Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Professor Doutor
MRIO VILELA
Organizao
Seco de Lingustica
Departamento de Estudos Portugueses e de Estudos Romnicos
I VOLUME
Ficha Tcnica
Ttulo: Estudos em Homenagem ao Professor Doutor Mrio Vilela (I e II volumes)
Organizao: Seco de Lingustica / Departamento de Estudos Portugueses e
de Estudos Romnicos
Coordenao: Graa Maria Rio-Torto / Olvia Maria Figueiredo / Ftima Silva
Edio: Faculdade de Letras da Universidade do Porto
Ano de edio: 2005
Concepo Grfica: Maria Ado
Composio e impresso: Rainho & Neves, Lda. Santa Maria da Feira
N. de exemplares: 300
Depsito Legal: 236732/05
ISBN: 972-8932-06-5
ISSN: 1646-0820
Faculdade de Letras da Universidade do Porto
Os artigos publicados so inteiramente
da responsabilidade dos seus autores.
Currculo do Homenageado
Mrio Augusto do Quinteiro Vilela
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Verbos impessoais?
Jorge Morais Barbosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
Renem-se nos dois volumes desta obra setenta e cinco textos escritos por discpulos, colegas e amigos em tributo e homenagem ao Professor Mrio Vilela, por ocasio do ano da sua jubilao.
Tendo o Professor Mrio Vilela dedicado a sua vida acadmica ao estudo da lingustica e da lngua portuguesa, compreensvel que grande parte dos contributos inscritos nestes volumes provenha das diferentes reas das cincias da linguagem, aqui
representadas na sua diversidade e multiplicidade de enfoques. Mas os amigos no se
circunscrevem esfera do estritamente departamental ou sectorial. A prov-lo, a presena de contributos de outras reas das cincias humanas, como a Literatura, a Histria, a Geografia.
Esta obra, que afectuosamente organizmos para celebrar com o Professor Mrio
Vilela o ano da sua jubilao como docente universitrio, tem por objectivo dar a palavra lngua, consubstanciando modelarmente o lema do magistrio que sempre testemunhmos quando lhe pedamos conselho, orientao, nimo para prosseguir as exigentes tarefas da investigao. Tanto quanto o seu muito saber, dele recebemos amizade sincera, calor humano, apoio incondicional em todos os momentos. E um trato
informal, como se de companheiros geracionais e hierrquicos se tratasse, mesmo
quando ainda jovens aprendizes o procurvamos e o incomodvamos com dificuldades de principiantes. Sabemos que o nimo positivo que sempre nos transmitiu nunca
deixar de ecoar dentro de ns. E sabemos tambm que a sua disponibilidade, o seu
enorme sentido de fraternidade e a sua afabilidade se mantero como um trao indelvel do seu carcter.
Esperemos que esta homenagem, que tivemos a honra de organizar e que com
muita amizade lhe dedicamos, constitua um motivo de jbilo e no desmerea os seus
ensinamentos.
As coordenadoras
Graa Maria Rio-Torto
Olvia Maria Figueiredo
Ftima Silva
Elogio do Homenageado
Maria de Ftima Marinho
Universidade do Porto
21 de Maio de 2004
A LNGUA PORTUGUESA
Esta lngua
Soberba
Capaz de todas as cores
Todos os riscos
De expresso
(E ganha sempre a partida)
Esta lngua portuguesa
Capaz de tudo
Como uma mulher realmente
Apaixonada
Esta lngua
minha ndia constante
Minha npcia ininterrupta
Meu amor para sempre
Minha libertinagem
Minha eterna
Virgindade.1
Assim se expressa Alberto de Lacerda e assim se poderia expressar o Prof. Mrio
Vilela que dedicou toda a vida difuso da lngua portuguesa e ao seu prestgio internacional.
Jovem estudante, acabada de sair do ensino secundrio, fui sua aluna, no ano lectivo de 1971/72, de Introduo aos Estudos Lingusticos, como seria depois de Lingustica Portuguesa I e II. Mais voltada para a Literatura do que para a Lingustica, no
posso deixar de reconhecer que foi o Prof. Mrio Vilela que me abriu os horizontes de
uma cincia que eu desconhecia totalmente. H trinta e trs anos, ele no diferia muito
de que actualmente, at o seu aspecto no se modificou demasiado nem a sua
maneira de ser, descontrada e afectuosa. No posso deixar de recordar o dia em que
nasceu a sua filha, hoje mdica. A preocupao e o carinho que ento demonstrou e
que, ns, jovens alunos do 1 ano, pudemos testemunhar, manteve-se ao longo da vida,
sempre que a ela se referia.
De ar bem disposto, o Prof. Vilela soube sempre aliar uma bonomia que dispunha
bem os estudantes com a seriedade prpria de um investigador. Conta com graa que,
estando em Copenhague, para trabalhar com afsicos, o seu nome (Mrio Augusto) foi
confundido com o correspondente feminino, Maria Augusta, pelo que esteve na eminncia de ter de partilhar o quarto com uma senhora surda-muda.
Fazendo agora uma pequena resenha biogrfica, lembremos que nasceu no dia
2 de Janeiro de 1934, em Vilarinho da Samard (Vila Real). Fez os estudos liceais
no Seminrio Diocesano de Vila Real e no Liceu Nacional de vora. Em 1963, ingressa
na Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra, onde se licencia, em 1969, em
Filologia Romnica com uma tese intitulada Clrigo e Leigo: estudo semasiolgico e
onomasiolgico. Em 1970, ingressa como Assistente da Faculdade de Letras do Porto,
1 Alberto de Lacerda, A Lngua Portuguesa, in Exlio, in Oferenda I, Lisboa, Imprensa Nacional
Casa da Moeda, Biblioteca de Autores Portugueses, 1984, pp.316-317.
ELOGIO DO HOMENAGEADO
Faz parte da Socit de Linguistique de Philologie Romane, da Associao Portuguesa de Lingustica, dos Lusitanistas Alemes, dos Lusitanistas Norte-Americanos, da
Associao Portuguesa de Tradutores, da Euralex, do Centre Interdisciplinaire de
Recherche en Linguistique et en Psychologie, da Associao Portuguesa de Lingustica
(de que foi Presidente do Conselho Fiscal durante quatro anos) e do Centro de Lingustica da Universidade do Porto, de que foi membro fundador. Conselheiro cientfico das seguintes revistas: Verba (Santiago de Compostela), Revista de Filoloxia (Corunha), Revista da Faculdade de Letras do Porto, Humanidades (Universidade Catlica,
Braga) e Letras Humanas (UTAD, Vila Real).
Participou em inmeros Congressos, um pouco por todo o mundo, nas reas da
Lingustica Romnica, da Lingustica Portuguesa, da Lexicologia e Lexicografia, das Terminologias, da Lingustica Geral e da Lingustica Cognitiva. De todos eles, gosta de
salientar dois que, para ele foram especiais: o primeiro, em 1997, na Universidade de
Toronto, na comemorao do cinquentenrio do ensino do Portugus organizado pelo
Departamento de Estudos Portugueses e Brasileiros, intitulado Portuguese in the Four
Corners of the World, onde, a par da grande comunidade portuguesa residente no
Canad, teve o grato prazer de encontrar a comunidade cabo-verdiana que percebeu
estar perfeitamente integrada na portuguesa; e um Congresso de Lingustica Geral, em
Berlim, realizado antes da queda do muro, onde uma judia brasileira desmaiou no
momento de o atravessar.
Colabora em inmeras revistas, das quais se salientam, alm das citadas anteriormente, a Biblos, a Diacrtica, o Bulletin de la Socit de Philologie Romane de Estrasburgo, o Bulletin de lUnion Latine de Paris, a Lusorama de Frankfurt, os Cadernos
de Estudos Lingusticos de Campinas (Brasil) e os Arquivos do Centro Cultural Portugus de Paris.
Alm de dezenas de artigos, h ainda a salientar os seguintes livros:
Clrigo e Leigo: Estudo Semasiolgico e Onomasiolgico (1977);
Alma Nacional: Revista Republicana, Linguagem e Ideologia (1977);
Lxico da Simpatia (1978);
Estruturas Lexicais do Portugus (1979);
Gramtica de Valncias: Teoria e Aplicao ao Portugus (1980);
Dicionrio Bsico do Portugus (1983);
Estudos de Lexicologia (1989);
Estudos de Lexicologia do Portugus (1990);
Gramtica de Valncias: 7 Estudos de Sintaxe do Portugus (1992);
Traduo e Anlise Contrastiva: Teoria e Aplicao (1994);
Gramtica da Lngua Portuguesa: gramtica da Palavra, gramtica da frase e
gramtica do texto/discurso (1995);
Lxico e Gramtica (1996);
Metforas do Nosso Tempo (2002).
O Curriculum que acabei de enunciar fala por si. toda uma carreira dedicada ao
ensino do portugus e sua expanso alm fronteiras, com uma preocupao especial
na preservao da lngua nos jovens pases africanos e no territrio de Macau. E a
prova que a sua actividade continua e continuar, apesar de se ter recentemente jubi-
10
ELOGIO DO HOMENAGEADO
lado, que j se comprometeu a ir passar dois meses a Sidney (Austrlia), Universidade de Macquire, para a implementar o portugus e ajudar esta Universidade a estabelecer relaes com Timor.
Consciente de que uma das principais apostas da Faculdade de Letras est hoje no
ensino do portugus como lngua estrangeira, o trabalho do Prof. Vilela a todos os
ttulos meritrio e cheio de actualidade. O seu exemplo na defesa da lngua e da cultura portuguesas deve ser continuado e, por essa razo, peo Exma Presidente do
Conselho Directivo, Prof. Doutora Ana Monteiro, que lhe entregue a medalha de ouro
da Faculdade. Ao concluir, s posso citar Antnio Ferreira, na Carta a Pero Andrade de
Caminha, quando aquele o exorta a escrever s em portugus. A defesa que faz da lngua poder assemelhar-se do Prof. Vilela durante mais de trinta anos de carreira:
Florea, fale, cante, oua-se e viva
A portuguesa lngua, e j, onde for,
Senhora v de si, soberba e altiva.
Se tqui esteve baixa e sem louvor,
Culpa dos que a mal exercitaram,
Esquecimento nosso e desamor.
Mas tu fars que os que a mal julgaram
E inda as estranhas lnguas mais desejam
Confessem cedo, antela, quanto erraram.
E os que depois de ns vierem vejam
Quanto se trabalhou por seu proveito,
Porque eles pera os outros assi sejam.2
2 Antnio Ferreira, Poemas Lusitanos, notcia histrica e literria, seleco e anotaes de F. Costa
Marques, Coimbra, Atlntida, 1961, pp.97-98.
11
Currculo do Homenageado
BIBLIOGRAFIA (1973-2004)
I. Livros
Alma Nacional (Revista Republicana, 1910), Linguagem e ideologia, Porto, Civilizao, 1977.
Estruturas Lxicas do portugus, Coimbra, Almedina, 1979.
O Lxico da Simpatia, campo lexical da determinao substantiva de simpatia
humana e social (1850-1900) e respectivo contexto cultural, Porto, INIC (col. Textos
de Lingustica).
Definio nos dicionrios de portugus, estrutura de explicao, Porto, Asa, 1983.
Gramtica de valncias, esboo de apresentao e aplicao ao portugus, Coimbra, Almedina, 1986 (em colaborao com Winfried Busse).
Dicionrio do Portugus Bsico (com colaborao de Isabel Margarida Duarte,
Manuel Maria, Olvia Figueiredo e Olinda Santana), Porto, Asa, 1990.
Gramtica de valncias, teoria e aplicao (sete estudos), Coimbra, Almedina, 1992.
Estudos de Lexicologia do Portugus, Coimbra, Almedina, 1994.
Traduo e lingustica contrastiva, teoria e aplicao, Lisboa, Caminho, 1994.
Verbo e estruturas frsicas, Actas do IV Colquio Internacional de Lingustica Hispnica (Leipzig, 22-25 de Novembro de 1993), em colaborao com Annett Endruschat,
Gerd Wotjak, Anexo VI da Revista da Faculdade deLetras, Lnguas e Literaturas, Porto,
1994.
Lxico e Gramtica, lxico, dicionrio e gramtica, Coimbra, Almedina, 1995.
Actas do 1 Congresso Internacional de Lingustica Cognitiva (Porto, Publicao
da Faculdade de Letras) 2000, com colaborao de Ftima Silva.
Gramtica da Lngua Portuguesa, gramtica da palavra, gramtica da frase e
gramtica do texto/discurso, Coimbra, Almedina, 2001 (1 ed. 1995).
Gramtica da Lngua Portuguesa, gramtica da palavra, gramtica da frase e
gramtica do texto/discurso, em colaborao com Ingedore Koch, Coimbra, Almedina,
2001.
Metforas do nosso tempo, Coimbra, Almedina, 2002.
Diciomdia, Pronturio Multimdia da Lngua Portuguesa no Domnio dos Verbos,
Mrio Vilela (coordenador), Ftima Silva, Helena Sereno, Maria Joo Moura, em colaborao com o INETI, Associao Portuguesa de Tradutores.
13
II. Artigos
Consideraes gerais sobre o gnero gramatical, in Revista da Faculdade de Letras
da Universidade do Porto, Srie Filolgica, I, 1974, 139-150.
Clrigo, Estudo semasiolgico e onomasiolgico, in Sillages (Poitier), 4, 1974, 7-42.
Leigo e secular, Estudo semasiolgico e onomasiolgico, in Sillages (Poitier), 5,
1977, 5-47.
Anlise componencial, in Verbo Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, vol.
XIX, 1979, 857-861.
Composio, in Verbo Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, vol. XIX, 1979,
861-862.
Correlao, in Verbo Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, vol. XIX, 1979,
940-941.
Actos de fala, in Verbo Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, vol. XIX, 1979,
1258-1260 (verbete actualizado na Ed. Sculo XXI da Enciclopdia Verbo).
cone, in Verbo Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, vol. XX, 1979, 77-79.
Lexema, in Verbo Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, vol. XX, 1979, 361-363.
Lxico, in Verbo Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, vol. XX, 1979, 363-67.
Smbolo, inVerbo Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, vol. XX, 1979, 1198-1200.
A norma purista no sculo XVIII (com base num exemplo), in Revista da Faculdade de Letras da Universidade do Porto, Seco de Histria, II, 1982, 7-19.
A antonmia como relao semntica lexical, in Biblos (Coimbra), LVIII, 1982, 45-74.
O dicionrio como soluo dos conflitos na comunicao, in Revista da Associao dos Professores de Portugus, 4-5-6, 1983, 161-169.
A ilustrao na teoria da linguagem do Cardeal Saraiva, in Boletim de Filologia
(Lisboa), XXVII, 1982, 412-425.
Contribuio para o estudo das solidariedades lexicais, in Boletim de Filologia
(Lisboa), XXIX, 1984, 319-354.
A formao de palavras, componente independente ou apenas subcomponente?,
in Revista da Faculdade deLetras, Lnguas e Literaturas, 2 Srie, III, Porto, 1986, 31-52.
Classificao dos verbos, propostas e resultados, in Arquivos do Centro Cultural
Portugus (Paris e Lisboa), XXII, 1987, 71-99.
Os acordes de um acordo, prs e contras, in Lingustica. Sociolingustica e Literatura Galaicolusobrasileira e Africana de Expresso Portuguesa (Pontevedra-Braga),
III, 11-12-13, 1987, 73-78.
Contribuio para o estudo de lassen, deixar, mandar fazer, ser possvel (estudo sintctico e semntico), in Duas Lnguas em Contraste Portugus-Alemo, Porto, 1989,
43-63.
Contribution ltude des verbes de dplacement, approche smantique et syntaxique, in Revista da Faculdade de Letras, Lnguas e Literaturas, 2 Srie, vol. 6, Porto,
1989, 9-41.
Lengua de especialidad y Terminologas, in Terminmetro (Unio Latina), XII,
1989, 2-3.
Reflexes sobre critrios a aplicar no aportuguesamento das terminologias cientficas e tcnicas, in Boletim da CNALP (Comisso Nacional de Lngua Portuguesa),
1989, 169-178.
14
CURRCULO DO HOMENAGEADO
Caracterizao do dicionrio de traduo e suas funes, in Traduction et Didactique, Publicaes do B.A.L. e do CLUP, Porto, Asa, 1990, 99-121.
A gramtica de valncias como base para o ensino das lnguas, in PORTAL. Revista
da Associao Portuguesa de Professores de Alemo, 1989-1990, 4, 37-46.
Comparao em Portugus, Francs e Espanhol, in Intercmbio. Instituto de estudos Franceses da Universidade do Porto, Porto, 1992, 29-46.
O ensino da gramtica na Escola, que sada e que futuro?, in Diacrtica (Braga),
8, 1993, 143-166.
A cena da aco lingustica e a sua perspectivao por DIZER e FALAR, in Revista
da Faculdade deLetras, Lnguas e Literaturas, 2 Srie, XI, Porto, 1994, 65-97.
Wortbildungslehre / Formao de palavras, in Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. VI, 2, Tbingen, Max Niemeyer Verlag, 1994, 173-199.
Lexikologie und Semantik / Lexicologia e Semntica, in Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. VI, 2, Tbingen, Max Niemeyer Verlag, 1994, 216-231.
A lingua portuguesa e os seus dicionrios, in Revista Internacional de Lngua Portuguesa (Lisboa, AULP), 1l, 1994, 147-154.
O lxico do Portugus, perspectivao geral, in Confluncia. Revista do Instituto
de Lngua Portuguesa (Rio de Janeiro), 8, 1994, 17-30.
La langue, catgorisation de la ralit ou cration de la ralit?, in Intercmbio, 4,
Porto, 1994 (1993), 78-84.
Besitzverben des Portugiesichen, syntaktische und semantische Analyse, in Portugiesiche und portugiesich-deutche Lexikographie, Herausgegeben von Udo L. Figge,
Lexicografica, Series Maior, Bd. 56, Tbingen, Max Niemeyer Verlag, 1994, 107-133.
Universalismo cromtico e relativismo cultural, contributo para uma anlise contrastiva, in Quinto Imprio. Revista de Cultura e Lingustica Portuguesa Salvador (Bahia),
4, 1993, 69-89.
Do campo lexical explicao cognitiva, risco e perigo, in Diacrtica (Braga), 11,
1996, 639-665.
O lexema predicativo como elemento dinmico da frase e do texto, in Andreas
Gather / Heinz Werner (Hrsg.), Semiotische Prozesse und Natrliche Sprache. Festschrift fr Udo L. Figge zum 60. Geburtstag, Stuttgart, Steiner, 1997, 548-557.
Semntica do Lugar Comum, in Sentido que a Vida Faz. Estudos para scar Lopes,
Porto, Campo das Letras, 1997, 869-883.
A metfora na instaurao da linguagem, teoria e aplicao, in Revista da Faculdade de Letras, Lnguas e Literaturas, 2 Srie, XIII, Porto, 1997, 317-356.
Diciomdia, projecto de dicionrio de verbos do portugus, in Revista da Faculdade de Letras, Lnguas e Literaturas, 2 Srie, XIII, Porto, 1997, 529-535.
Dicionrio e ensino da lngua materna, lxico e texto, in Revista Portuguesa de
Humanidades (Braga, Universidade Catlica Portuguesa), II, 1-2, 1998, 105-117.
A lngua portuguesa em frica, tendncias e factos. In Studia Africana. Revista
Internacional de Estudos Africanos, 1, Porto, 1999, 175-192.
O vinho nos provrbios ou o saber do povo na lngua, in Medicina e Sade, Ano
2, n 15, 1999, 55-68.
O dicionrio no ensino da lngua, in Revista Portuguesa de Humanidades (Braga,
Universidade Catlica Portuguesa), 3 e 4, 1999, 105-117.
15
III. Actas
A norma purista no sculo XVIII (com base num exemplo), in Actas do Colquio
O Porto na poca Moderna, III, INIC, Porto, 1981, 49-61.
16
CURRCULO DO HOMENAGEADO
As categorias de objecto indirecto em Portugus, in Actes du XVIe Congrs International de Linguistique et Philologie Romane (Aix-en-Provence), 4, 1986, 139-151.
Sintaxe latina e gramtica de valncias, in Actas do colquio sobre o ensino do
Latim, Lisboa, Departamento de Estudos Clssicos, 1987, 245-259.
Traduo e anlise contrastiva, in Actas do Colquio Victor Hugo e Portugal, Faculdade de Letras do Porto, 1987, 161-177.
Recepo de Cames nos jornais de 1880, in III Reunio Internacional de
Camonistas, Revista da Universidade de Coimbra, 1985, 403-418.
O dicionrio do sculo XX (em comparao com os dicionrios at agora existentes), in Actas do Congresso sobre a situao actual da lngua portuguesa no mundo
(Lisboa,28 de Junho a 3 de Julho de 1983), Lisboa, ICALP, vol. II, 1987, 133-145.
Terminografia e lexicografia, in Actas do Colquio Internacional Lngua Portuguesa, que futuro?, Lisboa, Boletim da Sociedade da Lngua Portuguesa (Suplemento),
1989, 313-320.
Contribuio para o estudo de lassen, deixar, mandar fazer, ser possvel (estudo
sintctico e semntico), in Duas lnguas, Portugus e Alemo, Actas do 1 Colquio
Internacional de Lingustica Contrastiva Portugus-Alemo, Porto, 1989, 43-63.
O conceito de Traduo em De optimo genere interpretandi (de So Jernimo),
Leal Conselheiro (de D. Duarte) e Sendbrief vom Dolmetschen (de Martinho
Lutero), in Actas do Congresso Bartolomeu Dias e a sua poca, Porto, 1989, 399-501.
Verbes de possession (du portugais), quelques aspects syntaxiques et smantiques,
in Proceedings of the Fourteenth International Congres of Linguists, ed. By Werner
Bahner, Joachim Schilder u. Dieter Viehweger, Berlin Akedemie-Verlag, 1991, 1108-1113.
Comparatia in franceza, portugueza si spaniola, in Colocviul omagial International, Eugen Coseriu / Studia linguistica in honorem Eugenio Coseriu, Sectiunea IIIe,
Tomul XXXVII / XXXVIII, Editura Universitatii (A. I. Cuza), 1991, 271-283.
A gramtica nos dicionrios de lngua, o verbo deixar, in Actas del XIX Congreso
Internacional de Lingstica e Filoloxa Romnicas, vol. II, A Corua, 1992, 111-131.
Conhecer-saber, connatre-savoir, analyse contrastive, in Actes du XXe Congrs
International de Linguistique et Philologie Romane (Zrich), III (Section IV: Typologie des Langues Romanes), 1993, 413-427.
Tendncias da lngua portuguesa em frica, in Einzelfragen der portugiesichen
Sprachwissenchaft. Akten des 2. gemeinsamen Kolloquiom der deutschen Lusitanistik,
Berlin Bd. 2, 1993, 169-192.
Circunstantes e predicados complexos, in Actas do IV Colquio Internacional de
Lingustica Hispnica (Leipzig, 23-25 de Novembro de 1993), Porto, Anexo VI da
Revista da Faculdade de Letras, 1994, 195-216.
A importncia da gramtica e do dicionrio na traduo, in 1.as Jornadas de Traduo. Traduzir e Interpretar. Da Formao Interpretao, Porto, ISAI, 1994, 1-10.
O ensino do lxico nos diferentes graus de escolaridade, in Actas do Colquio O
Ensino do Portugus nos Pases da C.E. (Luxemburgo, Junho de 1992), Universidade
Aberta, Lisboa, 1994, 111-114.
Cortar-partir-quebrar, campo lexical e representaes cognitivas, in Kognitive
und kommunikative Dimensionen der Metaphorik in den romanischen Sprachen,
17
Akten der gleichnamigen Sektion des XXV. Deutschen Romanistentages (Jena, 29.9-2.10.97), Bonn, Romanisticher Verlag, 1998, 498-521.
O seguro morreu de velho, contributo para uma abordagem cognitiva, in Actas
do 1 Encontro Internacional de Lingustica cognitiva, Publicaes da Faculdade de
Letras, Porto, 2000, 289-314.
Multiculturalismo, traduo e ensino de uma lngua estrangeira, in Sextas Jornadas de Traduo. Traduo, Discurso e Saberes, Porto, ISAI, 2000, 59-70.
A metfora ou a fora categorizadora da lngua, releitura de Lies de Filologia Portuguesa de Carolina Michaelis, in Actas do Colquio Internacional Carolina Michaelis de Vasconcelos, Porto, 2001, 171-180.
As metforas na lngua e no discurso, in Actas do Encontro Comemorativo dos 25
anos do Centro de Lingustica da Universidade do Porto, II, Porto (Clup), 2002, 159-189.
A traduo da cultura inscrita nos esteretipos lingusticos, in Actas do 1 Congresso Internacional de Estudos da Traduo, 2001.
Vom Wort zur Rede, Wort-Satz-Rede. Satzstrukturen und Adverbiale, in Ulrich
Engel u. Meike Meliss (Hrsg.), Depndenz, Valenz u.Worstellung, Tagung Valenz in Lexikon und Grammatik (Santiago de Compostela 6-7 de Maio de 2002), Mnchen, Iudicium Verlag, 2004, 77-100.
IV. Prlogos
1. Introduo a Semntica da Metfora e da Metonmia de Michel Le Guern,
Porto, Telos, 1973, 5-12.
2. Introduo a Problemas de lexicologia e lexicografia, Porto, Civilizao, 1979,
5-14.
3. Prefcio a A pedagogia do lxico, de J. de Freitas Ferreira, Porto, Edies Claret, 1985, 15-17.
4. Sintaxis y semntica de los verbos en el espaol y el portugus de hoy, prlogo
a Actas do IV Colquio Internacional de Lingustica Hispnica (Leipzig, 23-25 de
Novembro de 1993), Porto, Anexo VI da Revista da Faculdade de Letras, 1994, 11-18.
5. Introduo a Actas do 1 Encontro Internacional de Lingustica cognitiva,
Publicaes da Faculdade de Letras, Porto, 1999, 3-13.
6. Prefcio a Os Textos Tradicionais na Aula de Portugus, os Provrbios, de Leonor Jesus Marcos de Melo, Coimbra, Almedina, 2002, 9-18.
7. Prefcio a A Pedagogia do Lxico. O Estiloso Craveirinha. As escolhas leixicais
bantus, os neologismos luso-rongas e a sua funo estilstica e esttico-nacionalista
nas obras Xigubo e Karingana e Karingana wa Karingama, de Calane da Silva,
Maputo, Imprensa Universitria, 2002, xi-xvi.
V. Recenses
Sprachregister und Pronominalgebrauch im Portuguiesischen, de Christoph Petruck,
Mnster, Kelinheinrich [Mnsterche Beitrge zur romanischen Philologie, 1], 1989, X-296 pp., in Revista da Faculdade de Letras, Lnguas e Literaturas, 2 Srie, VIII,
Porto, 1991, 421-428.
Sprachliche Mittel der Hervohebung in der modernen portugiesischen Umganssprache, de Reinghrad Kiesler, Heidelberg, Carl Winter Universittsverlag, 1989 [Samm-
18
CURRCULO DO HOMENAGEADO
lung romanischer Elemantar und Handbcher, Universittsverlag, Bd. 16], XVIII, 370
pp, in Revista da Faculdade de Letras, Lnguas e Literaturas, 2 Srie, VIII, Porto,
1991, 429-434.
VI. Tradues
O ensino individualizado, de R. Dottrens, Porto, Civilizao, 1973 (do francs).
Problemas de Lexicologia e Lexicografia, Porto, Civilizao, 1979 (do alemo).
19
1. Observaes preliminares
1.1. Ultima non datur: procurei cumprir este mandamento de boa conduta acadmica! No me foi permitido. Desculpem. Depois, no vou dar aula, vou ler1 ou ler
em voz alta. E posto aqui, podia escolher vrios caminhos. Uma das vias possveis seria
o de falar de mim, da minha experincia. Mas a socializao faz com que o homem se
torne uma metfora de si mesmo, um ente cultural que se v construindo uma imagem
de si mesmo. Tecemo-nos uma mscara, para nos defendermos e lemos essa mscara
como se fosse um absoluto que sirva de referncia a tudo o que nos rodeia. Procuramos entrar nesse mundo de mscaras construindo o nosso territrio, em que a palavra
vista como um palco, que com o seu poder mgico, qual instrumento de percusso
funcione como sinal do poder2. Mas a palavra, para quem trabalhou muito tempo com
palavras, deixou de ser vista no como o espelho da realidade mas como uma transformao, transfigurao e at como falsificao da realidade, que cada vez menos
real: vejamos as autobiografias que se vo publicando. Preferimos diluir-nos num
1 Lesen, legere significam bem mais do que simplesmente ler. Afinal, no vou ler apenas, mas vorlesen, que ler em alta voz e lio equivale a praelectio e mais concretamente o que podemos designar por vortragen, 'fazer uma exposio' ou 'pr diante de', coincidente com propositio.
2 Recordemos o poder dos que tm entrada no palco televisivo.
21
se (one, man, on), num ontolgico impessoal, num diz-se, pensa-se, critica-se, ouve--se dizer...3 Afinal, s somos capazes de falar dos valores que so tidos socialmente
como tais: as crenas, as opinies correntes, o validado para um determinado prazo.
Estamos ligados a frmulas e a esteretipos, com os quais fingimos, fazemos de
conta. que o princpio fundamental do homem a imitao: o homem faz-se imitando, emulando. Somos um conjunto de recordaes construdas, de citaes implcitas ou mesmo explcitas. Somos memria, uma memria construda na multiplicidade
de contingncias. preciso mais tempo para reconstruir a verdadeira recordao. No
esse o caminho que vou seguir.
Um outro caminho possvel seria o de me servir das palavras, das velhas palavras
que velando o seu significado antigo se apossaram das coisas que os humanos manipulam a seu belo prazer: que as vicissitudes das palavras so afinal as vicissitudes
dos utentes dessas palavras. E ao abrirmos esse vu semntico das palavras poderamos ver como o mundo lido, projectado e mapeado de modo diferente consoante as
latitudes. E ajudaramos a verificar como o admirvel mundo novo de Aldous Huxley
(1923) se tornou numa nova pgina da Bblia paradisaca ou numa Babel feita de tiros
e bombas: bastaria falarmos de nomes prprios com significado, como Porto Alegre,
Quioto, Davos, Maastricht, Beslan, ou de nomes comuns como saneamento ou cassamento (o equivalente no Portugus do Brasil), abate4 ou despedimento.
Ou, ainda servindo-me das palavras, tentar explicar a retoma da metfora do mensageiro ou o papel dos mdia nos abusos do poder, transformando a democracia numa
teledemocracia5. Ou, penetrando na transparncia semitica das palavras, procurar
mostrar como a teoria da guerra do petrleo se transformou na metfora de guerra
justa, encobrindo a guerra com o rtulo de legtima defesa, envolvendo a liquidao
dos smbolos do mal (Saddam, Bin Laden)6. Ou explicar com uma no-explicao
como se constroem grandes muralhas com as palavras onde as pessoas pblicas se
escondem. E aqui h uma expresso sintetizadora dessa atitude da retrica poltica
actual descalando a bota para a no-resposta: no-qualquer-coisa. E neste contexto
esto envolvidas outras expresses como a no posio ou o nem sim nem no, antes
pelo contrrio7 do deputado Guilherme Silva a propsito da despenalizao do aborto,
ou o no-assunto relativamente resposta de Antnio Vitorino sobre o que ele sentia
no eventual apoio de Tony Blair sua nomeao para presidente da Comisso Europeia, ou dizer-se que Cavaco Silva , neste momento, um no candidato s prximas
eleies presidenciais, ou o no-emprstimo a propsito daquele dinheiro que o
3 Seria interessante verificar as variantes portuguesas de se: a gente, uma pessoa, ns, um indivduo, um fulano, etc.
4 A palavra usada para responder rcio na Universidade, despedindo docentes.
5 Apenas para mostrar como este tema seria interessante, pois foi repetidamente glosado, cito
uma leitura desse arremesso metafrico, a propsito da pedofilia na Casa Pia: A metfora perigosa
porque ela transmite a imagem de um jornalista irresponsvel, cujo papel apenas o de reflectir especularmente e acriticamente a realidade (Jos Vtor Malheiros Mensageiros, jornalistas e censores,
Pblico, 13.01.04).
6 George Lakoff tem vindo a desenvolver metforas desse gnero relativamente vida nos Estados
Unidos da Amrica
7 Esta expresso provinda de uma crnica de Eduardo Prado Coelho a propsito da no-posio
do PSD sobre o aborto, relativamente entrevista de Guilherme Silva.
22
23
vivo no deserto. Tossi as entranhas, tossi a alma, at que finalmente acalmei e voltei a adormecer (Jos Eduardo Agualusa, A casa ensombrada, Pblico, 22. 2. 04) (O it. meu)
A linguagem, ao representar a nossa experincia do mundo, tem, entre outras funes, a de pr em ligao as palavras e o mundo12. A escolha do caminho para a coincidncia entre as palavras e o mundo no discurso figurado contudo algo diferente do
da representao normal na lngua, o da procura da coincidncia entre as palavras e
o mundo percebido pelo enunciador, portanto, uma via original, em que o individual
e o social se interpenetram: tossir as entranhas, tossir a alma. A palavra latina FIGURATIO tinha j esses valores: configurao, figura, forma, imagem e FIGURARE era modelar, formar, representar, imaginar ou decorar com figuras. A lngua configura figurando:
Nem sempre havia sol. Creio que chovia de Setembro a Maio. O sol brilhava trinta dias
em cada cem. O cu descia como uma pesada abbada madreprola. As coisas perdiam o
rigor dos contornos. As cores enchiam-se de sono. As casas prolongavam-se at s nuvens.
Tudo parede (Emanuel Flix Tudo parede, 2003: 163)
24
Mas vamos comear pela distino que implica uma terceira via: literal, no-literal
e figurado. Examinemos os significados / sentidos de doce, como ocorrem em laranja
doce, gua doce (opondo-se a gua salgada) ou batata doce (opondo-se apenas a
batata), clima doce (opondo-se a clima duro, agreste), palavras doces (distinguindose de palavras amargas, duras). Em gua doce e batata doce temos um uso no-literal de doce, facilmente verificvel pela oposio que feita relativamente a gua salgada e a batata, fenmenos tanto de referncia como de comeo de fuga ao literal.
Num caso e noutro no h a categorizao ou conceptualizao de algo que torne as
entidades doces. E este uso no-literal de doce em gua doce e batata doce leva-nos
no aceitao da distino normalmente feita entre literal e figurado, considerandose este uso como no-literal. Simultaneamente, ser necessrio ter em considerao que
h vrios graus na escala da figuratividade, por isso faremos aqui uma distino fundamental: a que feita entre metaforicidade forte e metaforicidade fraca. E as trs principais vias para a construo da metaforicidade digamos antes, os sentidos no-literal e figurado , a nvel do lxico, so a sinestesia, a metonmia e a metfora. Estas
estratgias cognitivas no so exclusivas das lnguas, pois surgem em todas as formas
simblicas de expresso em que o esprito humano labora, sobretudo no domnio das
artes, da arquitectura, da pintura, da msica. Uma recente entrevista de Paulo Cunha e
Silva, director do Instituto das Artes que considerava o fado como um esteretipo
(smbolo) redutor da nossa identidade provocando reaces violentas, em que se
denota precisamente esse lado simblico (figurado):
Acho chocante a maneira como Paulo Cunha e Silva, director do Instituto das Artes, se
refere ao fado na sua recente entrevista a este jornal citando-o como exemplo de esteretipo
redutor da nossa identidade cultural no estrangeiro (...). Apesar de no ser cosmopolita (...),
o fado pode dialogar e inspirar outras disciplinas, outros criadores de outras culturas. Por que
continuam a pens-lo como uma casa portuguesa a contrapor a uma casa do mundo? (...).
O fado ... auto-regenera-se continuamente. ... Pode tambm ser contemporneo e um interessante ponto de partida para habitar o mundo em Alfama e/ou em Berlim) (Msia, in
Pblico, 13. 01. 04).
25
espaos rectilneos e do pragmatismo (com espaos multi-usos). E no devemos esquecer neste ponto que o Centro Cultural de Belm procurava ser o contraponto moderno
dos Jernimos ou da Torre de Belm e, portanto, uma nova forma de metfora dos
tempos modernos. Mais em cima do nosso tempo, daramos hoje o exemplo dos estdios cinco estrelas da FIFA, como metfora do desfasamento entre o ser (o que
somos) e o que sonhamos ser (e, portanto, no somos).
A diferena entre o literal e o figurado em todas as manifestaes artsticas do
homem em que se situa tambm a linguagem que o literal na arte no to visvel, ou mesmo no visvel, e na linguagem humana fcil descortinar a estratgia
cognitiva e a potica da mente.
No que lngua natural concerne, e para nos atermos apenas ao domnio das palavras, verificamos que as estratgias cognitivas se distribuem diferentemente pelas vrias
classes de palavras. Por exemplo, a sinestesia encontra-se mais na classe circundante
aos adjectivos, a metonmia, na rea dos nomes ou da nomeao, ao passo que a metfora invade todas as classes.
A maior parte dos estudos at agora surgidos, andam volta da metfora (h
quilmetros de papel escrito sobre a metfora15) e da metonmia (embora esta
em menor quantidade), mas j os estudos sobre a sinestesia ocorrem de forma espordica.
26
Nos seus poemas esto as marcas do dilogo entre as artes plsticas, em que trabalhava
na sua actividade profissional, e as palavras, com que lidava e brincava enquanto poeta...
(Mrio Mesquita O adeus ao poeta do rigor, Pblico, 22.02.2004)17.
Percurso de palavras seduzidas pela viso, pela impossvel imitao do contacto visual
com a realidade e, por vezes, arrastada pelo salto metafrico que concebe a palavra como
trao na caligrafia ritual de inscrio duradoura, a poesia de Emanuel Flix oferece em suma,
aquele suplemento de olhar que permite ver para alm da superfcie. (Ftima de Freitas
Morna Apresentao a Emanuel Flix 2003: 22)
Em Emanuel Flix, possivelmente, temos um dos exemplos mais acabados da interaco entre a estrutura lingustica e a percepo visual, ou argumento claro da chamada explicao da categorizao e conceptualizao do mundo pela via da lingustica
cognitiva18.
A diferena entre a sinestesia patolgica e a sinestesia lingustica a de que a primeira pode efectivamente estimular dois sentidos, ao passo que a sinestesia lingustica
no estimula efectivamente mais do que um sentido, mas apela para propriedades de
diferentes rgos que concretamente surge como a sua fonte. Por exemplo, uma
msica doce apenas provoca estmulo no ouvido e no no gosto ou no tacto, embora
evoque (ou invoque), por interaco, as propriedades do rgo fonte.
Mas exemplifiquemos as estratgias cognitivas com a palavra doce e faamos a leitura do seguinte quadro:
percepo elementar: paladar / gosto:
1. significado bsico: aucarado (doce como o mel, algodo doce, vinho doce)
2. significado polar ou antonmico:
gua doce (vs. gua salgada)19
batata doce20 (diferente de batata)
transferncia para outras experincias sensoriais ou sinestesia:
3. ouvido: msica doce, voz doce (melodiosa e harmoniosa)
4. olfacto: perfume doce (agradvel ou enjoativo)
5. vista: uma paisagem doce (aprazvel)
6. tacto: a pele doce de um beb (macia, sem rugas), O clima doce das ilhas
atlnticas (ameno), (Gravura de) talhe doce
17 Um outro poeta assinala o mesmo tpico: O Emanuel pintava com palavras e escrevia com tintas (Ivo Machado, Pblico, 15.2.2004)
18 As duas estruturas, a da lngua e a da percepo visual, patenteiam a convergncia da experincia individual e a da expresso lingustica (In both systems [linguistic and visual-perceptual structures]
there is a primitive notion of an entity or physical object and an equally similar identification process: the
3D level of visual representation corresponds to basic constituents of the conceptual level (conceptual categories like entity) expressed in linguistic categories like Noun. Furthermore, the perception of each particular
object always occurs in association with other objects related within a schema, a fundamental structure in both
the structuring of meaning and visual experience, with analogous categorizing functions (Violli 2001: 34)
19 A que brota de fontes, rios, veios subterrneos, prpria para ser bebida por humanos e animais,
caracterizada pela presena reduzida de sais minerais.
20 A contrrio do que acontece com gua doce, em batata doce temos uma planta prpria (diferente de batata, que pertence famlia das solanceas) e o respectivo produto, caracterizado por ser
doce (Planta herbcea da famlia das convolvulceas, de razes tuberosas, doces e nutritivas ou tubrculo dessa planta (Dicionrio da Academia).
27
21 Conversa insinuante, suave, cheia de lbia [sic] e de hipocrisia. Feita com o objectivo de se conseguir alguma coisa em proveito prprio (Dicionrio da Academia)
22 O Dicionrio da Academia d ainda um outro exemplo mais claro: sopa doce (Que tem baixo
teor ou falta de sal ou que no tem sal na sua composio...: A sopa est doce, precisa de sal
23 Vide Vilela 1994: 165-186.
28
Rijo vs. mole: (colcho) rijo / (pessoa) rija vs. (colcho) mole / (algo flcido) vs.
(pessoa) mole;
Duro vs. mole: (pessoa) dura / (corao) duro vs. (colcho) mole vs. (pessoa) mole;
Fresco: (fruta) fresca / (comida) fresca / (pessoa) fresca [e aqui a possibilidades de
distinguir: algum ainda est fresco e algum fresco] vs. (comida) requentada /
(fruta) seca ou estragada.
Concluindo, quanto diferenciao entre sentido literal, sentido no literal e sentido figurado, o literal o que aponta originariamente para o valor tido como primeiro
(doce como mel), o no-literal o sentido prximo desse primeiro valor (gua doce,
batata doce), em que no h afastamento entre fonte e destino (geralmente, a rea
da metonmia ou nomeao) e o figurado comea na sinestesia (metaforicidade fraca:
msica doce, perfume doce, paisagem doce, clima doce) para acabar na metfora propriamente dita (a rea da metaforicidade forte: palavras doces, o sorriso doce de uma
criana, o olhar doce de x).
Talvez seja necessrio socorrermo-nos da chamada mesclagem (ou integrao)24
para explicarmos expresses como falinhas mansas, falinhas doces, simultaneamente
metfora e metonmia.
29
30
uma leitura figurada. Parece-nos27 que o importante fixarmo-nos na noo de contraste. Na metfora, os dois domnios ou subdomnios situam-se em pontos distantes:
trata-se de um contraste forte. Na metonmia, a contiguidade dos dois domnios (ou
subdomnios) no necessita de um contraste forte, mas mesmo aqui h necessidade de
um contraste mnimo em ordem ao desencadeamento de um significado figurado.
Vejamos mais de perto algumas das expresses:
em de todo o corao, parece haver contiguidade entre o corao e a sede do
sentimento boa vontade ou;
em de corao lavado talvez haja contiguidade entre o corao e o sentimento
de franqueza;
mas em cair o corao aos ps, o corao visto metonimicamente como a sede
da emoo (surpresa, desiluso) e metaforicamente surge o sentido de contentor da emoo individualizada.
H nesta ltima expresso cair o corao aos ps simultaneamente uma metonmia e uma metfora: a primeira, pelo facto de existir a contiguidade dos dois domnios o corao como sede da supresa, a segunda, por existir algo que cai, um invlucro (ou contentor) que se desloca, em que o contraste feito na prpria relao entre
o contentor e o contedo: a desiluso. J em de todo o corao trata-se do contraste
entre o lugar e o sentimento.
Devemos ter em considerao que o corao era tido como a sede da memria, ou
a prpria memria: aprender de cor [COR CORDIS] configura precisamente essa conceptualizao, mais visvel ainda no fr. apprendre par coeur ou no ingl. learn by heart28.
A metonmia surge mais claramente nas relaes parte-todo, aqui a propriamente
chamada sindoque, por exemplo, em formas de tratamento como:
No chores corao, vais ver que tudo se resolve;
Minha querida, meu corao (Dicionrio da Academia).
31
Esquematicamente teramos:
Corao:
relativo ao rgo fisiolgico ou experincia psicolgica: rgo humano:
vaso distribuidor do sangue:
literal sede das emoes
no-literal e no-figurativo equivalendo:
a vida
o sentimento
a inteligncia
individualizao das emoes: metonmia / sentido figurado:
a prpria coragem, a cordura, a surpresa, etc.
no relativo s experincias supramencionadas:
forma de tratamento (ternura) (figurado)
sindoque (pessoa querida)
parte central de alguma coisa: figurado / metfora:
parte central de lugar (corao da cidade)
parte central do tempo (corao do Inverno / da crise econmica)
parte central de um problema, de uma questo29
5. O concreto como via para a conceptualizao / categorizao de domnios abstractos ou os verbos na categorizao metafrica
Lidmos at agora com nomes e adjectivos: estes estavam envolvidos sobretudo na
verbalizao de sinestesias, aqueles envolvendo a metonmia e a metfora. Se passarmos
aos verbos verificamos que predomina neles a metfora, alis domnio j amplamente
referenciado por Sweetser (1990), Lakoff / Johnson (1980), como via preferencial para
configurar domnios abstractos. Sendo os verbos a categoria conceptualizadora por excelncia das actividades e dada a necessidade quase compulsiva de corporizao do abstracto para abrir portais para a manipulao, natural que se reduza o que abstracto
a concreto e sobretudo a um concreto to materializado quanto possvel. Assim ver e
ouvir, so nitidamente verbos de percepo fsica:
ver as ondas cobertas de espuma e ouvir o seu bramar constante
mas podem conceptualizar a percepo intelectual30:
Bem vejo que ests a perceber as coisas e
Eu bem te avisei de que a gua molhava, mas tu no me quiseste ouvir e agora
sofres as consequncias!
Mas neste jogo de interaco concreto-abstracto, verbos e nomes acompanham-se,
os primeiros como criadores do cenrio relacional e os segundos como complementadores e entidades contextualizadoras desse cenrio. Corromper, sustentar, dar, trocar,
tocar em, depositar em podem reportar-se a coisas materiais e a coisas abstractas:
29
30
32
6. Concluso
A figuratividade no , portanto, uma excepo, um embelezamento: lidar com
ideias como se fossem objectos, no representa apenas um processo de representao
lingustica, sobretudo um processo mental para a conceptualizao e categorizao
do mundo. A prpria mente est estruturada de tal modo que o mapeamento do mundo
s pode ser feito pela via da corporizao da actividade mental: toda a estrutura da
linguagem que assim est organizada. Afinal, a figuratividade na lngua funciona nos
mesmos moldes que a no-figuratividade ou a lngua sem desvios: a corporizao do
conhecimento feita mediante a experincia vivencial dos falantes. Por outro lado, as
estratgias cognitivas so as mesmas em todos os domnios da criao humana, s que
as estratgias lingusticas so as mais facilmente detectveis e por isso as mais estudadas.
O principal trao definidor da figuratividade como estratgia cognitiva na linguagem humana o distanciamento entre o domnio fonte ou domnio do literal e o dom-
33
nio ponto de chegada ou domnio figurado. As trs estratgias mencionadas a metfora, a metonmia e a sinestesia distinguem-se pelos respectivos processos mentais
nelas envolvidos:
a sinestesia surge como consequncia de operaes sensoriais e mentais simultneas;
a metonmia caracteriza-se pela contrastividade fraca, dada a proximidade (ou
contiguidade) dos (sub)domnios envolvidos;
a metfora define-se pela contrastividade forte dos vrios domnios implicados.
Por isso mesmo, a tenso entre os elementos dos domnios envolvidos construda
pela interaco da similitude e diferena, entre semelhana e contraste. Quanto maior
for o contraste ou a distncia entre os elementos (ou domnios), maior ser a figuratividade e, consequentemente, maior ser a metaforicidade. a metfora a estratgia mais
representada em todas as categorias da lngua, mas a metonmia a que fornece o maior
contingente de esquemas previsveis na construo de esquemas lexicais da lngua31;
a sinestesia representa um menor grau de distanciamento dos elementos, a menos que
se torne metfora e metonmia simultaneamente. Possivelmente, a metonmia representa a estratgia mais regular e previsvel32.
Finalmente, relembro um dos meus pontos de partida: a figuratividade faz parte da
prpria lngua, seja a da literatura, seja a da vida quotidiana e as trs principais portas
de entrada para a figuratividade metfora, metonmia e sinestesia mesclam-se, tornam-se indissociveis, como se patenteia no seguinte texto de Emanuel Flix
eis-me sentado beira da tua memria,
lembrando as tuas mos de semeador da amizade,
recordando os teus olhos onde era sempre claridade33
Deixados pelos Deuses sobre a areia
Os bzios so cofres com pedaos da noite
Pequenos transistors para as notcias do mar//
Encontrados pelas crianas na praia
Os bzios so caixas de msica
So os ouvidos petrificados dos peixes34
31
32
34
Isto , aos linguistas jovens, deixo a mensagem de que a lingustica o nico material com que se faz a literatura, e uma das fontes modeladoras da cincia, por mais que
faam reciclagens e saneamentos. Quando estudamos a lngua no seu devir e sobretudo no seu percurso, estamos a devolver a alma s palavras, devolver-lhe a dignidade
que sempre tiveram36.
A palavra a fundadora da humanidade da humanitas e o elemento fundamental na fundao da civitas, a instauradora da urbanitas em contraposio com
a rusticitas. Mas devemos ter presente que o paradigma lingustico, seja ele qual for,
tambm no um absoluto37: o absoluto (ou est apenas em) a lngua. Para terminar, peo desculpa de ter dado uma no-aula e ainda bem que a reteno se aplica
apenas aos alunos do ciclo, de contrrio teria ficado retido at ser abatido ou reciclado.
35
BIBLIOGRAFIA
BLACK (1854/1962: 39), [M. Black 1954/1962 Metaphor, in: Proceedings of the Aristotelian Society 55: 273-294. Reimpresso em M. Black Modells and Metaphor,
Ithaca-London, Cornell Univ. Press].
BOYD, R. (1993), Metaphor and Theory Change: What is Metaphor For, in: Orthony
Andrew (ed.) Metaphor and Thought, Cambridge: Cambridge University Press,
2nd ed., 481-532.
CROFT, William (1995), The role of domains in the interpretation of metaphors and
metonymies, in: Cognitive Linguistics 4 (4), 335-370.
DTRIE, Catherine La figure, une parole parlante au plus prs du monde vcu?,
in: Cahiers de praxmatique 35, 2000, 141-169.
Dicionrio da Academia Dicionrio da Lngua Portuguesa Contempornea. Academia das Cincias de Lisboa, 2 vols., Lisboa, 2001.
DIRVEN, Ren (2002), Structuring of word meaning: figurative use of language, in:
Lexikologie/ Lexicolgy. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von
Wrtern und Wortschtzen, I. Handband, Berlin/ New York, pp. 337-342.
FLIX, Emanuel (2003), 121 Poemas Escolhidos, Lisboa: Salamandra.
GIBBS, Raymond W. (1994), The poetics of Mind. Figurative Thought. Language, and
Understanding, Cambridge: Cambridge University Press.
KLEIBER, Georges (1995), Polysmie, transfert de sens et mtonymie intgre, in:
Folia Linguistica XXIX /1-2 106-131.
LAKOFF, George (1987), Women, Fire and dangerous Things.What Categories Reveal
about the Mind, Chicago: University of Chicago Press.
LAKOFF, George (1989), The Invariance Hypothesis: Is abstract reason based on imageschemas?, in: Cognitive Linguistics 1 (1), 39-74.
LAKOFF, George and JOHNSON, Mark (1980), Metaphors we Live by, Chicago: University of Chicago Press.
LURIA A. R. (2003), Um Pequeno Livro sobre uma grande Memria, traduo feita por
Joo Vilhena, Relgio Dgua Editores [The Mind of a Mnemonist. A Litlle Book
about a vast Memory].
MICHAELIS (1998), Moderno Dicionrio da Lngua Portuguesa, So Paulo: Melhoramentos, 2002.
NUNBERG, G. (1995), Transfers of Meaning, in: Journal of Semantics, 17, 109-132.
ORTHONY, R. (1979) (org.), Metaphor and Thought, Cambridge: Cambridge University
Press.
PERRIN, L. (1996), Lironie mise en trope, Paris: ditions Kim.
PRANDI, M. (1992), Grammaire philosophique des tropes, Paris: Les ditions Minuit.
RAIMONDI, Ezio (2002), La retorica doggi, Bologna: Mulino.
RICHARDS, I. A (1936), The Philosophy of Rhetoric, Oxford Univ. Press.
SENA, Jorge de (1989), Poesia III, Lisboa: Ed. 70, 117.
SWEETSER, Eve (1990), From Etymology to Pragmatics: Metaphorical and Cultural
Aspects of Semantic Structure, Cambridge: Cambridge University Press.
VILELA, Mrio (1994), Estudos de lexicologia, Coimbra: Almedina.
VILELA, Mrio (1995), Lxico e Gramtica, Coimbra: Almedina.
36
37
39
ignorncia gramatical generalizada, a que aludimos, obtemos os ingredientes suficientes para a criao de uma barreira entre alunos e Gramtica, que pode perdurar toda
uma vida.
A citao inserida em epgrafe a esta reflexo aponta para uma das mudanas de
atitude que pode revelar-se determinante na eliminao desta indesejvel barreira.
que o simples desenvolvimento da atitude mental certa para com este objecto de reflexo fundamental para motivar a aproximao entre aluno e Gramtica. Afinal, Gramtica lngua e lngua e ser humano so duas realidades indissociveis.
Assim, ao contrrio do que comum fazer-se, os professores (de qualquer nvel de
ensino) deveriam comear por empenhar-se em mostrar aos alunos que a Gramtica
uma construo mental interiorizada que todos os falantes de uma lngua possuem e
que lhes permite falar e perceber os outros; que a exposio prtica da lngua conduz todos os falantes a, desce cedo, adquirir lentamente os padres de funcionamento
da sua lngua aos nveis fontico, fonolgico, morfolgico, sintctico, semntico, pragmtico; e que as regras gramaticais mais no so do que estes princpios de funcionamento ou regularidades que pautam o nosso comportamento lingustico. Decorrente
disto, deveriam empenhar-se em mostrar que qualquer falante de uma lngua, no incio do seu processo de escolarizao, conhece j profundamente a Gramtica da sua
lngua, simplesmente porque a evidncia inegvel sabe falar (ainda que com deficincias localizadas) e entender os outros.
Perspectivar a Gramtica desta forma permite aos alunos perceberem que os modelos gramaticais que o professor tenta ensinar na aula mais no so do que tentativas de
formalizar esse saber interiorizado extraordinariamente complexo que os falantes interiorizaram, mas do qual no tm perfeita conscincia. So construes tericas que, por
mais complexas e completas que ambicionem ser, nunca podero reflectir toda a complexidade do saber gramatical mental do falante. Desta forma, os alunos percebem que
estudar Gramtica estudarmo-nos a ns mesmos, fazer uma espcie de corte no nosso
crebro e examinar o tipo de conhecimento que interiorizmos e que nos permite exercer o discurso. Desta forma, tambm, as regras passam a ser entendidas no como realidades distanciadas e impostas de fora para dentro, mas como realidades que existem
dentro de ns, que usamos sem termos conscincia disso, de cada vez que construmos uma frase, por mais simples que seja.
Esta perspectivao implica uma mudana na atitude e no discurso dos professores: uma mudana que passa pela valorizao do conhecimento interiorizado sobre a
lngua, que o aluno j transporta quando chega escola. Esta perspectivao implica
que o discurso da ignorncia gramatical generalizada seja repensado, j que a Gramtica mental do falante sempre inexcedivelmente mais complexa do que qualquer
compndio gramatical e que, portanto, o comentrio-prottipo No sabes nada de
Gramtica revela, at, uma certa ignorncia sobre a verdadeira natureza da Gramtica.
Provavelmente, os alunos sabero pouco de Gramtica formal2, e tero pouca apetncia por ela, mas conhecem, quase na sua inteireza, a gramtica implcita, isto , os
2 Gramtica formal, neste contexto, no uma referncia a uma corrente gramatical, mas, simplesmente, a referncia a uma Gramtica explcita, por contraponto com uma Gramtica intuitiva e pr-reflexiva.
40
padres de funcionamento da sua lngua.3 Assim, em vez de No sabes nada de Gramtica pode dizer-se antes J sabes tudo aquilo de que te vou falar, mas de maneira
diferente.4
Investir um pouco de tempo com os alunos a desenvolver a atitude mental certa
para a descoberta desse saber mental interiorizado no perda de tempo, porque ajuda
a vencer resistncias e preconceitos que o percurso escolar vai sedimentando, abrindo
caminho a que os alunos olhem a Gramtica com outros olhos. Para isto basta p-los
a falar e for-los, consequentemente, a reflectir sobre a sua prpria produo discursiva: os nveis de processamento envolvidos, desde a articulao de sons, seleco
lexical, a combinatria das palavras e as compatibilidades do sentido, as escolhas enunciativas e pragmticas. Todo esse processo explcito esconde uma estrutura cognitiva
profundamente pesada, que qualquer falante-standard domina e que no pode ser desmerecida nem desaproveitada.5
Alis, decorrente desta perspectiva, uma outra deve ser fomentada: a de que, sendo
as lnguas, basicamente formas de significar, conjuntos de sentidos que tentam reflectir a experincia, o mundo, o complexo feixe de relaes que se estabelece na vida, a
complexidade das lnguas mais no do que um reflexo da complexidade da vida. As
necessidades de exprimir sentidos cristalizaram-se nas lnguas fazendo delas objectos
to vastos e variados. Para servir e satisfazer todas as necessidades significativas dos
falantes, as lnguas tornaram-se estruturas complexas, mas esta complexidade no deve
ser vista como um obstculo, antes como uma marca da riqueza de sentidos que podemos exprimir; no um obstculo, mas uma poderosa ferramenta e mais-valia6.
Uma outra forma de tornar explcita a ligao entre Gramtica, conhecimento lingustico e prtica discursiva quotidiana7 trazer para a sala de aula discursos reais.
A escola deve integrar a realidade que a circunda e integrar os discursos reais uma
forma de o fazer. Isto contribui para que os alunos no sintam que os conhecimentos
abordados nas aulas nada tm a ver com a sua realidade, no sendo capazes de a
explicar.
3 Tal como diz Amorey Gethin, no seu curioso livro Antilinguistics (1990: 10): So I believe it is
roughly in the simple and nave way I have described that children, for example, experience language.
They do not, of course, articulate that experience, and they do not need to. Neither they nor we need a
theory of language, yet another grand system of carefully defined and related concepts. It is only later,
when the corruption of education sets in, that they become confused by the abstruse, complicated and
tortuous views of their elders.
4 Temos conscincia de que, na maior parte das vezes em que os professores usam aquele comentrio, esto a entender a Gramtica como mais usual fazer-se: Gramtica como o saber construir frases
correctas; ao passo que a concepo de Gramtica que aqui propomos uma concepo integrada, que
inclui no s o saber sintctico, como tambm todos os outros saberes envolvidos na capacidade discursiva: fontico/fonolgico, morfolgico, lexical, semntico, pragmtico.
5 Como claro, assumir esta atitude de valorizao e verbaliz-la junto dos alunos no implica desistir de ensinar Gramtica explcita, apenas implica lembrar insistentemente aos alunos que as regras e os
conceitos que tentamos transmitir na aula so tentativas de formalizar conhecimentos intuitivos que eles
j dominam, mas dos quais no tm conscincia.
6 De qualquer forma, esta complexidade s passa a ser sensvel e incomodativa para os falantes
quando estes so obrigados a consciencializar a gramtica que interiorizaram e a decorar noes e frmulas que pretendem explicitar os seus padres de comportamento lingustico.
7 Esta ligao advogada h dcadas pelas correntes de Lingustica Aplicada. Confrontar F.I. Fonseca e J. Fonseca, 1977.
41
De entre estes discursos reais, vamos defender, nesta breve reflexo, por que que
o discurso publicitrio pode ser um bom veculo para fazer a ponte entre a escola e a
realidade e, particularmente, para ajudar a explicitar a relao entre Gramtica, conhecimento lingustico e prtica discursiva.
Uma das razes desta vocao a de o texto publicitrio ser um texto meditico,
ao qual todos os falantes esto, pois, fortemente expostos. Uma outra das razes a
de o texto publicitrio ser um texto persuasivo, por vezes assumindo abertamente essa
funo, por vezes, camuflando-a, mas sendo sempre um texto que, semelhana do
discurso poltico, merece uma descodificao mais avisada. Uma terceira razo a de
o texto publicitrio ser um texto socialmente bem conotado, um discurso da moda,
sempre sintonizado com as principais tendncias scio-culturais, recolhe muita receptividade, particularmente junto dos jovens. Uma quarta razo a de que o texto publicitrio um texto ldico, muitas vezes humorstico, d prazer, cativa, conquista-nos pela
afectividade, porque nos inevitvel gostarmos do que nos d prazer e nos faz rir.
Uma quinta razo, e de grande peso, porque ajuda, mais do que todas as outras, a
desmistificar uma concepo elitista de Gramtica, reside no facto de o texto publicitrio no ser um texto dirigido a uma elite, especialmente capaz de descodificar jogos
de linguagem complexos, mas sim ser um texto construdo para ser descodificado pelo
maior nmero de pessoas possvel. O facto de o texto publicitrio depositar parte do
seu investimento persuasivo em jogos de linguagem que, tipicamente, so descodificados pelo receptor comum a prova de que os falantes comuns possuem competncia
lingustica suficiente para identificar determinados mecanismos lingusticos.
Sabendo que o texto publicitrio seria um bom veculo para a explorao didctica
de todos os nveis do conhecimento lingustico, j que, semelhana do texto potico,
trabalha cuidadosamente todas as componentes textuais, nesta reflexo, limitar-nos-emos a mostrar algumas possibilidades de, partindo de ttulos publicitrios, falar das
componentes morfolgica e semntica da Gramtica.
Salientamos, ainda, que, de forma a isolar os fenmenos que em cada conjunto de
slogans pretendemos analisar, no procederemos a um tratamento completo de todos
os aspectos lingusticos que em cada um deles interagem.
1. Jogos morfolgicos:
Muitos ttulos publicitrios brincam com a morfologia das palavras: constroem e
desconstroem palavras, usando os processos de formao como meio de chamada de
ateno. As tcnicas usadas pelos criativos publicitrios so as mesmas que a lngua
adopta, pela mo dos seus usurios, na criao de palavras novas a partir de bases j
existentes, pelos processos da derivao e composio, ou na criao de formas diferentes da mesma palavra por processos flexionais. Em ttulos como:
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
42
43
que estes slogans se dirigem, o falante comum reconhece intuitivamente os jogos gramaticais praticados, embora possa no saber dar-lhes nomes tcnicos:
(18) Crescemos fazendo outros crescer. (Caixa de Madrid)
(19) Em dias de prova e nas provas dirias. (Pneus Goodyear)
(20) No se esquea. Consulte os cadernos eleitorais para no ficar esquecido.
(Comisso Nacional de Eleies)
(21) Em tudo o que voc faz est a energia que ns fazemos. (EDP)
(22) Telecel. Onde voc estiver. Est l.
(23) A forma mais natural de voltar a ter formas. (Citropal)
(24) Fazer bem feito faz bem. (Programa Infante)
(25) Faz contas tua conta e conta connosco. (Conta BES Universitrio)
(26) Contacto. Intacto. (Baton Helena Rubinstein)
(27) Espere o inesperado. Aores, a natureza intacta.
2. Jogos semnticos
Os slogans oferecem um potencial excelente para explorar as propriedades semnticas e as relaes semnticas entre as palavras. Permitem, por exemplo, compreender
o tipo de compatibilidades e incompatibilidades semnticas (e pragmticas) que os
falantes interiorizam j que brincam muitas vezes com estas propriedades, produzindo
frases anmalas, que chamam a ateno do receptor. Assentam frequentemente a sua
construo num jogo de antnimos; exploram a polissemia das palavras, gerando frases ambguas, entre outros jogos de natureza semntica que utilizam.
44
45
(39) H mais do que uma vida na vida de uma mulher. (Perfume Quartz da Molineux)
(40) Une touche de Naf-Naf e a vida ganha vida.
(41) Tudo o que se passa passa na TSF.
(42) Uma srie fora de srie. (Caterpillars CAT)
(43) Um novo servio ao seu servio.
A ttulo de exemplo, no slogan (39), os semantismos de vida1 e vida2 no podem
recobrir-se inteiramente, sob pena de a proposio perder o sentido. Vida1 activa os
semas mais perifricos [espao de actividade e de envolvimento] [personalidade] e
vida2 o sema mais nuclear [existncia].
J no caso do slogan (42), a dissociao entre as duas ocorrncias de srie facilitada pelo facto de a segunda ocorrncia acontecer no interior de uma lexia complexa,
fenmeno que retira parte da autonomia significativa a srie 2.
46
47
partido do funcionamento das lexias complexas justamente forando um efeito de desfixao da frmula e de literalizao da mesma:
(59) Os portugueses esto sempre a passar por cima do nosso trabalho. (auto-estradas Brisa)
(60) No h como o apoio de um grande amigo do peito. (Soutiens Triumph)
(61) Veja como este grfico no fala s por si. Fala por muita gente. (TSF)
(62) No precisa de andar na brasa para se pr ao fresco. (Ford Escord GT com ar
condicionado)
(63) Acima de tudo. (Range Rover)
(64) Montes de luxo. (Range Rover)
(65) O Correio da Manh vai pr tudo em pratos limpos. (Oferta de um servio de
loua)
(66) Best-seller. (Pginas Amarelas)
(67) A caixa que mudou o mundo. (Pizza Hut Delivery)
48
o que no significa que os outros nveis do conhecimento lingustico no sejam explorados e explorveis por este discurso. Note-se a salincia da componente sintctica em
todos os jogos que envolvem paralelismo estrutural recursividade ((76) Para os homens
que amam as mulheres que amam os homens. Azzaro); anfora ((77) Todo um mundo
que se vende. Toda uma cidade que se d. Comrcio Tradicional); permuta ((78) Eu
gosto do meu carro, o meu carro gosta de mim. Opel Corsa); ou ainda a salincia da
componente semntico-pragmtica na explorao das anomalias ((79) Green Pen. A
esferogrfica azul mais verde do mundo; (80) Fale de fora para dentro. Marconi; (81)
Alguns dos nossos melhores produtos so pisados antes de serem expostos. Feira de
Vinhos do Jumbo; (82) Baixem o IVA. Queremos ouvir msica. Fnac).
A focalizao nas componentes semntica e morfolgica num trabalho que se
assume como uma reflexo sobre a Gramtica permite, ainda, salientar a concepo
integrada de Gramtica que propomos: Gramtica , antes de mais, o conhecimento
lingustico que o falante interiorizou sobre a sua lngua e que lhe permite falar e compreender os outros, incorporando, assim, todas as componentes dessa vasta estrutura
cognitiva: fontica, fonologia, lxico, morfologia, sintaxe, semntica, pragmtica; Gramtica so, depois, as construes tericas que se fazem sobre esse conhecimento lingustico, procurando descrev-lo. Uma Gramtica, neste segundo sentido, ser, assim,
um modelo descritivo que integra todas estas componentes do saber dos falantes e no
apenas o sintctico, como comum pensar-se.
