmek isteyor.
Sefil k srd gtrd bahar esintili,
Aydn bahar yine kurdu saadet yayn.
Gne dnd yine yerine,
Balk burcunun kuyruundan Kuzunun burnuna.
4. Uygur alfabesi ve bu alfabe ile Kutadgu Bilig
KU TADGU BLG adnn, klasik Uygur harfleriyle sadan sola yazl (ya
zan: A. Dilar)
K -u-t-a-d-g-u
B-i-l-i-g in hecelenmesi:
gi l i B
Kut-ad-gu
+-------------------------------------------------
ugdat uK
kut
kut, saadet
od-gu
6i/-
-ig
A. DLAR
U Y G U R
Genel
Sonda
f L ,
4 J
"Kutadgu Blllg"de
A lfa b e
Ortada
ALFABES
Bata
Bata
44 A
Sonda
i 4
A*
i
*
i.
*
i .
-d -,
\ 5
*. />
/U *
4
4>
-0 -
/. /
0, U, V
iS
<r
Jfc
0. e
e
> C l
*
Ses
deeri
d, $
i ( ir b
-A -
g . /, k
b (x )
9?
U Y G U R
Genel
Sonda
"Kuadgu Billg"de
Alfabe
Baa
Orada
>
.
A
ALFABES
Bau
Sonda
J -
ir
t) (geniz n's)
J *
>
4c
%
J
4 *
4 *
dL
s. ?
-2 i
V
.
w ,.f
a a
t
- 1>-
= .o -
Ses
deeri
X.
JL
i
Satr dolgusu
5.
Trk edebiyatnn ilk an ayr dine bal olarak buluruz: Kk-Trklerde (552-745) amanlk; Uygur]arda (747-840) Buddhaclk; Karahanllarda (9321212) da slmlk. Bunlardan kincisi Buddha dininden baka Manicilie, Hristiyanba da bal bulunduu ve zel yazlara da sahip olduu halde, pek yaratc ola
mam, daha ok eviricilik ve ticaretle geinmi ve Ouz Kaan destannn par
acklarndan baka byk bir yapt, ya da yazar ad brakmamtr. Bu yzden
Trk yaznnn ilk byk antn Kk-Trklerle Karahanllarda buluyoruz:
Orhon
Birincisinin yazar
Kk-Trklerden
Bilig ve Kitab
Divn
lgatVt-Trk.
srasyle
Trke sayla
bilir. Buna karlk Uygur Trkesi, dile giren birok yabanc din ve bilim terimle
rinden dolay trl dillerden alntlarla epey ykldr: rnein, inceden bak
( = hoca), Moolcadan kji ( = buhur), Sanskrit dilinden erdini ( = mcevher),
Toharcadan antal ( = cellt), Tibeteden isman ( = il), Turfan Pehlevicesinden
anoag ( =
cehennem), Partadan amvardin ( toplant), Sryancada bz ( = bez), Yunancadan arkon ( = bakan, birinci). Hatta, bu ada Arapadan da szck almaya ba
lanmt, taolat ( = devlet) gibi.
Karahanl Trkesinde, bu eski alntlardan birou, Mslmanlk dolaysyle,
atlm, inceden burfran ( = put, Buddha), tacga (1. inli, 2. Bura Han'n san.
A. DLAAR
mabeynci,
re/a, ce/a gibi. Fakat bu iki dilden gelen alntlarn says, Karahanllar andan
sonra, hele aatay Trkesi anda, Trkeyi bozguna uratrcasma kabaran ya*
hanc akn kadar byk deildir. Kutadgu Bilig, bu bakmdan, rahata okunabilen
Trke bir yapt durumundadr.
Karahanl Trkesinin szck hzinesi, Eski Trkeninkine bakarak daha ge
limi, yazt dilinden daha ok bir edeb yaz diline yarar, doyurucu bollua kavu
mutur. Eski szck vc deyimlerden kimi artk kullanlmaz olmutur: rnein,
serseri" anlamna bnteg fbnlg, dedeler, ecd a t" anlamna ec apa, yle" anla
mna anulayu, kaan oturup btn yoksul halk topladm " anlamna kaan olun p yok gay budung kop kubratdm. Bu son cmledeki olurmak Karahanl Trke
sinde olturmak ( > bizde imdi oturmak) eklindedir, toplamak, toplatmak an
lamna olan kubratmak fkobratmak ise yalnz K k-Trkede kullanlm olan bir sz
cktr (eski Tuna Bulgar Trklerinin ilk kaanlarndan birinin ad Kobrat idi,
lm. 642 sralar). E, zevce" anlamna ~yut uz (y ot uz, bouna** anlamna yla,
sola, kuzeye" anlamna yrgaru, zengin, gnenli anlamna ytlsg, klavuz an
lamna yeri, yine anlamna yie fyee, yargy yerine getiren grevli * anlamna
yargan gibi szckler de artk kullanlmaz olanlar arasndadr. Kim i szckler de
trl deiikliklere uramlardr: rnein, vokal konusunda ve yine y - srasndan,
Kk-Trke ygerii, Karahanl Trkesi yukaru fyokaru ( = yukan), K k-Trke
ymak, Karahanl Trkesi yumak ( = yumuak), Kk-Trke yegirmi, Karahanl Trkesi yegirmi(yigirmi ( yirmi). Buna karlk, Kk-Trkenin szck hzi
nesinden birok e, ekil vc anlam deitirmeden Karahanl Trkesinde de kul
lanlmaa devam etmitir: rnein, yas, matem anlamna yog, komak** anla
mna yiigrmek, yin e" anlamna yeme, souktan hayvanlarn krlmas** anlam
na yut, misk anlamna ypar, inci anlamna yin, ince** anlamna yinge,
dii deve" anlamna iyen /rjan ve titir (erkek deve: bura, idi edilmi deve:
atan), fakir" anlamna gay, ey, mal** anlamna nerj, hayvan anlamna ylk,
bitirmek, sona erdirmek anlamna yettirmek, at anlamna K k-Trke yunt,
Karahanl Trkesi yund, Kk-Trke Terjri =
Tejri =
Tanr, kalk, kk =
*
&
Karahanl Trkesinin vokal ( nl**) dzeni (Alm. Vokalbestand) olduka zen
gindir. Ortak Trkedeki 9lu vokal dizisini, olduu gibi Karahanl Trkesinde de
buluruz: nd en arkaya doru i, i (kapal e), (ak e), , , a, , o, u. Bunlarn yanbanda uzun vokaller de vardr. Kagarl Mahmut, D iv aln d a , Arap harflerini
kulland iin, l>u uzun vokallerden yalnz uzun o y gsterme olanan bulabil
mi ve
bunu
ift
olmayan), aar
elif le iaretlemitir: a o t ( o l l
ay), aa (
a, tok
ak), gibi. Uzun vokal ile ksa vokal, yapsal (structural) karnlk (opposition,
Fr. pertincnce, g. relevance) durumundadr, yani anlam fark yaparlar; kr. tek,
yani ksa a ile at =
at, beygir, a- =
amak, a- =
amak.
Karahanl Trkesinde, genel olarak ve byk lde, kapal e (i) ile i arasnda
oynaklk vardr: rnein, yemek anlamna yimek ~ yim ek, il, vilyet anlamna
il >
' 7, iitmek anlamna iitmek ~
itmek. Kapal i ile ak <1de, uzun ve ksa vokallerde olduu gibi, yapsal karmlk
(opposition) durumunda olup anlam fark yaparlar: rnein, kapal i ile yeljyil
yel, rzgr, fakat ak i ile yil =
( Divan da: ir ir boldu
ede teve
teve
' teveyjtecey ~ tivi
utanmak
lmga ( =
ei ~
a ( =
mlek,
arkun ( = ge
is ( = s) k
bu <*'-' i oynakl ince-kalm vokal ayrtna uyduu iin, uyum kuralna dokunma
maktadr. Karahanl Trkesi 6zck ba o nun Trkiye Trkesinde y i' ya ev
rilmesi de grlmtr, opratmak>ypratmak, gibi.
Karahanl Trkesinde, szck kklerindeki vokal durumu (Fr. etat vocalique, Macar, hangrend) ile ek katlrken meydana gelen vokal uyumu (Fr. harmonie vocalique, Macar, hangrande illeszkeds) olaylarnda yalnz ince-kaln (ya da
A. DLAR
tp ( = tepe), karu ( =
lm), krk ( =
olur, olacak),
okuyan), kun
mi), tutmasun ( =
okumak); yap ek
kuru), sprndi ( =
ktrdi ( =
tt), drmi ( =
seil
bytr), yelktr ( =
atrmak, ak),
gsn), uku ( =
anlay),
gtrmek, kaldrmak)
ktrp ( = gtrp). Konson dmesi rnei: yuvga > yuga == katmer, yufka.
Konson ( nsz ) dzeni yledir: patlayclardan 6 ,p ; d, f;g , k, k (g); szclar
dan ift dudak 6si (p, w, ^ 3 ), peltek (diler aras) d (S, S ), h (y), y (g); slkl ve
hrtllardan s, z; ; srtnklerden ; genzellerden m, n, rj (*ll) akclardan r, /, ka
ln, artdamak Jsi(i); yar vokallerden y . Buna gre Karahanb Trkesinde asl olarak
/ , v ve c yoktur; ancak yabanc dillerden ahnt olan szcklerde kullandmtr; jf
sesi de abntlarda, ara sra Trk asll szcklerde de gemektedir. Kk-Trkede
h sesi bulunmad gibi Karahanb Trkesinde de asl olarak yoktur; bunun yerini
h ve k tutmaktadr. Ayn ekilde v sesi. 6 ve p (*3)ile karlanmtr (kolaylk olsun
diye biz Kutadgu Bilig'in metninde w yerine v; y yerine g, 8 yerine de d kullandk.
Karahanl konson dzeninden rnekler: tv ( ^
absak (
aksak), ayz (
l|=
av), a8ak ( ^ 3 1 =
ayak),
C S
tayaju). Trke
okamak), ohsunmak ( =
( = bir san ad); yavuz yerine yafuz; yawa yerine yafa; ucut ( = ut), yerine ufut
gibi.
Karahanl Trkesinde 8 sesi, Kk-Trkcdeki d sesinden, daha sonraki y se
sine bir gei deerindedir, rnein:
Kk-Trke
Karahanl Trkesi
adak
yadag
adyr
advy
adrmak
bod bediik
edg
kodmak
kudruk
udmak
adak
yadag
adyr
ady
adrmak
bod
bedk
edg
kodmak
kudruk
udmak
SS
Trkiye Trkesi
ayak
yaya, yayan
aygr
ay
ayrmak
boy
byk
ey > iyi
koymak
kuyruk
uyumak
K k Trke
bke
pke
Trkiye Trkesi
fke
Yine aym ekilde bu Trk lehesi arasnda, szok sonu ve ortasnda b >
to > r, ve 6 > i >
K k-T rke
sab
ab
eb
sub
sebinmek
yabz
yablak
yalaba
tabyan
yalbarmak
Karahanl Trkesi
ato
aw
eto
suw
setoinmek
yatcuz
yatalak
yalaua
tatviyan
yahoarmak
kulabuz jkulavuz /
kulaguz
Trkiye Trkesi
sav
av
ev
su
sevinmek
yavuz
yavlak ( = kt)
yalava
tavan
yalvarmak
klavuz
Baka bir ksalma rnei: Karabanb Trkesi yornga, (Ouz lehesi: yorno),
Trkiye Trkesi yonca.
Belli koullarla, K k-Trke ve Karahanl Trkesindeki szck ba fcler
bizde v (hece sonu rden nce) v e p ; klar g (ince vokallerden nce); kimi tler de d ol
mutur (koulsuz). Genel eilim byle ise de, ince vokallerden nce szck ba fcler,
ve her durumda ller de vardr. Kimi yerlerde de 6ler dm, bu dmeye karlk,
kimi yerlerde de baa v katlmtr, rnekler:
K k-Trke
d l
Aar
Karahanl Trkesi
barmak
barmak
bermek
bar
bermek
bar
bolmak
Trkiye Trkesi
varmak
vermek
var
bolmak
urmak
olmak
kemek
kelmek
kezmek
kemek
kelmek
kezmek
kirmek
kiyik
kk
kz
kirmek
keyik
kk
kl
kz
gemek
gelmek
gezmek
girmek
geyik
gk
gl
km
km
g
gm
kn
kn
gn
kesmek
kesmek
kiig
kii
kpk
kp
kk
kii
tabar
tacar
tag
tag
davar
da
tegmek
temr
tegmek
temr
tirig
urmak
vurmak
kl
kesmek
kiig
_
gz
kii
kpk
kp
kpk
kp
tirig
tl
demek
demir
diri
dil
tolmak
tlltil
tolmak
tokuz
tokuz
dokuz
tokmek
tkmek
trt
trt
dkmek
dn
dolmak
turmak
turmak
durmak
tuymak
tuymak
duymak
tnmek
tnmek
dnmek
tmek
tmek
dmek
tat)
tan
ta
Terjri
ter
tilk
trrjak ftirarjak
tok
toz
ta
Tetjri
ter
ta
Tanr
ter
tilki
trnak
tok
toz
tr
tutmak
tketmek
tr
tutmak
tketmek
tilk
trrjak
tok
toz
tr
tutmak
tketmek
Karahanl Trkesinde, l ilen d e olduu gibi, n ile tj arasnda da yapsal karnlk (opposition) vardr, yani bu iki ses ayrt anlam fark yapar. rnein: men
( = ben) ile merj ( = yzdeki ben), ton ( = giysi, don) ile
iojj
kan ( = damardaki kan) ile kat) ( = baba), on (on, 10) ile orj ( = kolay), en ( = en,
genilik) ile et) ( = yanak, yz), bin ( = bin-mek) ile bit) ( = bin, 1000) gibi. Bizde
imdi dz n ile sylenen ve yazlan birok szckler eskiden geniz gsi ile sylenir
ve yazlrd, arja ( = sana), irjek ( = inek), sirjek ( = sinek), ot) ( = n), trrjak
( = trnak), yaylmak ( = yanlmak), betjiz ( = beniz), tetjiz ( = deniz), arjlamak
( = anlamak), yalrjuz ( = yalnz), tarj ( = tan) gibi.
Kk-Trke ile Karahanl Trkesindeki szlk ii ve sonu birok g (fc) ler
Trkiye Trkesinde dmtr, rnein:
kergek
kergek
gerek
emgek
emgek
egekjeyek
yumurtga
emek
eek
yumurta
ksa
kulak
kayk
ksga
kulkak
ksga
kazgan
kulkak
kaygk
kazgan
sgan
san (fare)
yalgan
yalan (Kara-
kazan
hanl T.
yalarj=ya\n, plak
satg
yavgan
yavan
satg
satc
A. DlLAR
tirig
orgak
orak
tirig
diri
ulug
lg
elig
ulug
ulu
lg
l
el
tarlag
elig
tarlag
katg
katg
kan
erig
klag
erig
klag
eri
kla, klak
kapug
kdg
ky
siirjg
ekig
syg
eki
sng
siirjk
srjk ( = kemik)
tarla
Karahanl Trkesi
Trkiye Trkesi
maya
maya
bana
men / ben
men (ben
ben
mey
ben (yzdeki)
meyg jbeyg
meyiz (meygiz
meyzemek
miy
minmek (mnmek
bengi (ebed)
beniz
miy (biy
minmek /binmek
monuk fmunuk
mgiiz
monuk
myz
benzemek
bin ( = 1000)
binmek
boncuk
boynuz
Karahanl Trkesi ile Trkiye Trkesi arasnda szck ii -m- ^ -n- eit
lenmesi de vardr: yeme ~ yin e, gibi. Tersine olarak -y- > -m* deiimi de grl
mtr. rnein: kylek > gmlek.
Karahanl Trkesinde, yer yer, szck iinde -t-d- dalgalanmas vardr.
rnein: artuk /-v arduk ( - artk), yultuz ~ yulduz ( = yldz), olturmak ~ oldur
mak ( = oturmak), krketmek <
- krkedmek ( = gzelletirmek) gibi. Ayn ekilde,
zck iinde, yer yer de sonunda, -k- ~ -g- dalgalanmasna da raetlanmaktadr.
rnein: yrkemek
yrgemek ( = sarmak), i k i l i ig ( = ik i),y elk itm ek ^ y elgitmek ( dalgalandrmak), ekirmek
eirmek ( = eirmek), sekirtmek ^ seirt
mek ( = seir, komak, koturmak). Szck sonlarnda bu -k ve -g eitlenmesi bir
ayrt nitelii kazanmaktadr: -k sesi isimlik, -g sesi de sfatlk grevinde, -lk ile-lg
gibi (kr. bizde -lk ile -li). rnekler: adaklk = ayaklk (isim), adaklg = ayakl
(sfat); belglk = belge, belirlilik, belglg = belli, belirli; tanukluk = tanklk,
(smek)
gibi.
mak), aglamak ~
pik ( = r
arkada), say
A. DLAR
( iki), yetti ( = yedi, 7), sekkiz ( = sekiz), kr. eligjellig ( - elli, 50). Ses gm
(metathfese) rneklerinden: yamur > yamgur; renmek > rgenmek; agmur >
amgur =
=
sarmsak, sarmsak, kr. Karahanl Trkesi oklanmak, ekii, otra, Trkiye Trk-
alevler.
hal ekleri:
-i hali (accusativus): -nf-ni; -n; -g; - /-i
-in hali (genitivus): -nrj }-nij f-nurj J-nj
-e hali (dativus): -kaf-ke; -gaf-ge; -af-e
de hali (locativus): -da/-de; -taf-te
-den hali (ablativus): -daj-de; -denf-dinf-dun/-dn; -tm f-tin
-le hali (instrumentalis): -n; -laf-le
-t
hali (direetivus): -garu f-gerij - ger ; -karu j-ker; ra j-ref-ruf-r; -ar f-er;-r
bu adam o a doyu
eve gitmek zereyim; menirj kzme nerj ilerdi benim gzme bir ey
iliti.
-de hali: K ii evde tkt =
-den hali: Tilde kar edgii sz = dilden kar iyi sz, ya kzdin savruld
=
-lc hali: Ylk otlap ann etlenr = hayvan otlar, onunla etlenir (not. anj
= onun, ann = onun iin, onunla); tokp ant kelimiz = arptk,
onun iin geciktik; alg targ ann ner = yemeklik buday onunla bi
ter; tnle bulu rtense
tanlayn bulut kzarrsa; tiimle yerine tnle
bile sz de kullanlr.
-r hali: Tcjriger tapgm ter Tanrya kar tapks der; k yaYgaru
svlenr k bahara doru fsldayor; ag bura kakar = yemei
bana kakar; iker kirmek =
yukar; tartn
= dardan.
-ce hali: Tileke turu = dileine gre (diledii gibi); kz adak bolgma buza~
gu ba bolsa yeg = kz aya olacana buza ba olmak yedir;
bara = varca (var kadar), sola = solca (sol taraftan).
-siz hali: Yiit yazuksuz bolmas = gen gnahsz olmaz; olak yiliksiz, olan
biligsiz =
kz aya, buzagu ba =
buza ba,
da ba.
iyi adam.
en
altta.
Say adlar: Bir, iki (ikki), , trf, be, alt, yeti (yetti), sekiz (sekkiz, tokuz, on,
yigirmi fyigirme, olluz... yz, mirj (bin), tmen = on bin (kr. Kk-Trke: 62 iin, iki yetmi y a d a altm arluk iki, Karahanl Trkesi: altm
iki). Sra says (ordinal): birin, ilk, tjdi, ikin fikini jikilen, nf
n, trtn = birinci, ikinci v.b. letirme saylan (distrihutif):
birer, ikkier v.b. Topluluk saylan (colleetif): bireg her biri, ikig =
ikisi, egjegn =
her
l,
gen.
Zamirler:
K ii zamirleri: men, sen, ol; biz, siz (sizler), olar/anlar. Zamir ekim rnei:
men =
ben,
mni/menig =
beni,
menirj benim,
marja fmarjar
A. DLAR
minin fmenden =
benden, menin =
menirjsiz bensiz.
Kii ek zamirleri: Tekil m j-im , -/-i, -si/-i; oul -miz }-imiz, -rjiz f-irjiz, -lan (
-/eri (hepsi vokal uyumu ili).
arel zamirleri: bu, ftu/ar (= b u n lr), o/, olar ( = onlar).
Soru zamirleri: kim?, ne?, kay usu? ( = hangisi?), ayu ber marja sen, kay usu
yarar? =
z a m irle r
(Farsadau alnt);
br, teki.
k im
( = ki): Bu
s z
Fiil ekimi (Conjugaison): Koa (copula): Olumlu: 0 (sfr), rnein: bu kitab asiglg = bu kitap faydal (dr); ol ( = ...dr), rnein: Uku krki til ol,
kii krki yz ol akln ss dildir, insann S9 yzdr; lurur ( = ...dr),
rnein: Bu kitab yak turur = bu kitap, iyi, gzeldir; bolmak ( = olmak),
rnein: Sen-kim bolur sen? = sen kim olursun? (sen kimsin); bar ( = var),
rnein: Kudugda suv bar = kuyuda su var. Olumsuz: ermes ( = olmaz),
rnein: Kamug kii tz ermes = her insan bir olmaz; yok ( = yok); rnein:
ata ig yok = tencerede ya yok. Soru: m u ?} m?, rnein: Sende yarmak
bar mu? = sende para var m ? Gemilik: Erdim, erdir), erdi, erdimiz, erdirjiz,
erdiler ( = idim, idin, idi v.b.), rnein: Ben anda erdim, sen anda erdir), ol
anda erdi, biz anda erdimiz, siz{ler) anda erdirjiz, olar anda erdiler = ben ora
da idim, sen orada idin v.b. Lehelerde: Olumsuz: Dag ol, tegl, rnein:
Argu lehesinde ol andag dag ol = o, yle deil; Ouz lehesinde bu at tas
tegl bu at kt deil. Haka rnekler: Sen biligli (sen) sen bilgilisin;
nee eri erse yol edg = ne kadar eri olsa yol iyidir; bu turgu yer ermes = bu
durulacak yer deildir.
Tam yklemlik fiil (tng. finite verb o f complete predicalion): Mastar eki: -makj
-mek, bar-mak, kel-mek = varmak, gelmek.
rnek (paradigma): 1. Geni zaman: Ek taban -r; menkelir men, sen kelir sen, ol
kelir ol; biz kelir biz, siz{ler) kelir siz{ler), olar kelir olar = ben gelirim, sen ge
lirsin v.b. OIuiiihuz: men kelmes men v.b. = ben gelmem. Soru: sen kelirm
sen? sen gelir misi ? v.l. Ouz lehesi: men kelen yu da men kelirin
gelirini v.b.
2 .
gemi zaman: Ek taban -d- (-di- v.l>.): men keldim meh, sen keldir)
sen, ol keldi ol; biz keldimiz biz, sis{ler) keldir)iz sis(ler), olar keldiler olar a
geldim, geldin v.b. Olumsuz: Men kelmedim men, sen kelmeditj sen = gel*
raedim, gelmedin v.b. Soru: keldi rjm ? = geldin m i? Ouz lehesi: Ben keldk, sen keldk = geldim, geldin v.b.
3. -mi'li gemi zaman: Ek taban: -m$: ben kelmi (6en), sen kelmi (sen),
ol kelmi (ol); biz kelmi (biz), siz kelmi (siz), olar kelmi (olar); kelmi turur
=
gelmiti,
6. Buyruk kipi: ek: -gilf-gl v.b.: Keli = gel!, kelgil = gel, kelsn = gel
sin, kelmesn = gelmesin, kelelim = gelelim, keleyin = geleyim, kelmeyin =
gelmeyim, kelmerj =
gelmeyiniz.
gelmeyince; kelmedin/kelmedip =
gelmeden; kelgsz
gelince;
gelmez;
gelirken; kelmi er =
geldii (gel-
gelmeliyiz, gel
istemok;
kelimsinmek = gelir
grnmek;
kelgin
A. DLAR
alt; rjdiin =
nce;
geri, geriye;
rjdin, kedin = bakar sola, saa, hem ileriye, geriye; asra = alt, aa;
aak = aa; ze = zeri, st, stnde; kod = aaya, arkas sra;
r yukar, yukarya; kar/karu = kar; kiy/ked = sonra; rjdiin
= nce; basa = sonra; onu = nce; tabaru = ...e doru; yokaru =
yukar; kerii/kirii geri; ber = beri; ana = yle, o kadar; anda =
orada; andag =
da; ji/jin =
bura
ne kadar?, ka?;
gerek; va (Arapadan) =
ey!; ya = ya !; hay =
hem, ve;
hey!
*
*
Szck yaps:
I.
her
ho
uzun sre;
arkada; karjda =
babalar bir
sa,
gerek - sad = iyi dost, sad; 17. -duruk f-drk: boyunduruk, kmldrk =
adamlar; rt
Tan-
yldz; 24. -gu f-gii j-ku j-k: olan - olaa/oglangu bolluk, iinde byyen;
bugragu = bura (erkek deve) ^ibi; karllk deeri ile de karak
gz - karagu kr; 25. -lj-gl: ba - haljbagl
banda ak bulunan;
26. -k: kltme eki olarak p pik
gan =
byk bir baln ad; tarkan jtarhan bir bey sam; 28. -km j-kii
ikirkn =
gk si
nek; 29. -k j-k i: okamalk olarak, atak babacm; 30. -ki: ireki
ierde bulunan; evdeki = evde bulunan; 31. -kyaf-kiye: kltme eki ola
rak, kzkiye jkzgine = gzcciz; szkiye. /szgine
szcciz; 32. -lag:
ba - balag babo braklm; 33. -lak: k - klak, ot - otlak; 34.
-lanf-len: arslan, burslan = arslan, kaplan; 35. -lf-li: biligli bilgili;
36. m
ll-lig: sfat eki, adaklg = ayakl; biliglig bilgili; 37. -hkj-lik:
genci olarak isim eki, edg =
k - klk =
tekinlere ve
merhametli;
alacak ey - tarjsuk =
zenginlik
sg = ocuk huylu; kulsg = kula benzeyen; 45. -sz j-sizJ-suzf-siiz: yoksunlama eki, yazuksuz = gnahsz; g ana - gsz = ksz; g =
akl - gsz =
ba - ba = parmak ve baka or
ar - agruk =
= bilezik.
II.
gmmek - kme =
dgm bu =
gnah;
hazr; yazmak =
bedmek =
bymek
tannm
yerik; anumak = ha
yapmak - yapugak =
a-
byk; 9. -gaf-gef
kapak;
10. -ganj
A. DLAR
66
eki;
11.
-ga/-ge:
bilmek - bilge =
bilge,
bilgin;
sprge;
soyut
isim,
kiilg =
gl;
turgu = duraklama;
gelmek - kelin =
grmek - kork =
grk, g
rn, gzellik; klmak - klk = klk, gidi, huy; 22. -/: kzl, yal yeil;
yasl yass; tiikel tamamylc, bsbtn: 23. -maf-me: kavurma =
kavrulmu buday; 24. -makf-mek: kmek = ymak - kmek toplan*
m olan ey, kadn kulaklarna taklan altn, gm halka; 25. man /-men:
rtmek - rtmen dam, yzey; 26. -me: tgmek = dmek - tgrne
dme; 27. -magu f-megii: birmeg = verilemeyen; bulmagu = bulunama
yan; 28. -mj-mi: eitmi sz iitilmi sz; snam kiig = snanm
adam; 29. -nj-nuf-n: klmak - kln = i, klma; sevin; kizlen =
gizli; 30. -ndij-nti: sprmek - sprndi = sprnt; akmak aknd =
aknt; sriindii .srnt adam; 31. -rj: yahnmak soyunmak yalirj
plak, kndan km; 32. -r/-ar/-erj-ur}-r: akar suv =
rr kz =
grr
gz;
togmak =
domak - togar =
dou;
ymak, biriktirmek - k =
-r(-ri:
vuru; kmek
birbirini ldrme;
67
yaayurmak =
er-j-ur-j-iir: kl =
gl - klermek =
gl haline gelmek; tn =
gece -
'-gar: suv =
su - suvgarmak =
yaslanmak - yasluk =
mak; k - klamak =
ya6tk;
sulamak;
7. --j-i-:
kan
kannuk
9. -la-j-le-: kk - kklemek =
sk bala*
sulanmak;
16.