Assim, saber gramtica numa concepo pr-reflexiva um apangio de qualquer falante de uma lngua, que se apoia no seu conhecimento lingustico subjacente
para construir o discurso. A valorizao deste saber gramatical implcito que todo o
falante transporta importante para promover uma relao de proximidade entre o
aluno e a Gramtica enquanto construo reflexiva e metalingustica. Com mais ou
menos deficincias localizadas na sua competncia gramatical9, o aluno, aquando do
seu ingresso na escola, possui j quase toda a gramtica da sua lngua interiorizada,
sendo esta gramtica usada quotidianamente nas mais simples operaes de enunciao que executa.
A destreza com que os falantes interagem com os jogos de linguagem praticados
pelo discurso publicitrio um claro sintoma desta competncia gramatical subjacente.
Estes jogos so concebidos para um pblico indiferenciado, apostando na capacidade do
mesmo de descodificar mecanismos morfolgicos, semnticos, sintcticos, pragmticos.
O corpus reunido neste trabalho10 pretendeu demonstrar isto mesmo, salientando,
ao mesmo tempo, que usar os discursos reais para abordar aspectos da Gramtica
uma forma de integrar a escola no contexto envolvente, mostrando aos alunos que ali
se desenvolvem saberes em tudo relacionados com a sua vida do dia-a-dia.
9 Estas deficincias so sensveis sobretudo ao nvel da construo textual escrita e explicam-se, pelo
menos parcialmente, na medida em que, ao contrrio do que acontece com a competncia oral, em que
a exposio acontece de forma natural e a interiorizao dos padres de funcionamento se faz de forma
inevitvel e gradual; no caso do texto escrito, todos sabemos que os alunos esto cada vez menos expostos ao mesmo, no podendo, assim, interiorizar os seus padres de funcionamento. De pouco vale a
exposio artificial que se recria cinco vezes por semana, durante uma hora, na aula de Portugus, sem
o apoio da retaguarda que uma vida normal deveria proporcionar.
10 A reflexo aqui apresentada apoia-se num trabalho anterior, onde as principais recursividades retrico-pragmticas do discurso publicitrio so passadas em revista. Cf. Pinto, 1997.
49
BIBLIOGRAFIA
DYER, Gillian (1995), Advertising as communication, London, Routledge.
FONSECA, F. I. e FONSECA, J. (1977), Pragmtica Lingustica e ensino do Portugus,
Coimbra, Almedina.
FROMKIN, Victoria e RODMAN, Robert (1993), Introduo Linguagem, Coimbra,
Almedina.
GETHIN, Amorey (1990), Antilinguistics: a critical assessment of modern linguistic
theory and practice, London, Intellect Ltd.
GRUNIG, Blanche-Nolle (1990), Les Mots de la Publicit: larchitecture du slogan, Paris,
Presses du CNRS.
JOOS, Martin (1968), The isolation of styles in Fishman, Joshua (ed), Readings in the
Sociology of language, The Hague, Mouton, pp. 185-191.
PINTO, Alexandra Guedes (1997), Publicidade: um discurso de seduo, Porto, Porto
Editora, Coleco Lingustica.
50
Parmetros (co)implicados
na ordenacin de constituntes
oracionais en latn*
xa un lugar comn que calquera aproximacin ordenacin de constituntes da
oracin latina ten que adoptar unha perspectiva multifactorial. Este enfoque anda
mis necesario se o obxectivo enxergar a evolucin histrica do camio que levou
do latn romance (galego). Aln de factores como as variacins diamsica, diatpica
e cronolxica, ou doutros como o carcter formulstico, os recursos literarios, algunhas
construcins especficas (Adams, 1976) ou o da propia autora, convn realizar unha
revisin de conxunto daqueles aspectos que dende a ribeira estritamente lingstica
axudan (in)directamente a interpretar adecuadamente todos os datos relativos ordenacin dos constituntes oracionais S, O e V en latn. As, para o portugus actual o
propio M. Vilela enuncia unha serie de elementos que poden condicionar a ordenacin
de constituntes: o tipo de estrutura, a construo do campo frsico, a ligao valencial, o valor do elemento frsico, o ritmo e o valor comunicativo (inclusive o seu grau
de determinao) (1999: 391). Factores que non se afastan moito dos seis sinalados
por H. Pinkster (1995) para o latn: nmero de constituntes, funcin sintctica, funcin
pragmtica, clase de elementos, estrutura interna e tipo de oracin. O obxectivo das
pxinas que seguen , precisamente, recompilar criticamente algns destes parmetros
(cfr. con Rodrguez Guerra, no prelo).
1. A contorna do obxecto
1.1. Marca sintctica sinttica e liberdade posicional
P. Ramat nos seus comentarios das inscricins pompeianas, aln da peculiar natureza dun corpus homoxneo cronolxica e sociolingisticamente, ofrece dous argu* A presente colaboracin, desenvolvida abeiro do proxecto Gramtica Histrica Galega - que,
con financiamento da Xunta de Galicia, dirixe no Instituto da Lingua Galega Xavier Varela Barreiro -,
complementa o noso artigo citado como no prelo. Agradezo dende estas lias tanto os atinados consellos de R. Mario e F. Ledo coma a amable e cara invitacin para participar nesta merecidsima homenaxe profesor Mrio Vilela.
51
mentos bsicos para xustificar a notable liberdade dos constituntes oracionais: o primeiro cntrase en que o latn pompeiano unha fase lingstica intermedia, o segundo
sublia que o latn, lingua flexiva, careceu sempre dunha orde rxida porque ogni
elemento della frase recava in s la marca grammaticale della sua funzione (1984: 140).
A propsito desta afirmacin, que entronca con toda a tradicin gramatical que destacou sempre a liberdade dos constituntes oracionais latinos abeiro da marcaxe casual,
lembra Calcante (2000: 44-45) que, anda que a latina sexa unha lingua con marca sintctica sinttica no mbito nominal (caso) e isto exima a orde de constituntes dese
labor de marcacin de funcin sintctica, hai uns lmites para a liberdade da segmentacin e/ou disposicin dos constituntes: (i) estruturas moi complexas neste sentido
comportano un carico della memoria a breve termine maggiore di quello prodotto
dalle pi diffuse strategie a ordine non marcato (2000: 45); e (ii) mesmo pode ocorrer
que exista unha notable dificultade perceptiva na decodificacin da mensaxe que dificulte segmentare correttamente la frase individuando i confini [dos distintos marcos
predicativos ou funcins sintcticas] (2000: 46); cfr. infra 1.2.
H. Pinkster (1993) realiza un bo resumo da interrelacin en latn entre caso e preposicin e, despois de sinalar que a distincin grafo-fontica entre acusativo e ablativo
non se realizaba aproximadamente dende mediados do sculo II d.C, precisa que xa
no propio perodo clsico exista un notable sincretismo entre as distintas desinencias
casuais. vista deste panorama concle que la ncessit des formes compensatoires
se faisait fortement sentir (1993: 241). Ademais de destacar que a frecuencia con que
aparecen as preposicins depende, entre outros factores, do tema e do tipo de texto,
os datos que ofrece Pinkster poen de manifesto que na prosa de Csar a proporcin
no uso de sintagmas nominais (non) adposicionais favorable por 85:15 s non adposicionais, na P.E. a relacin de 75:25 e nas linguas romances, aproximadamente, a
relacin de 50:50. Como conclusin parcial Pinkster confirma que no perodo que vai
ata comezos do s. V d.C. se comproba a progresiva diminucin dalgunhas desinencias
casuais e que as adposicins van gaando terreo, sobre todo nalgns contextos especficos. Agora ben, todo o anterior non xustifica, nin moito menos, que se estableza
unha relacin de causa-efecto entrambas as opcins de marcaxe, de a que Pinkster
insista en que preferible non considrer les dclinaisons et les prpositions comme
des vases communicants (1993: 243).
Valndonos da exhaustiva informacin recollida no traballo de M. Thoret (1982)
podemos observar cal a distribucin nos discursos de Cicern da concorrencia entre
a marca sinttica (caso) e a analtica (preposicin). Ofrecemos no seguinte cadro -de
elaboracin propia- os resultados segundo os oito grupos manexados por el:
52
XV/VX
XV/VX
XV/VX
MC
75,1/24,9
74,6/25,4
MP
87,1/12,9
90,6/9,4
XV/VX
XV/VX
XV/VX
XV/VX
XV/VX
80,3/19,7
90,3/9,7
81,8/18,2
88,1/11,9
74,2/25,8
80/20
78,8/21,2
77,9/22,1
66/34
82,6/17,4
62,1/37,9
69/31
[MC: Marca casual; MP: Marca preposicional; X: Constitunte (pro)nominal MC~MP; Ac.: Acusativo; Abl.: Ablativo; V: Verbo.]
E en todos os grupos (MC e MP) a orde de constituntes menos marcada sita sempre V dereita do constitunte nominal. Agora ben, non podemos obviar os seguintes
factores1: (i) as grandes diferenzas que hai entre os grupos, tanto coa MC (ata 16 puntos de separacin entre o mximo e o mnimo) coma coa MP (ata 28 puntos de diferenza); (ii) dos oito grupos s nos dous primeiros hai unha porcentaxe maior de XV
coa MP ca coa MC, nos outros seis sempre hai unha maior presenza relativa de XV coa
MC ca coa MP; (iii) non casualidade que neses dous primeiros grupos a marca de
caso que intervea sexa a de dativo, nin tampouco o que un 36,3% dos casos de MC
e un 29,2% de MP sexan pronomes2; (iv) no corpus manexado existe algn exemplo
individual (adire) en que mentres con marca casual, XV supn un 90,6% dos exemplos, con MP baixa ata o 58,3%. En consecuencia, e a falta de estudos mis fondos
sobre este particular, estamos certos de que o progresivo aumento da opcin analtica
(prepositiva) como marca de funcin sintctica coadxuvou no proceso gradual de reinterpretacin da(s) orde(s) menos marcadas en latn.
A segunda das afirmacins de Ramat (cfr. supra) debmola relacionar con outra
segundo a cal a orde dos tres elementos oracionais bsicos (S, V e O) sembra essere indipendente dalleventuale perdita della desinenza (1984: 139). E. Magni (2000) nun magnfico traballo demostra que a anterior afirmacin non fiel reflexo da realidade pois, tras
unha anlise exhaustiva de 76 oracins3 descobre que non se emprega a marca do caso
acusativo no 23,6% dos obxectos na orde (S)OV e no 50% coa orde (S)VO. A desproporcin clara e evidente e, como sinala a investigadora italiana, necesita explicacin4.
A interpretacin tradicional do cambio (S)OV>(S)VO sita entre as causas do
mesmo (i) a erosin do sistema fontico, (ii) que debilita a (xa de por si feble) morfoloxa casual e (iii) o sistema reacciona gramaticalizando unha ordenacin mis rxida
1 certo que en ningn destes casos de concorrencia, anda que se movan na vertente da argumentalidade, intervn o CDIR(ac.) en estruturas prototipicamente transitivas (xustamente as que conforman a maiora dos esquemas que interveen nos cmputos de S, V e O).
2 Mentres que cos outros seis grupos s o 8,1% de MC e o 8,6% de MP son pronomes.
3 Constitudas por obxectos non pronominais, tres subordinadas de relativo en cada grupo e contadsimas expresins estereotipadas que exclen versificacins e proverbios.
4 Malia a regularidade con que o CDIR pose na P.E. o <-m> final, que V. Vnnen interpreta en
termos de coecemento dunha regra, o mesmo Vnnen sublia que labsence de -m est sans doute
en rapport avec lantposition de lobjet (1987: 20) sen que, iso si, se ofrezan porcentaxes de tal comportamento.
53
(S)VO (cfr., por exemplo, Vennemann, 1974). Magni pola sa banda, despois de confirmar que, efectivamente, a orde SVO se converteu en obrigatoria lle faltar a marca
casual a O, sospeita que realmente intervieron outros factores que puideron influr na
fixacin de V entre os sintagmas nominais e conseguentemente, lindicazione dellaccusativo sia divenuta superflua (2000: 8; a cursiva est no orixinal).
Con todo, unha cousa que esteamos falando en termos de nica causa xustificativa -explictao Pinkster sinalar que est trs difficile dadmettre un rapport causal
dans une seule direction (1993: 247)- e outra negar que, no percorrido histrico do
latn, a flexin nominal, cos seus reflexos sintcticos e pragmticos, (ou os mesmos procesos fonticos en marcha) non xogan un papel importante. Mis que unha relacin
causa-efecto unidireccional debemos pensar nun mecanismo complexo con mltiples
engrenaxes que, movndose, provocan progresivamente non s unha resituacin dalgunhas desas mesmas engrenaxes (entre as que se contaran, por suposto, MC e MP),
senn tamn un desprazamento global, por cativo que sexa, do mecanismo que, vez,
interacta con outro(s).
Cic.
FN/AcI/
quod
Livio
(dicere,
imperare)
AcI/ut
-Cadro 2Teren.
P.B.
C.
C.Inf./
Inf. C.Conx
Cic., Caes.
Livio
(facere,
efficere)
Dobre ac./
ut
OV 79/32/15,7
84/6,5
89,7/23
VO 21/68/84,3
16/93,5
10,3/77
77,8/
100
H.A. (A)
Subst./
C.Inf./
C.Conx.
Brau
C.Conx.
47,4/24,3/10,4
37
22,2/100 52,6/75,7/89,6
63
[AcI: Acusativo con infinitivo; C.Inf.: Completiva de infinitivo; C.Conx.: Completiva con conxuncin; Subst.:
Substantivo]
54
(cfr. infra) os que continuaron a tendencia; (iii) finalmente, debeu de ser o resto de
obxectos nominais (CDIR(ac.)), os que mis lentamente foron mudando a sa preferencia situacional (e dentro deles con distinto comportamento segundo os parmetros de
animacin e/ou definicin, cfr. 1.2.1.).
Non podemos esquecer, como moi atinadamente lembra Beln Lpez, que La preferencia de los elementos ms complejos o pesados por situarse a la derecha es uno
de los principios de los que se ayuda la tipologa para explicar las tendencias universales de distribucin de los elementos en la clusula (1997: 62-3, n. 12). Para Nocentini que o obxecto pesado prefira a posposicin dbese a que occupa cio la posizione rematica in virt del suo maggior carico dinformazione (1990: 156). Bauer
(1995) xustifcao en termos de que un O pesado situado esquerda do verbo complexizara antieconomicamente os mecanismos de comprensin do falante, e Zamboni
observa que un O pesado anteposto verbo appesantirebbe per cos dire il ritmo
della frase (1998: 105)5.
Dende a perspectiva histrica non podemos esquecer que, se nun principio a meirande parte dos obxectos latinos eran ou nominais ou AcI, co paso do tempo foron
gaando terreo as C.Conx. fronte opcin do AcI. As a todo, certo que as ltimas
investigacins relativizan o retroceso do AcI fronte avance de C.Conx. en latn tardo,
en palabras de Roca Alam El retroceso del AcI en latn tardo, aunque destacado por
la communis doctrina que reflejan las gramticas latinas, es ms aparente que real:
sigue siendo en general la construccin mayoritaria hasta la llegada de las lenguas
romances (2003: 173); ou, como di Zamboni este cambio si estende lentamente senza
tuttavia mai generalizzarsi (1998: 106)6. Porn, salientamos que (i) o aumento das
C.Conx., anda que paseniamente, existe; e (ii) unha completiva de infinitivo tamn
pode constitur unha unidade pesada (cfr. infra)7.
Mentres unha oracin completiva admite in se unha caracterizacin como construcin pesada, e como tal opta prototipicamente pola posposicin verbo, non menos
certo que outras unidades, frsticas por exemplo, tamn permiten un elevado grao de
complexizacin interna (recursividade) o que, consecuentemente, tamn as pode converter en unidades pesadas. O xa mencionado Nocentini (1990) manifesta que, en realidade, o criterio que amosa a sa pertinencia hora de explicarmos a orde VO na P.E.
o de que teamos un obxecto pesado, con independencia de que o obxecto (con
ncleo verbal ou non) leve como modificador unha subordinada de relativo (89,6% de
posposicins verbo), un xenitivo (75,5% de posposicins) ou de que dependa dun
participio ou dun xerundio (72,1% de VO). A suma total das formas pesadas do
obxecto, que se converte xa que logo no factor decisivo, explica segundo Nocentini
(1990: 153) o 66% dos exemplos de posposicins do obxecto verbo na P.E. Non
esquezamos tampouco que, como nos confirmou en comunicacin persoal Xavier
5 A fin de contas cousa semellante a que acontece na frase galega actual coa ordenacin dos modificadores: segundo aumenta a complexidade do modificador a sa localizacin prototpica vai situndose
mis cara dereita ([ncleo] + frase adxectiva + frase preposicional + subordinada de relativo).
6 A teor da situacin que amosa a P.E. no s. V anda asistimos proceso de consolidacin da opcin
conxuntiva.
7 Non perdamos tampouco de vista a informacin dos cadros 2 e 2: en CIC., TEREN. e H.A. as completivas de infinitivo elixen maioritariamente a posposicin verbo.
55
Varela, segundo nos achegamos s etapas romances do galego, aumentan significativamente as posibilidades de complexizacin interna no nivel da frase.
Mais non acaba aqu a pertinencia do tipo de unidade do obxecto hora de aproximarnos orde dos constituntes da oracin latina. B. Lpez, como veremos mis
abaixo, argumenta a escolla de S e O nominais (non pronominais) no prototipo de oracin bsica pues el uso de pronombres, dado su carcter dectico, implica presuposicin (1997: 49). Basase B. Lpez no mesmo parmetro empregado por T. Givn de
maior ou menor presuposicin discursiva o que aumenta a sa dependencia contextual. De observarmos os datos de dous autores como TER. e TEREN. hai case vinte puntos de diferenza entre o obxecto nominal (72,9% de OV) ou pronominal (91,7% de OV)
en TER. e case dez en TEREN. (respectivamente, 74,1% e 65,6% de VO). A xeito de recapitulacin, e marxe de que a tendencia do pronome sexa a de anteposicin ou posposicin a V, o relevante que habitualmente apareza a carn de V, que o seu devir
posterior ser o de cliticizacin e, neste sentido, o seu comportamento demostra unha
especificidade fronte obxecto lxico (cfr. Adams, 1976).
56
2. A contorna da predicacin
(a) Predicacin principal ou subordinada. Sempre se chamou a atencin sobre a
distinta proporcin estatstica das ordes OV/VO en funcin da sa inclusin nunha predicacin principal ou nunha subordinada. Ben verdade que na meirande parte das
ocasins os estudosos conxugan este dato coa posicin (non) final de V e non tanto
coa orde relativa dos constituntes. No cadro 3 reproducimos informacin sobre esta
ltima:
57
-Cadro 3%
III-II a.C.
OV
PLAUT.
VO
Ppal.
Sub.
Ppal.
Sub.
55,3
76,69
67,8
44,7
32,2
82
42,4
18
30
II a.C.
TER.
I d.C.
57,6
II d.C.
PETR.
TEREN.10
18,2
70
81,8
IV-V d.C.
P.B.
71,4
100
28,6
(A)
23,4
V d.C.
P.E.
20
(B)
A.V. (A)11
28,3
41,6
71,7
58,4
VI d.C.
41,3
77,8
58,7
22,2
VII d.C.
BRAU.
68,2
79,5
31,8
20,5
IX d.C.
C.F.
20
84,6
80
15,4
80
Como se pode observar a travs dos datos precedentes confrmase (i) que as predicacins subordinadas sempre tiveron unha proporcin mis alta de OV cs principais; (ii) que a diferenza como mnimo de dez puntos e, nalgn caso chega a ser de
mis de corenta (A.V.12) ou mesmo de mis de sesenta puntos (C.F.); (iii) que nas oracins principais foi onde se constatou o progresivo avance da opcin VO, (opcin que,
en calquera caso, nunca baixou no corpus consultado de case a cuarta parte dos exemplos)13; (iv) que nas subordinadas, fra do caso da P.E. (B), vista dos datos precedentes non se pode falar de evolucin senn mis ben de mantemento na preferencia
por OV (cfr. co seguinte pargrafo); (v) que no nico caso en que a informacin do
obxecto incle o eido pronominal (TEREN.) comprobamos que o seu comportamento
sublia as directrices sinaladas anteriormente mais afondando quiasticamente nas mesmas: catro de cada cinco exemplos en oracins principais presentan o pronome posposto predicado, en sete de cada dez oracins subordinadas vai anteposto14.
Consonte o sinalado en (iv) cmpre esfarelar un pouco mis a realidade da subordinacin. Daquela, comprbase que as subordinadas que en H.A. amosan unha maior
regularidade na colocacin de V na fin se ordenan, en (A): condicionais co 77,1%, de
9 Oracins principais con obxecto nominal (non pronominal). Segundo Moreno Hernndez (1989)
case o 67% das oracins principais predicativas a que pose a orde OV.
10 Estas porcentaxes inclen s o obxecto pronominal (CDIR e CIND).
11 En (B), s oracins principais con verbo finito, o resultado : OV 8,3%; VO 91,7%.
12 Sobre esta distribucin en A.V. chama a atencin Bauer (1995) quen, nas sas conclusins, lembra que o verbo en posicin final anda persiste durante bastante tempo nas estruturas subordinadas.
13 Verbo da P.E. lembra Nocentini que le innovazioni relative allordine delle parole si verificano
nelle prime, [principais] mentre le seconde [subordinadas] o restano invariate o si allineano in ritardo
(1990: 152).
14 Cousa parcialmente distinta ocorre cando o obxecto nominal xa que, a propsito do latn de
TEREN., comenta Adams que, fronte s principais, in subordinate clauses the incidence of OV does not
increase (1977: 69).
58
Cic. (B)
VnImper./VImper.
quod
Teren.
VF./VInf./Imper.
M.Ch.
Enun./Imper.
ut
OV
68,9/62,5
28,1/33,3/10
90,5/73,6
VO
31,1/37,5
71,9/66,7/90
9,5/26,4
[VImper.: Verbo en imperativo; VnImper.: Verbo nun tempo distinto imperativo; VF.: Verbo en forma finita;
VInf.: Verbo en infinitivo; Enun.: Modalidade enunciativa; Imper.: Modalidade imperativa.]
59
considerablemente nun distinto comportamento a efectos de disposicin dos elementos oracionais. Para Puche Lpez (1993) a abundancia de imperativos no relato, sobre
todo nos dilogos, tamn unha das causas que explica que a forma verbal adoite
encabezar as oracins (principais) en H.A.15
(c) Plano informativo. sobre todo a partir de traballos orientados esencialmente
dende unha perspectiva funcionalista cando se atende sistematicamente nivel pragmtico como responsable inmediato na ordenacin dos constituntes da oracin latina
(cfr. cos estudos xa clsicos de Dirk G. Panhuis, 1982, e mais H. Pinkster, 1995)16. H.
Pinkster reiterou en todos os seus traballos que a orde de palabras en latn is to a large
extent determined by pragmatic factors, such as contrast, saliency of information, and
text organisation (1992: 521). Este mesmo autor (1993 e 1995) pon de relevo que unha
anlise cualitativa dos textos revela que cmpre estudar atentamente uns principios
pragmticos que privilexian a informacin a travs das posicins inicial e final dunha
secuencia, aln da ordenacin relativa dos constituntes que a integran. Tanto en latn
coma en galego posible descubrir nun enunciado informativo os constituntes informacin coecida (tema) e informacin nova (rema), as como as funcins informativas foco e tpico (cfr. Pinkster, 1995 e Gutirrez Ordez, 1997).
Convira destacar, xa que logo, que, coma noutros mbitos, o plano informativo
non mudou substancialmente do latn romance galego, nin no repertorio de funcins
identificables (cfr. coas anteriores), nin nas estratexias empregadas que eran, e son, de
natureza esencialmente distribucional e prosdica (orde de palabras/constituntes, entoacin, pausas, acento de insistencia, posibilidade de elipse... -cfr. Gutirrez Ordez,
1997-). Neste sentido concordamos no esencial con esta visin dos feitos, isto , que a
orde de constituntes non posua en latn, coma en galego, unha funcin de marca representativa de funcin sintctica senn que era, e , o principal recurso que dende a
rbita distribucional permita e permite distinguir e identificar as funcins informativas.
Daquela, e sen perder de vista a perspectiva histrica, cmpre comprobarmos cal
o comportamento da orde de constituntes nun contexto informativamente neutro, e
cun tipo oracional bsico17. Isto , diante dunha hipottica pregunta -quid Marcus
fecit?, -(Marcus) / catenas rupit a resposta mis natural?18 Consecuentemente, -(Marcus) / rupit catenas percibirase como unha resposta cunha orde (mis) marcada, dis15 Convira coecermos sempre en detalle as formas verbais que configuran o estado de cousas oracional: Nocentini (1990: 152), por exemplo, observa que o 79,1% das predicacins con verbo composto
da P.E. pose a orde OV (cando nesta obra a media xeral de OV non alcanza o 40% -cfr. G. Hinojo, 1986
e 2002-).
16 As a todo a interpretacin da orde de constituntes latina en termos comunicativos xa se atopa
de xeito embrionario nos propios gramticos clsicos (Quintiliano ou Demetrio) que elaborano una
gerarchia delle diverse posizioni della frase sulla base del loro dinamismo comunicazionale (Calcante,
2000: 36), dinamismo comunicativo que, dende os parmetros da retrica antiga, se define su base stilistica e non linguistico-referenziale (Calcante, 2000: 37).
17 Que caractersticas debe posur unha oracin para que sexa considerada bsica ou prototpica?
Este un aspecto fundamental que s en contadas ocasins aparece convenientemente explicitado.
Pdennos servir de gua os modelos de Cabrillana (1999) para o latn (i) e mais o de B. Lpez (1997)
para o casteln (ii): (i) oracins principais, O e S substantivos, nomes propios ou frases nominais e o verbo
nunha forma finita; (ii) oracin principal (independente), declarativa e afirmativa con SUX e obxecto
nominais, co esquema sintctico SUX+PRED+CDIR e dous estilos: lingua oral e ensaio.
18 Interprtese tema / rema.
60
+
Pro
to
t
pi
cos
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
SVO
[Marcacin pragmtica]20
Marcus catenas rumpit
[-]
[+]
(1) Marcus rumpit catenas
Marcus Spedusam amat
[-]
[+]
(2) Marcus amat Spedusam
Ferrum inimicum necat
[-+]
[+-]
(3) Ferrum necat inimicum
Ferrum aurum rumpit
[+-]
[-+]
(4) Ferrum rumpit aurum
[Tu] quod epulum dedi scis
[+]
[-]
(5) [Tu] scis quod epulum dedi (PETR.)
Verbo da escala de prototipicidade, os catro primeiros exemplos responden identificacin dunha oracin bsica, non as (5) en que O non nominal; neles comprbase que en (4) S, [+axentivo], e O son inanimados; en (3) S, [+axentivo], inanimado
mentres que O animado; en (2) S [+axentivo] e O son animados mentres que en (1)
S, axente, animado e O inanimado. As das columnas en que se dividen os exemplos responden estritamente perspectiva sintctica a travs das ordes (S)OV e (S)VO.
Dende a perspectiva informativa (columna central) teriamos que, (supoendo que
todos eles responden a unha hipottica pregunta do tipo -quid facit S?), os exemplos
(1) e (2) non se sentiran como (nada) marcados, fronte a (3) e (4) en que si existira
19 Os exemplos paralelos en galego seran: -que fixo Marcos? > -(Marcos) / rompeu as cadeas (e
non *-(Marcos) as cadeas rompeu); -que rompeu Marcos? > -(Marcos) rompeu / as cadeas; -quen rompeu as cadeas? > -as cadeas rompeunas / Marcos ou -Marcos / rompeu as cadeas.
20 Na caracterizacin dos distintos exemplos non acudimos a unha oposicin dicotmica, (do tipo
regra/excepcin) en termos discretos, senn a unha asignacin gradual que recoece a existencia dunha
xerarqua na marcacin que fai que teamos exemplos mis ou menos marcados.
61
a posibilidade de que, de maneira non tan excepcional, houbese respostas alternativas21 e (5) que si se identificara como o mis marcado; de maneira complementaria
(1) e (2) percibiranse como exemplos moi marcados, dende logo moito mis ca (3)
e (4) e, por ltimo, fronte a (5) que sera xa a opcin menos marcada de todas.
Daquela, semella lcito sospeitar que o progresivo movemento na (re)interpretacin da
marcaxe informativa semella que se foi estendendo a travs das estruturas menos prototpicas cara s mis prototpicas toda vez que a propia sistemtica da engrenaxe lingstica coadxuvou a que se fose reforzando, en distintos graos e non coa mesma velocidade -pero inexorablemente-, tal evolucin nos distintos contextos.
Para finalizarmos este tem queremos lembrar a interrelacin que establece Nocentini (1990) entre orde de constituntes, pragmtica e aparicin do artigo romance. A sa
premisa inicial basase nun argumento de Sandra Thompson segundo o cal a partir do
momento en que o artigo posuu o trazo [coecido] a sa presenza puido contribur,
de non existiren outros mecanismos, a asociar o nome coas categoras pragmticas de
tema/rema ou coecido/novo. De inicio interpreta en latn a existencia dunha orde non
marcada SOV e dun sistema con flexin casual, que responda primariamente s esixencias sintcticas dunha dependencia lineal e, secundariamente, a unha sucesin de
base pragmtica. Nestas coordenadas a perda da flexin, garante da dependencia
lineal, ha costretto le strutture della lingua ad affidarsi allordine fondato su basi pragmatiche, pi immediate e universali (1990: 156). Esta valorizacin da sucesin tema-rema
(lmbrese que a opcin VO xa a non marcada informativamente cando o obxecto
pesado, cfr. supra) implica unha emerxencia dos sinais que vehiculan a estratexia informativa, entre os cales cobra especial relevo o uso dos demostrativos como determinantes en funcin anafrica se converteren en sinais explcitos da tematicidade. Para
conclur, lirrigidimento dellordine SVO, che da non-marcato diventa obbligatorio nas
linguas romances, merc mantemento dos morfemas especficos tanto no mbito verbal coma nominal (aln da concordancia), permitiu que esa rixidez s fose parcial. A
isto contribuu tamn o desenvolvemento completo do artigo que permite la permutazione dei costituenti e in primo luogo loggetto determinato in posizione tematica e
il soggetto indeterminato in posizione rematica (Nocentini, 1990: 157).
3. A consistencia
Dende a perspectiva tipolxica Moreno Cabrera (1991) explica que se proxectamos
unha estruturacin sobre un conxunto de distintos elementos lingsticos (ou non)
estes sern mis doadamente perceptibles e memorizables. Consonte o anterior Moreno
Cabrera comenta que non estrao, pois, que las lenguas elijan uno de los rdenes
modificado + modificador o modificador + modificado y que sean bastante consistentes en este sentido (1991: 67). Isto , (i) poden elixir -en principio- libremente unha
orde; (ii) as ordes son basicamente das -presuponse de entrada unha homoxeneidade
nos distintos niveis-; e (iii) acostuman ser consistentes, non adoitan aplicar precisamente de xeito arbitrario a eleccin. Moreno Cabrera sublia que o anterior , obvia21 De feito, para Magni (2000: 11) preferirase en (4) a construcin pasiva inimicus ferro necatur;
en (3), que tamn acudira pasiva, temos o problema engadido do sincretismo entre acusativo e nominativo nos neutros.
62
mente, unha tendencia e non unha lei de cumprimento inexorable, xa que sempre
posible atopar exemplos gramaticalmente correctos coa orde inversa. Agora ben, cada
vez que esa estruturacin dominante se vexa alterada convir fixarse no significado especial que se poida asociar a esta orde, consecuentemente, marcada, quer no mbito semntico, sintctico ou informativo. Distintos autores (Lehmann, Hawkins ou Oesterreicher
entre outros) teen falado do criterio tipolxico da consistencia entendida como resposta
estrutural harmnica e homoxnea entre as ordes dos diferentes niveis e elementos dunha
lingua. De a que, en palabras de Magni, aumentou gradualmente a cantidade de obxectos posverbais perch inserita in un processo di deriva talmente forte da causare un
riassetto generale e complessivo della relazione tra testa e modificatore (2000: 9-10).
Sen pretendermos esgotar todos os que rodean a orde de constituntes oracionais en
latn22 monos centrar en dous bsicos no seo da frase: o modificador adxectival e o
modificador coa marca en xenitivo. O cadro 5 recompila algns datos sobre o primeiro:
-Cadro 523%
AN
NA
c. V a.C.
D.T.L
41,7
58,3
III-II a.C.
CATO
19,6
80,4
II a.C.
I.A.X.
17,6
82,4
(B)
82,5
78,4
17,5
21,6
(B)
(C)
64,8
73,4
35,3
26,6
CAES.
I a.C.
CIC.
PETR.24
62,6
37,4
I.PO.
34,4
65,6
I-II d.C.
TAC.
86,7
13,3
II d.C.
TEREN.
26,4
73,6
IV-V d.C.
P.B.
78,9
21,1
V d.C.
P.E. (A)
32
68
V-VI d.C.
H.A. (A)
51,4
48,6
(B)
47,2
52,8
58,9
41,1
VII d.C.
BRAU.
22 Xa Adams (1976) se serviu de moitos parmetros para poder advertir cal era a clasificacin tipolxica da orde de palabras en latn. Non faca mis que recoller a semente de Greenberg que, na sa
lista de universais, se refera a elementos como as adposicins (pre/posposicins), a marca casual en
xenitivo, o lugar que ocupan o adxectivo, as partculas interrogativas, as predicacins subordinadas, o
auxiliar nunha perfrase, as comparativas de superioridade, as subordinadas de relativo, etc., como intervenientes na configuracin tipolxica dunha lingua.
23 Os datos sobre CAES. e TAC. proceden de Hinojo, 1985.
24 A Cena Trimalchionis amosa uns resultados diferentes s datos globais de PETR.: AN 45,2%, NA
54,8%.
63
NA
I.A.X.
CATO
CIC.
(B)
P.B.
H.A. I.A.X.
(A)/(B)
CATO
CIC.
(B)
Dem.
99,7
98,7
85,2
100
85,4 /
75,8
0,3
1,3
14,8
Pos.
45,5
30,4
48,5
12,5
5,5
13,4 /
54,5
69,6
51,5
Num.
67,1
71
83,1
79,2 /
81,7
32,9
29
16,9
P.B.
H.A.
(A)/(B)
14,6 /
24,2
87,5
86,6 /
94,5
20,8 /
18,3
[A: Adxectivo; N: Nome; Dem.: Demostrativo; Pos.: Posesivo; Num.: Num. e Indef.: Numerais e indefinidos.]
64
en I.PO., a partir dos cales semella cobrar forza a hiptese do xurdimento dunha oposicin baseada no carcter [restritivo]. Consonte o anterior o adxectivo en A+N posuira o trazo [-restritivo] e N+A sera [+restritivo], nunha situacin non moi afastada do
camio elixido polo adxectivo xa romance.
A propsito da ordenacin de N e A, Cabrillana (1993) realiza un estudo comparativo por casos que revela a seguinte xerarqua tomando as posposicins (NA) e ordenadas de xeito descendente: dativo (46,2%), acusativo (45,6%), nominativo (38,4%),
xenitivo (33,7%) e ablativo (22,8%). O parmetro do caso amsase pertinente e permite
conclur que, polo menos no corpus estudado de Cicern, si se pode falar de tendencia clara anteposicin (AN) no ablativo26.
O cadro nmero 7 recompila porcentaxes de uso da ordenacin relativa dos modificadores frsticos en xenitivo:
-Cadro 7
%
AN
NA
c. V a.C.
D.T.L
41,7
58,3
III-II a.C.
PLAUT.
50,9
49,1
CATO
77,9
22,1
TER.
54,7
45,3
CAES. (A)
(B)
57,7
48,5
42,3
51,5
CIC. (A)
48,3
51,7
(C)
50,6
49,4
69,4
II a.C.
I a.C.
I d.C.
I-II d.C.
I.PO.
30,6
QUINT.
64,3
35,7
PETR.
46,2
53,8
IUV.
70,4
29,6
TAC.
59,5
40,5
II d.C.
TEREN.
30
70
SUET.
50,4
49,6
IV-V d.C.
P.B.
55,6
44,4
HIER.
19,9
80,1
VEG.
51,3
48,7
V d.C.
P.E. (A)
6,5
93,5
V-VI d.C.
H.A. (A)
(B)
35,7
40,3
64,3
59,7
VI d.C.
A.V.
9,3
90,7
VII d.C.
BRAU.
45,8
54,2
Non se amosa relevante o tipo de oracin, principal ou subordinada, na que se insiran os exemplos.
65
4. A xeito de conclusin
As reflexins precedentes centrronse, como seleccin parcial, nalgns dos parmetros que demostraron a sa pertinencia hora de enxergar historicamente a orde
de constituntes oracionais. Son estes e outros moitos os que interveen en tanto
que pezas da mesma estrutura lingstica e, como tales, non se amosan alleas movemento das demais. vista das pxinas anteriores, confirmamos que son moitos os datos
necesarios para comprendermos realmente en toda a sa dimensin o preciso avance
do mecanismo da ordenacin de constituntes oracionais en latn. Tan importante
coma isto que eses datos respecten obrigatoriamente unhas esixencias de rigor, cohe27 As, Ch. Elerick (1994) salienta que hai unha serie de cambios que non deberon de ocorrer
marxe dos outros: o cambio XN>NX estaba alcanzado no s. I d.C., o cambio AN>NA seguiuno a pouca
distancia temporal e, por ltimo, OV>VO probablemente recibiu un estmulo derivado da emerxencia de
NX e NA.
66
67
BIBLIOGRAFIA
ADAMS, J. N. (1976), A typological approach to Latin word order, in Indogermanische Forschungen, n 81, pp. 70-99.
ADAMS, James N. (1977), The vulgar Latin of the letters of Claudius Terentianus, Manchester, Manchester University Press.
LVAREZ-PEDROSA NEZ, Juan Antonio (1986), El orden de palabras en latn: inscripciones arcaicas de tipo jurdico in Archivum, n 36, pp. 89-104.
BAUER, Brigitte L. M. (1995), The emergence and development of SVO patterning in
Latin and French, Oxford, Oxford University Press.
BOLKESTEIN, A. Machtelt (1989), Parameters in the Expression of Embedded Predications in Latin in G. Calboli (ed.), Subordination and other topics in latin, Amsterdam / Philadelphia, John Benjamins, pp. 3-35.
CABRILLANA LEAL, Concepcin (1993), Ordenacin de constituyentes en la determinacin adjetiva en latn in Verba, n 20, pp. 399-412.
CABRILLANA LEAL, Concepcin (1999), Type of Text, Pragmatic Function, and Constituent Order, in H. Petersmann & R. Kettemann (eds.), Latin vulgaire latin tardif V, Heidelberg, Universittsverlag C. Winter, pp. 319-330.
CALCANTE, Cesare Marco (2000), Genera dicendi e retorica del Sublime, Pisa / Roma,
Istituti Editoriali e Poligrafici Internazionali.
ELERICK, Charles (1994), Phenotypic linearization in Latin, word order universals, and
language change, in J. Herman (ed.), Linguistic Studies on Latin, Amsterdam /
Philadelphia, John Benjamins, pp. 67-74.
GARCA SANCHIDRIN, M Luisa (1994), El orden de palabras en las cartas de San
Braulio, in Actas del VIII C.E.E.Cl. (Madrid, 23-28/IX/1991), Madrid, Ediciones Clsicas, vol. 1, pp. 549-553.
GUTIRREZ ORDEZ, Salvador (1997), Temas, remas, focos, tpicos y comentarios,
Madrid, Arco/Libros.
HINOJO, Gregorio (1985), Del orden de palabras en el Satiricn, in J. L. Melena (ed.),
Symbolae L. Mitxelena Septvagenario Oblatae, Gasteiz, Euskal Herriko Unibertsitatea, pp. 245-254.
HINOJO, Gregorio (1986), El orden de palabras en la Peregrinatio Aetheriae, in Studia Zamorensia 7, pp. 79-87.
HINOJO ANDRS, Gregorio (2002), El orden de palabras en latn medieval, in M.
Prez Gonzlez (coord.), Actas III Congreso hispnico de latn medieval (Len,
26-29/IX/2002), Len, Universidad, vol. 2, pp. 627-635.
LPEZ MEIRAMA, Beln (1997), Aportaciones de la tipologa lingstica a una gramtica particular: el concepto orden bsico y su aplicacin al castellano, in Verba, n
24, pp. 45-81.
MAGNI, Elisabetta (2000), Lordine delle parole nel latino pompeiano: sulle tracce di
una deriva, in Archivio Glottologico Italiano 85/1, pp. 3-37.
MERCHN RODRGUEZ, Miguel-ngel (1982), Catn:De Agricultura. Orden de palabras: estudio tipolgico, Universidad de Salamanca, Memoria de Licenciatura.
MORENO CABRERA, Juan Carlos (1991), Curso universitario de lingstica general. I:
Teora de la gramtica y sintaxis general, Madrid, Sntesis.
68
69
70
Amadeu Torres
Universidade Catlica Portuguesa / Universidade do Minho
Cfr. Emmanuelis Alvari e Societate lesu De Institutione Grammatica Libri Tres, Antonii VeIlesi Amien-
71
AMADEU TORRES
72
73
AMADEU TORRES
simples de reflectir um pouco mais atentamente sobre coisas velhas, na acepo de, ao
menos em plano geral, bem conhecidas, mas s quais se no tem prestado grande ateno, por se julgar suficientemente esclarecedor o que aparece, a esse respeito, no Verdadeiro mtodo de estudar, Cartas primeira e segunda, quanto ao seu filosofismo gramatical.
2. Em Verney e a cultura do seu tempo diz A. A. de Andrade, acerca do Arcediago
de vora como gramtico, termos de convir que mais um erudito a juntar a esses
tantos outros que, nas Academias literrias da poca, tomavam o tema do idioma portugus para objecto de suas opinies pessoais7. Ora no sei se ser tanto assim. Que
ele era um erudito, e em grau elevado, ningum o negar. Que seja comparvel a acadmicos agradados em botar discurso de diletantes ociosos, decerto fora de expresso, pois no ser demais acentuar que Verney propunha, sem ambages, a mutao
radical dos programas de ensino, em vista a uma transformao de estruturas8. Estamos, portanto, nos antpodas de uma arenga ocasional. H todo um organigrama pedaggico complexo, que hoje diramos integrado, proposto para uso oficial e resultante
da mundividncia em voga.
Saltando adiante pargrafos alongados sobre pronncia e ortografia, e outros de
interveno crtica que para A. Alberto de Andrade sabe a feroz, o essencial da Carta
I consiste na recomendao de uma gramtica em vernculo, curta e clara, uma antologia de cartas de Vieira de entre as mais fceis, e um dicionrio selecto e manusevel9. Tal alvitre entra em aplicao com o Alvar de 30 de Setembro de 1770 aprovando
a Grammatica da lingua portugueza de Reis Lobato. Este, recordado de obras anlogas anteriores nas quais aponta falhas de clareza, de ordem ou de mtodo port-royalino e cujo uso particular j se atesta em Ferno de Oliveira, faz-se eco da urgncia de
oficializao em contraste com a inrcia grassante, lamentando, na Introduo ao compndio, que sendo tantos os clamores com que homens to doutos publico a necessidade de escolas de Grammatica materna, no tenham sido estes at agora ouvidos10.
A Carta II entra em censura metodologia vigente encostada a um Manuel lvares
mais barroco do que o primitivo, para de seguida inculcar a adopo de uma gramtica do latim redigida em portugus, despojada da sobrecarga da infinidade de versos
latinos e outras coisas que no servem para nada deste mundo11, reduzida primordialmente s regras bsicas, explicativa e sistematizada, a exemplo das gramticas
razoadas, cartesianas ou filosficas. A Carta III sobre as cadeiras auxiliares da latinidade
escolar, textos e processos de aprendizagem, avana na sequncia do iderio antes assinalado; o mesmo seja lcito dizer da IV, alertando para o contributo das lnguas grega
e hebraica em relao teologia e para a utilidade de alguns idiomas modernos.
7
8
9
Cfr. Antnio Alberto de Andrade, Verney e a cultura do seu tempo, cit., p. 184.
Cfr. A. A. Banha de Andrade, Verney e a projeco da sua obra, cit., p. 41.
Cfr. Lus Antnio Verney, Verdadeiro mtodo de estudar, ed. de Antnio Salgado Jnior, 5 vols.,
Lisboa, S da Costa, 1949-1952, I, pp. 34-35, 128-134.
10 Cfr. Antnio Jos dos Reis Lobato, Arte da grammatica da lingua portugueza, composta e offerecida ao Ill.mo e Exc. mo Senhor Sebastio Jos de Carvalho e Melo, Conde de Oeiras [...]. Na Regia
Officina Typographica, 1770, pp. XVII-XXIV e XIII (cfr. edio crtica de Carlos Assuno, Lisboa, Academia das Cincias, 2000, passim).
11 Cfr. ed. de Antnio Salgado Jnior, supra, nt. 9, I, pp. 141 e 135-168.
74
75
AMADEU TORRES
elas diversas das Lgicas Carvalha e Barreta que se esfalfavam na arte silogstica e no
ministravam preceitos para julgar e raciocinar com acerto16.
Observando que o encaminhamento do gramaticalismo pelas vias da racionalizao,
do sistema, da brevidade e clareza comeou antes da superao do logicismo escolstico,
Verney recorda Escalgero, a Minerva (1587) do Brocense, a Grammatica Philosofica
de Gaspar Schopp (1628), a Aristarcus de Vssio (1635); e em especial a Nouvelle
Mthode de Lancelot (1656), por cujo volume e eptome a lngua de Ccero se ensina
em muitas partes da Europa no idioma prprio, sendo de louvar, no obstante a pecha
das metrificaes, a sua exposio de toda a sintaxe em 36 regras apenas, enquanto
antigos autores chegaram a 250 e at a 500. Elogia ainda a Grammaire gnrale et raisonne (1660) pelo teor filosfico-analtico aplicado a uma lngua vulgar, causando-lhe
espanto que certos autores continuem fechados a tal epistemologia, como sucedeu
insiste o nosso Arcediago a quantos se descuidaram da ordem lgica das matrias, do
esprito de sntese, da distino entre o nuclear e o acessrio, do rigor de juzo, para
descambarem em repeties escusadas, erudies postias, catervas de textos abonatrios
de uma regra, paixonetas filolgicas por arcasmos e semelhantes antigualhas, defeitos
estes de que nem escaparam alguns modernos cujas gramticas, se pelo nmero de
pginas j amedrontam os professores, maior pavor causaro aos jovens escolares17.
Nos trs ltimos pargrafos o lV o V e o VI da Introduo, Verney ocupase dos requisitos de uma boa gramtica, explicita o modo de ensinar a sua Gramtica
Latina e responde s possveis dificuldades contra o novo mtodo que adoptou. Precatando-se a tempo, adianta logo no existirem gramticas perfeitas, o que desculpa
faltas alheias por si censuradas, devendo contudo aquelas adequar-se aos objectivos
prprios dentro dos parmetros de uma boa filosofia, que para ele o conhecimento
das coisas que h neste mundo e das nossas mesmas aces e modo de as regular para
conseguir o seu fim18. Subministra depois teis conselhos de ensino-aprendizagem e
termina com aclaraes de pormenor volta das ditas dificuldades, inaceitveis acaso
para gramticos conservadores, no para os das Luzes e predecessores imediatos19.
Torna-se com certeza redundante perguntar agora se Verney comps realmente
uma Gramtica coadunvel com a ideologia que expressa na Introduo dela. Nada
custa, porm, acrescentar, em jeito de esclarecimento final, que as obras a mais citadas so a Minerva de Snchez de Las Brozas, o Nouvelle mthode pour apprendre
facillement la langue latine de Claude Lancelot; em menor escala as de Schopp, Vssio, Facciolati, Corrado e a didasclia de Periznio ao Brocense. De resto, encontramonos perante uma gramtica de tipo humanstico, pelos textos exemplificativos respigados nos melhores autores; singularmente clara, fazendo finca-p nas regras fundamentais, usando amide de chavetas enucleadoras e manchas tipogrficas suficientemente
contrastantes; metdica, simples e ao mesmo tempo bastante completa, moderna e
juntamente filosofica, pois com os princpios da boa Logica examina as causas da
Grammatica Latina20 terminologia assimilada por um autor extraordinariamente inse16
17
18
19
20
Cfr.
Cfr.
Cfr.
Cfr.
Cfr.
76
rido no seu tempo e consciente de uma ousada misso reformadora, altura da Europa
da Aufklaerng que ele no queria materialista ou agnstica, mas newtonianamente
racional e experimental, pluralmente culta e iluminada.
A sua Grammatica est, na verdade, acima de outras conhecidas, anteriores e at
contemporneas, sobrecarregadas de normativismo anmalo ou arejadas e de teor
essencialista. Mas o Arcediago de vora Lus Antnio Verney no foi nenhum Segismundo, nunca se colocou acima de nenhuma, antes lutou para que todas adquirissem
aquele nvel ideal de acessibilidade capaz de semear luzes a rodos, na mente de cada
cidado, a partir do estudo e experincia da lngua materna.
3. Alm disso, Verney deu, por assim dizer, o pontap de sada de um jogo que se
andava tacteando a partir de Amaro de Roboredo (Methodo grammatical para todas
as linguas, Lisboa, Craesbeek, 1619) e de D. Jernimo Contador de Argote (Regras da
Lingua Portugueza, espelho da Lingua Latina, Lisboa, ibid., 1721). Antnio Jos dos
Reis Lobato insere-se claramente na problematizao verneyana, citando at grande
parte dos modelos racionalizantes naquela apontados. Contudo, a primeira gramtica,
intitulada de filosfica, ainda aguardaria, posta de fora a de Joo de Sousa Pinto de
Magalhes (1780) que, de acordo com Inocncio no Dicionrio Bibliogrfico Portugus, nunca veio a lume, uns treze anos sobre a de Lobato e pertence a Bernardo de
Lima e Melo Bacelar21. Este surto de gramaticalismo iluminista, cuja divulgao ou
expanso ficou comprovada por cerca de uma vintena de obras em Portugal e no Brasil,
culminou entre ns em Jernimo Soares Barbosa (1737-1816), com As duas Linguas,
ou Grammatica Philosophica da Lingua Portugueza, comparada com a Latina, para
ambas se aprenderem ao mesmo tempo (Coimbra, Imprensa da Universidade, 1807) e
Grammatica Philosophica da Lingua Portugueza, ou principios da Grammatica
Geral applicados nossa linguagem (Lisboa, Academia Real das Sciencias, 1822).
Lanada dos prelos quase no fecho do primeiro quartel do sc. XIX, j se encontrava pronta por 1803 e vem anunciada nas ltimas pginas daqueloutra que Soares
Barbosa publicou em 1807. As razes provveis do atraso podem ler-se na 8 edio22,
anasttica e com base no texto princeps, dado estampa em Maro de 2004, a duzentos anos de distncia no tempo. Motivaram-na solicitaes mltiplas, quer do nosso
meio universitrio quer sobretudo do brasileiro, em face da raridade do original e dos
defeitos das edies vigentes, que afinal radicam geralmente naquele. A oportunidade
de tal empreendimento surpreendeu-nos, ultrapassando de longe todas as espectativas,
de tal modo que, em menos de um ano, obrigou a uma nova tiragem com data de sada
em 24 de Janeiro de 2005, a 268 anos do nascimento do autor.
Este fenmeno de renovao ou retorno, que parece cclico, j aconteceu, aps o
olvido do filosofismo gramatical provocado pela corrente da lingustica histrica e do
21 Cfr. Carlos Assuno, Arte da Grammatica da Lingua Portugueza de Antnio Jos dos Reis
Lobato, ed. crtica, estudo, mss e textos subsidirios, Lisboa, Academia das Cincias, 2000, pp. 48-61 e
117-141; Gramtica Filosfica da Lngua Portuguesa (1783) de B. L. e Melo Bacelar, ed. fac-similada,
introduo e notas de Amadeu Torres, Lisboa, Academia Portuguesa da Histria, 1996, passim.
22 Cfr. Jernimo Soares Barbosa, Gramtica Filosfica da Lngua Portuguesa (1822), ed. anasttica,
comentrio e notas crticas de Amadeu Torres, Lisboa, Academia das Cincias, 2004; a 2 tiragem desta
8 edio est a cargo da Faculdade de Filosofia, de Braga, Universidade Catlica Portuguesa, 2005.
77
AMADEU TORRES
23 Cfr. Augusto Soares da Silva, Amadeu Torres e Miguel Gonalves (orgs.), Linguagem, Cultura e
Cognio. Estudos de Lingustica Cognitiva, 2 vols, Actas do Congreso Internacional (Braga, 16-18 de
Julho de 2003), Universidade Catlica Portuguesa, Coimbra/Braga, Livraria Almedina, 2004, I, Introduo de Augusto Soares da Silva, pp. 1-18.
78
O portugus migrante:
uma leitura da revista Peregrinao*
Embora seja j vasta a bibliografia produzida por nacionais e estrangeiros sobre a
emigrao portuguesa, a sua dimenso cultural e literria tem sido utilizada, quando
muito, enquanto documento de leitura sociolgica ou antropolgica, mas pouco explorada, desde logo em termos criativos e, consequentemente a nvel da crtica literria,
ainda que saibamos que a relao entre essas duas instncias , com frequncia, mais
recproca do que unilateral.
Se pode ser exaltante a imagem do Portugal das Descobertas (apesar de comprometida pelas teorias pscolonialistas); se pode ser interessante o Portugal ligado primeira emigrao liberal do sculo XIX ou a alguns vultos do Romantismo que se foram
rendendo tanto ao desterro como aos enlevos do cosmopolitismo europeu; se ainda se
pode condescender com certas iniciaes juvenis ou passagens pelo Brasil nos incios
do sculo XX; se at o Portugal colono, sobretudo em frica, pde ser simbolicamente
compensador, embora politicamente incmodo, j a fuga misria, falta de perspectivas de sobrevivncia ou de ascenso, primeiro para os EUA e depois para a Europa,
nunca atraram nem prestigiaram ningum, a comear pelo Poder da nao que assim
via expostos e denunciados os sinais do seu subdesenvolvimento marcas indelveis
de injustias e de fracasso colectivo.
medida que as contingncias se sobrepuseram alegada e celebrada vocao
dos portugueses para a aventura, e antes de ser de algum modo explorada por interesses econmicos e discursos polticos, a emigrao na sociedade portuguesa tornou-se numa realidade to estruturante quanto culturalmente silenciada e/ou desprezada.
Em termos especificamente literrios, essas formas simblicas de rasura continuam a
legitimar o cerne da concluso de Eduardo Loureno, quando h mais de uma dcada,
fazia notar que a chaga representada pela emigrao portuguesa ainda no tinha
encontrado uma voz sua medida, se bem que salvaguardasse os exemplos mais relevantes tanto do lado da fico, com Ferreira de Castro e Jos Rodrigues Miguis, como
* Este artigo insere-se numa pesquisa sobre Literatura, migraes e dupla-pertena, integrada no
Projecto Interidentidades, do Instituto de Literatura Comparada Margarida Losa uma I&D financiada pela FCT.
79
do lado da poesia, com Jorge de Sena ou Casais Monteiro enquanto grandes poetas
do desenraizamento.1
Para aquele que tem sido tambm o nosso grande e desenraizado ensasta, a subestima da figura do emigrante na literatura portuguesa prender-se-ia com o facto de a
nossa emigrao emprica nunca ter tido uma conotao trgica, nem sequer verdadeiramente dramtica, mas antes dolorosa e melanclica, sempre na esperana do regresso2.
Por outras palavras, como se, em termos literrios e culturais, a emigrao funcionasse
como um hiato magoado e denegado quer para os que partiram, quer para os que ficaram, subsistindo apenas como suporte de algumas frmulas gastas e sazonais de cultura popular, quase exclusivamente ligada cano ligeira e destinada a festividades
rurais e/ou de comunidades emigrantes no estrangeiro.
Transposto o contexto portugus e as suas eventuais especificidades, a que no ser
de modo algum alheio o facto de a ferida de nao emigrante ser mais profunda ou
complexa para aqueles cujo imaginrio colectivo j teve honras de Imprio, podemos
constatar que a prpria designao de literatura de emigrao se move num terreno
onde a abrangncia coexiste com mltiplas especificaes; estas ao visarem, por seu
turno, o rigor terminolgico, mais do que uma teorizao geral, no escondem tambm
algum mal-estar perante a mistura de diferentes realidades sociais e culturais, irmanadas todavia pelas ideias de deslocao e de expatriao. Para uns, tratar-se- sobretudo de assinalar a heterogeneidade da colectividade migratria, dando realce, nomeadamente no caso portugus, emigrao de membros da comunidade intelectual (escritores, professores, cientistas, artistas, jornalistas), de modo a rever um certo esteretipo literrio do emigrante3. Para outros, no pacfico que o termo literatura de
emigrao designe to-s a categoria de uma produo literria caracterizada pelas
circunstncias scio-culturais da escrita no estrangeiro, j que, como tpico literrio,
literatura de emigrao pode englobar obras que foram escritas no pas do autor,
embora se relacionem com situaes de e/imigrao (consoante a perspectiva) 4. Mas,
outros ainda, consideram fundamental distinguir as correntes migratrias ao longo da
Histria, tendo em conta as diferenas de perspectiva e de estatuto dos que se afastam
da sua terra (e que, por vezes, continuava a ser o mesmo pas), de modo que, para
esses estudiosos, ser abusivo confundir Literatura da Emigrao e Literatura da
Expanso5.
1 Eduardo Loureno, A Nau de caro seguido de Imagem e Miragem da Lusofonia, Lisboa, Gradiva,
1999, p.47.
2 Ibidem.
3 Vd. Jos Rodrigues de Paiva/Cludio Aguiar, Literatura e Emigrao, Recife, Associao de Estudos Portugueses Jordo Emerenciano, 2001.
Sobre a diversidade de situaes e de motivaes da emigrao portuguesa, cf. os inmeros estudos de Maria Beatriz Rocha-Trindade, nomeadamente o intitulado Da Emigrao s Comunidades Portuguesas (Lisboa, Edies Conhecer, 1982).
4 Como so os casos das fices que Olga Gonalves dedicou aos emigrantes portugueses na Europa:
A Floresta de Bremerhaven (1975), Este Vero o Emigrante l-bas (1977) e Eis uma histria (1992).
5 Vd. Manuel G. Simes, Literatura Portuguesa da Emigrao e Literatura da Expanso, Textos da
Dispora, op.cit., pp.108-114. Uma posio semelhante defendida por Eduardo Loureno, no ensaio j
atrs citado A nau de caro ou o fim da emigrao. Em contrapartida, os estudos sociolgicos tm considerado as sadas massivas de populao portuguesa, j ao longo dos sculos XV e XVI, como verdadeiros fluxos emigratrios (Vd. AAVV Portugal Migrante (Org. Jos Lus Garcia), Oeiras, Celta Editora, 2000).
80
81
82
o simblica dos heris de que ningum fala// e que taca despede nos avulsos
navios./ Novos Ulisses, estes, mas de nenhuma fama.12.
E se Peregrinao pode convocar ainda uma relao intertextual com o autor de
Peregrinatio ad loca infecta, que alis surge directamente invocado por Henrique
Madeira em Alguns epitfios para Jorge de Sena, onde a homenagem torrencial se
associa profecia do resgate desse vulto maior do emigrado, do exilado, do indesejado 13, no deixa de ser tambm muito significativa a conotao religiosa que a aproxima do xodo bblico14, acabando por alarg-la a uma forma da condio humana 15.
Apesar desses esboos de fundamentao ontolgica, histrica ou literria, indubitvel que foi na articulao da escrita com uma experincia concreta de vida (emigrante/exilada) que a revista Peregrinao procurou encontrar o seu espao de aco
cultural. Assim, das cerca de trs centenas de colaboradores que concorreram para este
projecto editorial, a sua grande maioria tinha sado da ptria e residia no estrangeiro
(pelo menos na altura). Propositadamente ou no, e excepo de algumas poucas
apresentaes ou entrevistas a colaboradores mais regulares, nada dito sobre os
autores dos textos, nem das obras plsticas reproduzidas, a no ser o pas/ terra de residncia. Ora, se, por um lado, especificada a disperso geogrfica dos autores, j por
outro criado como que um efeito de individualidade annima, pois o leitor pouco ou
nada fica a saber sobre os nomes apresentados, de modo que grande parte dos textos,
e em especial os poemas, apesar de algumas distines estilsticas, passam a poder ser
lidos como se pertencessem a uma nica e colectiva voz de emigrante.
Torna-se inevitvel constatar que essa abertura e uniformidade de apresentao na
revista, que visaria criar um sentimento de unidade entre a dispora portuguesa, resultava contudo em manifestos desequilbrios do ponto de vista literrio (a juntar ainda a
frequentes deficincias (orto)grficas), tanto mais compreensveis quanto surgiam a par
textos escritos por indivduos de estatuto sociocultural bastante distinto: desde prosadores e poetas certamente com uma reduzida escolaridade, a outros claramente mais
instrudos e at com (alguma) obra publicada, ou mesmo a autores j consagrados,
como o j referido Jorge de Sena ou Jos Rodrigues Miguis.
Nessa heterogeneidade ficaram radicadas simultaneamente a especificidade, a ousadia e as limitaes de uma revista que, pelo dinamismo e projecto global a ela associado16, julgo ser merecedora de mais do que uma abordagem sociolgica ou do que
uma referncia bibliogrfica numa futura Histria da Emigrao Portuguesa no sculo
XX.
Antes de mais, do ponto de vista literrio e cultural, Peregrinao representou o
esforo de manter viva a lngua portuguesa no apenas como instrumento de ligao
entre portugueses residindo no estrangeiro, mas tambm como lngua de investigao de temas relacionados com a emigrao, com a Literatura e a Cultura Portuguesas,
12
13
14
15
16
83
84
85
interpela, aponta a dor do seu destino paradoxal: Tu que j passaste o Bojador/ e que
fizeste frente a tanto perigo/ No consegues passar alm da dor, nem dessa saudade
que nasceu contigo. () Tu vestes a nudez da tua terra/ que faz de ti vencido, sendo
heri!29.
Em especial no que diz respeito aos poemas (maioritrios no contexto dos textos
literrios da revista), no ser exagerado concluir que prevalece neles um tom marcadamente disfrico, que alis se coaduna com aqueles que costumam ser os vectores
temticos de uma literatura de e/imigrao (portuguesa ou outra). Embora esteja
obviamente fora de questo atribuir, por si s, quaisquer julgamentos de valor esttico
a essa mundividncia sombria, no poder deixar de ser legtimo notar que o facto de
muitos dos textos estarem presos ou rentes s circunstncias de vida ou de experincia dos seus autores, lhes confere um estatuto sobretudo documental, em detrimento de uma consistncia esttica. Por outras palavras: carecem de um trabalho de
transfigurao a partir das experincias directas, a que Rilke to bem se referiu nos seus
clebres Cadernos de Malte Laurids Bridge30. S essa forma de distanciamento faz com
que um texto literrio, sem necessitar desprender-se completamente do mundo exterior linguagem, se emancipe dele, erguendo-se como sua metfora, no sentido ricoeuriano de redescrio da realidade.31
Existem, claro, alguns poemas e contos que correspondem a essa conscincia e
investimento textuais, isto , cuja construo discursiva representa, mais do que apresenta, realidades migrantes. A ttulo de exemplo, poder-se- referir o pequeno texto ficcional Sara, de Maria Graciete Besse, escrito numa prosa lrica calculadamente descentrada nas suas focalizaes, sobrepondo tempos, espaos e discursos. Sem que
alguma vez se fale de emigrao, o texto arranca com aquilo que pode ser interpretado
como uma sua condensao simblica:
Respiro o pas como uma ausncia. Longo caminho atravs do Inverno. Trago resqucios de terra nos pulmes: o que me faz no morrer e torna difcil o sopro32.
Cf. Onde a terra acaba e o mar comea, op.cit., 4, Abril de 1984, p.27.
Porque os versos no so, como as gentes pensam, sentimentos (esses tm-se cedo bastante),
so experincias. () E tambm no ainda bastante ter recordaes. preciso saber esquec-las
quando so muitas, e preciso ter a grande pacincia de esperar que elas regressem. Pois que as recordaes mesmas ainda no so o que preciso. S quando elas se fazem sangue em ns, olhar e gesto,
quando j no tm nome e j no se distinguem de ns mesmos, s ento que pode acontecer que,
numa hora muito rara, do meio delas se erga a primeira palavra de um verso e saia delas. Rainer Maria
Rilke, Os Cadernos de Malte Laurids Bridge, Traduo de Paulo Quintela, Porto, O Oiro do Dia, 3 edio,
1983, pp. 41-42.
31 Paul Ricoeur, La mtaphore vive, Paris, Seuil, 1975.
32 Maria Gaciete Besse, Sara, Peregrinao, 14/15, Outubro de 1986 a Maro de 1987, p. 105.
33 Idem.
34 Op.cit, 4, Abril de 1984, p. 18.
86
87
no estrangeiro, mas agora num contexto cada vez mais distinto, uma vez que no s,
em rigor, j quase no cabe falar em emigrantes portugueses no espao intra-europeu,
como tambm tem vindo a decrescer significativamente a emigrao dos portugueses
para o continente americano. Por outro lado ainda, o desaparecimento das chamadas
primeiras geraes de emigrantes, pela fora da lei da vida, ou pelo regresso a Portugal, tem representado uma quebra significativa da presena da lngua e cultura portuguesas junto das comunidades ligadas nossa dispora uma funo que, na maior
parte dos casos, era rudimentarmente assegurada pela imprensa regional de que esses
emigrantes eram assinantes e de que os seus descendentes acabam por se desvincular,
ou por j no saberem ler portugus e/ ou por j no se reverem completamente nesse
mundo e cultura de feies to regionalistas quanto passadistas.
Por conseguinte, qualquer projecto literrio, ou amplamente cultural, ligado dispora portuguesa deve ter em conta no apenas aqueles que se integram e tendero
cada vez mais a integrar-se num novo quadro sociocultural de migrantes ou de indivduos em circulao, desde logo no espao alargado da Comunidade europeia, como
tambm os luso-descendentes e o seu habitual bilinguismo assimtrico, ou seja, aqueles para quem o portugus nunca exactamente uma lngua estrangeira, embora j no
seja tambm a sua lngua primeira. Razo pela qual, algumas publicaes como Latitudes38 ou Gvea Brown39 tm optado pela abertura a colaboraes quer em portugus, quer na lngua do pas onde so editadas. Mas, no parece que essa tendncia
possa ditar, por si s, um Requiem pela presena da lngua portuguesa no estrangeiro.