-sr- j-sire-:
arkasndan kovalamak; n
kln
(aspect, Alm. Aktionsart), at (voix), hatta kip (modc) fark meydana geti
rirler. Karahanl Trkesinde bunlar ok eitlidir. rnein, bir tek kemek
( gemek) fiili, trl eklerin katlmasyle 10 kln, al ve kip mastar
dourur: ke-il-mek = geilmek (edilgen, passif); ke-i-mek
geimek
(karlkl ve itelik, reciproque, contributif); ke-it-mek getirmek, ge
mesini salamak (edimli, effectif); ke-riim-sin-ek geer grnmek (grnrdelik, apparitionnel, simulatif); ke-rii-mek = birbirini gemek (ya
rma, com petitif); ke-set-mek = gemek umudunda bulunmak (umutlan
ma, Lat. sperabilis); ke-tr-mek/ke-rt-mek = geirtmek (ettirgen, faetitif); ke-n-mek = geinmek (ze dnl, refleehi); ke-r-se-mek ge
irmek istemek (kurma, isteme, d&nderalif); ke-i-ber-mek = geivermek
(kolayhk, tezlik, facilitatif, ltif). Bunlar ekim (conjugaison) deil, mastar
(infinitif) kahplandr.
Karahanl Trkesinde edilgen (passif) fiilin ald ekler unlardr: -/-, -n-,
-l-n-, -/-/-,
boalmak, boanmak; av a v
A. DtLAR
(u m m a k
tu lm a k
fkululmak =
m ak
rmekfrlenmek =
belirmek;
savmak - savl
akllanmak.
lektir. rnekler: suvsamak = susamak; amak - asamak = amak istemek; yukardaki kagunsamak, bahksamak rneklerine initrk =
initiirksemek =
Grnrdelik (apparitionnel, simulatif) genellikle -sin-, -sir-, -issin- ve -imsirekleri ile yaplr. rnekler: kelmek - kelimsinmek = gelir grnmek; klmek kliimsinmek Jklsirmek = glmser grnmek; karunsnmak = karr grnmek.
Sklatrma (frequentatif) ve yineleme (itratif) ekleri genellikle -- ve -i-*tir.
rnein, kazmak - kazmak; tammak - tammak =
sk sk damlamak. Yakla
ma (approximatif) kln genel olarak -gar-j-gir- eki ile anlatlr, rnein, tamlamak - tamgurmak =
damlayayazmak;
kelmek kelgirmek =
geleyazmak, gibi.
Ettirgen - oldurgan (factitif, causatif) kln ekleri unlardr: -ar- f-er- /-ir-f
ur-j-r-,
-rar-,
-dar-1-der-1-dur-/-tur-,
-t-j-t-J-it-,
-duz-j-dz-f-tuz-,
-gar-J-ger-f-gur-f-gr-,
-n-,
gidermek;
kanmak
kartmak;
kandurmakjkanturmak =
torjmek - trjdermek =
buldurmak;
kandrmak;
dndrmek;
bilmek - bildzmek
armak =
kamak - ka-
lmek - ldrmek;
bildirmek;
bulmak-
yorulmak - argarmakfargurmak =
yor
kananmak =
mak/abtmak =
saaltmak; kutgarmakjkutrarmak =
gizlemek;
bitimek - bititmek =
dorultmak; kartamak
yazdrmak;
okmak oktmak
katrmak.
Ycinmcli (intcsif) kln gsteren izler de elde bulunmaktadr, -t- ve -d(*<S-) nin -y- ye kaymas gibi. rnekler: kotmak jkodmak = brakmak, yeinlenmii
koymak =
mda -d- ve -d-z-nin -r- ye kaymas da bir yeinleme saylabilir, kmek ( = gzle
mek), kezmek ( = gzetmek), kzetmek ( = gzetmek), yeinlenmii krmek =
grmek. Baka bir yeinleme eki de -- f-i- f-- j-ii- saylabilir. rnekler: amak
( = amak, tepeyi br yana gemek) aumak amak, komak; sanmak (
sanmak) - sanamak = saymak, stn yoinlenmii sakmak saymak (sak
ite uyank ve zeyrek olan). Daha baka yeinlemeler: amak - aurmak a
rmak; savmak - savurmak. sim kknden yeinleme rnei: klik glge klige =
koyu glge.
Karahanl Trkesi, grld gibi, oldukla zengin bir Trk dilidir, dzeni
geni, kvrak, kurallar da dil tarihimizi ses, biim, dizim ve anlam gelimesi bak
mndan byk lde aydnlatan, rnein, istemek fiili Karubal Tiirkesinde bu
lunduu gibi, Uygur Trkcsindc dc vardr. Uygurca, istemek, aramak demek olan
bu fiilin anlamda olarak izdemek'i de kullanm, Karahanl Tiirkcsi de istemek'm
yanna irtemek f irdemek' i dc katarak, bunlar istemek, aramak, arkasna dmek
anlamna almtr. Burada is- kkn brakp iz- ve ir-i ele alrsak, bunlar is-'in
kk anlamna geni lde k tutacaklardr: iz izlemek, arkasndan gitmek,
izini brakmamak, peinden komak ; ir-fer izlemek, arkasndan gitmek
(Kk-Trk harfleriyle yazl Tonyukuk ve Moyun-uru yaztlar). Her iki kkten de
istemek'in bir eyi izlemek, onun peinden komak kavramna bal bir szck
olduu meydana kmaktadr.
Bizde imrenmek kalbnda bir szck vardr; szlk onu grlen bir eyi edin
me ya da bir yiyecei yeme isteini duymak eklinde tanmlamtr. Fakat, bu sz
cn kk ve kk anlam nedir? Karahanl Trkesi bu soruna yine k tutmak
tadr. Bu lehede amui ve amrak, *om- kkne bal olarak, rahat, sakin , amurtmak da yattrmak anlamna gelmekte, Uygurcada ayn amrak szc sevgili ;
amranmak, sevmek ; amsak zevk, eilim ; amul da halim, yumuak huylu an
lamlarm vermektedir. Bylcce, yumuak, dingin kavramlarndan yumuak
huylu, sevimli, cana yakn ageilmekte, bizim imrenmek'te de sevimli bir eye hay
ran olmak, onu edinmek istemek anlamna varlmaktadr.
Daha baka bir szcmz: ukur; bizdeki tanm yle: Eski biim alvar
ve i donunu bele balamak ya da torba, kese azn bzmek iin bunlara geirilen
ba. Bu szcn kkn ve kk anlamn bulmak iin yine Karahanl Trkesi
bize yardma komaktadr. Bu leheye gre, ukur'un eski ekli ikur'dur, zmle
mesi de yle: i =
i -f- kur =
A. DLAR
temiz
kz, bakire), btn'n bir ilek anlam da doru, drst* tr (n btn kii =
= saysz; uru toku = urama ve savama; edg yavlak = iyi kt; evrdi
teviirdi = evirdi evirdi; tes tegirme ~ des deirmi; balu balu = ninni; toz
tuman, toz toprak == toz duman, toz toprak; gl tgl = l tl; art srt =
zart zurt; ar ar, ak uk (yansmalar) v.b.
Kiileri her iki dnyada kut a (saadete) eritirmeye yarayan bilgi anlamna
gelen Kutadgu
Bilig (kut =
saadet, -ad =
oldurgan fiil
eki, -gu =
klan
verimidir. Gerek Trklk, gerek slmlk bakmndan, yaz sanat ve ahlk bilgisi
ile t alannda gs kabartc byk bir bayapttr. nnde kouk ya da dzyaz
hi bir Trke rnei, benzeri y a d a klavuzu bulunmayan Balasagun lu Yusuf bu
yapt, nsz ve giri eklemeden, 85 bapa ayrlm 6520 beyit halinde ve mtekarip
(faln, faln, fauln, fal, yani
. / . /
A. DLAR
Daha sonraki ilk katmal nshada, ney yerine nik erif (erefli iyi), uku yerine
hired (zek) akbet yerine kanaat (ve afiyet); ikinci katmal nshada da nerf yerine
ulu ar ul (byk erefli zemin), drt temel saylan allcgorik ilkelerden kni
tr yerine adalet; kut yerine devlet; uku yerine akl; akbet yerine dc kanaat kullanl
mtr.
2.
Bu drt kiinin hikyesi, kitabn X I I . babylc balar, tik 11 bapta Balasagunlu Yusuf, telmdaki trl usul gereklerini yerine getirdikten sonra, genel grleri
ni aklamtr. Usul gereklikleri unlardr: Allaha hamd sena (I. bap, beyt 1-33)
Hz. Peygambere (II. bap,beyt 34-48) ve Drt Sahabeye (ilk drt halife: Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali) selt selm (III. bap, beyt 49-62). Fakat
Yusuf koyu Snn Mslman olduu kadar koyu Trk ve TrkecidLr de: kalpla
m baz formllerin dnda Allah a Terjri (Tann), Hz. Peygambere Yalava
(Kk-Trke yalaba = eli) ya da Savc (Kk-Trke sab =
haberci), Drt Sa
KUTADGU BL lG NCELEMES
11
kin.
13
17.
19 .
B e z en d im ,
27.
A.
28.
d l A a r
29
31
33
35
43
45
KUTADGU B U C NCELEMES
47
53
55
57
A. DLAR
13
21.
2 9.
37.
3 9.
A. D I A AR
yd = koku
yaa = bahar
bile = ile
gdi = vg
togar =
ir
doar, dou
kopmak =
bara =
kalkmak
btn, hep
btr/btr =
tamunyle,
yil = yel
ajun =
kin =
misk; ypar
kl =
yabun rdei
kalk =
yaz =
tunak =
yir =
acun,* d n ya
kapamak,
ypar = misk
kod = aa
kltnek =
kayu =
gitmek
itmek =
apmak = yzmek
suv = su
kki =
yana =
n = ses
grnek, bakmak
guguk
yarjkulamak =
yak =
teg =
kaplamak
kim, kimi
krmek =
yine, gene
rtmek,
bararak tmek
misk
gk
kalulamak =
yer
misk =
yanklamak,
vermek
gibi, dek
bolmak = olmak
oran = yer
kudruk = kuyruk
k on =
i =
kuzu
tzmek =
dzenlemek
yg 4<;
yal =
silig =
yeil
san
temiz; silig kz =
bakire
vermi gibi
kk = mavi, yeil
klmek katgurmak =
torku ta ipek
hamak =
sla =
tay
balamak, rg yapmak
Orta in
tumuk
gaga
oglagu
aandva /sanduva
Tavga =
mil)
nazik
blbl
bin, 1000
sun tbri =
yan =* ova
tiin
*g = da
opn b ukur, dere
gece
ze
kedmek =
giymek
kol = yama
ka b ky
tttmen b on bin
tU b tr, eit
yaslmak b yaylmak, almak
kttlmek b glmek
katlmak
gne iim
ark m kervan
in; Tiirklerde oymak ad
glmekten
zerinde, yukarda
anamak
debelenmek, kvranmak
A. DLAR
rk yular
evren = felek, devran
kz = gr.
yazmak = yaymak, zmek, amak
kr = gr!, hnk
d = zurnan
z iiziije = kendi kendine
birle = ile
tnmak = dinmek, dinlenmek
krenmek = gvenmek
oraamak = yerlemek
dmak gndermek
marja =
aym ak
bana
= demek, sylemek
udr erdii) =
eme
uyuyordun
= ise
len ku
kaynar = (Dou Roma, Bizans
Bizanstan gelen ku
gmek = vmek
ndemek = nlemek, armak
trtmek = yarmak
ber Beri
tul = dul
erdim = idim
tulas = benzi soluk
mutlu sevin
tumak = kavumak
suulmak = soyunmak
rj = ak renkte, beyaz
mejiz =
as = kakm
kayusu = kimi
tapinmak = kulluk etmek
lnmek =
mparatoru)
beniz, gr
kolmak = istemek
kapug =
bult = bulut, gk
elig = el
urmak =
bvkirmek = samak
vurmak
nevbet = nbet
tug =
1 . davul, 2 . tu
tartmak = ekmek
yan = imek
batar
kap
bat
tungl = duran
yaglg = gibi, tr; yaj =
ya = dman
klrmek = gtrmek,
kutadsu
kutlu;
kutadau
birs
oluversin
kutlu
biim,
ortadan
krmegli = gremeyen
kaldrmak
f
az = akl
t = ad
birmek = vermek
Bayat Tann
tBlmek =
tilek = dilek
dzelmek, dzene g ir m e k
ok = zaman, vakit
r =
yukan
ala =
cmert
yayk =
tim di = demek
dnek huylu
slk u sk =
fayda
yok
o lm a k ,
bilm ek ,
tkenm ek
bitimek = yazmak
tesginmek =
dnmek, dolamak
tiikel =
tilek = dilek
kamug = hepsi,
bom ak a
bolgl! = ol!
mehametli
btn;
tiikel
klmak =
tamamlamak
severin = sevdiini
amnlmak =
sakinlemek
ya =
dman
edg = iyi
kurug = kuru
terken = hkmdar
ann] = onun
idi x
kjek =
sahip
bolmagmca =
dan bakalar da
ulanmak *
katlmak
perem, zlf
adn = baka
tak = dahi, bundan baka; adnmatala =
eya, nesne
bun*
oluncaya kaar
ot = ate, ot
nmek = bitmek, yetimek
tirilmek =
dirilmek, yaamak
olarmi] = onlann
karak = gz
neg = ne gibi
neqn = ebedi
nee =9 ne kadar
tirmek /termek = dermek, toplamak
yaasum = ya
tkemek s
tkenmek
kaldrmak
asasu =
arn
Yaptta bu bahar iirinden ve Bura Han vgsnden baka, yer yer, gnein
batmasn, gnn kararmasn, gere karanln, gnn aarmasn, afan skme
sini ve gnein domasn betimleyen paralar da Yusuf'un gl bir air olduunu
gsterir; bu paralardan rnekler ileride verilecektir.
Yukardaki iiri verdikten, vgsn yaptktan, yaptnn adn, anlamn ve
konusunu akladktan sonra, V. bapta, Balasagun'lu Yu6uf evreni anlatr (beyt
124-147): 7 gezegen (yulduz, o an kavTayyle) ve 12 bur (kek). Gezegenler,
Trke adlanyle: Sekentir (Satrn, Arap. Zhal, Lat. Saturnusj, Orjay (Jpiter,
Arap. Mteri, Lat. Jpiter), Krd (Mars, Arap. Merih, Lat. Mars), Yak (Gne,
o an kavrayyle gezegen olarak; ayrca kn =
obanyldz. Arap. Zhre, Lat. Vens), Arzutilek (Arztilek, Utarit, Arap. Utrd,
A. DiLAAR
ay =
ay). Burlar, mart tan balayarak: Koz (K o, Arap. Hamel, Lat. Aries;
koz =
(kizler, Arap. Ccvz, Lat. Gemini), Kuk (Yenge, Arap. Seretn, Lat. Cancer),
Arslan (Aslan, Arap. Esed, Lat. Lco), Bugdayba (Baak, Arap. Snble, Lat.
Virgo), lg (Terazi, Arap. Mzn, Lat. Libra; igii = l), adan (Akrep, Arap.
Akrcb, Lat. Scorpius; adan = akrep), Ya (Yay, Arap. Kavs, Lat. Sagittarius),
Olak (Olak, Arap. Ced, Lat. Capricornus), Knek (Kova, Arap. Delv, Lat. Aquariu9; knek = kova, su kab), Balk (Balk, Arap. Ht, Lat. Pisces). Mevsimler:
Yaz (bahar), Yay (yaz), Kiiz (gz), K (k).
V I -X . baplarda Yusuf, genel olarak, kendi dnya grn zetleyip u
nokta zerinde durmaktadr: bilgi, dil ve iyilik.
VI.
bap (beyt: 148-161), yaljuk olannn, yani kii olunun, kendi deerine
bilig (bilgi) ve uku (akl, anlay) ile eritiini konu etmitir. Buna gre, bilgi her
eyin stndedir, ona deer biilmez, stn bir varhktr, bir erdem, bir gtr.
Kiiolu
ot = hekim, il yapan
ig n hastalk
aymak = sylemek
ot il
V II.
babn (beyt: 162-191) konusu, dilin erdemi (erdem), kusuru (mn), fay
das (asg) ve zarar (yas) dr. Bizansh yazar Maksimos Planoudes in (1260-1310)
anlattna gre, nl Yunan hayvan hikyeleri yazan Aispos un efendisi, bu k
lesini bir gn arya gnderip orada bulduu en iyi eyi satn almasn istemi,
Aisops da gitmi bir dil alp eve getirmi; bir baka gn efendisi onu en kt eyi
satn almak zere yine arya gndermi, bu kez kle yine dil getirmi ve bu duru
mun aklamasn yle yapm: uDil, dnyann hem en iyi, hem en kt eyidir;
bu fark, dili kullanma biiminden doar." Balasagunlu Yusuf dilin erdemini, kusu
runu, faydasn ve zararn bir araya getirmekle, bu gerei Bizansl yazardan 200
yl nce bize sylemi oldu. Yusuf'a gre dil, Tanrnn kiioluna balad c
deerli armaandr; iyiye kullnlmaldr. Bilginin ve anlayn tercman dildir;
kii lr, sz kalr. Bu baptaki nemli zdeyilerden:
Mini emgetr til idi k telim,
Bam kesmesni keseyin tilim.
Bilip szlese sz biligke sanur,
Biligsiz szi z ban yiyr.
k szleme, sz birer szle az,
Tmen sz tgnin bu bir szde yaz.
Biligsiz karagu turur belglg,
Yor ay biligsiz bilig al lg.
K ii togd, ldi, szi kald, krl
zi bard yahjuk, at kald, krl
Beni pek ok zyor gerekten, dil sahibi olmak,
Bam kesmesinler, ben keseyim dilimi.
Bilerek sylenen-sz bilgi saylr,
Bilgisizin sz kendi ban yer.
ok konuma, 6z az ve birer birer syle,
Yz bin szn dmn bu bir szde z.
Bilgisiz krdr, besbelli,
Yr ey bilgisiz, bilgiden pay al.
Kii dodu, ld, sz kald, bak!
z gitti insann, ad kald, bak!
SZLK
mini m beni
g e lm e k =
idi ma sahip
k a
togmak = domak
emek ektirmek, yormak, zmek
insan
at ad
telim =m ok
ky
sanmak = saymak
karagu = kr
tarar =3 -dr
tngiin 1 dm
ok
lg m pay, nasip
V III.
bapta (beyt: 192-229), Balasagunlu Yusuf kendi zrn yle syler:
yaptn bilgisizler iin deil, bilginler iin yazmtr, bundan dolay, ekinerek, bilgi-
A. DLAR
:sl
Illl.lc lMf.K
Iltigii, bilge begler, buduka ba,
asg =
yavlak =
tutmak =
kt
fayda
tutmak, ynetmek
ini = seni
zlemek = sylemek, dile drmek, ekitirmek
klk = huy, yaradl
kk = gk
yanlmak = aydnlatmak
ajun = acun, dnya
okulg =
yalpk = insan
kerek = gerek
ysi]luk =r yanlan
basguk =
urmak = vurmak,
anlayt olma
egemen olma
og = sava
g = akl
artak = kt, bozvlnu
bulgak = kanklk
itmek =
tive = deve
uku =
ya = dman
yelmek
teg = gibi
kodmak =
kana = nereye
tegiirmrk =
trii =
titir =
elig = el
dii deve
bir
tarafa
brakmak
deirmek
sonra, hemen
kamug = btn
bgii = akll
edglk = iyilik
IX .
d l A a r
isia = kt
miin = (termeye
gdi = alk
yig = yiyecek
kedglk = giyecek
kolmak = istemek
kayu = hangi
(nl atasz)
tak =3 dahi
akilli
kara = (kara
asl =
bajhk =
tura s
bufun) = halk
tabakas
asil
nara =
zenginlik
baka
kalkan
kah = eer
ylk = hayvan
temek =
mum =
bunu
nku =
il/el =
eik
oran = yer
ol =
...-dr, olur.
Yaptn X . bab (beyt: 287-349), bilgi ile akln erdemi ve faydalan konusuna
ayrlmtr. Daha nceki baplarda olduu gibi, Balsagunlu Yusuf bu konuyu da z
deyilerle ele alm, ilemi, geniletmi ve aklamtr. Bu baptaki nemli zdeyi
lerden :
Uku ol yula teg karayku tni,
Bilig ol yarukluk yarutti sini.
Ukuun aar ol, bilgin bedr,
Bu iki bile er arlk krr.
Akl meale gibidir, karanlk gecede,
Bilgi ktr, aydnlatan seni.
Kii aklla ykselir, bilgi ile byr,
Bu ikisi ile kii sayg grr.
(Bu konuda rnek olarak, Balasagunlu Yusuf, Iranllarda Nin Revanm akl
gz
A. DLAR
A. DLAAR
SZLK
yula =
gay = fakir
meale
karajku =
bolgusuz = olamaz
karanlk
liin = gece
tegmek =
yarukluk = k, aydnlk
ogn = hrsz
yanlmak =
tevlig =
aydnlatmak
amak = ykselmek
alguauz =
bedmek bymek
tien =
arlk =
yaragsz =
kab eer
deli
ok
adm = baka
ii = zarar
kr barsa =
og =
aymak = sylemek
bedtmek =
baranmak =
yakksn
k/k =
tilve/telve =
tetig/titik =
alamaz
kstek
yavuz = kt
kolda =
arkada
knlg =
pimanlk
tut =
k =
kendi, z
komu
ze = zerinde, stnde
drmek = semek
btrmek =
elig = el
tr = sonra, sonundu
baarmak
bg = olgun, pimi
kamng =
lkmak = lmak
btn, her ey
yetrmek = erimek
et z/etiia = et ve z, gvde
nei) =
y alg an =
ey. nesne
yalan
basa = sonra
bg = akll
kymak = vazgemek
gmek = vmek
ot = ate, ot
ya = diimn
tak = dahi, de
bor = arap, iki
ig = hastalk
ie/ise =
ag = a, tuzak
siaiksiz/seziksiz = sezmeden,
yava =
bular =
bunlar
uuz =
deersiz
arkuk = aykr
ime
bouna
tutmak = saymak
arkuk klrn =
tr =
yana =
deer
yine, de
ypar = misk
kizlemek gizlemek
yd = koku
klk =
huy
bdgiirmek =
belirmek
kopurmak =
lgletnek =
ttn = duman
oynamak
baylk = zenginlik
phesiz
bu =
yerinden
kzgn, fkeli
ultmak =
bkmek.
kaldrmak,
koparmak
Balasagunlu Yusuf, yukarda nemli konu olarak ayrd bilgi, dil ve iyilk'tcn,
en ok bilgi zerinde durmutur. Bu yaznn banda belirtildii gibi, bilgiye so de
rece nem verme ilkesi Yunan filozoflarndan Eflatun dan, Aristodan, ve Msl
manlktan Trc filozofu Farabi yolu ile Karahanl yazarlara, bu arada Balasagun
lu Yusufa gemitir. Yusuf, en yksek erdem olarak tantt ve uzun uzn
zerinde durduu, vd bilgiye, insanlk niteliini balayp, onu insan hayvan
dan ayrafi snr olarak tanyor. Kuladgu Bilig'in sonundaki nc, so ekte, m
ilkeyi hatrlatp hem kendini tlemi, hem de bu gerei bize korkun bir beyitle
zetlemitir:
Bilig bil, kii bol, bedtgil zrj,
Ya ylk atangl, kiide yral
Bilgi bil, adam ol, ykselt kendini,
Y a da hayvan adn al, insanlardan rakla! (beyt: 6611)
__
Bu genel giri
A. DLAAH
geni hikyede, yer yer trl ansiklopedik bilgilere de yer verilmitir: 1. Devletin ni
telii, 2. Adaletin nitelii, 3. Baba t, 4. Akim nitelii, 5. Devlet ve ordu rgt,
6. Babu grevli ilikisi, 7. Doru yasa ve hak, 8. Halk tabakalarnn snflanmas,
9.
ehirli grgs, 10. Devlet dzeltimi, 11. Dnyadaki devlerimiz ve ahret, 12. Gk
cisimleri, bunlarn devimi, d yorumu; v.b. Yapttaki Kn-Togd, Ay-Told, g dlmi ve Odgurn hikyesi, yap bakmndan drt perdelik bir sahne yazsna ben
zer. Kesintisiz perdeler halinde olan devimleri, bilimsel tartmalar, gidi gelileri
gnplayp drde ayrarak, bu hikyeyi drt perde halinde ele alacaz. Hi bir dz
yaz paras bulunmayan ve sonuna dek sreli olarak kouklu geen bu yapt, batan
haa zdeyilerle doludur. I. ve II. blmleri dz olarak anlattk, nemli zdeyileri
de sonda loplayuruk asllar ile birlikte Trkiye Trkesini de verdik, szlk de ekle
dik. 111. ve IV. blmleri zetleyerek, ounlukla, asllarna daima uygun olarak,
aline yazs ekline koyduk; zdeyileri serpitirdik. lerde hu yaptn tamamleheizc evrilerek sahne yazs biimine sokulmu olduunu grmek isteriz.
3.
I.
Ana konu
Eskiden Kn-Togd (gn dodu) adnda bir ilig (bey, babu) vard. Kendisi
kni tr, yani doru yasa adam olduu ve bilgili adamlar koruduu iin yurt,
gerek adalet, gerek ahlk ve gerek geim, gnen bakmndan iyi bir durumda idi.
Beyin babakan (vezir) olmad iin ynetim yknn btn kendi omuzlarna
kmt. Ay-Told (dolunay) adnda gen, akll ve bilgin bir yurtta, beyin nn
iiterek ve ona yardmc bir adam gerektiini duyarak, grev almak zere yerini yur
dunu brakp bakente geldi. Uzun bir sre gurbet aclarn ekti, sonunda Ksemi
( = istekli) adnda bir arkada buldu. Bu adam A y-Toldnn isteini sarayn hacibine (mabeynci) anlatt, onun araclyle Ay-Told saraya gtrlp beye tantld
ve uzun bir sorgu ve denemeden sonra vezirlie atand, bylece de Ay-Told sabrn
ve nazik davrann dln alm oldu. Ay-Told, beye, bir hizmeti olarak geldi
ini, hizmet etmenin bir erdem olduunu, kendisinin kut1u (saadet) temsil ettiini,
kuta erimek iin, ok kez, kzmamak, gz yummak gerektiini syledi. Ad olan
ay-told ya
A. DLAR
6.
7.
11
13
21.
kftql i
gnl
todU
Uni
doru
ia a
usanmak a* savsamak
negii ne gibi
kt
A. DLAAR
din = bnku
gr tutmak = nem vermek, sayg gstermek,
dinlemek
yar lig = buyruk
gr klmak = arlamak, deerlendirmek
yonk = gidi, davran
bedtmek = bytmek, obartmak
ot = ate, od
nej = nA, ey
kemek = zor, g gstermek, zulmetmek
kaya = hangi
yonk = uz, yumuak
utru kar
utru tutmak = karlamak
rmek = balamak, rmek
kdezmek = gzetmek, korumak
kz = gz
boguz = boaz
yimek = yenek
mun = sapn, bun, kanklk
samak = datmak, samak
kara (budun) = avam
ya* = zarar, ziyan
kolmak = istemek
nee = nice, ok
atanmak =
hava o n u =
merak, ihtiras
ad almak, adlandrlmak
mii) = 1000
kor = zarar
kah = eer
ta h g U m l = katlamak,
yazuk = gnah
kendini
tutmak
serinmek = sabretmek
adamak = tkrmek
kuman = vasiyet
serimlig = sabrl
bitm ek = yazmak.
Bilgi:
Uku kadrini hem ukulug bilir,
Bilig satsa bilge, biliglig ahr.
Anlayn deerini anlayl olan
bilir,
A. DLAR
K z :
Bu mundag kiiler bolur idi kz,
Bu kz kzlk kald kz at kz.
Byle kiiler ok kt olur,
Bu deerli nadirlikten, nadirin ad kz kald. (Nadire)
Ykselme:
Tegimsiz tapug birle, trke tegir,
Yaragsz yaransa, kr ilke tegir.
lerlememi kimse, grevi (almas) ile yksek oruna eriir,
Elverisiz, yaransa da, kap eiine varr.
Uz D il:
Akar sur, york til, 6u kut turmad,
Ajun tezginrler, yarp tnmad.
Akar su, uz dil, ve kut, durmadan,
Acunu dolarlar, yorulup dinlenmeden.
Huy:
Mini bulgu klk alak kerek,
K yl kodkt, til szde yumak kerek.
Beni (saadeti) bulann huyu yumuak olmal,
Gnl alak, dili de konumada yumuak olmal,
lmllk:
zini kdezse, ay ertmese,
Yoruz, yung ike yakn turmasa.
Kendini gzetmeli, ar gememeli (varmamak),
Kt, irkin ie yanamamak.
Denge:
T ey i birle tutsa tirilmi neyin,
York lzse klk, klnc yayn.
Dengeli olarak idare etmeli derilmi mal,
Ustaca dzenlemeli huyunu, iini, hareket tarzn,
Byk-Kk:
zinde ulugka tapug klsa z,
zinde kiigke sig tutsa sz.
Kendinden byk olana sayg gstermeli,
Kendinden kk olana tatl idare etmeli szn.
Tulum:
Kiig satgamasa kvezlik bile,
Bastmasa zde kiigke kley
Kiileri kibirlikle tahkir etmemeli,
Kendini inetmemek kklerin glncne.
Bouna:
Yavalk bile borka ba sokmasa,
Yavahkka bolag neyin samasa.
Bouna ikiye ba sokmamal,
Bou bouna maln samamak.
Oyun:
Oyunko katlmasa elgin, tilin.
Knilik ze tutsa klky yayn.
Oyuna katlmamal elle, dille,
Doruluk zere ynetmelidir huyunu, davann.
Yayg kut kieni bu neyler (urur,
Bu yaylg basa kutn kamaz, kalur.
Kaypak saadetin kstei bu eylerdir,
Byle yapldktan sonra saadet kaamaz, kalr.
Yalan:
zm taplamaz ney biri yalgan ol,
Muniyda basas bu k klgan ol.
Benim kabul etmediim eylerden biri yalandr,
Bundan sonra, zulm yapandr.
Agzllk:
Suk erse kilm, yig erse ziy
tvek erse klk, uvutsuz kzi.
Agzl ise edii, i ise z,
Aceleci ise huyu, yzsz ise gz,
fke:
Bu erse ite, yime vkelig,
Yava erse bor, ya kygan elig.
Sinirli ise ite, fkeli de ise.
Faydasz (olarak, bouna) ikici ise, ya da doru deilse eli.
Bu yaylg kiiler yaramaz maya,
A ya birdim emdi auklug saya.
Bu trl kiiler yaramaz bana,
Syleyi verdim imdi sana ak olarak.
a . d l Aar
hilik-.
lig ayd: edg bu klk yay,
Tusulur bolur halkla asgi 6yi.
Bey dedi: iyinin huyu, tarz,
Yararl, halka faydal olmak; budur rengi.
Tz halkka bara klur edglg,
Yana minnet urmaz kiike klk.
Bt halka hep iyilik eder,
Yine de minnetini vurmaz kiiye (bouna), soylu adam.
z an tilemez, kiike asg,
Birr ol, asgd bu kolmaz yang.
Kendinin faydasn dilemez, bakasna yararl olur,
Verir o, faydann istemez karln.
Doruluk:
tlig ayd: krgil koni er zi,
Tili, kyli birle biriker szi.
Bey dedi: gr, doru kiinin zn,
Dili, gnl ile bir olur sz.
Ta teg ii ol, ii teg ta,
Bu yay lig bolur ol kni n kii.
D, ii gibi olur, ii de d gibi,
Bu insan doru, gerek kii olur.
Krjlin karsa ayada urup,
Yorsa uyadmasa, yalrjuk krp.
Gnln kanm ayasna koyarak,
Yrmelidir utanmadan, insanlar grp.
Knilik kerek erke kopsa kutun,
Knilik at ol kiilik, btn.
Doruluk gerek insana, ykselmek iin kuta,
Doruluun addr insanlk, inan!
nsan-nsanlk:
Kz ermez bu yalrjuk, kiilik kz ol,
Az ermez bu yalyuk, knilik az ol.
Azrak deildir insan, insanlk azraktr,
Az deildir insan, doruluk azdr.
yi - Kt:
lig ayd: edg iki tiirlg ol,
Munrjda biri n tutar edg yol.
Bey dedi: iyi iki trl olur,
Bunlardan biri doruca tutar iyilik yolunu.
Bir edg bolur, kr, anadan togup,
Yorr ol koni n, kr, edg bolup,
Biri iyi olur, bak!, anadan doma,
Yrr o doru drst, iyi olarak.
Takt biri edg, kr, tgn bolur,
Isizke kulsa ol isiz klur.
Biri de iyi olur, bak!, taklit ederek,
Ktye katlrsa o ktlk yapar.
ki trlg ol, kr, bu isiz yim e,
kigni bir tip isizke sama.
tki trl olur, bak!, bu kt yine,
kisi de bir deyip kt sayma.
Toga isiz ol, kr, munjda biri.
Bu er lmegince anmaz kiri,
Doutan ktdr, bak!, bunlardan biri,
Bu adam lmeyince temizlenemez kiri.
Tak biri tgn bolur bu isiz,
i edg bolsa, tzer bu ma iz.
Biri de taklit ederek kt olur,
Arkada iyi olursa, o da yolunu dzenler.
Toga edgdin tut edg kelir,
Ajun budn andn asglar alr.
Doutan iyi olandan daima iyilik gelir,
Dnya halk ondan faydalar alr.
Toga isiz erse ayar yok ot%
Ajunka bela ol budunka yut.
Doutan kt ise ona are yoktur,
Dnyaya bela olur, halka da kran.
Bu edg a teg, ar agguka,
Yavuz nerj ini ol, uuz bulguka.
Bu iyi, yoku gibidir, gtr kan iin,
Kt ey initir, kolay bulunur.
102
A. DLAAR
otj
ol.
Bu
A. DLAR
kz =
deiken, dirimez
yayg dnek
kzlk =
tegimsiz = ilerlememi
erej/erinj/erin =
deerliktik, nadirlik
at = ad
rahatlk,
grevli, memur
kolmak = Rtemek
mgek = emek, nhn
tuta = yakn, komu
lr = yksek orun
yaragsz == ie yaramaz, elverisiz
kadgu = kayg
il /el =
yonmak = yrmek
suv = su
kap eii:
tak == daha
tezginmek = dnmek
tnmak =
dinlemek
ts = dz, doru
kodla =
yat = yabanc
kdezmek/kdicmek =
yig/yeg =
ay = ar, ok
yedir
uysal, yumuak
meg = yolcu
ertmek =
bg = akll
yajhg inRan, adam
yavuz = kt
ydmek =
yklemek,
yung =
yklenmek,
tamak
gzetmek
gemek
yakmaz, irkin
yakn turmak =
yanamak
teq =
denk
tegi birle =
dengeli, ll olarak
asmak =* dnmek
neg = mal, ey
tegmek
demek, erimek
okmak /akmak =
kiiklik =
anlamak
kklk, alakgnlllk
(davran)
tapug klmak =
5 rq/iiri) =
Big = tatl
ak
ri] bohnak =
aarmak
kayu = hangi
ivmek /ermek =
ki =
acele - etmek
ge
sayg gstermek
aatgamak = inemek,
hakaret
kvealik =
kibir
baslmak =
inetmek, bastrmak
klmek = glmek
kn = pimanlk
mundag = byle
yava =
gereksiz, faydasz, bo
idi/edi =- ok
yavalk bile =
bouna
etmek
A. DLAR
iz =
knilik = doruluk
lut = daima
ze Ize =
yol
iist, zeri
andn = ondan
aar = onu
bu yarjlg =
ot = il, are
bu ekilde, byle
basa = sonra
taplamak = kabul etmek, raz olmak
yalgan = yalan
ol = olur, ...dr
ar = ar, g
agguk = yoku kan
uuz =
klgan =
o = sa taraf
klan, yapan
suk = agzl
isizlik = ktlk
yig = olmam, i
tamu = cehennem'
ivek =
aceleci
ya = dman
ttnnh = cennet
muhal
agu = dilsiz
auklg =
yirke =
ak olarak
tusulak =
yaramak, faydal o
nsg = fayda
giiz = rmak
j = renk
ap = olumsuzluk edat
yana = yine de
tii = dii
kliik = soylu,
nl
er = koca
yang = karlk
un =
kara (budan) =
birikmek =
ta = d
todmak = doymak
ud = kz
bir olmak
erkek evlt
teg = gibi
yava = bo
avam
n = doru, gerek
semrilmek =
ylk = hayvan
et z/etz =
vcut, gvde, et ve z
yaratmak =
zayflatmak,
kopmak = kopmak,
kalkmak,
ykselmek
lg =
semirtmek
ypratmak
btnmek = inanmak
boguz = boaz
ks = azrak, nadir
kirmek = girmek
u = doru, gerek
tgn = dn
tgnmek =
isiz = kt
mutlu olmak,
samak = saymak
fayda grmek
baaa tutmak = hkim olmak, szn geirmek
orun = yer
loa = doutan
i = c, arkada
ma = ila, dahi (pekitme edat)
ilig = ikisi
tp = dip, asl, kk
bara =
hep
k = g kullanma
tr = yan, kau
ydg = ktii
Mg bile faydus if, sayesinde
yoklamak = lcnck. yoklamak, ykselmek
tzmek = dzenlemek
knilik kni =
kah = eer
sgmek /kmelc = armak
kvez/kvez =
kurumlu,
kvezlenmek =
kibirlenmek
k ok
telim = fazla
tizmek = dizmek, dzenlemek
ktrmek = ykseltmek
skmek *= vmek
yime =
bohnaa = olmaz
tkmek = dkmek
gg = vg
bar m var
yazuk = gnah
ulmak = ulumak, inleme
saran = cimri
bolgay
olsun
tjlmek = dnmek,
dahi, da
sanata =
saysz
ak = cmert
kaln =
kalabalk
= , ki
bitmek = vermek
oul = oul
Bayat = Tanr
II.
A. DLAAR
gdiilmi doru kanunlar karmaa devam etti, yurt dzeni salamlat, halkn
gnenci arlt, hey de rahatlad.
Bir gn bey, gdlm i ten temsil ettii anlayn (uku) tanmn 6tcdi, vezirde
lu tanm yle yapt: Anlay bir mealedir, kr iin gzdr, l vcut iin can, dil
siz iin de szdr ( Yula ol uku, kr, karaguka kz; liig tenke can ol, agm tilke sz.)
Anlayn belirtileri de unlardr: Akll adam dorudur, yumuak huyludur, dingindir
ve ok sabrldr. Baka bir gn bey, vezirine unu sordu: Gnl kvanc nedir,
gz kvanc ne? Vezirin cevab: Gz iin, sevdii yz grmek kvantr; gnl
iin arzusuna kavumak kvantr. Bunun arkasndan bey u soruyu yetitirdi:
Sevgilinin belirlisi nedir? Vezirin cevab: Gz iin, bakarken her ey rtl ola
bilir, fakat gnl iin rt yoktur. Seven insan yznden bellidir.
Bu anlayla bilgi ve gzle gnl konusundaki konumadan sonra, devlet ve saray
rgt ele alnarak, beyden, yani hkmdardan, buyrukulardan grevlilere (tapug) ve ikicibaya kadar btn ynetici ve grevlilerin durumu, onlarda aranan ni
telikler grld ve lksel bir saray grevlileri rgt tablosu yapld. Kutadgu
Bilig'in devletilik bakmndan en nemli blmlerinden biri olan bu baplarn ayrn
tlar unlardr:
1. Beg: Bey, doarken beylikle doar; grerek renir. Tanr kime beylik ve
rirse, ona ii ile oranl akl ve gnl de verir. Bey cesur, kahraman, gl ve pek y
rekli olmaldr. Bilgili, akll, cmert ve yumuak huylu, gz tok, gnl zengin ol
mal; iyiye el uzatmal, merhametli ve adil olmal. Gnahtan saknmal ve temiz
olmal. Yanl hareket etmemek iin daima titiz davranmal. Sabrl ve dingin ol
mal, aceleden kanmal, ll davranan, sakngan ve uyank olmal ve sznde
durmaldr. kard kanunlar doru (kni tr) olmal, kendi de zalim olmamal;
vefakr olmal, cefakr olmamal. u drt eyden kanmal: 1. Acelecilik, 2. cimrilik,
3. fke, 4. inat. Azndan kan sz ekerden daha tatl olmal. Kendi, vcuta gzel
yzl olmal, sa sakal dzgn, yakkl ve orta boylu olmal; iyi ad ve n sahibi
olmal. Boyu ok uzun olmamal (ksa boylu ve bodur kimseler hrn olur). ki
inemeli, vaktini oyuna vermemeli, kibirli olmamal, gelenek, grenek ve yasay
gzetmeli. Ksacas, btn erdemleri herkesten stn olmal. nsanlar doutan bir
dirler, fakat bilgi edinmekle er erden yksek ve byk olur.
2. Vezir: Vezir, beylerin eli demektir; vezir iyi olursa bey rahat eder ve temeli
salamlar. Vezir, halk arasnda ykselmi, ald gnl eren ve ie candan bal bir
insan olmal. Bilgisi deniz gibi, kendi de ok becerikli olmal. Soylu, bir aileden gel
meli ve drst davranmal. Yasa adam olmal, beyin yzn gldrmeli. Elini halk
zerine sevgi ile uzatmak. Namuslu, tokgzl ve nazik olmal. Yz gzel ve dzgn,
kendisi de heybetli, doru, yumuak huylu ve adil olmal. Hesap bilmeli, anlayl
olmal, yaz bilmeli, alak gnll, tatl dilli, dingin davranl ve olgun olmak.
Merhametli, uyank olmal ve ie yarayan yaramayandan ayrt edebilmelidir. Ema
nete kar titiz, erdem sahibi olmak, kendi dengini kendisine arkada semeli. Vezir,
beyin danmandr. Vezir iyi olursa, hem beyin ii tam olur, hem yurt dzene girer,
halk da kuta kavuur.
3.
S ba (ordu bakomutan): Ordu bakomutan cesur., yz pek, evik, seri
vo tccriibeli bir adam olmuldr. Tedbirli, uyank, soukkanl, temkinli ve ayn za
manda cmert ve sofrus ak bir stn usker olmaldr. Biiln maln asken- dulmal, dost vc sill arkada edinmeli ve etrafna sek in kimseler toplamal. Kendi
sine bir at, silh vc yeter giysi sahibi olmak yeler. Kahraman ad kazanp dnyaya
n salmas kendi kazanc olacaktr. Ailesi basil olmal; e, oluk ocuk, al mlk
ikinci derecede kalmal, nk asl ii cenktir. stn isteini klla bildirmeli, vur
mal, almal ve n kazanmaldr: Gelin kzn sevinci dn geceleridir; yiit, kahra
man erin vnc sava gnleridir (Kelin hz sevinci kilden tnleri; kr, alp er kiiveni erig knleri). Silh arkadalarna iyi bakmal, onlun her bakmdan doyurmalulr.
lm den korkmamal, e almudut dmnndun yz evirmetelidir. Asker ere
fine sahip olmal, lulka kar da alak gnll olmal, kt dil kullanmamaldr. Hey
betli, fakat kibirli olmamaldr. Ordu siyasetini bilmelidir. O, dmana kar domuz
gibi inat, kurt gibi gl, uy gibi azl ve yaban sr gibi kinci, krnz tilki gibi
hileci oln>ah, deve aygn gibi de gtmelidir. Saksaandan daha ihtiyatl davran
mal, gzn kaya kuzgunu gibi uzaklara evirmelidir. Aslan gibi alicenap olmal,
bayku gibi, geceleri uykusuz kalmaldr. Tuzu, ekmei ve yemei bol; at, giysisi ve
silh da buna gre olmaldr. Doru sylemeli vc szne gven katmaldr. Diriken
ve kesin kararl olmal ve askerlerini tutabilmelidir; sekin askere ve keif kollarna
nem vermelidir. Konak yerlerini ve nbet iini dzenlemeli, sorguya ekmek zere
dman askeri (til) yakalamaya ve dmana til vermemeye almaldr. Savaa ace
le etmemeli, tedbir almal, dman rahat brakmamaldr. Eli gndererek bar
yapmaa alrken dman szle oyalamal ve asker toplayarak savaa girmelidir.
Dmana yaln hcum etmeli, arln dmana brakmamaldr. Pusuya yatma
sn, dmana yiit asker gstermesini bilmeli; nce uzaktan okla, sonra yakndan
kl ve balta ile savamaldr. Dman kaarsa onu ll olarak izlemeli, esir yaka
layan askeri vmeli vc ona dl vermeli, yaralanan askerlerine iyi bakmal, yara sar
mak, len varsa ailesine bakmakdr. Byle bir insan orduya ba olursa, bey, yurt ve
halk i ve d gvene eriir. Vezirle ordu bakomutan yurdun dzenini ve dizginini
ellerinde tutar, vezir kalemle, bakomutan da kkla. Yurdu alan onu klla alm
tr. Yurdu tutan da onu kalemle tutmutur (Kl birle ald, kr, il algu; kalem birle
bast ol il basgu). Grld gibi, bu s ba blmnde, Balasagunlu Yusuf, yaa
d an bir genelkurmay bakam bilgisini nmze sermi bulunmaktadr: Ordu
rgt, asker, silhlar, sava, strateji, taktik, ordu ahlk v.b., kendi ansiklopedik
bilgisinin salt bir blm olarak.
4.
Ulug hacib (ulu mabeyinci): Gvenilir, doru ve iyi bir kii olmakdr. Soyu
temiz, gz tok, anlayk, bilgisi geni, yeyintiyc kar sert, ince davranl, uyank,
yakkl, st ba temiz, gnl sahibi, dili yumuak, gler yzl, alak gnll,
kula delik, sabrl, erdem vc kalem sahibi olmaldr. Ksaca, kendisinde u on erdem
bulunmaldr: 1. keskin gz (yiti kz), 2. delik kulak (sak kulgak), 3. geni gnl (kitj
kyl), 4. yakld yz, 5. sevimli grk, 6. orta boy, 7. uz dil, 8. anlay (uku), 9.
akl (fig), 10. bilgi (bilig), davranlar da bunlara denk olmabdr. Yasa, usul ve tre
A. DLAR
nin yerine getirilmesini bilmelidir. Devlet saymanna, grevlilere, gelen giden elile
re, bunlarn klavuzlarna, trenlere, fakir fukarann dileklerine dikkat etmeli, hak
szln nne gemeli, uygunsuz kiilerin hakkndan gelineli, her ite ihtiyatl dav
ranmal, yalanc olmamal, kt huylar olmamal, sr saklamasn bilmeli, grmemesi
gereken eyleri grmemi gibi olmal ve kendisine hkim olmaldr. Beyine kar ge
reken saygy beslemeli ve onunla konuma yol ve yntemi bilmelidir. Ulu hacib,
vezirin yardmcs saylr.
5. Kapug bas (kap amiri ve terifat): Sadk olmal, protokol yollarn bil
meli; gece saray nbetilerini gereken yerlere dikmeli, nerden geldikleri belli olmayan
yabanclar soruturmak, sabahleyin de grevlileri toplayp beyin huzuruna karma
l, sonra saray grevlilerinin dileklerini toplayarak beye bildirmeli, dl ve stele
meleri beyle grmeli, beyin buyruklarn gerekenlere bildirmeli; yemek tepsisini
denetlemeli, beyin nn sann yemek konusunda da yksek tutmal, arapy, dekiyi, ay, tucuyu gzetlemcli, doancy, avc ve okular da daima hazr bulun
durmaldr. Bunlarla daima ilgilenmeli, haklarn vermeli ve her trl gereksemelerini
karlamaldr. Disiplini sk tutmal, fakat her ite haktanr, alak gnll, tatl
dilli vc gler yzl olmaldr. Savata, avda, cirit oyununda ve yurt gezilerinde beyi
korumal, muhafz alaynn dzenlenmesinde bakomutana yardm etmelidir. Zaten
kap amiri, birok alanlarda, bakomutann yardmcs saylr.
6. Yalava (eli): Da gnderilecek eli sekin, anlayl, bilgili, serin kanl, ter
biyeli, grgl, ince davranl, konumasn bilir, gvenilir, doru, devletine ve beyi
ne iten bal, ince dl olmaldr. ok kitap okumu, kafas dolu, ez syleme
sini bilen, iirden de anlayan, kendisi de air olan bir kii olmal, astronomiden, he
kimlikten, d yorumuYdan, sz yorumundan, hesaptan, geometriden de anlamal.
Tavla ve satran oyunlarn da bilmeli, usta ciriti, oku, kuu ve avc da olmal,
ksacas her alanda geni bilgi ve edi sahabi olarak tannm ve sivrilmi bulunmal
dr. Byle bir adam len devletinin hem beyinin yzn aartr, deerini ykseltir,
byle olmazsa d memleketlerde yurdun deeri der. Eli sr saklamasn bilmeli.
ki imemeli ve zn bask altnda tutmaldr, nk arap kanna girerse, sz
dar karr, bu kan sz de kendisini yakar (Karnka sig kirse krur szg,
bu km sz k yandru rter ziig; rtemek =
11e-
lli haramdan ayfpd etmeli. Bu ie gnl ile bal, uyank, ihtiyatl ve anlayl bir
kii olmal. ki imemeli, nk ikili insan cmert davranr, mal una buna da
tr. Hazinedarn, bunun tersine, eli sk olmas gerekir; o, beyini zengin etmeli, daima
uyank olmal^vc mal hesapl tutmal. Akll ve zeki olmas vazgeilmez bir kouldur,
nk hesap aklla yaplr. Hazinedarn ayn zamanda iyi bir sayman ve hesap kan
dn iyi bilen bir adam olmas gerekir. Yln, ayn, gnn bilmeli, hesaplar buna
gre deftere geirmeli; her ey kayda bal olmaldr; sz ancak yazlmakla kalr, yoksa
uar. Hazinedar yalnz hesap bilmekle kalmamal, hendese de bilmeli, derin hesap
lar hendese ile yaplr. Hazinedar, bilgili, akll, davranlar da doru olmaldr. G
zn iyi gzetlemeli, dilini de iyi tutmaldr. Her eyin deerini ve alveri yapma
sn bilmeli, savsaklamadan kanmal, para verilme emri knca alacaklya hemen
paray demelidir.
9. A-ba (aba): Ruhu ve eli temiz, gvenilir ve olgun bir adam olmas
gerekir; yoksa beyin yemesi imesi tehlikeye girer. Yemekleri zevkle ve vaktinde ha
zrlamal, enmemeli ve emeini esirgememelidir. mr deil, yemek azizdir. Abann yz, kyafeti temiz ve gz tok olmaldr. Kirden, pislikten kanmal. Eli
daima temiz olmaldr. Yamaklarnn temizliine de dikkat etmelidir. Sadk olmal,
beyini ok sevmeli, yemek vaktinde elini abuk tutmal, sofra greneini iyi bilme
li ve kusurda bulunmamaldr.
10. dii ba (ikiciba): Uzun yllar denenmi, gven kazanm, gz, gnl
tok, doru bir adam olmas gerekir. ki hazrlamasn ve onu iyi muhafaza etmesini
bilen biri olmal. Elinde trl iki bulunmal: Sindirim ikisi, kuvvet ikisi, ve ms
hil ikisi. Kuru ya da ya meyva, iki ve arap hep onun elinden geer. Bundan dolay
a ve ikicinin temiz ve gvenilir kimseler olmas gerekir; bunlarn bilgili ve akll
olmalar da vazgeilmez bir kouldur. kiciba ok titiz olmal, ikiyi kendi eli ile
kartrmak ve mhrleyerek saklamaldr. kiye kartrlan otlar da iyi semeli ve
kendi eli ile katmaldr. Gl baln, gl urubunu kendi yapmaldr. ki datan kadehileri (saki) gzel yzl genlerden semeli, fidan boylu, beyaz tenli, krmz ya
nakl bu genlere renkli ipek elbiseler giydirmelidir; sunulan ikilerde de kl, ty gibi
eyler bulunmamaldr.
Saray grevlilerinin lksel nitelikleri bylece uzun uzadya grldkten sonra,
bu grevlilerin (tapugi), beyler zerindeki haklan da bu mnazara srasnda ele aln
d. n ce gdlm i, beye, Ukullar zerinde beyin hakk var da, beyler zerinde kulla
rn hakk yok m u? diye sordu. Bey de, vezirinden, bu haklann neler olduunu sy
lemesini istedi. Bu buyruk zerine gdlm i bu haklar birer birer sayd: 1. Bey, g
revliyi ige koymadan nce ona giyecek vermeli, onun yiyecek ve ieceini hazrlama
ldr; 2. grevliler canla bala beyi koruduklan iin, bey onlann hakkn demeli
onlara sevecen davranmak; grevli kapda umut ile hizmet eder, bey onun umduu-
A. DLAAR
&
114
A . DLAR
end (Fars.) = t
soylu
catg = kat, sk
urng a
soy
tabg =
tat, lezzet
neg a
mal, ey
tejj a
bediim ek a bymek
tapug a hizmet
tmen = 10000
tirmek a
tmen mlg a
aag a fayda
10000 X
nelk a
1000
yalguk a
dermek
niin, neden
insan
emgek a
emek
dmak a
salmak
di a
bdglg a belli
lg a l
sahip, Taun
n a doru, drst
bogna a boaz
ein = srt
emgemek =
sav =
tn = dz, drst
t = it, kpek
yonglg =
barca a
tu a
yer, toprak
bir eyin kars
kayda = nerede
btn
il =3 yurt, memleket
anuk =
hazr, orada
baldu =
balta
barsak =
urmak =
merhametli, acyc
vurmak
Bayat =* Tann
berge = kam
drmek = semek
kiemek = ksteklemek
klk/klk = gidi, huy
ylk = hayvan
atg =
bedrrek =
bitinsek =
daha byk
ac
yazmak
adm = baka
nfcnulc = a n la m a k
kodmak = koymak
tujlamak dinlemek
ozak = nceki
arbua karpuz
bg/bk =
hakim
III.
Odgurm a mektup yazmak iin, bey, divit kt istedi. Szne Tanr adn
anarak balad, Odgurm n erdemlerini, zeksn, anlayl olduunu iittiini ve
memnun olduunu syledi. Sonra szlerine yle devam etti: Sana gdlm i i
gnderiyorum, onunla birlikte bana gel. badet iin tek bana daa kmsn, fa
kat bu ibadet uzun srm. Gel burada yaa; akraba akrabadan faydalansn. Bilgi
edin. Bilgisiz olarak edilen ibadetten fayda gelmez. ki trl insana insan derler:
biri reten, br renen. nc tr hayvandr, bundan kan. Bilgisizin iba
detinden, bilgilinin uyumasnn sevab daha oktur. K y ve ehir iinde yaplacak
ok ibadet vardr. Gel, halka faydal ol. Yetim , dul, gsz, kr, ktrm, topallara
yardm etmek, fakirlere para datmak da ibadettir. Bakalarna faydan dokunsun,
gel! Farz namazlarn da cemaatla kl. Gel, halk topluluundan uzak kalma . Bey,
yazd bu mektubu veziri gdlm ie verdi. O da onu alp evine gtrd ve yatt.
Turna torku kalkan ktrdi uun,
Yaruk yz kler teg yarud ajun.
(Gnein) fkran kalkan (yzn rten) ipek kuma omuzuyla syrp att,
Gler parlak yz gibi acun d.
SZLK
tama filtran
torka ipek kuma
ktiirmek n syrp atmak
A. DLAAR
dnya
kendisini sana ok sevdirmi; onun iin bu ayplar sana erdem gibi grnm. dem
cennette gnah ileyince Tanr hu dnyay ona /imlan yapt. Hu dnyann saadeti
insan Tanrfdan uzaklatrr. Din iin asl ykn hudur. Alak gnlllk ancak fa
kirlikle salanabilir. Dnya maln toplamak neye yarar? Dnyaya plak gelmi
olan insani hu dnyadan yine plak giderektir. Dnyay gmincc dini yzst
brakr. Bu diiya malnn nitelii vardr: O, ya lell, ya pheli, ya da haramdr.
Hayatn uru nimet ise, dibi mihnettir; ba mihnet ise, sonu nimet olur. Akll ve ar
bal insan, gelecek olan hazrlar. Bu dnya misafirhanesinde ok fazla ev aranmaz.
Yeryzndeki btn tadm vo elence u eyden olmadr: 1. Yemek-inek, 2. erkei
avutan kadn, 3. salkla yaamak. Bunlarn en gerekli olan, salkla yasamaktr.
Ycmek-imek zevki parmaklk boaz iindir [h laiin ii ?rnek boguzka turur).
Kadn zevkini de sknt izler. Yeryznde insan dman bekler: 1. Dnyann ken
di, 2. gvde, 3. eytan. eytan din hrszdr. Gvde ise tam bir av kpeine benzer;
semirirse sahibinin hakkn tanmaz, azar. Yaamn btn tam gn srer: Dn,
bugn, yarn; bundan tesi birka d ve gecedir. Bundan baka daha ne varsa onu
yaam sayma. ster eker, helva, ister arpa, dar, yemi olsun, doyup yatan sabah yine
a kalkar (eker, helva yigli, ya arpa, iivr, todup yatsa, larjda yana a turur). Gemi
ile gelecek arasn bir dn, yaarken sesini bu kadar ykseltme (keiirmi kergii
ara bir liin, tirilikke muna bedtme nrj). Yaamla lm-arasndaki bir kar yolda
koparlan bu grlt deer mi?
GDLM: Yazkl kulunu Tanr daima yarlgar. Daa kmak gerekmez.