Aquilo que ter, sim, acabado o tempo e modo de uma peregrinao ou culturalmente invisvel por completa assimilao com o meio envolvente, ou demasiado centrada sobre si mesma, cristalizada em torno de alguns esteretipos identitrios. Em contrapartida, continuar o desafio do portugus migrante, redescoberto nas relaes
implcitas com o estrangeiro, pela leitura e pela escrita daqueles para quem uma lngua,
no se esgotando na funcionalidade comunicativa do quotidiano, pode (e deve) ser
configurao discursiva e simblica tanto da sua migrao interior, como do desejo de
diversidade. S assim podero ser contrariadas todas as estratgias contemporneas de
uniformizao, inclusive aquela que retira a cada indivduo o patrimnio que para si
mais estruturante e, ao mesmo tempo, mais libertador, porque potencialmente criativo:
a lngua prpria.
38
39
88
Ocorrncias do MQP na 2 e 3
verses dOCPA de Ea de Queirs:
dados quantitativos para anlise*
0. O presente artigo tem por objectivo dar conta de alguns dos resultados de um
estudo, que temos vindo a desenvolver, acerca do comportamento do MQP (pretrito
mais-que-perfeito do indicativo) n OCPA (O Crime do Padre Amaro) de Ea de Queirs, nas duas verses editadas em livro, a 2 e a 3 verses do texto.
O estudo, que se insere genericamente numa investigao de mbito mais alargado
acerca da semntica dos tempos verbais (TV), pretende caracterizar as ocorrncias do
MQP e de cada uma das suas duas formas na 2 verso (V2) d OCPA e sistematizar as respectivas substituies no processo de correco a que foi sujeito o texto na
passagem para a 3 verso da obra (V3).
Constituda a base de dados, composta por uma amostragem das ocorrncias de
MQPc (pretrito mais-que-perfeito composto) e MQPs (pretrito mais-que-perfeito simples) em V2, procedemos, nesta primeira fase da descrio, ao seu tratamento estatstico. Cada uma das observaes foi identificada e classificada de acordo com um conjunto de variveis que nos dizem i) das coordenadas contextuais das suas ocorrncias
e ii) do seu comportamento no processo de correco textual que deu origem a V3.
Propomo-nos, com este artigo, fazer a apresentao dessas variveis e dos resultados obtidos na anlise quantitativa das observaes.
89
Das 397 ocorrncias, 209 correspondem forma composta e 188 forma simples.
A forma composta , efectivamente, em V2, a mais frequente (53%), mas a distribuio
dos espaos de MQP pelos dois TV apresenta-se, como vemos, relativamente equilibrada.
Os dados esto representados na tabela 1.
Tabela 1: Ocorrncias do MQP nOCPA_V2
Valid
mqpc
mqps
Total
Frequency
Percent
Valid Percent
Cumulative
Percent
209
188
397
52,6
47,4
100,0
52,6
47,4
100,0
52,6
100,0
90
Frequency
100
80
60
40
20
0
MQPc
MQPs
PRET
IMP
desaparece
outr
O percurso particular de cada uma das formas de MQP nesta passagem para V3
apresenta os seguintes valores. Das 209 ocorrncias de MQPc no corpus_V2, 34% desaparece, 29% mantm-se; em 19% dos casos, o MQP substitudo pelo PRET, em 12%
pela forma de MQPs e em 6% pelo IMP (grfico 2).
91
Frequency
60
40
20
0
MQPc
MQPs
PRET
IMP
outr
desaparece
Relativamente forma de MQPs, so os seguintes os resultados da correco textual de V2: 51% mantm-se; 39% desaparece; 6% sofre substituio pelo PRET e 3% pela
forma de IMP. Estes valores apresentam-se no grfico 3.
Grfico 3: MQPs na passagem para V3
160
140
120
Frequency
100
80
60
40
20
0
MQPs
PRET
IMP
92
outr
desaparece
Se descontarmos os casos de desaparecimento, obtemos o conjunto das ocorrncias vlidas em V3: 252. Para este novo total (total das ocorrncias de TV no corpus_V3
nos espaos homlogos de V2), observe-se agora a incidncia do processo de substituio e respectiva distribuio pelos dois TV. 62% dos espaos verbais que se mantm
em V3 no sofre alterao de TV. Nos casos em que h substituio de TV, verifica-se
que o TV mais afectado o MQPc: 80% das substituies de TV efectuadas entre verses incide efectivamente em MQPc, correspondendo este valor a 57% do total das
ocorrncias contabilizadas deste TV. No conjunto das ocorrncias de MQPs, pelo contrrio, as substituies apresentam uma incidncia de apenas 17%.
Para os casos de substituio do MQPc (78-57%), os resultados em V3 resumem-se
assim: 28% para o PRET, 18% para o MQPs e 9% para o IMP. O MQPs, que mantm,
como vimos, 83% das suas ocorrncias de V2, distribui os resultados das 19 substituies pelo PRET 10% e pelo IMP 5%.
Resulta ainda deste conjunto de dados a seguinte constatao relativamente relao entre as duas formas de MQP no processo de substituio: nenhuma das ocorrncias de MQPc na V3 corresponde ao resultado de um processo de substituio (de
MQPs); ou seja, todos os casos de MQPc correspondem manuteno de homlogos
da V2. Pelo contrrio, j encontramos, ainda que numa frequncia muito reduzida
(apenas 25), casos de MQPs na V3 que correspondem a formas substitudas, ou seja,
ocupando espaos que na V2 apresentam o MQPc.
Assim, o corpus_V3 apresenta a seguinte distribuio de TV: MQPs 48%, MQPc
24%, PRET 20%, IMP 8%. 72% do espao temporo-verbal que resta mantm-se,
assim, na rea do MQP.
93
94
4.1. ADV em V3
Na passagem para V3, a situao adverbial mantm-se em 88% dos casos. Contam-se aqui quer os casos em que se mantm o ADV, quer os casos em que se mantm a
ausncia de advrbio. Nas restantes situaes, podemos ter uma das seguintes ocorrncias: desaparecimento do ADV, insero de ADV ou substituio do ADV de V2 por outro.
Para os casos (85) em que h, de facto, presena de ADV em V2 e/ou em V3
cerca de 64% corresponde a situaes em que o ADV se mantm na passagem para a
3 verso. Dos restantes 31 casos, 12 correspondem a insero de ADV, 13 a casos de
supresso e apenas 6 a substituies do ADV de V2 por outro ADV em V3.
Procurmos relacionar, na passagem de V2 para V3, o comportamento do ADV com
as substituies de TV. Assim, para os casos validados, e considerando apenas aqueles
em que h lugar ocorrncia de ADV, observamos que 72% dos casos em que se mantm
ADV diz respeito a situaes em que tambm se mantm TV e que, por outro lado,
71% dos casos em que se substitui, suprime ou insere ADV condiz com substituies
de TV. Das alteraes adverbiais que acompanham substituio simultnea de TV, 50%
ocorre com a passagem de MQP a PRET, 32% de MQPc a MQPs e 14% a IMP. Para cada
um destes tipos de substituio de TV, podemos ainda dizer que, genericamente, a
substituio supresso ou insero de ADV tem um peso aproximado de 60%, contra os cerca de 40% de casos em que apenas se substitui TV.
Retomando as relaes ADV-TV que vimos em V2 para os ADV com presena mais
significativa no corpus, confirmmos em V3 a exclusividade do MQPc na combinao
com o advrbio j e, no plo oposto, a ausncia de sempre neste contexto temporoverbal. Ento, por sua vez, que apresentava em V2, como vimos, uma preferncia pelo
95
96
Frequency
200
100
0
frase simples
orao principal
coordenada
sub. temporal
sub. completiva
sub. causal
sub. relativa
sub. outr
97
Reorganiza-se tambm, em V3, a distribuio dos espaos de MQP pelas duas formas
deste TV: 62% dos 70% de contextos de frase simples que se mantm na rea do MQP
pertencem agora ao MQPs; em situao de ncleo de orao principal, os pesos relativos das duas formas tendem para o equilbrio, com ligeira vantagem para a forma simples 30% de MQPs e 25% de MQPc; em contexto de subordinada relativa, contabiliza-se, pelo contrrio, um reforo do peso de MQPs 37 dos 43 casos.
Se observarmos agora a distribuio das substituies de cada TV novo em V3,
vemos que apenas 2 dos 50 casos de substituio de MQP pelo PRET ocorrem em contexto de orao subordinada, distribuindo-se os restantes casos pelos contextos de frase
simples, orao coordenada e orao principal.
Tambm as substituies pelo IMP ocorrem na sua quase totalidade (16 em 19) em
posio no subordinada. Os restantes 3 casos ocorrem em contexto de orao relativa.
Relativamente aos casos de substituio de uma forma de MQP por outra forma de
MQP de MQPc para MQPs , pudemos observar que 72% ocorre tambm em posio no subordinada, 44% dos quais em contexto de frase simples. Refiram-se ainda os
20% (5 casos) em contexto de relativa.
98
MQP em posio de orao regida j esto mais prximos: 55% da forma simples contra
45% da forma composta.
Uma outra observao diz respeito ao conjunto das ocorrncias (18) do MQP em
orao completiva. As combinaes com IMP e PRET (como TV da orao principal)
distribuem-se de modo equilibrado pelas duas formas de MQP; mas, em contexto de
outra forma de MQP, s ocorre o MQPs. Podemos relacionar o facto com um dos tipos
de relao temporal mais habituais neste contexto: o PV da orao completiva anterior ao PV da orao principal; e o MQPs colocar-se-, por hiptese, preferencialmente
na posio mais anterior na linha do tempo.
50
Percent
40
30
20
10
0
se
fra
D
D
g
r
pa
se
fra
ia
d
rm
te
in
do
a
ad
al
rc
te
in
a
tim
l
a
ic
n
o
si
po
se
fra
se
fra
a
ic
1
n
se
fra
+
em
p
id
ca
ia
ic
-in
se
fra
1
99
Cruzando esta varivel com a varivel TV, obtemos a distribuio das duas formas
de MQP pelas diferentes posies. Os resultados so os que a seguir se apresentam (cf.
visualizao dos mesmos no grfico 6).
As 4 nicas ocorrncias em posio inicial de captulo so da forma composta. Em
posio de ncleo verbal de pargrafo de frase nica o MQPc que apresenta um
maior nmero de ocorrncias: a diferena significativa 70% para aquele TV e 30%
para o MQPs. Em posio final de pargrafo, o MQPc tambm a forma que ocorre
mais vezes, mas com uma vantagem de apenas 14% relativamente forma simples: 57%
para 43%. Nas restantes 3 situaes textuais, os dois TV apresentam distribuies bastante equilibradas: em posio inicial de pargrafo, a diferena de apenas 4% (52%
de MQPc e 48% de MQPs); a posio intermdia a nica que apresenta um nmero
de MQPs superior ao de MQPc, mas com pesos muito aproximados: 52% para 48%.
Finalmente, em situao de frase intercalada em DD, as 10 ocorrncias correspondem
a 5 MQPc e 5 MQPs.
Grfico 6: Enquadramento textual comparado de MQPs e MQPc
120
100
Count
80
60
40
tempo verbal
20
MQPc
0
MQPs
do
D
D
em
a
ad
al
rc
fo
te
ra
in
g
r
pa
de
ia
d
m
Fi
rm
te
in
g
r
pa
a
ic
n
o
si
po
se
fra
se
a
ic
fra
n
1
se
fra
+
p
em
ca
id
ia
ic
-in
se
fra
1
100
em frase inicial de pargrafo, 20% em pargrafo de frase nica e 10% em posio final
de pargrafo.
Para cada tipo de enquadramento, comparmos ainda o nmero (e tipo) de substituies de TV com o nmero de casos em que a forma de MQP se mantm inalterada. Verificmos, por exemplo, que 54% das ocorrncias em frase nica de pargrafo
sofre alterao de TV e que 63% destes casos se faz por substituio por PRET. Se
somarmos a estes os casos de substituio por IMP, obtemos a percentagem de casos
em que o MQP original substitudo por um TV finito diferente de MQP 74%. Este
tipo de enquadramento textual o nico que apresenta uma percentagem de TV substitudos superior ao nmero de TV no substitudos. H, assim, neste tipo de enquadramento textual, uma correco temporo-verbal acentuada.
Em posio intermdia de pargrafo, onde a percentagem de TV substitudos , ainda
assim, apenas de 31%, tambm observmos que 70% destes casos resulta na insero
de um TV distinto de MQP PRET e IMP, aqui com uma distribuio muito equilibrada:
37% para 33%, respectivamente.
Nas posies inicial e final de pargrafo, cerca de 70% das substituies, que tm
nestes contextos um peso aproximado de 40%, distribuem-se por PRET e IMP (60% e
10%, respectivamente).
Observmos, ainda, para cada tipo de substituio temporo-verbal a respectiva distribuio pelos diferentes enquadramentos textuais. Verificmos que o IMP manifesta
ntida preferncia (13 em 19 ocorrncias) pela situao de meio de pargrafo. o desequilbrio mais significativo. As substituies de MQPc por MQPs so tambm em maior
nmero nessa posio, mas com uma vantagem no to clara (40%) relativamente s
outras situaes textuais em que ocorre 28%, por exemplo, a percentagem de substituies por MQPs em frase inicial de pargrafo; em pargrafo de frase nica, temos
apenas 16%. As inseres de PRET, por sua vez, distribuem cerca de 80% das suas ocorrncias de modo mais ou menos equilibrado pelas posies de meio de pargrafo
(30%), incio de pargrafo (28%) e pargrafo de frase nica (24%).
101
discursos, a relao inverte-se, com o MQPs a garantir uma parcela de espaos na ordem
dos 66%. Coloca-se a hiptese, que aqui deixamos, de que poder haver uma certa tendncia para o aumento da frequncia de MQPs estar associado marcao da presena
de voz de personagem. O exemplo da distribuio das duas formas de MQP pelas 10
ocorrncias em posio intercalar de DD poder constituir um dado para reflexo: as
5 de MQPc so claramente DN, mas das 5 de MQPs 3 so DN e 2 DNL.
9. Concluses
Do conjunto das informaes obtidas no tratamento estatstico das ocorrncias de
MQP na V2 d OCPA e do seu comportamento no processo de correco textual que
deu origem V3, destacamos as seguintes concluses:
1. O MQPc , no total das ocorrncias de MQP em V2, a forma que apresenta maior
frequncia, tendendo, no entanto, a distribuio das duas formas para o equilbrio.
2. Na passagem para V3, observa-se uma reduo do emprego do MQP, com 72
das suas ocorrncias a serem substitudas por outros TV.
3. A maior parte das substituies incide sobre a forma composta do MQP.
4. Verifica-se, por outro lado, uma alterao dos pesos relativos das duas formas
de MQP nos espaos verbais analisados: o MQPs passa a apresentar, em V3, um maior
nmero de ocorrncias, acentuando-se, ainda, a diferena entre as duas formas.
5. Na passagem para V3 ocorrem algumas substituies de MQPc por MQPs.
6. No se observa, pelo contrrio, o percurso temporo-verbal de substituio inverso,
no havendo, por isso, nos espaos considerados, introduo de novos MQPc em V3.
7. H, assim, 2 tipos de substituio de TV: o primeiro diz respeito substituio
de MQP por um TV tambm da esfera do passado, mas com uma configurao temporal distinta: PRET e IMP; o segundo inclui os casos em que o PV se mantm na esfera
temporo-verbal do passado do passado, ou seja, os casos em que uma forma de MQP
substituda por outra forma de MQP (o que equivale, no nosso corpus, substituio de MQPc por MQPs).
8. As substituies por um TV diferente de MQP resultam essencialmente na insero da forma de PRET.
9. Na sua relao com as alteraes ao nvel de VB, observmos que as substituies de MQPs ocorrem menos vezes de forma isolada.
10. Quanto relao entre as alteraes de VB e o TV resultante da substituio, verificmos que o IMP o tempo que co-ocorre mais vezes com alterao de VB (89% dos
casos). Em situao semelhante, temos 36% dos casos de PRET e 24% dos casos de MQPs.
11. A distribuio das duas formas de MQP pelos contextos adverbiais identificados no corpus revela condies preferenciais de emprego distintas. Destacamos a combinao exclusiva de j com MQPc e a de sempre com MQPs.
102
103
BIBLIOGRAFIA
BOLO, Manuel de Paiva (1929), Gnese do Conceito de Tempo Passado e sua
Expresso nas Lnguas Romnicas in Biblos, vol. V, pp. 315-340.
BOLO, Manuel de Paiva (1934-1935), Tempos e Modos em Portugus. Contribuio
para o Estudo da Sintaxe e da Estilstica do Verbo, in Boletim de Filologia, tomo
III, pp. 15-36.
CARPINTEIRO, Maria da Graa (1961), Aspectos do Mais-que-Perfeito do Indicativo
em Portugus Moderno, in Actas do IX Congresso Internacional de Lingustica
Romnica (Lisboa, 31 de Maro 4 de Abril de 1959), Lisboa, pp. 199-208.
DUARTE, Isabel Margarida R. O. (2003), O Relato de Discurso na Fico Narrativa.
Contributos para a Anlise da Construo Polifnica de Os Maias de Ea de Queirs, FCG/FCT.
FONSECA, Fernanda Irene (1992), Deixis, Tempo e Narrao, Porto, Fundao Eng.
Antnio de Almeida.
LOUREIRO, Ana Paula (1997), Os Tempos Simples do Indicativo nos Discursos
Directo e Indirecto Livre n O Primo Bazilio de Ea de Queirs, Dissertao de Mestrado, Coimbra.
LOUREIRO, Ana Paula (2002), "O Processo de 'Substituio' na Actualizao Discursiva
das Formas do Sistema Verbal. Enquadramento Terico-Gramatical e Anlise de
Casos Prticos (as "Correces" na ltima Verso de O Crime do Padre Amaro)", in
Revista Portuguesa de Filologia, vol. XXIV, pp. 313-341.
QUEIRS, Ea de (2000), O Crime do Padre Amaro (2 e 3 verses), Edio de Carlos
Reis e Maria do Rosrio Cunha, Imprensa Nacional-Casa da Moeda.
ROSA, Alberto Machado da, s/d (1964?), Ea, Discpulo de Machado? (Formao de
Ea de Queirs: 1875-1880, Ed. rev. e actualizada, Lisboa, Editorial Presena, [1 ed.:
1963].
SILVA, Paulo Nunes da (1998), Os Tempos Compostos do Sistema Verbal Portugus,
Universidade Aberta.
VILELA, Mrio (1995), Gramtica da lngua portuguesa, Coimbra, Livraria Almedina.
104
Angela Bartens
Niclas Sandstrm
Universidade de Helsnquia; angela.bartens@helsinki.fi, niclas.sandstrom@helsinki.fi
105
106
Quadro 1
Verbo orao matriz
ser
/ es
Imperfeito
era
foi/ fue
107
de noche erca de
la ibdad aversa llamado1
Este dado muito importante j que Sedano (1994:495) afirma que as primeiras
atestaes da pseudoclivada espanhola que encontrou datam do sculo XVI mas que
no h atestaes to antigas da construo com ser focalizador.
Com respeito rea da difuso principal no espanhol americano, Lipski (1994:215)
postula que a construo originria da Colmbia e que se tem espalhado nos pases
limitrofes no decorrer do sculo XX, pelo menos em parte em funo da emigrao
colombiana. certo que a construo faz parte da linguagem oral. Sedano (1988:122)
encontrou que mais frequente na fala de homens de classe mdia e baixa e de mulheres jovens no espanhol de Caracas. No entanto, este tipo de consideraes sociolingsticas est fora do mbito do nosso estudo.
As diferenas principais entre o portugus europeu e brasileiro so, segundo os
dados que recolhemos dos nossos informantes brasileiros, as seguintes: as construes
com mas , seja no mesmo slot do focalizador antes do foco, seja no fim da orao,2
eram inaceitveis segundo os nosso informantes:
(22)
(23)
(24)
(25)
Melo e Abreu afirma que a construo com ser focalizador aceitvel nas oraes
imperativas, que mais ou menos aceitvel em coordenadas e subordinadas e marginal nas interrogativas no portugus europeu (2001:120-127). Os nossos informantes
brasileiros no aceitaram frases imperativas com ser focalizador do tipo:
(26) *No cuspas no cho!
Somente o exemplo
(27) ?Tire a velhota de a de dentro.
pareceu-lhes marginalmente aceitvel. Dificilmente consideraram exemplos como
(28) ?Ele veio foi ontem.
como marginalmente aceitveis. Quanto s coordenadas e subordinadas, foram
aceites os exemplos (28) (30) e rejeitados os exemplos (31) e (32):
(29)
(30)
(31)
(32)
(33)
1 Lpez de Ayala, Pero Cada prncipes. Espanha. Publicao: Eric Naylor, Hispanic Seminary of
Medieval Studies (Madison), 1995, encontrado no CORDE da Real Academa Espaola.
2 Notemos que na posio ps-frsica concordncia do tempo no se aplica ao focalizdor mas no
portugus europeu (Melo e Abreu 2001:112).
108
3. Sintaxe da construo
Como foi dito antes, o nosso corpus de exemplos espanhis consta de 60 ocorrncias, o portugus de 27 exemplos.3 Examinmos tanto as formas verbais que ocorrem
na orao matriz como o tipo de frase que constitui o foco direita do ser focalizador
e a funo gramatical que assume.4
Que saibamos, no se tem prestado muita ateno estrutura argumental dos verbos
da orao matriz. Observemos simplesmente o seguinte: certos verbos ocorrem muito
frequentemente na orao matriz. Os verbos mais frequentes tanto no portugus como
no espanhol so querer, ter/tener e ir (cf. Apndice, tabelas 1 e 2). O que os trs verbos
tm em comum que requerem um argumento exterior (adjacente no caso de ir), quer
dizer, que tm dois lugares. Outros verbos que introduzem a construo nas duas lnguas so chegar/llegar, ser, ver, vir/venir. Ainda que incluso verbos com um lugar podem
introduzir a construo com ser focalizador, por exemplo chover em portugus, os
dados do nosso corpus apoiam a hiptese de que a construo mais frequente com
verbos da orao matriz que tm mais de dois lugares.
Podemos observar que o ser focalizador se situa na posio imediatamente direita
do verbo conjugado que muitas vezes funciona como auxiliar da orao matriz.
direita do ser focalizador, encontrmos seis tipos diferentes de constituentes (FS, FA,
FAdv, FN, FP, CVI).5 Obtemos o esquema sintctico seguinte:
[O [(FN) [(N)]] [FV [V1]]1 [FV [V2] [Y]]2],
que tambm se poderia escrever:
[O [(FN) [(N)]] [FV [V]] [FCR FV [V] [FOC Y]]],
onde FCR significa FOCALIZADOR y FOC significa FOCO. A estrutura abstracta do
nosso enfoque pode-se analisar, no entanto, tambm da maneira seguinte:
3 No contmos os exemplos no aceites pelos informantes brasileiros nem os considerados marginais e nem sequer a totalidade dos exemplos aceites (o inqurito consistia em 97 perguntas) mas tentmos estabelecer um corpus de exemplos variados.
4 Para a discusso da noo foco, ver 4. abaixo.
5 FS = frase subordinada, FA = frase adjetival, Fadv = frase adverbial, FN = frase nominal, FP = frase
preposicional, CVI = construo verbal com infinitivo.
109
[O
(FN)
FV1
FV2
V1
V2
<>
<>
<>
<>
6 Cat = categoria, O = orao, FN = frase nominal, V = verbo, FV = frase verbal, fg = funo gramatical, fcr = focalizador, lxm = lexema, tmp = tempo, psd = passado. As letras n, x, q e Y significam
que admitem vrios constituintes.
110
cat O
cat FV
cat (FN)
fg (suj)
lxm n
cat V
tmp [+/- psd]
lxm x
cat V
fg fcr
tmp [+/- psd]
lxm q
cat V
lxm z
cat O
cat FV
cat FN
fg suj
lxm yo
cat V
tmp [+ psd]
lxm queria
fg obj
cat V
fg fcr
tmp [+ psd]
lxm era
cat V
lxm aprender
4. Anlise
H vrios pontos em que no estamos de acordo com as anlises anteriores. Quanto
definio do segmento direita do ser focalizador, muitas vezes se distingue entre
informao nova e contraste (p. ex. Curnow & Travis 2003:7-8; Moreno Cabrera
1999:4299 ainda divide o contraste em contexto enftico e contexto rectificativo, chamando a informao nova de contexto decisrio), achamos que as duas funes se
podem resumir sob a designao foco.7
O facto que o verbo focalizador se conjuga no tempo chamou a nossa ateno para
a terminologia. Consideremos o exemplo seguinte:
(35) Lo hicieron fue puro rezado. (CREA, Venezuela)
obvio que se trata da 3 pessoa do singular do perfeito simples do verbo ser.
Ento parece inadmissvel argumentar que se trate duma partcula como fazem Curnow
7
111
e Travis (2003:4). Como j vimos h, alm disso, exemplos em que o verbo focalizador
faz concordncia de nmero (exemplos 17-19 acima).8
Curnow e Travis (2003:3) tambm comentam o fenmeno de clitic climbing e mantm que o facto de que um argumento pronominal dum verbo no infinitivo possa subir
a ocupar um stio antes do verbo auxiliar mas que no possa descer subordinada seria
mais um exemplo a favor da interpretao do focalizador como partcula porque,
segundo eles, a sequncia com ser focalizador consiste numa s frase. Kayne (2000:51)
apresenta o fenmeno de clitic climbing duma maneira mais explcita. Diz que os
verbos que atraem complementos infinitivos associados a um tempo independente no
aceitam este fenmeno sintctico. Tambm nota que, por exemplo, o verbo querer
no admite o clitic climbing em italiano. A situao parece-nos semelhante no portugus e no espanhol.
Alm disso, no est claro em que medida este facto afecte a interpretao do focalizador. Ainda que es se encontre em posio anterior ao infinitivo no exemplo de Curnow e Travis (2003:3), no parece lcito interpret-lo como representante doutro grupo
que FV.
Para investigar o fenmeno pragma-sintctico em questo, precisamos de estender
o conceito da FV, como vimos na figura 1. A nossa hiptese que reconhecemos que
bastante ousada que no nvel sintctico, a estrutura com ser focalizador deve dividir-se em duas partes: a primeira constituda pelo ser focalizador e a segunda pelo foco.
Ao examinarmos a estrutura ser + foco vemos que a elipse do focalizador deixa a
orao yo quera dulces perfeitamente aceitvel (figura 4). Contudo, argumentamos que o focalizador no o head da FV2 no sentido preciso mas um elemento
pragma-sintctico que analismos primeiro a partir da pragmtica e logo a partir da sintaxe para captar melhor o seu funcionamento. Por esta razo, chamamos o nosso enfoque pragma-sintctico: permite-nos captar as matizes pragmticas e no s a estrutura
formal.
8 Uma observao de menor importncia que Curnow & Travis (2003:28) separam em dois exemplos o verbo da orao matriz por vrgula do ser focalizador. No parece uma opo justificada tendo
em conta a natureza da construo, quer dizer, que no h uma pausa na cadeia falada entre as duas
formas verbais.
112
[O
FN
FV1
FV2
V1
<yo1>9
<eu2>
<quera1>
( V2)
<queria2>
<(era)1> <dulces2>
<(era)2> <doces2>
Com efeito, a orao que vemos acima representa a forma no marcada da orao
portuguesa e, tambm, espanhola. Poderia reanalisar-se da maneira seguinte:
Figura 5: A estrutura da orao no marcada portuguesa e espanhola
FN
FV
FN
<yo1>
<yo1>
<quera>
<quera>
<dulces1>
<doces2>
A orao na figura 5 contm um sujeito (filha de O), um verbo conjugado e o seu
complemento obrigatrio que, por ser filha da FV, um complemento de objecto directo.
9
113
5. Concluses
Mediante a anlise desenvolvida neste trabalho, quisemos rediscutir alguns aspectos da construo com ser focalizador tanto no portugus como no espanhol, fazer
comparaes entre as duas lnguas e tambm as variantes europeia e brasileira do
10 Kany prope como explicao alternativa que se trate da fuso da pseudoclivada com uma frase
pragmaticamente no marcada: lo que quiero es pan + quiero pan > quiero es pan (Kany 1969:303).
114
115
BIBLIOGRAFIA
KANY, Charles E. (1969), Sintaxis Hispanoamericana, Madrid, Gredos.
KAYNE, Richard S. (2000), Parameters and Universals, New York, Oxford University
Press.
LEINO, Jaakko (2003), Antaa sen muuttua. Suomen permissiivirakenne ja sen kehitys,
Helsinki, Suomalaisen Kirjallisuuden Seura.
LIPSKI, John M. (1994), Latin American Spanish, New York, Longman.
MELO E ABREU, Liisa (2001), Contributo para o estudo das construes com clivagem
na lngua portuguesa, Helsinki, Academia Scientiarum Fennica.
MORENO CABRERA, Juan Carlos (1999), Las funciones informativas: las perfrasis de
relativo y otras construcciones perifrsticas in Ignacio Bosque & Violeta Demonte
(orgs.), Gramtica Descriptiva de la Lengua Espaola, Madrid, Espasa, pp. 4245-4302.
SEDANO, Mercedes (1988), Yo vivo ES en Caracas: un cambio sintctico in Roger Hammond & Melvyn C. Resnick (orgs.), Studies in Caribbean Spanish Dialectology,
Washingtom, Georgetown University Press, pp. 115-123.
SEDANO, Mercedes (1994), Presencia o ausencia de relativo Explicaciones funcionales, in Thesaurus, vol. XLIX, no 3, 491-518.
TRAVIS, Catherine E. e CURNOW, Timothy Jowan (2003), "The Emphatic Es Construction of Colombian Spanish", comunicao presentada na Australian Linguistic
Society Annual Conference, University of New Castle.
Fontes electrnicas
CORDE: http://www.rae.es/
CREA: http://www.rae.es/
116
Tabela 1
A
Focalizador
3 sg. acab
3 pl. cantan
1 sg. conoc
1 sg. consegu
3 sg. dio
3 pl. empezaron
1 pl. esperamos
1 sg. estoy
1 sg. me fijaba
1 pl. fuimos
3 sg. fumaba
1 sg. hablaba
3 pl. hablan
3 pl. hacen
3 sg. hice
3 pl hicieron
1 sg. juego
1 sg. llegu
3 sg. se muere
1 sg. pensaba
1 sg. quiero
1 sg. quera
3 sg. quera
3 sg. haba sido
1 sg. soy
1 sg. tengo
1 sg. tena
3 sg. tena
1 pl. tenemos
1 pl. tenamos
1 sg. trabajo
3 pl. trajeron
3 sg. va
3 pl. van
1 sg. veo
1 pl. vimos
3 sg. vino
1 pl. visitamos
1 sg. vivo
fue
es
fue
fue
fue
fue
es
es
era
es
era
era
es
es
fue
fue
es
fue
es
era
es
era
era
es
es
es
era
era
es
era
es
fue
es
es
es
fue
es
fue
es
CVI
FP
FP
FP
FAdv, FN
CVI, FP
FA
CVI
FP
FP
FN
FP
FN
FP (3), FN
FP
FA, FP
FN
FAdv
FP
FP
CVI (3), FN
FA, CVI, FN
CC, FP
FN
FN
FN (2)
FP
FN (4)
CVI
CC
FP
FA
FP (2), CVI
CVI (2), FP
FN (2)
FN
FP
FP
FP
117
Tabela 2
A
Focalizador
3 sg. Anda
3 pl. vo chegar
3 pl. chegaram
3 sg. chora
3 sg. choveu
3 sg. come
3 pl. comeram
1 sg. costumo
3 sg. deixou
1 sg. escolhi
3 sg. escreve
3 pl. existem
3 sg. foi
1 sg. gosto
3 sg. ligou
3 sg. pertenece
3 pl. querem
3 pl. so
1 sg. sei
3 sg. tinha
1 pl. vamos
3 sg. veio
1 sg. vi
3 sg. vinha
foi
foi
foi
foi
foi
foi
era
foi
foi
era
FA
FAdv
FP
FAdv
FAdv
FAdv
FAdv
CVI
FP
FN, FP
FP
FN
FP (2)
FP
FP
FP
FN
FA, FN
FP
CC
CVI
FP
FN
FAdv
118
Tabela 3
Constituente
Funo
n = 60
FP
FN
CVI
CVI
FN
FP
FAdv
FA
CC
FA
FA
CC
CVI
FN
FP
FP
adv
COD
adv
COD
predicativo
COP
adv
predicativo
COD
adv
COD
adv
COP
suj.
COD
COI
17
13
5
5
4
3
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
Tabela 4
Constituente
Funo
n = 27
FAdv
FP
FN
FP
FP
FN
FA
FA
CC
CVI
CVI
adv
adv
COD
COI
COP
predicativo
adv
predicativo
COD
adv
COD
6
5
3
3
3
2
1
1
1
1
1
119
121
Por outras palavras, a distino entre semasiologia e onomasiologia baseia-se na diferena entre dois importantes fenmenos (no-exclusivamente) semntico-lexicais: significao e nomeao. Assim, enquanto a semasiologia faz a descrio dos vrios sentidos de uma palavra ou outra expresso, a onomasiologia analisa as expresses alternativas pelas quais determinado conceito nomeado. O nosso estudo sobre deixar
(Silva 1999) fundamentalmente semasiolgico, embora a perspectiva onomasiolgica,
das relaes entre deixar e abandonar e permitir, por exemplo, no esteja ausente.
Tanto para a lexicologia, em geral, como para o estudo da variao lexical, em particular, importa, porm, estabelecer uma outra distino, tradicionalmente no reconhecida: a distino entre duas modalidades de onomasiologia, que a definio de Baldinger toma como equivalentes. Por um lado, investigar a multiplicidad de expresiones que forman un conjunto fazer o estudo, bem conhecido na tradio da semntica estruturalista, da estrutura semntica do lxico, organizado em campos lexicais,
taxionomias hierrquicas, frames e por relaes de sinonmia, antonmia, hiponmia,
etc. Por outro lado, analisar as designaciones de un concepto particular abre caminho a um outro estudo, praticamente inexistente na tradio estruturalista: o estudo da
escolha que os falantes tm que fazer de uma expresso particular para designar ou
nomear determinado conceito ou determinado referente (categoria de referentes). Por
outras palavras, esta a distino, bem estabelecida por Geeraerts (1998, 2002a, Grondelaers & Geeraerts 2003), entre uma onomasiologia estrutural, que releva do plano da
langue ou estrutura e constitui a modalidade tradicional da onomasiologia , e uma
onomasiologia pragmtica, que releva do plano da parole ou uso real das expresses
lingusticas e se apresenta como um novo desafio ao lexiclogo. A primeira ocupa-se de conjuntos de expresses inter-relacionadas e procura responder questo de
saber quais so as relaes existentes entre as expresses alternativas, ao passo que a
segunda ocupa-se das escolhas actuais de entre as alternativas disponveis e procura
responder questo de saber quais so os factores que determinam a escolha de uma
ou outra alternativa.
122
PORTUGUS
Uma outra distino bsica a que deve estabelecer-se entre os aspectos qualitativos e os aspectos quantitativos das estruturas semntico-lexicais, tanto semasiolgicas como onomasiolgicas. Semasiologicamente, a questo qualitativa tem a ver com a
identificao dos sentidos (e tipos de referentes) de uma palavra e das relaes entre
esses sentidos/referentes, isto , envolve o estudo da polissemia (e outros fenmenos
afins, como a vaguidade) e, nesta implicado, o estudo de relaes semasiolgicas como
a metfora, a metonmia, a generalizao e a especializao de sentido. Onomasiologicamente, a mesma questo conduz ao estudo das relaes entre diferentes itens lexicais e, desta forma, investigao dos diferentes tipos de estruturao do lxico, bem
populares na tradio da semntica estrutural, designadamente campos lexicais, taxionomias hierrquicas, mas tambm frames (no sentido de Fillmore 1977), e relaes
como a sinonmia, a antonmia, a hiponmia, a meronmia (sobre estas e outras relaes,
ver Cruse 1986), mas tambm as chamadas metforas e metonmias conceptuais (Lakoff
& Johnson 1980, 1999; Silva 2003b), na medida em que constituem verdadeiras estruturas onomasiolgicas (metafricas e metonmicas). Pelo contrrio, a dimenso quantitativa, introduzida em semntica lexical pela Semntica Cognitiva, sob a forma da teoria
do prottipo (Taylor 1995, Geeraerts 1997) e da teoria do nvel bsico, envolve, semasiologicamente, as diferenas de salincia entre os vrios sentidos/referentes de uma
palavra, isto , o fenmeno da prototipicidade e seus efeitos (estrutura de centro vs.
periferia, redes radiais, etc.); e, onomasiologicamente, as diferenas de salincia ou
ancoragem conceptual (entrenchment, Langacker 1987) entre diferentes categorias
conceptuais e a hiptese do nvel bsico das taxionomias lexicais.
Esta oposio qualitativo/quantitativo pode aplicar-se tambm onomasiologia
pragmtica. Mas agora j no se trata tanto da separao entre elementos e relaes,
de um lado, e diferenas de salincia, do outro, mas sobretudo de diferenas conceptuais, de um lado, e diferenas no-conceptuais entre categorias qualitativamente idnticas, do outro. Assim, a onomasiologia pragmtica, em termos qualitativos, ocupa-se
da seleco entre categorias conceptualmente diferentes, ora de diferentes nveis taxionmicos ora do mesmo nvel taxionmico, ao passo que, quantitativamente, tem a ver
com a seleco entre categorias que diferem em termos no-conceptuais, seja a nvel
emotivo, estilstico, sociolingustico ou discursivo, isto , ocupa-se da seleco entre
sinnimos conceptuais (denotacionais). Naturalmente que no plano quantitativo h
lugar tambm para diferenas de salincia, na forma de prevalncia sociolingustica
entre esses sinnimos.
Ainda outras distines relevantes so as que se devem estabelecer entre significado
conceptual (denotacional ou referencial) e significado no-conceptual (emotivo, estilstico, sociolingustico e discursivo), como acabmos de verificar, e entre sincronia e
diacronia.
Estabelecidas estas distines bsicas, chegamos ao prprio campo ou mapa conceptual da semntica lexical, sintetizado no Quadro 1.
123
Quantidade:
diferenas de salincia
Semasiologia
Sentidos (polissemia) e
relaes entre sentidos
(metfora, metonmia, etc.)
Prototipicidade
Onomasiologia estrutural
Entrenchment e
nvel bsico
Prevalncia sociolingustica
Seleco entre sinnimos conceptuais
Onomasiologia pragmtica
Torna-se agora mais fcil identificar as diferentes formas de variao lexical e, simultaneamente, compreender algumas das suas interaces e condicionamentos recprocos
(ver Geearerts, Grondelaers & Bakema 1994 e, para uma sntese, Silva 1996). o que
se representa no Quadro 2. Temos assim as seguintes formas de variao lexical:
variao semasiolgica: diferentes sentidos ou (tipos de) referentes de um item
lexical e efeitos de prototipicidade; por exemplo, o verbo deixar, estudado por
Silva (1999, 2003a);
variao onomasiolgica categorial (ou conceptual): diferentes categorias conceptuais para nomear determinado conceito ou tipo de referentes e diferenas de
ancoragem; por exemplo, jogador e atacante;
variao onomasiolgica formal (ou, se quisermos, variao onomasiolgica pragmtica no-qualitativa): diferentes nomes para uma mesma categoria conceptual
e diferenas de prevalncia sociolingustica; por exemplo, atacante e avanado
ou guarda-redes e goleiro;
variao externa: variao sociolingustica e estilstica, contextual (pragmtico-discursiva) e diacrnica.
Os diferentes tipos de variao externa podem influenciar qualquer outra variao
lexical. Mas h aqui uma diferena a assinalar: a variao externa constitui uma dimenso adicional para as variaes semasiolgica e onomasiolgica categorial, ao passo
que justamente essa variao externa a que define a variao onomasiolgica formal,
isto , as diferenas entre os sinnimos denotacionais, de casos como atacante vs.
avanado, guarda-redes vs. goleiro.
124
PORTUGUS
Quantidade:
diferenas de salincia
Variao semasiolgica
Variao semasiolgica
Onomasiologia estrutural
Variao onomasiolgica
categorial
Variao onomasiolgica
categorial
Onomasiologia pragmtica
Variao onomasiolgica
Variao onomasiolgica
categorial
formal
Variao externa
(sociolingustica, contextual, diacrnica)
Semasiologia
125
rentes ou tendncias de conceptualizao. Situa-se aqui a importante investigao etimolgica e cognitiva de Andreas Blank (infelizmente j falecido) e Peter Koch, explorando preferncias e possveis trajectrias de lexicalizao no inventrio etimolgico
das lnguas romnicas, e sistematizando-as num projecto de dicionrio etimolgico das
mesmas (Blank & Koch 1999, 2003). E aqui tambm se situa o nosso estudo sobre um
tringulo evolucionrio interlingustico, desenhado pelas associaes sistemticas entre
os conceitos libertar, partir e permitir, em diferentes tipos de lnguas, incluindo no-indo-europeias (Silva 2001, 2004c).
Sintetizando, o Quadro 3 representa uma primeira aproximao ao mapa conceptual da onomasiologia.
Figura 3: Mapa conceptual da onomasiologia
Qualidade:
entidades e relaes
Quantidade:
diferenas de salincia
Estruturas sincrnicas
Salincia onomasiolgica
(entrenchment,
nvel bsico)
Mecanismos de mudana
Uma viso mais completa da onomasiologia implica o reconhecimento da dimenso actual ou on-line quer da realizao das mudanas onomasiolgicas, quer das
escolhas que os falantes efectuam quando nomeiam determinado conceito. Por outras
palavras, implica o reconhecimento da sociolexicologia e da onomasiologia pragmtica.
Separemos estas duas vertentes da dimenso on-line da onomasiologia. Por um lado,
uma coisa identificar os possveis mecanismos de mudana onomasiolgica e outra
coisa ver como que esses mecanismos conduzem a mudanas nos hbitos de uma
comunidade lingustica, como que as mudanas se propagam, e estudar, enfim, o processo da mo invisvel, na brilhante caracterizao de Keller (1994), caracterstico de
qualquer mudana lingustica. Se o primeiro aspecto objecto da lexicognese, o
segundo tpico da sociolexicologia. O estudo sociolexicolgico coincide assim com
a perspectiva pragmtica das escolhas onomasiolgicas e envolve todos os valores no-referenciais dos itens lexicais (emotivos, estilsticos, discursivos e todos os aspectos
sociolingusticos), na medida em que o significado no-referencial est geralmente
implicado no modo como as inovaes lexicais se propagam na comunidade lingustica. Retomando as distines feitas acima entre os diferentes tipos de variao lexical,
a variao onomasiolgica pragmtica formal e, dela fazendo parte integrante, a
variao externa o objecto mais especfico da sociolexicologia. Por outro lado, a mediao indispensvel entre as estruturas lexicais e os mecanismos lexicogenticos feita
pela onomasiologia pragmtica: todo o acto onomasiolgico de nomeao pressupe
o conjunto das expresses j disponveis e os mecanismos lexicogenticos de criao
126
PORTUGUS
mecanismos
lexicogenticos
alternativas
salientes
mecanismos
dominantes
onomasiologia
pragmtica e
sociolexicolgica
127
mtico-discursiva e, particularmente, sociolingustica (geogrfica, social, estilstica, histrica), envolvendo a competio de diferentes variedades e/ou variantes de uma lngua.
Dito de modo mais resumido, os factores determinantes da escolha onomasiolgica so
(i) a distncia semntica entre o alvo e as designaes alternativas, (ii) o peso onomasiolgico das designaes alternativas e (iii) traos sociolingusticos das expresses
alternativas.
4. Onomasiologia cognitiva
Para se entender melhor o alcance de uma onomasiologia diacrnica cognitiva,
vejamos, muito sumariamente, em que que as quatro principais tradies de semntica lexical tm contribudo para o desenvolvimento da onomasiologia (para mais informao, ver Geeraerts 1999, 2002b). A semntica pr-estrutural, dominante entre 1870 e
1930 e representada nos trabalhos de Paul, Bral, Darmesteter, Wundt e muitos outros,
introduziu terminologia bsica para a descrio dos mecanismos lexicogenticos e,
embora mais empenhada no estudo da mudana semasiolgica, ocupou-se tambm de
mecanismos de mudana onomasiolgica, como o emprstimo e a etimologia popular.
O contributo da tradio pr-estruturalista situa-se, pois, a nvel da dimenso qualitativa dos mecanismos de mudana lexical (cf. clula inferior esquerda da tabela do Quadro 3). A semntica estrutural, predominante entre 1930 e 1960 e representada nos trabalhos de Trier, Weisgerber, Coseriu, Lyons, Pottier e outros tericos dos campos lexicais e, entre ns, nos trabalhos de Mrio Vilela, deixou dois importantes contributos
para a onomasiologia: um, a nvel da dimenso qualitativa das estruturas onomasiolgicas sincrnicas (clula superior esquerda da tabela do Quadro 3), identificando e descrevendo campos lexicais, taxionomias hierrquicas, relaes lexicais e relaes sintagmticas no lxico; o outro, a nvel da dimenso qualitativa dos mecanismos de
mudana (clula inferior esquerda), considerando os conflitos homonmicos como um
dos possveis factores explicativos da mudana onomasiolgia (cf. trabalhos de Gilliron). A semntica generativa (uma semntica neo-estrutural), iniciada nos anos 60 e originariamente representada nos trabalhos de Katz, Bierwisch, Leech e outros tericos da
anlise componencial, bem como a recente semntica neo-generativa, representada nos
trabalhos de Pustejovsky (1995), ambas centradas na dimenso qualitativa das estruturas semasiolgicas, no deram contributo significativo onomasiologia. Finalmente, a
semntica cognitiva, iniciada no incio dos anos 80 e representada nos trabalhos de
Lakoff, Langacker e Talmy (as trs principais figuras da Lingustica Cognitiva) e muitos
outros, tem dado trs importantes contributos para a onomasiologia (que se situam na
clula inferior esquerda e nas duas clulas da direita da tabela do Quadro 3): (i) a ateno prestada a estruturas onomasiolgicas praticamente desconhecidas na tradio
estruturalista, designadamente os frames, desenvolvidos por Fillmore (1977, 1985, Fillmore & Atkins 1992), e as metforas conceptuais generalizadas (Lakoff & Johnson 1980,
1999), que constituem autnticos campos lexicais figurativos; (ii) a introduo da dimenso quantitativa no estudo das estruturas onomasiolgicas, com a teoria do nvel bsico,
na linha dos trabalhos pioneiros de Berlin e Kay; e (iii) a introduo da dimenso
quantitativa no estudo dos mecanismos lexicogenticos, identificando mecanismos
preferenciais, metforas dominantes ou mesmo universais (Lakoff & Johnson 1980,
1999; Kvecses 1990, 2000), tendncias de conceptualizao de alvos onomasiolgicos,
128
PORTUGUS
trajectrias de lexicalizao (Blank & Koch 1999, 2003, Silva 2001, 2004c). A semntica
cognitiva tem contribudo, assim, para um significativo alargamento do campo de investigao onomasiolgica, introduzindo as duas dimenses quantitativas dos fenmenos
onomasiolgicos.
Mas h ainda a acrescentar os importantes contributos da semntica cognitiva para
a onomasiologia pragmtica e sociolexicolgica, praticamente inexistente nas tradies
anteriores, representados sobretudo nos trabalhos pioneiros, tanto sincrnicos como
diacrnicos, de Dirk Geeraerts e sua equipa (Geeraerts, Grondelaers & Bakema 1994,
Geeraerts, Grondelaers & Speelman 1999), e noutros estudos diacrnicos, como o de
Molina (2000). justamente aqui que se situa o presente projecto de investigao sobre
a relao lexicolgica entre o Portugus Europeu e o Portugus do Brasil.
Podemos identificar duas razes de fundo para os contributos e as vantagens da
perspectiva cognitiva. Primeiro, estando a Lingustica Cognitiva, desde o incio, empenhada no estudo da categorizao, entendida como sendo a funo bsica da linguagem (Silva 2004b), natural que a dimenso onomasiolgica esteja no centro das atenes: do ponto de vista do falante, o acto bsico de categorizao precisamente a
escolha onomasiolgica de uma categoria para exprimir determinada ideia. Segundo, a
Lingustica Cognitiva caracteriza-se especificamente por uma perspectiva recontextualizante (reintegrando no estudo da linguagem as diferentes formas de contexto, excludas pelos modelos gramaticais autonomistas), experiencialista (Lakoff & Johnson 1999,
Silva 2004a), orientada para o significado (nos seus diferentes tipos, incluindo o no-referencial) e baseada no uso. Resulta daqui a inevitabilidade de uma sociolexicologia
cognitiva, em particular, e de uma sociolingustica cognitiva, em geral, justificada por
Geeraerts (2003).
129
minado conceito entre duas amostras, em que uma contm 6 ocorrncias do termo A
e 4 do termo B e a outra 3 ocorrncias do termo A e 7 do termo B, resulta do nmero
de pares comuns de nomeao desse conceito (7 pares), sendo portanto de 70%. Este
mesmo resultado obtm-se somando as frequncias relativas mais pequenas de cada
termo alternativo: 30% do termo A (3 usos, provenientes da segunda amostra) e 40%
do termo B (4 usos, provenientes da primeira amostra).
Em termos tcnicos, o clculo de uniformidade de um conceito pode ser formulado
da seguinte forma:
n
130
PORTUGUS
do futebol e 20 conceitos do campo da moda/vesturio e ainda 10 conceitos isolados de alta e baixa frequncia. A base de dados resultante compreende pois as frequncias de cada um dos termos dos 50 perfis onomasiolgicos em textos portugueses e brasileiros. Poderemos assim verificar, por exemplo, a repartio quantitativa dos
termos atacante, avanado, avante, dianteiro, forward e ponta-de-lana para designar
o conceito de atacante, ou para o conceito de fora-de-jogo saber se h preferncia
pela expresso deslocao, fora-de-jogo, impedimento ou ento offside.
Porqu os sinnimos denotacionais como objecto de anlise; o mesmo dizer,
porqu a onomasiologia pragmtica formal ou no-qualitativa como perspectiva preferencial para o estudo das relaes lexicolgicas entre as duas variedades do Portugus? Primeiro, porque os sinnimos denotacionais so os que melhor revelam diferenas regionais, sociais, estilsticas e histricas, na base das quais se definem a prpria
existncia e a competio de diferentes variedades e variantes de uma lngua. Depois,
porque o estudo da variao onomasiolgica pragmtica formal e da consequente
variao externa permite compreender os aspectos sociais da variao lexical, incluindo
as relaes entre diferentes variedades de uma lngua.
Os dados so extrados de trs fontes: (i) jornais e revistas de desporto e moda dos
primeiros anos das dcadas de 50, 70 e 90-00 designadamente, e em relao ao futebol, os jornais portugueses A Bola, Record, Mundo Desportivo e O Jogo e os jornais
brasileiros Jornal dos Sports (Rio de Janeiro) e Gazeta Esportiva (So Paulo) ; (ii) linguagem da Internet (tanto a conversao off-line de fruns de discusso, como a conversao on-line de IRC ou chats); e (iii) etiquetas e catlogos de lojas de vesturio de
diferentes cidades tanto de Portugal como do Brasil. Adicionaremos os resultados de
um inqurito dirigido a estudantes dos dois pases.
O corpus resultante , assim, estruturado na base de trs variveis:
geogrfica: Portugal vs. Brasil
diacrnica: 1950, 1970, 1990-2000
estilstica: jornais e revistas de qualidade > jornais e revistas populares > Net-off-line > etiquetas e catlogos + Net-on-line (chats).
Actualmente com cerca de 2 milhes de palavras, provenientes de alguns dos jornais de desporto referidos, designadamente A Bola e Jornal dos Sports, espera-se que
chegue aos 6 milhes. Ser disponibilizado no stio da Linguateca, em www.linguateca.pt.
Sem pretendermos aqui descrever a histria recente das relaes entre o Portugus
Europeu e o Portugus do Brasil, deixamos to somente alguns dados de contextualizao para a presente investigao. A questo da lngua brasileira volta a colocar-se
hoje, numa atitude e num tom por vezes idnticos aos tomados no passado (com a
independncia do Brasil, em 1822, e com o romantismo e, j no comeo do sc. XX,
com o modernismo), mas agora apoiada num rico acervo de investigaes (socio)lingusticas. Um exemplo o famoso ensaio do linguista brasileiro M. Bagno (2001), Portugus ou Brasileiro? Um convite pesquisa.
Ora, so inegveis as diferenas entre a lngua que se fala no muito grande territrio do Brasil e a do pequeno Portugal, nos vrios nveis da estrutura e do uso lingusticos, mas a grande maioria dos linguistas e falantes dos dois pases continua a pensar
e sentir que essas diferenas no so suficientes para anular o conjunto de semelhan-
131
as que tornam possvel continuar a falar de duas variedades de uma mesma lngua,
que ocupa o quinto lugar das lnguas mais faladas do mundo, tecnicamente designadas como Portugus do Brasil (ou Portugus Brasileiro) e Portugus Europeu. igualmente evidente a clara discrepncia (ainda) existente no Portugus do Brasil entre a
norma tradicional idealizada e prescritiva e a norma (ou normas) real dos grandes centros urbanos, assim como uma crescente standardizao do Portugus Europeu, a partir
da revoluo democrtica de 1974. E ainda a crescente influncia da variedade brasileira, em grande parte atravs das telenovelas, nas variedades europeia e africanas. Mas
no h hipteses claras quanto relao lexicolgica actual entre as duas variedades
nacionais do Portugus, designadamente saber se elas se encontram em convergncia
ou divergncia lexical. A hiptese da divergncia parece colher (mais) adeptos. Citando
um exemplo, o colunista portugus Francisco Belard, num artigo de opinio sobre a
lngua portuguesa no Brasil e em Portugal, publicado num jornal de referncia, escreve:
Continua a haver uma s lngua portuguesa, mas nos ltimos 50 anos, digamos, tm-se acentuado as diferenas na sintaxe e no lxico sobretudo no vocabulrio corrente
(Belard 2001).
Apresentamos a seguir a lista dos 20 conceitos nominais (substantivos) de futebol
e respectivos sinnimos denotacionais,2 em estudo na fase actual da investigao:
RBITRO:
2 Esta lista foi elaborada a partir dos dicionrios de referncia da lngua portuguesa (Academia das
Cincias de Lisboa, Houaiss, Aurlio, Porto Editora) e de alguns dicionrios especializados de futebol,
tanto brasileiros como portugueses, e ainda de estudos lingusticos sobre o futebol, como o de Feij
(1998). Os estrangeirismos que conservam a sua forma original esto indicados entre aspas.
132
PORTUGUS
JOGADA:
Atacante
U
P50/B50
U
P50/B50
U
P70/B70
U
P70/B70
U
P00/B00
U
P00/B00
21,9%
3,06
30,1%
3,35
11,8%
1,41
Guarda-redes
7,6%
0,78
1,4%
0,13
0,0%
0,00
Golo
16,7%
7,05
0,2%
0,10
0,0%
0,00
Pontap
de canto
0,4%
0,02
3,8%
0,08
0,0%
0,00
Grande
penalidade
32,4%
2,07
0,5%
0,02
0,0%
0,00
Fora-de-jogo
12,5%
0,23
0,0%
0,00
0,0%
0,00
Finta
70,6%
0,85
59,5%
0,75
75,0%
0,58
rbitro
57,5%
6,13
23,7%
2,15
95,0%
7,12
Falta
61,9%
2,53
86,0%
2,90
91,8%
5,87
Pontap
3,1%
0,15
0,0%
0,00
0,0%
0,00
Total U
22,86
9,49
14,98
<
<
U (P70,B70)
9,49
133
>
>
U (P00,B00)
14,98
Naturalmente que este resultado ainda (bastante) parcial. Mas, mesmo assim,
poder j corroborar a hiptese plausvel de divergncia entre as duas variedades
nacionais do Portugus, mais acentuada at aos anos 70, e menor (ou uma certa reconvergncia), a partir de ento, por razes sociais, polticas, culturais, econmicas bem
conhecidas.
7. Concluso
Na sequncia de outros estudos para outras lnguas, inspirados na perspectiva cognitiva, defendemos quatro teses no plano terico-metodolgico. Primeiro, a semntica
diacrnica no pode limitar-se dimenso tradicional dos mecanismos semasiolgicos,
no pode centrar-se nas motivaes e nos mecanismos da mudana dos sentidos das
palavras. Segundo, a onomasiologia diacrnica dever incorporar uma onomasiologia
pragmtica e sociolexicolgica: a centralidade da onomasiologia pragmtica (ou
estudo dos factores que determinam as escolhas entre expresses alternativas) revelase na mediao que consegue entre o que virtual (mecanismos de mudana) e o que
actual (estruturas sincrnicas), na combinao que garante das dimenses qualitativa (fenmenos relevantes) e quantitativa (graus de salincia), na incluso que faz
dos aspectos no-conceptuais (emotivos, estilsticos, discursivos e sociolingusticos) dos
itens lexicais, e no facto de tornar visvel a mo invisvel da mudana lingustica. Terceiro, a onomasiologia diacrnica dever desenvolver mtodos quantitativos dignos da
sociolingustica contempornea. Finalmente, a onomasiologia cognitiva decisiva para
o estudo da funo cognitiva bsica da linguagem a categorizao , j que responde
a uma das duas partes deste processo o acto de seleco de uma categoria para exprimir determinada ideia.
Com o presente projecto de onomasiologia diacrnica e cognitiva do Portugus,
esperamos poder contribuir para (i) o conhecimento das relaes lexicolgicas actuais
entre o Portugus Europeu e o Portugus do Brasil, nomeadamente, saber se h convergncia ou divergncia entre as duas variedades nacionais da lngua portuguesa; (ii)
o desenvolvimento da sociolexicologia do Portugus (os estudos sociolingusticos existentes privilegiam, geralmente, as diferenas fonticas e sintcticas); e (iii) a concepo
e implementao de polticas da lngua portuguesa, como lngua transnacional e transcontinental que .
134
PORTUGUS
BIBLIOGRAFIA
BELARD, Francisco (2001), Brasil e Portugal, Jornal Expresso, 5 Maio 2001, Cartaz, p. 66.
BAGNO, Marcos (2001), Portugus ou Brasileiro? Um convite pesquisa, Parbola,
So Paulo.
BALDINGER, Kurt (1964), Smasiologie et onomasiologie, Revue de Linguistique
Romane 28, pp. 249-272.
_____ (1977), Teora Semntica, Madrid, Alcal.
BLANK, Andreas (1997), Prinzipien des lexikalischen Bedeutungswandels am Beispiel
der romanischen Sprachen, Tbingen, Niemeyer.
_____ (1999), Why do new meanings occur? A cognitive typology of the motivations
for lexical semantic change, in Blank, Andreas & Koch, Peter (eds.), Historical
Semantics and Cognition, Berlin, Mouton de Gruyter, pp. 61-89.
BLANK, Andreas e KOCH, Peter (1999), Onomasiologie et tymologie cognitive: lexemple de la TTE, in Vilela, Mrio & Silva, Ftima (orgs.), Actas do 1 Encontro
Internacional de Lingustica Cognitiva, Porto: Faculdade de Letras do Porto, pp. 49-71.
_____ e GVAUDAN, Paul (2003), Onomasiologie, smasiologie et ltymologie des
langes romanes: esquisse dun projet, in Miret, Fernando Snchez (ed.), Actas del
XXIII Congreso Internacional de Lingstica y Filologa Romnica, Vol. IV, Tbingen, Max Niemeyer Verlag, pp. 103-114.
CRUSE, D. Alan (1986), Lexical Semantics, Cambridge, Cambridge University Press.
FEIJ, Luiz Cesar Saraiva (1998), Brasil x Portugal: Um derby lingstico, Rio de Janeiro,
Sociedade Brasileira de Lngua e Literatura.
FILLMORE, Charles (1977), Scenes-and-frames semantics, in Zampolli, A. (ed.), Linguistic Structures Processing, Amsterdam, North Holland, pp. 55-81.
_____ (1985), Frames and the semantics of understanding, Quaderni di Semantica 6-2, pp. 222-254.
FILLMORE, Charles J. e ATKINS, Beryl T. (1992), Toward a frame-based lexicon: the
semantics of RISK and its neighbors, in Lehrer, A. & Kittay, E. (eds.), Frames,
Fields, and Contrasts. New Essays in Semantic and Lexical Organization, Hillsdale,
Lawrence Erlbaum, pp. 75-102.
GEERAERTS, Dirk (1997), Diachronic Prototype Semantics. A Contribution to Historical Lexicology, Oxford, Clarendon Press.
_____ (1998), Smantique cognitive et onomasiologie, Revista Portuguesa de Filologia 22, pp. 329-339.
_____ (1999), Hundred years of lexical semantics, in Vilela, Mrio & Silva, Ftima
(orgs.), Actas do 1 Encontro Internacional de Lingustica Cognitiva, Porto, Faculdade de Letras, pp. 123-154.
_____ (2001), On measuring lexical variation, in Silva, Augusto Soares (org.), Linguagem e Cognio:A Perspectiva da Lingustica Cognitiva, Braga, Associao Portuguesa de Lingustica e Universidade Catlica Portuguesa, pp 51-61.
_____ (2002a), The scope of diachronic onomasiology, in gel, Vilmos, Gardt,
Andreas, Hass-Zumkehr, Ulrike & Roelcke, Thorsten (eds.), Das Wort: Seine strukturelle und kulturelle Dimension, Tbingen, Max Niemeyer, pp. 29-44.
_____ (2002b), The theoretical and descriptive development of lexical semantics, in
135
Behrens, Leila & Zaefferer, Dietmar (eds.), The Lexicon in Focus: Competition and
Convergence in Current Lexicology, Frankfurt, Peter Lang, pp. 23-42.
_____ (2003), Usage-based implies variational. On the inevitability of Cognitive
Sociolinguistics, conferncia plenria apresentada no 8th International Cognitive
Linguistics Conference, Logroo, Universidade de La Rioja, 20-25 Julho 2003.
_____ (2004), Cultural models of linguistic standardization, in Silva, Augusto Soares,
Torres, Amadeu & Gonalves, Miguel (orgs.), Linguagem, Cultura e Cognio: Estudos de Lingustica Cognitiva, Vol. I, Coimbra, Almedina, pp. 47-84.
GEERAERTS, Dirk; GRONDELAERS, Stefan e BAKEMA, Peter (1994), The Structure of
Lexical Variation. Meaning, Naming, and Context, Berlin, Mouton de Gruyter.
GEERAERTS, Dirk; GRONDELAERS, Stefan e SPEELMAN, Dirk (1999), Convergentie en
divergentie in de Nederlandse woordenschat, Amsterdam, Meertens Instituut.
GRONDELAERS, Stefan e GEERAERTS, Dirk (2003), Towards a pragmatic model of
cognitive onomasiology, in Cuyckens, Hubert, Dirven, Ren & Taylor, John (eds.),
Cognitive Approaches to Lexical Semantics, Berlin, Mouton de Gruyter, pp. 67-92.
KELLER, Rudi (1994), On Language Change: The Invisible Hand in Language, London/New York, Routledge.
KOCH, Peter (1997), La diacronia quale campo empirico della semantica cognitive, in
Carapezza, Marco, Gambarara, Daniele & Lo Pipaparo, Franco (eds.), Linguaggio e
Cognizione. Atti del XXVIII Congresso della Societ di Linguistica Italiana, Roma,
Bulzoni, pp. 225-246.
KVECSES, Zoltn (1990), Emotion Concepts, New York, Springer-Verlag.
_____ (2000), Metaphor and Emotion. Language, Culture, and Body in Human Feeling, Cambridge: Cambridge University Press.
LAKOFF, George e JOHNSON, Mark (1980), Metaphors We Live By, Chicago, The University of Chicago Press.
_____ (1999), Philosophy in the Flesh. The Embodied Mind and its Challenge to Western Thought, New York, Basic Books.
LANGACKER, Ronald W. (1987), Foundations of Cognitive Grammar, Vol. I, Theoretical Prerequisites, Stanford, Stanford University Press.
MOLINA, Clara (2000), Give sorrow words. Reflexiones semnticas y lexicolgicas en
torno al dolor en la lengua inglesa desde la diacrona cognitiva, Dissertao de
Doutoramento, Universidade Complutense de Madrid.
PUSTEJOVSKY, James (1995), The Generative Lexicon: A Theory of Computational
Lexical Semantics, Cambridge, MA, MIT Press.
SILVA, Augusto Soares da (1996), Sobre a estrutura da variao lexical. Elementos de
lexicologia cognitiva, Actas do XI Encontro Nacional da Associao Portuguesa de
Lingustica, Vol. III, Lisboa, Colibri, pp. 413-423.
_____ (1999), A Semntica de DEIXAR: Uma Contribuio para a Abordagem Cognitiva em Semntica Lexical, Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian.
_____ (2001), Libertar, partir e permitir: Um tringulo evolucionrio interlingustico,
Revista Portuguesa de Humanidades 5, pp. 193-214.
_____ (2002), Porque e como que surgem novos significados? Prototipicidade e eficincia cognitiva e comunicativa, in Head, Brian et al. (orgs.) Histria da Lngua e
Histria da Gramtica. Actas do Encontro, Braga, Universidade do Minho, pp. 421-433.
136
PORTUGUS
_____ (2003a), Image schemas and category coherence: The case of the Portuguese
verb deixar, in Cuyckens, Hubert, Dirven, Ren & Taylor, John (eds.), Cognitive
Approaches to Lexical Semantics, Berlin, Mouton de Gruyter, pp. 281-322.
_____ (2003b), O poder cognitivo da metfora e da metonmia, Revista Portuguesa
de Humanidades 7, pp. 13-75.
_____ (2004a), Prottipos, imagens e metforas, ou o experiencialismo da linguagem
e do pensamento, in Dinis, Alfredo & Curado, Jos M. (orgs.), Conscincia e Cognio, Braga, Publicaes da Faculdade de Filosofia da UCP, pp. 79-96.
_____ (2004b), Introduo: linguagem, cultura e Cognio, ou a Lingustica Cognitiva,
in Silva, Augusto Soares, Torres, Amadeu & Gonalves, Miguel (orgs.), Linguagem,
Cultura e Cognio: Estudos de Lingustica Cognitiva, Vol. I, Coimbra, Almedina,
pp. 1-18.
_____ (2004c), Release, leave and let: Cross-linguistic and cognitive evidence for an
evolutionary triangle, comunicao apresentada no International Conference on
Language, Culture, and Mind, University of Portsmouth, UK, 18-20 Julho 2004.
_____ em preparao, O Reino dos Sentidos: Polissemia, Semntica e Cognio.
SPEELMAN, Dirk; GRONDELAERS, Stefan e GEERAERTS, Dirk (2003), Profile-based
linguistic uniformity as a generic method for comparing language varieties, Computers and the Humanities 37: pp. 317-337.