Btn halk iini brakp daa ekilime, dnya bozulur, insan soyu yok olurdu. Ahirct
dada deil, dnyada, yeryznde kazanlr, insanlar arasnda yaamakla. Tanr
btn bu halk iin iki ev yaratmtr: Biri cennet, br cehennem. Kula da iki gz
ve iki kulak vermitir; biri ile dnyaya bakarsa, br ile ahirete bakmaldr. Tanr
kula iki dc el vermitir; birini bu dnya iin kullanrsan, brn alirct iin kullan,
iki dnyay da Tanr yaratt, birini bulunca ko, brn de ara. Tanr, kulunu
ackan ve doyan yaratk olarak dnyaya koydu; yemek ve giysi yaant illardr.
Hell dnya az bulmak gerek. Yalnz ibadete gvenerek, ibadette arla gitme
meli. Bunlar cevapla, kanarsam seni brakp geri dnerim.
ODGURMI: (ban elleri arasna alp bir sure dndkten sonra): Ey kar
de sana zahmet oldu ama gnlm, anlattn ii beenmedi, ondan ekiniyor. Gn
ln beenmedii ie girmek tehlikelidir. Bei zrl grmeni dilerim. Kendini Tanr
kulluuna vermi bir kimsenin, insana kulluk etmesi yakr m ? Sen ehre dn,
gerektiinde ben seni arar bulurum.
GDLM: Ben seni zorlamam. Ama, beye bir ceyap yaz, beni utandrma.
ODGURMI: (divit, kt alarak beye mektup yazar): Tanr adiyle, ey bey!
Tannya vg olsun. O birdir ve vardr. Yeri, g O yaratt. Yaratt kubbe evin
ii balktan yaplmtr ve karanlktr; yalnz O nun egemen gc bu evi gne ile
aydnlatt. Alt kara toprak ile mavi sudur, st szlm yel ile atetir. Beye duac
118
A. DLAAR
olarak bu mektubu yazyorum; ey tez anlar insan, 6ana selm eder, salk dilerim.
Bana baladn mektubu okudum, fermannda yazl tleri rendim. Fakat
dndm, ben oraya gidersem, saydnz iyiliklerin arkasndan ktlkler gelecek.
nk, bir kere ben istediiniz hizmet ve grevleri bilmiyorum. Bende grenek,
dzen bilgisi (tr toku) yok; bu bilgiden yoksun olan grev alamaz. Sonra, u zc
dnya beni ok zecektir. Kulun kula kulluk etmesi yakmaz. Elimde olan eyler,
yiyecek ve giyecek bana yeter. Bunlar yaradan Tanrm bana eksik etmez. Ben lmsz bir yaam isterim, ihtiyarl olmayan bir genlik isterim, daima diri ve sa
olmak isterim, tkenmez bir zenginlie sahip olmak isterim. Bu drt isteimi sala
yacak gcnz varsa, gelir size kulluk ederim. Bu gidecek can bir emanettir, emanet
olan bir ey bakasna braklmaz. Ey beyim, dalgda olma, burada ben sana duac
olaym, sen kendine faydal ol, sana ve bana insanlardan fayda yoktur. Beni kendi
halime brak (mektubu tamamlar, katlayp balar, gdlm ie verir ve der): Bak,
szm yazdm, sana anlattklarm da bunlara katarsn, beni kendi halime brak.
Sen elisin, eli iittii sz olduu gibi anlatrsa ona lm ve ceza yoktur.
GDLMt: Sylediin szlerin hepsini iittim. imdi'bana izin ver, mektubu
nu beye gtreyim, fakat, iyi biliyorsun, o beni buraya gnderecektir. Sen oraya git
medike o rahat edemeyecektir.
ODGURMI: Kardeim, byle syleme. Ben oraya gitmem. Zahmet edip yine
buraya gelme.
GDLM: Sana syleyecek baka szm yok. Artk gidiyorum.
Odgurm kardeini uurlad. O da atna binerek geri dnd. O akam evinde
dinlendi,
Yak yirke yand, yzin kizledi,
Kalk merjsi ki teg bolup rledi.
Acun trtti yzke kmr teg bodug,
Krr kz yumuld, udd odug.
Gne yere doru eildi, yzn gizledi,
Gkn benzi samur gibi belirdi.
Dnya yzne kmr gibi boya srd,
Grr gzler yumuldu, uyanklar da uyudu.
SZLK
7k = gne
yanmak = yana dnmek, alalmak
drlemek = belirmek,
t rtmek = srmek, svamak
bodug = boya
admnk = uyumak
odng a din, uyank
ki = tomur
dou
r = cevher ak
erdini = iri inci, cevher
rami ka =
alev
Inrt =
yan = yine
kalk =
gk, hava
demek =
q =
ykselmek
yq =
renk
yn, yn ty
Gne byle doduktan sonra gdlm i kalkt, giyindi, saraya gidip beyin hu
zuruna kt ve cevap-mektubu ona sundu. Bey, mektubu okuduktan ve gdlm i i
dinledikten sonra, zntsn bildirerek ben ona ipek gnderdim, o ise diken ile
mi (ar/ar torku dtm, tiken iknemi; iknemek =
dedi. Ve hemen unu ekledi: Ama doru sylemi, doru sz sert ve krc (irig)
olur, zaran yok.
Az sonra bey yine Odgurm grmek istedi ve bey olarak daa, onun yanma
gitmeyi dnd. Fakat gdlmi bunu uygun bulmayarak, kendi gidebileceini
bildirdi. Bunun zerine bey, Odgurma ikinci bir mektup yazd: Esirgeyen ve yarlgayan Tann adiyle. Ey olgun insan, bey seni ok verek, salk dileyerek sana se
lm gnderiyor. Mektubunu okudum, kardeinin anlattklarn da dinledim. Fakat
benim szm de dinle. Kalk buraya gel, halk arasna kar, hell dnya mal kazan,
alar doyur, plaklan giydir. Tanr nm kullanna faydal ol. Ben seni Mslmanlarn
faydalanmas iin buraya anyorum, hem de steleme ve direnme ile, nk fay
dasz kimse diriler arasnda bir ldr. Bu sz imdi yeter say, akla ve bilgiye kar
direnme. Daha baka ne gibi syleyeceim varsa, kardeine emanet ettim, ondan
iiteceksin (mektubu mhrleyip katlar, balar, gdlm ie verir ve der:) g
dlmi, bunu gtr kardeine ver, bildiklerini de azdan syle, daha ne gerekiyorsa
yap, gayret et, onu ehre getirmeye al.
gdlmi mektubu ald, evine gitti, akam oldu,
Yzin kizledi yirke rumi kz,
Ajun krt bold zengi rengi.
A. DLAE
gece
yukan
yirimek =
=
yaruk = aydn
Sabah olunca gdlm i atna binip- yine Odgurm a gitti. Onun evine yakla
nca atndan indi ve yryerek evine yaklat, kapy ald. Odgurm ibadetini
brakarak hemen kapy ap kardeini ieri ald.
ODGURMI: Ey kardeim, niye yine zahmet ettin? Sana son szm syle
mitim. Niin benu bu ie zorluyorsun?
GDLM: Kardeim, bana gcenme, beyin buyruu ile geldim. Sana ondan
bir mektup var (mektubu verir).
ODGURMI (mektubu okuduktan sonra): Kardeim, senin ne eksiin var ki
bey bu kadar direniyor?
GDLM: ehir ve kasabalarda birok iyilikler vardr. Orada da alarak
Tanr kayrasna eriir ve dllenebilirsin. Gel ehire inelim.
ODGURMI: Greve girmek ve dev alabilmek iin gereken treyi, grenei,
yollan bilmem.
GDLM: Bu i sandn kadar g deildir. nsan bilmediini renebilir.
ODGURMI: Bu grevler nelerdir ve nasl yaplr? Anlat bkalm.
GDLM: imdi beni dinle. (Balasagunlu Yusuf, bu mnazarada devlet
rgtn ve hizmet dzenini, yol ve yntemini inceden inceye anlatmaktadr). ki
trl tapug (grevli) vardr: 1. ocukken greve girenler, 2. sonradan greve alman
lar. Birinci tiir daha iyidir. Tre, yol ve ynleni hilnck gerekir, erken kalknal,
alak gnll, kurumsuz olmal; her i^i abuk ve vaklidc yajmul; gz, kula
tetikte bulunmal; dilini tutal, akll vr doru adam, iyi huylu olmal. yi grevli
abuk ykselir. Uaklktan (ayak) ykselmek iin alt aamalar unlardr: 1. t yi
nianc ve gz pek ise grevli, oku ve yayc (ok ya) olur; 2. gvenilir, doru bir
kii ise mhrdar (lamga) olur; 3. temiz ve gzel yzl ise iki datan (idii) olur;
4.
yaz ve hesap ilerinden anlarsa hazinedar (ag) olur; 5. anlayl ve kalem sahi
bi biri ise yazman (bitigi) olur. Genel olarak, grlmeyecek eylere bakmamak,
sz ksa ve z sylemeli, beyin nnde elleri kavuturmal, ayaklar biti.tirmeli,
sa eli spl elin stne koymal, kapdan girerken nce sa aya atmal, bir ey sunar
ken elleri aa sarkt mal, iki diz zerine kncli, sonra eli uzatp Hinnal. Iin yoldu
iyi i gren ykselir. Aamalar unlardr: 1. llil-ha (takm ba), 2. on-oiag (ou adr
komutan), 3. sii-ba (ordu komutan), 4. il-ba (vilyet, eyalet valisi), 3. hncib
(mabeynci; Trkesi: tayaya), 6. ag (hazinedar), 7. lmga (sr ktibi). 8. ge (saray
danman), 9. kk-ayuk (alak gnll ve ulu la danman), 10. nan-beg (inal,
mutemet), 11. agr-beg (doan beyi), 12. tigin-beg (kle beyi), 13. avl-beg (nl bey),
14. yavgu (yksek idareci), 15. yugru (hakandan bir aama aa), 16. il-beg (iileri
bakan), 17. er-gi (vezirden bir aama aa, tek bir ki- 'nin san), 18. vezir (babakan).
Baya tapugu'\ax da teki (deki), kuu (kuu), a (a) gibi adamlardr.
Fakat kul nekadar ykselirse ykselsin, kulun ad yine kuldur. u ii eye dikkat
etmelidir: 1. Yanar ate, 2. akar su, 3. beylerin n, san. u eyden de uzak dur
mal: 1. beylik taslama, 2. yalan, 3. agzllk. Grevliler dedikodu yapmamal,
doruyu gizlememeli, yksek sesle glmemeli, bakalar bakarken trnak kesmemeli.
u ey grevlinin ban yiyebilir: 1. Beylerin szn tutmamak, 2. gveni ktye
kullanmak, 3. uygunsuz iler grmek. te bey byle, grevli de yle olur. Ben sy
ledim, sen dinledin, grevde nasl bulunacan iyice rendin.
ODGURMI: Evet, bu szleri dinledim. Sana soracak bir szm daha var.
Ben beyin hizmetine girmek iin ehre inersem her gn onun kapsna gitmek gereke
cek. Orada insaularn dostluklarm nasl tanyabileceim? Onlarla ilikim nasl ol
maldr? Bunu da anlatrmsm?
GDLM: Kapdaki insanlarla iyi geinmeli, onlarla karde, dost olmal.
Oradaki insanlar snftr: 1. Senin byklerin; bunlara sayg gster. 2. Sana denk
olanlar; bunlarla dosta gein. 3. Senden sonra gelen kkler; bunlarla cidd ol,
dmanlk kazanma. Kapda kt arkada edinme, karn iin dostluk etme. Dost
ya da arkada denen adam, sevin ve kaygda, iyi ve kt zamanlarda insana fayda
l olan kimsedir. Tuz ve ekmek yedir ve gleryz gster; bu iki davran insan ken
dine sndrr. ki yzl dman vardr: 1. Din dman; bu kfirdir. 2. kar yzn
den dman; bunlarla barabilirsin, fakat din dman ile ura ve arp. u iki
trl insandan uzak dur: 1. Kara alc ve sz tayc, 2. iki yzl, karc. Sen ken
dine sayg gsterilmesini istersen, bakalarna sayg gster. Gnl srrn herkese a
ma, her ie el sokma, dedikoduya uyma. Sana siz diyene siz , sen diyene de
se de.
A. DLAAR
123
yaklama, sonra onun klesi olursun; 2. onda yz gzellii arama, gzel huy ara.
u trl kadnla evlenme: 1. zengin kadm, 2. gzel kadn, 3. yksek soylu (uruglug) kadn. nk zengin kadn, malna gvenerek, dilini uzatr, bana kakar; gzel
kadn ba bels olup seni maskara eder; yksek soylu kadn yksekten konuur.
Sen namuslu, temiz kz (saknk tii) ara. Byle birini bulursan, br eyi - zen
ginlii, gzellii, soyluluu - da onda bir arada bulacaksn. Kadnn gzellii onun
huyu ve davrandr (klk). Saknk tii (sakngan, iffet sahibi dii) bulursan, abuk
davran ve onunla hemen evlen. Bu evlilikten ocuk doarsa, olunu ve kzn evde ye
titir, eit, ret, eitimci iyi bir adam tut; bu ii baka ellere brakma; st ninesi de
tutabilirsin. Olun yetiince kz al, kzn da ere ver. Olunu babo dolamaya b
rakma. K zm da abuk evlendir. Kadnlan daima evde koru; kadnn ii, d gibi ol
maz. Yabancy eve sokma; kadn ok darya karma, nk kadnlan sokakta g
ren gz onlarn gnln eler; gz grmezse gnl arzu etmez. Yemekte, imekte ka
dnlar erkeklere katma, nk kadnn asl ettir (tii asl et ol). Fakat kadna sayg
gster, ne isterse ver (ar tut tiig sen, neg kolsa bir). Evin kapsn kilitli tut. Kadn
zahmetle sren ve yetien bir aaca benzer; mey vasi zehirdir, onlara kar alk duy
ma (cefa birle nmi, igidmi yga; yimisi agu ol, arjar bolma a). Binlerce nl kii
leri kadnlar diri olarak yere gmmlerdir (tiiler an yirke kmdi lirig). Evdeki hiz
metilere (elig asrak) yiyecek, iecek ver, onlara iyi davran. Glerine gre onlara
i ver; glerinden yukar i verirsen Tanrfy karnda bulursun. zme, can yakma,
A. DLAR
onlar da Tanrnn kuludur. Alak gnll ol, bye alak gnlllk yakr. Geliri
ne gre giderini ayarla; doru yoldan yr. Elin darda ise bakalarna szlanma. His
seli ilere girime ve byle ie mal yatrma. Evin byk, ilek yollara yakn olmasn,
taan rmaa komu olma, hisara yakn oturma. Bu komuluun sana zarar d o
kunur. Ev almak istersen komunu sor, yer almak istersen suyunu sor. Ey kardeim
Odgurm, alt toplum dediim ite budur, davran da byledir. Bunlar anladmsa,
artk soracak bir eyin kalmamtr.
ODGURMI: Bunlar dinledim. Fakat sana soracak bir eyim daha var. Ben
ehre inip insanlara karrsam, onlara gidip gelirsem, beni yemee arrlarsa, ben
de onlar arrsam, yol ve grenek nedir, nasl gidilir, yemek yenir, nasl arlr,
lene gitme tresi (aka barma tresi) nedir?
GDLMl: Yemek leni trleri unlardr: 1. Dn yemei (kiidenke a),
. snnet yemei (snnet a), 3. ad, san alma a (al a), 4. doum yemei (fogum
a), 5. arkada yemei (kolda a), 6. cenaze a (yog a)*. E, dost, arkada yemein
den baka lenlere gitme. Gnln yaralanr, kalabalk olur, sarho olurlar, kavga
kar, yediin iine sinmez. Boazn sk tut, onun klesi olma. Yemekte grenee
gre davran. Senden byk kii yemee baladktan sonra elini uzat; nnde ne var
sa a elinle al, ye, bakalarnn lokmasna dokunma. Sofrada bak karma ve ke
mik syrma. Obur (kovda) olma, yemei sr ve azar azar ine, yerken sofra zerine
srnme. Ne kadar tok olursan ol, sana sunulan eyi al ve sunan memnun ederek
itah ile ye, ev hanm da seni grerek memnun olsun. nsan gnl incedir, o bir sr
aya benzer, kaba sz syleme, krlr. Yemei l ile ye; unutma, hastalk boaz
dan girer. Sana uygun olmayan eyleri yeme. Gensen souk eyler kullan, kann bun
lar str. Yan krk gemise yemeini scak eylerle ayarla. Altmn amsan,
souk eylere yanama. Kuruluk ve soukluk artarsa, scak ve ya eyleri hazrla, in
sann doal zellii (tab = tabiat) kz, san, ak ya d a kara olur; b unlarm her biri br
lerine dmandr. Az yemeli! Az adl ilc al ve yle yaa. Rahat yaamak istersen
dil adl eti ye. Yaland halde bunlar renip olgun kii (bg) olamam yaratk
lara insan (kii) deil, hay van (ylk) demelidir. Bu sylediklerim yemek arsna
gitmek (aka barmak) iindir. Bir de bakalarn yemee arma (aka okmak) ve bu
nun yollan vardr. Yemee konuk armak istersen, ev bark, sofra, tabak, minder,
yiyecek, iecek temiz (silig) olmaldr. Sen ann geni tut, gelen gelir, gelmeyen
gelmez. Kimsenin hatr kalmaz. Herkese yiyecek, iecek yetitir, ister arpa suyu
(Arap, fuka'), ister sofra suyu (Fars, mizb), ister bal suyu (Fars, cleybin), ister gl
suyu (ciilb <
yecek, iecek verilmelidir. Sonra, yemek sonu erezi (Arap, nufcul, nujl) ve meyva
(yimi) ver; kuru ve ya yemi yannda biraz da pemirten yiyecek simi jsemi) bu
lunsun. Sofrada bulunanlara armaan (bi) dat, gcn yetferse ipekli kuman
Kagarl Mahmut un K ilab D ivani Lgati't-T rk'nde bolug a (izin a) diye bir a da anl
maktadr: boug izin demektir. Hsmdan biri uzaktan izinli geldii zaman, dnnde hep birlikte
boug a t yenirdi.
(ag) ^er; di kiras (ti teri) da ver, ki drlt (ogi = grlt) kesilsin. Yemee adam
aran ve yemee gidenler drt trldr: 1. arld her yemee gider, yer,fakat
bakalarn evine armaz, 2. yemee gider, yer, kendi de onu arr, 3. arld
halde gitmez, kendisi dc yemee kimse armaz, 4. yemee gitmez, ama bakasn
yemee arr. Bu sonuncu en iyisidir. te yemee ar konusu budur, Odgrm.
Eer insanlar arasna karmak istersen byle davranman gerekir.
ODGURMI (uzun monolog halinde): Bu dnyada uzun sre kalmayaca
mza gre, insan bu kadar zahmetlere sokmak, mal toplatmak neye yarar? nsan
dnya peinden koarsa ibadeti bir tarafa brakr. Ben elrc inersem daima insan
larla uraacam, ibadete vakit bulamayacam, Dnyaya yz evirip, olanla ye
tinmeli. Artk yalanmm, ihtiyarlkta yaplacak ileri genken yapmaa almal.
E y bey, sonunda elinde kalacak olan iki bez parasdr. Scakta bu kadar terleyecek,
soukta da bu kadar titreyecek ve sonunda iki istek elde edeceksin. Bunlardan biri
mal, kincisi yurtta sz geen bir adam olmak. Dnyay yenen skender, denizi
yarp aan Musa, lleri dirilten sa imdi nerede? Yoklar! Ben gnlm kurtara
rak Tann^ya ulatrdm. Yalnz Onu istiyorum. Beni brakn. Tanrm bana yeter
bir destektir. Giymek iin koyun yn, yemek iin de arpa bana yeter. Bu dn
ya iini brakmadka insan aliret iini yapamaz. Bu hayat bouna harcama. Bey
benden hi yararlanamayacaktr. Sevgili kardeim gdlmi, benim iin kendini z-
GDLM: Evet, imdi ben gerein yolunu anladm, diyecek szm kalma
d. Geree boyun eiyorum ve oyunu brakyorum. imdi ben gideyim. Benim iin
Tann ya dua et.
gdlmi szn kesti, vedalat, atna binerek ehre doru yola kt. Eve va
rnca yedi, iti ve dnceye dald. Sonra,
Yak bad yiizke kara yz ba,
Ajun told btr kara yir tog.
Kjek yazd rum kz rtti yz,
Kara sa bodug ajun told tiiz.
Tkel zengi yzi urund kalk,
Uar tnd kodu yongl york.
Gne balad yzne kara yz bam,
Btn dnya doldu kara yer tozu ile.
Peremlerini yzne yayd rum kz (bat gnei),
Kara sa boyasyle doldu dnya dpedz.
Tamamyle zenci yzyle rtnd gk,
Uanlar dindi, yryte olanlarn devimi durdu.
A. DlLAR
SZLK
hamak =
biitr =
ts =
bnlum
tnmak = dinmek
tog toz
kjek = pervam
yasmak =
dz
urunmak = rtnmek
btn
yongl/yongbg =
yayuuk
yryen,
devinen
yonk = devim
bodug boya
Yatt, az sonra kalkt, Mars gezegeni (Bakr sokma) tepeden yana yatmt.
Yine bakt, lker yldznn ba alalm, Akrep (Cadan) ykselmiti. Yine bakt,
sonunda:
Kalk krt tutu kafur bodug,
Ahir biirkirer tcg, tnerdi kalk,
S ita kopt yirdin, yadld butik.
Yak rlediy yirde kopt tog,
Yaka keldi anu tokuz ai tug.
Gk kabuunun yz tuttu kfur rengini,
Gzel koku serpilir gibi, alacaland gk,
Gne nlan ykseldi yerden, yayld dallan.
Gne ykseldi, yerden koptu toz,
Yaklamaa balad dokuz al tuu.
SZLK
yadlmak = yaylmak
kalk = gk
lurt = yz, kabuk
butik =
yak = gne
rlenmek = belirmek, kmak
tog
brkirmrk = serpmek
kol, dal
toz
teg = gibi
lnermek = alacalanmak
gm
ti almak
ila = giie n
Birka gn sonra bey gdlm i'i ard, Odgurmgn yzn grmek istediii, fakat o ehre inmemekte direndii iin, kendisi gitmei dndn syledi.
m in e b
m in
ojmak =
kalk a
gk
aang * san
btr a
btn
teg gibi
tutmak =
ymtk =
aevg a
sevgili, k
lurt* a
beniz, ten
solmak
gne*
trtmek a
drtmek, srmek
tutmak, kaplamak,
doldurmak
Byle olunca, gdlmi yatt, uyudu. Bir ara uyand, blbl seslerini iitti,
yine yatt, sonra,
Kalk yrtt kedmi kara krjlekin,
Akd yaruk yzt ktrdi ein.
Kle bakt, rlep talu kz yzi,
Yarud bu dnya iri hem kuz.
Toga keldi, rlep kard yzin>
Yaruk kld dnya kolin hem zin.
Gk yrtt giymi olduu kara gmlei,
Ald parlak yz, beri ald bezi (peeyi).
Glerek bakt, ykseldi kzn sekin yz,
Id bu dnya, gne gren yeri de, grmeyeni de.
Dou verdi, ykseldi, kard yzn,
Parlak kld dnya, vadisini de, deresini de.
A. D L AR
SZLK
kedmek giymek
kglek = gmlek
talu = sekin
yarumak a mak
ir *
kus =
ein =
togmak =
ein
klrmek =
rmek =
belirmek, ykselmek
kol =s vadi
s =
dere
yeg/yek =
duman
.w = tozumak,
toz
ykseltmek
OTjmak =
eytan
solmak
tepremnek =
tul s
dul
tmnsfc 9
ton =
giysi, don
og =
krdmek =
giymek
im n
tgmek =
dmlemek, atmak
tirig s
teprenmek,
dinmek
grlt
es
diri
kmldamak
.Odgurm, dadaki evinden ehre yryerek geldi. Onu beklemekte olan gdlmi karlayp ieri ald, yiyecek, iecek kard ve hemen beye haber gnderdi.
Bey sevindi ve onlar saraya ard. Saraya gittiklermdc selm nce bey verdi,
Odgurm selm karlandrd.
B E Y : Ey, Odgurm, uzak yerlerden yaya olarak buraya kadar geldin, zahmet
lere katlandn.
ODGURMI: Gnlden arzulanrsa uzak yer yakn olur.
B E Y : Sen beni grnce selm vermedin, sana selm veren ben oldum. Niin
acaba?
ODGURMI: Ben bunu bilerek yaptm. Selm insana selmet yoludur. Selm
veren kii, karsndakine gven verir, selm alan da kendinin gvenlikte olduunu
anlar. Bundan dolay, byklerin kklere selm vermesi gerekir. Sen selm ver
mekle bana gven verdin.
B E Y : Sana soracam var. Bana iyilik yolunu gsterir misin? Beni tle, fay
dalanaym. yi ise senin yoluna gireyim.
ODGURMI (269 beytlik uzun monolog): Sana felein verdii ibret yeter.
Senden nce dnyann egemenliini ele geirmi olanlar imdi nerede? Nereye gitti
ler? bretle dn, ly gren hi kimse diri kalmaz. Sen de lme hazrlan. Eer
iyilik yaptnsa, dln alacaksn. badeti brakma, para dat, a doyur, pla
giydir ve sevaba gir. Eer yurtta bir kimse bir gece, a kalrsa, onu Tanr sana sora
caktr; doruluk yolundan ama; gn nden gnder. Sarayn ne deeri var? Ey
dnya beyi, bu dnya bir zindandr. Bir de tesi, oras var. Orasn lmsz yaam
yeri olarak kabul et. Ruhunu temizle. Hzinene ve askerine gvenine. Herkese
kar yzn ak ve alnn pek tut. Her ii bilgi ile ile, insandan kalan, iyi ya da kt
addr. Dalgl olma, harama el uzatma, arap ime, kark ve bozuk ilere katlma.
Bu gibi eyler saray, kk, kaleyi ykar. Beylik dediin, ancak yasa ile ayakta du
rur. Dinin dnya ile birletirilmesi gtr. Halka kar sevgin srekli olsun; ok kibir
lenme. u ie sekin kimseler ara: 1. Adalet bakan (kad), 2. beyin ardas olacak
kimse (halifel), 3. babakan (vezir). Bunlarn doru, bilgin, tok ve gvenilir kimseler
olmas gerekir. Bu yerde ie yaramayan insanlar bulunursa, yurdun, halkn ii
kt olur. Altn, gm, tahl, ipekli ve srmal ilemeler, sincap, samur krkleri, in
ve Bizans (Rum) kumalar, at, dii deve, koyun, kul, cariye, geyik, kuu, Arap mal
lar (tart) bunlar bo eylerdir. Ey bey, benim bildiim bu kadar. Szm tutarsan
yarn faydasm grrsn. Eer tutmassan gnah sende kalr.
B E Y (alayarak): Bu szlerin zerine bu beylik artk bana bir ykm oldu. yi
ce anladm, ben kendimi atee atmm. E y Odgurm, dua et, Tanr beni
kurtarsn.
a . d l Aa r
130
kgii* = gs
yak = gne
yaramak = parlamak
ora =
kalk = gk
yukar
krtu =
d grn
Bylece sabah olunca gdlm i kalkt, saraya gitti. Bey, Odgurm n ne yap
tn, ne olduunu sordu, gdlmi de olan anlatt. Bey, dnyann, bir hkmdar
olarak kendisine artk zehir olduunu, bu yk artk tayamayacan syledi,
gdlm i onu avundurmaya alarak, yurdunu dzene koymak yolunda yle ko
nutu:
GDLM: Tanrya kulluk, halka da hizmet et. Onlara kar kat yrekle
davranma, sevgi gster. Ar isteklerini akl ile yenerek, iinde kabaran z varl
nn ban bilgi ile ez. Adamlarn nce memnun et, sonra onlardan i iste. Kfir
lerle sava. slml yaymaa al. Byle yaparsan iki dnya da senin olur.
B E Y : yi, yle ise bu iler iin bana yardm et, yurdu dzene koyalm.
GDLM: Yurdun kurulu dzeni yledir: n ce bilginler (bilge alim) gelir,
bunlara sayg gster. Sonra yurtta dzen gcn salayanlar (muhtesib), bunlarn
gl olmas gerekir. Daha sonra ynetim grevlileri (tapug), eer nleyemezsen
sana kar gelenler bunlar olacaktr. Son olarak da halk tabakas (kara budun), ki
zengin (6ay), orta halli (ortu kii) ve fakir (gay) olarak e blnr. Yasalar uygula,
131
bulan birbirinden ayr tut, fakat zorlama. Zenginlerin ykn orta hallilere, orta
hallilerin ykn de fakirlere ykleme. Ynetiminin altnda bulunan (raiyyet) hal
kn senin zerinde hakk vardr: 1. Gm ayarnn (kmi lyar) korunmas, 2.
halkn doru yasa ile (kni trii) ynetilmesi, 3. ulam yollarnn gven altna aln
mas. Senin de halk zerinde hakkn vardr: 1. Buyruklara sayg, 2. vergileri vak
tinde deme, 3. senin dostunu dost, dmann da dman tanma. Daima unu d
n: kendim leyim, adm iyi kalsn.
B E Y : Szlerini, tlerini iittim ve sevindim, alk sana. Tanr yardmcm
olsun, bunlar yerine getireceim. Yalnz, sen de bana bal olarak yardm et bu ite.
gdlmi sz verdi ve Baraydan ayrld. Bey de, veziri de szlerinde durdu
lar ve yurdu gnen iinde ynettiler. Fakat bir sre sonra gdlmi gnln yok
lad. Vicdanna dant, gnlerini gerektii gibi geirmediini anlad. inin tamamy
la arnmasn istedi ve kendi kendine yle konutu.
GDLM: Dalg iinde kendimi mutlu sandm ve bu dalg iinde mrm
tkendi. imdi gecem kararmaktadr. Bir kz gibi yaadm, sakalm kuru ota dn
d, yam ilerledi, gnahlarmn balanmas iin alamak ve haykrmaktaym.
Tvbe etmeli ve pimanlk gstermeliyim. Fakat acele etmemeli, bir bilene danmalym. nsan, iinde ancak danmakla baarya varabilir. Kardeim Odgurm a gi
deyim ve fikrini soraym.
Ertesi sabah gdlmi nce saraya gitti ve niyetini bildirerek beyden izin is
tedi. Beyin iznini saladktan ve selm gtrme devini de zerine aldktan sonra,
evine dnd ve dnceler iinde- uyumaa alt. Fakat uyuyamyordu, darya
bakt,
Baka krdi rjdn Karaku togup
Kopa keldi, yirdin yaln teg bolup.
Yarud basa Yldrk, Adgr bile,
Tizildi Erentir. zin belgitle.
Ski kopil rlep kalkka ap,
nn sumld suri bri okup.
Ktrdi yak bakt merik tapa,
Krr ad yirdin yokaru kopa.
Balkland yirde yokaru sla,
Kalk merjzi bold yaln teg ota.
Sevk klirer teg yarud ajun,
Sakn ksga bold, sevinler uzun.
Bakt ve grd ki nce Mteri doup
Ykseldi yerden, alev gibi olup.
A . DLAR
ymk = gne
yaramak parlamak
basa = sonra
batklanmak budaklanmak
Yldnk =
rlenmek = belirmek
megia =
ot =
beniz
ate, ot
evlik =
sevgili
klmek = glmek
afcn =
dnce, kayg
lusga = ksa
Sabah olunca gdlm i kalkt, atna binip onu daa doru 6rd, Odgurmm
kapsn ald. Odgurm ibadeti brakp kardeini karlad, oturttu ve konuma ba
lad.
ODGURMI: Kardeim, yine niin geldin? Seni biraz km gryorum. Bir
derdin mi var?
GDLM: Aln yazs (dlek) beni okla vurdu, beni uyandrd. Ben tvbe
ederek Tanrya yakarp beni yarlgamasn dilemeliyim. Syle, bu durumda ne yap
mak gerek?
ODGURMI: Kardeim, iyi bir eye niyet etmisin. Fakat senin sarayda bulun
man daha iyi olacaktr. Buras da benim iin iyidir. Yurt senden faydalanacaktr,
halk senin iyiliin iin dua edecektir. Grevinden ekilirsen, senin yerine kt bir
adam geebilir. Yaptn iyilikleri bozma ve bozulmasma frsat verme. Ben dnya ve
devletin ne olduunu grmedim, artk oraya, ehre, gidemem. Sen oraya dn. Ki\
min soyu babadan temiz ise ondan yurda iyilik ve fayda gelir. Eer ana hrszlk su
yunu gizlice alr ve bundan bir oul doarsa, o, yurt iin bir ykm olur. imdi git,
beyin iyilii iin al. Evet, doru sz acdr. imdi beyden yz. evirmek sana yak
maz. Bey seni ald, bytt, ykseltti, sana yetki verdi; git, bey iin al ve kut
iinde yaa. yilie kar iyilik gstermek gerekir.
GDLM: Bu sylediklerini bilmiyordum, imdi bunlar renmi bulunuyo
rum. steimden vazgetim. Tanr bana destek ve yardmc olsun. Sen de baard
olmam iin dua et. Esen kal.
gdulmi kardeiyle vedalat, atna binip eve
dinlenmeye ekildi.
dnd,
yemeini
yedi
ve
dmah salmak
keame n> zlf
ki = samur
tomak
kalk -
kapatmak, rtmek
gk
tul = dul
ton = giysi, don
odnmnak /udunmak
klmek =
semek
ti = di
hamak balamak
ya = yine
yak -
btr = ktn
gne
uyanmak
glmek
yirimek =
kedmek = giymek
be
riii} jriii} =
ak
A. DLAR
gdiihni kalkt, kahvaltsn yapt, atna binip saraya gitti, beyin huzuruna
kt.
B E Y : O olgun insann, Odgurn sal nasldr? Benim iin dua ediyor mu?
GDLM: Kardeim orada yalnzlk iinde bizim iin dua ediyor. Gnah
biz ileriz, duay o eder.
B E Y : Benim sana inancm vc gvenim var. Sen ileri yola koy, ben de biraz
dinleneyim.
OGDLM: Bey, sen rahatla, btn aba ve dertler bana kalsn; ben artk
kendimi sana balamm. Sen u trl insana deer ver: 1. Cesur {alp) insan,
2. akll ve bilge (bg bilge) insan, 3. anlayl ve beceriklli (tetig uz) insan. Beni biri
ekitirirse, bunu nce bana bildir.
B EY: Gcn yettii kadar her iini kendin yap, bana gvenme, ben sana yar
dm ederim.
Bn konumadan sonra Ogdiilmi saraydan ayrdd, evine dnd. Yurdu iyi ynet
ti; bey rahatlad, halk erince kavutu, zaman ve aylar geti, dnya gzelliini bul
du. Bir sre sonra, gdlmi uyumak zere iken kapda sesler iitti. Hizmeti koup
kapy at, biri ona: Beni Odgurn gnderdi, kardeini grmek istiyor, ona sz
varm dedi ve gitti. Az sonra gdlmi de daa kt, kardeini buldu. Odgurm
uzanp yatm, abasn zerine ekmi, ban da koluna dayamt.
GDLM: Ne oldu sana kardeim? Seni grdm gnlm yaraland.
ODGURMI: E y kardeim, yolum grnd, dnyadan ayrlmak zereyim.
Yzn bir kez daha greyim dedim.
GDLM: Niin byle kt eyler syliyorsun? leceini neden anladn?
ODGURMI: Dmde Tanr bana lm gsterdi.
GDLM: nsan uykuda d grr, fakat yorucular onu iyiye yorabilir.
Doru yorabilmek iin d yorma bilimini iyi renmi olmak gerekir. Gece d,
gndz dnden farkldr. Kimi dler mevsimlere baldr. Mevsim bahar, d greu de gen ise ve lcr eyi kzl, yeri de kara grmse, belli ki kan artm; kan almak
gerekir. Mevsim yaz, d gren de delikanl ise ve her eyi sar ve pembe grmse,
belli ki safras artmtr; midesini boaltmak, kendisine de kudret helvas vermek ge
rekir. Mevsim gz, d gren de gekin ise ve siyah da, kuyu ve ukur grmse,
belli ki kara balgam (sevda) artmtr; il iirmeli ve beynini temizlemelidir. Mev
sim k, d gren de ihtiyar ise, ve akarsu ya da buz, kar ve dolu grmse, belli ki
balgam artmtr; scak eyler yedirmeli. Dn kark tr de vardr. Kimi dler
de eytandan gelir; ykanmabdr. Kimi dlerin yorumu yoktur. Peki kardeim, sen
nasl bir d grdn? Anlat bakalm.
ODGURMI: Dmde bir merdiven grdm; elli basama vard; yksek ve
geni, karmda duruyordu. Basamaklara basarak yukar ktm, saydm, tam elli ba
samak; son basamakta bir atl bana su uzatt, elinden aldm ve hepsini itim; sonra
havaya ykselerek gke utum, kayboldum.
135
A. DLAAR
Mteri,
Jpiter,
rlemek/rlenmek =
belirmek
baka
bir
ad:
Ojay
ya =
dman
ot = ate, od
yldramak =
parlamak
naru
bir yana
ilmek/etmek = dzelmek,
tmsek = dzelmek
yonk = gidi
knmek
dzelmek,
dzene girmek
dorulamak
lratadmak =
kutlu klmak
Onlar gitti, fakat iyi adlan kald. Bu adlar daima sayg ile anlacaktr. Byle
kiiler, gerekten insan mdr, yoksa yaptklar i melek ii midir? E y bilgin kii, bir
de gr ver dnyann bugnk durumunu. Bilgili ucuzlam,' deerini yitirmi, bir
tarafa ekilmi, tutunuyor. Akll dilsiz olmu, azm amyor. Helalin ancak ad
A. DLAR
kalm, haram kaplyor, buna doyan yok. Gvenilir kimse kalmam, vefa yerini
cefaya brakm. Doru yolda yryen adam nerede?
Kiidezsii Ugan Tejri imanmz,
Kotrs bu fim e, bela isiz iz.
Korusun Gl Tanr imanmz,
Gtrsn bu fitneyi, bely ve kt izleri.
SZLK
kdezmek = korumak
aiz =
kt
+
Yl 462, bu yapt yazp bitirdim. Ey okuyucu, bundan hisse al. Hangi yola gi
deceini az ok akladm. Beti kendime n, san ya da iyi ad dilemedim. Bunu oku
yan, benim iin dua eder diye dnmedim.
Untma mini ay okgh tirig,
nm dnya kodsa tense yirig.
Unutma beni ey yaamakta olan okuyucu,
Ben dnyay brakp yere (topraa) densem.
SZLK
olugl = okuyan
yongl = yryen
dmak = gndermek,
salmak, geirmek
bahar
erdim idim
tp = tipi
tmen =
y il = yel
t = renk
isiz/esiz = yazk!
misk
afumak rtmek
kayuka = nereye
yank s parlak
10000
A. DLAR
kah = eer
kayda = nerede
tmek /eltmek = iletmek,
tilemek = aramak,
SUT =
dilemek
SU
tap/tap =
adan = akrep
edia = yksek,
yksek
yer,
gtrmek
yn
ban/bn = sinek
yalguk = insan
klk/klk = kln, huy, gidi, nitelik
mek
Sav = Savc (haber getiren), Peygamber
udu =
arka, art
ndk neden?
A. DLAAR
tkamak =
Un)i* a
tp dip
terk a
tak a
nee a
ma a
deniz
ne kader, nice
semiirgiik /semirgk es b,
ykseltmek
hayvan
atanmak =
ad almak
el uzatmak, sunmak
ite
a
keyik a
tag a
dilemek
dizmek, katmak
geyik
akra a
yava, yavaa
yakarmak a
armak a
diye
tez
dahi, yine de
pekitme edat
yaklatrmak
aldatmak
yermek/ermek a
beenmemek, irkilmek
srdrmek
sonra
ypar = misk
burmak a
kni a
htflamah a
irig a
doru
iri, sert
ag a
ac
ydmek a
yiidgen a
artok a
yklenmek
yklenebilen, dayanabilen
artk, fazla
u r (Arap.) a
kolmak a
zr
istemek, dilemek
A. DLAAR
aa = aklayarak
yora * yorumlayarak, yorarak
lkd =
kor =
tam
tketmek =
tamamlamak
zarar
aymak = sylemek
ttrmek = semek
adrmak =
usmak =
ayrmak
erdimek = toplamak
(irmek /(ermek = dermek,
sanmak
odgurmak = uyandrmak
derlemek
kremek = kamak
telim ss bol, ok
yd =
koku
kin =* misk
Stnmek =
hikye etmek
A. DLAR
Hu alanda Rum ( =
tj\ sonra
a/, kzl, kzgul ( boz ile kr aras), al ( = alaca ile kr aras), arsal
( kumral), yal ( = yeil), kk (-= mavi), sarig ( = san), yaz, kara, ak, oriirj
( = ak renk, ak), yipt jyepn ( = lotus ieinin rengi, parlak kzd, firfiri) v.b.
Yaptn IV. babnda imrendirici Bahar iiri , ayn zamanda zooloji terimleri
kitabndan koparlm bir sayfa gibi geliyor okuyana: Art arda kos ( = kuzu), kl (
yaban rdei), kki ( = guguk), titir ( = dii deve), ular ( = erkek keklik), kara
umguk ( = kara karga, kuzgun), sandva ( = blbl), elik ( = dii karaca), klmiz
( erkek karaca), sigun ( = erkek geyik), m uygak ( = dii geyik), as ( = kakm)
v.b. Yaptn baka yerlerinde de kulardan kuu ya da ilriirj ku ( = kuu), kara ku
( = kaya kartal, tavancl), avl ( = ahin), turna, kaz, rdekfdirek, ilgi ( = bay
ku), semiirgiik ( = semgr, bk, bk ten, sereye benzer kk ku), yugak
( kaz'a benzer bir su kuu) v.b.*
Balsagulu Yusuf, gen denecek bir yata sal sarslm olduu iin hastal
n, hekimlerin (emi, otai) ve illarn yabancs kalmamtr. 0 an inanlarna
gre Yusuf da Aristo'dan kalma 4 balca kartlk ilkesini (scak, souk, kuru, ya)
benimsemi, Hippokrates'i ortaya koyduu 4 llt (Yun. khole, melankhole, aima,
phlegma) grne de katlmtr. Buna gre, insandaki 4 llt ( = temel sv, Lat.
lutnor) ve o adaki hekimlerin inandna gre, bunlarn etkileri yledir: 1. sarig
( sar safra, d, Lat. bili) ters, aksi tabiatl olmann, 2. sevda ( = kara safra,
maihulya, Lat.
kan (Arap.
us ( =
ukbubu),
( = Mlii), alk ( =
karltga ( =
(=
lan ( =
atmaca),
turumtay ( s
ali), aglin
ku) v.b. Kurahanl Trkeside hayvan adlar pek eitli ve boldur. rnein, deve iin u karlklar
var: tivefteve = deve, bura deve aygr, atan idi edilmi deve, titir dii deve, botuk =
ana stnden kesilmi deve yavrusu, torun = gen deve. Bitki adlan da eitlidir, ank nar,
skt =
pamuk, yagak =
kara erk =
erik; frma = turp, sarig = havu, amgur = algam, btrge = patlcan; buday ,
arpa, ygrliigiir = dar, mr = karabiber, adrk = aynk otu, ozgan = kuburnu, artu = ard,
yitim =
kelentohumu, yornga =
alma jalmla =
nmsak, v.b.
yonca: kagun =
kavun, arbus =
karpuz, yigde
ide, kabak,
<lcm, Lat. sanguis) Ricak tabiatl olmann, 4. balgam (Lat. phlcgma) da souk ta
biatl olmann
Concerning
Human
Understanding,
1690) David
Hunea
(1711-1776;
A. DLAR
sis, Gttingcn 1963. ada bilgi kuramlar iin bkz. T. E. Hilt: Contemporary
Theories o f Krumledge, New York 1961.
Tarih, Trk eskilikleri, ataszleri ve edebiyat alannda, Kutadgu Bilig'dt
Musa'dan, .su'dan, Byk skender'den, Lokman'dan ve Trk by Alp ErTuja dan sz edildiini yukarda grdk. Yaptta sk sk Trk ataszlerinin serpiti*
rildii de dikkatimizi ekti. Hatta bu szleri, yazarn adlandrdna gre snflan*
drmtk; birinci 6infta: Avga szi (yal insan sz, asl atasz), grg szi (akll
insan sz), ukulg szi (anlayl insan sz); ikinci snfta: Biliglig szi (bilge sz);
nc snfta: air szi. Bundan baka, Balasagunlu Yusuf, blge paremiyolojjsi
( atasz bilimi) de yapm vc tken begi, U Ordu begi. U Ordu han, Yama
hegi, Trk han, lllugkcd begi, Bke yavgusu, la atlg, Ha begi, llkend begi, Trk
buyruku gibi byklerin tarihe gemi olan nl szlerini de yaptna almtr. Ya
pttaki ataszlerini says yzlercedir.
Balasagunlu Yusuf, ran ve Arap edebiyatn, hele Firdevs'nin ahneme'sim
de iyi biliyordu. Aruzu, vezinleri iyice renmiti, nnde hi bir Trke rnek bu
lunmad halde, kendisi mtekarip vezninde, Trk edebiyatnn ilk yaptn ortaya
koymutur. Ayn zamanda Hint, Sodak ve brani edebiyatnn yabancs da kal
mam ve birka yerde zellikle sun /6 riyi ( = bran sureleri), yani Mezmuru anmtr. Yabanc dillerden her halde Farsay, Arapay, Sodakay ve inceyi de
biliyordu. Yaz sanat alannda, dz iirden baka, dramatik-allegorik sahne sanat
kendisini etkilemiti. Bu sanattan esinlenerek, Kutadgu Bilig'ini canl bir diyalog,
yer yer de gerek bir sahne yazs olarak kaleme ald. Bu kadaTa kalmayarak, yap
tnn kahramanlarn allegorik kiiler khyle sahneye kard.
tutan da
A. D lLAAR
stra
teji ve taktik) alanndaki geni bilgisini de ortaya sermektedir; ordu rgt: piyade
(I.at. pedites), svari.(Lat. ejuites), oku (Lat. sagittarii), trl silhlar, mzrak, bal
ta, orduya at yetitiren igdi.i lor v.b.; sava: ilerleme, gerileme, ukn, dman aldat
ma, til alma, tutsaklar, ordu ahlk, askerleri kayrma; ayrca av.
Balasagunlu Yusuf, toplum katmanlarn ve trl yolak ve uralar saymay
da unutmamtr: Bata, yukarda anlatlan kara budun, sonra Ali oullar (Aleviler),
bilginler, hekimler (cbi, ota), cfsuncular (muazzim'ler), d yorucular, mneccim
ler, uirler, tarmclar, satclar, el sanatlar ustalar (uzlar) ve fakirler (gaylar), her
snfn erdemleri ve olumsuz taraflar ile birlikte.
giysi, kjlek =
gm
kpe, bardok
= kadn gsl, bezek = nak v.b. Tecimde: lg = terazi, asg yas = kazan-yitim, faiz v.b. El sanatlar uzlan olarak: temri = demirci, etki ayak
kabc,
kuma =
ok ya =
derici,
sr =
cilc,
bedizci =
boyac,
teki = deki,
rnlerinden: kmz, st, yiig, yag, yourt, kurut = peynir, yadm = yayg, kidiz =
kee, tarmda urug = tohum v.b. Yemek ve ikide: a, et, gl bal, gl urubu,
erez (Arap, nukul), yemi, simi = semirmelik yiyecek, arpa suyu (Arap, fuka),
sofra suyu (Fars, mzb), bal suyu (Fars, cleybin), gl suyu (Fars, clb), sindirim
ikisi, kuvvet ikisi, mshil ikisi, arap, baharat, otlar v.b. A ve len trleri:
kdenke a =
dn leni, snnet a, at a =
do
um leni, kolda a = arkadalar yemei, yog a = cenaze a, boug a = izi li a; yemekten sonra konuklara datlan ti teri = di kira9i, bie = a arma
an v.b. Ve bu lenler, alar, arlar srasnda gsterilmesi gereken sofra grgs
ve grenei: Eti syrma, bak kullanma, yeme biimi, konuma v.b. Ayr bir konu
olarak, d yorumu; d trleri: Gece d, gndz d, d ve mevsimler, d ve
d grenin ya, kark dler, yorumsuz dler, iyiye yorma, de ve yaa gre
verilecek illar ve yaplacak saaltma abalar: Mshil, kan alma, beyin ykama v.b.
A yn bir konu olarak spor: Tavla, satran, gre, cirit, evgen, okuluk, kuuluk,
av v.b. Eitim-rctim konusunda: Baba t, ocuu evde okutma ve okutmaa
erken baluo; kt, divit, mektup v.b.
nem li bir konu olarak, kadn. Douda, zellikle eski Yakudouda olduu gibi,
Karahanl Trklerinde de, doan ocuun erkek olmas ye saylrd. Ne var ki bunu
sylemekle birlikte Balasagunlu Yusuf bir yerde kzlarn gnln okayarak ujeyte
yer vermitir:
Bu mundag kiiler bolur idi kz,
Bu kz kzlk kald kz at kz.
Byle kiiler ok nadir olur,
Bu deerli nadirlikten, nadirin ad kz kald.
Karahanh Trkesinde kz szc iki anlama gelmekte idi: biri kz , kincisi de
erli, pahah, nadir ey ; kzlk da deerlilik, nadirlik anlamna idi. Buna karlk,
Balasagunlu Yusuf, kadnn asl et olduunu da bildirmekten ekinmemi ve erkek
A. DLAR
leri sakndnmtr: Tii asl et ol, diinin asl ettir diye. Karahanl Trkesinde ca
riyi* kavram i;in 7 8 szck kullanlmakta idi. Kadn konusunda Balasagunlu
Yusufun tutumunu, davrann gerei gibi deerlendirebilmek iin, Karahanl Trk
lerinin kendi slmlklarnn ilk yzylm yaamakta olduunu unutmamak gerekir.
Yusuf, okurlarn kadna sayg gster (ar tut tiig) diye tlemi, olur olmaz
erkekleri, anlamadan, denemeden eve sokmamalarn, evdeki hizmetilere (elig as
rilin) de dikkat etmelerini istemitir. O, btn kzlan, evlilikten nce hep silig kz
( - - temiz kz, bakire) olarak grmeyi arzulamtr. Evlenme konusunda, erkeklere,
salarak tii ( = iffetli kadn) aramalarn ve bu nitelikte olan uruglug tii ( = soylu
kadn), bav tii (
Kk-Trklerin ve eski Trk mitolojisinin (tken orman v.b.) etkileri vard. Karahal devletinin bat blm, all-katman olarak, Buddha c Sodaklar ve Orta
ra dillerinden biri olan Sodakann zerinde oturuyordu. nclleri olan Uygur
Tiirkleri, Buddha c olmu, yazlarn Buddhac So d aklarn alfabesinden
geli
Kutadgu Biligde gdlmi balkl yazs, Trk Kulturu dergisi, say 98, 1970,
8. 95-111). Sayn Saadet aatay'n ler iki sans da doru olabilir. Daha nceki say
falarda belirtildii gibi, Odgurm szc uyanm , odgurnak da diiiiee so
nunda anlamak, dalgdan uyanmak anlanunadr; gdlmi, vlm , gdiil de
dl anlamna gelir. Sanskrit dilinde buddhu szc aydn, aydnlanm demek
tir. Ne var ki, Kutadgu Bilig'dc gdlmi, dada Odgurm grmee gittiinde,
her kez onu ibadette bulmakta, ilig de mektuplarnda onu cuma namazn halkla
birlikte ehirdeki camide klmaa armaktadr. lig, Odgurm ihtida etmee
deil, onun bir Msl an olarak bu dini yaymak, kfirlerle , yani BuddhaVlarla
savamak iin ehre inmesini istiyor. Kutadgu Bilig'deki tanma gre, vrk (ey
tan), din hrsz (din ogrs), kfir de din dman lir. Ilig ir hu ars ok
yerinde idi, nk 1212de Karahanl devletini ykanlar kfir , yani BuddhaV
Mool boyu Kara-ljtaylar oldu.
3.
slm ve tasavvuf
(utilitaire)
ve yararc
A. DLAR
4.
Bilgi ve erdemler
ngiliz
dnr
Sartor
Misk ve bilgi birbirine benzer, insan bunlar yannda gizli tutamaz. 10. u drt
eyin azn az grme: Ate, dman, hastalk, bilgi. 11. Akl karanlk gecede bir mea
le gibidir. 12. nsan akl ile ykselir, bilgi ile byr. 13. Hrsz ve dolandrcnn eli
bilgiye eriemez ve onu alamaz. 14. Sevin istersen, o kayg ile birlikte gelir; huzur
istersen o zahmet ile birlikte bulunur. 15. nsan kendisini sevdirirse, onun kusuru en
byk erdem saylr. 16. nsanolu bir kervana benzer, konak yerimle srekli kulamaz. 17. Akln ss dil, dilin ss sz, insann ss yz, yzn ss de gzdr. 18.
Nimet tam olursa, insan yiyecek bulamaz. 19. Bilginin sz bilgisiz iin gz olur. 20.
Soylu insan lse de soyu kalr. 21. Beylik ok iyi bir eydir, ne var ki daha iyi olan
yasadr ve onu doru uygulamak gerekir. 22. Halkn ykn hafifleten kimse insan
larn iyisidir. 23. Halkn iinden ykselip zenginlie eren insann dili ve s/.ii
tatl olmal, kendisi de alak gnl gstermeli. 24. Saadetin aya kaygandr.
25. Saadeti kendine balamak iin 10 koul vardr: a. alak gnll ve tatl dilli
olmak, b. arlktan saknmak, c. kt ilere yanamamak, . toplanm (dan mal
yerine harcamak, d. yaamn, iini ve davranlarn dzenlemek,
bye sayg
A. DLAR
<li)>i de mihnettir. 48. eytan din hrszdr. 49. m rn tamam gn srer: Yarn,
diin, bugn. 50. ster eker, helva, ister arpa, dan yemi olsun, doyup yatan sabah
yine a kalkar. 51. Tanr kula iki gz ve iki kulak vermi, biri ile bu dnyaya bakarsa,
biri ile de ahrete bakmaldr. 52. Yalnz ibadete gvenerek ibadette an gitmemeli.
53. Faydasz insan diriler arasnda bir ldr. 54. eye yakn olma: Yanar ate,
akar su, beylerin an ve erefi. 55. eyden uzak dur: Beylik taslama, yalan, cimri*
lik. 56. Tuz ekmek yedir ve gler yz gster, bu iki davran insan kendine sndrr.
57. u iki trl kimseden uzak dur: ftirac, gammaz, ve ikiyzl karc. 58. Kz
abuk evlendir. 59. F.vlcnecekscn kendinden aa derecede biri ile evlen, onda yz
gzellii deil, gzel huy ara. 60. Olunu ve kzn evde eit, bu ii baka ellere b
rakma. 61. ocuklara bilgi ve edep ret. 62. Kadnm asl ettir. 63. Hizmetilere ezi
yet etme, glerinin stnde olan i verme, Tanry karnda bulursun. 64. Elin dar
da ise bakalarna szlanma. 65. Hisseli ilere girime ve byle ie mal yatrma. 66.
Taan rmaa komu olma, hisara yakn durma. 67. Ev almak istersen komusunu sor,
yer almak istersen suyunu sor. 68. Boazna hakim ol, onun esiri olma. 69. nsan gn
l incedir, o bir sraya benzer, kaba sz syleme, krlr. 70. Boazdan hem can hem
hastalk girer. 71. Sonunda, hakann elinde de kalacak olan iki bez parasdr. 72. n
san, iinde ancak danmakla baarya ular. 73. u insana deer ver: a. gz
pek kii, b. bilgin kii, c. becerikli kii. 74. Halka yk ykleme, yk kendin ta.
75. Cmert, gm datan deildir; cmert, cann feda ederek insann hakkm ve
ren kiidir.
Her dinde olduu gibi, burada da birtakm tlerle kar karyayz. ou din
lerde tler buyruk biiminde verilmi, buyruklarn ou da yasaklama niteliini
tamtr. Balasagunlu Yusufta yasaklama varsa da, tlerin ou, okuyan olum
lu ilere zendirme, etkinlie itme amac ile verilmitir. Kimi dinlerde grlen misil
leme, ktl ktlkle, zoru zorla karlama, die kar di, gze kar gz ilkesi
Kutadgu Biligde yoktur. Tam tersine, Incil'de de olduu gibi, Balasagunlu Yusuf
ktl iyilikle karlama insancl ilkesine bal kalmtr. Sana sveni v , sana
zulmedeni bala , gibi.5
bylece,
ansiklopedik,
bir tmdr, btndr. Bu btn, bir ana temel zerine oturtulmu, ats da birka
ana direkle kurulmutur. Bundan 900 yl nce bu binann temeli, insann her iki dn
yadaki saadetini salayabilmesi iin atlmtr. Ana direkleri de, eriilecek mutlu
lua yn gsteren iaretlerdir. Kutadgu Bilig grkemli bir ehre benzer. Prl p
rl parlayan sokaklarn onun kutsal beyitlerinde grrz. Bunlardan kimi Tanr
buyruu, kimi uyarma, kimi t, kimi sakndrma, kimi de yasaklamadr. Bunlarn
bahcalarm, yaptn tmnden seerek, yukarda bek bek topladm. Bunlar,
yaptn zetiyle birlikte gz nnde bulundurulursa, deeri bir kat daha ykselir.