TAYLOR, John R. (1995), Linguistic Categorization: Prototypes in Linguistic Theory,
Oxford, Clarendon Press.
137
ANEXO
P50
n %
B50
n %
U
%
U'
P70
n %
B70
n %
U
%
U'
P00
n %
B00
n %
U
%
U'
total
n
95,0
7,12
1397
11,8
1,41
1897
91,8
5,87
694
75,0
0,58
166
0,0
0,00
257
0,0
0,00
7302
rbitro
rbitro
juiz
juiz de
campo
"ref(eree)"
referi
refre
382 80,3
56 11,8
38 8,0
0
0
0
0,0
0,0
0,0
70
83
0
45,8
54,2
0,0
0
0
0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0
0
0
0,0
0,0
0,0
6,13
0
0
0
23,7
0,0
0,0
0,0
0
0
0
0,0
0,0
0,0
2,15
Atacante
atacante
avanado
avante
dianteiro
"forward"
ponta-de-lana
80 11,4
506 72,1
0
0,0
111 15,8
1
0,1
4
0,6
54
2
42
10
13
1
44,3
1,6
34,4
8,2
10,7
0,8
41
144
0
65
0
62
21,9
13,1
46,2
0,0
20,8
0,0
19,9
169
3
2
0
0
32
82,5
1,5
1,0
0,0
0,0
15,5
3,06
22
95
0
21
0
58
30,1
3,35
Falta
falta
"foul"
golpe
infra(c)o
obstruo
violao
166 90,7
0
0,0
0
0,0
6
3,3
11 6,0
0
0,0
33
16
0
8
1
0
56,9
27,6
0,0
13,8
1,7
0,0
74
0
0
8
4
0
61,9
86,0
0,0
0,0
9,3
4,7
0,0
71
0
0
0
0
0
100
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
2,53
90
0
0
7
1
0
86,0
2,90
Finta
corte
drible(ing)
engano
"feint"
finta
lesa
manobra
simulao
0
37
0
0
22
0
0
0
0,0
62,7
0,0
0,0
37,3
0,0
0,0
0,0
0
4
0
0
8
0
0
0
0,0
33,3
0,0
0,0
66,7
0,0
0,0
0,0
0
22
0
0
14
0
0
1
70,6
0,0
59,5
0,0
0,0
37,8
0,0
0,0
2,7
1
21
0
0
0
0
0
0
4,5
95,5
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,85
0
9
0
0
2
0
0
1
59,5
0,0 1 4,2
75,0 23 95,8
0,0 0 0,0
0,0 0 0,0
16,7 0 0,0
0,0 0 0,0
0,0 0 0,0
8,3 0 0,0
0,75
Fora-de-jogo
banheira
deslocao
fora-de-jogo
impedimento
"offside"
"off-side"
0
22
29
0,0
22,0
29,0
0
0
0
0,0
0,0
0,0
0
15
18
0,0 0
22,1 0
26,5 0
0,0
0,0
0,0
0
3
49
0,0
5,4
87,5
0
0
0
0,0
0,0
0,0
0,0
87,5
0,0 16
100
0,0
100
2
47
2,0
47,0
0
1
0,0
12,5
0
35
0,0 0
51,5 0
0,0
0,0
0
4
0,0
7,1
0
0
0,0
0,0
12,5
0,23
0,0
0,00
Golo
bola
"goal"
gol
gl
golo
ponto
tento
1
0
0
1491
120
318
0,0
0,0
0,1 426 75,9
0,0
6
1,1
0,0
0
0,0
77,3 0
0,0
6,2
1
0,2
16,5 128 22,8
0
0
0
1264
25
106
16,7
0,0
0,0
0,0
0,0
90,6
1,8
7,6
1
1095
0
0
0
2
0,0
0,0
0
0,0 0 0,0
0
0,0 1291 100
0
0,0 0 0,0
972 94,6 0 0,0
6
0,6 0 0,0
49 4,8 0 0,0
0,1
99,7
0,0
0,0
0,0
0,2
7,05
0,2
0,10
Grande
Penalidade
castigo
mximo
castigo-mor
falta
mxima
grande
penalidade
22
7,5
0,0
2,2
0,0
3,6
0,0
0
0
0,0
0,0
0
1
0,0
1,2
0
0
0,0
0,0
0
0
0,0
0,0
0
0
0,0
0,0
0
0
0,0
0,0
176 60,1
0,0
106 57,0 0
0,0
107 55,2
0,0
138
penalidade
penalidade
mxima
penlti
pnalti
"penalty"
P50
n %
B50
n %
13
7
4,4
2,4
6
10
0
0
75
0,0
0,0
25,6
0
0
66
U
%
U'
P70
n %
B70
n %
7,2
12,0
3
1
1,6
0,5
0
2
0,0
0,0
79,5
0
0
72
0,0 0
0,0 15
38,7 0
32,4
2,07
0,0
U
%
U'
PORTUGUS
P00
n %
B00
n %
0,0
11,8
0
1
0,0
0,5
1
0
0,0
88,2
0,0
0
0
79
0,0 0 0,0
0,0 142 99,3
40,7 0 0,0
0,5
0,02
0,0
U
%
U'
total
n
0,0
0,00
916
0,0
0,00
1471
0,00
624
0,7
0,0
Guarda-redes
arqueiro
0
0,0 69 57,0
"goal0 0,0 1
0,8
-keeper"
goleiro
0
0,0 13 10,7
golquper
0
0,0
0
0,0
guarda-meta 0
0,0
0
0,0
guarda-rede
0
0,0
0
0,0
guarda-redes 412 84,9 0
0,0
guarda-vala
0
0,0
0
0,0
guarda-valas 0
0,0
0
0,0
guardio
59 12,2 8
6,6
"keeper"
5
1,0 30 24,8
porte(i)ro
9
1,9
0
0,0
quper
0
0,0
0
0,0
vigia
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0 0,0
3
1,4 209
0
0,0 0
0
0,0 0
0
0,0 0
163 75,8 0
0
0,0 0
0
0,0 0
39 18,1 0
9
4,2 0
1
0,5 0
0
0,0 0
0
0,0 0
7,6
0,0
0 0,0
100
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,78
0,0
0,0
0
0,0 281 100
0
0,0 0 0,0
0
0,0 0 0,0
0
0,0 0 0,0
130 81,3 0 0,0
0
0,0 0 0,0
0
0,0 0 0,0
30 18,8 0 0,0
0
0,0 0 0,0
0
0,0 0 0,0
0
0,0 0 0,0
0
0,0 0 0,0
1,4
0,13
Pontap
chute
chuto
"kick(-off)"
panzio
pelotada
pontap
quique
"shoot"
16 6,5
11 4,5
0
0,0
0
0,0
0
0,0
218 89,0
0
0,0
0
0,0
1
0
1
0
0
0
0
30
3,1
0,0
3,1
0,0
0,0
0,0
0,0
93,8
0
5
0
0
0
78
0
0
3,1
0,0
6,0
0,0
0,0
0,0
94,0
0,0
0,0
116 100
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0,15
0
0
0
0
0
54
0
0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
100
0,0
0,0
94
0
0
0
0
0
0
0
0,00
100
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
Pontap
de canto
canto
chute de
canto
corner
(crner)
escanteio
esquinado
pontap
de canto
tiro de
canto
245 96,8
0
0,0
0
0
0,0
0,0
86,1 0
0,0 0
0,0
0,0
28
0
52,8
0,0
0
0
0,0
0,0
7,9
0,4
18
66,7
3,8 15
93,8
0,0
0
0
7
0,0
0,0
2,8
8
0
0
29,6
0,0
0,0
0
0
8
0,0 1
0,0 0
10,1 0
6,3
0,0
0,0
0
0
25
0,0 35 92,1
0,0 0 0,0
47,2 0 0,0
0,0
3,7
0,0
0,0
0,0
0,4
Total
68
0
4726
1177
0,02
22,9
3,8
2739
1914
139
0,08
9,5
0,0
0,0
2059
2575
0,00
466
15,0
15190
Bernard Pottier
Universit de Paris-Sorbonne, Institut de France; pottierbernard@wanadoo.fr
P
en1
en2
restauration2
decidir-se a dizer
estar a dizer
construo2
(em curso)
141
restauration3
construo3
(edifcio)
BERNARD POTTIER
2. La dmarche onomasiologique
A. Lobjet rfrentiel conceptualis
Linfinit des rfrents () est conceptualise (/Co/) dans un nombre rduit de
regroupements (units de saisie), puis sopre un choix entre des signes plus ou moins
convenants (le moins disconvenant tant lorthonyme : dans un zoo il y a des lions
et non des rois des animaux).
Ce phnomne est la POLYNOMIE ou possibilit pour lnonciateur dopter entre
plusieurs solutions qui prsentent entre elles des affinits de diffrentes natures. Ce
2
sont des cas de parasynonymie:
Si1
/Co/
Si2
142
Choix possibles
Parasmie gnrale: auto / voiture, pousser / crotre
un ex-dput / un ancien dput
je suis sur le point de partir/ je mapprte partir
para que saibas / a fim de que saibas
Parasmie diastratique: H2O / eau
Hyperonymie: chat / siamois
Mtonymie: France / hexagone; Portugal / Lisboa (dans acordo diplomtico entre
Lisboa e Paris)
Mtaphore: France / fille ane de lEglise ; Aveiro / a Veneza portuguesa
Pronymie: France / le pays o Molire est n ( )
Nologie:
Mixonymie: conomie x cologie = colonomie
chonymie: Pour une poigne deuros (sur le modle du titre clbre Pour
une poigne de dollars)
/Co/
Sq.2 (CATb)
partir
4 /Co/
3
avant
4 /Co/
Jean +
Pierre -
_
>>>>>
143
BERNARD POTTIER
La POLYGRAPHIE
GR1
Si
GR2
Les choix dpendent du contexte de la finalit ou du degr de culture linguistique
de lnonciateur.
cl / clef
juin / VI / 06 / 6
quarante trois / 43 / XLIII
quatorze / catorze
3. La dmarche smasiologique
Lorsquun signe possde un signifi saillant ou prgnant (soit en langue, soit dans
un contexte dtermin), il sagit de lorthosmie : le facteur ma apport une lettre.
Mais la plupart des signes ont, en latence, une polyvalence interprtative.
La POLYSMIE DE LANGUE propose au locuteur des lexies qui sont dj intgres
dans la langue avec des acceptions distinctes:
facteur (de la poste, en mathmatiques, la cause de),
cur (organe vital, centre de, qualit morale)
meio (ambiente, de transporte, da vida, de encontrar uma soluo)
Cest l que se situe la limite entre la polysmie et lhomonymie (2)
La POLYPHONIE
PH1
Si
PH2
En fonction de son niveau de culture linguistique, ou de ses intentions distinctives
sil en est matre, le locuteur peut effectuer divers choix:
gestion : _estj / _esj (para / pra)
1515 : mille cinq-cent quinze / quinze-cent quinze
je le vois : jelevois / jelvois / jlevois
Conclusion
Le locuteur est tributaire de trois sortes de comptences, complmentaires:
1. Le systme de sa langue lui impose certains fonctionnements (polyphasie, polymorphisme) et lui propose des extensions dapplication (polyaralit, polyesthsie,
polythmatisme).
2. Dans le parcours onomasiologique, comme nonciateur, il peut tre original
dans le choix des lexmes, des catgorisations (polynomie), des structures syntaxiques (polysyntaxie), et mme dans ses options graphiques ou phoniques (polygraphie et polyphonie).
144
parasynonymie
pronymie
polyaralit
polyesthsie
polygraphie
polymorphisme
polynomie
polyphasie
polyphonie
polysmie
polysmiose
polysyntaxie
polythmatisme
polyvalence
synesthsie
(1) Pottier, Bernard, 2000, Reprsentations mentales et catgorisations linguistiques, Louvain-Paris, Peeters, 318 p.
Pottier Navarro, Huguette, 2004, Le conceptuel et le trimorphe chez Bernard
Pottier, La Tribune Internationale des Langues Vivantes, n. 35, p.18-27.
(2) Pottier Navarro, Huguette, 1991, La polisemia lxica en espaol. Madrid, Gredos, 215 p. 5.
145
Introduo
Encontra-se em Portugal a noo de que o portugus do Brasil corresponde ao portugus europeu do sculo XVI, poca em que o Brasil foi descoberto pelos portugueses e em que tambm comeou a colonizao. Se, de uma perspectiva histrica, tal
noo pode, primeira vista, parecer razovel, constitui, de uma perspectiva lingustica, uma deturpao da realidade do idioma.
Verifica-se que, com o decorrer do tempo, todas as lnguas acusam mudana. De
acordo com esta caracterstica geral da linguagem, o portugus do Brasil (PB) tambm
mudou a partir do sculo XVI. Com a passagem do tempo, o PB tornou-se, nalguns
aspectos, diferente do portugus europeu (PE). Por outro lado, encontram-se no PB e
no PE algumas das caractersticas que eram tpicas da lngua no sculo XVI, alm de
propriedades que representam inovaes. O PB contemporneo preserva, sobretudo
nas variedades populares e rurais, alguns aspectos que eram tpicos da lngua no sculo
XVI (a qual, por sua vez, tambm preservava alguns arcasmos, propriedades tpicas
de pocas anteriores). Desta forma, o PB e o PE caracterizam-se, em termos da lingustica diacrnica, por conjuntos de caractersticas preservadas e de inovaes. na
preservao de algumas caractersticas correntes durante o sculo XVI que se encontra
um fundamento lingustico para a noo de que o PB corresponde ao PE do sculo
XVI: nota-se, afinal, algum sabor de arcasmo no PB, mais frequente e mais marcado
nas variedades populares e rurais do que na fala culta. Mas o sabor de arcasmo no
geral: limita-se a certas propriedades. Alm dos arcasmos, h tambm inovaes,
147
Encontra-se em diversos tipos de fontes documentao das propriedades de variedades rurais e populares do PB contemporneo: nos atlas lingusticos regionais, nos
estudos monogrficos de variedades regionais, nos dicionrios de linguagem popular e
rural, nas obras de escritores regionais.4
1 O tema deste estudo foi escolhido de acordo com alguns dos interesses do colega em cuja homenagem se destina o volume em que este e outros estudos sero editados. Ao longo da sua muito frtil
actividade de docente e investigador, o Professor Mrio Vilella tem cultivado, entre outras reas, a lexicografia e o conhecimento da lngua portuguesa em diversos pases onde teve a oportunidade de observar o uso da lngua. No presente estudo, procura-se unir, de forma apenas representativa, algumas das
reas de interesse do homenageado.
2 Alm das obras dos primeiros lexicgrafos portugueses, h outras fontes importantes de documentao nos dicionrios do portugus do sculo XVI. Na bibliografia para o Dicionrio dos dicionrios portugueses, Messner (2003: vii-viii) considera algumas fontes lexicogrficas do sculo XVI alm das
obras dos primeiros lexicgrafos portugueses: Olea (1536), Laguna (1570), Ricci (1588) e Colloquia
(1598). Tambm contm elementos tpicos do uso da lngua durante o sculo XVI Minshau (1617) e o
Vocabulrio na Lngua Braslica (manuscrito de 1622), igualmente considerados por Messner na elaborao da referida obra.
3 O Dictionarivm Latinolvsitanicvm & vice versa Lusitanicolatinu~, cum adagiorum..., de Jernimo Cardoso, teve vrias reedies: Coimbra, 1588, Lisboa, 1592, 1601, 1613, 1619, 1630, 1643, 1677,
1694, 1695, Coimbra, 1695. O confronto entre algumas destas reedies revela haver poucas mudanas
de uma reedio para outra (ao contrrio do que se verifica com as edies consecutivas das obras do
terceiro lexicgrafo portugus, Bento Pereira, e mais ainda com as diveresas edies de Morais).
4 O presente trabalho dedica-se memria de Joo Alves Pereira Penha, cuja vasta e rica obra representa uma inovao no estudo do portugus do Brasil, no sentido de aproveitar elementos de diferentes tipos de fontes. A referida obra, que se encontra principalmente em edies limitadas e de pouca
difuso, merece ser mais conhecida e consultada (encontra-se uma bibliografia em Head 2002). Muitas
das propriedades de variedades populares e rurais do portugus do Brasil que so referidas no presente
trabalho tambm so mencionadas nos trabalhos de J. Penha (veja-se Penha 1970, especialmente os captulos sobre Fontica, pp. 21-35, e Vocabulrio, pp. 125-265). No tocante s propriedades da linguagem
rural e popular no PB contemporneo, o presente estudo considera informaes das seguintes fontes:
os atlas lingusticos regionais (desde o primeiro, o APFB, at ao mais recente, o ALERS, Koch et al.,
2002), estudos monogrficos (A. Amaral 1920, M. Marroquim 1934, J. Teixeira 1938, etc.), dicionrios da
linguagem popular e rural (H. Almeida 1979, R. Nonato 1983, F. Serraine 1958, etc.) e obras de escritores regionais (C. Cearense 1919, C. Pires 1938, V. Silveira 1937, etc.). Por serem bem conhecidas as propriedades da linguagem popular e rural do Brasil referidas no presente estudo, torna-se desnecessrio
citar as referncias da respectiva documentao.
148
1. Fontica
Entre as propriedades fonticas que se encontram comummente na linguagem popular e rural, em geral, destacam-se as seguintes:5
1.1. Alternncia de vogais
1.1.1. [a] da fala culta representado por [e], [] ou [i] na linguagem popular e
rural: desemparar, desamparar, rezo, razo, ventagem, vantagem, jenela
ou jinela, janela, amenh e aminh por amanh.
1.1.2. [e] da fala culta representado por [a] e por [i]: avantal, avental, tabalio,
tabelio, anteado, enteado, avangelho, evangelho, anto e ato por ento,
minino, menino, priguia, preguia, arripiar, arrepiar, milhor, melhor,
mintira, mentira.
1.1.3. [i] da fala culta representado por [e] ou [] na linguagem popular: dereito,
direito, vevir, vivir, defamar, difamar, deferena, diferena.
1.1.4. [o] representado por [u] ou por [a]: cuberto, coberto, puntual, pontual,
acupar, ocupar, barboleta, borboleta.
1.1.5. [ c ] representado por [u]: acude, acode.
1.1.6. [u] por [o] e por [ou]: sojeito, sujeito, molher, mulher, orina e ourina,
urina, ourelha, orelha.
1.2. Reduo e substituio de ditongos.
1.2.1. [au] representado por [o] ou [ c]: odiena, audincia, botisar, batisar,
otomve, automvel.
1.2.2. [ai] reduzido a [a], ou substituido por [ei] ou [e]: abaxar, abaixar, baxo,
baixo, caxa, caixa, mas por mais, treio ou tro, traio, tredor, traidor.
1.2.3. [eu] representado por [o] ou [ c]: oropa, Europa.
1.2.4. [ei] reduzido a [e]: pexe, peixe, fazendro por fazendeiro.6
1.2.5. [ou] reduzido a [o] ou substituido por [u]: poco, pouco, truxe, trouxe.7
1.2.6. [kwa] por [ka] ou [ko]. contia por quantia, Coresma por Quaresma,
calidade por qualidade.
1.3. Alternncia de consoantes.
1.3.1. [l] por [r]. crara por clara, pranta, planta, planeta, planeta, frauta,
5 No se pretende, no presente trabalho, explicar a origem das propriedades fonticas mencionadas, mas antes apenas considerar, por um lado, algumas das principais caractersticas das variedades
populares e rurais do PB contemporneo, e, por outro lado, a documentao correspondente nas obras
dos primeiros lexicgrafos portugueses. Com efeito, a mesma propriedade pode admitir diversas hipteses quanto sua origem. Assim, por exemplo, haver duas hipteses para explicar a nasalidade da
vogal na primeira slaba da forma popular sancristo: (1) nasalizao (talvez por assimilao) ou (2)
analogia com as palavras so (=santo) e s. No possvel no presente estudo apresentar as diversas
hipteses de origem de todas as propriedades fonticas comuns nas variedades populares e rurais do PB
contemporneo. Por outro lado, este trabalho limita-se a considerar caractersticas comuns e relativamente frequentes na linguagem popular e rural (em vez de um conjunto de propriedades de diferentes
variedades do BP, como se encontra em Castro 1991: 47 para caracterizar o que o Autor chama de falar
errado).
6 A reduo do ditongo [ei] vogal simples [e] geral na linguagem popular e rural do PB contemporneo, excepto na regio Sul, onde est a tornar-se mais comum (ALERS: I, 33, 89, 93).
7 A reduo do ditongo [ou] vogal simples [o] muito comum (mesmo geral, nalgumas variedades) na linguagem popular e rural do BP, inclusive na regio Sul (ALERS: I, 367, 373, 395, 397).
149
flauta, frecha, flecha. Tambm ocorre esta alternncia em final de slaba: sar
por sal, farta por falta.8
1.3.2. [n] por [l]. lomear por nomear, uliforme ou liforme por uniforme.
1.3.3. [v] por [b]. barrer por varrer, bassoura ou bassora, vassoura, berruga, verruga.
1.3.4. [b] por [v]. vexigo por bexigo, gavar por gabar.
1.4. Processos diversos.
1.4.1. Afrese: Estruir, destruir, ventura, aventura, inda, ainda, contecer,
acontecer, magina, imagina.
1.4.2. Sncope: sustncia ou sustana, substncia, malino, maligno,
reposta, resposta.
1.4.3. Apcope: ante, antes, Jesu, Jesus, vamo, vamos, des que, desde que,
incro incrdulo.
1.4.4. Prtese: avoar, voar, assossegar, sossegar, amostar, mostrar, alevantar, levantar.
1.4.5. Epntese: aucre, aucar.
1.4.6. Mettese: fremoso, fermoso, frol, flor, preguntar, perguntar, pertender, pretender.
1.4.7. Nasalizao: ansim, assim, ingnorante, ignorante, sancristo, sacristo, mortandade, mortalidade.
1.4.8. Desnasalizao: estromento instrumento, home, homem, nuve,
nuvem, fizero ou fizeru, fizeram.9
1.4.9. Crase: comprender por compreender.
1.5. Mudana da estrutura tnica (tipicamente, a passagem de formas proparoxtonas a paroxtonas): arve, rvore, utro e ute, tero, buzo, bzio, muslo, msculo, corgo, corrego, ridico, ridculo, sabo, sbado, passo, pssaro.10
Encontram-se nos dicionrios dos primeiros lexicgrafos portugueses documentao
de quase todas as propriedades fonticas acima indicadas, que so comuns na linguagem
popular e rural do PB contemporneo. preciso lembrar, porm, que a linguagem popular e rural do PB contemporneo abrange diversas variedades, nalgumas das quais as
variantes acima indicadas so mais de natureza grfica do que fontica ou fonolgica.
Seguem-se alguns exemplos de formas registadas nos primeiros dicionrios portugueses que correspondem a propriedades de pronncia no portugus brasileiro contemporneo. Encontram-se outros exemplos na seco 2, infra, e em Head (2003).
8 No dialecto caipira, especialmente tpico do interior de So Paulo e o sul de Minas Gerais, com
vrias propriedades tambm frequentes na linguagem popular e rural de uma grande rea do interior do
Brasil, o chamado r retroflexo substitui a lateral em final de slaba: sar por sal, mardade, maldade,
fal difcir, falar difcil (usar a fala culta).
9 Alguns dos casos em que se encontram variantes sem nasalizao na linguagem popular e rural, tais
como viage e corage, no so exmplos da desnasalizao, visto que estas formas so mais semelhantes
aos respectivos timos do que as formas da norma culta, viagem e coragem. Assim, as formas populares
viage e corage so apenas arcasmos, exemplos da preservao de formas tpicas de pocas anteriores.
Por outro lado, preciso reconhecer a possibilidade de haver nasalizao seguida pelo processo oposto, a
desnasalizao. De uma perspectiva diacrnica, ocorreu a desnasalizao na passagem de pentem, forma
documentada no sculo XV e registada como entrada em Barbosa (1611: c. 834), forma moderna pente.
10 Na linguagem popular e rural o termo passo preto de uso comum para designar o melro.
150
Substituio de vogais: desemparar por desamparar, tabalio por tabelio, priguia por preguia, dereito por direito, cuberto por coberto, molher por mulher.
Reduo e substituio de ditongos: poo por pouco, treio por traio, tredor
por traidor, calidade por qualidade.
Alternncia entre consoantes: recramar por reclamar, barrer por varrer, assouiar
(= assoviar) por assobiar.
Processos diversos: alembrar por lembrar, ante por antes, filosomia por fisionomia.
2. Vocabulrio
Incluem-se, entre outras, no vocabulrio da linguagem popular rural no PB contemporneo, as formas apresentadas na lista que segue (baseada em Penha (1970: 124-265). Todas as referidas formas esto documentadas nos tipos de fontes antes referidas: os atlas lingusticos regionais, os estudos monogrficos de variedades regionais ou
locais, os dicionrios da linguagem popular ou regional, a literatura regional.
Observa-se que muitas das formas referidas tambm se encontram nas obras dos
primeiros lexicgrafos portugueses, conforme mostram as referncias indicadas na lista
de registos.11
Variedades do PB contemporneo Registos nos primeiros dicionrios portugueses12
abastar (bastar)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
acude (acode)
Cardoso (1570)
acupar (ocupar)
Cardoso (1562-63)
adonde (aonde, onde)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
afrio (aflio)
Cardoso (1562-63)
agardecer (agradecer)
Cardoso (1570)13
alevantar (levantar)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
algu~a (alguma)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
alifante (elefante)
Cardoso (1570)
alimpar (limpar)
Cardoso (1570)
alvoraada (alvoroada)
Cardoso (1570)14
amenh (amanh)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
ametade (metade)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
amostrar (mostrar)
Cardoso (1562-63, 1570) Barbosa (1611)
anto (ento)
Cardoso (1570)
ante (antes)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
11 O registo no dicionrio no se limita, evidentemente, s entradas. Na identificao do corpus das
respectivas obras foram levadas em conta, alm das entradas, o texto dos verbetes. Nos dicionrios de
Cardoso, tambm se considera o texto dos verbetes das entradas de palavras latinas. As referncias aos
registos nas obras de Cardoso baseiam-se no ndice de todas as formas portuguesas dos Dicionrios de
Jernimo Cardoso (indito), preparado em forma electrnica por Telmo Verdelho, que teve a amabilidade de enviar-me uma cpia (09.02.2001).
12 Da ordenao cronolgica das referncias aos registos nos primeiros dicionrios dos lexicgrafos
portugueses, pode-se notar que os seus autores no se repetiam de uma obra para outra (isto , Cardoso 1570 no inclui todas as palavras e frases registadas em Cardoso 1562-63), da mesma forma que
h registos nos dicionrios de Cardoso no includos no dicionrio de Barbosa (1611).
13 Cardoso (1570) regista agardeo sem indicar a forma do infinitivo.
14 Cardoso (1570) regista alvoraadamente sem indicar o adjectivo correspondente.
151
aqueredor (credor)
arriba (acima)
arripiar (arrepiar)
arteiro
assossegar (sossegar)
avoar (voar)
banda (lado)
barboleta (borboleta)
barrer (varrer)
bassoura (vassoura)
bautisar (batisar)
baxo (baixo)
beno (oxtona)
berruga
botar (pr, colocar)
botica (farmcia)
boticrio (farmacutico)
celebro (crebro)
cirimonia (cerimnia)
comprender (compreender)
concruso (concluso)
contino (contnuo)
contia (quantia)
corenta (quarenta)
Coresma (Quaresma)
crara (clara)
cristel (clister)
cuberta (coberta)
defamar (difamar)
deferena (diferena)
demostrar (demonstrar)
dereito (direito)
derradeiro (ltimo)
desdanhar (desdenhar)
desemparar (desamparar)
despidir (despedir)
despois (depois)
ds que (desde que)
15
16
17
18
19
20
21
Cardoso (1562-63)15
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63)
Cardoso (1562-63) Barbosa (1611)
Cardoso (1570)
Barbosa (1611)16
Cardoso (1570)
Cardoso (1570)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570)
Cardoso (1562-63, 1570) Barbosa (1611)17
Cardoso (1562-63)
Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570),18 Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63)
Barbosa (1611)
Cardoso (1570)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570)
Cardoso (1570)
Cardoso (1562-63)
Barbosa (1611)
Cardoso (1570)
Cardoso (1562-63)
Barbosa (1611)
Cardoso (1570)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63, 1570)19 Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63)
Barbosa (1611)
Cardoso (1570)
Cardoso (1562-63,1570)20
Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63, 1570)21
Cardoso (1570)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
152
didal (dedal)
difinio (definio)
dino (digno)
embigo (umbigo)
emprasto (emplastro)
entonce (ento)
entremeter (intrometer)
enveja (inveja)
escuitar (escutar)
esprito (esprito)
estamo (estmago)
fermoso (formoso)
fsico (mdico)
framengo (flamengo)
frauta (flauta)
frecha (flecha)
fruita (fruta)
gimido (gemido)
incro (incrdulo)
inda (ainda)
ingrs (ingls)
inguento (unguento)
Jesu Cristo (Jesus Cristo)
jugar (jogar)
luitar (lutar)
madre (tero)
maginar (imaginar)
malino (maligno)
menh (manh)
milhor (melhor)
minino (menino)
mintir (mentir)
molher (mulher)
mortandade (mortalidade)
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
153
negrigncia (negligncia)
nenhu~a (nenhuma)
nuve (nuvem)
ourina (urina)
piadade (piedade)
pidir (pedir)
piqueno (pequeno)
pirulas (plulas)
pitio (petio)
poco (pouco)
polo (pelo)
praneta (planeta)
pranta (planta)
preguntar (perguntar)
priguia (preguia)
recramar (reclamar)
reposta (resposta)
reprender (repreender)
repricar (replicar)
repunar (repugnar)44
rezo (razo)
resedir (residir)
riba (cima)
rudo (rude)
sabidoria (sabedoria)
Cardoso (1562-63)33
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63) Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)34
Cardoso (1570)
Cardoso (1562-63)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63, 1570)35
Cardoso (1562-63)
Cardoso (1562-63)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)36
Cardoso (1562-63,37 1570) Barbosa (1611)38
Cardoso (1570), Barbosa (1611)39
Cardoso (1562-63,40 1570), Barbosa (1611)41
Cardoso (1562-63) Barbosa (1611)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1570),42 Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63,43 1570)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)45
Cardoso (1562-63)
Cardoso (1570), Barbosa (1611)
Cardoso (1562-63, 1570)46
Cardoso (1570)47
33
34
154
saluo (soluo)
salvar (cumprimentar)
salvagem (selvagem)
sancristo (sacristo)
sembrante (semblante)
sojeito (sujeito)
somana (semana)
soportar (suportar)
soverter (subverter)
sustncia54 (substncia)
tabalio (tabelio)
tisoura55 (tesoura)
titor (tutor)
treio (traio)
155
156
157
BIBLIOGRAFIA
APFB Atlas Prvio dos Falares Baianos. Veja-se Rossi et al. (1963).
AGUILERA, Vandersi (1994), Atlas Lingustico do Paran, Curitiba.
ALERS Atlas Lingustico-Etnogrfico da Regio Sul do Brasil. Veja-se Koch et al. (2002).
ALPB Atlas Lingustico da Paraba. Veja-se Arago e Menezes (1984).
ALPN Atlas Lingustico do Paran. Veja-se Aguilera (1994).
ALS Atlas Lingustico de Sergipe. Veja-se Ferreira et al. (1987).
ALMEIDA, Horcio de (1979), Dicionrio popular paraibano, Joo Pessoa.
AMARAL, Amadeu (1920), O Dialeto Caipira. So Paulo.
ARAGO, M. Socorro e MENEZES, C. (1984), Atlas Lingustico da Paraba, 2 vol., Braslia.
BARBOSA, Agostinho (1611), Dictionarivm lvsitanicolatinvm Braga.
BARROS, Joo de (1540), Gramatica da lingua Portuguesa, Lisboa. (Reproduo facsimilada, leitura, introduo e anotaes por Maria Leonor Carvalho Buesco, Lisboa,
1971).
CABRAL, Tom (1982), Novo Dicionrio de Termos e Expresses Populares, Fortaleza.
CASTRO, Ivo (1991), Curso de Histria da Lngua Portuguesa, Lisboa.
CARDOSO, Jernimo (1562-1563), Dictionarivm ex Lvsitanico in Latinvm sermonem,
Lisboa.
CARDOSO, Jernimo (1570), Dictionarivm Latinolvsitanicvm & vice versa Lusitanicolatinu~, cum adagiorum... Coimbra.
CEARENSE, Catulo da Paixo (1919), Serto em flor, Rio de Janeiro.
COSTA, F. A. Pereira da (1976), Vocabulrio pernambucano, Recife.
EALMG Esboo de um Atlas Lingustico de Minas Gerais. Veja-se Ribeira et al. (1977).
FERREIRA, Carlota et al. (1987), Atlas Lingustico de Segipe, Salvador, 1987.
GNDAVO, Pro Magalhes (1574), Regras que ensinam a maneira de escrever e
orthographia da lngua Portuguesa, Lisboa. (Edio fac-similada, introduo de
Maria Leonor Carvalho Buesco, Lisboa, 1981).
HEAD, Brian F. (2002), Penha, Joo Alves Pereira in Enciclopdia Luso-Brasileira de
Cultura VERBO, Lisboa, 2002. v. 22, 614-615.
HEAD, Brian F. (2003), O registo de variantes lingusticas no Dictionarium Lusitanicolatinum 1611), Diacrtica, Cincias da Linguagem, 17.1 (2003), 127-162.
KOCH, Valter et al. (2002), et al., Atlas Lingustico-Etnogrfico da Regio Sul do Brasil, 2 vol., Porto Alegre.
MARROQUIM, Mrio (1934), A lngua do Nordeste (Alagoas e Pernambuco), So Paulo.
Maruyama (2001a). Toru Maruyama, Keyword-in-context index of the Grammatica da
lingoagem portuguesa (1536) by Ferno de Oliveyra, Nagoya.
MARUYAMA, Toru (2001b), Keyword-in-context index of the Regras que ensinam a
maneira de escrever e a orthographia da lingua portuguesa (1574) by Pero de
Magalhes de Gandavo, Nagoya.
MARUYAMA, Toru (2002), Keyword-in-context index of the Grammatica da lingua portuguesa (1540) by Joo de Barros, Nagoya.
MESSNER (2003). Dicionrio dos dicionrios portugueses, Salzburg, vol. IX, AN-AO.
(A publicao da obra comeou em 1994, com o vol. I, ABA-ABC).
158
159
Carlos Assuno
Maria do Cu Fonseca
Universidade de Trs-os-Montes e Alto Douro; cassunca@utad.pt
Universidade de vora; cf@uevora.pt
161
162
163
Mas para alm deste enquadramento, parece ter afinidades evidentes com a posio de Nebrija, de Ferno de Oliveira e de Joo de Barros, a que o primeiro gramtico
do tupi adoptou ao fixar as regras da lngua da terra ou da lingoa do Brasil
(Anchieta, 1595: 1a). So atitudes que afinam pelo mesmo diapaso, com a diferena
de ser atribudo status de lngua gramatical a um idioma sem Estado que o respaldasse,
nem reino, como o asteca ou inca do lado ocidental, que sustentasse a sua hegemonia. Era, de qualquer forma, no mosaico lingustico de que o Pe. Ferno Cardim d
conta5, o vernculo mais falado em toda a costa do Brasil; e quanto ao mais, que o
mesmo dizer, formas de reconverso dos quadros gramaticais pr-existentes, h colagem s estratgias do humanismo gramatical recebido. Note-se que Anchieta pde
mesmo estanciar na prpria tradio nacional, que j na ltima dcada do sculo XV
apresentara o programa nebrijense de elevar o castelhano categoria de lngua-padro.
To pouco lhe ter sido estranho o trabalho de normatizao da lngua portuguesa,
empreendido pouco antes da sua entrada no Colgio das Artes. De todos estes exemplos lhe poderia ter vindo a sugesto de uma obra paralela para a lngua tupi, quando
isso se tornou necessrio em vista do seu trabalho (Edith Pimentel Pinto, in Anchieta,
1990: 9). certo que em vo se procuram referncias a estas fontes6, em citaes de
autores ou obras que, por vezes, se respigam noutras gramticas missionrias7. Mas,
no ser demais insistir, a confluncia de ideias natural numa poca encharcada de
patriotismo lingustico (na expresso de Paul Teyssier, 1990: 22) e inteiramente consentnea com a descrio gramatical contrastiva (vd., por exemplo, sobre o infinitivo,
O vso deste modo he a do portugues no conjuntiuo com a particula, que Anchieta,
1595: 27a).
Do lado da Amrica espanhola dava-se outro tanto e de forma mais intensa. Na
Nova Granada, na Nova Espanha, no Peru e Rio da Prata a actividade lingustica missionria no teve paralelo com a congnere do espao portugus, nem mesmo quando,
pelos anos adiante, os interesses se unificaram sob governo comum. Data do segundo
quartel de Quinhentos o incio de uma longa srie de estudos hispano-americanos
entre gramticas, dicionrios e catecismos de lnguas do Mxico, sobretudo o nhuatl
5 Veja-se, deste historiador e etngrafo quinhentista, o elucidativo ponto Da diversidade de naes
e linguas da obra Tratados da terra e gente do Brasil, editada em 1925. Vo no mesmo sentido as palavras do Pe. Antnio Vieira: os missionrios que Portugal manda ao Maranho [...] so verdadeiramente
aqueles que Deus reservou para a terceira, ltima e dificultosssima empresa, porque vm pregar a gentes
de tantas, to diversas e to incgnitas lnguas, que s uma cousa se sabe delas, que no terem nmero
(1959: V, 413-414).
6 Com efeito, a gramtica de Anchieta no trae ningn prlogo, ninguna declaracin de propsito,
ninguna informacin externa sobre la lengua, nada sobre la experiencia del autor. Empieza directamente
con la materia del primer captulo. No hace referencia a ningn gramtico ni a otro autor (Rodrigues,
1997: 375). Tal silncio no estranho. Caracterizou igualmente as artes de lnguas orientais e as de vernculos europeus. Exceptuam-se raras reflexes oriundas de prlogos, dedicatrias e vrios textos prefaciais, que, tambm em relao a outras artes do trvio escolstico, parecem ter sido, sobretudo durante
o sculo XVII, o lugar por excelncia de algumas poucas informaes metalingusticas. As duas gramticas citadas na prxima nota fazem parte destas excepes.
7 Vejam-se as numerosas aluses s gramticas clssicas e europeias na clebre Arte breve da lingoa Iapoa, do Pe. Joo Rodrigues (1993: fls. 1-6); e igualmente, de poca anterior, as palavras do jesuta
Henrique Henriques, entrada da sua Arte da lingua malabar, composta por volta do meio do sculo
XVI: Para mais facilmente se entender esta arte h mister ter conhecimento da arte latina e os que no
souberem latim devem de ler pela gramtica feita por Joo de Bairros.
164
165
se porventura existiram, so hoje desconhecidos10. Era cedo para a maturao gramatical que s no decurso do sculo XVII, depois de um saber de experincia entretanto
feito no Oriente, vir a concretizar-se na emergncia de uma gramaticografia e lexicografia do tupi e do kiriri. Os adiante citados Lus Figueira, Pedro Dias e Lus Vicencio
de Mamiani (para s referir o campo da gramaticografia) foram os mais afortunados
editorialmente, com gramticas sistematizadas conforme o modelo clssico do gnero.
A este elenco de gramticos seiscentistas, sobretudo em relao ao alentejano Lus
Figueira, a obra de Anchieta forneceu copioso acervo de dados lingusticos, em particular no campo da morfologia (como j bem mostrou Aryon Rodrigues, 1997: 371-400),
o que, alis, no surpreendente. Sendo a gramtica anchietana original no desenvolvimento dos factos fonolgicos e dela no constando uma parte individualizada de sintaxe (cf. infra, ponto 6.), colhem-se maiores ecos dos treze captulos de descrio morfolgica.
Um ltimo apontamento antes da abordagem mais circunstanciada Arte. A ressonncia de Anchieta sobressai ainda noutros lances. Ter o Autor ignorado a sintaxe
como parte autnoma da gramtica, tratando-a em sincretismo com a morfologia, um
silncio que se sentir na descrio gramatical subsequente. No acaso o facto de o
triunvirato de gramticos seiscentistas se singularizar pela salvaguarda da clusula do
uso no domnio da anomalia e irregularidade que constitua a sintaxe ou constructio.
A ttulo de exemplo:
No captulo Da sintaxe; ou construia das partes da oraa, Lus Figueira considera que O uso ensinar a boa collocaa das partes da oraa entre si (1687:
165);
Na seco da Syntaxe, escreveu Pedro Dias que Os verbos, que signifia,
auxilio, proveito, &c. querem dativo, o qual se denota com as particulas A, O, I,
& outras, que com o uso se aprender (1697: 41);
Quanto Arte de grammatica da lingua brasileira da naam kiriri, o Autor
fecha a ltima parte da sua obra (Parte segvnda da arte da lingva kiriri. Da
syntaxe, ou construia das oito partes da oraa) afirmando que O modo de
collocar as outras partes da oraa, como participios, preposioens, interjeioens,
& conjunoens, j se declarou nos proprios capitulos de cada huma dellas; & o
uso da mesma lingua ser a regra mais acertada de todas as outras regras desta
Arte. Usus te plura docebit (Mamiani, 1699: 124).
Se para os rudimentos gramaticais, compreendendo a flexo nominal e verbal, a
obra de Anchieta abria portas, alm de ser adequada a grelha das declinaes e conjugaes latinas, sintaxe assacavam-se-lhe as limitaes de um campo de ensaio para
o qual era necessrio encontrar uma fisionomia prpria, por singela que fosse a ndole
da lngua. Faltando um argumento de autoridade e modelo a quem seguir, os critrios
de certeza ficavam sujeitos contingncia do usus, conceito que, no sendo unitrio
do ponto de vista lingustico, constitua um conhecimento assente na experincia.
166
167
1697 Antnio (Santo), Boaventura (Fr.) de: Arte da lingua dos Aros, mss.
1699 Mamiani, Lus (P.) Vicencio: Arte de grammatica da lingua brasilica da
naam Kiriri, composta pelo padre Luis Vicencio Mamiani, da companhia
de Jesu, missionario nas aldeias da dita nao.
s/d Baio, Domingos (P.) Vieira (compil. e coord.): Elementos de Gramatica
Canguela. Idioma falado na regio do Cubango, provincia de Angola.
Segundo os estudos do ... P. L. Lecomte. Coligidos e coordenados pelo P.
Domingos ...
4. Aps uma atenta leitura da Arte a primeira questo que se nos coloca e que
merece relevo esta: A gramtica da Anchieta uma gramtica do tupi, /tupiguaran/tupinamb, no seu estado puro? Esta questo j polemizada por vrios estudiosos
como Armando Cardoso, Hildo Honrio do Couto, Carlos Drumond, Frederico Edelweiss, Maria Lusa Carlota, Serafim da Silva Neto, Suzanne Romaine, Aryon Rodrigues,
Ione Leite, Edith Pinto, Ricardo Cavaliere, entre alguns mais, continua a ser pertinente,
pois, a nosso ver, no devemos falar de uma gramtica da lngua tupi, pelo menos no
seu estado puro (a este propsito lembramos que a verso impressa desta obra aparece cerca de quatro a cinco dcadas aps o primeiro contacto dos falantes portugueses com os povos nativos) mas de um tup j corrompido pelo portugus. Esta posio
defendida por Ricardo Cavaliere, em 2001 (cf. Cavaliere, 2001: 11-21). E nesta perspectiva, Anchieta j tem essa conscincia lingustica pois ao dar como ttulo sua obra
Arte de Grammatica da Lingoa mais vsada na costa do Brasil e no arte de gramtica
do tup/tupiguarani/tupinamb denota no s o conhecimento da ocorrncia na poca
de mais de um sistema lingustico em uso, como tambm e principalmente que o
ali descrito era o de uso majoritrio na costa brasileira. Essa evidncia, aliada ao quadro da etnia populacional no Brasil quinhentista nessa rea geogrfica, conduz-nos a
uma maioria de falantes de lngua geral, de origem extremamente variada (Cavaliere,
2001: 17). Alis o prprio Anchieta referencia os Tups de sam Vicente, os Tamoyos
do Rio de Janeiro os Pitigures do Paraba e as muitas variedades que te) a lngua
do Brasil. Trata-se, a nosso ver, corroborando a tese de Cavaliere, de uma gramtica
do Tup corrompido por superstracto portugus, ainda que alguns estudiosos no a
admitam.
A segunda remete-nos para a sua filiao no latim e no nos parece que Anchieta,
apesar de ser um excelente latinista, com muitos textos de ndole diversa escritos
em latim, tenha visto demasiado latim na lngua dos ndios. Utilizou certo bastantes
termos latinos no texto gramatical, o que se explica pelo facto de o latim ser a lngua
de comunicao da comunidade missionria porque s depois de os seus elementos a
dominarem completamente a nvel escrito e oral era possvel versarem outros assuntos,
o que lhes era imposto pela Ratio Studiorum. A sua utilizao serviu para substituir
lexemas portugueses, talvez pelo facto de no ter as gramticas portuguesas e latinas
por perto.
A estrutura da obra, esta sim marcadamente influenciada pela gramtica latina
o que acontece com a quase totalidade das gramticas das lnguas vulgares at aos
finais do sculo XVIII. Falar em gramtica era sinnimo de falar em gramtica latina e
em termos de historiografia lingustica portuguesa apenas Ferno de Oliveira, o pri-
168
169
dicionrios, etc.), estas obras representam vrios aspectos de lnguas aborgenes-fonologia, morfologia, sintaxe, lxico. O estudo prtico de lnguas exticas teve grandes
consequncias tericas. A descrio destas lnguas baseava-se na comparao destas
com o portugus e o latim, o que resultou na revelao da existncia de vrios meios
de expresso de um significado. Graas a isto muitos gramticos dos sc. XVI e XVII
ajudaram formao de muitos conceitos fundamentais para a lingustica moderna. E
Anchieta foi colocado nesse catlogo pois contribuiu para a influncia do estudo de
novas lnguas na tradio gramatical europeia.
6. A nvel estrutural, a gramtica de Anchieta aparece dividida em 16 captulos, e a
este nvel segue Oliveira que apresenta a sua gramtica estruturada em captulos, organizados da seguinte forma:
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
Cap.
I. Das letras.
II. Da Orthographia ou pronunciao.
III. De accentu.
IIII. Dos Nomes.
V. Dos pronomes.
VI. Arte da dos Verbos.
VII. Annotaes, na Conjugao.
VIII. Da Construio dos verbos activos.
IX. Dalgas maneiras de verbos em que esta amphibologia se tira.
X. Das Proeposies.
XI. De sum, es, fui.
XII. Dos verbos neutros feitos activos.
XIII.Dos activos feitos neutros.
XIIII. Da Composio dos verbos.
XV. Da Repetio dos verbos.
XVI. De algs verbos irregulares de A
170
Este pequeno extracto no deixa de ser relevante pois conflui com a tendncia para
a simplificao j anotada por Mattoso Cmara Jr. e para uma tentativa de reduzir ao
mnimo essencial a gramtica para que a sua aprendizagem se fizesse o mais rapidamente possvel por forma a que a comunicao entre os missionrios, os colonos e os
ndios se estabelecesse de forma clere e eficaz.
Diferentemente do que fizera Oliveira e Barros, Anchieta considera o j como som
voclico e prope que a sua representao grfica seja i. H um caso muito relevante
em que podemos ver uma correlao funcional no sistema consonntico, trata-se das
letras c-g; t-d: Nas consoantes, c.g.. cmmumente todos pronuncio de hu)a mesma
maneira interposito (Anchieta, 1595: 1b); T. cmmumente se muda em d. (1595: 4a).
E este um dado verdadeiramente inovador das gramticas dessa poca.
No sistema de vogais, Anchieta considera as mesmas do portugus, mas acrescenta-lhe como j acima referimos o j e o y, este apresentando-se com um som especial, e
ainda que se encontre escrito y, i, o mesmo pela dificuldade que h na pronunciao dele mas que traz significaes diferentes:
Por isso pera conhecer ser este i. aspero se escreue com hum ponto em baixo & ficar,
jota, subscrito, i. porque faz muyto differente significao do, i. lene, vt j. agua, com, i. spero,
j. s, ea, id, com i lene, ayopi^, tanger trombeta, ou frauta, ayopi^, picar hu)a bespa (6b).
171
Releva-se deste exemplo o valor distintivo do i, que com realizaes fnicas idnticas, permite diversas significaes. E este mais um dado original na linha do que j
escrevera Ferno de Oliveira temos oito vogaes na nossa lngua mas no temos mais
de cinco figuras, porque no queremos saber mais de ns que quanto nos ensinam os
latinos (Oliveira, 2000: 91).
O i (na sua forma grfica de i, y e j) ocupa papel de relevo no sistema voclico
apresentado pelo jesuta. A vogal i nunca aparece como vogal nasal, semelhana do
que acontece com todas as outras vogais. Apresenta-se como vogal oral algumas vezes
acentuada em posio medial (imondopgra), outras como tona pr-tnicas em posio inicial ou medial (ibi, capiba), e mais algumas como tnica em posio final
(camur).
Anchieta faz, ainda, uma distino clara relativamente ao ditongo crescente e ao
grupo voclico ia:
Ia, com i. aspero cmummente he dissylabo, vt pi, fgado, abir. (6b)
Ia, com i. lene cmummente he contracto, & monossyllabo, vt arobir, trisyllabo (6b).
E para concluirmos os captulos dedicados ortografia, acentuao e pronunciao nada melhor e mais esclarecedor do que as palavras do prprio Anchieta:
Isto das letras, orthographia, pronunciao, & accento, seruiria pera saberem pronunciar, o que acharem escrito, os que comeo aprender: mas como a lingoa do Brasil no est
em escrito, seno no continuo vso do falar, o mesmo vso, & viua voz ensinar melhor as muitas variedades que t), porque no escreuer, & accentuar cada hum far como lhe melhor parecer (9a).
Do captulo quarto at ao final, isto , em treze dos dezasseis captulo da gramtica Anchieta trata das partes do discurso: o nome, o pronome, o verbo e a preposio, ainda que nesta ltima se possa ver o advrbio e a conjuno. uma gramtica
assintctica, aparecendo no entanto no decurso das classes de palavras referncias
construo mas sem qualquer tipo de sistematizao. E neste captulo assemelha-se
a Ferno de Oliveira ou se quisermos recuar mais no tempo primeira gramtica
da civilizao ocidental, a Tecn Grammatik de Dionsio da Trcia, que considerou
como classes de palavras, em correspondncia com as categorias lgicas do julgamento, segundo os esticos, o nome, o verbo, o particpio, o artigo, o pronome, a preposio, o advrbio e a conjuno; considera a interjeio como parte integrante do
advrbio:
To de\ lgou s& m rh o/c kt: noma, ma, metoc, rqron, ntwnuma,
prqesij, prrhma, sndesmoj.
No que concerne ao nome e ao verbo, o jesuta no estabelece uma distino clara
entre estas duas partes da orao, chega mesmo, em alguns momentos, a confundi-los
atribuindo aos nomes propriedades dos verbos como sejam a conjugao e os tempos.
Tambm apresenta a preposio, o advrbio e a conjuno de uma forma muito confusa e nem sempre faz a distino entre ambas. Quanto aos pronomes, podemos destacar a morfologia do pronome possessivo, que nos parece inovadora, mas que ficar
para outro estudo.
172
173
BIBLIOGRAFIA
ANCHIETA, Jos P. de (1595), Arte da grammatica da lingoa mais usada na costa do
Brasil, Coimbra, Antonio de Mariz [veja-se tambm a 7 edio de 1990, com Apresentao de Carlos Drummond e Aditamentos do P. Armando Cardoso, S. J., So
Paulo, Edies Loyola].
Anchieta 400 anos Congresso Internacional (So Paulo, 18 a 20 de Setembro de
1997), So Paulo, 1998.
AUROUX, Sylvain (1992), Histoire des ides linguistiques, Tome 2, Lige, Mardaga.
____ (1994), La rvolution technologique de la grammatisation, Lige, Mardaga.
BARROS, Joo de (1971), Gramtica da lngua portuguesa, Reproduo fac-similada,
leitura, introduo e anotaes por Maria Leonor Carvalho Buescu, Lisboa, Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa [1540].
BATISTA, Ronaldo de Oliveira (2004), Lnguas indgenas em gramticas missionrias
do Brasil colonial, in Historiografia da lingstica brasileira, Boletim VII, CEDOCH,
Universidade de So Paulo.
BECHARA, Evanildo (2000), Sobre influncias das idias lingusticas na Arte de Gramtica de Anchieta, vd. Pinho, Sebastio Tavares e Ferreira, Lusa de Nazar Ferreira (orgs.), Tomo II, pp. 511-523.
BUESCU, Maria Leonor Carvalho (1982), A gramaticalizao das lnguas exticas no
quadro cultural da Europa do sculo XVI, in Revista de histria econmica e
social, n 10 (Julho/Dezembro), Lisboa, S da Costa, pp. 15-28.
____ (1983), O estudo das lnguas exticas no sculo XVII, Lisboa, Biblioteca Breve, ICLP.
CMARA JR., Joaquim Mattoso (1965), Introduo s lnguas indgenas brasileiras, Rio
de Janeiro, Livraria Acadmica.
CARDIM, Ferno (1925), Tratados da terra e gente do Brasil, Introduo e notas de
Baptista Caetano, Capristano de Abreu e Rodolpho Garcia, Rio de Janeiro, J. Leite
& Cia [1625].
CARDOSO, Simo (1998), Historiografia gramatical (1500-1920), Porto, Faculdade de
Letras da Universidade do Porto.
CAVALIERE, Ricardo (2001), Anchieta e a lngua falada no Brasil do sculo XVI, in
Revista Portuguesa de Humanidades, Braga, Faculdade de Filosofia de Braga,
pp.11-21.
CAXA, Quiricio P. (1988), Breve relao da vida e morte do Padre Jos de Anchieta,
in Primeiras biografias de Jos de Anchieta, So Paulo, Edies Loyola.
DIAS, Pedro (1697), Arte da lingua de Angola, offerecida Virgem Nossa Senhora do
Rosario, me e Senhora dos mesmos pretos, Lisboa, Officina Miguel Deslandes.
FIGUEIRA, Lus (1687), Arte de grammatica da lingua brasilica, Lisboa, Officina Miguel
Deslandes [1621].
FONSECA, Maria do Cu Brs (2000), Historiografia Lingustica Portuguesa do Sculo
XVII: as unidades de relao na produo gramatical portuguesa, vora, Universidade de vora (tese de doutoramento policopiada).
FREIRE, Jos Ribamar Bessa e ROSA, Maria Carlota (orgs.), 2003, Lnguas gerais. Poltica lingustica e catequese na Amrica do Sul no perodo colonial, Rio de Janeiro,
UERJ.
174
175
177
178
O Hermnio (...) quer lanar um franchise e precisa que voc escreva um paper
sobre isso. (franquia / papel (texto))
Disse que adorou o approach e o design, mas acha que tem um problema de
timing. (desenvolvimento / desenho / tempo)
O Fernando, (...), enviou e-mail solicitando... (correio eletrnico)
...durante o qual poderamos conhecer, no show room do evento, os trabalhos
vencedores... (sala, salo de exposies)
Ivan, (...), quer saber se d para antecipar a apresentao do layout da newsletter. (formato / nova carta (modelo))
...porque o boy no veio trabalhar hoje. (contnuo, menino)
A srie acima questionvel quanto ausncia de termos para expressar sua idia
dentro da lngua. At o que sempre foi uma das marcantes caractersticas do povo brasileiro, adorar um cafezinho que implicitamente sempre equivaleu a hora de uma paradinha, transformar-se agora no:
Nesse momento, o coordenador do seminrio anunciou o incio do coffee-break...
179
Sabe-se que a lngua , foi e continuar sendo um fator de interao entre os indivduos quer na sociedade, quer na poesia, quer na linguagem cotidiana, exercendo um
papel fundamental nas relaes humanas. Assim a cada momento perfeitamente aceitvel a adoo de formas para uma lngua por causa dos contatos com outra(s) lngua(s); a interpenetrao lingstica praticamente inevitvel, porque nenhum povo,
na era da globalizao, vive isolado; de modo geral o emprstimo decorre exatamente
das relaes polticas, comerciais ou culturais que acontecem.
Percebe-se a partir do grupo de informantes, usurios cotidianos da lngua, um
equilbrio nos resultados, pois de forma geral, uma concluso primria que se pode
tirar a de que quando a lngua no oferece meios de expresso, importe-se para que
haja a comunicao e esta no fique prejudicada.
Ainda necessrio que se tenha sempre presente que a lngua , foi e continuar
sendo um fator de interao entre os indivduos quer na sociedade, quer na poesia,
quer na linguagem cotidiana, exercendo um papel fundamental nas relaes humanas.
Assim a cada momento perfeitamente aceitvel a adoo de formas para uma lngua
por causa dos contatos com outra(s) lngua(s); a interpenetrao lingstica praticamente inevitvel, porque nenhum povo, na era da globalizao, vive isolado, e, de
modo geral, o emprstimo decorre exatamente das relaes polticas, comerciais ou
culturais que ocorrem. Tambm se sabe que o radical estrangeiro, em geral, adapta-se
fonologia e estrutura morfolgica da lngua importadora. Porm, a partir de tais
caractersticas, constata-se que tal ainda no ocorreu com o termo impeachment at
o presente momento; ser que poderemos esperar por adaptaes lingsticas formais
ou simplesmente ter sido um rio (episdio) que passou em nossas vidas e que simplesmente deixamo-nos levar temporariamente?
BIBLIOGRAFIA
Constituio Federal do Brasil, 1988.
HOLANDA, Aurlio Buarque de (1986), Novo dicionrio da Lngua Portuguesa, Rio de
Janeiro, Nova Fronteira.
180
181
FANTINA TEDIM PEDROSA / CECLIA FALCO / CLUDIA FERREIRA / CLUDIA MARTINS / MANUEL SILVA
182
Neste contexto, o contributo dos linguistas e terminlogos apresenta-se como fundamental em diferentes aspectos: na traduo fidedigna de conceitos, contribuindo para
uma delimitao de fronteiras entre reas conceptuais contguas, no aproveitamento
pelos especialistas dos recursos lingusticos existentes e mais adequados e mesmo na
criao de novos termos (nenimos) para conceitos novos ou que continuam sem
designao.
A incorreco lingustica na traduo de termos e a utilizao indevida ou distorcida de conceitos que circulam e que contribuem para perpetuar erros foram tambm
factores que motivaram a realizao deste dicionrio multilingue. Assim, o seu intuito
facilitar a traduo de termos para portugus e apresentar uma definio correcta de
conceitos, que informe sobre o funcionamento do sistema demogrfico: confluem aqui
as preocupaes relativas harmonizao e correco da lngua bem como preciso conceptual da cincia.
183
FANTINA TEDIM PEDROSA / CECLIA FALCO / CLUDIA FERREIRA / CLUDIA MARTINS / MANUEL SILVA
1 Entenda-se que, segundo Gouadec (1990: 3-4), Terminologia a cincia que estuda os termos, a
sua formao e as suas relaes, de um determinado universo de conhecimento, enquanto Terminografia a actividade de constituio de vocabulrios especializados.
184
3. Metodologia de trabalho
O projecto assenta numa equipa interdisciplinar2 constituda por uma especialista
em Geografia da Populao e quatro terminlogos (tendo cada um a seu cargo a pesquisa numa das lnguas estrangeiras, mas com uma preocupao de partilha constante
em lngua portuguesa) e teve como ponto de partida uma listagem de termos pr-seleccionados pela especialista, listagem esta que orientou a pesquisa terminolgica ulterior.
Logo, a principal preocupao da equipa foi estabelecer um projecto de terminologia
simultaneamente descritiva que se caracteriza por analisar uma rea de especialidade,
estudar os seus conceitos e coligir os termos e prescritiva que se preocupa com a
normalizao dos termos. Comemos, assim, por identificar os termos nucleares dos
domnios e subdomnios em causa, definir os conceitos por estes expressos, determinar quais seriam verdadeiros termos (sem excluir, numa primeira etapa, os que se apresentavam como candidatos a termos), seleccionar os contextos ilustrativos e as fontes
bibliogrficas fidedignas e delimitar os domnios e subdomnios em causa, no sentido
de poder avaliar e validar os termos atribudos aos conceitos j existentes e propor, se
tal fosse o caso, novas unidades terminolgicas para conceitos novos ou sem designao (Wright & Budin 1997).
Desta forma, o projecto desenvolveu-se com base numa dupla abordagem: semasiolgica, orientada do termo para a procura do seu significado, e sobretudo onomasiolgica, partindo do conceito com vista a alcanar a denominao exacta, mas com
um objectivo final nico a criao de um produto terminogrfico multilingue. Convm ter em considerao o que se entende por conceito e termo: o conceito consiste
na representao mental de objectos ou conjuntos de objectos individuais que partilham determinadas caractersticas e cuja funo permite a classificao ou ordenao
mental dos conceitos e a sua comunicao atravs da associao a um smbolo lingustico (Felber 1984), enquanto o termo, em linguagem de especialidade, uma representao lingustica de um conceito, utilizada numa rea especfica (Cabr 1999),
podendo assumir formas e extenso variveis.
Numa primeira fase, sentimos necessidade de alargar a rea do conhecimento, passando da abordagem geogrfica da populao, que se revelou extremamente limitativa,
para uma perspectiva multidisciplinar (Estudos da Populao) que integra a Demografia, a Economia, a Sociologia, a Epidemiologia, a Ecologia, entre outras reas. Este alargamento, a par da sua delimitao, levou-nos a organizar os termos em rvores conceptuais correspondentes aos domnios j referidos, para termos uma viso global dos
campos abrangidos mas tambm das relaes conceptuais no interior dos campos e
entre eles e os termos respectivos.
O estabelecimento dessas reas orientou a pesquisa e a recolha de documentos em
suportes diversos e em diferentes lnguas (alemo, espanhol, francs, ingls e portugus),
nomeadamente de obras de referncia, de cariz cientfico e oficial. Seguidamente, inicimos a constituio de corpora de especialidade a partir de textos provenientes de
organizaes e instituies nacionais e internacionais, de stios de universidades e de
2 Esta equipa foi constituda no mbito do Seminrio de Especialidade em Geografia/ Histria, constante do 2. semestre do 1. ano do Mestrado em Terminologia e Traduo (edio de 2000/ 2003) da
Faculdade de Letras da Universidade do Porto, sob a coordenao da Prof. Doutora Belinda MAIA.
185
FANTINA TEDIM PEDROSA / CECLIA FALCO / CLUDIA FERREIRA / CLUDIA MARTINS / MANUEL SILVA
186
plenas, os smbolos, os equivalentes em lnguas estrangeiras, os graus de aceitabilidade, a informao gramatical e as notas;
2. os dados relativos ao conceito, como o caso da definio, dos contextos, de
representaes grficas ou de outras representaes do conceito (frmulas ou
numeraes), dos exemplos, das notas e da informao sobre os sistemas conceptuais (v.g., conceito subordinado, supraordenado ou coordenado);
3. os dados administrativos, a saber: a identificao do conceito, o smbolo da lngua
em causa, a data do registo, a identificao do registo efectuado e a fonte.
Tendo em conta estas recomendaes, crimos uma ficha terminogrfica que integra os campos mais pertinentes para o produto em construo, ou seja, seleccionmos
o domnio e subdomnio conceptuais, o termo, a informao gramatical, o sinnimo, a
definio, a representao grfica, os equivalentes noutras lnguas e respectivos informao gramatical e sinnimos, os termos relacionados e as notas.
Numa fase subsequente ao estabelecimento dos termos e da sua definio, foram
convidados diferentes especialistas nas vrias lnguas, de forma a validar e estabilizar
os equivalentes atestados ou propostos, na dupla vertente conceptual e lingustica. A
verificao dos conceitos, pelo confronto das diferentes lnguas, a deciso sobre a
incluso/ ordenao de termos, incluindo a opo entre variantes ou (para)sinnimos,
bem como a apresentao final do produto, impresso ou electrnico, constituiro as
ltimas etapas da pesquisa terminolgica (Rondeau 1984; Gouadec 1990).
4. Estudo de casos
Na sequncia deste processo, fomos identificando problemas de diferente natureza,
nomeadamente a polissemia, a sinonmia, a necessidade de criao de novos termos
(nenimos) devido ausncia de equivalentes, a deficiente traduo terminolgica e/
ou conceptual e a m interpretao por desconhecimento lingustico, que sero exemplificados pelos seguintes casos:
1. caso A correspondncia entre os pares fertility/ fecundity e fertilidade/
fecundidade um dos casos mais evidentes dos erros de traduo causados pela
semelhana fnico-grfica de termos cognatos. Verificmos, de facto, uma confuso
entre os conceitos de fertilidade a capacidade biolgica de produzir vulos e espermatozides viveis e fecundidade a resultante da reproduo , quando afinal a
correspondncia inversa entre o portugus e o ingls: fecundity e fertility. Deve,
contudo, ter-se ainda em conta o domnio especfico em que o termo usado: que
o uso dos termos ingleses assemelha-se ao uso portugus, mas apenas no domnio da
Biologia.
2. caso O termo total fertility rate surge traduzido em algumas publicaes de
divulgao e at documentos oficiais (concretamente, no Relatrio sobre o Desenvolvimento Humano Human Development Report, UNDP) por *taxa de fertilidade
total em vez do termo estabilizado em portugus: ndice sinttico de fecundidade.
Os equivalentes que poderiam ter sido adoptados na traduo so: ndice sinttico de
fecundidade, descendncia mdia ou ndice conjuntural de fecundidade. O facto
de tomar, sem reflexo, como equivalentes dois indicadores que o no so (taxa e
ndice) mostra uma traduo literal a partir do ingls, sem cuidar de seguir o rigor con-
187
FANTINA TEDIM PEDROSA / CECLIA FALCO / CLUDIA FERREIRA / CLUDIA MARTINS / MANUEL SILVA
ceptual nem a tradio encontrados nos estudos da rea que a lngua portuguesa j
firmou. Esta designao que, infelizmente, temos visto ganhar terreno, esquece ainda
que, mesmo que fosse uma taxa, ela seria entre ns classificada no como total
tal uso seria, aqui, incorrecto ou inexistente mas como global, para alm do j identificado falso amigo *fertility/ fertilidade.
3. caso Num livro sobre demografia, publicado em 2004, refere-se a taxa
de mortalidade pr-natal como sendo a que se obtm dividindo os bitos pr-natais
(bitos fetais tardios e bitos neonatais precoces) pelos nascimentos. A incorreco
conceptual deriva da confuso de dois prefixos de valor diferente (o 1. de origem latina,
o 2. de origem grega): pr-natal (antes do nascimento) e perinatal ( volta do nascimento, no perodo imediatamente anterior e posterior ao parto) este 2. adjectivo integra, por exemplo, o termo perodo perinatal (partilhado pelas cincias da sade) e h
formaes semelhantes noutros termos da demografia, como periurbano. A designao
correcta , aqui, taxa de mortalidade perinatal. Sendo as lnguas clssicas um vasto
repositrio de elementos formativos (bases e afixos) para a terminologia tcnica e cientfica, esta uma rea em que os conhecimentos de morfologia e de histria da lngua
ajudam o especialista a identificar erros lingusticos e conceptuais e a solucion-los.