900 yl nce Balasagunlu Yusufun bize verdii mesajdaki tleri yle sralayabiliriz: Tann ya bal bulunma; lm ve alircti unutmama; akla ve bilgiye deer ver
me; ocuklar okutma; dinlemek ve okumakla bilgi edie; her ite doruluk arama;
temiz dnce sahibi olma; dnyaya ve geici zevklere dkn olmama; dile, boaza,
nefse bakim olma; zor kullanmaktan, hrszlktan, yalandan, ikiden, hakszlktan,
kaba szden, dedikodudan, gevezelikten ve acelecilikten kanma; sabrl, cmert,
hayrsever olma; yaplan bir iyilie karlk beklememe; disiplin, doru yasa, dzen
ve adalet salama; iffet ve namusa smsk bal olma; kt arkada edinmeme ve
bozgunculara katlmama; bye ve kadna sayg, ocuklara efkat, hizmetilere de
insaf gsterme; gelenek ve greneklere bal bulunma; her ite lml davranma;
hesapl i grme; daima ar bal, tok gzl, alak gnll olma; nemlilerden biri
de, iyi ad brakmaa alma.
Yaptn banda nemle aklad gibi, Yusuf, son eklerde de yine ele alp ze
rinde durduu bir konu vardr: Bilgi, insan hayvandan ayran bilgi, karanlk gecede
meale gibi bize k tutan bilgi, erdemin ba olan bilgi, Eflatuncun, Farabnin ze
rinde durduu bilgi, erdemi douran bilgi, tslma gre de bilgi toplamak ve ren
mek her Mslman iin bir farzdr. 1615 te Bostanczade Yahya Efendinin dedii
gibi bilim padiahlktan stndr; ilim ve kltr yolunu se, bu yolda aba gster.
Ye gnmzde de yce Atatrk'n Hayatta en hakik mrit ilimdir1 zdeyii,
ayn dn, inan ve t dorulayp desteklemektedir. Balasagunlu Yusuf,
Kutadgu Bilig'ini ite bu temel zerinde oturtmutur.
A.
Kutadgu Bilig*den
4000 yd nce verilmi tlerdir. ki yapt da ayn paraleldedirler. kisi arasnda dala
yakn ve ince karlatrmalar yapdabilir. Bu yaplrken, Kutadgu Bilig in Msl
man Trklerin ilk t kitab olduu unutulmamahdr.
Eski Msrdan eski Mezopotamya'ya getiimizde, bu alanda, Sumerlilern aile
yasas" n (M. . 3500), Akkadllann da 1945-1947 kazdarndan 1948 de ortaya
kardan Enunna (Teli Harmal) ehrinin 59 maddelik yasasm, az sonra da kral Hammurapi nin (M. . 1728-1686) 282 maddelik nl yasasn buluruz. Elde bulunan
Smer yasas, eski bir tmn kalnts olup, ana ittisu" denen bu dizinin 7. levhas
kiisel yasa paralarndan olmadr ve olduka sert yarglarla doludur. Enunna yasas, daha ok ar pazar, adam yaralama, ldrme gibi konular ele almtr. Ahlk
konusunda, rnein, Suner yasas yle der: Kadn kocasna ihanet ederse rmaa
athp ldrlr; erkek ihanet ederse ceza olarak para der". Hammurapi yasas
A. DtLAR
(111. madde) yle yarglar: Eer evli bir kadn zinada yakalanrsa, kadn, su or
tana balanarak rmaa atlr. Hammurapi yasasndan 300 yl sonra, M. . 1350
sralarnda Eski Anadoluda Suppiluliuma ya da olu Murili zamannda meydana
getirilen 200 maddelik Hitit yasasna gre (197. madde), eer biri dada rastlad
bir kadn zorlarsa cezas lmdr; eer bu zorlama ehirde olursa kadn lmle ce
zalandrlr; kadnn kocas zina ileyen bu ifti ldrrse ecza grmez.
Eskia Yakndou yasalarndan Uzakdouya
ginlik, yksek orun, dnya nimetleri d giysilerdir; bunlarla bengilik dnyasna gi-
K U T A D G U B l.lG NCELEM ES
rilmcz; insan plak, gelmi, plak gidecektir. Yurdu ynelenin devi doruluu ko
rumak, ktl cezalandrp kovmaktr. Hkmdar, ald vergiyi halk iin kullan
maldr. Ynelim de ba klavuz yasa ve doruluk olmaldr" (Mau ve Upanisad lar). Buddhachklu: Dokuz gnah vardr: 1. haksz olurak adam ldrmek, 2. hr
szlk,
zina, 4. yalan, 5..agzllk, 6. hile hile yanl taraf tutmak, 7. kidm do
lay yanl yola sapmak, 8. iyi dnmeden yanl yola sapmak, 9. korkudan yanl
yola sapmak. Hi zor kullanma, kt arkada edinme; herkesle iyi gein; kadn pe
inden koma; isteklerini ll tut; zenginlie zenme; hu dnyaya bal olma;
merhametli ol; bilgi edin. Yaamnn klavuzu unlar olsun: Doru gr, doru istek,
doru sz, doru davran, doru yaay, doru aba, doru dn, doru z he
saplamas ve yarglamas ( Lakiana suttanto", Khaggovisana Stra , Bonare.
vaz"). tlidueuluklan: Btn insanlar zgrdr; kaderlerine bu zgrlk yolun
dan giderler. Erdem dl kazanr, ktiiiiik ceza grr. Ayn gne, k ve scaklk
herkesin bana doar, insanlarn bunlardan faydalanma yolu trl trldr. Doa
nn akl yaratk aklndan stndr. Ruh hem bilgidir hem de hilen. nsan kendi l
snde bilginin d snrna, br ucuna varmaa almaldr. Bilgi g ve gvendir;
o, varln ba, ortas vc sonudur ( Vedanta Stra", Prana ve Talra ). Bralmclar en kutsal yazlarndan biri olan Bhagavad-glt"dan: lmden sonra
vcut yok olur, ruh ise yaamaa devam eder. Ben bilge kiileri ok sever, onlar da
beni severler. Ben yol, destek, babu, tank, barnak, snak ve arkadam. Bana
gerek ballkla ykiincnler bendedirler, ben de onlarn iindeyim. Kendi doru gi
dileri ile, her eyin kayna olana, usuz bucaksz bu evreni meydana getirene sayg
vc iman gsterenler, stn Olgunlua erieceklerdir. Hintlilerin nti-sstra denilen
ve ahlk reten, bunun yannda da artha-sstra denilen ve si\asct reten yaz tr
leri vardr. Tek msralar ya da beyitler eklinde ortaya konan bu yaptlardan e es
kisinin Chnakya adl bir yazarn kaleminden km olduu sanlr. Bunlarn yanbanda ahlk reten hikyeler derlemesi olan Panehatantra nm ( = Be kitap)
zeti Nryana wn ortaya koyduu 4 ciltlik Hilopn le$a ( Faydal bilgi) ge
lir. Bunda Yolcu ile Ku , Brahman ile Hrsz , Ylan ile Kurbaa gibi re
tici hayvan masallarna rastlanr. Hintliler Brahmchktan Buddlacda geince,
ahlk ykseltme amacylc, Buddlanm, doumundan nce girdii trl ekilleri an
latan vc jtaka(cataka okunur; Pali dilinde =
byk icraat ) denilen hikyeler ortaya kondu. Buddhac Uygur Trkleri hu ede
biyattan geni lde eviriler yaptlar; bunlardan biri, biri ukll br aklsz olan
Kalyankara ve Ppamkara adl iki kardein hikyesidir (cheize evirisi: T.
D. K., 1940). Bizdcki retici hikye Kelilc vc Dimnc , gerisin geri Farsa, Sryanca, Arapa ve Pellevice yoluyle Sanskrit dilindeki Karataka Damaaka hikye
sine dayanr. Hintliler retici iirler de ortaya koymutur. Bu alanda Blartrihari
nde gelir, ite bir rnek: Bilgi: Biraz bir ey rendiimde, sevincimden grmez
olmu aklm kendini alim-i kl iln etti; fakat bilgim biraz daha ilerleyince, bey
nimdeki ate tavsad ve bilgisiz bir ahmak olduumu anladm. Ortaa gney Hindistannda, Madras ta, Tiruvalluvar (M. S. 600 sralar) adnda nl bir airin Tamil
162
A. DLAR
dilinde yazd Kural ( = bey t, mesnevi) balkl bir zdeyi kitab vardr. Ar*
am ( erdeni), T oru l ( mal) ve lban ( ak) eklinde. e blnen bu ya
pttan zdeyiler: ldrmemek iyiliin doruudur; yalan sylememek bundan he
men sonra gelir ( Erdem), tnsa eerek kum iinden su karr; aratrmakla da
bilgi edinir ( Mal ). Akta nazlanarak somurtmak tuza benzer; fazla tuz yemein
tadn karr ( Ak ).
ran'da Zerdtln kurucusu Zaratlustra, ahlk yolumla unlar sylemi
tir: Evrende iyi, ktyle; k, karanlkla; doru da eri ile arpmaktadr. yi ve
doru olan, bize bitkileri yamurla yetitirir, hayvanlar besler. yi ve doru olan d
n, syleyi, isteyi ve kllar alklamahdr. Doru hayal yaamak hurcumuz
dur; bylecc her iki dnyay kazanm oluruz. In, iyinin, dorunun izinden giden
gal ilemez. Ruhumuzu bu niteliklere ak tutmalyz ( A v o t a ). randa Sasanllar anda birok siyaselname ve pedname ler vard. Sasanl Hsrcv Auirva (531-579), Sanskrit dilinden Pellcviceye bir pedname e\ inmitir. Arap ya
zar el-Mukaffa Ainnme'yi Sasallarn Pehleviccsinden evirdi. Sasanllann ilk
nazn Geyha, halife ve emirler iin Kitabi? l-in'i yazd.
brailcr yaznda birok tr vc fikirleri Suner, Asur-Babil ve Eski Msr kay
naklarndan alnlardr. Eski Ahit teki Eyp (br. lyybh , Yun. lb , Lat. Job),
Sleymanu Meselleri (br. Mile, Yun. Paroitiai Solomntos, Lat. Proverbia) ve
Vaiz (br. Kheletl, Yun. Ekklcsiastes, Lat. Ecelesiastes) kitaplar lbranilerin
hlnuV n ( hikmet) iine alr. le bunlardan birka rnek: E yup tan: O za
man Rab kasrgann iinden Eytb'a cevap verip dedi: Bilgisizce szlerle takdiri ka
rartan bu adam ki? imdi kuan beline vur, erkek gibi; san
anlat. Ben dnyann temellerini atarken sen nerede idin? Bildir, eer sende anlay
varsa. Mademki biliyorsun, onun llerini kim koydu ? Ya da denizi kaplarla kim
kapad, marur dalgalarn burada duracak, dediim zaman? Sen mrnde sabaha
emrettin mi, fecrin yerini kendisine rettin m i? Kadirin iini kt gren onunla e
kiir m i? Tanr ile davalaan cevap versin. O zaman Eyp, Rabba cevap verip dedi:
ite ben deersiz bir eyim; Sana ne cevap vereyim ? Sen her eyi yapabilirsin, bili
rim. Anlamadm eyleri syledim. imdi ise seni gzm grd. Tozda ve klde tv
be eylemekteyim. - Slcynann Meselleri nden: Rab korkusu bilginin balang
cdr. Gm kazanmaktansa hikmet kazanmak iyidir ve onun kr halis altndr.
Zorba adama imrenme, hikmet kazan, anlay kazan. Ey tembel, karncaya git, onun
yollarna bak da hikmetli ol! Yazn ekmeini hazrlar, biim zamannda yiyeceini
toplar. Basiretli adam bilgi toplar ve saklar. Alak gnlllk izzetten nce gelir.
Kendini azn deil, bakalar vsn. Barklkla kuru bir lokma, kavga ile ziyafet
dolu e\den iyidir. Zevki seven yoksul olur. yi ad byk zenginlikten stn tutulma
ldr. Ak uzarlau rtl sevgiden iyidir. Ata kam,eee gem vc aklszlarn srtna
denek. ukuru kazan iine der. St skmak ya karr, burunu skmak kan ka
rr, fkeyi skmak kavga karr. - Viz den: Bolarn bou, Viz diyoy her ey
bo. Her eyin zaman ve gkler altnda her iin vakti var: Susmann vakti var, soy-
163
leneni vakti var. nsann btn emei az iindir, yine can doymaz. yi ad ho
kokulu yadan iyidir. Bir adam iin aklszlarn arksn iitmektense, hikmetlinin
azarn iitmek iyidir. Bir eyin sonu balangcndan iyidir. Sa kpek l aslandan
iyidir. E y gen, tazeliinde sevinli ol, ancak bil ki Tanr seni hkme gtrecektir.
Genliinin gnlerinde seni Yaradan*! hatrla!**
Grld gibi, branilerin hhmh', yani hikmet i
doruluk erdemleri etrafnda toplanmtr. Hele Vizin szleri, bizdeki Odgurmm szlerini ok yakndan andrr. Bu hikmeti, Milt sralarnda brani ve Yunan fel
sefeleri birbirine kart gnlerde Hellenlemi bir Yahudi, skenderiyeli Philn
(Yun. Philn ho Aleksandreus e loudaios, M. . 25-M . S. 50), Yunanca yazd ya
ptlarla, en ok onun yazd sanlan Dnl bir Yaant zerine (Yun. Peri biou
theretikou, Lat. De vita contemplativa) adl kitapla, bat dnyasna, Yunanllara
aktard.
Yunanllar ok erken bir ada, M. . V II. yzylda yaam olduklar sanlan
uYedi Bilgeler den (Yun. Hepta Sophoi) kalma ataszlerine sahiptiler. Bu szler
den birka, rnein Kendini tan** (Yun. gnthi sauton) zdeyii, Delphoideki
Apolln tapnann duvarna kazlmt. Bundan sonra Solon (M. . V II-V I. y y .;
Logos parainetikos =
lides (M. . VI. y>., zdeyiler), Pythagoras (M. . VI. y y .; Khrysa epe = Altn
msralar) gibi hukuku, air ve bilginlerden de hikmet szleri kalmtr. Eflatun'la
Aristonun konumuzla ilgili grlerini, yaptmzn banda Farab ile Balasagunlu
Yusufu ele alrken grdk: Eflatun dan len (To symposion), Yasa ve Yasama
(Nomoi e peri noraothesias), Siyaset ve Kral (Politikos e peri basileias) Cumhuriyet
ya da Devlet (Politeia e peri tes dikes), Erdem (Peri tes aretes); Aristo dan Atina
Anayasas (Politeia tn
Athenain),
Eudemos'a
Ahlk
(Cthika
Eudemeia),
B.
~ ~
(kr. Kutadgu Bilig'de kullanlan mtekarib vezni: Faln, faln, fauln, fal,
~ j ------- 1--------f^,
(50 ?138;
Epiktetou
164
A. DLAR
nemsiz bir harc deil, yeryznde onun efendisinin; bunu da bil. Yaam gnen,
onu bouna harcama, zgr yaa ve ulu gnll ol. Tanr nn yzn grmee
hazrlan. Hayatta etkin ol; kede oturup stnineni bekleme. Kendinden kt
l, cimrilii, kskanl, korkuyu, uyuukluu, lszl, apknk uzak
tut. Kadere kar gelme, fakat sen de kusurda bulunma. Sylenenleri ktye
yorma, fikir ve kan zgrln tan. Yasalara uy, kar gelme. Akla, bilgiye nem
ver. Sokrat her sorunu usa vurmakla zmtr. *
Roma da Iulius Cacsar gerek askerlerini gerek balk dmanla arpmaya zen
dirmek iin zdeyiler toplamt ( Ad agentis ). u ve daha sonraki alarda, Korna
da yusuyuu Yunanl filozof Zf*nohi s, Karadeniz Erclisidc (Herakleia) Diogcncino* (M. S. II. yy.) ataszleri topladlar, Aispus du hikmeti hayvan masallaryla
anlatt. Latin edebiyatnda Marcus Valcrius Martialis in (40-104) Epigrammata's
( nelemeler , 1557 tane) ile Decimus Junius Juvcnalis'i (55-135) Satyrae'si
( Yergiler , elde bulunanlar 16 tane) bu alann n srasnda yer alrlar. Martialistc rnekler: Dul Erkekle Dul Kadn dan: Fabius btn karlarn gmer, Chrestilla btn kocalarn erilip yok eder, gerdekte yranan mealeler arabuk l dek
lerini aydnlatr; ey Vens, bu iki kahraman birletir, dl d bereketli olacak, tehli
keli bu iki kimiye de tek bir cenaze alay yetecek. - Hekim ile Hasta dan: Hasta
lmda, ey hekim, acele geldin, beraberinde yz renci dc getirdin; ok ilgin bu
olguyu grmek iin, yiiz kiinin elleri beni yoklad, poyraz souundun buz kesilmi
ellerle; ee bende ate yoktu, simdi ateler iindeyim, sa ol usta hekimim. Juvenalis'ten: Ykseli : Ba kelere zeniyorsan ktle hazrlan, cezas lm, ha
pis ya da srgn olan sunturlu bir cinayet ile; erdem para etmez, geer ake deildir,
insan a brakr; insanlar crm ve kyclkla konak, kane ve devlete sahip olmu
lardr. Syle, bir oulun kars para tamah ile namussuz bir yataa yatarsa, kan,
kz ve gelin satlk olursa, yasa ve toplum dzeni de bunu nleyemezse, hangi erkek
post deinde gzlerini yumup rahat uyuyabilir? te o zaman bu satrlar fke ve
gazap fkrr. Roma da III. yzylda Latin yazan Dionysius Catonun meydana ge
tirdii ataszleri kitab Ortaa Avrupasnda en ok okunan bir yapt oldu. V. yz
ylda St. Augustinus un (354, 430) ortaya koyduu nl De civitate Dei ( Tan
r ehri) adl kitap, tarih felsefesi yaptlarnn en eskisi olup, Tanr ehri ni dnya
ehri ile karlatrm, ler ikisinin dou ve geliimini izlemi ve adillerin a k b e t i
ni incelemitir. neleme tr alannda BizanslTheodros ho Stoudites (759-826)
ile toannes Mauropous (X I. yy.) birer Epigrammata meydana getirmiler, Ortaa
sonlarnda retici mesel ve hikyeler derlemesi olan Latince, anonim Gesta Romanorum ( = Romallarn Klglar, X II I . yy.) ile talyan Leone d Assise nin Latince
Specuhtm prrfcctionis ( = Mkemmeliin aynas, 1227) adl yapt bizi Humatizma ve Rnesans ana ulatrmtr. Ortaa ve Rnesans yzyllarnda Erasmus ve
bakalar ayn alanda altlar, Rabelais, Ccrvantes, Shakespeare gibi nl yazarlar
da kendi yaptlarn bu gibi szlerle sslediler. Latincede bu nitelikte olan szlere
genel olarak proverbium denmiti. Fakat bu tr ilene ilene alt-trler de dourdu.
1948de T. D. K . da iki arkadala (Mehmet AK Aakay, Ali Ulvi Elve) ilediimiz
Majus'unda
yer alan Ahlk Aynas (Speculum morale), enlemleri vm fke, cimrilik gibi ku
surlar da yermitir. Bu yzyln sotlarula, Latince yazan Yunanl Miclcl Mnrullc
Tarchaniote un inelcme leri yaymlanmtr (1497). XV '!. yzyln hasnda, Hol
landalI byk hmanist Pcsiderius
Franois
La Rochefoucauld
dukas (1613^-1780):
Reflezions ou
A. DLAAR
C.
mek zere yine bir kitaplk dolusu yaptla karlarz. Balca konu lksel (ideal)
KUTADGU BL G NCELEMES
devlet, lksel devlet bakan, lksel yasa ve lksel ynetimdir. Bu konuya giri
olarak da onun felsefesi gelir, yani hkmetin kuruluu, amac, itlii ve grevi.
Bu konunun uzmanlarndan kimine gre, hkmetin en eski esas "oymak
(tribus) deil, akrabalkt (baha taraf akrabal: agnatio, ana-baba taraf akraba
l: cognatio); yani aaerkine ya da ataerkine dayanan ve ok kocal ya da ok karl
esastan tek karl ataerkine doru gelien aile (fanilia). Baba ayn zamanda hem
bey (princcps), yani aile bakan (pater familias), baba otoritesi (patria potestas) ile ef , hem de papaz d (saccrdos). Aile geniledike hanedan ylc bir
likte hane (gens), bunlarn birikiminden de oym ak (tribus), klan (elan) mey
dana geldi ve yurt (patria, Alm. Lad) kavram yerleti. Daha ileri aamalarda,
Yunanllarda fratri (phratria), fili (phyle),
kral (arkln basileus), Romallarda da curia, comitia, kral (rcx), hkmdar erki
ve otoritesi (inpcrium), imparator (imperator), yasa (ius, lex; Romallarda
nl 12 levha yasas
451-450 ylndan kalmadr), yarg (judcx), din ileri bakan (pontifcx na\imus), halk arasnda da tabakalanma ( patris ler: patrieii; pleb Ier: plcbii; pro
letaryalar: proletarii; iiler : acrarii; konuklar, yabanclar : peregrini; kara bu
dun : vulgus; hr yurtta : civitas libertas) v.b. kavramlar yerleti.
Eskiden ilkel alarda insan, toplumun iine bir durum la (slatus), yani ba
basnn, ailesinin durun uyle doard (kr. Kuiadgu Bilig dc: atas beg erse
oul togd beg; oul losa beg hem atalar beg =
ar; oul bey doarsa atalar da beydir). Doan, bu drun da yaar, bu duru da lrd; ykselme yoklu. Bu bir kast (caste) durumu idi. Belli bir kastta bulaklu le itibar kazanr, hem de yasann koruma ve savunmas altnda bulunurdu.
Bireyler durumlarn deitirmek, ykselmek iin bir devrimi, bir kkl deiiklii
beklerlerdi. Bu deiiklik, bireylerin yksek yetenek kazamasyle meydana gelebilir
di. Bu kurama kar baka bir kuram ileri srlmtr: Toplumsal anlama (cotrat sorial)
reysel haklarnn bir blmnden vazgeerek, onu, kendi setikleri ortak otorite ye,
yani bir bakasna, bir lkmet e brakrlar. Herkesin herkese kar savam asn
dan, yani anariden kanmann tek yolu byle bir anlama ile nlenebilirdi. Bu fikir
de olan balca dnrler unlar olmutur: tngilizlcrdcn Richard
Hookcr (Laus
A. DLAR
<;u n i.K ; i n c e l e m e s i
epnyntfs) oldu, l>ir bakas da yine siicl arkJn grevinde bludu, di isleri do
arkl kral (arkln hasilc*) sann tayan bir arkln' a brakbl. Ynetim ile
rine yardmc olarak da 6 yasan yarg (tlcsmnlletes)ulmtl. Hu yasanlardan l)rakn. M. 621 ylnda lcmen her sutluyu ya liinc ya da klelie gnderen insafsz
bir ya>a meydana getirdi. Bu yasay M. O. 594 te Soln u yasas izledi. Drak za
manmla 401 kiiden olma bir meclis (Imle) \ard; aristokrat (cupalridcs) toprak
.sahiplerinin tarlalarn ileyip rnn 1/6'ini iieret olarak alan altcT Iar (leklemoroi) yeni kanunla ok sktrldlar. Yeni yasan (omothetes) olarak i bana
gelen Solon, Atina y'asasn geleneksel yasa (patrios politeia) haline gelirdi, ykleri hafifletti (seisakhtleia), varla ve vergiye gre ehir halkn drt snfa ayrd:
1. potakosiomedinon (500 lek [modimos J tahl, ya ya da arab olanlar,
yani zenginler), 2. Jippeis ( atllar , 300 lei olanlar), 3. zougitai (iftiler. 200
lei olunlar), 4. tenten , rgatlar). Solon, bu drdnc snf du ehrin byk kuru
lu olu ekklesia y'a ald. Arkln lar birleik olarak grev grmeye balad. Yasama
organ olan boulc de deiiklik yapld, bu kurula getirilecek her i ee 400 lcr
Kurulu ndan, arkh'larn yrarglar da yeni kurulan ve leliaia denilen demok
ratik bir genel kuruldan geirilmee baland. 400ler Kurulu na yrasa ileri iin
prytaneis denilen yardmc bir yarkurul eklemli; areis pagos bir anayasa yksek
denetim kurulu eklini ald. Demos denilen halk topluluunun katmanlar unlar
d: 1. pedieis (zenginler), 2. paralioi (orta halliler), 3. diakrioi (fakirler); kr.
Kutadgn Bilig*de 1. baylar (zenginler), 2. orta kiiler
(orta halliler), 3. -
gaylar (fakirler).
. Devlet Bilgisi olarak:
Atina Anayasas (Politeia tn Athenain) adl yaptmla Atina'ya degin bu
bilgiyi veren Aristo ya gre tiir hkmet ekli vardr: 1. Kral erki (monari.
Yun. moarkhia), 2. Beyler erki (aristokrasi, Yun. aristokratia) ya da, bunun bir de
iii olarak: Deerliler erki (zenginler vc erefi sevenler, Yun. limokratia) 3. Toplum
erki (demokrasi, Yun. demokratia). Bunlar kimi vakit rndan karak yozlar,
1. Kral erki, zorba erki (tiranlk, Yun. lyrannis) olur, 2. Boyler erki, takm erkine
(oligari, Yun. oligarklia) evrilir, 3. Toplum erki de ayaktakm erki (oklokrasi,
Yun. okhlokratia) y a d a bsbtn yozlaarak, erksizlik (anari, Yun. aarkhia) ek
line girer. J. J. Rousseau da bu ekilde dnmtr. 1919 dan bu yana, teknikleen
dnyann ynetimi iin teknikiler erki (ng. technocracy, W. H. Smyth) de isten
mitir; kapitalizmin stn olduu yerlerdeki hkmetlere de yer yer zenginler erki
(ng. plutocracy, Yun. ploutus =
vardr, parlamento, senato vc herhangi bir halk topluluu, rgt, kurulu, kurumu,
derneinden sz edilmemitir; ilig in ba danmam (er gi), babakan (vezir), ba-
DLAR
kanlar
m * a ladini
"ak li\ e akl lili byklerini de irine almt. Ynetiminin baleu amac, sk
sk belir! ildii gibi, balkn ynetici idi.
Devlet \r biikiiel konusunda klasik ya/.arlarda Motcstpicu,
Yasalarn
l{h (De ril-prii de> Loi>, 1TH) adl yaptnda, cumhuriyeti, aristokrasiyi, monar
iyi, de-pot hk-liranlt gzden geirmi, r iyi hkmet eklini Ingiltere krallk ti
pinde bulmutur: artlanm krallk , 1215 le kraln yetkilerini Maa a Charta ile
ksan. l28\lo I. Clarloa Ifakbr |)ileke>i ni (Pctilim of llights) veren, 1629 da
"Riiyiik ilem i (Greni Remoslraee) okuyan, I6 i9 da o lmle cezaland
ran, KltOMa II. Cbarh s'a kar yrrltan yasal hakkn korumak iin, ona Hahcas
r.orpus * yasasn kabul ettiren /giir ngiliz hkmeti. Dundan birka yl sonra,
Ingilizlerde Jeremy Dctlam, Hkmet zerine Bir Yaz (Fraguent on Govern
ment. 1779) ile
-ihll.'
re Yasama
lk eleri
adl y apt laryle. hkmet in. faydacl (utililaria) ilkeler zerine kurulmasn iste
mitir, yani en byk halk ounluunun en byk lde kut ve gnenci . Duna
gre do ahlk \r
1790 1792) adl yaptnda, doal haklar hkmetin verdii haklarla karlatrm,
ileri fikirler nermi, veni sistemleri ve Fransz Dcvrimii llumcu Ingiltereye kar
savml r. Y l \ . yzyl ortasnda Fnsizlardut Agste Cote, Olgucu! .Siya
set
S isin n i
nsanlkla (humaitc)
ilgili yeni ka\ ramlar, bu adan insanlk, toplumsal sorunlar, de\ler ve haklar: in
sanla lapna, olgeul lak\i , yani insanla hizmet elmi olanlar takvime gei
rerek, belli gnlerde onlar atak, ereflendirmek. Ingilizlerde Stuart Mili, zgr
lk i zerine Bir Deneme (Kssay on Liberty, 1859) ile Faydaclk (Utilitariaism,
I)c\ lel bilgisi (Aln. Staulslelre). yasama bilgisi (Aln. Verfassugslehre), yasa
felsefesi (Al. Rechtsphilosoplic), dc\let felsefesi (Aln. Staatsplilosophie), devlet
kuram (Aln. Stautstloorie), siyaset ahlk (Al. Politisehe Kthik) alanfarmda,
Kutadgu Bilig daha birok modern yaptlarla karatrlabilir: rnein, J. C.