4. caso Aos termos em francs dpopulation e dpeuplement, equivalentes
em espanhol a despoblacin e despoblamiento, que traduzem uma diminuio de
efectivos resultante de um saldo natural negativo e um decrscimo de populao
devido s migraes, respectivamente, corresponde um s termo de sentido geral em
ingls, depopulation, e um s termo em portugus, despovoamento, sendo necessria uma parfrase explicativa para separar cada um dos casos.
interessante verificar como cada idioma faz escolhas diferenciadas nos processos
de criao terminolgica, tal como faz na neologia em lngua geral. Embora tanto o
portugus como o ingls concentrem num s termo (seria um caso de polissemia) o
decrscimo que deriva do facto de haver maior nmero de mortes do que nascimentos e o decrscimo por desero e abandono do territrio, estamos perante caminhos
etimologicamente diversos.
H dois entendimentos possveis em relao a esta assimetria inter-lnguas:
a) existem, em francs e em espanhol, dois conceitos diferentes, que o equivalente
portugus reduz, tal como o ingls. certo que tambm o termo ermamento
est atestado em portugus para este sentido geral de ausncia de populao,
independentemente da causa, embora com menor divulgao. Por se ter passado
a entender pelo termo portugus sobretudo o processo gradual de perda de
populao, cuja situao extrema ser a completa ausncia de efectivos, despovoamento tem perdido vitalidade no tanto na comunidade cientfica mas
sobretudo no discurso de vulgarizao e tem vindo a ser substitudo, no raramente, por desertificao, entendendo-se o termo apenas na sua vertente de
desertificao humana;
b) ou consideramos que estamos perante um s conceito diminuio da populao com duas variantes que particularizam as razes dessa perda: dpopulation como resultado negativo da dinmica natural e dpeuplement como fruto
de um saldo migratrio negativo.
188
189
FANTINA TEDIM PEDROSA / CECLIA FALCO / CLUDIA FERREIRA / CLUDIA MARTINS / MANUEL SILVA
potenciais perdidos reflectem a ausncia de entendimento conceptual e uma formulao linguisticamente inexacta: o que perdido no so os anos, mas a vida; os anos
so a unidade em que se quantifica a vida perdida. A hesitao, dada a novidade do
conceito, estende-se ainda a outras ocorrncias que encontrmos: anos de vida potencial perdidos e anos de vida potencialmente perdidos (bem como se fala, em publicaes do domnio da sade, da perda potencial em anos de vida). No entanto, estas
formas coexistem com uma outra, anos potenciais de vida perdida, esta j em concordncia com o termo ingls.
8. caso Verifica-se a evoluo do entendimento do termo crescimento, que
teria sempre uma acepo positiva, seguindo a conotao que detm em lngua geral,
para passar cada vez mais a abranger tambm um sentido negativo, ou seja, crescimento positivo e negativo de algum fenmeno, semelhana do uso do termo nos
estudos econmicos. Por isso, os termos saldo fisiolgico e saldo natural tm sido
substitudos por crescimento natural: deparamo-nos com um caso de sinonmia e tambm de anlise diacrnica. No entanto, actualmente, fala-se especialmente de crescimento com um sentido positivo e negativo com incidncia noutros termos como crescimento migratrio (sinnimo de saldo ou balano migratrio), semelhana de
crescimento natural (sinnimo de saldo natural ou saldo fisiolgico), que traduzem variaes tanto positivas como negativas.
190
Concluses
As nossas concluses, que advm da metodologia usada e da reflexo sobre aspectos lingusticos e conceptuais, insistem nos seguintes factos:
a) Interessa consciencializar os especialistas de uma rea tcnica ou cientfica para
a necessidade de harmonizao/ normalizao no uso da sua prpria terminologia;
b) Afirmamos, por isso, a importncia de uma nova atitude de franca e esclarecida
colaborao entre especialistas da rea e terminlogos;
c) Adoptar uma perspectiva dinmica da estrutura conceptual do domnio em questo, um sistema aberto multilingue e multicultural em constante avano, permite
integrar novos saberes da a vantagem de uma organizao conceptual dos termos e das suas relaes numa estrutura prpria de thesauri, que depende do
processo mas tambm do meio/ suporte da pesquisa;
d) A existncia de uma base de dados terminolgica, que se afirma como base de
conhecimento, em suporte electrnico, possibilita, atravs de uma procura e anlise semi-automtica, o acompanhamento da evoluo dos conceitos da rea e
das respectivas denominaes seja por criao interna ou por adaptao , evidenciando uma malha conceptual multidimensional que permite actualizao.
e) A importncia da incluso do portugus neste projecto, como lngua que veicula
estas reflexes, justifica o interesse da lingustica em geral e da terminologia em
particular.
Em suma, a criao e evoluo do conhecimento cientfico no deve ser feita
margem da lngua, at porque, s vezes, h termos j existentes no idioma aproveitamento dos recursos lingusticos ou semelhantes noutra lngua ou noutra rea e que,
quer por emprstimo externo ou interno, podem bem servir os propsitos do cientista.
Estamos convictos de que esse novo papel das cincias e da terminologia conduz
necessidade de uma clara e efectiva poltica da lngua, para a defesa de cada idioma
como veculo de pesquisa, criao e difuso do conhecimento. a desejada monossemia de linguagem que permite que uma cincia se afirme, se discuta, seja explicada e
aplicada em actos quotidianos o discurso cientfico, o didctico e o normativo so
momentos diversos da mesma assero: a cincia pede linguagem clareza nas definies e univocidade nas denominaes e a lngua portuguesa no pode deixar de ter
a palavra nesta evoluo.
191
FANTINA TEDIM PEDROSA / CECLIA FALCO / CLUDIA FERREIRA / CLUDIA MARTINS / MANUEL SILVA
BIBLIOGRAFIA
Terminologia e Terminografia:
CABR, Maria Teresa (1999), Terminology Theory, Methods and Applications, Amsterdam/ Philadelphia, John Benjamins Publishing.
FELBER, Helmut (1984), Terminology Management, Paris, UNESCO & Inforterm.
GOUADEC, Daniel (1990), Terminologie: constitution des donnes, Paris, AFNOR.
ISO, International Organization for Standardization, 1992, ISO 10241.
PAVEL, Silvia e NOLET, Diane (2001), Handbook of Terminology, Canada, Minister of
Public Works and Government Services.
PEARSON, Jennifer (1998), Terms in Context, Amsterdam/ Philadelphia, John Benjamins Publishing.
REY, Alain (1995), Essays on Terminology, Amsterdam/ Philadelphia, John Benjamins
Publishing.
RONDEAU, Guy (1984), Introduction la Terminologie, Qubec, Gaten Morin Editeur.
WRIGHT, Sue Ellen e BUDIN, Gerhard (orgs) (1997), Handbook of Terminology Management, vol. 1, Amsterdam/ Philadelphia, John Benjamins Publishing.
FERREIRA, Flrio (2002), Dicionrio de Casamento/ Divrcio & Temas Adjacentes,
Porto, Campo de Letras Editores.
NAZARETH, J. Manuel (2004), Demografia. A cincia da Populao, Lisboa, Editorial
Presena.
NOIN D., THUMERELLE P.-J. (1993), Ltude gographique des populations, Paris, Masson.
WEINSTEIN, J. e PILLAI, V. (2001), Demography. The science of Population, Boston,
Allyn & Bacon.
192
Ftima Sequeira
Universidade do Minho; fsequeira@iep.uminho.pt
193
FTIMA SEQUEIRA
194
misso aos seus materiais de consumo. Se esta relao Universidade/Sociedade relevante, do ponto de vista do conhecimento que ambas as partes devem partilhar, j a
exagerada submisso da Universidade s solicitaes do mercado exterior podem agravar a falta de independncia que nesses casos se pode vir a verificar.
O nosso pas, a uma escala mais reduzida, no tem fugido a esta tendncia.
As nossas Universidades caminham para a mercantilizao, num frenesim que lhe
imposto por factores que so quase todos externos Instituio.
Desde a dcada de 70, no sc.xx, quando as novas Universidades, e em seguida os
Institutos Politcnicos, abriram portas em regies do pas com ndices educativos e
sociais mais baixos mas onde as comunidades industrial, agrcola, empresarial mostravam sinais de mudana e modernizao que a ligao Universidade/ Comunidade tem
sido um dos principais objectivos dos programas universitrios.
A Universidade de projectos que implica dinmicas e alternativas a programas que
vo mudando de objecto conforme a sociedade se vai transformando, a ligao terra,
ao mar ao ambiente na sua generalidade, so grandes metas que tm alterado o rosto
das instituies de Ensino Superior, nomeadamente as Universidades.
medida que estas vo saindo dos seus claustros onde no passado se criava e perpetuava conhecimento, vo surgindo, de fora do sistema, ofertas materiais em troca de
produtos do conhecimento, como descobertas e aplicaes cientficas, assessorias, consultorias e outras. A Universidade estendeu os seus domnios e o seu nome imps-se
s regies, beneficiou de protocolos, de projectos financiados externamente, mas criou
uma dependncia financeira que a pode prejudicar em situao de mudana de objectivos da regio e do pas, em crises econmicas, em problemas de competitividade.
Se no houver continuidade ou alternativas positivas ao desenvolvimento das Universidades, as estruturas que elas criaram para dar resposta aos problemas exteriores
vo estiolando e os recursos instrumentais e humanos tero de ser posicionados noutras direces. o que sucede com as presses do mercado nem sempre consentneas
com o verdadeiro esprito universitrio.
Est estabelecido nos Estatutos das Universidades que a sua misso inclui trs vertentes: o ensino, a investigao e a extenso universitria. Assim estabelece tambm o
Estatuto da Carreira Docente Universitria (ECDU) quando orienta a carreira dos docentes universitrios.
O ensino, nas nossas universidades, ocupa a maior parcela da actividade docente.
A investigao, que deveria ocupar tambm um lugar relevante, at porque nela que
incide o maior peso da avaliao docente universitria em termos de progresso na
carreira, feita, por vezes, em situao de alguma precariedade de tempo e de recursos materiais. A extenso universitria depende, como todos sabemos, da existncia
de um mercado que estabelece as suas leis, nem sempre justas, para o prestador de
servios.
Paralelamente a estas trs vertentes existe uma outra que, cada vez mais, absorve
o docente numa voragem tecnolgica e economicista que a gesto universitria.
Tudo o que no passado competia a tcnicos especializados hoje competncia do
docente que, para alm de pensar a sua cincia, de a transmitir e incentivar nos seus
alunos, de organizar a sua investigao e disseminar os resultados a nvel nacional e
internacional, de percorrer o pas em jris de provas acadmicas e painis de avalia-
195
FTIMA SEQUEIRA
o, para alm de tudo isto, tem de ser o gestor e o organizador de toda a burocracia
que as Universidades exigem.
As exigncias cometidas s Universidades colocam-nas numa plataforma competitiva com outras organizaes relacionadas com a cultura, a cincia, a indstria, a comunicao mas sem os meios de publicidade e afirmao que estas possuem.
Assim, as Universidades, que deveriam ser organizaes no lucrativas financeiramente, visto que o maior lucro que elas podero dar o lucro da sabedoria e da formao humana, esto a tornar-se em Instituies cuja prioridade fazer dinheiro, comercializar os seus cursos e a sua investigao. Nas empresas, o trabalho e todo o esforo
colectivo medido a prazo e escrito em relatrios tambm eles com prazos e resultados
fiveis; as universidades, por muito que se lhes queira exigir o mesmo tipo de comportamento, elas no se constroem nem actuam da mesma maneira. Primeiro porque h
ensino e h aprendizagem. H professores e alunos e uns e outros aprendem e ensinam em partilha e com um tempo de espera, de abordagem, de preparao, de construo que no se coaduna com resultados a curto prazo, mas sim com um caminho
processual que se vai abrindo e completando. Em segundo lugar porque a investigao se faz tambm no mbito do ensino e da aprendizagem relacionando casos, confirmando teorias atravs das prticas e levando estas a reflectir sobre a construo de
novas teorias.
Evidentemente que tambm misso da Universidade, hoje, a resposta s questes
do mundo exterior, mas essa resposta, no pode, muitas das vezes, ser dada nos mesmos
moldes e princpios por todos os departamentos da Universidade que tm a seu cargo
tarefas de ensino nobres e pesadas. Esses departamentos, que no conseguem gerar
muito dinheiro, no devem ser penalizados nas suas infra estruturas, na possibilidade
de gerir e dinamizar actividades no mbito das suas cincias.
Na construo da sociedade do conhecimento surge a sociedade da informao que
no deve ser um fim em si mesmo mas sim um suporte atravs do qual as tecnologias
da informao e comunicao (TIC) ajudam ao desenvolvimento sustentvel na construo de um mundo melhor participado e reflectido por todos.
Neste contexto, as Universidades, ao contriburem para o modelo da sociedade do
conhecimento, tero de ter recursos humanos e financeiros que lhes permitam partilhar essa construo com outras organizaes pblicas ou privadas de modo a que, em
conjunto, os modelos de coeso e bem estar social, de educao e formao ao longo
da vida possam esbater as fronteiras da iliteracia, da excluso e do abandono.
Aos governos compete facilitar a organizao desta democracia participada onde,
com regras e procedimentos transparentes a sociedade civil, organizada, responsvel,
pode ajudar as Universidades a cumprir o que a Magna Carta das Universidades das Universidades Europeias, assinada em Bolonha em Setembro de 1988 proclama: os povos
e os governos devem tomar conscincia do papel das Universidades no desenvolvimento da sociedade do conhecimento; o futuro da humanidade depende da cultura
que se produz e transmite em centros de cultura, de conhecimento e de investigao.
Embora esteja escrito na Magna Carta que as Universidades se tm de abrir cada
vez mais s necessidades do mundo contemporneo, elas devem considerar-se ainda
como entidades autnomas, independentes dos poderes polticos, econmicos e ideolgicos (Veiga Simo, Machado dos Santos, Almeida Costa, 2002).
196
Da que a Educao deva ser pluridimensional de modo a formar todos na sua integralidade e na integridade de si prprios.
Embora haja por parte de alguns a ideia de que o verdadeiro cidado se forma,
basicamente no conhecimento factual, parece-nos que um cidado se forma em
trs dimenses: pelo exame critico de si prprio e das suas tradies; pelo alargamento da sua aco e da sua ligao a outros cidados do mundo; pela capacidade
de entender e tolerar os outros, os mais distanciados, os que so diferentes de ns prprios.
197
FTIMA SEQUEIRA
198
BIBLIOGRAFIA
BOK, Derek (2003), Universities in the Marketplace, New Jersey, Princeton University
Press.
NUSSBAUM, Martha (2003), Cultivating Humanity, Cambridge,Harvard University Press.
PATRCIO, Manuel (1993), Lies de Axiologia Educacional, Lisboa, Univ. Aberta.
SIMO, J. Veiga; SANTOS, S. Machado e COSTA, A. Almeida (2002), Ensino Superior:
Uma viso para a prxima dcada, Lisboa, Gradiva.
199
Ftima Silva
FLUP/ CLUP; mhenri@letras.up.pt
201
FTIMA SILVA
une certaine force quantificationnelle qui sexprime par certaines proprits de porte
spcifiques (Corblin, 2001:85), introduzindo na representao lensemble total dindividus qui vrifient les conditions exprimes dans le restricteur et le scope de la quantification (ibidem:196).
Nesse sentido, ela permite sobretudo determinar uma determinada quantidade em
relao entidade que ela quantifica. Em geral, esta determinao traduz-se formalmente por um conjunto constitudo por uma estrutura nominal e uma expresso simples ou complexa atravs da qual opera a quantificao.
Se considerarmos que a quantidade constitui uma entidade sincategoremtica cuja
referncia depende do nome que ela quantifica (Benninger, 1995:98), ser necessrio,
evidentemente, ter em considerao a sua caracterizao referencial, sem que, no
entanto, se despreze o papel das expresses de quantificao na relao entre as estruturas nominais e as estruturas predicativas da frase e a determinao do seu valor de
verdade.
neste nvel que necessrio procurar as diferenas entre a ocorrncia de parte
como operador de quantificao mereolgica e como quantificador operando sobre as
partes estruturais dos nomes.
202
5. Nunca como agora tantos altos dirigentes estrangeiros nos visitaram, e jamais
sobre Portugal tanto se ocuparam as pginas da grande parte da imprensa internacional. (par 31359)
6. Num gesto de boa vontade, Israel reabriria as universidades nos territrios ocupados, encerradas desde o incio da Intifada, e libertaria uma grande parte dos 16
mil palestinianos que se encontram presos. (par 13481)
7. Uma boa parte dos museus de Lisboa vai receber exposies no mbito de Lisboa 94. (par 60062)
8. As questes postas pelas cincias e tcnicas constituem somente uma parte
nfima do conjunto dos mais formidveis problemas. (par 3866)
Os exemplos 2. a 8. exprimem, paralelamente ao exemplo 1., uma quantificao de
tipo mereolgico entre a parte do indivduo concebido como uma totalidade e o todo que
a denota. Estes operadores respondem frequentemente pergunta quanto, pelo que so
includos nos quantificadores proporcionais, que exprimem uma relao entre |AB| e
|A| (Corblin, 1997:161). A anlise do exemplo 9. permite-nos explicitar este atributo.
9. A maior parte dos doentes hospitalizados vm de bairros pobres, onde no existem condies mnimas de salubridade. (par 1775)
Este exemplo mostra que o conjunto introduzido por todo o grupo nominal a
maior parte dos doentes hospitalizados evoca uma parte do conjunto introduzido
pelo complemento definido os doentes hospitalizados. Este conjunto determinado a
partir de um nmero total de doentes e constitui o resultado da interseco entre A e
B, mas tambm do domnio do restritor A, quantificado de modo explcito ou inferencial
a partir de uma dada cardinalidade.
Ainda que a ideia de proporo esteja sempre implicada na ocorrncia de parte
enquanto quantificador mereolgico, ela varia segundo a orientao do recorte efectuado em A. Ela depende parcialmente do quantificador ( _ 2.; a _ 1.-5.; uma _ 3.,
6.-8.) e da caracterizao do substantivo, frequentemente por meio de um adjectivo
(maior _ 1.,9.; grande _ 4.-6.; boa _ 7.; nfima _ 8.).
Por outro lado, os quantificadores e uma so utilizados frequentemente em variao livre, sendo os quantificadores em que se integram parte e uma parte considerados mais ou menos equivalentes do ponto de vista quantificacional parte do Convento de Cristo/ uma parte do Convento de Cristo2. A diferena entre estes empregos
sobretudo de ordem informacional. Com efeito, esta escolha implica um recorte
parte na proporo que liga o quantificador ao seu restritor, que pode considerar
quer a parte em termos absolutos, ou seja, a parte sem qualquer especificao relativamente diviso possvel do todo que ela recorta parte , quer a especificao da
diviso em partes da entidade sobre a qual opera o quantificador uma parte.
De qualquer modo, seja qual for a proporo definida em relao entidade quantificada, a sua referncia produz-se sempre por meio de uma pr-identificao desta
entidade atravs de uma operao de quantificao introduzida pelo artigo definido.
2 Esta alternncia verifica-se quer entre grande parte e uma grande parte, quer entre grande parte
e a grande parte. No entanto, o emprego do determinante implica um processo de determinao mais
precisa na indeterminao operada pelo quantificador.
203
FTIMA SILVA
204
lgico uma relao semelhante que existe entre um nome contvel entendido na sua
continuidade, como edifcio, e o operador de quantificao mereolgica parte.
205
FTIMA SILVA
206
207
FTIMA SILVA
sentada nos contextos em que intervm a expresso em parte. Por outro lado, esta
expresso faz sobressair, ao contrrio do que acontece com o primeiro caso, o recorte
parcial de uma entidade apresentada como uma entidade total ou mxima, considerada
distributivamente. esta referncia total que modificada pela ajuda da quantificao
operada pela expresso em parte, pois ela responsvel pelo destacamento de uma
parte dessa entidade. Trata-se, portanto, de uma verso quantificacional com valor partitivo6 das ocorrncias de parte em contextos mereolgicos.
A expanso do grupo nominal definido atravs do modificador quantificacional em
parte mostra que este modificador e o quantificador mereolgico tm uma funo sintctica distinta. Enquanto este ltimo ocupa geralmente uma posio de argumento, em parte
tem essencialmente uma funo adverbial7, admitindo uma certa flutuao sintctica.
23. A recente poltica editorial de reedies revivalistas, em parte explicada pela
falta actual de grandes novidades
24. A recente poltica editorial de reedies revivalistas, explicada em parte pela
falta actual de grandes novidades
Esta possibilidade tambm comum aos exemplos 25. e 26. No entanto, estes ltimos no se apresentam em variao livre com o quantificador mereolgico parte.
25. Tudo indica que a comunidade europeia, apesar das presses de Portugal, aceitou em parte a posio de Alatas. (par 21603)
26. Embora tenha sido, em parte, a realidade do basquetebol que deu origem
feitura deste livro, Com que ento quer ser treinador? no um livro apenas sobre
basquetebol. (26189)
Esta impossibilidade, ilustrada pelo exemplo 27., deve-se s restries de seleco
impostas pela semntica da classe referencial do nome sobre o qual opera a quantificao. Com efeito, os traos [+contvel] e [-divisvel], que definem a palavra posio,
interditam a operao de quantificao mereolgica, porque o escopo do quantificador
e o do grupo nominal definido no combinam.
27. *Tudo indica que a comunidade europeia, apesar das presses de Portugal, aceitou parte da posio de Alatas.
Neste contexto, o modificador partitivo pode ter uma funo quantificacional, servindo para modificar toda a predicao e no apenas o grupo nominal definido. Trata-se de uma espcie de predicao partitiva, no domnio da qual a semelhana formal
deste marcador com os adverbiais justificaria a possibilidade da sua comutao em
alguns contextos com o advrbio parcialmente.
Algumas das ideias aqui expostas foram inspiradas pela proposta de Corblin (no prelo).
De acorod com Hoeksema (1996:77), esta propriedade decorre do facto de eles s poderem ter
efeito sobre os argumentos do verbo, uma vez que afectam o domnio do predicado verbal.
208
209
FTIMA SILVA
Estas razes parecem pugnar a favor da incluso desta expresso no domnio dos
modificadores quantificacionais e de lhe conceder entre eles um lugar no grupo de
marcadores de reunio.
Concluso
A anlise proposta do substantivo parte ao longo deste artigo encontra-se resumida
no quadro a seguir apresentado. A leitura do quadro faz sobressair algumas das propriedades que as expresses estudadas tm em comum, mas tambm a sua especificidade em relao ao grupo em que se integram.
Este estudo liminar levantou sobretudo alguns problemas que se colocam em relao ao valor polissmico da palavra parte no domnio especificado. Mesmo que essa
polissemia no seja marcada lexicalmente, porque em portugus utiliza-se sempre a
mesma palavra, ela torna-se evidente no modo como uma entidade quantificada ou
se manifesta como uma parte de um todo. E precisa, portanto, de ser aprofundada.
Quadro 1: Participao na lngua e no discurso: o caso de parte em portugus
P
A
R
T
E
Emprego
Classe
(uma /
grande)
parte de
operador
de quantificao
Domnio Estrutura
conceptual
Grau de
salincia
Classe de
nomes
Expresso
alternativa
partio
no-relacional
neutro
[ contvel]
posicionamento
norelacional
neutro
[ contvel]
excepo
relacional
saliente
[ contvel
excepto/
excepo
de
em parte
partio
norelacional
saliente
[ contvel
parcialmente
de parte a
parte
reunio
relacional
saliente
[ contvel
reciprocamente
a primeira
/ ltima
parte
parte
modificador
quantificational
210
BIBLIOGRAFIA
BENNINGER, C. (1995), Approche linguistique de la notion de quantification: du concept aux occurrences, ARBA, 5, 91-106.
BRISSON, C. (2003), Plurals, all, and the non-uniformity of collective predication, Linguistics and Philosophy, 26, 2, 129-184.
CORBLIN, F. (2002), Reprsentation du discours et smantique formelle. Introduction
et application au franais, Paris, PUF.
CREISSELS, D. (1995), Elments de Syntaxe Gnrale, Paris, PUF.
DUARTE, I. e OLIVEIRA, F. (2003), Referncia nominal, in Mateus, M.H.M. et al. Gramtica da Lngua Portuguesa, Lisboa, Caminho, 205-242.
HOEKSEMA, J. (1996), Floating quantifiers, partitives and distributivity, in Hoeksema,
J. (d), Partitives, Berlin, Mouton de Gruyter, 57-106.
KLEIBER, G. (1997), Massif-comptable et partie/tout, Verbum, XIX, 3, 321-337.
KLEIBER, G. (2003), Comment se rgle linguistiquement lexception: petite smantique des constructions exceptives, in Faits de Langues ( paratre).
KLEIBER, G.; LACA, B. e TASMOWSKI, L. (2001), Typologie des groupes nominaux,
Rennes, Presses Universitaires de Rennes.
LACA, B. e TASMOWSKI, L. (2001), Faits de distributivit et classification des dterminants en Franais, in Amiot, D., De Mulder, W., Flaux, N. (ds), 2001, Le syntagme
nominal: syntaxe et smantique, Arras, Presses Universitaires dArtois, 47-64.
LOPES, O. (1971), Gramtica simblica do Portugus, Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian.
MARQUES, R. R. (1993), Processos de quantificao e construes partitivas, Discursos,
4, 83-114.
MARQUES, R. R. (1992), Sobre o conceito de construo partitiva, Cadernos de Semntica, 2, 1-29.
MOLTMANN, F. (1995), Resumptive quantifiers in exception sentences, in Kanazawa,
M., Pinon, C. et de Swart, H. (ds), Quantifiers, deduction, and context, CSLI, Lectures Notes, 57, 139-170.
PERES, J. A. (1992), Questes de semntica nominal, Cadernos de Semntica, 1, 1-35.
PERES, J. A. (1993), Esboo de uma semntica das estruturas nominais, Discursos, 4,
15-36.
PERES, J. A. e BRANCO, A. (1989), O todo e as suas partes como objectos de referncia, Actas do V Encontro da Associao Portuguesa de Lingustica, Lisboa, APL,
187-199.
VILELA, M. (1999), Gramtica da lngua portuguesa, Coimbra, Almedina.
WISNIEWSKI, E; LAMB, C e MIDDLETON (2003), On the conceptual basis for the count
and mass noun distinction, Language and Cognitive Processes, 18, 5/6, 583-624.
211
213
minha para a leitura/produo de textos, no conjunto devem ser considerados aspectos lingsticos acrescidos de valores scio-histricos e culturais reveladores de prticas
discursivas que possam contribuir para o ensino de portugus inclusive a falantes de
outras lnguas e a compreenso dessas mesmas lnguas para os nativos de outras nacionalidades que com eles se defrontam. Assim, no se pode perder de vista, por um lado,
a questo da identidade cultural e, por outro, o da prtica lingstica intercultural, voltada para o aprimoramento do ser humano como ente comunicador amante da paz
(GOMES DE MATOS, 1990:95).
Ora, se o nosso aluno apresenta o grau de dificuldade acima apresentada, poderamos nos questionar qual o tipo de dilogo que existe entre os docentes, meios de
comunicao e as novas tecnologias? Qual a relao dos jovens com os meios de comunicao e as novas linguagens? Tudo isso porque tem que haver uma compatibilidade
entre o que se ensina e as exigncias comunicativas do mundo de hoje; em outras
palavras Transformar a disciplina de Portugus num lugar onde possvel ganhar,
melhorar, desenvolver faculdades de comunicao e de raciocnio, adquirir capacidades necessrias vida, um objectivo que poder ser mobilizador para os professores,
com benefcios inegveis para os alunos. Ser bom que estes sintam a utilidade das
aulas de Lngua, que, a, muito tm para APRENDER e que os seus professores de Portugus esto bem preparados para os ENSINAR (Maria Raquel Delgado-Martins/ Maria
Isabel Rocheta/ Dlia Ramos Pereira Orgs., 1996:73).
A era da informao gera novos processos de apreenso, convivncia e circulao
dos eventos disponibilizados pelos recursos comunicacionais. Estamos marcados pela
acelerao tecnolgica e pela influncia do rdio, da televiso, da imprensa escrita e
das redes de computadores. Assim, necessrio reconhecer, nesse contexto, que as
novas formas de produzir e fazer circular as informaes, de aprender e sentir se modificaram, trazendo impasses e descompassos na escola.
O fato que, enquanto o discurso pedaggico caracteriza-se pela natureza diferenciada da retrica escolar, as outras linguagens esto presentes na fala do aluno, na
conversa do professor, nos corredores, no ptio etc. No h um replanejamento desse
processo nem se verifica para que pode servir a tecnologia.
Os recursos tecnolgicos so ainda pouco conhecidos em seus sistemas e processos, e, em decorrncia disso, a escola experimenta algum desconforto e insegurana ao
emprega-los.
precariedade das condies materiais se somam os limites especificamente subjetivos de formao dos professores para o desenho de projetos educacionais adaptados s possibilidades dessas ferramentas.
Apenas em relao televiso, Citeli (2000) apresenta dados como: enquanto o professor passa 1hora e 40 minutos diante da programao televisiva, ao final de semana,
o aluno fica, no mnimo, 04 horas por dia. precariedade das condies materiais se
somam os limites especificamente subjetivos de formao dos professores para o desenho de projetos educacionais adaptados s possibilidades dessas ferramentas.
Julgamos que h dificuldades conceituais com respeito prpria natureza complexa
da linguagem televisiva. No sabemos aproveitar as sugestes do filme publicitrio, da
telenovela, dos noticirios, das entrevistas, dos programas sem perder de vista o aspecto
valorativo das palavras.
214
A escola precisa repensar essas questes objetivos e estratgias de ensino/aprendizagem para criar um dilogo mais prximo com a diversidade das linguagens.
Os livros didticos contm o conhecimento de cada uma das reas (histria, geografia, etc) cabendo ao aluno e ao docente apreend-lo para dominar o assunto. A concepo interacionista e construtivista parece, sob esse prisma, no contemplar o domnio da pluralidade de linguagens. Entretanto, s assim poderemos construir outros
patamares de relao entre a escola e a sociedade.
indispensvel acompanhar de perto o momento da escrita, observando o que
cada um est fazendo e monitorar a cada um na sua necessidade.
Ler uma prtica bsica, essencial para aprender. A leitura parte fundamental do
trabalho, do empenho, da perseverana, da dedicao em aprender.
Nesse sentido, a contribuio da Lngua Portuguesa na integrao da rea de conhecimentos e suas interfaces com as demais reas , em parte, prejudicada porquanto o
procedimento bsico, indispensvel aprendizagem, em todas as disciplinas e nveis
de escolaridade e o interesse do aluno em leituras e em aulas tem sido precrio.
O aprendizado da leitura e da escrita a grande contribuio da disciplina lngua
portuguesa com as demais reas. Por isso requer no s a apreenso de um cdigo formal,
mas, principalmente, a apropriao de uma multiplicidade de regras sociais que envolvem o uso de linguagem. Ao lado, ento, da competncia lingstica, em sentido estrito,
ou saber gramatical, cabe-nos investigar sobretudo os graus de competncia comunicativa revelados no discurso/texto do nosso interlocutor/leitor. Entendemos por competncia comunicativa, ou saber de uso, nos termos de HAUG & RAMMER, apoiados por Dell
Hymes, no s o aprender palavras, seus significados e regras de conexo, mas sobretudo,
o saber usar, na interao com os outros, oraes situacionalmente adequadas e, especificamente, com um objetivo a ser alcanado. Esta ltima idia nos remete a Haquira
Osakabe (1979:49-50; 58-59) para quem no caso do discurso, o que conta no apenas
aquilo que o locutor faz ao dizer, mas tambm o fim a que se destina seu ato de dizer.
O leitor precisa ser capaz de conviver com textos variados, realizando diferentes
nveis de leitura. As prticas pedaggicas atuais tentam buscar adequao terica e
metodolgica que incorpore essa complexidade do mundo da escrita. Trabalhar com
o texto do aluno, Formar leitores crticos, Estudar a gramtica voltada para o texto,
Fazer com que o aluno produza textos variados so princpios bastante definidos.
Sobre isto o Professor Doutor Mrio Vilela j em 1955, p. 5, nos lembra A insero da
Gramtica de Textopretende ser uma resposta importncia que esse domnio da
Lingstica est a merecer actualmente . Alis, os nossos colegas do Brasil tm acompanhado esse movimento e aplicado descrio do Portugus muitos dos seus princpios e, entre ns, comeou j h algum tempo a fazer-se o mesmo esforo (1). O
nosso homenageado aponta, como exemplo, os trabalhos de Joaquim Fonseca.
No entanto, nem sempre esses objetivos tm sido alcanados, o que refora a tese
de que, de fato, preciso buscar novas posturas para que se concretizem, na escola,
esses princpios.
Isso, naturalmente exigir, tambm, uma reflexo sobre o sistema de avaliao
vigente. E j aponta princpios para um novo modelo de avaliao: formular conjuntamente questes como: POR QUE, PARA QUE e O QUE AVALIAR, dimensionar o texto
escrito em toda a sua complexidade.
215
A avaliao sobretudo processual e participa dos momentos da escrita, da produo em si mesma. Dessa forma, avaliar pode significar corrigir, reescrever, rascunhar,
passar a limpo, confirmar ou negar hipteses no ato da escrita, o que precisa ser realizada no apenas na chamada aula de redao, mas tambm como uma interface
com as demais reas.
A idia posta que a avaliao , antes de tudo, uma atividade de leitura e, como
tal, exige uma postura de dilogo frente ao texto. Leitura, Produo de Texto e Avaliao em lngua portuguesa pedem, necessariamente, uma prtica voltada para a compreenso da realidade social e, nesta perspectiva, a incorporao de todas as reas
onde os objetivos e contedos sejam incorporados. No h mais espao para a segmentao entre os diferentes campos de conhecimento. necessria uma abordagem
que valorize a inter-relao e a influncia entre eles. E essa tomada de posio requer
um novo direcionamento sobre o ensino e a aprendizagem de seus contedos, que
acreditamos ser, no momento, a grande contribuio da lngua portuguesa nas demais
reas do conhecimento.
NOTAS 1. Texto apresentado na abertura do Curso de Capacitao para Professores do Ensino Mdio, Graciliano Ramos, Secretaria de Educao do Estado de Pernambuco, julho/2004.
2. ENEM Exame Nacional de Ensino Mdio.
216
BIBLIOGRAFIA
CITELLI, Adilson (coord.), Aprender e Ensinar com textos. (2000), So Paulo: Cortez
Editora, vol. 6.
GOMES DE MATOS, Francisco (1990), A Lingstica a Servio da Paz, in: Estudos Universitrios de Lingstica, Filologia e Literatura (Homenagem ao Prof. Dr. Slvio
Elia), Leodegrio de Azevedo Filho (Org.), Rio de Janeiro: Tempo Brasileiro, Sociedade Brasileira de Lngua e Literatura, p. 93-95.
HAUG, Ulrich e RAMMER, Gorg (1979), Psicologa del linguaje y Teoria de la Comprensin (Versin espaola de Francisco Meno Blanco), Biblioteca Romncia Hispnica, Madrid: Editorial Gredos.
MARTINS, Maria Raquel Delgado; ROCHETA, Maria Isabel e PEREIRA, Dlia Ramos,
(1996), Formar Professores de Portugus, Hoje, Lisboa, Portugal: Edies Colibri.
OSAKABE, Haquira (1979), Argumentao e Discurso Poltico, So Paulo: Kairos Liv.
Ed. Ltda.
VILELA, Mrio (1995), Gramtica da Lngua Portuguesa, Coimbra, Portugal: Livraria
Almedina.
217
219
220
221
222
Tal no obsta a que em amiguismo se faa sentir uma significao negativa, procedente no do sufixo, mas da carga negativa da prpria base, e que opacifica a de sistematicidade que normalmente se associa ao sufixo.
No que diz respeito s propriedades de base preferenciais de alguns sufixos, pode
invocar-se como exemplo as que so dominantemente seleccionadas por -idade, por
-ura e por -ido.
O sufixo -ura selecciona preferencialmente adjectivos com origem em particpios
passados desflexionados, regulares ou irregulares, que tm na fronteira direita do seu
radical o segmento /t/, e que preservam a marca aspectual de telicidade [+tlico]. Os
nomes abertura, compostura, fartura, desenvoltura, gastura, soltura assim o atestam.
As bases adjectivas a que se acopla o sufixo -ido so bases de estrutura morfolgica simples que denotam predominantemente propriedades cromticas (amarelido,
escurido, vermelhido) ou outras (lentido, sofreguido).
J -idade , dos trs em referncia, o sufixo que mais tendncia tem para seleccionar bases morfologicamente derivadas, sejam em -al (teatralidade), em -ar (exemplaridade), ou em -ic- (cromaticidade, poeticidade).
Adjectivos denominais
Dentro do paradigma de formao de adjectivos denominais verifica-se uma distribuio complementar, ainda que no absoluta, da significao associada a alguns sufixos, havendo um conjunto de sufixos que tendencialmente imprime ao produto uma
significao de semelhana (16) e de posse (17), para mencionar apenas estas duas. Em
todo o caso, estas significaes, conquanto bastante regulares, no so sistemticas,
conjugando-se muitos outros factores, cabea dos quais a acentuada ductilidade por
que se caracteriza a significao dos adjectivos de base, para explicar a diversidade
semntica dos adjectivos denominais.
(16) -esc- (principesco, animalesco) e -ide (animalide, esferide)
(17) -ent- (calorento, sedento), -os- (orgulhoso, raivoso), -ud- (cabeudo, classudo
(PBrasil), ossudo, sisudo)
No mbito do mesmo paradigma os sufixos -s e -ense acoplam-se dominantemente
a nomes locativos, assim se explicando que os adjectivos denotem tendencialmente o
"natural, proveniente, habitante de Nb" (18).
(18) a. dinamarqus, francs, genovs, japons, tailands, tirols
b. aveirense, faialense, guineense, ovarense, timorense, torriense, viseense
Estes sufixos ocupam, conjuntamente com muitos outros que formam adjectivos
tnicos ou gentlicos, um mesmo espao funcional. Mas porque se trata de sufixos com
o mesmo timo, o segundo marcado com o trao [+erudito].
Estes, como outros sufixos congneres, raramente se sobrepem, mesmo que parcialmente (cf. compostelano e compostelense), como se pode observar em canadiano
e canadense, o primeiro usado em Portugal e o segundo no Brasil. Como veremos
adiante, os sufixos tendem a distribuir-se complementarmente, obviando assim a uma
proliferao desnecessria de adjectivos equivalentes, ilustrada em (19).
(19) brasileiro e braslico, peruano e peruense, limiano e limiense, japnico e japons
223
224
(21) a. [[sort]Rad.N[ud]]Rad. A
b. [[cabel]Rad.N [ud]]Rad.A
No caso da sequncia temtico-participial -u-d-o/a, estamos perante a verso portuguesa duma estrutura latina cujo segmento consonntico era [-vozeado], ou seja, /t/1.
Na lngua-me, /u/ representa a vogal temtica do verbo, sendo /t/ o constituinte participial propriamente dito. O sufixo em causa portanto monossegmental ou unissegmental, j que /u/ preenche a fronteira final do tema verbal de base, a que se acopla
a marca de particpio /t/.
O esquema seguinte visualiza a estrutura participial em causa. Nele esto omissas
as marcas casuais e de gnero, representando-se apenas a estrutura interna do radical
participial.
Rad. = Radical
VT = Vogal Temtica
TV = Tema Verbal
[[[x]Rad.V [u]VT]TV[t]Constituinte Participial]Radical Participial
Em portugus, no adjectivo denominal derivacionalmente construdo o sufixo
-ud-, e na sequncia temtico-participial os constituintes morfolgicos so -u-d-, sendo
que /d/ o constituinte participial e /u/ a vogal temtica que indica a classe conjugacional do radical do verbo, tal como se manifestava no portugus medieval.
O quadro que se segue sintetiza as diferenas.
Radical
de base
Vogal Temtica
verbal
Sufixo
Marcas de classe
participial
perd
nominal
sort
d
derivacional
adjectivalizador
ud
-o/-a
-o/-a
O paralelismo sequencial entre -ud-o/a, presente em adjectivos denominais, e -u-do/a, presente em particpios deverbais, tem conduzido a uma distorcida descrio destas sequncias, de tal modo que a estrutura que est direita do radical (v.g. [cabel]RNe
[perd]RV) de base , nos dois casos, indevidamente percepcionada como estruturalmente idntica, como se se tratasse de sequncias com uma constituio interna igual.
Mas assim no de facto.
O que acontece ser porventura o seguinte: ignorando as diferenas de constituio interna, e valorizando as semelhanas aparentes, que no estruturais, entre -ud- e
-u-d-, a percepo do falante orienta-se para o conjunto que se encontra direita do
1 Como sabido, na evoluo do latim para o portugus, /t/ em contexto intervoclico foi afectado
por sonorizao, assim se explicando a sequncia -u-d- da nossa lngua.
225
radical, seja nominal (-ud-), seja verbo-participial (-u-d-), categorizando de igual modo
o que efectivamente diferente.
O facto de o constituinte participial /d/ no ter a estrutura fonotctica mnima para
poder ser usado como representante tpico dum sufixo justificar o recurso sequncia mais comum, bissegmental e dissilbica (udo/uda), cuja primeira slaba preenchida por um ncleo (no caso o segmento voclico /u/) e cuja segunda slaba tem por
ataque /d/.
Como pudemos observar, a configurao dos constituintes em jogo -ud- para o
sufixo derivacional denominal e -u-d- para a sequncia temtico-participial.
Em todo o caso, est certamente na apreenso holstica dos constituintes direita
do radical (nominal e verbal) a sobreposio descritiva que tradicionalmente vem sendo
feita destas sequncias, encaradas como terminaes ou desinncias congneres (ainda
que uma seja derivacional e a outra flexional), e o teor da subsequente teorizao que
em redor delas tecida.
Dela se fazem eco as seguintes palavras de Malkiel (1992: 12):
Un mtodo de anlisis rara vez aplicado hasta ahora al material en disputa es preguntarse el investigador si el juego de las flexiones verbales y los sufijos de derivacin, a consequencia de su homonimia o mera semejanza, puede ejercer determinado influjo fomentando
o bloqueando los unos a los otros.
Sendo conhecido que -u-d- foi substitudo por -i-d- (cf. 3), e que -ud- pervive como
afixo derivacional, importa averiguar de que modo vem sendo gerido o espao funcional de cada sufixo, como se organizam as redes relacionais entre sufixos com uma
configurao formal aparentemente to prxima, que vias de alterao e de evoluo
foram e podem ser activadas em circunstncias anlogas, e quais as suas motivaes e
consequncias.
Para dar resposta a estas questes, impe-se analisar o percurso da sequncia temtico-participial -u-d- e do sufixo adjectivalizador -ud-, explicar as razes da substituio
de -u-d- por -i-d-, e avaliar as repercusses dessa alterao no sistema afixal da lngua.
Esta reflexo permite alargar o mbito da anlise e problematizar, em termos de teoria
morfolgica, de que modo so geridas as relaes entre as diferentes sub-reas da morfologia, como se correlacionam e interagem os domnios e os operadores afixais.
Muito em concreto, a questo que Malkiel coloca a da possibilidade de interinfluncia entre sequncias e afixos formalmente prxima/os ou isomorfa/os mas com
valores funcionais diferentes. Os caminhos de cada um cruzam-se e reflectem-se uns
nos outros? Com que consequncias? Os afixos derivacionais e os flexionais interferem
nos seus territrios estruturais? De que modo?
O caso em apreo tem a singularidade de o constituinte participial integrar uma das
chamadas formas nominais do verbo, o que o poder colocar a meio caminho entre os
morfemas flexionais-funcionais e os lexicais. A reflexo subsequente permitir ainda
apurar em que medida esse estatuto hbrido de forma "nominal" do verbo tem alguma
consistncia funcional.
Pela observao do modo como as estruturas morfolgicas se comportam, as terminaes em epgrafe (-ud- e -u-d-) no tinham fortes probabilidades de vir a colidir,
pois desde sempre asseguraram funes diferentes. Em todo o caso, porque ambas
226
3. As sequncias temtico-participiais -u-t-, -u-d- e -i-dA anlise do comportamento das sequncias temtico-participiais -u-t-, -u-d- e -i-dparte da premissa, exposta em 2., de que nestas sequncias temtico-participiais as
vogais [+altas] /u/ e /i/ representam as vogais temticas dos verbos que esto na base
dos respectivos particpios; /t/, em latim, como tambm /d/, em portugus, o constituinte participial.
Cada uma das sequncias participiais em epgrafe no representa um s sufixo,
pelo que no correcto continuarmos a descrev-las como o sufixo -udo ou o sufixo
-ido. Se, por facilidade de meno e de reconhecimento, houver necessidade de usar
estas configuraes, dever-se- sempre ter conscincia da verdadeira realidade morfolgica em causa.
A sequncia temtico-participial -u-t- era a sequncia tpica dos verbos latinos de
tema em -u- da terceira conjugao. Estes verbos, alm de serem muito menos representativos que os de tema em -a- ou em -i-, pertenciam a uma conjugao que se caracterizava por maior heterogeneidade paradigmtica, j que albergava verbos de tema em
-u- e de tema em consoante.
A sequncia temtico-participial latina -u-t- que, no portugus antigo, se apresentava como -u-d-, viria a ser substituda por -i-d-. Tratou-se de uma mudana de srie
voclica, j que se preservou o trao [+alto] da vogal temtica. Mas quais as motivaes
desta mutao segmental, com repercusses morfofonolgicas to significativas, at no
que periodizao da lngua diz respeito?
Observemos a realidade da lngua portuguesa, para indagar se h na sua estrutura
razes que motivem directamente essa mutao.
medida que a lngua portuguesa vai ganhando personalidade prpria, a sua identidade conjugacional assenta na coexistncia de trs paradigmas temticos:
verbos de tema em -a-
227
Em nosso entender, a razo de ser desta inflexo segmental est no sentido da evoluo verificada na lngua-fonte, vindo a ser reforada pela estrutura da lngua de destino.
A hiptese que aqui se postula a seguinte: o desaparecimento de -u-d- temtico-participial e a sua substituio por -i-d- tem a ver com razes de natureza no fnica,
como defende Malkiel, mas morfolgica, e essencialmente conjugacional. Paralelamente, no se exclui que os domnios e os paradigmas flexional e derivacional coexistentes possam ter, em teoria, interferncias entre si, mas no caso em anlise essas
interferncias no envolvem os sufixos, singulativamente considerados.
Observemos ento a rede de factores de natureza morfo-estrutural que explica os
caminhos das mudanas que estes haveriam de tomar.
Uma das explicaes para a substituio processada encontra-se na transformao
que se operou na evoluo do latim para o portugus.
O quadro que se segue visualiza a distribuio pelas diferentes classes conjugacionais
das classes participiais em latim (clssico e vulgar) e em portugus (arcaico e moderno).
Para a transformao operada crucial a reduo do sistema participial trimembre
que vigorava em latim e no portugus medieval para o sistema bimembre do portugus moderno.
Latim clssico
Latim vulgar
Portugus
arcaico
Portugus
moderno
1 conjugao:
-a--tum
1 conjugao:
-a--tum
-a-d-
-a-d-
2 conjugao:
-e--tum
2 conjugao:
-u--tum
-u-d-
-i-d-
3 conjugao:
-i&-tum
2 conjugao:
-u--tum
-u-d-
-i-d-
4 conjugao:
-i--tum
3 conjugao:
-i--tum
-i-d-
-i-d-
Classes temtico-participiais e sua distribuio pelas diferentes classes conjugacionais, em latim e em portugus
(adaptado de Williams, 1975:159)
228
latinos que viriam a apresentar particpios em /u/ (metudo, perdudo, sabudo). Nas suas
palavras, -udo was ousted by -ido, in tribute to the closer affinity of i to e than of u
to e (idem, ibidem)
Mas as alternativas que se colocavam a /u/ no se fundam em motivos de natureza
fnica ou fonolgica.
Sob o ponto de vista fnico, das alternativas que, em teoria, se apresentavam a /u/,
segmento [+recuado, +alto], s (22) se encontrava disponvel em portugus.
(22) vogal [-recuada, +alta]
Solues do tipo (23) vogal [-recuada, -alta, -baixa] ou (24) vogal [-recuada, +baixa]
no se incluam no leque de configuraes temticas participiais da lngua portuguesa,
que poca j s contava com /a/, com /u/, em decadncia, e com /i/ como vogais
temticas participiais.
A representatividade morfo-flexional acrescida da vogal [+alta] da srie anterior
explica-se no por razes fnicas, mas por razes morfolgicas que de seguida se
expendem, nelas se encontrando a razo da opo pelo segmento voclico [-recuado,
+alto].
A oposio a que foi feita referncia entre dois grandes paradigmas conjugacionais
o da primeira conjugao vs o da segunda e da terceira conjugaes , e que representa o resultado da eliminao de contrastes que deixaram de ser relevantes, estende-se a outros tempos e modos, sustentanto, assim, de modo substancialmente reforado,
a representatividade da classe temtica em /i/.
Em concreto, tal como no particpio, tambm no Imperfeito do Indicativo, no Presente do Conjuntivo e at no do Indicativo se verifica uma convergncia no que aos
padres flexionais diz respeito dos verbos da segunda e da terceira conjugaes portuguesas (tema em -e- e -i-, respectivamente), que assim se opem aos verbos da primeira conjugao (tema em -a-). O quadro seguinte ilustra o exposto.
Verbos de tema
em -a- (suportar)
Verbos de tema
em -e- (receber)
Verbos de tema
-i- (repartir)
Presente do indicativo
(3 pessoa, singular)
suporta
recebo
reparto
Imperfeito do Indicativo
(3 pessoa, singular)
suportava
recebia
repartia
Presente do Conjutivo
(1/3 pessoa, singular)
suporte
receba
reparta
Particpio Passado
suportado
recebido
repartido
229
Vogal Temtica
dos derivados
Nomes deverbais
em -o-
Nomes deverbais
em -ment-
1 conjugao:
-a-
arreliao
arrumao
loteamento
recrutamento
2 conjugao:
-i-
apario
perdio
rendio
arrefecimento
varrimento
3 conjugao:
-i-
deglutio
fundio
repartio
despedimento
impedimento
No que cronologia da mutao diz respeito, a transio de /u/ para /i/ ter comeado a ocorrer em meados do sculo XIII (cozudo, entendudo, metudo, tolhudo, vendudo), e ter estado concluda em princpios do sculo XVI.
Seria interessante averiguar em que medida as fronteiras finais dos radicais verbais
tiveram influncia determinante na substituio de /u/ por /i/. Segundo Carvalho (1999-2000), essa substituio ocorreu primeiro em verbos (i) terminados em dental (entender, vender, meter), alveolar (conoscer, cre(s)cer, cozer, requerer) e palatal (encher, constranger, tolher), depois em verbos (ii) terminados em bilabial (romper, receber, saber,
temer) e labiodental (sofrer, dever) e finalmente em radicais verbais (iii) terminados em
vogal em hiato com a vogal temtica (caer, creer, leer, teer, traer, veer).
Se aprofundarmos a anlise dos traos que distinguem o primeiro conjunto de segmentos do segundo (cf. Quadro seguinte, (i) e (ii), respectivamente), constatamos que
o que os separa essencialmente o carcter [coronal], que marca positivamente o
primeiro conjunto e negativamente o segundo. Relativamente ao trao [anterior], este
no parece ser o mais relevantemente distintivo, pois todos comungam dele excepo dos segmentos palatais, e tambm estes integram o conjunto dos verbos em que
mais cedo se fez sentir a eroso de -u-d-.
230
[ anterior]
[ coronal]
/d/
/t/
/s/
/z/
/r/
/l/
//
/Z/
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
/m/
/p/
/b/
/f/
/v/
+
+
+
+
+
(i)
(ii)
231
Latim clssico
Latim vulgar
1 declinao
1 declinao
2 declinao
4 declinao
2 declinao
3 declinao
5 declinao
3 declinao
232
No houve lexicalizao da sequncia temtico-participial -u-d-, tendo antes ocorrido o seu desaparecimento, a desactivao do constituinte temtico /u/ e, com ele, da
sequncia temtico-participial -u-d-, que viria a ser substituda, aps um perodo de
alternncia e de coexistncia de dois sculos, por -i-d-.
A substituio de /u/ por /i/ na sequncia temtico-participial representa uma
forma de coeso conjugacional e de reforo em termos de gramaticalizao da
flexo verbal. Mas o desaparecimento da sequncia temtico-participial -u-d- no se
repercutiu numa revalorizao do estatuto de -ud- adjectivalizador, nem se traduziu
numa optimizao deste, que continuou acantonado na sua esfera territorial, dentro do
vasto paradigma denominal. No tendo tido lugar qualquer transferncia para -ud- de
valores semntico-lexicais de unidades congneres, pode dizer-se que no houve disperso nem concentrao semntica.
Em paralelo, no houve absoro por -ud- do valor passivo de -u-d- participial. Os
particpios cozudo, entendudo, metudo, tolhudo, vendudo, mesmo quando usados com
valor adjectival, supem uma marca de dinamicidade e de telicidade que est ausente
dos adjectivos denominais, tipicamente estativos, em -ud- (/est barbudo equivalem
a tem inerentemente/incidentalmente barba(s) grande(s) e/ou desenvolvida(s), e no a
*/est provido de barba ou a *foi provido de barba, por exemplo, na adolescncia).
Em o Joo j foi barbudo explicita-se um estado passado em que o Joo se apresentava com barba grande ou aparatosa. Ou seja: em o Joo j foi barbudo no est disponvel nem activada uma leitura passiva de barbar, como acontece com o Joo foi apanhado pela polcia, mas apenas possvel uma leitura estativa do adjectivo denominal,
anloga que caracterizaria os adjectivos friorento ou preguioso, no mesmo cotexto.
Um trao que aproxima tenuemente, e em circunstncias ilocutrias especficas, as
estruturas em anlise uma marca avaliativa de intensidade que, nos registos expressivos, as caracteriza.
Esse trao visvel nos poucos exemplos de utilizao isocategorial de -ud- (boazuda, rombudo), e num dos casos singulares de utilizao criativa de -u-d- em particpio verbal. Refiro-me a caluda, usado injuntivamente, com claro valor intensivo. Mas
trata-se de um s exemplo, que no anula nem representa o conjunto. Os traos essenciais no passaram de uma classe para a outra.
chegado o momento de fazer um balano final e de avaliar as repercusses em
termos de teoria morfolgica dos comportamentos observados.
A evoluo histrico-lexical da lngua portuguesa permite atestar a inexistncia de
interferncias entre -u-d- e -ud-, e que os destinos de um e de outro sempre foram
paralelos. Os percursos de -u-d- participial e -ud- derivacional no se cruzaram um com
o outro, quer porque ao desaparecimento do primeiro no correspondeu ou se sucedeu um aumento de vitalidade do segundo, quer porque no houve transferncia de
valores nem no sentido da gramaticalizao nem no da lexicalizao (Hopper & Traugott, 1993).
Nestes casos uma e outra estruturas permanecem em plos opostos da escala flexo-derivao, contribuindo para uma valorizao da hiptese separacionista da flexo
e da derivao, e portanto para uma concepo enfraquecida de morfologia (split morphology (Booij 1996)), defendida pela Hiptese Lexicalista Fraca e pela distributed
morphology, de que so partidrios, entre outros, Heidi Harley & Rolf Noyer.
233
234
BIBLIOGRAFIA
BOOIJ, Geert (1996), Inherent versus contextual Inflection and the Split Morphological Hypothesis, in Booij, Geert & Jaap Van Marle (ed), Yearbook of Morphology
1995, Dordrecht, Boston, London, Kluwer Academic Publishers, pp. 1-16.
CARVALHO, Maria Jos (1999-2000), Cronologia(s) da substituio da terminao participial -udo por -ido no portugus medieval (scs. XIII-XVI), Revista Portuguesa
de Filologia, vol. XXIII, pp. 381-409.
HARLEY, Heidi e NOYER, Rolf (1998), Licensing in the non-lexicalist lexicon: nominalizations, vocabulary items and the Encyclopaedia, in Harley, Heidi (ed.), MITWPL
32: Papers from the UPenn/MIT Roundtable on Argument Structure and Aspect.
Cambridge, MITWPL, pp. 119-137.
HOCK, Hans H. ([1986] 1991), Principles of Historical Linguistics. Barlin, New York,
Mouton de Gruyter, 2nd ed.
HOPPER, Paul e TRAUGOTT, Elisabeth (1993), Grammaticalization, Cambridge, Cambridge University Press.
MAIA, Clarinda (1995), Sociolingustica histrica e periodizao lingustica. Algumas
reflexes sobre a distino entre portugus arcaico e portugus moderno, Diacrtica vol. 10, pp. 3-30.
MALKIEL, Yakov (1992), La prdida del participio passado en -udo, Nueva Revista
de Filologa Hispnica, vol. XL, n 1, pp. 11-28.
MALKIEL, Yakov ([1982] 1992), Infinitive endings, conjugation classes, nominal derivational suffixes and vocalic gamuts in Romance in Malkiel, Yakov (ed), Diachronic studies in lexicology, affixation, phonology. Edita and inedita 1979-1988, vol
II, Amsterdam, Philadelphia, John Benjamins, pp. 105-138.
MEYER-LBKE, Wilhelm (1895), Grammaire des langues romanes (traduction par Auguste
Doutrepont e Geroges Doutrepont), Tome II: Morphologie. Paris, H. Welter diteur.
NUNES, Jos Joaquim Nunes (1989), Compndio de gramtica histrica portuguesa
Fontica e Morfologia, 9 edio, Lisboa, Livraria Clssica Editora.
PIEL, Joseph (1945), A flexo verbal do portugus. Estudo de morfologia histrica,
Separata de Biblos, vol. XX.
RIO-TORTO, Graa (1998), Morfologia derivacional. Teoria e aplicao ao portugus,
Porto, Porto Editora.
RIO-TORTO, Graa e CONCEIO Anastcio (2004), Estrutura e interpretao dos
nomes depredicativos em portugus, in Rio-Torto, Graa (coord.), Verbos e nomes
em portugus, Coimbra, Livraria Almedina, pp. 187-220.
WILLIAMS, Edwin B. (1975), Do latim ao portugus. Fonologia e Morfologia Histricas da Lngua Portuguesa, 3 ed., Rio de Janeiro, Tempo Brasileiro.
235
Hanna J. Batoro
Universidade de Aberta, Lisboa; hanna@univ-ab.pt
237
HANNA J. BATORO
238
derivao com este sufixo, tais como, castanheiro, padeiro, brejeiro, cinzeiro,
galinheiro, faqueiro, isqueiro?
Em primeiro lugar, verificamos que se trata de casos diferentes de -eiro que traduzem sentidos diversos. Assim, verificamos que castanheiro uma rvore que d
castanhas, padeiro uma pessoa que trabalha na padaria, brejeiro uma caracterstica de fenmeno, pessoa ou coisa sem jeito, cinzeiro um lugar onde se deposita
cinza, galinheiro um lugar que abriga as galinhas5, faqueiro um lugar onde se
guardam facas (talheres), mas tambm um conjunto de facas (talheres), isqueiro
um instrumento que serve para fazer lume, etc.
Em segundo lugar, podemos observar que os sentidos acima exemplificados podem
dividir-se em subgrupos. Podemos, assim, propor os seguintes tipos de agrupamentos:
rvores de frutos (p. ex., castanheiro), profisses (p. ex., padeiro), caractersticas (p.
ex., fuleiro), lugares (abrigos, contentores de conjuntos, etc.) (p. ex., cinzeiro, galinheiro, faqueiro6), instrumentos (p. ex., isqueiro), agrupamentos esses que por
sua vez podem ser representados como ncleos prototpicos, volta dos quais se
agrupam os diferentes itens, portadores de sentidos diferentes (Fig. 1):
Figura 1: Proposta de representao da polissemia do sufixo derivacional -eiro
-eiro
RVORES DE FRUTOS
PROFISSES
CARACTERSTICAS
CONJUNTOS
ESPAO
INSTRUMENTOS
ESPAO
FRUTO DA RVORE
FRUTO DO TRABALHO
castanheiro
marmeleiro
coqueiro
etc.
padeiro
coveiro
moleiro
etc.
ITENS
foleiro
brejeiro
verdadeiro
etc.
REUNIDOS NO ESPAO
faqueiro
palheiro
galinheiro
cinzeiro
isqueiro
ponteiro
etc.
etc.
Em terceiro lugar, reparamos que nem todos os grupos que distinguimos na primeira
etapa de anlise so igualmente produtivos. Se relativamente fcil encontrar nomes de
profisses (mineiro, carteiro, fuzileiro, empreiteiro, etc.) ou nomes de rvores de fruto
(limoeiro, coqueiro, marmeleiro, etc.,), esse j no o caso das caractersticas atribudas
s pessoas ou coisas (verdadeiro, grosseiro, certeiro) ou de instrumentos (ponteiro).
5 Num inqurito feito recentemente na TVI, em que se perguntava s pessoas na rua como se chamava
o conjunto de galinhas, alguns dos inquiridos respondiam galinheiro[?], evidenciando no apenas a
sua incapacidade de activao (ou mesmo desconhecimento) da palavra bando, mas tambm a presena
no seu lxico mental da (pelo menos) dupla, neste caso, interpretao do morfema derivacional -eiro.
6 Repare-se, tambm, que h quem, no registo popular, se refira ao(s) (conjunto dos) dentes como
o faqueiro, p. ex. preciso de ir ao dentista para tratar do faqueiro.
239
HANNA J. BATORO
Em quarto lugar, a rea das designaes de lugares , por sua vez, bastante complexa, sendo preciso distinguir entre um lugar de poiso (galinheiro), de depsito (cinzeiro), de colocao de um conjunto de objectos individuais (faqueiro, palheiro, etc.).
O princpio de anlise polissmica acima traado evidencia apenas alguns dos problemas que se levantam numa tentativa de representaes possveis entre vrios exemplos da mesma categoria polissmica. Existe apenas um centro nuclear prototpico, ou
vrios? Se forem vrios, todos eles apresentam o mesmo grau de salincia (so igualmente produtivos)? Quais so as distncias das categorias menos prototpicas em relao ao ncleo principal? Quais so as distncias existentes entre vrios elementos
menos centrais e/ou mais perifricos? Como podemos representar estas dependncias?
Em rede? Numa representao radial? Ou apenas uma representao multidimensional que pode dar conta da riqueza dos sentidos acima exemplificados?
Se pensarmos, p. ex., na palavra p (parte do corpo), nos outros sentidos da
mesma palavra, tais como p (medida) ou p (parte de uma planta p. ex., p de
salsa) e nas vrias expresses de que este item lingustico faz parte p da cama (=/=
cabeceira), p da montanha, p da mesa, estar ao p de (algum), p de dana,
p-de-meia, etc., at intuitivamente constatamos que, em todos os casos apresentados, se trata de significados mltiplos do mesmo item pe (ver a anlise pormenorizada mais adiante). Tambm, intuitivamente, sabemos que o caso de p diferente do
caso de canto, no qual a mesma forma, por coincidncia histrica, surgiu a designar
(i) um ngulo (ou: lugar interior oposto esquina), p. ex. um canto da casa e (ii) a
primeira pessoa do verbo cantar, isto , eu canto ou, ainda, o resultado da aco de
cantar o canto (p. ex., o canto gregoriano). No caso exemplificado por canto, trata-se claramente de dois tipos de sentido diferentes, sem parentesco ou razes comuns, ou
seja de homonmia. No entanto, se olharmos para o aspecto referenciado em (ii) acima
apresentado, verificamos que dentro da prpria rea semntica de cantar temos
polissemia entre (eu) canto e canto (gregoriano). Este exemplo simples mostra que
as relaes polissmicas e homonmicas entre unidades lexicais se cruzam de um modo
complexo e dificilmente podem ser encaradas como lineares.
240
3. O caso do p
3.1. O p nos corpora
Basta visitar os sites dos corpora lingusticos mais comuns disponveis na Net, tais
como a Linguateca ou o corpus disponibilizado pelo Centro de Lingustica (CLUL) (cf.
Bibliografia), para verificar que a frequncia da palavra p quer no discurso oral quer
no jornalstico muito alta. Assim, por exemplo, s na Linguateca, foram registadas 12
955 e no CLUL, 1710 ocorrncias em todo o tipo de contextos. Para exemplificar, observem-se os seguintes extractos:
Ext 1345 (pol, 93a): Mas ser que, apesar das funes que desempenha, no
tem os governantes ao p ?
Ext 3223 (pol, 94b): H dias em que j no me consigo ter de p, tal a minha
fraqueza e cansao, e j por vrias vezes pensei em regressar frente de combate.
Ext 3704 (soc, 98b): No ltimo sbado, a PJ localizou, no stio da Casa Branca,
freguesia de Erada, sem qualquer documento de identificao, o cadver do
jovem, que aparenta ter 18 a 20 anos de idade, cabelo louro, rosto oval, dentes
incisivos da arcada superior grandes e salientes e com 39/40 de medida de p .
Ext 3792 (soc, 93b): Em reaco s propostas do IEFP, os trabalhadores responderam com um daqui ningum arreda p e mantiveram o corte da EN242, entre a Marinha Grande e a Nazar, e da Linha do Oeste at s 18h45.
Ext 5064 (clt, 91b): De qualquer forma, isto uma operao complexa que
envolve muitas equipas, que tentam pr de p um projecto ambicioso, o que me
levou sempre a pensar que, antes de ter as iniciativas confirmadas, no valia a
pena dar notcia delas.
241
HANNA J. BATORO
Ext 5160 (clt, 94b): Atrs da comitiva presidencial, muita gente passeava entre os
stands montados na enorme sala branca, de alto p direito e inmeras estruturas de ferro da Central Tejo, onde tambm funciona o Museu da Electricidade.
Ext 5218 (soc, 98b): Se assim for, continua de p a ameaa de fazer um plenrio nacional que poder ter, segundo um comunicado da OM, consequncias
imprevisveis.
Foram, igualmente, identificados exemplos de provrbios portugueses em que a
palavra p aparece (v. os sites de provrbios citados na bibliografia):
Lua deitada, marinheiro de p,
Nunca o invejoso medrou nem quem ao p dele morou,
Quanto mais te agachas, mais te pem o p em cima,
Quem no gosta de samba, ruim da cabea ou doente do p.,
Em p de pobre, todo sapato serve,
Porco velho no se coa em p de espinho,
Nunca falta um chinelo velho para um p cansado.,
'Ao p da silveira padece a videira.'',
De Amarais, vivas com corais e viagens a p, libera nos Domine.,'
Deus nos livre dos maus vizinhos de ao p da porta.,
Dia de S. Barnab (11/6), sega-se a palma do p,
Dar uma de p contra a parede, mata a fome e a sede, etc.