Moderne Staatslehren
Bilgici
Kuram, 1966), W. Thiene: Venvaltungslehre (Ynetim Bilgisi, 1967). K. (. W lrare: Modern Constitutions (Modern Anayasalar, 2. bas. 1966),
1913-1914 y
lnda ders kitab olarak okuduum u yapt: W oodrow Wilson: The State - Elements o f Historical and Practical Politics (Devlet
Hkmetin
Amac, New York, 1889 ve son basklar). Ayrca bkz. E. A. Westcrmarek: The
Origin and Development o f MoruP Ideas (Ahlkla
lgili
Fikirlerin Douu ve
D,
A. D lLAR
asaya aykr
Garganlua ile
A. DLAR
ClrLliuopolis
1623):
Gne hiiyk bir ehirdir; Gnelilerin rgt ve yaam, Eflatunda ve Thomas Moreda aklanan toplumsal bir dzen zerine kurulmutur. Zenginlik, ynetim, din,
alma, sava hep toplumsal kavramlara uygun olarak gsterilmitir.
Sir Fracis Baron (1561-1626: Nova Atlantis
Byk filozof Bacon da bu yapt Latince olarak yazm ve utopiasm bir adada ku
rulmu lksel bir topluluk olarak bet imlemtir. Szde, Pasifik Okyanusunda bulunan
Besalem adndaki bu aday gezen bir kimse orada Hristiyanlk, bilimsel aratrma
\e felsefe zerinde kurulmu bir devlete rastlar. Aratrma zeinin ad Sleymann
Evi dir (Solonos Husc). Bu adadan kimse ayrlmaz. Yalnz, arada bir Ik Tc
carlar (Merchants of Liglt) denilen kimseler gidip dnyay dolar, yeni bulular
ve yeni fikirleri renip adaya haber getirirler. Atlantis , tarihten nce Atlas Okya
nusunda batm olduu sanlan bir karaya verilen addr. Bacon a gre Yeni Atlan
tis , bunun, Pasifik Okyanusunda bulunmu olan bir benzeridir.
8. S. Golt: Nova Solyma ( Yeni Kuds, 1648). Teokrasi ilkesi zerine kurul
mu bir din utopiasdr.
9. James Harrington (1611-1677: The Commonwealth o f Oceana Oceana
Cumhuriyeti, 1656). Bu ngiliz devlet kuramcsnn yaptnda yine Okyanusyada
Oceana udi verilen hayal bir adadayz. Adada Olphaus Megaletor adnda biri lksel
bir cumhuriyet kurmutur. Buna gre cumhuriyet en iyi devlet rejimidir. Adada ml
kn dengesi, hangi snfn ynetmen olacan bildirir; mlk ounluklu topraktr;
toprak daiu ounluun elinde kulnal, aznln eline gememelidir; hkmet g
revlileri daima belli bir sre iin oyla seilmelidir.
10. Gabriel de Foigty (1630-1692:
de Jacques Sadeur =
1676)
Jacques
Sadeur n maceralar,
. Sradan bir kei olan yazar, Orta Avrupada ksa bir geziden sonra manast
rna kapanm ve hayal bir dnya gezisinin hikyesini topik bir biimde yazmtr.
Kitabn kahraman Jacques Sadeur, Thomas More a uyarak lksel bir dnyay be
timlemeye alm, mlk toplumun mal olarak gstermi, dinin de retiiz, papazsiz ve ayinsiz doal bir din olmasn istemitir.
11. D. Vairasse: L'histoire des Sevarambes ( = Sevarambelann hikyesi,
1677) . Liretimde ortaklaaealk (collectivismc) ilkesi zerine kurulmu bir toplumun
Arlarn Ma
sal, 1714). Alt-Balnda ya da kiisel erdemsizikler, toplumsal yararlar (private vioe.s, public bencfits) denmektedir. iir olarak 1705 tek ilk yaymnda lalk
Homurdayan ar kovan y a d a namuslu kiilere evrilen hileciler (The Grumbling
Hive, or Knaves Turnd Honcst) idi. 1714 teki baskda dzyaz bir nsz > ardr.
ngiltereye yerlemi olan HollandalI bu hekimin yaptnda ngiltere nin 1705 teki
durumu (Yedi Yl Harbi) yerilmektedir. Ayrca, doal olarak insann alak bir yara
tk olduu sylenmekte, toplum ve devlet birbirini sokup yok etmee alan arlar
kovanna benzetilmektedir. Yazara gre insann davranlar iyi ve kt ya da deer
li ve deersiz, alak ve yksek biiminde ikiye ayrlamaz; her erdemin kknde be
cillik bulunur. nsan doutan ktdr. Filozoflarla de\lcl adamlar, ynetimi \e
toplumun dayanmasn yalnlatrmak amacyle yksek yaam kavramn yarat
mlardr, ki gerekte bir hayaldir. Dnyay yneten g, erdemsizlik, zenginlik \e
gnn gn eline istei ve abasdr. nsan daima bunun iin alr ve yaar. Bu ni
telikte, yani olumsuz olan bir ulopia ya anti-jlopia (Aln. Gegenutopic) denir.
13. Daiel Defoe (1660-1731: Robitson Crusoc, 1719). Bir gezi ve naeera ro
man, hatta ocuk ve genlik hikyelerinin bayaptlarndan biri saylan bu roman,
gerekte, kkl bir siyasal romandr. Yazar Daiel Defoe siyasetle de uraan bir
adamd. Partisi hkmet erkini yitirince, Defoe, zn bu roman yazmakla doyurdu:
Siyasette yenildim, ama yarattm adann kral oldum. demek isledi. Uyruu la
vard, bir cuma gn yabanl kycdardan kurtard ve Cuma (Friday) adn verdii
adam. Adada Kobinson egemendir, uyruunun kendine kesin boyun emesini ister
vc onu yere yatrarak ayan bann stne koyar. Bu tutum, Dofoe nun otoriter,
bireycil (idivlualiste), uygar ve disiplini sever olduunu gsterir. Bidonsun
Crusoc bir roman tipi olmu, frtna sonunda byle issiz adalara dme olayn konu
alan romanlara robisonade denmi, J.J. liousscau doal luyal bundan esinle
nerek ileri srm (Emile roman, 1762), bu yolda 1813te svireli Alnan yazar
Jolann Kudolf Wyss, isvireli Robinson (Der schweizcrisehe Hobinsen) adl bir
roman yazmtr.
14. Jonatlan Swift (1667-1745:
mote Nations o f the World = Gulliverm, yeryzndeki birok uzak uluslara yapt geziler, 1726). Bu yapt da, esasnda, cceler ve devlet yurtlarn anlatan bjr o
cuk roman olmayp, felsefi byk ve esiz yergidir, ac bir karl-utopia (atiutopia). Romann kahraman Lemuel Gulliver, cerrah, kaptan ve gezgin olarak grd
yerleri ve insanlar anlatr: Lilliput taki cceler, Brobdingnag daki devler, Laputadaki soyut aydnlar , Balnibarbi deki Yce Akademi , Glubbdubdribdeki
sihirbazlar, Luggnagg daki Struldbrug denilen lmszler , adsz bir adada Yahoo
denilen aptal insanlar yneten Houyhnhnm adl akll atlar, kiiolunu, dnya kl
A. DLAR
trn, uygarlk denen dununu kkne kadar yeren korkun bir tablodur; nemsiz
peylere lsz deer veren, pireyi deve yapan insanlar (devler) gerekte ok nemli
olan eyleri, kk gren, nemsemeyen insanlar (ceclcr) v.b.
15. Jolam Gottfried Scluabel (1692-1752: Die n sel Felscnburg: vunderliche
Futu einiger Seefahrer Felscnburg - kaya ehri adas: Birka denizcinin yal
gn, 4 cilt, 1731-1745). Bir papazn olu olan yazar, bir ara berberlik, cerrahlk yap
tktan, askere de gittikten sonra, gezgin olarak uray buray dolam ve bu robisonade meydana getirmitir. Alberl Julius adnda biri frtna sonunda dt g
zel ve verimli bir adada, lksel bir ehir-devlet kurar: Kaya ehri (Felscnburg).
Bu, Hobinso Crusoe da da olduu gibi, uygarlktan bir srgn deil, bir snma'Mr. Yaptla, X V II., X V III. yzyl Almayasndaki durum, adadaki lksel,
topik durumla karlatrlm ve eletirilmitir.
16. Ludvig Ilolberg (1684-1754: Nicolai Klimii iter subterraneum ( = Niels
Kmn Yeraltna tii, 1741). Daimarkal byk sahne yazarnn Latince yazd
bu yergili utopia s, Moutespiicunn Fars Mektuplar (Lettrcs persanes, 1721)
kalbnda, toplumsal alklar, yanl reti ve inanlar, dinsel nyarglarn, si
yasal yasam, ak ilikilerini, kadnlan, apknlar, zenginleri knamaktadr. Hik
yede, N icls klim , bir gn kuyuya indiinde ip kopar, Km sonsuz olarak der, nce
Nazar gezegenine ular, sonra Martiia ya geer ve oralarda grdklerini, bandan
geenleri anlatr. Y aymlanr yaymlanmaz byk tartmalara yol aan bu ya
pt az sonra Niels Klins underjordiske R cjsc balylc Dancaya da evrilmi
tir. Holbergn ayn nitelikle olan Sganarels Rejse til del philosophiske Land
(Sganarelle'in felsefe yurduna yapt yolculuk, 1754) adl bir yapt da vardr.
Sgaarelle, Moliere in yaratt, halkn saduyusu nu temsil cde bir tiptir.
17. S. Berington: Dcnkniirdigkeiten Gaudettios von Lucca ( =
Gadentins un anlar, 1753). Almanca bir robinsonade dr.
Lucca l
18. Morelly (z ad ve doum, lm yllar belli deildir: X V III. yzyl: Naufrage des les floltanles ou la Basiliade du clkbre Pilpai
Yzer Adalardaki
Deniz Facias ya da nl Pilpaym [ = nl Hintli brahmin bilgini, Kelile ve Dime deki Beydeba ] ahramesi, 1753). X V III. yzyln bu Fransz filozofu ve BabeuPlk (babouvisme) ncs, bu utopia robinsonade mda, toplumun kurulu
ilkelerine ve doa yasas na deinmi, eitlerin bildirisi (Manifestc des Egaux)
niteliinde olan fikirleri savunmutur. Ayn yazarn Code de la ature ou la verituble esprit de ses lois (Doa kodu ya da doa yasasnn gerek ruhu, 1755) adl bir
yapt da vardr.
19. Staislas Leszczynski (Polca: Stanis/avv Leszcynski, 1677-1766:
Entre-
Ada,
A. DLAR
ur Bir Deneme, 1800). Adam Snitl larafs olan bu yazar, faydac (utilitairc) il
keleri ortaya koymakta, makine ve sermaye etmenlerinin dzene konmasn istemek
tedir.
Fransz Devrimi srasnda Paris te arka arkaya insan ve Yurtta Haklan Bil
dirisi (Declaratio des droils dc llomne et du citoyen, 1789) ile insan ve Yurt
ta Bildirisi (Declaratio de riomc et du citoycn, 1793 ve 1795) yaymlanm,
1898\le de insan Haklan Birlii (Ligue des droils de llommc) kurulmu, X I X .
yzyl ortalarna doru doal bilimlerde ilerlemeler olmu, toplumsal gelimeler g
rlm, teknikleme gelimi, bua gre yaam da kkl olarak yeniden dzenle
mek ve toplumsal grlkleri yenmek gerekmitir.
1863 le Amerika Birleik Devletleri Bakan Abralm Lincoln, modern demok
rasinin temeli olan lulkm hkmeti, halkn eliyle ve halk yararna ilkesini or
taya koymutur.
Gnde Dnya Turu (Le tour du mode en qualre-vingts jours, 1873), Esrarl Ada
(L le mystcrieuse, 1874), Michel Strogoff, 1876; iki Yllk Tatil (Deux ans de
vacanecs, 1888), Cesar Cascabel, 1890; Aynalar Sfenksi (Le splix des glaces, 1897).
29. Edward George Buhvcr-Lytton (1803-1873:
Ge
lecek Irk, 1871). nl Ingiliz romancnn bir utopia'sdr. Gizemli bir yeralt dnya
snda Vrilya ya da Ana denilen hayal bir rk yaamaktadr. Bunlar btn glerin
kayna olan vril geii ve tkenmez sonsuz bulmulardr; uabilirler de.
Bunlarda ii snf yoktur; makine, bunlarn yerini almtr. Tam bir toplumsal
eitlik ve adalet Nardr; zek, gcn yerini alntr. Kadnlar, ilerinde bulunan
Ge
leyicisi ve iktisat devrimcisi Bellamynin bir utopia sdr. Hikyeye gre, Julian West
adnda bir adam Bostonda bir gece uyku ilc alr, 113 yd, 3 ay ve 11 gn uyuya ka
lr. 2000 ylnda hl 30 yanda bir gen gibi yataktan kalkar, karsnda Dr. Leete i
ve eski nianlsnn adn tayan gen Edith i grr. Boston deimitir, X I X . yz
yl kanl ii kavgalar bitmi, kansz bir devrim olmu, insanlar kut ve gnen iin
de yaamaktadr. Para denilen ey yoktur; herkesin devlete verilen bir geliri vardr
ve o para ile idare etmek zorundadr. Maazalarda yalnz birer tane rnek eya var;
isteyen bu rneklere bakar, birini seer, sipariini verir, kendisi daha eve varmadan
mal teslim edilir. Herkes 21 yama kadar retim grr; gereksiz eyler programdan
kaldrlmtr. 21 yana erienler 3 yd devlet hizmetinde bulunur; 3 yd sonra snavla
devlet meslek okullarna alnr. Snavda kazanamayanlar i alanna atdr, kendilerine
uygun bir i buluncaya kadar yer deitirebilirler. Doktor da duvarc da ayn creti
alr. Cinayet, bir akd hastal saylr; cander hastalere yatrlr; para denilen ey
180
A. DLAAR
Das Maschinenzeitalter =
Makine a,
1899). Die Waffen nieder (Silhlar Aa, 2 cilt, 1889) adb romanyle 1905 Nobel
Bar dln kazanan, 1891'de de Avusturya Barseverler Kurumu nu
kuran
AvusturyalI bir kadn, Makine a'nda toplum sorunlarn bar asndan ele
alm ve bu yolda bir utopia ileri srmtr.
33. Tleodor Hertzkc (1845-1924: Freiland, ein soziales Zukunftsbild =
gr Yurt, Bir Toplumsal Geleceklik Tablosu, 1890; Eine Reise
nach Freiland
zgr Yurda Bir Yolculuk, 1893; Entrckt in die Zukunft = Gelecein iine Uza
n, 1895). Yahudi asll AvusturyalI bu iktisat ve gazeteci, balca para ve topTak
reformu ile uram, toprak tmnn devletletirilmesini, kiisel mlkn kaldrl
masn ve iftilerin retim kurulularna dalmasn istemitir. Yaptlarndan z
gr lkeye bir yolculuk, Orta Afrika'da b i / toplumu ele almtr.
34. William Morris (1834-1896: News from Notohere =
H i Bir Yerden Ha
ber, 1891 vc A Dream o f John Bull = John BulTn bir d, 1888). nl ngiliz
airi bu otopik yaptlaryle Ingiltere'yi toplumsal bir commonvvealth" olarak gr
mek istemitir. Yazar, bizi Ortaa Avrupasndaki yaln, uyumlu, sevgi ve gzellikle
dolu yaama ve lkcle armaktadr.
35. Herbert George Wells (1866-1946): The Time Machine =
Zaman Makine
si, 1895; The Wonderful Visit Yabans Bir Ziyaret, 1895; The Island o f Doctor Moreau =
Dn
yalarn Harbi, 1898; When the Sleeper Atoakes = Uyuyan Uyannca, 1899; Anticipations Geleceklii ncelcm e, 1901; The First Men in the Moon = A y
daki ilk insanlar, 1901; Mankind in the Making =
Food o f the Gods =
Modem Bir
olduu eylere inanmam; adam ikinci kez yolculuca <;km ve artk dnmemi.
Yabans Bir Ziyuret'te bir melek yeryzne inip dolar ve grdklerini yorumla
yarak anlatr. Dr. Morcau'nun .^das ndn, yuradn olarak tanrlamak isteyen
bu doktor ve yardmcs Montgomcryyi grrz. P m dick adula bir adam Pasifikteki bu adaya gider, orada bu iki adamn hayvanlar insanlatrmak, a ve ameliyat
larla onlar dndrmek ve konuturmak istediklerini grr. Varlklarn yaps ni
kadar esnek olmad iin bu deneyler baarsz kalr, ameliyata giren varlklar yan
insan-layvan ya da yar layvan-insan olurlar. Sonunda gl bir yrtc hayvan dok
toru ve yardmcsn paralar, hayvan-insanlar ba kaldrr, evi de yandktan sonra
Prendick kk bir kaykla adadan kaar. Dnyalarn Ilarbi'ndc Mars gezegenin
den insanlar Yer imizc akn ederler. Taunlarn gelimi arpma makineleri ve ld
rc s nlar vardr. Yer deki askerler Krlr, fakat bir sre sonra, Yerdeki mikrop
lara kar korunamayar Mars askerleri yok olur. Bir denemeler kitab olan Geleceklisi
ncclcrne, yape toplumbilim yolunda ilerisi iin birtakm oranlamalar, alama
lar ve istekler ortaya koymutur. Modern bir D/o/na da, stnlk, elde bulunan
stn alet ve makinelerle elde edilir sav ele nlnm ve savunulmutur. Bu Utopia,
bizim gnein deil, Akyldzm (Sirius) tesinde bulunan bir gnein etrafnda d
nen bir gezegende bulunmaktadr. Orada hi bir ey bouna harcanmaz, her ey ma
kinelemitir, elektrikle iler; kiisel mlk kalkmamtr ama krla sat yaplmaz;
retici, emeki, tketici ibirlii yaparlar, uaklk kalkmtr, namuslu yaanr, tem
bellik yok; lsz yemek yenmemesi iin, itah ac ikiler yok; akta, dalp kalma
yok, kadnlar namuslu kalr, abuk evlenir ve ocuk dourur. Ynetimi samurai
denen grevliler
klt Mr, herkes ylda bir hafta ysfpayaluz yabana ekilip doada vahi gibi ya
ar. Eski Dnyalar Yerine Yeniler'de u dnceler ortaya konmutur; Devlet sa
nayii denetim altna almal, toplumsal adaleti devrimle deil, yava yava gerek
letirmeli; devlet halk olmal, halka hizmet edecek her eyi ynelimi altna almal;
byk zenginlik ve gelirlere yksek vergi konmal; cretin en aa derecesi saptan
mal; ocuk bakmn, eitim-retimini devlet zerine almal; meslek okullar almab ; hamile kadnlar, yallar ve hastalar korunmal; aileyi ve kiisel mlk ortadan
kaldrmamak; yukarda aklanan yntemle, trl yurttalarn gnen derecelerini
birbirine yaklatrmal.
36.
Yl 3000: Bir D,
1897). talyan fizyoloji,patoloji, antropoloji ve salk bilimi profesrlerinden Mantegazza'mn bu yapt bir geleceklik roman dr (Zukunftsroman). Daha nce Sinir
lilik yzyl (II sccolo neurotico, 1887) ve kiyzllk yzyl (II sccolo tartufo,
1888) gibi konular zerinde de durmu olan yazar, M. S. 3000 yln erek alarak, d
grme biiminde yazlm bu geleceklik utopiasm, uzman bulunduu bilimler ze
rinde kurmutur.
37.
Theodor Herzl
(1860-1904: Altneuland =
A. DlLAR
lisiiulc ilcr de kurulacan inand ve lnun iin alt Yahudi devletinin tab
losunu bir utopia halinde izmitir. Roman yazldnda Filistidc bir Siyonist ko
lonisi kurulmu bulunuyordu.
Dnya 1914-1918 yllarnda Birinci Dnya Harbini grm, 1917de Rus Dev
rimi kopmu, harbin sonuna doru, 1918 yl banda Amerika Cumhurbakan
Woodrow Wilson, nl 14 nokta sn iln etmi (gizli diplomasi olmayacak, silh
lanma kslacak, denizler daima zgr olacak, smrgecilik son bulacak v.b.), 1919da
Vcrsailles Bar Antlamasylc Uluslar Kurumu (Societe des Nalions) kurulmu;
1923 te de. Yunanl bir kadnn torunu olan, babas Flaman, anas Japonlu, kendisi
de Amerika Birleik Devletleri yurtta bulunan Richard Koudcnhovc-Kalergi, Paneuropa ad altnda btn Avrupa halk ve devletlerinin birlemesini tasarlamtr.
erikin olduu zaman lr; bu yaam uzatmaldr; insan bu duyguyu gerekser ve.
zerinde direnirse, idrt yaam uzatabilir. ki perdeli I. blmde, dem, Havva
ve eytan ile birlikte cennetteyiz. Gen bir geyik yavrusunun cesedi, Havva'da lm
korkusunu dourur, Adem de usandrc tek-dzenlikten bkm, fakat yenileme
koulu} le yaamak ister. eytan, dourmann ne olduunu, kendisinin ve dem'in
de Lilitl adl bir kadndan domu bulunduunu bildirmekle 6orunu zmler. Bu
blmn ikinci perdesinde, birka yzyl sonra, dnyann ilk kycs Kain, aa ba
basn grmee gelir, Habili ldrdkten bu yana bir kahraman asker olmutur;
obanlk yaumyle alay eder. Havva, insann kyclktan dulu stn eylere zen
mesini ister. 11. blmde, bizim yaamakla olduumuz adayz, I. Dnya Harbin
den hemen sonra, 1919. Kain yengi kazanmtr, milyonlarca insan lmtr. Conrad ve Franklyn Barnabas adnda biyolog ve teolog kardeler, yaam ok ksalm
buluyorlar; toplum sknts ve tedirginlii bundandr; hi olmazsa 300 yl yaamal.
Luhi ve Burge adnda iki babakan bu kardeleri grmee gelirler; yaam uzatmak
iin bir ilcn bulunduunu sanmaktadrlar; bunu politikada seimlere gidildii za
man kimi insanlarn uzun yaamasn uygun bulmuyorlar; ne var ki ortada daha bir
bulu yoktur. III. blmde, yl 2170, tngillere artk bir cumhuriyettir. Barnabas kar
delerden birinin damad, Haslam, 283 yl yaam imdi bir bapiskopos, eski ka
dn hizmetileri de 274 yl yaam, tilcri Bakan Mrs. Luterstring olmutur. Bri
tanya Adalar Cumhuriyetini inliler ynetmekte, yazmanhklara da Afrika daki zen
kadn
olmutur.
ocuklar
17 yanda
sert
Bilinen insan rk
sonsuz
yaarlar. Bunlar drt yl ivedili geliim ve eitim grdkten sonra, oynar, dans
eder; dourduktan sonra eski rka dner ve yemek imekten doymu olarak,
cisimsiz ar dnce ye evrilirler. Oyunun sonunda gen
bir Pygmalion,
bir
kadn bir de erkek heykelini birletirir, bir kimyac da bunlara can ve yaam
balar. dem ve Havva'nn anneleri Lilith sahnede grlr ve bu sistemin
srp gideceini syler.
39.
A. DLAR
rij bir anarist merkezine gl rr. Daitnonda o gizli elektrik dalgas ile 3000 km.ye
salabilen krakitten bir para vardr. Kavga kar, Daimon kaar, Prokopu ve onun
metresini birlikte gtrr, krakiti patlatr ve eski anarist arkadalarn yok eder.
Prokopa dnyay bu ekilde ele geirmeyi nerir, Prokop kabul etmez ve kaar. So
nunda Prokop bir ihtiyarla karlar. htiyar ona yle der: ok byk eylere
zenmisin, insanlara faydal olan kk eyler yap. Bu sz ona Tanr mn sesi gibi
gelir ve onu doru yola dndrr.- apck in bu yolda yazlm Makropulos eyi
(Vec Makropulos, 1922) ve Yaradan dem (Adam
da vardr.
(1884-1937:
olarak: 1952). Yl 3000. Gelecein utopia s olarak btn dnya tek bir devlet duTumuna geti:dinitir. Ba matematiki D-503, bu dnyann betimlenmesini gncesinin
40 sayfasna geirir. Devlet babasnn ad yilik Babas dr. Dnya, matematik
inceliiyle alan, kusursuz bir makine rgt olarak ilemektedir. nsanlar birer
numara dr; numara da yurtta demektir. Bunlarm beyinleri denetlenerek ayn
dzeye gre ayarlanabilir. Evler camdandr, gizli taraflar yoktur. Devlet surlarla
evrilidir, kimse kaamaz. zgrlk vahi bir durum saylr. Milyonlar a ra b a s
nn bekisi vc koruyucular vardr. Hastalk kiisel bir istoktir; bunlar beyindeki
hayal kurma zeklerinin rntgen nlanyle yok edilmesi yoluyle saaltlr. Her eyin
vakti vardr, yemek, imek, ak v.b. Ak herkes ancak pembe bonolar karlnda
seks brosundan elde edebilir. Kimi kadn numara lar bilinsizlikle devleti tehlike
ye sokar; bunlar yilik Babas nn arabas altnda ezilir. Burada arzu, acma gibi
duygular yoktur. nsann hayal kurma yetkisi, ak duygusu, sz vermi olma bilin
ci yok edilmitir. Kut, kle olmakla elde edilir. Eski cennet kavram vc hayalinin
gereklemesidir bu devlet.
42. Aldous Huxley (1894-1963: Brave New World =
1932). Toplumu yeren bir romandr. Henry Forddan 632 yl sonra Londrada kuru
lan bu yeni
Takvim F. . ( = Forddan
verim liililere Alpha Arl Fikir Adam , en verimsiz olanna ila Kpsilon l\ksi
Moron denir. Dnya Denetisi, Mustapla Moul adnda Liridir. Toplumun belgisi
Birliktelik, zdelik, Dengclilik olarak kabul edilmitir. Yurttalar arasmla Bernard Marx ile sevgilisi Lenina Crovnc gze arpar. Bu topluluun Amerika'daki Nrw
Mcxico eyaletimle Vahiler Kamp denen bir deneme merkezi bulunmaktadr. Bu
rada eski yaamdan kalma kiiler mzeye konmutur. Beyaz tenli vahilerden John,
bu mzelik kiilerden biridir. Berard ile Leniu bir roketle buraya gelirler, .lobu on
lara anne ile baba .nda sz ettiinde, aarlar, nk kendileri yumurtadan
kmtr. Jon'un and Slakespenre i de tanmazlar. Julm'u Londraya gtrdk
lerinde adam arr; her taraf eski anlaya gre ahlkszlk iinde. John, T.cia'nm
ak nerilerini geri iter, Dnya Denetileri Mustapla ile John uygarlk konusunda
tartr; Mustapla, gzellik dert ve dengesizlik yaratt iin sanaln aforoz edildi
ini, bilim ve teknie nem verildiini, linin le kstlandm syler. John bunlara
inanmaz, eski anlaylara bal kalr. Londra'nn dnda oturur, herkes hu acayip
yarat grmee gelir, gazeteciler, televizyoncular v.b. Lenina da Joln u grmee
geldiinde, John kendinden geer, onu kamlayarak ldrr, kendini de asar.
43. Karin Maria Boye (1900-1941: Knlocnin, 1940). Gen yala intihar eden
sveli bu kadn yazar bu utopiasylc gelecei hayallemi, kusursuz, insancl, kltr
l bir totaliter devletin tablosunu izmitir.
44. Stcfan Andrcs (do. 1906: Wir sind
Utopin Biz
Die Sintflut: I. Das Tier aus der Tiefe, I I . Die Arche, I I I . Der graue Regcnbogen Tufan: 1. Derinden kan Hayvan, 1949,2. Nuhun Gemisi, 1951, 3. Boz Gk
kua, 1959). Teoloji, sanat tarihi vc felsefe okumu olan bu Alman yazarnn Biz
U topia'yz lkc ksa bir romandr. kinci yaptta ise yergi-allcgori eklinde mo
dern bir dnya calandrlmtr: gney talyada citt morla ( = l ehir). Orada
Nietzscheci Leo Olch, etrafnda birikmi genlerle yeni dnya, yeni adam ve yci
treyi norm a'a sokmak ister. Trilojinin birinci blmnde, derinden kan hayvan
eski dnyay ykar, kincide yeni dnya grnmee balar, ncdc de gkte bar
kua grlr.
45. Hcrnann Hcsse
Boncuk
oyunu,
A. DLAR
ein Reiseroman =
Domamlarn Yldz: Bir Gezi Roman, 1946). Y ahudi aslndan olan tannm Avus
turyalI air ve romanc, Hitler Almayasrnda kaarak 1943-1945 yllarnda, yurt
dnda bu roman hazrlam ve sve te yaymlamtr. blml topik bir ro
mandr; hikyede yazar konuur. blm, gelecek topik dnyada, domamla
rn yldz da geirilen gndr. Werfel, bu gnlk ziyaretinde, akl insan
lk andaki dnyada grdklerini anlatr: Birey, aile, devlet, uygarlk, kltr v.b.
Gelecek a teknik sonras a olucuk; bir limonlukta yaplan bitki retrogecsc i
(gerii geri dou) gibi, yksek ilkeler, unutulmu, yozlam erdemler yeniden ege
men olacaktr.
17.
Emsi Jiiger (do. 1895): llvlio p olis: Riickblick nuf rir Sltdt ( - - lleli-
ojolis: Geriye Doru Bir ehre Bak, 1949), Bu topik roman iki blmldr. Birin
cisi yazarn genel grn kapsar; daha nemli (dan ikinci bolmde diyalog, mono
log biiminde gnlk anlar, denemeler ve hikyeler verilmitir. Konu, evren, Tanr,
insan, bunun sresiz bir oyuna alet olmas ve insanln kaderidir. Dnya bir model
dir, sentetik bir resim; alar dner ve yenilenir, erksizlik gleri dzen gleriyle
arpr. Sahne, gemilikten geleceklie kadar uzar. Hikyenin zeinde Harp Oku
lu komutan Lucius von Geer i, halk kargaalklarndan kurtard Parsi kzBudur
Peri yi buluruz. Sonu ykl deil, ykseli ve yersel madd devletten yukardaki
tinsel devlete erimek, gne ehri ne (llcliopolis) girmek olur. Evren (Kosmos)
Tar nn romandr.
48. Gcorge Orvvcll (1903-1950: Nineteen Eighty-Four = Bin Dokuz Yz Sek
sen Drt, 1949). ngiliz yazarn siyasal yergi romandr: 1984 ybndaki durum. Bir
kazar, birbi
C.harrington n
ileli
Dnya
K idesi,
1951).
Dinsel bir utopiudr. Avusturya Katolikleri halk kltr derneinin bakan bu topiay epik iir olarak yazmtr: Babil kulesi yerine dnya kulesine ykseli.
52. Jean Franois R cvcl: ans Marx ni Jesus Marx*sz ve
sas/, 1971.
Gazeteci utopiasdr. Eer insanlk yaayacaksa, ancak bir devrim sonunda yaaya
bilir. Bu devrim iin c uygun yer Amerika Birleik Devletleridir. Siyasal bir gei
me (osmose) gereklidir. Bu geime den yeni dnya hkmeti ve yeni adam
(Homo novus) kmaldr.
53. Burrlus Frederic Skinner:
Walden Two
kinci Walden,
1971;
Re
A. DLAR
mi
'kim i \\alden la koulsuz zgr yaam istemektedir, yani topik bir top
eitlik erki) admla herkesin birbirine eit olduu ve eit erk sahibi bulunduu bir
toplumsal rgt kurma vc asphctcrism i (Yun. a - yoksunlayc ek + spheteros mlk sahihi olma), uygulamay, yani kiisel mlk yasaklamay tasarla
mtr. ngiliz dnr Thomas Carlylcn (1795-1881), Sartor Resarlus (Giydi
rilmi Terzi, 1836) adl yaptnn kahraman Herr Diogenes Teufelsdrckh, bir utopiada yaar; yerin ad Wcissnichtwo dur
l bir yer). Yine, ngiliz parlamenteri James Silk Buckingham (1786-1855). Nation
al Evih and Practical Remedies (Ulusal Ktlkler ve Klgl areler, 1848) adl ya
ptnda topik nitelie yaklaan toplumsal onarmlar nermitir. Amerikal toplum
onarcs John Humphrcy Noyes (1811-1886) nce, Incilden esinlenerek ilk Hristianlarda grlen ortaklaa (communal) yaam diriltmek istemi (1836), sonra Eflat n etkisi altnda, zgr ak a ve okkanlba (polygamie) zenmi ve Putneydc byle bir topluluk kurmutur (1846). Daha sonra Oneida blmnde kendine ay-
A. DLAR
ile, Troia harbinde kaybolan babas Ulysses i (Yun. Odysseus) bulmak irin dnyay
dolar: Fenike, Msr, Giril, Kbrs, Odysseus a gnl verip onu on yl yannda tut
mu olan deniz kz Kalypsnun yaad gy gia adas, hatta cehennem. Buralarda
Telcmaque birok savalar, deniz amaklar, kymlar, trl insanlar, tccarlar ve
eitici nesneler, olaylar, yerler grr. Sonunda Menlor, gizlcnii atar ve Mincrva
olarak ortaya kar, Tlcmaque a da babasn buJucuua sz verir ve ayrlr. Fcclon, okuyana erdem, sevgi ve iyilik duygusu alayan bu hikyeyi? kral ve devlet ida
resine degin kendi dncelerini de katarak yaptn bir siyasctnane ve utopia
durumuna da getirmitir. Siyaset ahlkn ve krallk grevini anlatrken ar eletirici
olduundan dolay kraln gznden dmtr.
X V III. yzylda yine Franszlardan, yazar ve siyaset filozofu Charles de Molcsquieu (1689-1755), Lettres persanes (Fars Mektuplar, 1721) adl yaplnda Usbek
ve Rica adnda iki tranl gezgini ortaya koyarak, onlarn azyle, Avrupa'daki, zel
likle Fransa daki toplum uygarbn,evlenmeyi, boamay, papay, teolojiyi, hkme
ti, adaleti, vergileri, smrgecilii, yasay, toplum bozukluunu ince alayla yermi
tir. Yapt 160 mektup biiminde yazlmtr. Bundan bir sre sonra ngiliz yazan
Oliver
World (Dnya Yurtta, 1762) adl ve 126 mektuptan olma bir yapt yaymlam
tr. Bunda da, szde Londraya gelmi olan Lien Cli Altangi admla inli bir filo
zof, ngiliz toplum yaamn, gelenek-ve greneklerini, trl ahlk ve yazm zel
liklerini (rnein, obartmah atp tutucu Beau Tipps ile eli sk "Man in Black"
siyah elbiseli kimse) yermi ve insann dnya yurtta
A. DLAR
grlr, Zadig ile babakan olur. Zadig kralie Astartyc k olur. Sonunda Msra
kamak /orunda kalr. Orada istemeyerek bir Msrlnn lmne sebep olduu iin
klelie dp tccar Setoc un evine gtrlr. Zadig, bilgisiyle, efendisini bir dava
da kazandrr, o da dl olarak Zadig i azat edip Serendib e (Seylan) gnderir. Zadig,
Asturyc vi bulmak iin dolamaya balar ve Arbogad adnda bir hayduttan Astar le in, bir s aklanma y/iinden tahttan dp artk kle haline geldiini ve Oul
admla bir zengine satldn renir. Ar hasta olan Ogulu saaltarak Astart^yi
kazanr, iki gen Babil'e dnerek tahta otururlar. Voltairei vermek istedii ders:
nsan bu dnyada kaderin trl oyunlarna, toplumsal hakszlklara, trl deliliklere
ve beklenmedik eylere, yoksullua hazr olmaldr, nk bunlarn karm kuta
gtrr ve genel uyumu salamak iin iyi ve kt sandan eyler ibirlii yaparlar.
X V III. yzyln son yarsnda bu alanda nl Alman yazarlarndan Albrecht
von Haller la (1708-1777) Christoph Matin W ieland (1733-1813) da buluruz. Haller
Usong adl bir triloji yazm (1. despotluu ele alan Despolie, 1771; 2. snrl
monariyi ele alan Alfred, 1773; 3. demokrasiyi ele alan Fabius und Cato, 1774).
\Vieland da, Der Goldene Spiegel der die Knige von Scheschian (Altn Ayna ya da
eiya Krallar, 1772) adl yaptnda in imparatoru ah Gebal ile filozof Danischmend in (Danimcnd) devlet ynetimiyle ilgili konumalarn romanlatrmtr.
*
c. Prenslerin aynas: "Devlet romanlar (Staatsromane) srasnda, Kutadgu
Bilig'le kardatrlmas gereken bir tr de Prenslerin aynas (Lat. Speculum
principorum, Fr. Miroir des princes Alm. Frstenspiegel) ya da Prenslerin Dmeni
(Fr. Gouvernail des princes) denilen trdr. Douda bu tre Annme ve Siysetname demilerdir. Bunlar zerinde burada durmayacam, nk Dou bizde ilen
mitir: Doudaki yaptlardan karlatrmaya girmesi gereken ilk pendname lerden
birf, Taberistan-Khistan hkmdar Kbus
(Keykvus) ibn
Giylnah iin 1082 de Farsa olarak yazd, 1400 sralarnda Akkadolu tarafudan adal olarak Trkemizc aktarldktan sonra II. Muratn istei zerine
Mercimek
Ahmet in
1431de
yeniden
Trkemize
evirdii
Kabusnme1dir.
eitim, ticaret, hekimlik, sanat, gkbilim, iir, mzik, av, saray yaam ve y
netim bilimi konusunda faydal tler vermekte, uyardar yapmakta,
anlatmakta ve Pytlagoras tan, Sokrat tan, Eflatu dan,
Aristodan,
fkralar
Hippok-
nsz,
Eitim Bakanl
Gkyay:
yaym,
1944.
Melek doktor (Doctor angelicus) sanyle anlan byk talyan teolog filozofu A<juinolu Thomas (Thomas Aquinas, t al. Tommaso d Aquino, 1225-1274). Bunun De
regimine principum (Prenslerin ynetimi) ya da
De regno (Hkmdarlk
ze
rine, 1265) adl yaptnda halk iin ynetici bir ilke (aliquod regitivum) bulun
masnn gerektiini, bunun da kral olduunu ileri srmekte, ynetimde de toplu
mun esenlii, birlik (unitas) ve bar (pax) siyasetinin gdlmcsii istemekteJir.
Tanr dnyay ynettii gibi, kral da devleti doruluk la ynetir. Bu felsefeye
gre demokrasi ve oligari kt eylerdir, monariyi tutmak gerekir, fakat zorba
krallar (tyran) ldrlr. Fransada IV. Hcnri ldrld zaman Aquino lu Thomasr bu retisi karglunmtr. Thonas reneisi Tholomeus de Lucea (Ital.
Tolomo da Lucca), baka bir adla Bartolomeo Fiadoni (1240-1327), retmeninin
fikirlerini Exaemeron (Yaratln alt gn, 1272) adl yaptnda yanstmtr.
Almanyada bir manastrn ba keii olan Admont lu Engclbert (Engclbert von
Admont, 1250-1331), De regimine principum (Prenslerin Ynetimi, bas. 1725) adl
yaptnda kral - papa kavgalarn ele alarak, ynetimde eitlik istemi, yer yer de
papa yetkilerinin kstlanmasn nermitir. Bu arada Romada Iustitia fundamentum
regnorum (Saltanatn Temel
Adaleti)
adnda bir
mi metodlu siyaset, 1603) adb yaptnda yasay, monarii ele alm; egemenliin,
sembolik bir topluluk , (corpus symbolicum) olan ulusun olduunu, ynetme yetki
sinin krala emanet olarak verildiini bildirmi, bunun yazsz bir anlama sayl-
A. D lLAAR
Kutadgu Bilig yalnz bu trlerle deil, daha birok bat yaptlaryle karla
trlabilir. Bir allegori olduuna, iyilik yapma konusunu ele aldna ve ahretle
de ilgili bulunduuna gre, her eyden nce ve ok kolaylkla. Ortaada Flamanca
yazlan Elckerlijk (Her hangi bir kii, 1495), sonra ngilizceye adapte edilen Everyman (1509) ahlk piyesi (morality) ile (ahrette insann en sadk efaatisi:
yeryznde yapt iyilikler); yine dnya ve ahret konusu bakmndan, ngiliz yazan
John Bnyan'n (1628-1688) Hacnn bu dnyadan gelecek dnyaya yapt yolcu-
luk (The Pilgrim's Progress from this W orld to that which is to Come, 1678)ile; ailegorik olarak erdemleri ele aldn gre, Edmund Spenser'n (1552-1599) Periler kra
liesi si ile (The Faerie Queene;; erdemler: Mutluluk, lllk, Siliklik, Ballk,
Doruluk, Sayglk, 1590, 1596); yine ahlk allegorisi olmas bakmmdan, Jean de
Meung (1250-1305) ve Guillaume de Lorrisin Franszca Gln roman ile (Le ro
man de la rose, 1230-1240 aras; ak ile us karnl; gl, akn simgesi; kr. doudaki
gl ve blbl m otifi); bir babann, oluna verdii t tr bakmmdan William
Shakespeare'in (1564-1616) Hamlecindeki (1601) baba Polonius ve oul Laertes ile;
yine ayn bakmdan Philip Stanhope, Lord Chesterfieldin (1694-1773) Oluna ve
vaftiz oluna mektuplar (Letters to his Son and to his Godson, 1774 ve 1777-1778)
ile; ktmserlik ve rkrklk bakmmdan Shakespeare'in Atinal Timon u (Timon o f Athens, 1623) ile; lme are aranmas bakmmdan Sumerlilerin Gilgame
destan ile (M. . 3500); erdemlerin snflanmas bakmmdan Hristiyanlarm yedi
bahca erdem i ile (Seven Cardinal Virtues: inan, umut, siliklik, ngr, doruluk,
dayanm, lmllk); ada olduu toplumdaki halk katmanlarmm toplu tablosunu
izmesi bakmmdan Geoffrey Chaucer'm (1340-1400) Canterbury masallar (The
Canterbury Tales; Prologue, 1387-1400) ile; vezin bakmmdan Firdevsi'nin (9401020) ahname si (980-1010) ve Trk hece vezni (parmak hesab) nin ll'lis i ile
v.b., v.b.
VI. SONU
Kutadgu Bilig bu siyasal yaptlarn arasndan teokratik bir siyasetname
olarak belirir. Teokratik olduu halde halife** den ve hilfet* ten sz edilmemi,
Yalava ve Trt E le yclinilmitir. Yukarda belirtildii gibi Farabye ve lbni
Sinaya gre, feyz ve sudur yoluyle nebi (peygamber), mteal bir Vahdet
ve Akl evvel saylan Tanr'dan yeryzne inmi, valiy , tecelli ve ilham ile
Tanr ya balanmtr. Farabye gre, devlet in ba olan hkmdar sanki yalavalk hrkas m (hrka-i nbvvet) giymi olan bir bakan olarak, ulusunu gden
bir stn kiidir. Balasagunlu Yusuf da Farabnin rencisi olduu iin bu alanda
baka biimde dnemezdi. Dn bu yolda yrterek, yani Kutadgu Bilig
deki ilig e (bey) yalava hrkasn giydirmek, ulusal Mslmanlktan baka bir ey
deildir. Karahanl Trkleri her eyden nce ulusu ve Trk olmulardr. Karahanl bir prens olan Kagarl Mahmut, Kitab- Divan- Lgati't-Trk'. Dou Trkistanda yazdktan sonra, Abbas halifelerin en grkemli bir anda, Arapann da
btn slm dnyasnn din ve bilim dili sayld bir srada, 1072-1074 yllarnda
Kagardan kalkp, hilfet merkezine, Badat a gitmi ve yaptn halife Ebul Ka
sm Abdullah a sunarak, Tanr yeryzndeki erki Trklere vermitir, bunlarn di
lini renmekte fayda vardr; bu kitab Araplara Trke retmek iin yazdm, bu
yurun demitir. Bu yiitlii gsteren Karahanllar Mslmanlkta ulusuluktan
baka bir yol izleyemezlerdi. Balasagunlu Yusuf da, Kutadgu Bilig*ini Arapa ya
da Farsa deil, Trke olarak yazm ve onu slmla giren Trklere ilk bayapt
(kouklu 6645 beyt) olarak tarihe geirmi ve ba keye oturtmutur.
Kutadgu Bilig'in. bize betimledii topya, teokratik ise de, ilig ne bir diktatr
ne de bir Machiavelli prototipidir. Trl aamalarda bulunan birok danmanlar
vardr. O tamamyle ulusu ve toplumcu demokratik bir be dir; ulusunu gden bir
stn ve bilgin klavuz, ulus - be dayanmasna inanan bir nder, halkfn umutlarm
kendisinde toplam olan bir ynetmen, onlan kut ve gnen iinde yaatmaya ahan bir babadr. O, koni tr (doru yasa) yapar, adil ve merhametlidir, halka
doru yolu gsterir, erdemleri retir, bilgiyi her eyin stnde tutaA Yzyllar sonra
Batda aydn hkmdar denilen krallarn tipindedir. Eflatun un, Aristonun,
Farab'nin kavrayna gre, bilgi en byk erdem olduu gibi, Balasagunlu Yusufa
gre de btn erdemler bilgiden doar, insan ahrette nasibini yeryznde kazand
bilgiye gre alr. Bilgisizin, hayvandan fark yoktur. Bilgi bil, insan ol, kendini yk
selt, yoksa hayvan adn al, insanlardan rakla (Bilig bil, kii bol, bedtgil zj.
parasdr,
doada en
zayf nesne,
Yusuf,
yoksa
insan
zahit Odgurm,br
tarafa da Kn-Togd ile gdlm i i koyarak, her iki tarafn da savunmasn yaptk
tan sonra sra yargya gelince, insanclarn tarafn tuttu. Halk dn, onu kalkn
A. DLAR
lks ve mesaj-ubilig bil, kni bol, asglg bol (bilgi bil, doru ol, faydal ol)
olan Balasagunlu Yusuf, Ankarada Gvenlik Antn ssleyen Trk, vn, al,
gven eklindeki yaztn vn sznn ve anlamnn en eski ve en gl tantn
yaratan kiidir. Bu ant yapldktan az sonra, Atatrk n sofrasnda bu yaztta yer
alan szcklerin srasf eletirenler oldu. Her kezinde de Atatrk bu szck sras
nn savunmasn yle yapt: Aklmda vn, a/, gven szcklerini bu sraya gre
dizen Trk tarihi kendisidir. Tarih alannda derinlere inildike atalarmzn grkem
li kllar ile karlarz. Bunlarn karsnda da vg kendiliinden doar. Bu, ger
ekten Trkn hakkdr, vg , vnme, bir ie balarken iimizde bir gizli g gibi,
alacak olana hz aldrr. Bu hzla da allr, baarlr ve gvenilir. Atatrk bu sz
ckleri bu sraya gre dizerken, yalnz Trk babularn, Trk ordusunu ve askerlerini
deil, fikir ve sanat alannda baar ve yengi kazanm olart Trk byklerini de d
nmtr. Atatrk, tan olduuma gre, 1932 ylnda toplanan Birinci Trk Dil
Kurultaynda Kutadgu Bilig'i biliyordu. 1934 teki kinci Kurultayda da yaptn
Fergaa nshasnn fotokopisini grd. Kutadgu Bilig*in Kitab-ii Divan-1 LgatVt-Tiirk vc Eski Trk Yaztlur nn baslmasn istedi.
Kutadgu Bilig bizim iin gerekten sonsuz vnlecek, tkenmez bir i g
kaynadr. Balasagunlu Yusufun almas bize vnmek hakkn kazandrmtr.
O, Trk, Trkeci, tslmc, lkc, devleti, toplumcu byk bir filozof, ahlk,
air, tarihi, yasac, toplumbilimci, budunbilimci ve urukbilimcidir. Tkenmez bir
gme olan Kutadgu Bilig*i, bilimsel ve karlatrmak incelemelerle dnya ede
biyat erevesi iinde ykseklere karmak balca devlerimizden biridir. Shakespeare in toplu yazlarnn ilk yaymn yapan yaymc, kitabn banda yle demiti:
Onu okuyunuz, okuyunuz, seveceksiniz, ve eer beenmezseniz, byk bir tehlikede
bulunduunuzu bilin. Balasagunlu Yusufun ve Kutadgu Bilig*inin 900. yld
nm dolaysyle yaynludm bu yazm bitirirken, 900. yl sonsuz alk ve vg
ile kullar, yukardaki sz de okurlarma yinelemek isterim.
BBLYOGRAFYA
A LBERTS, Otto: Zur Teztkritik des Kudatku Bitik (Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft dergisi, cilt LI, Leipzig 1897, s. 715-717).
A LBE R TS, Otto: Der Dichter des in uigurisch-tiirkischem geschriebenen Kudaku Bitik (1069-1070) ein Schler des Avicenna ( Arehiv fr Philosophie dergisi,
cilt V II, Berlin 1901, s. 319-336).
A R A N , Mahmut Sadk: Trkn Altn Kitab Kutadgu
A. DLAR
CAFEROLU, Ahmet: Tiirk Dili Tarihi Notlar, II, s. 58-75, stanbul, 1943.
CAFE R O fLU , Ahmet: La litterature turque de Vpoque des Karakhanides
( Philologiac Turcicae Fundamenta , II, s. 267-275, Wiesbade; 1964).
CLAUSON, Sir Gerard: Etymological Dictionary o f Pre-Thirteenth Century
Turkish (Oxford, 1972 ylnda yaymlanacak).
CLERMONT-GANNEAU, Charles: Note sur un passage du Kudatku Bilik
( Journal Asiatique dergisi, cilt 9, X I , s. 334-335, Paris, 1898).
A ATAY, Saadet: Kutadgu Bilig'de Odgurm'm Kiilii ( Trk Dili Ara
trmalar Yll - Belleten , 1967 yd says, s. 39-49, Ankara 1968).
A ATA Y, Saadet: Kutadgu Bilig1de gdlmi ( Trk Kltr dergisi,
ay 98, s. 27-43, Ankara 1970).
DAV1DS, Arthur Lumley: Grammar o f the Turkish Language , Londra 1832,
Franszcaya evirisi: Grammaire Turke , Londra 1836, nsz, s. X X X I I - X X X V I .
D LA R , A.: Kutadgu Bilig'in 900. Yldnm (1069-1969) ve Balasagunlu
Yusuf ( Trk Dili dergisi, say 211, s. 6-17, Ankara 1969, T. D. K .).
DLA R , A.: Bize Mnevi Cihazlunmay reten Kutadgu Bilig (Konferans
zeti, 12 s. mimeograf, Manev Cihazlanma Cemiyeti, Ankara 1969).
FIN D IK O LU , Ziyaeddin Fahri: X / . asrda bir Trk mtefekkiri ve ah
lki dnceleri (Cumhuriyet
Halk
Partisi yaynlar.
Konferanslar serisi, 2,
( Ungarische Jahrbcher
dergisi,
HARTM ANN, Martin: Die metrisehe Form des Qudatqu Bilik ( Orientalistisehe Litteraturzeitung dergisi, cilt V, s. 349-351, Leipzig 1902).
NAN, Abdlkadir: Kutadgu Bilig Viyana nshasnn tpkbasmndaki Giri
blm, s. 11-134, stanbul 1942, T. D. K.
NAN, Abdlkadir: Yusuf IJs Hcib ve Eseri Kutadgu Bilig zerine Notlar
( Trk Kltr dergisi, say 98, s. 4458, Ankara 1970).
Dili
.221-304,
Leningrad 1959.
MANSUROLL, Meedut: Das Karakhanidische ( Philologiae Turricae Fundamenta , I, s. 87-112, Wiesbaden 1959).
M E LO R AN SK Y , Platon M.: Kuladku Bilike ingiz Hana ( Zapiski
Vostonago Otdeleniya Russkago Arfceologieskago Obestva dergisi, cilt X III,
s, 015-023, St. Petersburg 19 00-1901).
M IY A N B E ZE R K
Bilig ( Trkiyat Mecmuas , cilt I, s. 343 -347; Nemengl ta bulunan bu yazma ile
ilgili bilgi, Takettc zbek Trkesiylc kan Maarif ve Okutgu dergisinden aln
mtr, say 2, 1925, s. 68-74. Bk. yukarda Fitral-Rachneti).
NECM (Dilmen) brahim: "Kutadgu Bilig'in Vezni ( Yarn dergisi, stan
bul 1921, say 5, s. 3).
NEMETH, Gyula: Korsi Csoma Sndor cilja ( Eloadsok Korsi Csoma Sndor Knlekezoterc adl konferanslar, say 10, s. 13 16, Budaprst .1935).
O RKU N , Hseyin Namk: Kutadgu
Bilig
hakknda
( Varlk
dergisi,
A. DlLAR
RADLOFF, Wilhcl: Das Kutadku Bitik des Ju suf Chasshadschib aus Bata
cam, Theil I. Der Text in Transcription , S. Petcrsburg 1891.
RADLOFF, Wilheln: Zum Kutadku Bitik ( Zeitschrift der Deutsrhen Morgenlandischen Gesellsehaft dergisi, cilt d i, s. 152 vc 289, Leip/.ig 1898).
RADLOFF, Willelm: ber cine in Kairo aufgefundene zveite. Handschrifl des
Kutadgu Bitik ( zvestiya Akademii Nauk , cilt IX , say 4, s. 309-319, St. Petersburg 1898).
RADLOFF, Wilhelm: Das Kutadku Bitik des Jusuf Chasshadschib aus Balasagun, Theil I I , Text und bersetzung narh den Handschriften von Wien und Kairo ,
Sl. Petcrsburg 1900-1910.
SAMOYLOV, Aleksandr N.: Sredneaziatskiya nadpisi na glinyannom kuvinc iz Sarayka" ( Zapiski Vostonago Otdeleniya Russkago Artyeologieskago Obestva , cilt X X I , s. 038 -017, St. Petcrsburg 1912).
SAMOYLOVlG, Aleksandr X.: Dopolnenie k predloj. Radlovem i Tomsonem
perevodum odnogo stilin Kutadgu Bitii ( Doklad Akadcnii Nauk , 1928 yl, s. 2325, Moskova).
SAMOYLOV, Aleksandr N.: /z popravok k izdariiyu i perevoda Kutadgu BiIig'y ( Doklad Akademii Nauk 1912 vl, s. 148-151, Moskova).
r
SCIIOTT, Willelm: //. Vambfry: Uigurische Sprachmonumente und das Kudutku Bilik>'' ( Zeitschrift 1er Deutschcn Morgcnlndischen Gesellsclaft dergisi,
cilt X X V , s. 288-294, Lcipzig 1871).
SOVYET BLM LER A K ADEM S: ''Drevnelyurkskiy S l o v a r Leningrad
1969.
SPULER, Bertold: Geschichte Mittelasiens ( Gcschichte Asiens adl kolleklif yaptta, s. 309-360, Mnclen 1950).
TEN SE V, Klm L: Kutadgu Bilig va Olun Erik" ( Uzhek Tili va Adabieti
dergisi, say 1970/6, s. 29-36, Takent).
THOMSKN, Villeln: nce Uluslararas Dou Bilginlerinin 1897dc Paris te
toplanan X I. Kongresinde bilimsel bildiri olarak okunmu, sonra: Sur te syst&me des
consonnes dans la langue ouigoure balylc Keleti Szemle dergisinde baslm
tr, cilt II, s. 241-151, Budapest 1901. Dancas: Samledc Afhandliger , cilt III,
269-292, Kopenhag 1922.
T H R Y , Jozsef: uTrk nyelvemlikek a X I V szzad vfgtig (Macar Bilimler
Akademisi, s. 12-13, Budapest 1903); Trkeye Ragp Hulusi (zdem) evirisi:
On drdnc asr sonlarna kadar Trk dili yadigrlar ( Mill Tetebbler Mecmua
s , say 2, s. 81-133, Kutadgu Bilig blm: s. 89-91, stanbul 1915).
T R K DL KURUMU: Kutadgu Bilig. Viyana nshas. Tpkbasm , 190
., stanbul 1942.
K A R A H A N L I D E V L E T N N
K R O N O LO JS
(840-1212)
840
870
875
B uharann,
893
942
950
955
randaki
Sam anloullanna
gem esi.
960
960
960 - 970
992
993
H arun B ura H an n lm .
996
996
999
1001
1006
1007 - 1008
1011 - 1012 ^ llig Nasr H an ile Kagarl T ugan Hann barm alar.
1014
1016
1018 sralar
1019
1026
1031
1032
Y u su f K a d ir H ann lm .
1037
B y k T rk filozofu b n i Sina nn lm .
1039
Nasr H ann olu brahim B ri-T igin in, M averannehiri egem enli
i altna almas.
1047
K arahanl
devletinin
e -blnm esi:
D ouda
(K agar) Sleym an
batda (nce
1058 -
1111
1058
K u ta d g u B ilig i
sunm as.
1072 -
1074
K ita b -
D i v a n -
L g a ti t - T r k *
yazp ,
M ahm ut B ura H an n lm .
1074
1083
1095 -
T a r ih li
K agart
1097 sralan
1102
1103
1103
1105
M:
K agarla
B alasagun un
K a ra -H ta ylara
geerek D ou Kara!
devletinin km esi.
1137
1100
A hm et Y esev
lm .
1182
Orta
Karahanl
devletinin
(Fergana)
son
hakan M ehm et
11;
lm .
1209
1211
1212
1212