Repare-se, logo de incio, que o que relativamente menos comum nos corpora
consultados so os exemplos do tipo do acima citado n. 3704 da Linguateca, em que
a palavra p surge no seu sentido bsico de extremidade de cada um dos membros
inferiores do homem que lhe permite o apoio e a locomoo, para citar a definio
que aparece em primeiro lugar das respectivas acepes nos dicionrios portugueses.
Esta acepo ocorre, no entanto, com frequncia (i) nas expresses futebolsticas
(como em, p. ex., pontap de sada, pontap de baliza, p em riste, leso no p,
etc.), bem como (ii) nos provrbios (ver exemplos acima), quer na referncia prpria
parte do corpo quer na da parte dela, como em: planta do p.
Uma anlise mais atenta das ocorrncias reunidas permite verificar que a principal
razo da alta frequncia inicialmente observada se prende com o facto de o item lexical em causa integrar inmeras expresses correntes da nossa linguagem-no-uso, as
quais se caracterizam por graus muito variveis de fixidez, de extenso e de flexibilidade7. Observem-se, por exemplo, as seguintes expresses: abalar os ps a X, andar
a p, atar de ps e mos, dar com os ps, dobrar os ps com a cabea, dar um p
de dana, estar de p, estar em p, fazer finca-p, fugir a sete ps, p-de-burro,
ser bom p de dana, saltar ao p coxinho, ser p de chumbo, etc.
7 Para analisar as ocorrncias apresentadas, praticamente invivel utilizar o critrio ortogrfico. O
facto de uma expresso aparecer grafada sem hfen no constitui ndice da sua maior flexibilidade, o
que leva, por vezes, ocorrncia indistinta da mesma expresso com ou sem hfen, sem alterao de
sentido, tal como se pode observar, a seguir, no caso da expresso fazer/ manter finca-p.
mantendo-se o finca-p no turismo temtico# Tot: 1710 N: 2 Ref: J63811
em que le fazia fincap
# Tot: 1710 N: 3
Ref: L0009P0057X
o PSD no vai fazer finca p
# Tot: 1710 N: 101 Ref: J65151
242
243
HANNA J. BATORO
de trinta centmetros). Em tempos, as medidas eram definidas em funo de um p prototpico de algum que se serviu dessa parte do seu prprio corpo para determinar as
medidas dos espaos e das dimenses circundantes. Por tradio, a conceptualizao
por contiguidade mantm-se, bem como a respectiva expresso. Na sequncia desta
conceptualizao, quando falamos em o p direito da sala tem trs metros, transmitimos por metfora a imagem de um espao com a dimenso vertical mais saliente do
que o tradicionalmente esperado (o que relativo e culturalmente determinado). Igualmente por metfora criamos a expresso dar um p de dana, que significa dar um
passo de dana, como se um passo fosse uma medida de p. Por sua vez, dar um p
de dana corresponde por extenso metonmica actividade de danar. A partir
da e, mais uma vez por extenso metonmica, surge a expresso ser bom p de
dana, ou seja ser p leve, o que, ao contrrio de ser p de chumbo, refere uma
caracterstica pessoal de leveza e agilidade.
Do mesmo modo, ou seja, por contiguidade, podemos conceptualizar o referente
da expresso p de meia. Por tradio, as pessoas amealhavam o dinheiro e guardavam as poupanas numa meia, preenchendo fisicamente primeiro o espao que
serve para colocar o p dentro da meia (que, por sua vez, designado por extenso
metonmica como p de uma meia). O contedo colocado no espao do p de uma
meia passava, assim, e outra vez por metonmia, a designar-se por o p-de-meia. Com
o tempo e por similaridade todo e qualquer tipo de poupana, como em, por exemplo, o dinheiro que ele te emprestou constitui o p-de-meia dele, independentemente
do stio onde fosse guardado, passava a designar-se com a mesma expresso.
Os exemplos de polissemia da palavra portuguesa p aqui apresentados esto
longe de dar conta de todas as ocorrncias existentes na lngua, mas cremos tratar-se
das expresses mais frequentes. Pelo contrrio, as expresses populares como, por
exemplo, p-de-burro, p-de-galo, p-de-ganso, p-de-leo ou p-de-lebre so geralmente desconhecidas das pessoas sem razes na cultura agrcola, visto denominarem
espcies de flora, cujas folhas (por contiguidade) apresentam metonimicamente
parecenas com as caractersticas especficas das patas dos animais indicados na
expresso. Trata-se de expresses de alto nvel de lexicalizao, tal como no caso de
nomes de doenas p boto, p-de-atleta ou p chato. Assim, tambm um utenslio
pode ser fruto do mesmo tipo de conceptualizao, como na expresso p-de-cabra.
Trata-se de uma alavanca de ferro com uma extremidade fendida, semelhana do
casco de uma cabra.
244
(A)
(A 1)
(A 2)
METFORAS
o p da mesa
o p do candeeiro
o p do copo/ clice
SUPORTE
o p de uma coluna
o p do copo/ clice
BASE
(A 2a)
o p de uma planta [=cada exemplo de uma planta]
(A 3)
RESIDUOS
(=
DEPSITO)
o p de vinho
(A 3a)
gua-p
(A 4)
(A 5)
ESTADO DE COISAS
estar em p de guerra
(A 6)
ter p
perder o p
fora de p
(A7)
NOMES LEXICALIZADOS
de plantas p-de-leo
p-de-lebre
p-de-burro
p-de-ganso
p-de-galo
(A8)
NOMES LEXICALIZADOS
nomes de enfermidades
p chato
p-de-atleta
p boto
(A9)
NOMES LEXICALIZADOS
de utenslios
p-de-cabra
245
HANNA J. BATORO
(B)
METONMIAS
(B 1)
(B 2)
p [medida]
(B 2a)
(B 2b)
(B 3)
(B 3a)
(B 4)
caractersticas de pessoas
(B 4a)
p-de-meia
ser p de dana
246
(A 1)
(A 2)
POR CONTIGUIDADE
(A 2a)
(A 3)
POR CONTIGUIDADE
(A 3a)
(A 4)
PROCESSO MLTIPLAS
(A 5)
POR CONTIGUIDADE
(A 6)
(A 7)
(A 8)
(A 9)
(A)
METFORAS
(A)
POR SIMILARIDADE
(B)
POR CONTIGUIDADE
(B)
METONMIAS
(B 1)
(B 2)
POR SIMILARIDADE
(B 2a)
(B 2b)
POR SIMILARIDADE
(B 3)
POR CONTIGUIDADE E POR SIMILARIDADE
(B 4)
(B 3a)
(B 4a)
247
HANNA J. BATORO
4. Discusso
Na sequncia da anlise apresentada podemos perguntar Para que que a Lngua
Portuguesa precisa do(s) p(s)?
Primeiro, o Portugus precisa dos p(s)para (i) se referir extremidade dos membros inferiores dos seus falantes ou a uma das partes desta, concebida, metonimicamente, como uma parte de um todo (peito do p, planta do p, etc.). A anlise do
corpus consultado mostrou, no entanto, que a referncia pura no frequente no uso
da lngua. Na esmagadora maioria dos casos, utilizamos o p para designar a localizao dos objectos e dos seres no espao. Antes de mais, trata-se da (ii) localizao do
prprio locutor e da postura fsica por ele assumida em funo dos eixos de orientao espacial. Assim, quem no est deitado est a p (e, por conseguinte, mantm-se
desperto, acordado) e quem no est sentado est em p ou de p, mantendo-se na
posio vertical. Para passar posio vertical preciso pr-se de/em p, demonstrando, explicitamente, que na verticalidade exige-se um sustento, uma base, um suporte
que os prprios ps humanos asseguram. Do mesmo modo, para quem se encontra
(iii) dentro das guas com alguma profundidade, a sua segurana vista como tendo
ou no onde manter apoiados os ps (ter p). (iv) A qualidade dos movimentos efectuada, tambm, em funo das caractersticas dos ps: p de chumbo, p leve, o que
passa para (v) as caractersticas das prprias pessoas, como em ser p leve ou ser p
de dana, etc.
Os ps humanos asseguram, igualmente, (vi) a locomoo no assistida ou seja,
efectuada a p (em contraste com a efectuada a cavalo, de carro ou atravs de outro
meio de transporte). Se (vii) a deslocao for efectuada a sete ps, transmite-se a ideia
de rapidez. Uma deslocao espacial do p para a mo implica um movimento pouco
coordenado e/ou determinado. Assim, certos movimentos dos ps que, simbolicamente, servem para representar sintomas de certas (viii) emoes, acabam por lhes ser
atribudos. Por conseguinte, bater o p ilustra a teimosia, meter os ps pelas mos
significa atrapalhar-se, fazer finca-p, mostrar-se obstinadamente persistente, etc.
A ideia de base e de suporte atrs referida mantm-se na descrio dos objectos intrinsecamente orientados no espao. Assim, tanto copos e mveis como montanhas e construes arquitectnicas tm (ix) a parte de suporte que referida como
p(s) de X. Mas no so s os objectos fsicos que dispem de uma base ou de um
suporte. Tambm o tm, por extenso metafrica, as interaces humanas, como no
caso das expresses em p de igualdade ou em p de guerra. A noo de base
mantm-se, tambm na muito frequente gramaticalizada locuo prepositiva ao p de
X, em que se indica uma localizao, na proximidade que fronteiria da contiguidade.
A imagem da forma do p pode ainda transparecer iconicamente nalgumas das (x)
designaes dos nomes das plantas (cujas folhas nos lembram remotamente a forma da
pata de animais), das ferramentas ou das doenas pelos sintomas que lhes so atribudos, ou ainda aparecer em certas manifestaes culturais, como p. ex., fazer um p-de-meia no sentido de amealhar dinheiro.
A anlise das diferentes conceptualizaes instanciadas, esquematicamente acima,
de (i) a (x) traduz a forte corporizao (= embodiment) da nossa linguagem. Assim,
conceptualizamos o mundo, partindo do nosso prprio corpo para, a partir da, dar origem s extenses do sentido que abrangem, subsequentemente, o espao fsico que o
248
nosso corpo ocupa, para, a seguir, passar para outro(s) espao(s) fsico(s), primeiro,
e mental(is), depois contguo(s), separado(s) mas prximo(s) e, depois, cada vez mais
afastado(s) do ncleo prototpico.
5. Concluses
Procurmos defender com base num estudo de polissemia que o significado no
objecto mental estvel, tratando-se antes da construo de interpretaes, e que para
tal so precisos critrios linguisticamente bem definidos8.
Centrando a anlise no estudo especfico dos mltiplos sentidos da palavra p,
apresentaram-se alguns percursos metodolgicos de interpretao do sentido, com
base nos corpora lingusticos representativos, extensos e de fcil acesso para o pblico
comum, que nos permitem estudar a verdadeira linguagem-no-uso. O levantamento
das ocorrncias das expresses com p mostram a sua extenso, a grande flexibilidade
verificada na rea, a sua variabilidade e a complexidade dos interrelacionamentos e das
interdependncias ocorridas nas conceptualizaes e nas interpretaes propostas. Estas
permitem verificar a pertinncia da anlise da conceptualizao por contiguidade, no
caso da metonmia e, por similaridade, no caso da metfora. Permitem constatar que,
independentemente de existirem, basicamente, dois processos principais muito produtivos de conceptualizao, que partem do mesmo sentido bsico da designao de uma
parte do corpo, na nossa lngua do dia-a-dia, ocorrem tambm muitos significados frequentes que so fruto de sucessivos processos de conceptualizao mais complexos,
efectuados por vrias metfora(s) e/ou metonmia(s). Nas propostas de anlise apresentadas em quadros procurou dar-se conta dos processos de mapeamento ocorridos,
que sustentam as interpretaes possveis na construo do significado.
8 E a resposta ao crucial problema da interpretao (isto , a questo dos critrios de interpretao, por forma a evitar a arbitrariedade) consistir em fundamentar empiricamente as interpretaes das
expresses lingusticas nas experincias individual, colectiva e histrica nelas fixadas, no comportamento
dos falantes que as usam e na fisiologia do aparato conceptual humano. Tais critrios implicam, naturalmente, a observao do uso real das expresses lingusticas e da a importncia dos mtodos quantitativos baseados no corpus (Silva, 2003:110).
249
HANNA J. BATORO
BIBLIOGRAFIA
ABRANTES, Ana Margarida (1999), O Regresso s Emoes: a Expresso da Raiva em
Portugus, Revista Portuguesa de Humanidades, III (1999), 101-138.
ALMEIDA, Maria Lcia Leito de e GONALVES, Carlos Alexandre (2005), Polissemia
e construes gramaticais: o caso da formas X-eiro do Portugus do Brasil, Actas
do XX Encontro da APL (no prelo).
BATORO, Hanna Jakubowicz (2000 [1996]), Expresso do Espao no Portugus Europeu. Contributo Psicolingustico para o Estudo da Linguagem e Cognio, Dissertao de Doutoramento de 1996, Lisboa: Fundao Calouste Gulbenkian / Fundao para a Cincia e a Tecnologia, 2000.
BATORO, Hanna Jakubowicz (2004), Lingustica Portuguesa: Abordagem Cognitiva,
CD-ROM, Lisboa: Universidade Aberta.
SILVA, Augusto Soares da (1999 [1997]), A Semntica de Deixar: uma Contribuio
para a Abordagem Cognitiva em Semntica Lexical, Textos Universitrios de Cincias Sociais e Humanas, Fundao Calouste Gulbenkian, Fundao para a Cincia
e a Tecnologia, Ministrio da Cincia e da Tecnologia Lisboa, [Dissertao de Doutoramento, Universidade Catlica de Braga, Faculdade de Filosofia, Braga, 1997].
SILVA, Augusto Soares da (2001), O que que a Polissemia nos mostra acerca do Significado e da Cognio?, in: Augusto Soares da Silva (org.) Linguagem e Cognio:
a Perspectiva da Lingustica Cognitiva, Braga: Associao Portuguesa de Lingustica e Universidade Catlica Portuguesa, 147-176.
SILVA, Augusto Soares da (2003), O sentido mltiplo: polissemia, semntica e cognio in: Helosa Pedroso de Moraes Feltes (org.) Produo de Sentido. Estudos
Interdisciplinares, So Paulo: Annablume; Porto Alegre: Nova Prova; Caxias do Sul:
Educs, 2003, 91-116.
SILVA, Augusto Soares da (org.) (2001), Linguagem e Cognio: a Perspectiva da Lingustica Cognitiva, Braga: Associao Portuguesa de Lingustica e Universidade
Catlica Portuguesa.
SILVA, Augusto Soares da; TORRES, Amadeu e GONALVES, Miguel (org.) (2004), Linguagem, Cultura e Cognio:Estudos de Lingustica Cognitiva, 2 vols. Coimbra: Almedina.
VILELA, Mrio (1999), O Seguro Morreu de Velho: Contributo para uma Abordagem
Cognitiva, in: M. Vilela & F. Silva (org.) 289-314.
VILELA, Mrio (2001), Limites e Performances da Semntica Cognitiva, in: Augusto
Soares da Silva (org.) Linguagem e Cognio: a Perspectiva da Lingustica Cognitiva, Braga: Associao Portuguesa de Lingustica e Universidade Catlica Portuguesa, 193-214.
VILELA, Mrio (2002), Metforas do Nosso Tempo, Coimbra: Livraria Almedina.
VILELA, Mrio (2003), Ter metforas flor da pele (ou outra forma de ter nervos),
in: Helosa Pedroso de Moraes Feltes (org.) Produo de Sentido. Estudos Interdisciplinares, So Paulo: Annablume; Porto Alegre: Nova Prova; Caxias do Sul: Educs,
2003, 181-200.
VILELA, Mrio e FTIMA Silva (2004), The position of the adjective in Portuguese centre and periphery of the adjective class, in Augusto Soares da Silva, Amadeu Torres
e M. Gonalves (org.) Vol. I, 661-690.
250
VILELA, Mrio e SILVA, Ftima (org.) (1999), Actas do 1 Encontro Internacional de Lingustica Cognitiva, Porto: FLUP, 1998.
http://afundasao.no.sapo.pt/proverbios-POPulares.htm
http://biblia.tiosam.com/Biblia/biblia.provrbios
http://www.clul.ul.pt/sectores/projecto_rdl_pesquisa.html
http://www.deproverbio.com/DPbooks/VELLASCO/INTRODUCAO.html
http://geocites.yahoo.com.br/pascoal_br/provrbios.html
http://kocher.pro.br/port.html
http://www.linguateca.pt/CETEMPublico/
http://www.lusowine.com/content.html
http://pintopc.home.cern.ch/pintopc/www/cois&lois/proverbios.html
http://proverbios.aborla.net/pd.php
251
253
Para Portugus:
Correia, C. Pinto, 2000, Adeus, princesa, Lisboa, Relgio dgua [ADP];
Madeira, P., 2001, 2001, Instantneos de Sapo, Lisboa, Oficina do Livro [IDS];
Melo, G. de, 1999, O homem que odiava a chuva e outras estrias perversas, Lisboa, Notcias [HQO];
Namora, F., 1990, O homem disfarado, Mem Martins, Europa-Amrica [OHD];
Nicolau, H., 1990, Todos e nenhum, Lisboa, Caminho [TEN];
Sena, J. de, 1999, O fsico prodigioso, Porto, Asa [OFP];
Zambujal, M., 1994, Crnica dos bons malandros, Lisboa, Quetzal [CBM].
254
mente em predicao e isto pode ser facilmente contestado que pode ser subentendida uma suposta aluso s relaes sequenciais, j que, por motivos de carcter
lgico-cognitivos, mais uma vez, ela implica, partida, uma determinada ordem: toda
a predicao se efectua em relao a algo; por isto, o elemento what the sentence is
about, o tpico, deve ser referenciado antes da prpria predicao.
As noes de theme e tail (vid. Dik, 1997: 310-311) tambm ajudam a configurar a
definio de tpico. Ns, aqui, propomos a utilizao dos termos tpico pendente e
tpico aclaratrio. Do nosso ponto de vista, ambos constituem subtipos de tpico,
apesar de a presena deste ltimo num enunciado no excluir a possibilidade de apario de qualquer uma das outras duas funes. Quando falamos em tpico, sem adjectivos, estamos a referir-nos ao tpico intra-clausal. O tpico pendente e o tpico aclaratrio designam, consequentemente, funes pragmticas extra-clausais, sendo o primeiro anterior ao ncleo da predicao e o segundo, posterior (vid. Dik, ibid.). Entre
eles e a clusula verifica-se em regra uma pausa. Tome-se o seguinte exemplo tirado
do Adeus, princesa, p. 165:
Vamos barragem, mana? Aqui o Joaquim no se acredita que ho-de vir uns
poucos de mirones atrs da gente.
Ela sorria, numa pose distante.
Ai isso vm, de certeza. Mas vamos, que est uma lua to linda que deve ser
pecado dormir hoje.
Na sequncia isso vm, de certeza registam-se os constituintes que se seguem: um
demonstrativo neutro, isso, sem relao sintctica com os demais elementos, que introduz o contexto no qual se inscreve a clusula vm, de certeza e que se poderia desenvolver por meio da expresso no que diz respeito a isso [isso = o facto de irem mirones barragem]; uma clusula declarativa afirmativa, vm, de certeza, em que se predica de um sujeito em terceira pessoa do plural, elidido neste caso, mas presente por
meio da morfologia verbal, o facto de vir, de certeza.
Nestas condies, o constituinte isso um tpico pendente ou theme, uma vez que,
por palavras de Dik, 1980: 16, ele specifies the universe of discourse with respect to
which the subsequent predication is presented as relevant. Alm disto, tambm se
verifica no exemplo em causa o facto de o termo isso aparecer numa forma absolute,
ou seja, uma forma para a qual no se especifica qualquer funo semntica ou sintctica (Dik, ibid.). No se devem confundir os tpicos pendentes com os designados
por left--dislocated elements, os quais, embora ocupando tambm a posio pr-causal,
apresentam algum tipo de ligao, i. e., conectividade referencial, com outro constituinte intra-clausal (vid. Mateus et al., 2003: 492-493).
3. Definio de marcador
Um contexto ambguo, uma mudana de tpico mais ou menos inesperada ou brusca,
a vontade ou necessidade de clarificar as funes temticas ou outras eventualidades
surgidas durante o discurso podem levar o emissor a usar de um marcador de tpico.
Os marcadores de tpico so, portanto, marcas explcitas de funo temtica a nvel da
forma (uma determinada estrutura sintctica, uma dada expresso, uma simples partcula, etc.). No seguinte excerto tirado do romance 2001, Instantneos de Sapo, p. 35,
255
256
Respecto do roubo da herdanza tampouco estaban as cousas moi claras. (EET, 122);
Volvendo co da caza. Para empezar, as especies protexidas xa deberon desaparecer
case que todas e do resto, pois non se me ocorre que poderiamos cazar. (GRA, 71);
Pro no tocante a iles, non haba que darlles moito creto. (AES, 23).
Repare-se que estas expresses introdutoras de tpico no apresentam nenhum tipo
de restrio a nvel da categoria gramatical que podem acompanhar: podem ser substantivos, adjectivos, verbos e at pronomes. De facto, o segundo tipo de construes a
que nos referimos acima, os marcadores de sujeito psicolgico, servem-se das formas
pronominais correspondentes. Os exemplos por ns documentados referem-se unicamente 1 pessoa do singular:
Que pouca xentia de Carballo vn a Baldaio, e marchan coas tboas e todo o
choio a Lugo e tal. E para min que as mellores ondas son estas, de Baldaio a
Fisterra. (CRI, 83);
Por min que vos esfolen s dous. Sodes tal pra cal... Voume pra o meu traballo!
(AES, 26);
Eu por min subira... Total que estamos a facer eiqu? (AES, 40).
Nestas estruturas observam-se dois aspectos de explicao complexa. Por um lado,
parece habitual o emprego da partcula que logo aps o marcador de tpico propriamente dito. A funo desta introduzir a predicao em relao qual se marca o
tpico. Por outro lado, no terceiro dos exemplos assinalados (Eu por mim) coloca-se
o problema da explicitao do sujeito gramatical numa posio elevada em relao ao
marcador de tpico. Aventamos duas explicaes para isto. Em primeiro lugar, poder-se-ia considerar a sequncia Eu por mim como tpico composto resultante da vontade
de marcao explcita de um sujeito, tpico por definio no-marcado. Em segundo
lugar, dado que a forma verbal consequente poderia estar conjugada em qualquer outra
pessoa (cfr. sube, subamos...), tambm seria possvel concluir que a expresso Eu por
mim representa uma variante da expresso, mais simples, Por mim.
Alguns casos situam-se entre os marcadores prottipo e os marcadores de sujeito
psicolgico:
Ou monos todos ou subimos todos, e que vea o que vea, que pola mia
parte non quero que a ningun lle quede o direito de chamarme logo cagn...
(AES, 101);
E polo que a min toca, que tanto teo andado con iles, nunca me poiden deprocatar de si beba pra que o outro se aporveitase ou si o Milhomes o faca beber
pra aporveitarse. (AES, 118);
Polo tocantes a min, xa sabedes que non por medo. Pro dgovos francamente
que non creio neses contos de vellas e de tolos... (AES, 40).
Estas estruturas podem ser tambm utilizadas como estratgia para a actualizao
de um tpico aclaratrio:
Porque a verdade que cada cousa que faciamos non era das que se fan decote
nas esmorgas [...]. Ns imolas facendo de tal xeito coma si as fixeramos sen
darnos conta, menos polo tocantes a min. (AES, 92)
257
258
259
Relacionada com estes casos est a estrutura prep. a + infinitivo, utilizada quando
o emissor deseja apresentar o tpico como sendo uma hiptese, como por exemplo
em: Aqui, conta-se que aparecia uma santa. O meu pai, que era um ateu dos quatro
costados, dizia que, a aparecer, s se fosse a Julinha (TEN, 36).
O ltimo grupo de marcadores de tpico do Portugus est formado pelos marcadores demonstrativos. Assim como o marcador propositivo, quando realizado por um
infinitivo, carece de morfemas de nmero e pessoa, no caso dos marcadores demonstrativos, de modo similar, as nicas formas utilizadas so isto, isso e aquilo, denominadas invariveis, isto , carentes de gnero e nmero, por alguns gramticos (vid.
Cunha & Cintra, 1995: 328). Analisemos brevemente alguns exemplos:
Eu ainda lhe disse uma ou duas vezes tu tem tento, moa, tu v l no que te
metes, mas isso meu amigo, quem que quer ouvir conselhos nestas circunstncias, e mais vinha chegando a Primavera? (ADP, 80);
Oiam l, aquilo no se pode ir l dentro? (ADP, 104);
A cavalheira quer mudar de roupa. Isto quem se mete com mulheres, meu amigo.
(ADP, 137).
O carcter pronominal, anafrico e dectico dos demonstrativos invariveis converte-os em elementos muito adequados para o desempenho da funo temtica quer
marcada quer no-marcada. No nosso corpus literrio de exemplos verificmos um uso
maior do demonstrativo isso em comparao com os outros, o qual vem ao encontro
da afirmao lanada por Brauer-Figueiredo, 1996: 342, de que isso o demonstrativo
mais habitual no Portugus falado, sendo elevada a frequncia de utilizao dos demonstrativos invariveis em geral. Ns aqui, contudo, quisemos transcrever um exemplo com
cada um deles.
Para concluirmos este ponto diremos que, exceptuando o caso dos marcadores
demonstrativos, as restantes estratgias de marcao explcita de tpico existem em
ambos os sistemas lingusticos aqui contrastados. O uso da conjuno copulativa e e a
repetio abrupta, mecanismos apenas registados por ns para o Galego, no parecem,
partida, estranhos ou improvveis, em termos gramaticais ou pragmticos, para o Portugus.
5. Concluso
Para concluir pode-se assinalar que, conforme foi verificado ao longo destas pginas, os marcadores de tpico em Galego e Portugus no apresentam grandes diferenas de um modo geral. Apenas o facto de no registarmos o uso dos marcadores
demonstrativos em Galego constitui uma divergncia importante. Varia a forma como
so aplicados cada um dos tipos assinalados em termos de seleco da estrutura sintctica preferente para cada caso, o qual tem evidente relao com a importncia do
contexto no apenas lingustico, mas tambm social, no modo como se manifestam
determinadas funes pragmticas. A complexidade e particularidade inerentes realidade scio-lingustica galega no nos permite avanar qualquer hiptese a respeito
neste pequeno espao sem antes aprofundar o fenmeno convenientemente. Ser portanto em trabalhos futuros e atravs do emprego das ferramentas adequadas que tentaremos evoluir nessa direco.
260
BIBLIOGRAFIA
BRAUER-FIGUEIREDO, M. F. V. (1996), O Portugus falado. Descrio sistemtica dos
seus aspectos, in Nascimento, M. F. Bacelar et al (orgs.), 1996, Actas do XI Encontro Nacional da Associao Portuguesa de Lingustica (Lisboa, 1995), vol. I, Lisboa, Colibri, 323-347.
BRITO, A. M. e DUARTE, I. S. (1982), Condies sobre posposio do sujeito em Portugus, in Boletim de Filologia, tomo XXVII, Lisboa, Centro de Lingustica da Universidade de Lisboa, Instituto Nacional de Investigao Cientfica, 191-254.
CUNHA, C. e CINTRA, L. F. Lindley (1995), Nova Gramtica do Portugus Contemporneo, Lisboa, Joo S da Costa.
DAHL, O. (1974), Topic-Comment structure in a generative grammar with a semantic
base, in Dane_, F. (ed.), 1974, Papers on Functional Sentence Perspective, Prague,
Academia, Publishing House of the Czechoslovak Academy of Sciences, 75-80.
DIK, S. C. (1980), Studies in functional grammar, New York & London, Academic Press.
DIK, S. C. (1997), The Theory of Functional Grammar, Part 1: The Structure of the
Clause, Berlin & New York, Mouton de Gruyter
ERTESCHIK-SHIR, N. (1997), The dynamics of focus structure, Cambridge, University
Press.
HALLIDAY, M. A. K. (1967a), Theme and information in the English clause, in Kress,
G. (ed.), 1976, Halliday: System and Function in Language, Oxford University
Press, 174-188.
HALLIDAY, M. A. K. (1967b), Notes on transitivity and theme in English, in Journal
of Linguistics, 3, London, Cambridge University Press, 199-244.
KOCH, I. V. (1996), O papel da organizao textual na construo do sentido, in
Duarte, I. S. & Leiria, I. (orgs.), Actas do Congresso Internacional sobre o Portugus
(1994), vol. III, Lisboa, A.P.L. e Edies Colibri.
MATEUS, M. H. M. et al. (2003), Gramtica da Lngua Portuguesa, Lisboa, Caminho.
261
263
264
265
(5) Deixe-me examinar melhor o seu artelho. primeira vista, no me parece que
o dedo esteja fraturado.
A variedade de lngua empregada outro fator que interfere na seleo do anafrico. Numa conversao entre dois falantes de uma mesma variedade regional, a escolha mais comum seria a de termos dialetais, o que, para evitar dificuldades de compreenso, provavelmente no ocorreria se os interactantes fossem falantes de variedades diferentes.
1.2.1. Hiperonmia
A retomada referencial por meio de um hipernimo estratgia referencial bastante
comum. Tambm aqui a seleo dos termos anafricos a serem utilizados de relevncia para a construo do sentido. A retomada, por meio de um hipernimo, de um
objeto-de-discurso previamente introduzido por um hipnimo constitui estratgia referendada pela norma, que assegura um mnimo de estabilidade informacional, visto que
a anfora por hiperonmia funciona necessariamente por recorrncia a traos lexicais.
Isto , o hipernimo contm, em seu bojo, todos os traos lexicais do hipnimo. Por
esta razo que se pode afirmar que, nesses casos, tem-se um menor grau de recategorizao, visto que a carga semntica do hipernimo, ao ser usado anaforicamente, se
ajusta ao antecedente, i., selecionam-se na compreenso apenas aqueles de seus traos que a ele convm, como se pode ver em (6):
(6) A aeronave teve de retornar pista. O aparelho (aeronave) estava com
defeito. (a
(6) Tive de levar o liqidificador para o conserto. O aparelho (liquidificador)
est com defeito.
Por vezes, o uso de um hipernimo tem a funo de glosar um termo raro e, desta
forma, atualizar os conhecimentos do interlocutor, como ocorre com esses macacos,
no exemplo (3), se smios no tiver sido uma pista suficiente para a compreenso do
que sejam bugios. Nestas glosas por meio de um SN, geralmente introduzido por um
demonstrativo, o hipernimo pode vir acompanhado de uma expanso adjetival de
carter classificatrio, que vai permitir capturar o referente como uma sub-espcie
(hipernimo corrigido, cf. Apothloz & Reichler-Bguelin (1995:69)). Veja-se o exemplo seguinte:
(7) Em meio retranca generalizada dos investidores, um punhado de empresas
no se deixou impressionar, mantendo suas estratgia, tocando a vida. Acreditando
no Brasil, enfim. Entre elas destacou-se a Nestl, que cumpria oito dcadas de operaes no pas naquele ano. Em pleno carnaval, a empresa sua anunciou a compra, por 500 milhes de reais, da Garoto, seriamente ameaada por causa de divergncias intransponveis entre seus controladores. (Exame, 18/02/04)
266
267
(11) No canto da cozinha, estava um rato. Ao ver o animal (o bicho), que segurava um pedao de queijo, Maria deu um grito e ps-se a correr.
evidente, tambm, a diferena de orientao argumentativa no caso de se usar o
diminutivo: Ao ver o bichinho...
268
(14) Mistrio no zo
A polcia que investiga as mortes dos animais do Zoolgico de So Paulo trabalha
com duas hipteses: envenenamento criminoso ou transmisso do veneno via ratos.
Na ltima semana, a polcia apreendeu em uma loja de So Paulo frascos de um
veneno cuja fabricao e venda esto proibidos no Brasil. O material apreendido
contm a mesma substncia encontrada nas vsceras dos animais mortos, o fluoracetato de sdio.(poca, 16/02/04)
Note-se, ainda, no exemplo acima, a catfora referencial efetuada por meio do
nome genrico em duas hipteses.
269
pra, que comeara a ser analisada pelo Conselho Administrativo de Defesa Econmica (CADE).
O que fez a Nestl? Em vez de usar o pedal do freio, optou pelo acelerador. No
dia 7 de junho, uma Sexta-feira que encerrava uma semana particularmente difcil, a
Nestl lanou a pedra fundamental de uma nova fbrica em Araras, no interior de So
Paulo, na qual investiria 95 milhes de reais.(Exame, 18/02/04).
O pedal do freio e o acelerador, ambos metafricos, funcionam o primeiro anafrica e o segundo, cataforicamente.
270
referentes (exemplo 20). Nas anforas indiretas em geral, a seleo adequada dos
possveis gatilhos que vai permitir a mobilizao das inferncias necessrias ativao
do referente.
1.3.2.Anforas rotuladoras
Fato bastante comum o uso de uma forma nominal para recategorizar segmentos
precedentes do contexto, sumarizando-os e encapsulando-os (Conte, 1996) sob um
determinado rtulo (Francis, 1994). Trata-se, nesses casos, segundo Schwarz (2000), de
anforas complexas, que no nomeiam um referente especfico, mas referentes textuais abstratos, como estado, fato, circunstncia, condio, evento, atividade, hiptese
etc. So, nomes-ncleo genricos e inespecficos, que exigem realizao lexical no co-texto, realizao que vai constituir uma seleo particular e nica dentre uma infinidade de lexicalizaes possveis, efetuada a partir das proposies veiculadoras das
informaes-suporte. Tais expresses nominais, que so, em grande parte, introduzidas
por um demonstrativo, desempenham duas funes textuais importantes: rotulam uma
parte do co-texto que as precede e, com isso, estabelecem um novo referente que, por
sua vez, poder constituir um tema especfico para os enunciados subseqentes. Como
formas de remisso a elementos anteriormente apresentados no texto ou sugeridos
pelo co-texto precedente, elas possibilitam a sua (re)ativao na memria do interlocutor, ou seja, a alocao ou focalizao na memria ativa (ou operacional) deste; por
outro lado, ao operarem uma recategorizao ou refocalizao do referente, elas tm,
ao mesmo tempo, funo predicativa. Trata-se, pois, de formas hbridas, referenciadoras e predicativas, isto , veiculadoras tanto de informao dada, como de informao
nova. Schwarz (2000) denomina essa funo de tematizao remtica.
Podem-se distinguir dois tipos dessas formas anafricas: as que simplesmente rotulam um segmento anterior do texto, transformando-o em objeto-de-discurso e abrindo,
assim, a possibilidade de progresso textual (exemplo 19) e as que procedem a operaes de nominalizao, por meio de nomes deverbais ou no, consideradas por Francis (1994) como rotulaes resultantes de encapsulamentos operados sobre predicaes
antecedentes ou subseqentes, ou seja, sobre processos e seus actantes, os quais passam
a ser representados como objetos-acontecimento na memria discursiva dos interlocutores. Do ponto de vista da dinmica discursiva, apresenta-se, pressupondo sua existncia, um processo que foi (ou ser) predicativamente significado, que acaba de ser
(ou vai ser) posto (exemplo 20).
(19) fcil apontar as razes de sucesso ou fracasso de um projeto aps sua
concluso. O complicado antecip-las. Os executivos da Petrobrs, a maior
empresa brasileira, enfrentaram um desafio assim h quatro anos, quando iniciaram a implantao do programa de gesto R/3 da SAP, batizada de projeto Sinergia.
(Exame, 18/02/04)
(20) A Vigilncia Sanitria do Estado de So Paulo determinou ontem que todos os
produtos com suspeita de conter transgnicos em sua composio sejam recolhidos
dos locais de venda em at 15 dias. A determinao cumpre uma lei estadual de
dezembro de 1999. (FSP, 2/08/00, A-14).
A rotulao encerra, na maioria dos casos, valor persuasivo isto , os rtulos (avaliativos) mobilizados para construir o objeto-de-discurso freqentemente metafricos
271
272
273
creve. Enquanto membros de uma elite (poltica, cultural, econmica ou outra qualquer)
asseveram, expem, argumentam, refletem, ponderam, constatam, determinam, evidenciam e assim por diante, os membros de minorias apenas falam, dizem, depem,
negam, mentem. Desta forma, quando se qualifica a fala dos primeiros, atribuem-se-lhes asseres, constataes, exposies, reflexes, explicaes, ponderaes, confirmaes comentrios; ao passo que os enunciados dos segundos so qualificados simplesmente como afirmaes, negativas, falas, respostas ou, no mximo, como declaraes, confisses ou recusas.
Consideraes finais
Caberia, ainda, retomar o tema da relao entre determinadas estratgias de seleo lexical e gneros textuais. As observaes feitas a respeito da sinonmia, bem como
das anforas definicionais ou didticas, permitem entrever tal relao: em se tratando
de anforas por sinonmia, em gneros do domnio jornalstico, como notcia, reportagem, matrias opinativas; ou do campo contratual ou deliberativo, como contratos, atas
de reunio, em contraposio com gneros informais, como interaes face-a-face,
entre outros; no caso das anforas definitrias ou didticas, em gneros como artigo
acadmico, conferncia cientfica, matria de vulgarizao cientfica, aula, palestra, e
outros mais.
A seleo do nome-ncleo das expresses referenciais importante tambm, como
vimos, no somente para a identificao do estilo (de gnero ou individual), como
tambm da variedade lingstica em que o texto se encontra vazado. No faltam exemplos preciosos na literatura sobre variao.
Dentro dos limites deste trabalho, no caberia desenvolver mais a fundo a temtica
aqui esboada. Acredito, porm, que ele abre perspectivas para uma srie de reflexes
que podero comprovar a correlao ntima entre seleo lexical e progresso referencial por meio da (re)construo de objetos-de-discurso. E, portanto, sobre a vital
importncia de serem levadas em conta as questes de ordem lexical no estudo da
progresso referencial, para uma melhor compreenso dos modos de constituio dos
textos e de seu funcionamento nas prticas sociais.
274
BIBLIOGRAFIA
APOTHLOZ, Denis (1995), Nominalisations, rferents clandestins et anaphores atypiques, in Berrendonner, Alain. & Marie-Jos Reichler-Bguelin (orgs. 95, pp. 143-173.
APOTHLOZ, Denis e REICHLER-BGUELIN, Marie-Jos (1995), Construction de la
rfrence et stratgies de dsignation, in Berrendonner, Alain & Marie-Jos Reichler-Bguelin (orgs.) 1995, pp.142-173.
BERRENDONNER, Alain e REICHLER-BGUELIN, Marie-Jos (orgs.) (1995), Du sintagme nominal aux objets-de-discours. Neuchtel: Universit de Neuchtel.
CAVALCANTE, Mnica (2003), Expresses referenciais uma proposta classificatria in
Cadernos de Estudos Lingsticos, 44, Campinas, IEL/Unicamp, pp. 105-118.
CONTE, Elisabeth (1996), Anaphoric encapsulation, in Belgian Journal of Linguistics:
Coherence and anaphora, v. 10, pp. 1-10.
FRANCIS, Gill (1994), Labelling discourse: an aspect of nominal-group lexical cohesion,
in Coulthard, Malcolm (org.), Advances in written text analysis. Londres: Routledge.
JUBRAN, Cllia (2003), O discurso como objeto-de-discurso em expresses nominais
anafricas, in Cadernos de Estudos Lingsticos 44, Campinas, IEL/Unicamp, pp.
93-104.
KLEIBER, Georges (2001), Anaphore Associative. Paris: P.U.F.
KOCH, Ingedore (2002), Desvendando os segredos do texto, So Paulo, Cortez.
_____ (2000), Expresses nominais indefinidas e progresso referencial, in Revista Planalto, Braslia, n.1, pp.118-125.
_____ (1997), O texto e a construo dos sentidos, So Paulo, Contexto.
_____ e MARCUSCHI, Luiz Antnio (1998), Processos de referenciao na produo discursiva, in D.E.L.T.A, v. 14: 169-190 (nmero especial).
LESNIEWSKI, S. (1989), Sur les fondements de la mathmatique. Fragments, Trad. de
G. Kallinowski, Paris, Hrmes.
LIMA, Maria Luza (2004), Indefinido, anfora e construo textual da referncia, tese
de doutorado, IEL/Unicamp.
MARCUSCHI, Luiz Antnio e KOCH, Ingedore (1998), Estratgias de referenciao e
progresso referencial na lngua falada, in Abaurre, Maria Bernadete (org.), Gramtica do Portugus Falado, vol. VIII, Campinas, Edunicamp/Fapesp, pp. 31-58.
MARCUSCHI, Luiz Antnio (1991), A ao dos verbos introdutores de opinio, in
INTERCOM Revista Brasileira de Comunicao, So Paulo, ano XIV, n. 64, pp. 74-92.
MONDADA, Lorenza e DUBOIS, Danielle (1995), Construction des objets de discours
et catgorisation: une approche des processus de rfrentiation, in Alain Berrendonner & Marie-Jos REICHLER-BGUELIN (op. cit.), pp. 273-302.
SCHWARZ, Monika (2000), Indirekte Anaphern in Texten, Tbingen, Niemeyer.
275
Inmaculada C. Bez
M. Carmen Cabeza
Universidade de Vigo; cbaez@uvigo.es; cabeza@uvigo.es
277
y provincianos, un propsito de salir y apropiarse del vasto mundo (2004: 147). Sin
embargo, Ramonet, Chao y Wozniak (2004:, 7-8) inciden en que la globalizacin, aunque alcanza a todos los rincones del planeta, no tiene en cuenta ni la independencia
de los pueblos ni la diversidad de lenguas, regmenes polticos, etc., llegando incluso
a considerarla pillaje planetario. Consideran que en la era de la globalizacin el inters por dominar el mundo presenta nuevas caractersticas porque los motores que
impulsaban los cambios antes aspiraban a conquistar pases pero en la actualidad aspiran a conquistar mercados. Tambin los agentes del cambio, hasta ahora los estados,
cedieron el relevo a las empresas y a los grupos industriales y financieros. Tambin
Jeremy Fox en su trabajo sobre Chomsky y la globalizacin insiste en que como resultado de la globalizacin parece que se debilita "la capacidad de cada pas de controlar
su propio destino, y las decisiones importantes se toman cada vez ms a niveles superiores, a escala global. La influencia de los gobiernos nacionales se ve reducida" (Fox,
2004: 31). Sin embargo, el objetivo del cambio cultural, en el sentido ms amplio del
trmino (incluido el cambio social revolucionario), es la bsqueda de la justicia, no la
conquista del poder (Chomsky, 1999: 23-27).
278
lingstica refuerza las posiciones de las lenguas de mayor difusin planetaria, suprarregional o regional por lo que la competencia se reduce a las lenguas hipercentrales
(ingls), sobrecentrales (una decena de ellas: rabe, espaol4, francs, hindi, etc.) y
centrales hasta un mximo de casi doscientas (turco, hngaro, lingala, cataln, etc.) En
contrapartida, entre 3000 y 7000 lenguas se vern marginadas a un uso estrictamente
local que, salvo escasas excepciones, las llevar a la desaparicin.
En las lenguas centrales e hipercentrales la consecuencia ms destacada de las tecnologas de la informacin es la dialectalizacin tanto geogrfica como social, hecho
que provocar, por un lado, la aparicin de nuevas covariantes sociales motivadas por
su uso en las redes o los soportes (lengua de los chats, internet, etc.) y por otro, el
nacimiento de formatos semiartificiales que permitan superar los problemas de traduccin. Se impone una gran permeabilidad interlingstica y por eso estamos asistiendo
a un proceso, cada vez ms frecuente, de unificacin terminolgica explicable, entre
otros motivos, por la deslocalizacin de la produccin y por la adaptacin del lxico a
la onomstica comercial para facilitar la importacin y exportacin de productos. Al
mismo tiempo, los medios de comunicacin aseguran la renovacin fraseolgica, las
nuevas tecnologas estandarizan los alfabetos bsicos, y, en aras de una mayor intercomprensin, nacen o evolucionan numerosas mezclas lingsticas sectoriales o locales, de tipo pidgin.
Tambin en lo respecta a las lenguas minoritarias cabe mencionar la influencia de
las nuevas tecnologas, tal como apuntan autores como Garatea (2002) o Yzaguirre
(2001), entre otros, para mitigar los efectos negativos de la globalizacin.
279
vir de modelo socialmente aceptado y, frente a l, otras variedades vernaculares quedarn confinadas a un uso privado. Tambin se decide qu lenguas formarn parte de
los programas educativos y en qu lenguas se expresarn los maestros en las aulas.
En el contexto de las actitudes lingsticas, el estatus de una lengua proviene del
estatus social de sus hablantes. El uso de una u otra variedad se asocia a valores sociales y culturales, entre los que la nocin de prestigio juega un importante papel. Los
hablantes saben que las lenguas sin prestigio social o lenguas minoritarias no son tiles para el ascenso social. Sin embargo, existen razones de carcter afectivo (en particular, de lealtad lingstica), que llevan a valorar positivamente las lenguas y variedades minoritarias por parte de sus hablantes.
Tradicionalmente las lenguas de seas utilizadas por los sordos han recibido poca
atencin por parte de la lingstica5. Tambin desde el punto de vista social se puede
observar una paradjica invisibilidad, paradjica porque nos hallamos ante sistemas de
comunicacin visuales, cuyo desarrollo ha surgido ante la necesidad de comunicar
entre individuos privados del canal auditivo. En buena medida, el tratamiento de la sordera como una discapacidad ha incidido en esa ausencia de reflexin sobre la naturaleza lingstica de los sistemas viso-gestuales de intercambio comunicativo de los sordos, as como tambin en que no se reconozca a la comunidad sorda de cada estado
como una minora lingstica, incluso en aquellos en que s hay conciencia de los derechos lingsticos (Krausneker, 2000: 142).
Lo cierto es que las sociedades contemporneas, cada vez ms preocupadas por la
integracin de las minoras y por el reconocimiento de los derechos de los ciudadanos,
ofrecen ms y ms espacio a los sordos, aunque todava no es suficiente. Un ejemplo
banal pero sintomtico lo encontramos en la presencia que tiene la interpretacin de
la lengua oral a la lengua de signos en algunos debates parlamentarios que se transmiten por televisin o en los mtines de los partidos polticos en campaa electoral6.
Para valorar en trminos objetivos la situacin hemos hecho algunas calas en el Ethnologue, observando las noticias que dan sobre el estatus de ciertas lenguas de seas
que hemos elegido con criterios geogrficos, para representar diferentes regiones del
planeta con situaciones de desarrollo econmico y social muy diverso: lengua de seas
de Uganda, lengua de seas del Brasil, lengua de seas de Suecia y lengua de seas
de la India.
5 No obstante, las cosas estn cambiando paulatinamente. En los Estados Unidos las investigaciones
desde la ptica de la lingstica se iniciaron en los aos anteriores a 1960. En esta fecha se public la
primera obra que estudiaba la lengua de seas americana (ASL) desde una perspectiva estructuralista
(Stokoe, 1960). Luego el inters se extendi a otros pases de Amrica y Europa. En la actualidad existen ya publicaciones especializadas y se celebran congresos dedicados especficamente a este tema.
6 El peridico El Pas del pasado 5 de octubre, bajo el titular "Con el alma en las manos" se haca
eco de que por primera vez en la historia del senado espaol, hubiese intrpretacin simultnea a la lengua de signos espaola.
280
Uganda SL7
LS Brasil8
LS Suecia9
LS India10
Unificacin/
dialectalizacin
Unificada desde
1988
Dialectalizada
Ininteligible
Amazonia
Unificada desde
1860
Dialectalizada
Escuelas
dialectalizacin
USL desde
1962
1857 Escuelas
oralistas en
S. Paulo
1809 Escuelas
LSS Universidad
Oralismo
Programas LS
Administracin
Parlamento y
Juzgados
Sin datos
Siempre
Fondos pblicos
Sin datos
Investigacin
Diccionario
Diccionario
Abundante
Incipiente
Lengua oficial
Desde 1995
Sin datos
Minora bilinge
Sin datos
Sin datos
Adaptada
Muy adaptada
Sin datos
En aumento
Sin datos
Difusin
oyentes
Sin datos
TV
Prestigio
A continuacin ofrecemos los datos que el mencionado catlogo de lenguas (Grimes, 2000) ofrece sobre el estatus de estas. Se refieren a la extensin de su uso dentro del territorio de cada estado, su uniformidad, a su empleo en el sistema educativo
y en otros mbitos de la vida pblica. Tambin hay alguna mencin al reconocimiento
oficial (cuando lo hay) y, de manera poco sistemtica, a otros recursos (diccionarios,
subttulos) disponibles como apoyo a la enseanza y a los medios de comunicacin,
as como referencias a movimientos asociativos de sordos o de profesionales relacionados con la sordera. La pesquisa arroja datos muy dispares, que reflejan situaciones
sociales igualmente diversas.
7 Segn el Ethnologue la Lengua de seas de Uganda (USL): Se unific en 1988, es utilizada en todo
el pas, pero sobre todo en las ciudades. Desde 1962 los nios sordos pueden acudir a esculas primarias en las que se permite el uso de la LS en las aulas. La LS del colegio y la de los adultos sordos es la
misma, tienene algunos intrpretes en los juzgados, es reconocida como lengua minoritaria en 1995, un
parlamentario sordo consigui intrpretes para el parlamento, la Asociacin Nacional de Sordos de
Uganda es muy activa y el prestigio de la USL est creciendo, tienen un diccionario de USL.
8 Lengua de seas del Brasil (LSB): Usada en So Paulo, Ro de Janeiro, Minas Gerais, Santa Catarina
y en otros lugares de Brasil. Los dialectos de la LSB parecen mutuamente inteligibles, con la excepcin
de los del entorno del Amazonas. La primera escuela para sordos data de 1857, en Ro de Janeiro y le
sigui otra en Porto Alegre. En So Paulo la educacin es oralista en lneas generales. Televisin adaptada para sordos.
9 Lengua de seas de Suecia (LSS). Usada desde el ao 1800. En Suecia hay 8.000 sordos que la usan
como primera lengua, adems de muchos oyentes hijos de sordos. Hoy en da los sordos estn considerados como una minora bilinge. El primer colegio de sordos se fund en 1809. En la actualidad hay 5, y
en ellos se usa la lengua de seas sueca como lengua de instruccin en todas las materias. Tambin se
ensea en la Universidad de Estocolmo. Muchas clases de LS para oyentes. Hay intrpretes, pagados con
fondos pblicos, para los contactos de los sordos con instituciones oficiales y privadas. Los profesores de
LS estn organizados. Hay un diccionario, gramticas y mucha investigacin. Televisin y vdeos adaptados.
10 Lengua de seas de la India (LSI) Se habla en la India, Bangladesh y Pakistn. Tiene varios dialectos: en Nueva Delhi, en Calcuta, en Bombay. Comparten un 75% de las seas. Hay poca relacin entre
estos dialectos y la LS utilizada en los colegios de sordos. La enseanza no se imparte en LS, pero existen programas de voluntariado en que s se usa. La poblacin sorda escolarizada en colegios para sordos
no llega al 5%. A pesar de la colonizacin britnica, el influjo de la lengua de seas britnica se reduce
a la dactilologa. En 1986 haba alrededor de un milln de sordos adultos y medio milln de nios.
281
Para entender el estatus de las lenguas de seas debemos hacer referencia tambin
a la experiencia bilinge de las personas sordas. Puesto que son siempre minora con
respecto a la mayora oyente, se ven obligados a adquirir destrezas en la lengua oral
de contacto, y su lengua de seas experimentar los fenmenos caractersticos de las
sociedades bilinges (prstamos, interferencias, mezcla de cdigos). En el siguiente
apartado analizaremos estos fenmenos viendo las lenguas de seas como lenguas
amenazadas, pero ahora describiremos brevemente lo que hay de particular en el bilingismo desde la perspectiva del desarrollo.
La situacin menos habitual en las familias donde hay nios sordos es la monolinge (Marchesi, 1987: 124; Amate & Gimnez, 2000: 205), esto es, con padres sordos e
hijos tambin sordos, signantes todos, de tal manera que se produce el entorno propicio para adquirir la lengua de seas en un contexto natural. Sin embargo, lo ms frecuente es que los nios sordos crezcan en familias oyentes, donde la lengua de seas
no se conoce. En estos casos, salvo que la familia ponga los medios para aprender la
lengua signada, el nico input lingstico que recibe el nio es oral, y al recibirlo deficitariamente el desarrollo lingstico se ver afectado11. Como ejemplo ilustrativo del
componente lxico, un nio sordo de cinco aos que no haya recibido una intensiva
instruccin oral conocer unas veinticinco palabras de la lengua oral. Un nio oyente
de la misma edad supera las 2.100 (Amate & Gimnez, 2000: 214).
Otra situacin de bilingismo en la familia, de consecuencias menos negativas para
el desarrollo lingstico, es el de los nios oyentes hijos de padres sordos. En estos
casos lo esperable es que la primera lengua adquirida sea la de seas, si bien el entorno
pronto propiciar el contacto con la lengua oral, a travs de los intercambios con otros
familiares, de la escuela, etc.
En el corto espacio de que disponemos no podemos sino apuntar muy someramente
dnde estn las dificultades de la escolarizacin de los nios sordos12. Recientemente estn
atrayendo la atencin los programas llamados bilinges en las escuelas de sordos. Sin
embargo, el trmino bilingismo aplicado a la escuela se usa en la prctica para hacer referencia a realidades muy diversas, con tal de que la lengua de seas tenga algn protagonismo en la vida escolar. As, se denominan bilinges tanto los colegios donde se utilizan
las seas como apoyo en situaciones concretas, para transmitir conocimientos all donde
la lengua oral no alcanza, como aquellos en que la lengua de seas es el principal soporte
de la enseanza y la oral se plantea, en sus modalidades hablada y escrita, como una segunda
lengua13. (Vid. Plaza, en prensa, para un anlisis de los programas bilinges en Europa).
11 Sin embargo, los nios sordos hacen gestos de manera natural. Estos gestos de invencin casera
no superan el umbral de lo prelingstico si no hay un input en lengua de seas.
12 Siguen vigentes en la educacin del sordo los dos grandes temas polmicos (Santana 1999: 149):
el de si es preferible priorizar la lengua de seas o la lengua oral y el que se refiere al tipo de centro
ms idneo: colegio integrado o colegio especfico de sordos. La defensa de los programas bilinges a
la que hacemos referencia en este trabajo supone una toma de posiciones hacia la lengua de seas, pero
reconociendo la realidad del contexto social en que se desarrolla el nio sordo. Es una opcin que
requiere unas condiciones especiales en lo afecta a la preparacin del profesorado y los medios materiales disponibles, pero no exige necesariamente que en el colegio haya solo nios sordos.
13 Para un anlisis de los programas bilinges de los colegios de sordos de Barcelona y Madrid vase
el estudio recientemente publicado de Esperanza Morales, 2004. Para un anlisis de la situacin europea
Carolina Plazza (2004).
282
283
b) Factores de estatus
Las lenguas signadas de los sordos no son nunca la nica lengua de una comunidad lingstica. Necesariamente conviven con otra u otras lenguas orales con una posicin inferior a estas en lo que se refiere al prestigio social. De hecho, en muy pocos
estados una LS goza de algn tipo de reconocimiento oficial (Krausneker, 2000).
Como consecuencia de lo anterior, el impacto de las lenguas de seas en la confeccin de los programas educativos es mnimo, con escasas excepciones en el caso de
colegios bilinges que la han adoptado como primera lengua vehicular dentro de las
aulas (Plaza, en prensa).
Otro factor que juega en contra del estatus de las LS consiste en que los sordos
estn mayoritariamente confinados a profesiones poco prestigiosas17, debido a que la
ausencia de adaptaciones a sus necesidades comunicativas produce un escaso xito de
los sistemas educativos. Esta situacin tiene asimismo una repercusin en la posicin
de escasa influencia en los focos de poder.
La presin de la lengua oral de contacto se realiza a diferentes niveles. Citaremos
sus efectos en la eleccin y conformacin de registros y en la entrada de prstamos.
Ambos aspectos merecen un estudio sistemtico para valorar su alcance y su evolucin
y amortiguar sus efectos18.
Como ocurre con otras variedades vernaculares, las lenguas signadas necesitan consolidar una variedad formal no dependiente de la lengua estndar. En las emisiones de
discurso pblico en lengua de seas espaola (LSE) se observa una cierta dependencia del espaol mayoritario en la medida en que no son tan frecuentes como en el habla
espontnea los recursos ms especficos de la LSE, en particular los derivados de la iconicidad. El resultado es un discurso que podra calificarse de neutro o sin acento y ms
fcilmente accesible por parte de los oyentes no usuarios habituales de la LSE. La fuerte
conciencia de identidad lingstica contribuye a frenar esta tendencia en cierta medida.
En cuanto a los prstamos, estos tienen su entrada a travs del alfabeto dactilolgico. Ejemplificaremos con los topnimos, donde ha habido una enorme creacin con
este recurso sustentado en las letras del alfabeto, pero, como en el caso de la conformacin de la variedad formal, ya ha aparecido la tendencia contraria, guiada por el
impulso de mantener lo vernacular. As, una gran cantidad de topnimos de la LSE se
forman sobre la letra inicial del nombre del lugar. La vuelta a las formas ms propias
de la LSE consiste en sustituir la sea de base dactilolgica por una creacin de base
ms imagtica, que representa un rasgo caracterstico de la poblacin denominada.
17 Al menos en el contexto social que conocemos, entre los sordos de Galicia. Sin embargo, Padden (2002: 249) seala que ya se han producido cambios en los Estados Unidos en lo que a esto se
refiere, debido a que la educacin propicia el acceso a una clase media profesional que antes era inaccesible para los sordos. Comenta la autora que los efectos de este cambio social pueden poner en peligro el sistema de relaciones en el interior de la comunidad sorda, ya que repercute en la creacin de
nuevas redes en las que la sordera no es ya el centro de la vida social.
18 Como es de esperar, los fenmenos de la interferencia lingstica varan en funcin del contexto
y del grado de conocimiento de los interlocutores en las situaciones de contacto, y dan lugar a fenmenos de mezcla de cdigos. En el caso de las LS, el efecto ms habitual es la aparicin de sistemas de
comunicacin bimodales, esto es, con soporte lxico gestual y un mayor o menor grado de presencia
gramatical de la lengua oral de contacto. Lucas y Valli (1992) ofrece un estudio del contacto lingstico
en el contexto de la comunidad sorda de los Estados Unidos.
284
285
286
dad de crear recursos lingsticos equivale a ignorar que todas las lenguas desarrollan
procedimientos de creacin. Lo que s es cierto es que los de las lenguas de seas son
peculiares, ya que se sustentan en la dimensin pluridimensional (en el tiempo y en el
espacio) de los significantes signados. En nuestra opinin, esta especificidad de los
recursos imagticos propios de estas lenguas puede amortiguar la presin ejercida por
la lengua oral que rodea a la lengua de signos, en el sentido de que la gramtica de
los hablantes competentes se vea afectada mnimamente por la gramtica de la lengua
oral mayoritaria. Sin embargo, faltan todava estudios sobre este particular que permitan hacer afirmaciones ms categricas. No creemos que por ser lenguas visuales deban
prescindir de las estrategias de defensa planteadas, entre otros por Yzaguirre (2001)
para las lenguas minoritarias:
No es suficiente intentar promover iniciativas para la conservacin e incluso la tecnificacin de la mayora de las lenguas (evitando aquellos casos donde la tecnificacin conllevara
la destruccin de las pautas sociales tradicionales, como en el caso de algunas lenguas amaznicas): hay que preservar para el maana documentacin rica de todas las lenguas en trance
de desaparecer. Futuros hallazgos arqueolgicos o progresos cientficos en el conocimiento
de la genealoga de las lenguas podran verse malogrados por la imposibilidad de ser verificados en las lenguas hoy agonizantes. Creemos, pues, que hay que producir unos recursos
lingsticos bsicos para todas las lenguas, sin consideracin de su posible supervivencia: corpus de referencia de lengua escrita de 50 millones de palabras, corpus de referencia de lengua oral de 10 millones de palabras, corpus oral sistemtico con todos los fonemas y difonemas y el vocabulario bsico producido por una variedad significativa de locutores, inventario
lxico exhaustivo con equivalencias en las lenguas del entorno, recopilacin de textos escritos culturalmente significativos, inventario sintctico (treebank), atlas dialectal- todas las obras
gramaticales de su historia, 900 horas de grabaciones orales (cultura material / memoria cultural), 100 horas de grabaciones audiovisuales. Con ms razn an hay que desarrollar recursos lingsticos para las lenguas que se pretenda preservar, especialmente los que mayormente puedan condicionar su plenitud de uso social, como los sistemas de reconocimiento o
de sntesis del habla o la traduccin mecnica.
Creemos que algo similar se puede aplicar tambin a las lenguas de seas, en el
sentido de que es posible aprovechar las nuevas tecnologas para la grabacin, procesamiento digital y almacenamiento de textos en lenguas signadas y, en el sentido de
Yzaguirre, esto contribuir a una rentabilizacin de los recursos a favor de las lenguas
minoritarias. As mismo, la posibilidad de crear programas de concordancias, procesadores de textos, gestores lxicos, analizadores etc., adaptables a diferentes lenguas, signadas en este caso, propiciar la democratizacin de las tecnologas.
287
BIBLIOGRAFIA
AMATE GARCA, Mar e GIMNEZ LPEZ, Ana I. (2000), Adquisicin del lenguaje, in
Martnez Snchez, Francisco et al. (eds.), Apuntes de lingstica de la lengua de signos espaola, Madrid, CNSE, pp. 193-217.
BEZ, Inmaculada e CABEZA, Carmen (1996), A LSE: unha lingua minoritaria, in XIII
Semana Galega de Filosofa. Filosofa e Lingua, Pontevedra, Aula Castelao de Filosofa, pp. 45-49.
BASTARDAS, Albert (1996), Politica y planificacin lingsticas, in Martn Vide, Carlos
(ed.), Elementos de lingstica, Barcelona, Octaedro, pp. 341-360.
CHOMSKY, Noam (1999), Language and politics, Montreal, Black Rose Books.
EDWARDS, Jorge (2004), Los idiomas de la globalizacin, in El Pas 10.000, Madrid,
148-150.
FOX, Jeremy (2004), Chomsky y la globalizacin, Barcelona, Gedisa.
GARATEA, Jokin (2002), El desarrollo y preservacin de las lenguas minoritarias
mediante las nuevas tecnologas, (Traduccin al espaol del original en euskera).
GAIA, Asociacin Cluster de Telecomunicaciones, del Pas Vasco, con el apoyo de
la Comisin Europea y la colaboracin de Eusko Ikaskuntza y el Grupo IXA, 2
Encuentro Internacional de los Multimedia y las Lenguas Minoritarias, 8 y 9 de
noviembre, Donostia.
GRIMES, Barbara F. (ed.) (2000), Ethnologue: languages of the word, Dallas, Summer
Institute of Linguistics, 14a edicin.
HOBSBAWN, Eric (2000), Entrevista sobre el siglo XXI, Barcelona, Editorial Crtica.
JUNYENT, Carme (1993), Las lenguas del mundo.Una introduccin, Barcelona, Octaedro.
KRAUSNEKER, Verena (2000), Sign Languages and the Minority Language Policy of the
European Union, in Metger, Melanie (ed.), Bilingualism & Identity in Deaf Communities, Washington DC, Gallaudet University Press, pp. 142-158.
LUCAS, Ceil e VALLI, Clayton (1992), Language Contact in the American Deaf Community, San Diego, Academic Press.
MARCHESI, lvaro (1987), El desarrollo cognitivo y lingstico de los nios sordos.
Madrid, Alianza.
MORALES, Esperanza (2004), "Educacin bilinge en lengua de signos y lengua(s)
oral(es) en Barcelona y Madrid", in Papers dapansce, n 8.
PADDEN, Carol (2001), How Sign Language Works, in I Congreso Nacional de Lengua de Signos Espaola, Alicante (editado en vdeo por la Universidad de Alicante,
cinta 8, 2002).
PADDEN, Carol (2002), The Future of American Sign Language, in Armstrong, David
et al., The Study of Signed Languages. Essays in Honor of William C. Stokoe, Washington DC, Gallaudet University Press, pp. 247-261.
PARKHUST, Steven e Parkhust, Diana (2000), La variacin en las lenguas de signos: un
estudio de causas y una metodologa analtica, in Martnez Snchez, Francisco et
al. (eds.), Apuntes de lingstica de la lengua de signos espaola, Madrid, CNSE,
pp. 219-246.
PLAZA PUST, Carolina (2004), The path towards bilingualism: Problems and perspectives with regard to the inclusion of sign language in deaf education, in Vermeer-
288
bergen, M. & Van Herreweghe, M. (eds.), To the Lexicon and Beyond. Sociolinguistics in European Deaf Communities, Washington DC, Gallaudet University Press.
RAMONET, Ignacio; RAMN, Chao e WOZNIAK, Jacek (2004), Abecedario (subjetivo)
de la globalizacin, Barcelona, Seix Barral.
SANTANA, Rafael (1999), La educacin del alumnado deficiente auditivo en el marco
de una escuela para todos, in Torres Monreal, Santiago et al., Deficiencia auditiva.
Gua para profesionales y padres, Mlaga: Aljjibe, pp. 147-169.
SHOPEN, Timothy (ed.) (1979), Languages and their status, Philadelphia, University of
Pennsylvania.
STOKOE, William (1960), The sign structure: an outline communication systems of the
American Deaf, Studies in Linguistics, Occasional Papers 8, University of Buffalo.
YZAGUIRRE, Maura Llus de (2001), Ingeniera lingstica y lenguas minoritarias,
UR Enginyeria lingstica-Institut de Lingstica Aplicada-Universitat Pompeu Fabra
de_yza@upf.es Euskonews & Media 107.zbk (2001 /1/19-26).
289
291
mais nada a dizer ao alocutrio. A compreenso do que subentendido para alm daquilo
que dito exige que o alocutrio faa inferncias. Estamos a usar o termo subentendido,
de acordo com a terminologia francesa, para um tipo de fenmeno que Grice incluiria
na implicatura conversacional. A informao que poderia ser transmitida (No h nenhum
assunto de que possa falar consigo) , talvez, desagradvel para o alocutrio. Por isso
ela no fornecida explicitamente, mas fcil, cremos, implicit-la ou subentend-la.
J os implcitos convencionais no decorrem do contexto, mas possuem, no enunciado, uma base, um suporte textual. A implicao uma espcie de depois, uma vez que
decorre do dito (Joo esqueceu-se de fechar a porta implica que Joo no fechou a porta).
De igual modo, da verdade de Joo solteiro decorre, por implicao, a verdade de
Joo no casado. A implicao afectada quer pela negao, quer pela interrogao.
Para completarmos este quadro rpido, podemos ainda ter em conta as pressuposies (O carro do Joo avariou, para alm de afirmar um dado estado de coisas acerca do
carro do Joo (o posto), pressupe a verdade de O Joo tem um carro (o pressuposto)). A
pressuposio equivale a uma inferncia na base tambm do que dito. No afectada
nem pela negao, nem pela interrogao. A designao pressuposio recobre, cremos,
casos de implicatura convencional. Por exemplo, Joo portugus, logo, corajoso implicaria os portugueses so corajosos, sobretudo pela fora do conector logo, ou seja, estaramos perante uma implicatura convencional. Nestes casos, o que permite o seu desencadeamento a presena de uma marca lingustica associada, convencionalmente, ao
valor implcito. Em At o Pedro faltou, pela fora de at, pressupe-se que faltou mais
gente para alm do Pedro, faltou muita gente e no era previsvel que o Pedro faltasse.
Resta ainda referir as chamadas implicaturas conversacionais: Podes passar-me o
sal, se fazes favor? no uma mera pergunta sobre a possibilidade que o interlocutor tem para passar o sal ao locutor, mas um pedido que este faz quele, pretendendo
agir sobre ele, no sentido de conseguir que o interlocutor lhe chegue, de facto, o sal e
no lhe responda, apenas, Posso, ou No posso.
As implicaturas no-convencionais no decorrem do dito, mas sim do contexto enunciativo. Podemos considerar as implicaturas no-convencionais, no-conversacionais,
que tm que ver com o Princpio de Cortesia e das quais no vamos ocupar-nos e as
implicaturas conversacionais, aquelas em que Grice (1975) se centra e que relevam do
contexto de enunciao. Mesmo dentro deste grupo, Grice estabelece uma distino
entre as implicaturas conversacionais generalizadas, portadoras, ainda, de uma marca
lingustica (Podes fechar a janela?, embora seja uma pergunta qual o interlocutor
pode responder Posso ou qualquer outra resposta que recaia sobre a possibilidade que
tem de executar o acto sobre o qual se pergunta algo, entendida pelo interlocutor,
no contexto em que feita, eventualmente com uma janela prxima dos falantes, que
est aberta, como um pedido para que ela seja fechada) e as implicaturas conversacionais particularizadas que decorrem apenas do contexto e do conhecimento que os
interlocutores tm da comunicao humana, dos diferentes cenrios e dos estados de
coisas: a afirmao Est corrente de ar normalmente entendida, por algum que a
ouve, como um pedido para que seja fechada a porta ou a janela pela qual o ar entra3.
3 O exemplo de subentendido que demos, anteriormente (Est um dia bonito), poderia ser includo
neste grupo.
292
293
Outros discursos indirectos so [], Soares l sugeriu com o seu sorriso bonacheiro que o menino ainda tinha muito que pedalar para ter acesso a um tal confronto. Que tinha, primeiro, que fazer obra que visse. Neste caso, o relator tem toda
a convenincia em usar uma forma de transposio do discurso relatado que lhe permita sumariar, refazer o discurso do outro, relatando no o que Mrio Soares efectivamente disse, mas sim aquilo que podemos subentender daquilo que disse. frase que
se inicia pela conjuno integrante falta, mesmo, a orao subordinante, que temos de
subentender, do tipo de E Soares sugeriu ainda. Estamos perante um mecanismo
como aquele que Bally descreveu em 1912 e que pode estar na base de algo semelhante ao discurso indirecto livre: uma interveno que comea por ser relatada em discurso indirecto cannico, para escorregar lentamente para um modo mais livre de
discurso indirecto. Estas so ocorrncias de discurso indirecto impressionista4. O
efeito de discurso indirecto livre conseguido, neste texto, no s por este relato indirecto que no est precedido de orao subordinante, mas tambm pela abundncia
de expresses e palavras entre aspas, da responsabilidade de outros enunciadores que
no o cronista. Para o mesmo efeito, concorre a expresso de modo nenhum (em
[] ele dir que no disse isso, de modo nenhum), em que pressentimos o eco das
palavras de Mrio Soares, de forma relativamente ntida.
Tal como o discurso de imprensa, tambm o discurso poltico extremamente hbil
e at ardiloso na forma de citar, permitindo sempre a abertura de uma porta por onde
o locutor possa fugir, dizendo que no queria dizer aquilo que dizem que ele disse, ou
que deturparam as suas palavras retirando-as do contexto original, ou atribuindo-lhes
um sentido que no era o delas, ou at dizendo que no se disse aquilo que se disse,
porque no se falou claro5. no s possvel como at frequente dizer-no-dizendo
ou no-dizer-dizendo, formulaes que nos reenviam, simultanemante, para a teoria
dos actos indirectos de Searle (1976) e para o clebre artigo de Henri Paul Grice, Logic
and Conversation (1975). Quer dizer: o discurso poltico pode utilizar (e utiliza frequentemente) a palavra para implicitar um sentido que no explicitamente dito, mas
facilmente dedutvel daquilo que efectivamente dito e que est contido no sentido
convencional das palavras realmente usadas. Mas o sentido, como sabemos, no
decorre, exclusivamente, do significado convencional dessas palavras. Tem tambm a
ver com a identidade dos interlocutores e suas intenes comunicativas e outras, com
as relaes que entre eles estabelecem e com o estado de coisas a que as suas palavras se referem, o momento e o lugar da enunciao, e umas quantas regras e princpios conversacionais e no s (de cortesia, p.e.), que regem a comunicao entre as
pessoas. Locutor e alocutrio partilham saberes e crenas anteriores ao momento em
4 Para utilizarmos a terminologia de Bakhtine, M. (1929), 1977, Le Marxisme et la Philosophie du
Langage, Paris, Les ditions de Minuit.
5 O ex-Ministro Gomes da Silva falou, a propsito das relaes entre media e Governo, da existncia de uma cabala entre os jornais Expresso, Pblico e o ex-comentador da TVI, Marcelo Rebelo de
Sousa. Dadas as reaces violentas teoria da cabala, fez um desmentido formal. Afirmou que as suas
declaraes tinham sido truncadas na sua totalidade (in Pblico, 21 de Outubro de 2004). Perante isto,
e para que o dito no pudesse vir a ser dado por no-dito, as televises repetiram na ntegra a parte
do dilogo que [o Ministro] manteve com os membros da AACS [Alta Autoridade para a Comunicao
Social] sobre a cabala. E, para que no restassem dvidas, at incluram legendas. Eis como, apesar de
tudo, nem sempre se pode dizer que no foi dito o que realmente se disse e ficou gravado.
294
que comunicam e, se isso vlido para as trocas verbais entre actores que so polticos, tambm o para o jornalista que escreve um texto e os leitores que o lem.
A ideia bsica de Grice que as nossas trocas de palavras so o resultado de esforos de cooperao, de que existe um Princpio de Cooperao, segundo o qual todas
as pessoas contribuiriam sempre, de modo pertinente, para as tocas conversacionais em
que se vem envolvidas. Tal princpio diria mais ou menos o seguinte: que a tua contribuio conversacional corresponda ao que te exigido na situao em que ocorre.
Mas, por vezes, parece que, pelo menos em aparncia, algumas das trocas no esto a
respeitar esse Princpio de Cooperao. O que se passaria ento, segundo Grice? Mesmo
quando tal no parea e dado que os interlocutores sempre cooperam conversacionalmente, porque, ao parecer que esto a desrespeitar o princpio cooperativo, esto,
antes, a violar alguma das Mximas Conversacionais que Grice tambm enuncia, no
mesmo estudo de 1975. Ou seja: s vezes, a regra violada a nvel daquilo que dito,
mas respeitada, ou melhor, o Princpio de Cooperao respeitado, a nvel daquilo
que implicitado. Esta teoria fundamental para se compreender a habilidade retrica
de Mrio Soares, de que o texto de Joaquim Fidalgo se ocupa.
A familiariedade entre o autor do texto e o seu destinatrio, sem a qual este no se
sentir sequer predisposto a entrar no jogo de subentendidos que lhe proposto, constri-se de vrios modos, entre eles o recurso interaco locutor / alocutrio de que
sinal a interrogativa (Confuso?), bem como o uso frequente de fraseologias oralizantes que tornam a leitura da crnica uma espcie de conversa cmplice entre dois
interlocutores que partilham saberes (lingusticos e extra-lingusticos) e um sistema de
crenas anteriores ao pacto de leitura.
As partculas modais includas no discurso do cronista contribuem, igualmente, para
a oralizao do seu estilo, isto , para tornar mais verosmil o tom de conversa e intimidade com o leitor: l sugeriu, c para ns. L indicia que, como era previsvel,
a posio de Soares era a esperada: no aceitar o desafio de Portas, acrescentando
recusa um comentrio de que o seu adversrio sasse depreciado e enfraquecido. O
c parece instituir um espao enunciativo de proximidade cmplice entre o autor e
o leitor, no sendo de descartar a hiptese de esse espao incluir tambm Soares: []
porque, c para ns (no , dr. Soares?) , foi isso mesmo que ele quis dizer, [].
As fraseologias de teor familiar so variadssimas: cresa e aparea, continua a
para as curvas, a bem dizer, para o caso, vem a dar no mesmo, com quem ele se
foi meter!, tinha muito que pedalar. Muitas destas fraseologias envolvem tambm
metforas cuja compreenso exigiria que um leitor pouco eficiente em lngua portuguesa fizesse inmeras inferncias para as tentar compreender. Se tal no necessrio,
porque essas metforas entraram na lngua e se cristalizaram e banalizaram, dentro
ou fora das fraseologias em que as vamos encontrar (cf. Vilela, 2003): continuar para
as curvas, cortante perfdia, ficar gravado, cena poltica, jogos de poder, discurso aberto, envoltas numa capa, desafio, pedalar, atestado, jogo de espelhos da poltica, jogo de insinuaes. Na metfora, a primeira regra da qualidade de
Grice (1975) violada: as palavras no podem ser compreendidas no seu sentido literal. O que diz a mxima da qualidade Que a tua contribuio seja verdadeira e a
segunda regra especifica: no afirmes aquilo de que te faltam provas. Quando se diz
que Paulo Portas ter muito que pedalar para poder discutir com Mrio Soares, no
295
se est a afirmar que o lider do PP ter de andar de bicicleta durante muito tempo. Esta
metfora irnica pertence a um registo familiar de lngua e tem um outro sentido que
o leitor facilmente descodifica. O que o locutor quer mesmo dizer que Paulo Portas
no est ao mesmo nvel nem poltico nem de capacidade de argumentao de Mrio
Soares e que este no lhe concede sequer o direito de se considerar digno de um debate
pblico com ele.
Como vimos, a presena do alocutrio no texto um convite cumplicidade, dado
que ele directamente interpelado. Confuso?. Uma outra hiptese de interpretao
a de o locutor estar, por meio desta interrogao, a antecipar um comentrio previsvel do alocutrio. Este est ainda presente, em comunho com o locutor, na primeira
pessoa do plural englobante que aparece na crnica: todos adivinhvamos, nos
ficou. A partilha de um sistema de crenas visvel, por exemplo, nas palavras e
expresses atravs das quais caracterizado o Dr. Mrio Soares: paternal bonomia,
sorriso bonacheiro, patriarca, ironia bonacheirona. Isto porque tal caracterizao
coincide com a que o senso comum e a maioria dos portugueses fariam do ex-Presidente da Repblica. Para saber ler a crnica (ler no sentido de compreender), o destinatrio tem de conhecer as personagens que nela intervm, nomeadamente Mrio
Soares e Paulo Portas.
A mesma cumplicidade locutor/alocutrio pressuposta (e reforada) nos parntesis que o cronista intercala no seu texto e que parecem meros desabafos, que so do
locutor, mas poderiam, igualmente, ser atribudos ao alocutrio, ou voz do senso
comum. o caso, por exemplo, de (com quem ele se foi meter!).
Igualmente necessrio para que locutor e alocutrio se sintam parte de uma mesma
comunidade de crenas e saberes que este consiga perceber e descodificar a ironia
presente no discurso daquele. A assero inicial e as oraes consecutivas do excerto
seguinte, que concorrem para superlativar a ideia da instabilidade dos tempos de hoje
juntamente com os adjectivos fugaz, incerto e complicados, todos apontando
num sentido disfrico , criam um cenrio de leitura que o leitor tem de fazer corresponder, no ao que o locutor pensa do mundo, mas sim ao que finge que pensa do
mundo, apropriando-se das pseudo-crenas de um enunciador outro, que seria o poltico, cujas opinio e actuao no partilha:
Compreende-se: a realidade sempre to fugaz, o dia de amanh sempre to incerto, os
jogos de poder sempre to complicados, que til ter um discurso suficientemente aberto
a todas as hiptese futuras, [].
e observa o Princpio de Cooperao e as suas regras, j que tal princpio seria sempre respeitado, segundo a opinio algo ingnua de Henri Paul Grice. Mrio Soares sabe
(e sabe que o destinatrio sabe que ele sabe) que esse destinatrio percebe ser necessrio subentender que ele pensa ~p, mas, antes, q (o Dr. Paulo Portas no tem craveira
poltica para ser digno de discutir comigo). Por outro lado, no h nada que impea
296
quem ouve Mrio Soares de pensar q, pelo contrrio. Mrio Soares quer pois que o
destinatrio, ou, pelo menos, deixa o destinatrio pensar que q, portanto, deduz-se que
implicitou, conversacionalmente, q.
Mais. Mrio Soares diz que no vai dizer q. Mas o no-dito [q] o que fica dito. E,
tendo sido dito, pode ser invocado como no-dito. Repare-se: se eu fosse uma pessoa
pretensiosa que no sou , dir-vos-ia: q. Mas eu no vou dizer uma coisa dessas,
porque no tem sentido. Q pode ser invocado como no-dito. Mas foi, de facto, dito,
como citao hipottica ou provvel, em discurso directo dependente de uma orao
subordinada condicional de valor contrafactual. Por isso temos o imperfeito do conjuntivo (fosse) e o condicional (dir-vos-ia).
Eis uma prova de que o discurso directo no , como costuma afirmar a gramtica
tradicional, a reproduo textual e objectiva de palavras previamente ditas por um
locutor, mas sim um recurso, entre outros, de reproduzir palavras que podem nem
sequer ter sido ainda pronunciadas, mas fazer apenas parte de um cenrio de hipteses. A estratgia poltica consiste em, dizendo quais so as palavras que se diriam numa
determinada circunstncia (se eu fosse pretensioso), circunstncia que negada a
seguir (que no sou), elas ficarem de facto ditas, registadas e passarem, a partir da,
por fora do peso simblico do locutor que as disse, a ser citadas, reproduzidas e
comentadas. a este fenmeno de estratgia discursiva que Joaquim Fidalgo se refere
ao escrever:
[] ora dizendo em meias palavras para amanh poder invocar as outras meias no
ditas, ora no dizendo mas apenas sugerindo para que o recuo seja possvel, ora suprema
sofisticao dizendo que no se vai dizer aquilo que se diz de facto. E o no-dito o que
fica dito. E, tendo sido dito, pode ser invocado como no dito.
Sublinhados meus.
297
dizendo claramente, apesar de tudo foi isso que nos ficou gravado, pois foi isso
mesmo que ele quis dizer. Ou seja, possivelmente, o que o ex-Presidente da Repblica fez foi no falar claro, mas falar verdade a mentir: Mas eu no vou dizer uma
coisa dessas, porque no tem sentido. A verdade que a coisa j tinha sido dita.
O ltimo pargrafo inicia-se, justamente, pela assero da tese que o jornalista
defende atravs do exemplo analisado (e por isso temos uma topicalizao): O problema que, em poltica, s muito raramente se fala claro.
Comentando o lamentvel jogo de insinuaes e de silncios, por parte de alguns
polticos espanhis, a propsito da autoria do massacre de Madrid, Joaquim Fidalgo
pergunta, numa tentativa de implicar o leitor no seu prprio raciocnio: E qual foi o
resultado de no se ter falado claro? Dado que estvamos perante uma pergunta de
retrica, o locutor responde, numa frmula tpica de, em registo familiar, se corroborar, com alguma ironia, uma opinio (Viu-se), neste caso subentendida, j que locutor e alocutrio conhecem qual foi o resultado a que a pergunta de retrica se refere:
a penalizao eleitoral de quem no falou claro. O seu ponto de vista fica marcado
pela anteposio do adjectivo de vincado pendor judicativo (lamentvel), pelo valor
pejorativo da metfora (jogo de insinuaes e de silncios) e pelos pressupostos
decorrentes da mesma expresso: houve insinuaes e silncios condenveis, pelo
menos apreendido o sentido do episdio do lugar de onde Joaquim Fidalgo l o mundo.
Esse ponto de vista aproxima-se daquele que o cronista espera que o seu leitor tipo
adopte. Antecipa que, tal como ele, o leitor admira a habilidade poltica de Mrio Soares e aplaude (mais ou menos implicitamente) a resposta que este d a Paulo Portas,
que pretenderia receber, de Soares uma espcie de atestado de credibilidade que o
ex-Presidente no est disposto a conceder-lhe. Mas Joaquim Fidalgo procura, desmontando o artifcio retrico de Soares, que consiste em dizer que no ir dizer o que
realmente diz, fazer com que o leitor tome partido a favor da necessidade de se falar
claro, contrariando o mais ou menos ardiloso hbito dos polticos de falarem claro, mas
a mentir.
298
BIBLIOGRAFIA
AUTHIER, Jacqueline (1978), Les formes du discours rapport Remarques syntaxiques et smantiques partir des traitements proposs, in DRLAV n 17, pp. 1-87.
BAKHTINE, Mikahil (1929) [1977]), Le Marxisme et la Philosophie du Langage, Paris,
Les ditions de Minuit.
BALLY, Charles (1912), Le Style Indirect Libre en Franais Moderne, I e II,Germanisch-Romanische Monatsschrift, Heidelberg, pp. 549-556 e 597-606.
GRICE, Henri Paul, Logic and Conversation, in Syntax and Semantics, vol. III, Speech
Acts, ed. Cole, & Morgan, Academic Press Inc., pp.41-58
VILELA, Mrio (2002), Metforas do Nosso Tempo, Coimbra, Almedina.
299
300
Se quisermos, porm, sair do mbito de indicaes de lugar de carcter no transitrio, portanto diferentes das que so apresentadas nas frases exemplificativas citadas,
camos numa situao que j no pode ser, adequadamente, descrita pela regra de Rostock, supra mencionada:
301
Por outras palavras: caso tenha havido uma deslocao do lugar anterior em que se
encontrava um edifcio ou uma instituio, pode empregar-se o verbo <estar>.
Relativamente ao uso de <estar> ligado a indicaes geogrficas, tambm h um
contexto detico em que isto possvel. Por exemplo, diante de um mapa-mundi, pendurado na parede, pode-se usar este verbo da seguinte maneira:
Mostre-me, aqui neste mapa, onde est Madrid, Diga-me onde est a Austrlia,
Aponte para que lado est o Vale do Ruhr: para o Ocidente ou para o Leste?.
Outra situao detica deste tipo a seguinte: Num ponto alto, ou num miradouro,
poder-se-o fazer perguntas como, por exemplo:
Aqui, no cume da Serra da Estrela, em que direco est o Atlntico? Para que lado est
a Serra de Gredos? Onde est a Beira Baixa?, Aqui, no piso oitavo deste edifcio da Universidade de Bochum, mostre-me onde est a Biblioteca Geral? Onde est a Cantina Universitria?
Onde est a secretaria da Universidade? Onde est o edifcio GA? Onde est o Jardim Botnico?.
302
mapa, onde fica Madrid, Onde est, agora, o novo edifcio dos correios? ou Onde fica,
agora, o novo edifcio dos correios?, etc.
Concluso
O assunto que tratei do conhecimento de qualquer falante da lngua portuguesa,
em especial dos que usam este idioma conscientemente. Por isso tanto mais estranho
que, at agora, nada tenha sido publicado a este repeito, que eu saiba. Fica aqui esta
breve sugesto, para que outros retomem o tema, com maior desenvolvimento.
Por outro lado, e uma vez que o Castelhano est sendo tomado muito a srio, actualmente, tanto em Portugal como no Brasil (e ainda bem que assim ), temos aqui mais
uma diferena entre estas duas lnguas ibero-romnicas pelo que diz respeito ao uso
dos verbos <ser> e <estar> (para j no referir <ficar>, que apresenta caractersticas
muito especiais tambm).
Finalmente um pormenor a levar em conta por quem ensina Portugus a quem
j sabe Espanhol. E vice-versa.
Bochum, 4 de Outubro de 2004.
BIBLIOGRAFIA
ROSTOCK, Helmut (1988), Lehrbuch der portugiesischen Sprache, Leipzig, Mnchen,
Enzyklopdie, Langenscheidt.
303
Jeroen Dewulf
Faculdade de Letras da Universidade do Porto; jdewulf@letras.up.pt
305
JEROEN DEWULF
Cfr. Http://clos.uchicago.edu/txtonly/regthemes/mest.html
306
Com esta sua tese, Glissant coloca uma bomba debaixo de toda a lingustica tradicional. O que faz defender que todas as lnguas, sejam elas o portugus, o neerlands, o papiamento ou o japons,3 poderiam ser consideradas lnguas crioulas, j que
cada uma delas , no fundo, o resultado de um processo secular de contacto e de mistura.
um facto que at h meio sculo atrs, os linguistas teimosamente ficavam presos
ao mito da pureza das lnguas e que por causa da obsesso com a pureza admica e
com a estruturao e fixao geogrfica e histrica das lnguas4 no se queria aceitar
que as mais variadas influncias estrangeiras tm sido fundamentais para o desenvolvimento de qualquer lngua. Uma cultura em que a alegada pureza da lngua chegou
a ter um estatuto quase mtico a alem. Nos seus famosos Discursos Nao Alem
(1808), o pai do romantismo alemo, Gottlieb Johann Fichte, sublinhava a importncia
da pureza da lngua alem e o perigo que parte de qualquer tipo de influncia estrangeira, j que esta levaria inevitavelmente a uma decadncia.5 Erradamente, Fichte considerava o facto de a lngua alem no ser de origem latina como uma prova da sua
pureza; por consequncia, a presena de tropas napolenicas em territrio germnico
era muito mais que uma simples humilhao era vista como um primeiro e irreversvel passo em direco degenerao. A iluso da alegada pureza alem conseguiu
manter-se durante vrios sculos e culminou com a chegada da ditadura nazi, na qual
se usava constantemente a lngua para provar a pureza da cultura alem e a impureza das outras. O linguista nazi Wilhelm Blaschke, por exemplo, argumentava que a
ortografia inglesa reflectia o escndalo racial da lngua e do esprito ingls.6 Quando
ento Mussolini decidiu tomar medidas para purificar o italiano, tambm na Alemanha
se intensificaram os apelos para se avanar com uma purificao da lngua. Em consequncia, o ministrio alemo da cultura ficou repleto de listinhas de palavras, enviadas
por professores que pretendiam contribuir para a nobre causa da purificao da lngua
aparentemente sem que ningum se desse conta que nem a palavra Ministerium,
nem Kultur so de origem germnica. A obsesso era tal que o ministro no teve
alternativa seno proibir por lei a publicao de artigos crticos sobre a ortografia alem
e o ministro de propaganda, Joseph Goebbels, chegou mesmo a acusar os zelosos professores de germanomania. (cfr.Birken-Bertsch, 2000: 44)
Contudo, reaces contra influncias estrangeiras nas lnguas parecem ser de todos
os tempos. A lngua portuguesa no excepo. Veja-se, por exemplo, a cruzada contra
palavras de origem estrangeira do linguista brasileiro Antnio de Castro Lopes (1827-1901), que as designava de vcios de raa. Castro Lopes pretendia, por isso, substituir turista por lunmbulo, reclame por preconcio, massagem por premagem
ou avalanche por runimol. Para a lngua inglesa podem ser referidas aqui as tentativas de William Barnes no sentido de purificar a lngua inglesa da influncia francesa
3 Glissant menciona explicitamente linguistas japoneses que defendem a teoria segunda a qual a
lngua japonesa pudesse ser considerada uma lngua crioula. (cfr. Glissant, 1996: 28f.)
4 Cfr. Labov: Orthodox linguistic theory deals exclusively in terms of static models. (Labov, apud
Ashcroft et al., 1989: 46)
5 Cfr. Die ersten, ursprnglichen und wahrhaft natrlichen Grenzen der Staaten sind ohne Zweifel
ihre innern Grenzen. [...] Ein solches kann kein Volk andrer Abkunft und Sprache in sich aufnehmen und
mit sich vermischen wollen [...]. (Fichte, 1943: 206f.)
6 Cfr. Die englische Orthographie ist ein Zeichen der Rassenschande der englischen Sprache und
damit des englischen Geistes. (Blaschke, apud Birken-Bertsch, 2000: 46)
307
JEROEN DEWULF
Estas novas correntes de pensar so claramente o resultado da crescente globalizao do mundo. De facto, vivemos hoje num mundo no qual passou a ser cada vez
menos bvio que algum aceite viver no mesmo lugar onde por acaso nasceu. Porm,
como demonstrou James Clifford na sua obra Routes (1997), durante sculos a cincia
limitou-se a mostrar interesse por aqueles que decidiram sempre permanecer em casa.
Isto inevitavelmente causou uma srie de imagens fixas, uma delas a ideia estranha
de que as lnguas tm razes. Em Rhizome (1976), os franceses Gilles Deleuze e Flix
Guattari monstraram os resultados catastrficos desta obsesso com razes. Como alternativa, propuseram um pensamento nomadista, no mbito do qual razes passivas so
substitudas por rixomas activos.
Este tipo de pensamento nomadista e crioulo tem-se tornado popular nos ltimos
anos, embora nas mais variadas designaes. Nstor Garcia Canclini fala em Culturas
Hbridas, Serge Gruzinski em La pense mtisse, douard Glissant usa a expresso
Crolisation, Wilson Harris Cross-Culturality, Ulf Hannerz Transnational Connections,
Hugo Loetscher Mulattisierung, Roger Bromley Syncretism, Jan Nederveen Pieterse
Global Mlange enquanto Franois Laplatine e Alexis Nouss falam em Mtissage.
Divertida neste mbito a expresso Ps-Neoltico, usada pelo filsofo Vilm Flusser,
segundo o qual a humanidade s agora se est lentamente a afastar do ideal da cultura
sedentria do neoltico. Segundo Flusser, os valores tradicionais, como a posse de
terra, a inferioridade da mulher ou a defesa da ptria s agora esto a ser desvendados
como funes primrias de sociedades sedentrias e agrcolas. (Flusser, 1992: 248)
No queria debater aqui as diferenas s vezes bastante pequenas entre estas
expresses;7 mais interessante parece-me considerar a sua perspectiva comum de que
7 Glissant rejeita a expresso mtissage. Na sua opinio, o crioulismo d sempre origem a consequncias desconhecidas, enquanto o resultado final de uma mistura pode ser previsto. (cfr. Glissant, 1996:
308
um pensamento baseado em razes j no capaz de oferecer solues para os problemas do sculo XXI.8
Se ultimamente o apelo para que haja novas lnguas se tem feito sentir com cada
vez mais frequncia, seja por Salman Rushdie que procura new languages to understand the world (Rushdie, 1991: 130), pelo escritor suo Hugo Loestscher, que sonha
com uma lngua cclica que se orienta pelo globo e j no pelo mapa (Loetscher, 1988:
40), douard Glissant que diz procurar uma lngua na qual todas as lnguas do mundo
se reflectem (Glissant, 1996: 27), por Frederic Jameson, que defende a necessidade de
um novo vocabulrio j que as lnguas que antigamente eram necessrias para falar da
cultura e da poltica deixaram de ser adequadas para o presente momento histrico
(Jameson, apud Marcus, 1994: 49) ou por Iain Chambers, que prope a recriao da
gramtica e da lngua do pensamento moderno (Chambers, 1994: 110), uma resposta
crioula talvez possa ser til. De facto, a soluo que ela apresenta simples: no precisamos tanto de novas lnguas, precisamos sim de uma nova conscincia lingustica,
uma conscincia hbrida, sem razes, que parte do princpio que todas as lnguas e culturas so profundamente crioulas,9 tal como defende o socilogo holands Jan Nederveen Pieterse ao dizer: The West itself may be viewed as a mixture and Western culture as a creole culture. (Pieterse, 1995: 54)
Admito voluntariamente que uma maneira crioula de pensar sobre cultura contm
por sua vez uma certa ingenuidade em relao s estruturas de poder, j que so raros
os casos de contacto cultural de igual para igual, pois (quase) sempre h uma cultura
que domina em relao outra. Todavia, considero que uma crioulizao universal
um processo natural, un processus perptuel, como afirma douard Glissant. O pior
erro que se pode fazer num processo destes, ficar parado no mesmo lugar.10 De
facto, aceitar o pensamento crioulo significa necessariamente rejeitar todas as formas
de verdades absolutas e considerar qualquer teoria como relativa e transitria. um
tipo de pensamento que se reflecte bem no seguinte pensamento do escritor suo
Peter Bichsel acerca da evoluo lingustica: Ficaria muito contente se o texto que
estou agora a escrever deixasse de ser legvel daqui a cem anos, uma vez que a lngua
19) Canclini vira-se contra as palavras sincretismo e mestizaje porque, na sua opinio, lembram
demasiado as teorias racistas do sc. XIX. (Canclini, 1995: 11). Bromley, por sua vez, defende exactamente o oposto e rejeita a expresso hybridity por ter surgido no mbito de teorias racistas. (Bromley,
2000: 189) Pieterse considera que creolism e mestizaje esto demasiado ligados colonizao do continente americano no sc. XVI (Pieterse, 1995: 54) enquanto Laplantine e Nouss rejeitam mlange,
mixit, hybridit e syncrtisme porque, na sua opinio, estes termos consistem em la dissolution
des lments dans une totalit unifie. (Laplantine & Nouss, 2001: 7)
8 Veja Okwui Enwezor na sua introduo ao Workshop Platform 3 Creolit and Creolization da 11
Documenta, organizado em St. Lucia, em Janeiro de 2002 : Trans-national, trans-urban, trans-diasporic,
trans-cultural practices are deeply transforming the ways in which we understand the world. The notions
of Creoleness and Creolization offer a strategy of reading the configurations that are emerging today.
(http://www.documenta.de/data/english/platform3/index.html)
9 Esta viso parecida com o apelo de Ulf Hannerz por uma nova conscincia social a nvel mundial: There were always interactions, and a diffusion of ideas, habits, and things, even if at times we
have been habituated to theories of culture and society which have not emphasized such truths. (Hannerz, 1996: 18)
10 Cfr. Laplantine & Nouss: Ne pas rester en place, tre en marge, tre en marche. tre mtis dans
le rapport la pense des autres mais non moins par rapport sa propre pense. (Laplantine & Nouss,
2001: 192)
309
JEROEN DEWULF
teria de tal modo evoludo. Mas infelizmente, professores puristas devero estragar as
minhas esperanas.11
Talvez esta ideia da crioulizao do mundo no seja mais do que um sonho, um
mito ao lado de tantos outros. Mas mesmo se for um sonho, de certeza um sonho
bonito, quase to bonito como aquele que contado por Hugo Loetscher, um conterrneo de Peter Bichsel, no seu romance Die Augen des Mandarin (1999), onde a crioulizao global foi formulada de uma maneira genial atravs de uma histria sobre o
Ano Novo:
A cada Ano Novo, as pessoas fazem promessas. Poucas semanas depois, j deixaram de
as cumprir e ento preciso esperar muitos meses at que, no Ano Novo seguinte, se possam
fazer novas promessas. No seria assim se, trs ou quartro semanas aps o primeiro de Janeiro,
no Ano Novo chins, j se pudessem fazer novas promessas e, depois disso, bastaria esperar
pelo Ano Novo budista, para renovar as promessas que entretanto se tenham deixado de cumprir. E, assim sendo, as promessas feitas no Ano Novo muulmano e que no forem cumpridas, podero ser renovadas no Ano Novo judeu, podendo-se comear mais uma vez no primeiro de Janeiro seguinte e assim por diante. Chammos a isto de a Ciranda do Recomeo
ou, menos poeticamente, o Ano Novo Cclico.12
O que poderamos desejar mais ao mundo de hoje que um tal Ano Novo Cclico e
Crioulizado?
11 Cfr. Ich wrde mich sehr freuen darber, wenn dieser Text den ich hier schreibe in hundert
Jahren nicht mehr lesbar wre, weil die Sprache inzwischen gewachsen wre. Aber leider werden das
schulmeisterliche Sprachpuristen verhindern. (Bichsel, 2000: 145)
12 An jedem Neujahr fasst man Vorstze, nach einigen Wochen sind sie gebrochen, und man muss
viele Monate warten, bis man an einem neuen Neujahr neue Vorstze fasst. Das ist anders, wenn man
schon drei bis vier Wochen nach dem ersten Januar am chinesischen Neujahr von neuem Vorstze fasst
und man nur bis zum buddhistischen Neujahr zu warten braucht, um zu erneuern, was man inzwischen
gebrochen hat ja, was man sich am Neujahr der Muslime vorgenommen und woran man sich hinterher nicht gehalten hat, das knnte am jdischen Neujahr erneuert werden, und das, was von jenen Vorstzen nicht eingehalten wird, knnte man am ersten Januar erneuern, dessen gebrochene Vorstze wiederum... Wir nannten dies den Reigen des Neuanfangs und weniger poetisch das runde Neujahr
(Loetscher, 1999: 332)
310
BIBLIOGRAFIA
ASHCROFT, Bill et al. (orgs.) (1989), The Empire Writes Back: Theory and Practice in
Post-Colonial Literatures, London & New York, Routledge.
BICHSEL, Peter (2000), Alles von mir gelernt, Frankfurt am Main, Suhrkamp.
BIRKEN-BERTSCH, Hanno (2000), Rechtschreibreform und Nationalsozialismus: Ein
Kapitel aus der politischen Geschichte der deutschen Sprache, Gttingen, Wallstein
Verlag.
BROMLEY, Roger (2000), Multiglobalismen Synkretismus und Vielfalt in der Populrkultur, in Robertson, Caroline Y. & Carsten Winter (orgs.), Kulturwandel und
Globalisierung, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, pp. 189-205.
CANCLINI, Nstor Garca (1995), Hybrid Cultures: Strategies for Entering and Leaving
Modernity, Minneapolis, Univ. of Minnesota Press.
CHAMBERS, Iain (1994), Migracy, Culture and Identity, London, Routledge.
CLIFFORD, James (1997), Routes: Travel and Translation in the Late Twentieth Century, Harvard, Harvard University Press.
DEGRAFF, Michel (org.) (2001), Language Creation and Language Change: Creolization, Diachrony, and Development. Cambridge & London, MIT Press.
DELEUZE, Gilles e GUATTARI, Felix (1976), Rhizome: Introduction, Paris, Les ditions
de Minuit.
DEWULF, Jeroen (1999), Hugo Loetscher und die portugiesischsprachige Welt Werdegang eines literarischen Mulatten, Bern, Peter Lang.
FICHTE, Gottlieb Johann (1943 [1808]), Reden an die deutsche Nation, Stuttgart, Alfred
Krner Verlag.
FLUSSER, Vilm (1992), Bodenlos. Eine philosophische Autobiographie, Bensheim &
Dsseldorf, Bollmann Verlag.
GLISSANT, douard (1996), Introduction une potique du divers, Paris, Gallimard.
GRUZINSKI, Serge (1999), La Pense Mtisse, Paris, Fayard.
HALL, Stuart (1996), When was the postcolonial? Thinking at the limit, in Chambers,
Iain (org.), The Post-colonial Question: Common Skies, Divided Horizons, London,
Routledge, pp. 242-260
HANNERZ, Ulf (1996), Transnational Connections: Culture, People, Places, London &
New York, Routledge.
HARRIS, Wilson (1983), The Womb of Space:The Cross-Cultural Imagination, Westport,
Greenwood Press.
LAPLANTINE, Franois e NOUSS, Alexis (2001), Mtissages, Paris, Pauvert.
LEVIN, Thomas Y. (1995), Nationalitten der Sprache Adornos Fremdwrter: Multikulturalismus und bzw. als bersetzung, in Kessler Michael & Jrgen Wertheimer,
Multikulturalitt: Tendenzen, Probleme, Perspektiven im europischen und internationalen Horizont, Tbingen, Stauffenburg, pp. 77-90.
LOETSCHER, Hugo (1983), Der Waschkchenschlssel oder Was wenn Gott Schweizer wre, Zrich, Diogenes.
LOETSCHER, Hugo (1999), Die Augen des Mandarin. Zrich, Diogenes.
LOETSCHER, Hugo (2000), A nice accent: On impurities in language. Zrich: Vontobbel.
311
JEROEN DEWULF
MARCUS, George E. (1994), After the Critique of Ethnography: Faith, Hope, and Charity, But the Greatest of These is Charity, in Robert Borofsky (org.), Assessing Cultural Anthropology, New York, Mc Graw-Hill, pp. 40-53.
MUFWENE, Salikoko S. (2001), The Ecology of Language Evolution, Cambridge, Cambridge University Press.
PIETERSE, Jan Nederveen (1995), Globalization as Hybridization, in Featherstone,
Mike et al. (orgs.), Global Modernities, London, Sage Publications, pp. 45-65.
RUSHDIE, Salman (1991), Imaginary Homelands, London, Granta Books.
SAID, Edward W. (1993), Culture and Imperialism, New York, Vintage Books.
VEER, Peter van der (1997), The enigma of arrival. Hybridity and authenticity in the
global space, in Werbner, Pnina & Tariq Modood (orgs.), Debating cultural hybridity; multi-cultural identities and the politics of anti-racism, London & New Jerzey,
Zed Books, pp. 90-105.
WERBNER, Pnina e MODOOD, Taricq (orgs.) (1997), Debating Cultural Hybridity:
Multi-Cultural Identities and the Politics of Anti-Racism, London & New Jersey,
Zed Books.
312
Jess Pena
Universidad de Santiago de Compostela
RC
AS
SS
SS
significado
cualidad
colectivo
locativo
a
alegra
cofrada
abada
otros sufijos
mediocridad, belleza, finura
electorado, ejemplario
confesionario, conejera
Se puede ver cmo, desde el punto de vista semasiolgico, a una misma forma afijal a corresponden distintos significados y distintas relaciones categoriales (RC) entre
la pabra base y la derivada y, desde el punto de vista onomasiolgico, el mismo significado y la misma relacin categorial estn codificados mediante diferentes formas afijales. La asimetra o falta de correspondencia entre forma y significado, tal como se
313
JESS PENA
314
(3)
ada
era
colectivo
boyada, arcada
alumnado, teclado
andamiaje, cortinaje
barrilamen, pelamen
epistolario, ejemplario
chiquillera, cubertera
cancionero, refranero
cofrada, marinera
acto propio de
bribonada, cacicada
niera, haraganera
Si se contrastan ambos paradigmas se observar que los dos sufijos del paradigma
de los nombres que significan acto propio de estn tambin presentes en el paradigma de los nombres colectivos. De ah que figuren en la lengua espaola nombres
en ada y, sobre todo, nombres en era (por ser el sufijo ms rentable en la formacin de nombres colectivos) que expresan ambas nociones: granuja granujera
conjunto de granujas y acto propio de un granuja, chiquillo, a chiquillera
conjunto de chiquillos y acto propio de chiquillos, y lo mismo chulera, gallegada,
gitanera, golfera, truhanada ~ truhanera, etc.
Ejemplos como los que acabamos de mencionar permiten ver que los significados
codificados en los distintos paradigmas no siempre aparecen diferenciados con fronteras ntidas o discretas. Pasamos ahora a describir dos casos donde el afijo participa en
ms de un paradigma, esto es, dos hechos claros de interferencia o solapamiento entre
paradigmas derivativos: el afijo se desplaza de un paradigma a otro, ejemplificado con
los sustantivos en ncia ( 2), y el afijo es central en un paradigma y perifrico o marginal en otro, comprobado con los sustantivos en ada y era ( 3).
315
JESS PENA
decente
coherente
elocuente
decencia
coherencia
elocuencia
E:
haere:re
cohaere:re
inhaere:re
e:mine:re
immine:re
praee:mine:re
displice:re
CONSONANTE
haerentia
cohaerentia
inhaerentia
e:minentia
imminentia
praee:minentia
displicentia
loqui
e:loqui
contingere
di:ligere
intelligere
sequi
obsequi
loquentia
e:loquentia
contingentia
di:ligentia
intelligentia
sequentia
obsequentia
1 La variante popular nza aparece solo sobre verbos de tema en a (matar matanza). De los
sustantivos que se adjuntan a la VT del verbo base y correspondientes a las conjugaciones II y III, solo
los en dura mantienen una solucin distinguidora en la vocal temtica (y no siempre, cf. hender
hendedura ~ hendidura, cerner ~ cernir cernidura). Los dems presentan la misma vocal: e los
en ncia, e i los en cin, miento, do y da.
2 Hay muy pocas excepciones: brillante brillantez, pesante pesantez, tirante tirantez, ardiente ardenta.
3 Claro est que queda la posibilidad de incrementar el nmero de formaciones por medio de la
prefijacin, por ejemplo: latn valens, tis aequivalens, tis, espaol equivalente, y, creados en esta
lengua, polivalente o plurivalente.
316
Al lado est el adjetivo verbal en nt, incorporado durante algn tiempo en el latn
literario al paradigma flexivo4:
(6)
cohaere:re cohaerens, tis cohaerentia e:loqui
e:loquens, tis e:loquentia
inhaere:re inhaerens, tis inhaerentia contingere contingens, tis contingentia
e:mine:re e:minens, tis e:minentia di:ligere
di:ligens, tis
di:ligentia
La desaparicin del verbo base y la fijacin de la formacin en nte como adjetivo,
desligada del paradigma flexivo, producen la nueva situacin donde el sustantivo, aislado del verbo base, pasa a relacionarse con el adjetivo en nte:
(7)
coherente
eminente
inminente
preeminente
displicente
coherencia
eminencia
inminencia
preeminencia
displicencia
elocuente
contingente
diligente
inteligente
obsecuente
elocuencia
contingencia
diligencia
inteligencia
obsecuencia
asistir
adherir
absorber
asistente
adherente
absorbente
asistencia
adherencia
absorbencia
exigente
fluyente
influyente
insistente
militante
exigencia
fluencia
influencia
insistencia
militancia
obedecer
observar
persistir
preferir
vigilar
obediente
observante
persistente
preferente
vigilante
obediencia
observancia
persistencia
preferencia
vigilancia
317
JESS PENA
la
la
la
la
astringente
carente
decadente
diferente
astringencia
carencia
decadencia
diferencia
convalecer
convenir
depender
divergir
convaleciente
conveniente
dependiente
divergente
convalecencia
conveniencia
dependencia
divergencia
arrogar
consistir
constar
exceder
arrogante arrogancia
consistente consistencia
constante constancia
excedente excedencia
5
6
Quiz puedan incluirse tambin abstenerse abstencin / abstinencia, repeler repulsin / repelencia.
Un ejemplo interesante es el del sustantivo complacencia. El verbo complacer es un verbo de cambio de estado; pues bien, complacencia tiene una doble lectura: a) como nombre de cualidad correspondiente al adjetivo complaciente (dispuesto o propenso a complacer/a la complacencia), cf. es complaciente con el pblico su complacencia con el pblico; b) como nombre de estado correspondiente
a complacido, a (estado de la persona complacida): observaste complacida/con complacencia tu
nueva fbrica; Ramn nos enseaba complacido/con complacencia las fotos de sus hijos.
318
concomitante
deferente
exuberante
flagrante
solvente
concomitancia
deferencia
exuberancia
flagrancia
solvencia
brutedad
burricie
memez
beatitud
braveza
bruteza
bravura
7 En el corpus elaborado se utiliza como fuente el DRAE en las tres ltimas ediciones [1984, 1992 y
2001]. Los neologismos estn tomados de Rainer (1993) y se marcan con el smbolo antepuesto, por
ejemplo, sosez.
319
JESS PENA
coqueto
culto
cutre
grrulo
majo
mojigato
oo
pobre
soso
zonzo
coquetera
cultera
cutrera
garrulera
majera
mojigatera
oera
pobrera
sosera
zoncera
coquetismo
cultedad
cutredad
cutrez
garrulidad
majeza
mojigatez
oez
pobreza
sosedad
sosez
zoncera
sufijos
bisoera
borrachera
bobera
espaolera
ginatera
mentecatera
muchachera
salvajera
tontera
bisoez
borrachez
bobera
espaolidad
gitanismo
mentecatez
muchachez
salvajismo
tontedad
cutrero
sosera
borrachera
bobez
espaola
espaolismo
tontera
tontez
En tercer lugar, los sustantivos en era y ada muy ocasionalmente expresan slo
la cualidad; normalmente soportan tambin otros significados. Concretando ms, los
sustantivos en ada nunca expresan la cualidad en aislado, si exceptuamos el sustantivo borrachada, que indica un estado, al igual que borrachez y borrachera. En las
poqusimas formaciones en que aparece la nocin de cualidad, coexiste con la de
acto propio de cf. cochinada, tontada y gorrinada. Las formaciones restantes indican acto propio de y el adjetivo base est recategorizado como sustantivo; entran, por
tanto, en una de las categoras de sustantivos denominales8.
En lo que concierne a era, de las 27 formaciones existentes que no comparten
la base con otro afijo, 11 expresan slo cualidad (blandenguera, finustiquera, flamenquera, gandulera, gazmoera, poltronera, zorrera; bobaliconera, bonachonera, machaconera, santurronera), 12 cualidad y acto propio de (bellaquera,
pazguatera, pedantera, tacaera, mundanera, tunantera; cabezonera, glotonera, gorronera, ramplonera, socarronera, vagabundera) y 4 acto propio de (porquera, soplonera, trotonera, zalamera).
8 Los nombres portadores del significado acto propio de derivan de nombres de personas caracterizadas por su manera habitual de actuar o proceder, casi siempre valorada peyorativamente: marrano
marranada, haragn haraganera. Bajo la parfrasis acto propio de se esconde una determinada modalidad aspectual, la habitualidad, entendida como actividad que suele realizarse de manera
discontinua, pero general o constante (Pena 1993: 242). Realmente, la habitualidad no es privativa de
los sustantivos pues ya viene dada por el nombre base y simplemente hay un filtrado de rasgos de la
palabra base a la palabra derivada (Pena 1993: 243). Con frecuencia los sufijos ada y era comparten la misma base, lo que da lugar a dobletes (bellaco bellacada ~ bellaquera, bribn bribonada
~ bribonera, fanfarrn fanfarronada ~ fanfarronera).
320
Por ltimo, se percibe muy bien el carcter marginal de ambas formaciones en las
series donde coexisten con otros sufijos, y el carcter ms marginal de ada con respecto a era en las series donde coexisten ambos:
(12) ada y/o era con otros sufijos
cualidad / acto propio de: brutez ~ bruteza / brutada, burricie / burrada, beatitud / beatera, bisoez / bisoada ~ bisoera, espaolidad ~ espaola / espaolada,
muchachez / muchachada ~ muchachera, salvajismo / salvajada ~ salvajera, tontedad
/ tontada
cualidad / cualidad y acto propio de: mojigatez / mojigatera, mentecatez /
mentecatada
cualidad y acto propio de / acto propio de: memez / memada, oez / oera
cualidad / colectivo: pobreza / pobrera
(13) ada y era
i) comparten el mismo significado
cualidad y acto propio de: bellacada ~ bellaquera, chabacanada ~ chabacanera, cochinada ~ cochinera, bribonada ~ bribonera, bufonada ~ bufonera, gachonada
~ gachonera, pamplinada ~ pamplinera, bisoada ~ bisoera (bisoez cualidad),
gorrinada ~ gorrinera
acto propio de: salvajada ~ salvajera
acto propio de y objeto: bobada ~ bobera
acto propio de y persona, animal u objeto poseedor de la cualidad: monada ~
monera
acto propio de y colectivo: muchachada ~ muchachera
ii) de significado (parcialmente) distinto
era indica cualidad
mentecato
mentecatera
mentecatada acto propio de
charrn
charranera
charranada acto propio de
era indica cualidad y acto propio de
bravucn
bravuconera
bravuconada acto propio de
fanfarrn
fanfarronera
fanfarronada acto propio de
espaol
espaolera
espaolada acto propio de
era indica cualidad, acto propio de y colectivo
chulo
chulera
chulada acto propio de y cosa chula
cursi
cursilera
cursilada acto propio de y cosa cursi
pillo
pillera
pillada acto propio de
era indica acto propio de y colectivo
golfo
golfera
golfada acto propio de
granuja
granujera
granujada acto propio de
truhn
truhanera
truhanada acto propio de
gitano
gitanera
gitanada acto propio de
era indica cualidad, acto propio de y objeto
tonto
tontera
tontada acto propio de
321
JESS PENA
4. Recapitulacin
La nocin de paradigma derivativo (paradigma morfolgico, tipo de derivacin etc.)
surge en el seno de la tesis asociativa con el fin de resolver el problema que plantean
los hechos de asimetra morfolgica en el mbito de un determinado afijo o, ms generalmente, en el mbito de un determinado procedimiento de formacin de palabras.
Los dos fenmenos aqu descritos a propsito de los sustantivos en ncia, de un
lado, y de los sustantivos en ada y era, de otro, permiten comprobar claramente la
coexistencia en un afijo, y en la palabra derivada resultante, de dos significados correspondientes a dos paradigmas o, si se prefiere, a dos RFP diferentes. La solucin
adoptada dentro de la tesis asociativa, que consiste en hablar en estos casos de dos afijos homnimos (y, por tanto, tambin de dos palabras derivadas homnimas), viene
condicionada precisamente por el requisito de la unicidad semntica presente en la
definicin del paradigma morfolgico o derivativo. Pero sostener que hay un nuevo
afijo homnimo siempre que aparece un significado distinto puede resultar antieconmico o simplemente inadecuado para resolver el problema de la asimetra morfolgica.
322
BIBLIOGRAFIA
CORBIN, Danielle (1987), Morphologie drivationnelle et structuration du lexique,
Tubinga, Max Niemeyer Verlag.
DRAE: Real Academia Espaola: Diccionario de la lengua espaola, Madrid, Espasa
Calpe. Ediciones de 1984, 1992 y 2001.
ERNOUT & THOMAS (1964), Ernout, Alfred & Franois Thomas, 1964, Syntaxe latine,
Pars, Klincksieck.
PENA, Jess (1980), La derivacin en espaol.Verbos derivados y sustantivos verbales,
Universidad de Santiago de Compostela, anejo 16 de Verba.
PENA, Jess (1993), La formacin de verbos en espaol: la sufijacin verbal, in Varela,
Soledad (ed.), La formacin de palabras, Madrid, Taurus Universitaria, pp. 217-281.
PENA, Jess (2003), La relacin derivativa, in ELUA, vol. 17, pp. 505-517.
RAINER, Franz (1993), Spanische Wortbildungslehre, Tubinga, Max Niemeyer Verlag.
ZWANENBURG, Wiecher (1984), Word formation and meaning, in Quaderni di
Semantica, vol. 5, n 1, pp. 130-142.
323
Joo Veloso
Faculdade de Letras da Universidade do Porto;
Centro de Lingustica da Universidade do Porto;
(Unidade de I&D da FCT n. 22/94); jveloso@letras.up.pt
325
JOO VELOSO
histria do portugus. De acordo com Vasconcelos (1966: 131 e ss.), Vzquez Cuesta
& Luz (1971: 247-248, 374-375) e Teyssier (1980: 45-47), cada uma destas trs terminaes plurais do portugus descenderia de uma de trs terminaes latinas distintas, correspondentes estas ltimas a trs terminaes singulares igualmente distintas. Assim:
a correspondncia [~w)]/[)w)S] proviria da correspondncia latina anum/anos,
como lat. germanum germanos port. irmo irmos;
a correspondncia [)w)]/[~o~jS] proviria da correspondncia latina onem/ones,
como lat. leonem leones port. leo lees;
a correspondncia [)w)]/[~~jS] proviria da correspondncia latina anem/anes,
como lat. panem panes port. po pes.
Esta explicao diacrnica afigura-se, luz dos conhecimentos contemporneos,
discutvel (se no mesmo insatisfatria), dado que, para alm do argumento terico que
nos impede de ver na diacronia a nica explicao para factos atestados na sincronia,
possvel encontrar um nmero significativo de casos no explicveis por causas de
natureza exclusivamente histrica. Conforme posto em destaque, entre outros, por
Cmara (1967: 1312; 1970: 75; 1971: 60, 61), o padro [)w)]/[~o~j S] acabou por se impor
como o mais frequente na formao dos plurais destas palavras independentemente
da etimologia, como demonstrado pela sua aplicao a nomes de origem no-latina
(exs do prprio autor, em Cmara (1970: 96): alazo alazes e gavio gavies)
e pelas palavras com singular [)w)] que admitem mais do que uma das trs terminaes
plurais em apreo (cf. os exemplos listados em Cunha & Cintra (1984: 183), de entre
os quais seleccionamos, a ttulo ilustrativo, os seguintes: aldeo aldeos aldees
aldees;hortelo hortelos horteles). Estes casos demonstram, precisamente, a
insuficincia, para a compreenso da formao do plural destas palavras, de uma explicao exclusivamente diacrnica e baseada no latim, justificando-se, por conseguinte,
a busca de uma explicao alternativa, de natureza sincrnica, para os mesmos2.
Ser ento nosso objectivo, nas pginas que se seguem, problematizar alguns
aspectos tradicionalmente associados a estas palavras e discutir algumas questes
essenciais da sua estrutura interna (fonolgica e morfolgica).
Mais concretamente, sero objectivos especficos deste estudo:
determinar qual a forma terica destas palavras a partir da qual se processa a sua
flexo de nmero, com um destaque particular para a especificao da ltima
vogal do radical flexional e a pertena destas palavras a uma classe temtica;
demonstrar que, a haver alguma irregularidade associada flexo de nmero
destas palavras, ela mais aceitvel nas formas do singular do que nas do plural.
2 No tocante a este aspecto em particular, tenhamos em considerao as seguintes observaes de
Cmara (1967):
It is also inexact to assert that only historical grammar is able to give us a theoretical explanation of
these plural patterns, by focusing on the singular and plural Latin accusatives and bringing to the fore
the phonetic laws that for Portuguese have worked there.
Synchrony has its theoretical explanation too for those Portuguese plural patterns. It does not
explain their origin, of course, for this is the task of a diachronic study; but it explains their morphological relations within the Portuguese grammatical system.
(Cmara, 1967: 1312)
326
2. Forma terica das palavras com singular terminado em -o; a questo da ltima vogal do seu radical flexional e a sua pertena a uma classe
temtica do portugus
Consideraes prvias sobre a morfologia dos nomes em portugus
De acordo com um ponto de vista clssico em lingustica, especialmente assumido
no modelo standard da fonologia generativa (cf. Chomsky & Halle, 1968: 7 e ss.) e de
alguma forma recuperado pela teoria da optimidade (cf. Kager, 1999: 413 e ss.; Costa,
2001: 41), as estruturas de superfcie das palavras resultam da aplicao de um certo
tipo de operaes formais sobre formas tericas abstractas que, de certo modo, constituem a matria-prima que d origem s estruturas de superfcie, seja atravs da aplicao de regras cclicas, como proposto pelo primeiro dos modelos tericos citados
atravs, nomeadamente, da noo de derivao (Chomsky & Halle, 1968: 60-61), seja
atravs da confrontao de um input com uma srie de restries hierarquizadas com
vista seleco, de entre vrios candidatos, do output ptimo que viole as menos
importantes de tais restries, como defendido pela teoria da optimidade (cf. Kager,
1999: 8; Costa, 2001: 18-19, 21 e ss.).
Em quadros tericos anteriores ao da lingustica generativa, Cmara (1970: 95-96;
1971: 61) defende igualmente a noo de forma terica na explicao de um grande
nmero de fenmenos lingusticos. De acordo com a nossa interpretao das propostas gramaticais do autor citado, a forma terica da palavra deve ser encarada como uma
forma abstracta que reconstitui, independentemente de variaes como as determinadas pela alomorfia e de processos de sobrerregularizao atribuveis a certos fenmenos histricos ou de outra natureza, o alinhamento morfolgico terico da palavra
no seu estado mais primitivo. Segundo o autor, as entradas lexicogrficas das palavras deveriam mesmo conter, em lugar da forma citacional tradicional (que em
portugus, para os nomes, o masculino do singular), estas mesmas formas tericas
(Cmara, 1971: 61), pois a partir delas que se formam todas as formas flexionais do
nome, inclusive a do masculino singular, seguindo-se modelos paradigmticos maximamente regulares.
Ora, de acordo com a perspectivao da morfologia nominal do portugus encontrada em Cmara (1970: 69-76, 81-96; 1971: 47-64), as representaes tericas das formas
nominais desta lngua apresentam, obrigatoriamente, os seguintes morfemas3:
Radical Flexional + Vogal Temtica + Sufixo de Gnero + Sufixo de Nmero
TEMA
SUFIXO
FLEXIONAL
Em relao, especificamente, vogal temtica (VT) dos nomes constituinte morfolgico que muitas gramticas tradicionais normalmente no aceitam quando se
debruam sobre esta classe gramatical (ao contrrio do que sucede com a vogal temtica dos verbos; cf. as observaes de Cmara (1970: 86) a este propsito)4 , os pon3 Em termos gerais, esta proposta coaduna-se com propostas mais recentes, desenvolvidas no mbito
de modelos tericos mais elaborados e formalizados, como a de Villalva (2000: 9).
4 A justificao para a aceitao de uma vogal temtica tambm na estrutura morfolgica dos nomes
basear-se- nos mesmos argumentos que a sustentam relativamente aos verbos: em ambas as classes lexicais mencionadas, a VT permite a incluso das palavras em paradigmas flexionais sistemticos, funcionando como um marcador de classe (cf., p. ex., Carstairs-McCarthy, 1998: 331 e ss.).
327
JOO VELOSO
328
ras). Esta a classe temtica em que a VT mais instvel, visto deter uma
realizao sistemtica apenas nas formas de masculino plural, estando ausente
de numerosas formas de masculino singular e de feminino;
(iv) nomes atemticos. Pertencem a esta classe temtica, principalmente, os nomes
cuja forma de masculino singular (ou de feminino singular, na inexistncia de
masculino) termina em vogal oral tnica (caf, tupi, rubi, peru, orix), bem
como os nomes com masculino singular paroxtono terminado em /S/ (lpis,
pires, alferes, simples, nus, ourives). No caso destas palavras, no se pode
dizer, como o fazemos para algumas formas das palavras das classes temticas anteriores, que a VT , em algumas circunstncias, suprimida, pois na verdade o que se admite que estas palavras no prevem, j no nvel do seu
tema terico, uma especificao da VT, no sendo portanto inserveis em
nenhuma dessas classes temticas (Cmara, 1970: 86).
Aspectos morfolgicos dos nomes com singular terminado em -o
Regressando agora ao caso mais especfico das palavras de que aqui nos ocupamos, verificaremos que, aplicadas as generalizaes mencionadas na seco anterior
aos nomes cujo singular termina em -o, eles se repartiro pelas classes temticas dos
nomes com VT o (plural [)w)S]) e dos nomes com VT e (plurais [~o~jS] e [~~jS]), atendendo
a que essas so as duas vogais que, em tais plurais, ocorrem imediatamente antes de /S/7.
O quadro seguinte rene alguns exemplos destas duas situaes distintas.
Quadro 1 Exemplificao da repartio dos nomes com singular terminado
em -o pelas classes temticas previstas por Cmara (1967; 1970; 1971)
Tema em -o
(terminao no plural: [)w)S])
Tema em -e
(terminao no plural: [~~jS]e [~o~jS])
irmo irmos
bno bnos
rfo rfos
mo mos
cidado cidados
alemo alemes
po pes
co ces
sero seres
ladro ladres
beiro beires
Estabelecida esta diviso dos nomes com singular terminado em -o, impe-se subsequentemente o estabelecimento de uma diviso suplementar, verificada no interior dos
nomes com essa terminao no singular e que, de acordo com o exposto, so considerados como pertencentes classe dos nomes com VT e. Olhando aos exemplos do
Quadro 1, verifica-se que, no ltimo grupo referido, a vogal que ocorre antes da VT ,
7 A identificao da VT o ou e nestas palavras parece mais imediata se olharmos sobretudo sua
representao ortogrfica (conservadora, em portugus, da forma terica e de aspectos morfofonolgicos abstractos das palavras cf. Veloso, 2003: 142). Com efeito, a nvel fontico, a realizao da VT destas palavras determinada por um conjunto de variveis que aqui no discutiremos e que determinam
a imposio, ao nvel fontico, de certas propriedades articulatrias que, de certa forma, podem contribuir para um mascaramento de superfcie da VT: a nasalizao e a semivocalizao. Por este motivo,
e dado o carcter terico desta discusso, passaremos ento a representar estas vogais como /E/ e /O/.
329
JOO VELOSO
foneticamente, [)] ou [o)]. Sendo estas vogais fonologicamente interpretveis como a sequncia de uma vogal oral e de segmento nasal terico, de um autossegmento nasal ou de
um segmento flutuante (cf., p. ex.: Andrade, 1994: 134; Mateus & Andrade, 2000: 21-23,
72-73) o que passaremos a representar como /aN/ e /oN/, respectivamente , concluise que tambm a ltima vogal do radical flexional destas palavras apresenta duas possibilidades distintas de realizao. Ou seja: relativamente s palavras com singular -o
que tm VT e, haver ainda que distinguir entre aquelas cuja ltima vogal do radical flexional /o/ (plural [~o~j S], com uma forma terica /oNRadical Flexional+EVogal Temtica+SMor~~
fema de Plural/) e aquelas em que a ltima vogal do radical flexional /a/ (plural [ j S], a
que corresponderia uma forma terica /aNRadical Flexional+EVogal Temtica+SMorfema de Plural/).
Independentemente dos formalismos adoptados, esta a representao terica
destas palavras assumida por diversos estudos anteriores, tais como, p. ex., Cmara
(1967: 1313-1314; 1970: 90, 95-96; 1971: 60-61), Pardal (1977: 34), Morales-Front & Holt
(1997: 418 e ss.), Mateus e Andrade (2000: 21-23, 72-73, 133) e Mateus et al.(2003: 1019-1020) (ainda que, no caso das trs ltimas obras citadas, a existncia de uma VT /E/
nas palavras com os plurais [~~j S] e [~o~j S] no seja explicitamente reconhecida).
Deste modo, numa tentativa de identificarmos, ao nvel da forma terica dos temas
destas palavras, os seus constituintes morfolgicos, poderamos isolar os trs casos contemplados no Quadro 2.
Quadro 2 Estrutura interna terica dos nomes com singular terminado em [)w)]
(1) Palavras com VT o (/O/).
Terminao no plural: [)w)S].
ltima vogal do radical flexional: /a/; Tema terico: /aNO/.
Ex: irmo.
Tema
Radical
irmaN
VT
/O/
VT
/E/
VT
/E/
330
Os argumentos em favor das formas tericas dos temas nominais propostas no Quadro 2 no se esgotam exclusivamente na sua extraco a partir da forma do masculino
plural (ou, no caso de nomes defectivos desta forma, a partir do feminino plural). Tal
como Pardal (1977: 29 e ss.) e Morales-Front & Holt (1997: 397), p. ex., consideramos
um argumento bastante importante em sua defesa a existncia de formas derivadas nas
quais preservada, ao nvel da forma de superfcie, a forma terica da ltima vogal do
radical prevista pela presente proposta e obliterada, em certas palavras, pela terminao [)w)] do singular (vd. os casos sob (3) do Quadro 2), como possvel inferir a partir dos exemplos transpostos para o Quadro 3.
Quadro 3: A preservao da ltima vogal (terica) do radical nas formas
flexionadas do plural e em formas derivadas
Forma terica do
tema nominal
Formas do
masculino
irmanar, irmandade
cidadania
cristandade
panificao
canil
capitania
seroar
ladroagem
camionagem, camionista
leonino
3. A flexo das palavras com singular terminado em -o: plurais irregulares ou singulares irregulares?
Como tentmos fazer ver ao longo do ponto 2, as terminaes [)w)S], [~~j S] e [~o~jS] nos
plurais de nomes que, no singular, terminam em [)w)] so absolutamente predizveis a
partir da forma terica dos temas nominais respectivos. Tal forma terica, ao contrrio
da forma etimolgica que algumas descries histricas referidas em 1 davam como
explicao para estas trs terminaes plurais, afigura-se intuvel pelos falantes da lngua,
nomeadamente a partir de certas formas derivadas que a preservam, como resumido
no Quadro 3.
Assim, podemos identificar uma relativa isomorfia entre a representao terica
destas formas e a representao de superfcie dos seus plurais, nomeadamente quanto
especificao da ltima vogal do radical e da VT, como pretendemos simbolizar nos
exemplos do Quadro 4.
331
JOO VELOSO
irm
[S]
capites:
Forma terica: capitaNRadical Flexional+EVogal Temtica+SMorfema de Plural
Forma de
superfcie:
capit
[S]
sermes:
Forma terica: sermoNRadical Flexional+EVogal Temtica+SMorfema de Plural
Forma de
superfcie:
serm
[S]
332
da forma do masculino singular morfologicamente impredizvel, por no corresponder realizao fontica esperada de /E/ em portugus (a menos que a
considerssemos, nesta situao particular, uma variante alomrfica da VT
nominal /E/)8;
nas palavras cujo plural termina em [~o~jS] (tema terico: /oNRadical Flexional+EVogal
Temtica/) para as quais esperaramos singulares terminados em /oN(E)/ (p. ex.:
*le(e), masc. sing.) , alm da mesma falta de correspondncia entre a terminao [w)] e a VT e destas palavras, nos termos explicados no pargrafo anterior9, verifica-se ainda uma falta de correspondncia entre a ltima vogal do radical terico (/o/) e a vogal nasal [)] encontrada em [)w)].
Em concluso, e reiterando um ponto de vista j expresso anteriormente, a irregularidade morfolgica destas palavras parece ser a que se encontra na terminao [)w)]
do singular nas palavras com VT e, devido sua falta de correspondncia directa com
as formas tericas dos radicais e temas correspondentes. Trata-se, com efeito, de uma
terminao que, alm das incorrespondncias discutidas nos pargrafos precedentes,
morfologicamente inanalisvel, na medida em que no permite, no seu interior, a
marcao de fronteiras entre constituintes morfolgicos importantes como o radical flexional e a VT.
Causas histricas para a irregularidade da terminao [)w)]
A fixao da terminao -o nas palavras com temas tericos /aNE/ e /oNE/ corresponde, na verdade, ao resultado histrico de um processo de sobrerregularizao
que se ter consumado ainda antes do final do sculo XV (Vzquez Cuesta & Luz, 1971:
188; Teyssier, 1980: 46) e que ter sido determinado por causas essencialmente analgicas (segundo Cmara, 1971:61) ou, conforme defendido em Teyssier (1980:46), por
uma interaco de causas fonticas intrnsecas com factores analgicos.
Estas formas, sendo distintas no portugus contemporneo apenas ao nvel das
formas tericas, das formas de plural e das formas derivadas, tero sido porm, segundo
os historiadores da lngua atrs referidos, foneticamente distintas nas formas de superfcie do singular at ao sculo XV10.
Por outro lado, h que referir que este processo de imposio da terminao [)w)]
a todos os nomes com tema terico /aNO/, /aNE/ ou /oNE/ tpico e exclusivo dos
dialectos centro-meridionais do portugus apenas. Com efeito, noutras lnguas romnicas, bem como em vastas reas abrangidas pelos dialectos setentrionais do portugus
europeu (Cintra, 1971: 133; Vzquez Cuesta & Luz, 1971: 55, 61; Teyssier, 1980: 47; Fer8 Por esta razo, Mateus e Andrade (2000: 133) consideram que, em palavras como irmo (palavras em que [w)] a realizao fontica de uma vogal temtica nasalizada), o ditongo corresponde a
duas posies esqueletais na palavra (ocupadas por [))] e [w)] separadamente); pelo contrrio, nas restantes palavras terminadas em -o, [w)], no correspondendo a uma realizao esperada da VT, no
associado a nenhuma posio esqueletal em separado, cabendo ao ditongo uma nica posio esqueletal. Este , de resto, um dos argumentos invocados pelos autores para distinguirem entre ditongos
leves (com uma s posio esqueletal) e ditongos pesados (com duas posies esqueletais), em
Mateus e Andrade (2000: 55-57).
9 Vd. tambm a nota anterior.
10 A subsistncia, a nvel dos registos escritos, da terminao grfica om a partir do sculo XV
entendida por Vzquez Cuesta & Luz (1971: 188) como um arcasmo.
333
JOO VELOSO
reira et al., 1996: 495), subsistem, nas variedades contemporneas, terminaes de formas de singular mais conformes sua forma terica, mais precisamente com uma maior
preservao da ltima vogal do radical e/ou da VT.
Relativamente situao verificada noutras lnguas romnicas, esta afirmao ilustrada pelos exemplos includos no Quadro 5, no qual so comparadas diversas palavras em portugus, castelhano e italiano.
Quadro 5: Comparao de algumas palavras em portugus, castelhano e italiano
com timos latinos comuns
Portugus
Castelhano
Italiano
mano
cristiano
pane
cane
ladro, ladrone
leone
334
335
JOO VELOSO
visionrio). Com efeito, a aplicao a estas palavras de argumentos atrs expostos relativos reconstituio das formas tericas das palavras terminadas em
-o (vd., nomeadamente, as seces 2 e 3 deste artigo) leva-nos a supor, para
estas palavras, a existncia de formas tericas com uma terminao /sioNE/ (ou
/zioNE/). Na terminao [s)w)] (ou [z)w)]) das formas de superfcie destas palavras
verificar-se-ia, por conseguinte, no s o mascaramento da ltima vogal do radical (nos dialectos centro-meridionais) e a introduo, ao nvel dos segmentos
fonticos, de uma semivogal [w)] que no corresponde a uma posio de esqueleto (Mateus e Andrade, 2000: 133)14, como tambm o apagamento da vogal terica /i/ antes da ltima vogal do radical, mantida em formas derivadas como as
acima mencionadas e preservada, numa perspectiva comparativa, noutras lnguas
romnicas, como o castelhano e o italiano (vd. exemplos como cast. accin e
it. azione).
14
336
BIBLIOGRAFIA
ANDRADE, Ernesto d (1994), Temas de Fonologia, Lisboa, Colibri.
CMARA Jr., Joaquim Mattoso (1967), A note on Portuguese noun morphology, in To
Honor Roman Jakoson. Essays on the Occasion of His Seventieth Birthday, 11
October 1966, The Hague/Paris, Mouton, vol. II, pp. 1311-1314.
CMARA Jr., Joaquim Mattoso (1970), Estrutura da Lngua Portuguesa, Petrpolis,
Vozes [19 ed., 1989].
CMARA Jr., Joaquim Mattoso (1971), Problemas de Lingstica Descritiva, Petrpolis,
Vozes [13 ed., 1988].
CARSTAIRS-MCCARTHY, Andrew (1998), Paradigmatic Structure: Inflectional Paradigms and Morphological Classes, in Spencer, Andrew & Arnold M. Zwicky (eds.),
The Handbook of Morphology, Oxford, Blackwell, pp. 322-334.
CHOMSKY, Noam e HALLE, Morris (1968), The Sound Pattern of English, New York,
Harper & Row.
CINTRA, Lus F. Lindley (1971), Nova proposta de classificao dos dialectos galegoportugueses, in Boletim de Filologia, XXII, pp. 81-116. Reproduzido in Cintra, Lus
F. Lindley, 1983, Estudos de Dialectologia Portuguesa, Lisboa, S da Costa, pp. 117-163.
Costa, Joo (2001), Gramtica, Conflitos e Violaes. Introduo Teoria da Optimidade, Lisboa, Caminho.
CUNHA, Celso e CINTRA, Lus F. Lindley (1984), Nova Gramtica do Portugus Contemporneo, Lisboa, Edies Joo S da Costa [7 ed., 1990].
FERREIRA, Manuela Barros et al. (1996), Variao lingustica: perspectiva dialectolgica, in Faria, Isabel Hub et al. (orgs.), Introduo Lingustica Geral e Portuguesa, Lisboa, Caminho, pp. 479-502.
KAGER, Ren (1999), Optimality Theory, Cambridge, Cambridge University Press.
MATEUS, Maria Helena e DANDRADE, Ernesto (2000), The Phonology of Portuguese,
Oxford, Oxford University Press.
MATEUS, Maria Helena Mira et al. (2003), Gramtica da Lngua Portuguesa, 5 ed. rev.
e aum., Lisboa, Caminho.
MORALES-FRONT, Alfonso e HOLT, D. Eric (1997), On the interplay of morphology,
prosody and faithfulness in Portuguese pluralization, in Martnez-Gil, Fernando &
Alfonso Morales-Front (eds.), Issues in the Phonology and Morphology of the Major
Iberian Languages, Washington DC, Georgetown University Press, pp. 393-437.
PARDAL, Ernesto dAndrade (1977), Aspects de la phonologie (gnrative) du portugais, Lisboa, INIC.
TEYSSIER, Paul (1980), Histoire de la langue portugaise, Paris, Presses Universitaires
de France. Trad. port. de C. Cunha: Histria da Lngua Portuguesa, 4 ed., Lisboa,
S da Costa, 1990.
VASCONCE(L)LOS, J. Leite de (1966), Lies de Filologia Portuguesa, 4 ed., Rio de
Janeiro, Livros de Portugal.
VZQUEZ CUESTA, Pilar e MENDES DA LUZ, Maria Albertina (1971), Gramtica da
Lngua Portuguesa, Lisboa, Edies 70 [reimp. de 1989 da trad. port. da 3 ed. espanhola].
337
JOO VELOSO
VELOSO, Joo (2003), Da Influncia do Conhecimento Ortogrfico sobre o Conhecimento Fonolgico. Estudo Longitudinal de um Grupo de Crianas Falantes Nativas do Portugus Europeu. Dissertao de doutoramento apresentada Faculdade
de Letras da Universidade do Porto (policopiada).
VILLALVA, Alina (2000), Estruturas Morfolgicas. Unidades e Hierarquias nas Palavras
do Portugus, Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian/Fundao para a Cincia e a
Tecnologia.
338
Joaquim Barbosa
Faculdade de Letras da Universidade do Porto
Centro de Lingustica da Universidade do Porto; jbarbosa@letras.up.pt
Foco e Tpico:
algumas questes terminolgicas*
1. Introduo
O termo foco, bem como o termo tpico a ele geralmente associado, nem sempre
tm designado o mesmo conceito, variando a sua referncia quer com os investigadores, quer com o quadro terico em que se desenvolvem as investigaes. Por outro
lado, os conceitos referidos por aqueles termos tm sido designados por outros termos.
Na maioria das investigaes desenvolvidas na trilha de Chomsky (1971) e, sobretudo, de Jackendoff (1972), o termo usado para descrever proeminncias prosdicas
que tm uma funo semntica e pragmtica. Assume-se, nesta perspectiva, que o foco
is marked as a feature on phrases in a syntactic description, a feature which is to have
both a semantic/pragmatic and phonological/phonetic interpretation (Rooth, 1996:271)
Ligado de um modo geral ideia de novidade informativa, o foco tem constitudo
nas ltimas dcadas um vasto campo de investigao nos campos da fonologia, da sintaxe e sobretudo aps o aparecimento das teorias dinmicas da DRT (Teoria das
Representaes Discursivas), de Hans Kamp (1981), e da File Change Semantics, de
Irene Heim (1982) , nos campos da semntica e da pragmtica. As tentativas de identificao do foco, a determinao da sua posio na estrutura da frase e o seu papel
na interpretao dos enunciados tm ocupado muitos investigadores, como o demonstra a extensa bibliografia que vai sendo publicada. A relao do foco com a pressuposio, a quantificao, e com algumas partculas focalizadoras como, por exemplo,
only, so alguns dos temas mais explorados.
Situado, tal como a pressuposio, na zona de 'fronteira' entre semntica e pragmtica, as investigaes sobre o foco tm levado a solues formais avanadas que
fazem as 'fronteiras' vacilarem. Muitas das investigaes sobre o foco procuram determinar no s o seu papel na forma como as diversas lnguas organizam gramaticalmente a distribuio da informao na frase uma vez que se reconhece que os diver* Agradeo as consideraes e sugestes feitas pelos colegas do Grupo de Semntica do Centro de
Lingustica da Universidade de Porto, a quem fiz uma apresentao oral da verso preliminar deste trabalho.
339
JOAQUIM BARBOSA
sos constituintes da frase podem ter, e geralmente tm, estatutos informativos diferentes , mas tambm o seu papel na interpretao do discurso. Lambrecht (1994), por
exemplo, cujos trabalhos influenciaram fortemente as investigaes posteriores,
designa por estrutura focal a organizao da informao na frase, e prope para o
foco, uma definio relacional que, na linha de Jackendoff, defende que o foco de
uma frase a parte da informao que o locutor assume no ser partilhada por si e
pelo alocutrio, e relaciona-o com a pressuposio de uma frase, a parte da informao que o locutor assume ser partilhada por si e pelo alocutrio.
Na linha de Lambrecht, Erteschik-Shir prope a existncia de uma estrutura focal,
an annotated structural description (SD) in which topic and focus constituents are marked. F-structure feeds both PF (Phonological Form), and semantics and is sensitive to
lexical information (1997:3). Na sua teoria, (F-structure theory), Erteschik-Shir considera que a estrutura-f um componente bsico da linguagem sendo responsvel for
syntactic constraints even in a language such as English, which lacks morphological or
(overt) syntactic devices for marking focus or topic (in most cases). (Erteschik-Shir,
1997: 6).
Apesar da extensa investigao j desenvolvida, e de ser comummente aceite que
o foco tem efeitos semnticos e pragmticos, a noo de foco est ainda longe de ser
consensual. Nirit Kadmon, num trabalho que trata de forma muito abrangente as diversas abordagens do foco no quadro da lingustica generativa e da semntica formal,
afirma que There is no general agreement in the literature about what it is that defines 'focus', and it is difficult to point to a single basic (pre-theoretic) intuition that lies
behind this notion, . [...] Some researchers think, in fact, that we must distinguish different kinds of 'foci', each playing a different role. (Kadmon, 2000:252/253).
Num quadro terico diferente, o da tradio funcionalista da Escola Lingustica de
Praga e dos seus desenvolvimentos mais recentes, o foco is not some accidental surplus of certain utterances, but an essential constituent of every meaningful and 'pointfull' utterance (Peregrin, 1995a:51). O realce entoacional, acrescenta, apenas uma
forma de marcar o foco quando isso no feito pela sintaxe da frase. Por isso defendida a tese de que all sentences have informational focus (Jaszczolt, 2001:1652).
As preocupaes dos investigadores do Crculo Lingustico de Praga centram-se
mais na descrio da estrutura informacional, i.e., no modo como se distribui a informao na frase e nos seus efeitos semntico-pragmticos, do que na prosdia ou na
estrutura sintctica, o modo como se distribuem na frase os seus diversos constituintes.
Afirmam, contudo, que a estrutura sintctica e a estrutura informacional esto ligadas
por diversas formas. A anlise (do significado) da frase na tradio funcionalista no
feita em termos de constituncia, como na Gramtica Generativa, mas de dependncia.
A representao da frase representao tectogramatical pretende descrever as relaes (de dependncia) existentes entre o verbo principal e os elementos que dele
dependem e no as relaes de constituncia entre os vrios constituintes da frase.
Deste modo, a representao no d conta s da forma, mas tambm do dinamismo
comunicativo (CD) da frase, j que oferece uma viso da articulao entre seus
desenvolvimentos formais mais recentes, nomeadamente no quadro terico da Descrio Generativa Funcional (FGD), e sobretudo com os trabalhos de Eva Haji?ov e Petr
Sgall. Apesar disso, diz Peregrin, the mainstream of the Chomskian movement, which
340
has dominated the linguistic world since the sixties, has left them almost unnoticed
(Peregrin, 1995b:235), acrescentando, todavia, que a situao parece estar a mudar,
porque a articulao tpico-foco comea a constituir um desafio para outras correntes
que no a de Praga. Frederick Newmeyer lembra que formal functionalists and their
natural allies in formal semantics have discovered many points of mutual agreement
with recent work in the Prague School. Recent years have seen productive collaboration between these groups of scholars a collaboration that promises to intensify.
(Newmeyer, 2001: 121)
Um exemplo de aproximao e de colaborao entre diferentes tradies o trabalho conjunto de Eva Haji?ov, Barbara Partee e Petr Sgal cujo objectivo afirmado
precisamente to bring together some ideas that have played central roles in two disparate theoretical traditions in order to contribute to a better understanding of the relationship between focus and the syntactic and semantic structure of sentences. (Haji?
ov, Partee & Sgall, 1998:1). Este trabalho procura explorar a intuio de que o conceito de estruturas tripartidas, utilizado em semntica formal, nomeadamente por Barbara Partee, apresenta algumas semelhanas com o conceito de articulao tpico-foco
explorado por Haji?ov e Sgall, entre outros, na Moderna Escola de Praga. Da mesma
data, 1998, a dissertao de doutoramento de Ivana Korbayov que se prope
extend the Praguian FGD framework with a formal approach to discourse representation, and, on the other hand, to modify the fundamentals of the DRT in order to take
information structure in account. (Korbayov, 1998:IX)
341
JOAQUIM BARBOSA
Tendo presente que, como lembra Heusinger, During the last 100 years a confusing proliferation of terminology has been used to capture this dichotomy. Most of the
terms are used by different theories in different ways (Heusinger, 1999:100), vou tentar
fazer um levantamento, incompleto, dos termos e dos conceitos mais usados nas tentativas de dar conta de forma coerente da bipartio da frase.
a) Sujeito Psicolgico e Predicado Psicolgico
Na literatura actual sobre o tema, Herman Paul (Paul, 1880) referido como dos
primeiros autores a reclamar a necessidade de estabelecer uma distino entre a relao gramatical, sintctica, e a relao a que ele chama possivelmente por influncia
das teorias psicolgicas ento em pleno desenvolvimento , relao psicolgica, que
lhe anterior. O sujeito psicolgico a primeira quantidade de ideias existente no
consciente do que fala, do que pensa, e a ela associa-se uma segunda, o predicado psicolgico [...]. (Paul, [1880] 1983:133).
Compare-se a distino estabelecida por Paul com a distino descrita por Ins
Duarte (Duarte, 2003:316): ... estrutura sintctica sujeito-predicado1 corresponde a
estrutura temtica tpico-comentrio, i.e., o sujeito designa aquilo acerca de que se
afirma, nega ou questiona a propriedade expressa pelo predicado, que constitui o
comentrio acerca do tpico. Sem sairmos de casa podemos ver como os termos
sujeito e predicado so usados para designar conceitos diferentes. Confronte-se, por
exemplo, a distino de Ins Duarte acima referida com a que apresentada na Nova
Gramtica do Portugus Contemporneo, de Celso Cunha e Lindley Cintra que apresentando o sujeito e o predicado como termos essenciais da orao os definem como:
O Sujeito o ser sobre o qual se faz uma declarao; o predicado tudo aquilo que
se diz do sujeito. (Cunha & Cintra, 1988:122). Esta , de facto, a definio tradicional
de sujeito e predicado. No entanto mistura a relao sintctica, entre expresses lingusticas, com a relao semntica, entre objectos, relaes que Paul afirma ser necessrio distinguir porque nem sempre coincidem (Paul, [1880] 1983:133).
A organizao da informao na frase parece ter mais a ver com as estratgias discursivas dos falantes do que com a organizao sintctica, ainda que os meios ao servio dos falantes possam variar de lngua para lngua e possam constituir constrangimentos quelas estratgias: o acento prosdico e a ordem de palavras, quando a gramtica da lngua o permite, so dois desses meios, j referidos no trabalho de Paul.
Na orao isolada o predicado psicolgico sempre mais fortemente acentuado, como
sendo o mais significativo e mais recente [...] verdade que a noo de sujeito est sempre
primeiro no consciente da pessoas que fala, mas comeando esta a falar, a noo de predicado, mais significativa, pode ir-se esforando j de tal modo por atingir o primeiro plano,
que seja expressa primeiro, sendo o sujeito acrescentado ulteriormente.(Paul, [1880] 1983:
135).
342
b) Tema e Rema
Os primeiros desenvolvimentos de uma teoria da organizao da informao na
frase surgem com os trabalhos de Mathesius e dos seus seguidores no Crculo Lingustico de Praga, de que foi o fundador. Nos seus estudos comparativos das estruturas sintcticas das lnguas checa e inglesa, Mathesius (1929) usa os termos tema e rema para
referir no exactamente a relao psicolgica apontada em Paul ainda que a esta
dicotomia tenha sido influenciada pela dicotomia figura/fundo da Psicologia da Forma
(Gestalt Psychology), proposta pelo psiclogo Max Whertheimer , mas antes para referir as partes da frase em que se organiza a distribuio da informao. Estes termos
foram introduzidos por Hermann Ammann (1928) a fim de evitar os termos da tradio
latina sujeito e predicado para designar uma relao que no sintctica, mas informacional: sendo a frase antes de tudo mensagem, que, por natureza, se divide em duas
partes, esta diviso que est na base da dicotomia sujeito-predicado que, no entanto,
se tornou ambgua. (cf. Heusinger, 1999:112).
De facto, em Mathesius e nos seu seguidores sobretudo Jan Firbas e Franti?ek
Dane? o contraste tema-rema no unicamente psicolgico. Os fundadores da Escola
de Praga vem a linguagem as a tool for communication and the information structure
is important for both the system of language and for the process of communication
(Heusinger, 1999:115). , de resto, esta Perspectiva Funcional da Frase da Escola de
Praga que a distingue das restantes abordagens estruturalistas2.
Firbas considera que a relao tema-rema no dicotmica, mas hierrquica, funcionando a um nvel mais vasto na frase (e no discurso) e introduz o conceito de dinamismo comunicativo para designar essa relao. O tema ser o elemento com o mais
baixo dinamismo comunicativo; o rema ser a parte com o mais alto dinamismo comunicativo. Mas, como a relao no dicotmica, podem existir graus intermdios de
dinamismo comunicativo.
c) Tpico e Comentrio
De qualquer modo, a organizao tema-rema est ligada estrutura informacional
da frase e no ao seu contedo. Para este utilizada a dicotomia tpico-comentrio,
termos que referem, nos termos de Dane? (1970:134), aquilo de que se fala no tema da
frase; e o que, no rema, se diz sobre aquilo de que se fala no tema.
Nos seus trabalhos, Dane? considera que, para alm da sua estrutura informacional
e do seu contedo, podemos ainda olhar o acto de comunicao sob uma perspectiva
contextual constatando que, em geral, a primeira parte, tema/tpico, contm elementos
dados, conhecidos, que funcionam como ponto de partida do enunciado, enquanto
a outra parte, rema/comentrio, contm elementos novos que constituem o cerne do
enunciado.
Dane? alarga a relao frsica tema-rema anlise do discurso, estudando o modo
como se distribui a informao em unidades maiores do que a frase. este aspecto dos
trabalhos da Escola de Praga que vai ser mais usado nas investigaes ocidentais,
sobretudo devido aos trabalhos de Halliday de que falarei mais adiante. Julgo que
2 Algumas das consideraes acerca dos trabalhos da Escola de Praga e algumas referncias bibliogrficas so resultado das notas das conferncias do Prof. Jarormr Tlskal, da Universidade Carolina, de
Praga, na Faculdade de Letras e no Centro de Lingustica da Universidade do Porto, em Janeiro de 2004.
343
JOAQUIM BARBOSA
por esta razo que a utilizao de termos como tpico, comentrio, estrutura temtica, progresso temtica e mesmo tema e rema, que integram algumas das nossas
gramticas, s aparecem, em geral, nos captulos dedicados ao estudo do discurso ou
do texto, especialmente quando tratam da coeso e coerncia. (vd., p. ex., Mateus et
al, 2003: cap. 5; ou Vilela, 1999: cap 3).
d) Tpico e Foco
Das investigaes de Dane? resulta claramente uma abordagem tripla da frase: a sua
organizao, que corresponde diviso tema-rema, o seu contedo, que corresponde
diviso tpico-comentrio, e a sua relao com o contexto, que corresponde diviso elementos conhecidos-elementos novos, que constituem, respectivamente, o ponto
de partida e o 'cerne' ou ncleo do enunciado. So estes ponto de partida e cerne do
enunciado que a Moderna Escola de Praga designa por tpico e foco do enunciado. O
modo como o tpico e o foco se organizam na frase designado por articulao
tpico-foco, que corresponde aproximadamente ideia de dinamismo comunicativo de
Firbas. O tratamento formal da articulao tpico-foco constitui actualmente um objecto
privilegiado da investigao de Praga.
e) Dado e Novo
Na sua investigao sobre o sistema de entoao em Ingls, Michael Halliday adoptou muito da anlise funcionalista da Escola de Praga, mas adaptando-a ao estudo dos
aspectos fonolgicos do Ingls, lingua com uma ordem de palavras bem menos flexvel do que as lnguas eslavas, nomeadamente o checo, que constituram o corpus principal das investigaes de Mathesius e dos seus seguidores. Halliday considera o enunciado organizado numa sequncia de unidades tonais, com uma estrutura prpria, que
constituem a estrutura informacional (information structure) da frase. Esta estrutura
integra quer a distribuio das unidades de informao, a que chama estrutura temtica, quer a a organizao interna de cada unidade informacional. A estrutura temtica
responsvel pela ordem linear das unidades de informao. Em geral o objecto de
que fala a frase (aboutness), que designa tambm por tema, ocorre no incio da frase
precedendo aquilo que sobre ele se diz, o rema.
Em Halliday, a organizao interna das unidades informacionais est, como vemos,
associada directamente a aspectos prosdicos. Information structure is realized phonologically by 'tonality', the distribution of the text into tone groups (Halliday 1976b:
200), cujo ncleo constitudo por acentos tonais (pitch accents) que marcam os focos
informacionais. Uma definio, no muito rigorosa, parece-me, da organizao temarema apresentada em Halliday (1985): The Theme is one element in a particular
structural configuration which, taken as whole, organizes the clause as a message; this
is the configuration Theme+Rheme. A message consists of a Theme combined with a
Rheme (Halliday, 1985:39). Halliday considera igualmente os termos dado e novo,
relacionados com o contexto como em Dane?:
One part [da unidade de informao] is the news: what the listener is being invited to
attend to as new, or unexpected, or important. The other part is the old stuff: what is presented as being already known to the listener, that which he can take as 'given'. The 'new' is
signalled by the tonic accent[...].(Halliday 1985:59).
344
f) Foco e pressuposio
A dicotomia foco-pressuposio introduzida por Chomsky (1971) ao estudar o
papel dos contrastes entoacionais na semntica da frase, um caso em que semantic
interpretation seems to relate more directly to surface structure than to deep structure
(Chomsky, 1971:199). Chomsky define foco como
[...] a phrase containing the intonation center; the presupposition, an expression derived
by replacing the focus by a variable. Each sentence, then, is associated with a classe of pairs
(F,P) where F is a focus and P a presupposition, each pair corresponding to one possible interpretation. (Chomsky, 1971:295/6)
3. Algumas aplicaes
Embora em algumas investigaes surjam outras oposies como, entre outras,
foco-complemento ou foco-background, que pretendem ser definies mais finas,
sobretudo em semntica formal; e que seja tambm frequente encontrarmos referidos
diferentes tipos de foco, independentemente da noo que este termo designa, para os
objectivos deste trabalho as oposies descritas so suficientes.
Vejamos agora como podemos usar as diversas terminologias para analisar algumas
frases do portugus Europeu. Para ilustrar melhor o dinamismo discursivo associado,
em geral, ao foco, vou servir-me da metfora do catlogo, introduzida por Tanya Reinhart (1981) e usada por Irene Heim na teoria da file change semantics (Heim 1982).
Nomi Erteschik-Shir (1997) usa-a tambm, com adaptaes, na sua teoria sobre a dinmica da estrutura focal3. Simultaneamente, o uso desta metfora vai servir tambm,
ainda que de modo no formalmente rigoroso, para ilustrar a noo dinmica do significado presente nas propostas de Heim (1982) e de Kamp (1981) em que abandonando
3 Em trabalhos anteriores, (Barbosa, 1997, 2001) utilizei a metfora do catlogo para ilustrar a actualizao pressuposicional do contexto.
345
JOAQUIM BARBOSA
346
347
JOAQUIM BARBOSA
Vimos que numa frase simples como (1), a parte que veicula saberes (que devem
ser) comuns corresponde ao sujeito e que a parte que veicula informao nova, ao predicado. No por acaso que, nas concepes tradicionais destas funes se mistura
forma e contedo. Vejamos, no entanto, o que acontece num enunciado menos simples, (6), realizado num contexto j actualizado por (1).
6) O Mrio professor do Joaquim.
Nesta frase, a expresso [O Mrio] continua a ter a funo sintctica de sujeito,
enquanto o predicado agora constitudo pela expresso [ professor do Joaquim] que
designam, na dicotomia tpico-comentrio, o tpico e o comentrio, respectivamente.
De facto a frase fala acerca do Mrio, o tpico, dele dizendo que professor do Joaquim, o comentrio. O teste de Reinhart confirmar esta partio.
Mas sabemos que uma parte do comentrio a ideia do Mrio ser professor era
j partilhada por locutor e alocutrio depois da enunciao de (1) pelo que o que
verdadeiramente novo a informao de que o 'do Joaquim'. Ento, na oposio
tpico-foco, o foco ser referido pela expresso [do Joaquim] sendo o tpico referido
por [O Mrio professor]. Temos assim claramente ilustrada a distino entre duas
noes de tpico: a primeira, que se ope a comentrio, usada nos incios da Escola
de Praga e seguida por outras teorias ps-Halliday, designa o objecto de que fala a frase
(aboutness); a segunda, que se ope a foco, usada pelos investigadores actuais da
Escola de Praga, designa a informao no nova, a informao antecedente enunciao. O teste de Reinhart indicar-nos-, em princpio, a primeira noo.
Tentemos aplicar a formulao proposta por Chomsky. Como vimos, o foco marcado pela prosdia sendo a pressuposio derivada a partir do foco. De novo, tentemos determinar o foco a partir de pares pergunta-resposta, aceitando que, nas condies descritas, (6) constituir a resposta pergunta: O Mrio professor de quem?
Neste caso, o foco de (6)=(7) efectivamente representado pela expresso do Joaquim, de onde derivar a pressuposio O Mrio professor de x.
7) O Mrio professor do JOAQUIM.
Press.: O Mrio professor de x
8) P: O Mrio qu?
R: (O Mrio) PROFESSOR DO JOAQUIM.
Press.: O Mrio x
9) P: O Mrio qu do Joaquim?
R: (O Mrio) PROFESSOR (do Joaquim)
Press.: O Mrio x do Joaquim
Nestes casos, a informao nova, a informao realmente necessria para o processamento do enunciado, marcada prosodicamente, o que parece aproximar-se
daquilo que, num quadro terico distinto, defende Jaroslav Peregrin: intonational
highlighting can be seen as a mere way of marking focus in cases where the topic-focus
articulation cannot be read of the syntax... (Peregrin, 1995a:51). Repare-se que, pelo
menos em alguns casos, podemos em Portugus Europeu recorrer alterao da ordem
de palavras.
348
4. Concluso
O pouco que mostrei sobre algumas questes terminolgicas relacionadas com o
foco, parece confirmar o que afirma Jaszczolt (2001:1651): linguists' understanding of
the term is still profoundly muddled by terminological confusions on one hand, and
the difficulty of reconciling theories of information structure with formal syntax and
semantics on the other, ainda que a grande ateno sobre o tema parea contrair esta
ideia.
Espero contudo ter contribudo para algum esclarecimento dos conceitos utilizados
nestas questes e das designaes que os referem. Fica para outra investigao a discusso dos fenmenos em si mesmos.
349
JOAQUIM BARBOSA
BIBLIOGRAFIA
AMMANN, Hermann (1928), Die menschliche Rede. Sprachphilosophische Unters
uchungen, 2. Teil (Cit. Por Heusinger, 1999).
BARBOSA, Joaquim (1997), Pressuposio e actualizao de informao. Diss. Mestrado, Porto, Faculdade de Letras da U. do Porto.
BARBOSA, Joaquim (2001), Actualizao pressuposicional de contextos, Actas do XVI
Encontro da Associao Portuguesa de Lingustica, Lisboa, APL, pp. 101-114.
CHOMSKY, Noam (1971), Deep structure, surface structure and semantics interpretation, in Steinberg & Jakobovits, eds. Semantics. Cambridge, Cambridge University
Press, pp. 183-216.
CUNHA, Celso e CINTRA, Lindley (1988), Nova Gramtica do Portugus Contemporneo, 5 ed. Lisboa, Edies Joo S da Costa.
DUARTE, Ins (2003), Relaes gramaticais, esquemas relacionais e ordem de palavras,
in Mateus et al, orgs. (2003), pp. 275-319.
ERTESCHIK-SHIR, Nomi (1997), The dynamics of focus structure, Cambridge, Cambridge University Press.
FIRBAS, Jan (1964), On Defining the Theme in Functional Sentence Analysis, Travaux
de Linguistique de Prague, 1, pp. 267-280.
FRANTIS(EC, Danes( (1970), One Instance of Prague School methodology: Functional
Analysis of utterance and text, in Garvin, org. Method and Theory in Linguistics,
Paris, The Hague, pp. 132-146.
HAJIC(OV, Eva; PARTEE, Barbara e SGALL, Petr (1998), Topic-Focus Articulation, Tripartite
Structures and Semantic Content, Dordrecht, Kluwer Academic Publishers.
HALLIDAY, Michael (1967), Intonation and Grammar in British English, The Hague,
Mouton.
HALLIDAY, Michael (1967b), Notes on Transitivity and Theme in English (Part 1 & 2),
Journal of Linguistics, 3, pp. 37-81; 199-244.
HALLIDAY, Michael (1985), An Introduction to Functional Grammar, London, Arnold
Publ.
HEIM, Irene (1982), The Semantics of Definite and Indefinite Noun Phrases, PhD Thesis, University of Massachusetts, Amherst.
VON HEUSINGER, Klaus (1999), Intonation and Information Structure, Habilitationsschrift, accepted by the Faculty of Philosophy, University of Konstanz.
JACKENDOFF, Ray (1972), Semantic Interpretation in Generative Grammar, Cambridge, MA, MIT Press.
JASZCZOLT, K.K. (2001), [Recenso de Bosch, et al., orgs. Focus: Linguistic, cognitive
and computacional perspectives] Jornal of Pragmatics, 33, pp. 1651-1663.
KADMON, Nirit (2000), Formal Pragmatics, Oxford, Blackwell Publishers.
KAMP, Hans (1981), A theory of truth and semantic representation, in Groenendijk et
al., orgs. Formal Methods in the Study of Language: Proceedings of the Third Amsterdam Colloquium. Mathematical Centre Tracts, Amsterdam, pp. 277-332.
KORBAYOV, Ivana Kruijff (1998), The dynamic Potential of topic and Focus: a praguian approach to Discourse representation Theory, PhD Diss. Universidade Carolina, Praga.
350
351
Jorge Baptista
Universidade do Algarve Faculdade de Cincias Humanas e Sociais
Construes simtricas:
argumentos e complementos
1. Introduo
Apesar de h j bastante tempo terem sido referenciadas na literatura (Borillo 1971;
Gross 1975; Boons, Guillet & Leclre 1976; Picabia 1978), as construes simtricas no
tm sido objecto de descrio explcita nas gramticas do Portugus, j que tanto
quanto sabemos s muito recentemente (Duarte 2003: 209-210) a elas se fez breve
aluso. No obstante, existem j alguns estudos sobre construes simtricas em Portugus (Fonseca 1984, 1993), bem como descries sistemticas deste tipo de frases
(Casteleiro 1981; Arruda 1987; Ranchhod 1990; Baptista 2005; Chacoto 2005). Mas
sobretudo nos dicionrios gramaticais ou sintcticos de verbos (Borba (coord) 1991;
Busse (coord) 1994), que este tipo de construes tem merecido algum tratamento,
embora nem sempre sistemtico. Neste sentido, particularmente interessante a descrio que delas faz Borba (1992: passim) sobre a propriedade de coordenao dos
constituintes simtricos, dizendo que podem coordenar-se e, ento, condensar-se numa
forma indicativa de plural (veja-se, por exemplo, as entradas de casar e de namorar).
A esta aparente ausncia da simetria das obras de referncia da gramtica do Portugus excepo feita a Duarte (op. cit.) no sero provavelmente alheias nem a
complexidade do fenmeno nem a ambiguidade (ou polivalncia) com que o termo
tem sido utilizado na literatura especializada. Assim, veja-se, por exemplo, uma definio semntica da propriedade de simetria, dada em Oliveira (1996: 364), segundo a qual
este termo aplica-se aos predicados P com dois argumentos X e Y para os quais as proposies X P Y e Y P X so equivalentes; naturalmente, esta definio abrange no s
as construes simtricas que aqui tratamos, mas tambm numerosos outros tipos de
frases. J em Casteleiro (1981: passim) o termo simetria foi empregue para as construes adjectivais que apresentam duas completivas, uma na posio de sujeito e outra
na posio de objecto trata-se, pois, de uma simetria sobretudo de natureza estrutural, que nada tem a ver com o fenmeno de que aqui falamos. O mesmo termo foi
igualmente utilizado (Dubois 1967 e Lagagne 1967, apud Fonseca 1984) para descrever as construes causativas ou (diatticamente) neutras (Boons, Guillet & Leclre
1976), do tipo da oposio ilustrada pelas frases: O sol secou a roupa / A roupa secou.
353
JORGE BAPTISTA
Na sequncia de Borillo (1971) e de Fonseca (1984), no utilizaremos o termo simetria em nenhuma destas acepes, conquanto, por um lado, algumas construes adjectivais identificadas por Casteleiro (1981) sejam efectivamente construes simtricas
no sentido que explicamos a seguir; e, por outro lado, certas construes simtricas
possam tambm ser afectas pelo fenmeno da neutralidade (ver adiante).
O objectivo deste texto , pois, o de precisar o conceito sintctico e semntico de
simetria, ilustrar a diversidade de construes sintcticas que apresentam esta propriedade e referir brevemente os diversos fenmenos sintctico-semnticos que com ele se
relacionam e interagem, a fim de melhor propor um programa de investigao sistemtica das construes simtricas em Portugus. Comearemos, assim, por caracterizar
o quadro geral da propriedade de simetria no mbito da descrio das construes verbais para, em seguida, alargarmos a dimenso do fenmeno a outro tipo de construes.
(1a)
(1b)
(1c)
(1d)
O
O
O
O
Pedro
Pedro
Pedro
Pedro
misturou
misturou
misturou
misturou
Nas frases (1a)-(1b), os grupos nominais (GN) dos dois complementos de misturar
podem trocar de posies sem que o significado da frase se altere. J em (1c) e (1d),
estes mesmos GN aparecem coordenados na posio de complemento directo,
podendo, naturalmente, permutar entre si. Em todas as frases, o significado global no
se altera.
1 Os elementos entre parnteses ligados por + podem comutar na mesma posio sintctica; o smbolo E representa o elemento vazio da comutao); o smbolo = indica equivalncia transformacional
(sintctica e semntica) entre frases.
354
=
=
=
possvel imaginar uma derivao idntica para (2c-d) e (3c-d) a partir da coordenao de (2a) com (2b) e de (3a) com (3d), respectivamente:
(5a) O Pedro concorda com a Ana e a Ana concorda com o Pedro
2 O termo complemento de eco (complment cho) tal como o utilizam o autores, em Boons, Guillet & Leclre (1976a: 64 ss.) e em Guillet & Leclre (1992: 109), recobre, porm, outros fenmenos sintcticos. Usamo-lo aqui de acordo com a definio de Guillet & Leclre (1981): trata-se de um tipo de
complementos que torna precisa, retomando-a, uma parte do significado do enunciado [...] pode-se
chamar complementos de eco a outros tipos de complemento como os pronomes de: Jai un appartement moi (Tenho um apartamento meu), jai fait a (E + de + par) moi-mme (Fiz isso eu
prprio/mesmo ou Eu fiz isso por mim prprio), que tm a mesma caracterstica de redundncia parcial
ou total (traduo nossa).
355
JORGE BAPTISTA
=
=
=
=
356
3 Apesar de ser possvel coordenar nomes prprios, estes prestam-se mal formao de plural.
Quando tal possvel, a interpretao simtrica autorizada: As Anas concordaram (E + uma com a
outra + entre si) em ir ao cinema.
357
JORGE BAPTISTA
358
em que, naturalmente, apenas as estruturas com dois GN da mesma natureza distribucional (12a-b) permitem as operaes caractersticas da simetria:
(12c) O Pedro e a Ana concordaram em ir ao cinema
(12d) O Pedro e a Ana concordaram (que + em como) era necessrio fazer isso
cp.
Um caso mais complexo (Boons, Guillet & Leclre 1976: 208-209) o de frases como:
(14) Amor rima com langor
em que a interpretao do sujeito e do complemento no-humanos parafrasevel
por a palavra Amor rima com a palavra langor. Esta frase, que tem um estatuto
metalingustico (Harris 1976), e obtida por reduo das duas ocorrncias do operador metalingustico palavra; trata-se, sem dvida, de uma construo simtrica cujo significado se ope nitidamente ao de frases como:
(15) A sua indumentria rimava com as suas funes
(16) As laranjas no rimam com limo
nas quais, embora sejam tambm construes simtricas, aqueles autores descrevem as restries ao preenchimento lexical das posies argumentais de sujeito e complemento atravs da noo de nome no-restrito, Nnr (Gross 1975). Todas estas construes permitem as transformaes sintcticas associadas propriedade de simetria.
Contudo, a frase (14) pode ser considerada ambgua, j que possvel imaginar uma
interpretao, semelhante de (15) ou (16), em que no intervem o operador metalingustico palavra.
359
JORGE BAPTISTA
360
361
JORGE BAPTISTA
(mas:
2.10. Sntese
Nas seces precendentes apresentmos os aspectos mais salientes da sintaxe particular das construes verbais simtricas, tendo verificado, apesar da especificidade
das suas propriedades sintcticas e semnticas, o seu comportamento pode ser visto
numa perspectiva mais abrangente, em relao com fenmenos observados noutras
construes verbais no simtricas. Nas seces seguintes alargamos a descrio da
simetria a outro tipo de construes, no-verbais.
4 excepo das construes com verbo-suporte dar (Vaza 1988; Baptista 1997), que, aparentemente, nunca admitem a simetria visto caracterizarem-se justamente pela natureza orientada da relao
que se estabelece entre os dois GN argumentos do nome predicativo. Alis, essa relao orientada que
est na base de certas operaes formais que invertem a direco da relao e a que G. Gross (1989)
chamou Converso.
362
363
JORGE BAPTISTA
Em alguns casos, porm, possvel a coordenao de complementos mas a possibilidade de os permutar pode ser bloqueada, no obstante a natureza simtrica do verbo,
quando numa construo livre:
(33) O Pedro confunde (alhos com bugalhos = alhos e bugalhos)
* O Pedro confunde (bugalhos com alhos + bugalhos e alhos)
Encontramos ainda construes simtricas com dois complementos preposicionais:
=
=
=
364
6. Concluso
Apesar da j relativamente longa histria que o conceito de simetria apresenta na
literatura especializada, s recentemente (e de forma ainda incipiente) que o conceito
foi introduzido nas gramticas da lngua ou se reflectiu, sem o aprofundamento desejvel ou, at, com questionvel impreciso, na prtica lexicogrfica.
A diversidade, a complexidade e a extenso lexical do fenmeno da simetria fazem
dele um aspecto importante da gramtica da lngua, que abrange todas as principais
construes predicativas conhecidas (verbais, adjectivais e nominais), intervindo igualmente na sintaxe desse campo no menos relevante das construes fixas idiomticas.
A interaco da simetria com outros fenmenos lingusticos (construes reflexas e
intrinsecamente pronominais, construes recprocas, passsivas com se, relao de
neutralidade e parfrase com verbo-operador, escolha e compatibilidade de cpias pronominais) tornam a descrio das construes simtricas um campo demasiado vasto
para ser tratado neste curto espao. Foi nosso objectivo levantar aqui apenas algumas
dessas questes que trabalhos futuros podero aprofundar e, esperamos, esclarecer.
365
JORGE BAPTISTA
BIBLIOGRAFIA
ARRUDA, L. (1987), Contribuio para o estudo das nominalizaes com o verbo-suporte ter. (Tese de Mestrado), Lisboa, FLUL (policopiado).
BAPTISTA, J. (2005), Sintaxe dos Predicados Nominais com Ser de, Lisboa, Fundao
Calouste Gulbenkian/Fundao para a Cincia e a Tecnologia.
BAPTISTA, J.; CORREIA, A.; FERNANDES, G. e PALMA, C. (em preparao), A preliminary survey of frozen sentences of European Portuguese.
BAPTISTA, J.; Correia, A. e Fernandes, G. (2004), Frozen Sentences of Portuguese:
Formal Descriptions for Natural Language Processing, Second Workshop on
Multiword Expressions: Integrating Processing, International Conference of the
Association for Computational Linguistics, Barcelona (Spain), ACL, Barcelona, pp.
72-79.
BAPTISTA, J. (1997), Baptista, Jorge. Sermo, tareia e facada: Uma classificao das
construes conversas dar levar. Seminrios de Lingustica 1: 5-37, Faro, Universidade do Algarve.
BOONS, J.-P.; GUILLET, A. e LECLRE, Ch. (1976), La structure des phrases simples en
franais: constructions intransitives, Genve, Droz.
BORBA, F. (coord.) (1991), Dicionrio Gramatical de Verbos do Portugus Contemporneo do Brasil, (2. ed.), So Paulo, UNESP.
BUSSE, W. (coord.) (1994), Dicionrio Sintctico de Verbos Portugueses, Coimbra,
Almedina.
BORILLO, A. (1971), Remarques sur les verbes symtriques, Langue Franaise 11:
17-31, Paris, Larousse.
CASTELEIRO, J. M. (1981), Sintaxe Transformacional do Adjectivo, Lisboa, INIC.
CHACOTO, L. (2005), O verbo fazer em construes nominais predicativas, (Tese de
Doutoramento), Faro, Universidade do Algarve.
CUNHA, C. e CINTRA, L. (1986), Nova Gramtica do Portugus Contemporneo, Lisboa,
Ed. Joo S da Costa.
DUARTE, I. (2003), Relaes Gramaticais, esquemas relacionais e ordem de palavras,
in Mateus, M.H.M.; Brito, A.M.; Duarte, I.; Faria, I.H., Gramtica da Lngua Portuguesa, Lisboa, Caminho, pp. 275-321.
DUBOIS, J. (1967), Grammaire structurale du franais: le verbe, Paris, Larousse.
FONSECA, J. (1984), Verbos simtricos, Boletim de Filologia 29, pp. 381-403, Lisboa,
INIC/Centro de Lingustica da Universidade de Lisboa.
FONSECA, J. (1993), Estudos de Sintaxe-Semntica e Pragmtica do Portugus, Porto,
Porto Editora.
GROSS, G. (1989), Les constructions converses du franais, Paris/Genve, Droz.
GROSS, M. (19759, Mthodes en Syntaxe, Paris, Hermann.
GROSS, M. (1981), Les bases empiriques de la notion de prdicat smantique, Langages 63: 7-52, Paris, Larousse.
GROSS, M. (1986), Grammaire transformationnelle du franais: 3 Syntaxe de ladverbe, Paris, ASSTRIL.
GUILLET & LECLRE (1981), Restructuration du groupe nominal, Langages, 63: 99-126,
Paris, Larousse.
366
GUILLET, A. e LECLRE, Ch. (1992), La structure des phrases simples en franais: constructions transitives locatives, Genve/Paris, Droz.
HARRIS, Z. S. (1976), Notes du Cours de Syntaxe, Paris, Seuil.
LAGANE, R. (1967), Les verbes symtriques: conomie morpho-syntaxique et diffrentiation smantique, Cahiers de Lexicologie, 10-1, 21-30.
OLIVEIRA, F. (1996), Semntica, in Faria, I.; Pedro, E; Duarte, I.; Gouveia, C. (Org.)
1996, Introduo Lingustica Geral e Portuguesa, pp. 333-379, Lisboa, Caminho.
PICABIA, L. (1978), Les constructions adjectivales en franais, Paris, Droz.
RANCHHOD, E. (1990), Sintaxe dos Predicados Nominais com Estar, Lisboa, INIC.
RANCHHOD, E. (1991), Frozen adverbs comparative forms como C in Portuguese,
Linguisticae Investigationes, 15-1: 141-170, Amsterdam, John Benjamins Pub. Co.
VAZA, A. (1988), Estruturas com nomes predicativos e o verbo-suporte dar. (Tese de
Mestrado), Lisboa, FLUL (policopiado).
PALMA, C. (em preparao), Advrbios compostos:Anlise contrastiva Portugus-Espanhol (Tese de Mestrado).
367
Verbos impessoais?*
1. Se h ponto onde, seguindo a tradio latina, parece estar de acordo a generalidade das gramticas de lngua portuguesa na considerao da existncia de um grupo
de verbos que classificam de impessoais e definem como sendo aqueles que apenas
se conjugam na terceira pessoa do singular. Registam-se, certo, diferenas na nomenclatura preferida por cada uma delas ou em pormenores taxinmicos. Assim, por lhes
faltarem na conjugao as restantes formas, incluem algumas delas tais verbos entre os
defectivos, dos quais constituiriam um subgrupo. Outras, ou as mesmas, distinguem
verbos impessoais de unipessoais, ao passo que terceiras, no estabelecendo tal distino, usam como equivalentes estas duas designaes. H ainda as que diferenciam
verbos essencialmente impessoais de verbos acidentalmente impessoais ou falam de
verbos pessoais que em certos usos se tornariam impessoais. No fundamental, porm,
mantm-se consonantes.1
2. Na peugada de Joo de Barros, que cita, sintetizou ou antecipou Jernimo Soares Barbosa muito do que a propsito fora ou viria a ser escrito:
Chamo-se verbos Pessoaes aquelles, que se uso em todas as pessoas de ambos os numeros, como Bastar, Cumprir, Haver, Parecer, Relevar, Ser, e infinitos outros. Mas estes mesmos,
e outros passo a impessoaes, quando se emprego s nas terceiras pessoas do singular indeterminadamente sem expressar o sujeito, como: A mim convem dar doutrina, a ti releva aprender sciencia, aos homens apraz ter dinheiro, s mulheres cumpre honestidade, e a todos obedecer aos preceitos da Igreja.// Os verdadeiros impessoaes so aquelles, que se no uso nunca
se no na terceira pessoa do singular, como: Amanhece, Anoitece, Chove, Neva, Orvalha, Troveja ou Trova, Venta, etc. Os sujeitos destes verbos, que podem ser Deos, O Ceo, A nuvem,
etc., pela maior parte se sobentendem; s vezes porm se expresso, como: Se amanhece o
Sol, a todos aquenta; e se chove o Ceo, a todos molha. (Soares Barbosa, 1830:242-243).
369
so de commum homens, porque os attributos dos tes verbos no podem cpetir a homens;
assim no dizemos, eu chovo, eu corisco, eu trovejo. (Moraes:1831, cap. V, 15)
Em sntese, existiriam verbos pessoais que passariam a impessoais e verbos impessoais que passariam a pessoais e estes ltimos s-lo-iam por se empregarem apenas na
terceira pessoa e por carecerem de sujeito ou o terem subentendido.
3. O primeiro ponto levaria a precisar os critrios de classificao dos verbos e a
supor a multiplicao destas unidades lexicais, na medida que haveria um verbo bastar
pessoal e outro verbo bastar impessoal, um verbo parecer pessoal e outro verbo parecer impessoal, e assim por diante, exactamente como sucederia admitindo, com quase
todos os autores, a existncia de verbos meteorolgicos como chover ou amanhecer
(Hoje choveu, No Vero amanhece mais cedo) e de homnimos seus no meteorolgicos, estes tambm copiosamente representados na literatura: cujos ps e mos esto
chovendo sangue divino, amanheceste hoje, sabe Deus se anoitecers (Moraes,
1830: ss.uu. Chover, Anoitecer)3 ou nos mais correntes Choviam insultos sobre a assistncia, ditos de uso figurado.
Na linha do que j temos feito (Morais Barbosa, 2004), recordaremos aqui, em primeiro lugar, que considerar a existncia de sentidos figurados pressupe admitir a
existncia de um sentido prprio, do qual decorreriam aqueles. Ora, como sabido,
nenhuma unidade lingustica tem sentido por si mesma fora de contexto ou situao,
includa nesta a situao de enunciao, ou, melhor dizendo, o que tem sentido no
qualquer unidade no seu contexto ou situao, mas sim o todo enunciativo de que ela
participa. Por exemplo, operao teria diferentes sentidos em colocao com bancria, com cirrgica, com aritmtica, com mental, etc., mas, para ser exacto, o que tem
sentido no propriamente operao, mas operao bancria, operao cirrgica,
etc. Identicamente, o monema representado por -va em Gostava de te ver ter o sentido de algo que ficou para trs no tempo (nas ltimas frias, quando te vestias
assim) ou sentido potencial (gostaria), consoante a situao enunciativa, Dar
com o nariz na porta querer dizer, em certa enunciao, que se bateu com o apndice nasal e no com a testa numa porta, no numa janela, em outra enunciao haver-se tentado algo em vo. Sendo assim, todo e qualquer sentido figura um valor significativo, o qual com propriedade se dir ser o significado lingustico de um termo, identificvel por oposio ao valor de qualquer um dos termos susceptveis de com ele
comutarem, seja o termo uma palavra seja um segmento mais vasto.
Nesta ordem de ideias, to figurados sero os sentidos meteorolgico quanto o
no meteorolgico de chover, amanhecer, etc., pelo que, sendo cada um destes
verbos um s e o mesmo, de esperar que mantenha as suas propriedades sintcticas
independentemente do sentido com que se use, o que no implica que se actualizem
necessariamente todas elas. O mesmo dizer que nem todos os argumentos de um
verbo so sempre preenchidos, facto j reconhecido pelas gramticas que deixaram de
distinguir verbos transitivos de intransitivos e passaram a falar de usos transitivos ou
intransitivos de um mesmo verbo.
3
370
VERBOS IMPESSOAIS?
371
372
VERBOS IMPESSOAIS?
373
mentos por estes livros ou obrigaes: Convm-me estes livros, Bastam-me estes livros,
Cumprem-lhes obrigaes. Nada h, alis, de estranho no facto de um sintagma infinitivo ocupar o espao de uma funo sintctica, sujeito nos exemplos, complemento
directo em outros (Quero sair, Penso comprar aqueles livros).
Algo de semelhante, ainda que com diferenas, ocorre com parecer. A semelhana
reside na possibilidade de este verbo ter como sujeito um nominal, um sintagma infinitivo ou uma orao conectada por que: Os alunos parecem inteligentes, Parece que
ela no vem, Os alunos parece estudarem muito, Os alunos parece que estudam
muito, exemplificando os trs ltimos o uso dito impessoal do verbo. A diferena est
em parecer no admitir complemento directo, mas sim determinao predicativa do
sujeito: a pronominalizao daqueles espaos tambm por o distingue-os do complemento directo na medida que no so nem pluralizveis nem susceptveis de variarem
em gnero (Os alunos parecem-no, As alunas parecem-no), ao passo que o complemento directo o (Comprei as mas > Comprei-as). Encontrar-se- ainda tal determinao nos adverbiais de Parece longe, Parece certo que ela no vem, nos sintagmas
infinitivos de Parece certo ela no vir, Os alunos parecem estudar muito, Agora
pareo ter-me libertado da alergia, nos adjectivais de Parece bonita, Parece em p,
Parece de borracha (cf. parece constante).
O caso de haver afigura-se mais complexo. De acordo com a gramtica prescritiva,
este verbo, considerado impessoal e portanto desprovido de sujeito, apenas admitiria
complemento directo. Tal , de facto, o seu uso consagrado: H homens > H-os, H
mulheres > H-as. A par desse, no entanto, so correntes empregos onde o nome tem
claramente estatuto de sujeito, como Haviam homens, Houveram homens, Se houvessem homens, Aqui costumavam haver festas, etc., e Moraes, tecendo longas consideraes sobre este verbo, registou inclusive Ho dias (Moraes, 1831: s.u. Haver); e
tambm j se ouviu Havia l muita gente, havia o padre, havia o Presidente da Junta,
e depois havamos ns e No h ningum seno eu para escrever .
Sendo certo que ns e eu no representam o complemento directo, igualmente o
que *havia-nos e *havia-me seriam inaceitveis. Embora condenada, est, porm,
longe tal sintaxe de ser apenas popular, recente ou rara. Ficou clebre a polmica a
seu propsito travada entre Camilo e Carlos de Laet, a qual ps em evidncia que o
romancista portugus a praticara.12 Num artigo a que deu por ttulo um passo do
Romance de Um Rapaz Pobre, de Camilo, Houveram Coisas Terrveis, recenseou
Cndido Juc duzentas e trinta e duas abonaes dessa sintaxe do sculo XIV ao sculo
XX, em autores to respeitveis como Ferno Lopes, Zurara, Gndavo, Vieira, Fr.
Manuel do Cenculo, Jernimo Soares Barbosa, Herculano, Castilho, Camilo (pelo
menos sessenta! Inocncio, Ea, entre muitos (Juc & al., 1943: 113-145).13 E numas
Lies de arte potica, de 1861, pode ler-se: Olhando para o rigor das regras e o mais que
torna o soneto uma pea onde tanto labora a Arte; podmos conjecturar que houvero
circunstancias com que lhe dero o ser (Um annimo, 1861: 240). Talvez por isso no
12
13
artigo.
14 A data de elaborao do trabalho foi proposta pela organizadora do volume, Maria da Conceio
Neto Pvoa Ferreira, a pginas XV.
374
VERBOS IMPESSOAIS?
375
BIBLIOGRAFIA
ALARCOS LLORACH, Emilio (1994), Gramtica de la Lengua Espaola, Madrid, Espasa
Calpe.
ANNIMO (1861), Lies de Arte Potica, em vista de J. Soares Barbosa e de outros
autores [] Por um anonymo, Madeira, TYP do Noticioro.
ARNAULD & LANCELOT, (1993 [1660]), Grammaire gnrale et raisonne de PortRoyal, Genve, Slatkine Reprints.
BACELAR, Bernardo de Lima e Melo, (1996 [1783]), Gramtica Filosfica da Lngua
Portuguesa, Reproduo fac-similada da edio de 1783, Introduo e notas de
Amadeu Torres, Lisboa, Academia Portuguesa da Histria.
BEAUZE, Nicolas (1974 [1767]), Grammaire gnrale [], reimpresso fac-similada
com Introduo de Barrie E. Bartlett, Estugarda, Friedrich Frommann Verlag.
CANECA, Frei Joaquim do Amor Divino, (1972 [?1817-1821?]), Gramtica Portuguesa *
Tratado de Eloquncia, Rio de Janeiro, Colgio Pedro II.
ELIA, Slvio (2003), Fundamentos Histrico-Lingsticos do Portugus do Brasil, Rio de
Janeiro, Editora Lucerna. A data de concluso deste livro pstumo, 1997 ou 1998,
apontado como possvel por Evanildo Bechara no prefcio que para ele escreveu.
JUC (filho), Cndido; PINHEIRO, Domingues e TORRES, Artur (1943), Houveram
coisas terrveis, in Revista Filolgica, n. 22, Rio de Janeiro.
LOBATO, Reis (2000 [1797]), Arte da Grammatica da Lingua Portugueza, Estudo e
edio crtica de Carlos Assuno, Lisboa, Academia das Cincias de Lisboa.
MORAES, Antnio da Silva (1823), Diccionario da Lingua Portugueza [], 3. ed., Lisboa, Typographia de M. P. de Lacerda. Id, 1831, 4. ed., na Imprensa Regie.
MORAIS BARBOSA, Jorge (1998a), Modalidades verbais portuguesas, in Confluncia
Revista do Instituto de Lngua Portuguesa, Rio de Janeiro, n. 16, pp. 49-64.
MORAIS BARBOSA, Jorge (1998b), Le systme verbal portugais, in Fernand Bentolila
(ed.), Systmes verbaux, Lovaina, Peeters.
MORAIS BARBOSA, Jorge (2004), Sur le statut des soi-disant expressions figes, comunicao ao 28. Colquio da Socit internationale de linguistique fonctionnelle,
Santiago de Compostela, Setembro de 2004, entregue para publicao nas Actas.
NASCENTES, Antenor (2003), Estudos Filolgicos, Rio de Janeiro, Academia Brasileira
de Letras. O artigo citado possivelmente de 1939.
PEREIRA, Eduardo Carlos (1919), Grammatica Historica, 2. ed., So Paulo, Seco de
Obras de O Estado de S. Paulo.
SOARES BARBOSA, Jernimo (1822), Grammatica Philosophica da lingua Portugueza, Tipografia da Academia das Cincias. Edio fac-similada, comentrio e
notas de Amadeu Torres, Lisboa, Academia das Cincias, 2004.
376
377
A linguagem obscena tem as suas origens no prprio homem, como alis tudo o
que foi criado pela sua imaginao e pela necessidade de sobrevivncia. Os testemunhos literrios vm desde a Antiguidade at aos nossos dias. Na Idade Mdia, Giovanni
Boccaccio (1313-1357), em muitas das novelas do Decameron, sem dvida o mximo
expoente quer na utilizao do lxico obsceno, quer na sua substituio por eufemismos e metforas que ajudam descrio de cenas pcaras, erticas e pornogrficas1. A
este processo chama Santo Isidoro de Sevilha vocabuli translatis nominibus, que consiste em substituir um termo srdido ou obsceno por uma metfora. Refere Cristina
lvares num seu estudo sobre o equvoco nalguns romances idlicos do sculo XIII
que, se a metfora a soluo para o termo obsceno, isso significa que o termo obsceno prprio, literal, decerto o mais prprio e literal que pode haver, de tal maneira
que (quase) coincide com o referente num colapso do sentido. Da o interdito que o
exclui de toda a enunciao: a palavra obscena sentida como o prprio real, a prpria Coisa. Enunci-la passar por cima de convenes e mediaes simblicas (lvares, 1994: 260). E acrescenta a mesma autora: Que a metfora, utilizada para desviar a
linguagem do obsceno, produza novas ambiguidades e novas obscenidades , o resultado inevitvel da intrincao das dimenses retrica e sexual da linguagem (Ibidem).
378
379
autntico, seria pura anedota. Conta Ferno Lopes que a vila de Portel, havendo tomado
o partido de Castela, foi cercada por Nuno lvares Pereira, que acabou por obrigar Ferno Gonalves, o seu fronteiro, rendio. Ferno Gonalves, que era o mais saboroso homem que em Portugall avia, e mui sollto em suas pallavras, foi autorizado a
partir com a mulher para Castela. Acrescenta o cronista: Quamdo Fernam Gomallvez
e sua molher ouverom de partir da villa, pero pouco prazer tevesse, comeou dizer que
lhe chamassem as trombas pera tamger, dizemdo a sua molher: "Amdaa per aqui, boa
dona, e hiremos balhamdo, vos e eu, a ssoom destas trombas; vos por maa puta velha,
e eu por villao fodudo no cuu ca assi quisestes vos. Em seguida, a personagem sugere
que ser melhor que ambos cantem:
Pois Maria baillou,
tome o que ganou;
melhor era Portell e Villa Ruiva,
que nom afra e Segura,
tome o que ganou,
dona puta velha.
No captulo da mesma crnica intitulado Per que modo tinham hordenado de
matar ho Meestre, e descubriam seus segredos, surgem os termos fideputas cornudos:
E mais lhe faziam saber, que omde sse posesse algu~
u dos seus, e comeasse de doestar os da villa, aenamdo com a mao, que per alli hia a cava; e assi o faziam de feito
que lhe chamavom fidesputas cornudos, vassallos do alfenado, fazemdolhe certas
sinaaes, per que os avisavom de todo, de guisa que com esto e com o maao comsselho
que ao Meestre davom, em todallas cousas que comtra elles fazia, seus trabalhos aproveitavom pouco.
No captulo, tambm da mesma crnica, intitulado Das cousas que passavom os
dAlmada per mimgua dagua, surge a forma mijavom. D. Joo I cercara a vila e os
habitantes comearam a sofrer a ter falta de gua. Diz o cronista que demtro na villa
eram hu~
us quareemta cavallos, afora outras bestas de servemtia; e quamdo lhe a agua
foi mimguamdo, ouverom comsselho de nom darem de bever aas bestas; e foi tamta a
es, hiam as bestas chuchar, e comiam
sede em ellas, que alli homde mijavom os home~
aquella terra molhada.
Na segunda parte da Crnica de D. Joo I, surgem novamente os termos fideputas
cornudos no captulo que narra a fuga do rei de Castela para Santarm aps a derrota
do seu exrcito na batalha de Aljubarrota. Conta o cronista que, os que tinham o
encargo de prover aos aposentos do rei, mandaram aos servos portugueses que os limpassem. E amdamdo varremdo h~
ua sala em que el Rey era de presemte, foy hu~
u seu
~
escudeiro e deu hu u gra coue a hu~
u portugues daquelles que varia e dise: Varer
azinnha pera fideputas cornudos. O rei no gostou do insulto e repreendeu o escudeiro: Deixaios, deixaios muito em ora ma que os portugueses sa bos e leis e na
avees porque lhe ffazer mal, que quoantos fora em minha companhia eu hos vy morrer todos amtem~
y e os meus me roubara a coroa de minha cabea.
Tambm na segunda parte da mesma crnica surge uma vez o termo puta. O contexto retirado do captulo intitulado Como foi tomado Badalhouce. Os Portugueses
arranjaram um estratagema para entrarem na vila com a ajuda do porteiro. Mas a mulher
380
do porteiro descobriu e tentou dar o alarme, o que levou um dos Portugueses a proferir o insulto. Diz o cronista: E ella, quoamdo os vio, apertou as mos e dise: "Jesus,
que nora malla es esta!" Guomalle Annes emtam lhe lamou moo da garguamta rijo,
de guisa que a feez pousar amte sy, e dise loguo ao seu homem: "Trazes tu punhall ou
adagua? Sy, traguo", dise elle. "Pois deguolla esta puta, nam brade". "Seor Guomalle Annes", dise ella, "nam me mates; yo me callare!" E elle ouve della doo, e meteo
a na casa e hapagoulhe a camdeia, e deu a em guoarda ao seu hom~
e.
Ainda na segunda parte da mesma crnica, no captulo intitulado De como hos da
cidade de Lixboa fora reeber as bandeiras quue lhe el rey emviou e da preguaa
que h~
e frade fez, surge o termo cu. O frade, na pregao, refere um conjunto de sinais
miraculosos que, na sua opinio, auspiciavam a elevao ao trono do Mestre de Avis.
Um dos sinais descrito do seguinte modo: Qu~
e costramgeo a boqua da filha dEsteve
An~
es Derreado, morador em Evora, moa pequena de oito meses nada, que no bero
homde jazia se levamtou ~
e cu tres vezes, dizemdo c a ma alada: "Portuugual, Portugal, Portugal, por el Rey dom Joa"?
Na Vida e Feitos delRey Dom Joo Segundo de Garcia de Resende, obra datada de
1533 e contempornea de Gil Vicente, surge o termo puto com a significao de invertido ou pederasta passivo. Conta Garcia de Resende que Monsenor de Escalas irmo
da rainha de Inglaterra participar na tomada de Granada e regressou por Lisboa, onde
o rei D. Joo II lhe fez muita honra e merc. Quando voltou, o rei de Inglaterra perguntou-lhe qual foi a coisa que melhor lhe parecera em Portugal. Ele respondeu-lhe
que vira uma de que vinha muy sastifeyto, a qual era ver hum homem que mandava
todos e ninguem mandava a elle. E isto dizia elle por elrey Dom Joam, o qual foy sempre
tanto contra sua condiam ser mandado que disse hum dia, que por menos mal averia a
hum rey ser puto ou erege que eram as piores partes que podia ter que ser mandado.
No Livro das Histrias da Bblia (de meados do sculo XIV) surgem os termos
puta, putanheiro, putarya e, menos forte, testicolos e sua natura, em trs contextos
diferentes. Os dois primeiros contextos ocorrem no captulo Das leis que o senhor
Deos deu aos judeus no momte Synay per Moyses, retiradas do livro do Deuteronmio. Uma das leis diz o seguinte: Nam emtrara o ujo ou sovalhados ou cortados os
testicolos ou sua natura em a cassa do senhor, nem emtrara manzil e naido de putanheiro em cassa do senhor ate deima geraam. Esta passagem bastante fiel da
Vulgata, onde se baseou: non intrabit eunuchus adtritis vel amputatis testiculis et absciso veretro ecclesiam Domini non ingredietur mamzer hoc est de scorto natus in ecclesiam Domini usque ad decimam generationem (Deut. 23, 2-3). O termo testiculis foi
traduzido por testicolos, verectro (de veretrum, rgos sexuais masculinos) por sua
natura e scorto (de scortum, homem prostituto), por putanheiro. A traduo portuguesa dos Capuchinhos afasta-se significativamente quer de uma, quer de outra, optando
o tradutor por termos mais incuos: Aquele que se tornou eunuco, por acidente ou
por mutilao, no ser admitido na assembleia do Senhor. O filho ilegtimo tambm
no ser admitido na assembleia do Senhor; nem mesmo a sua dcima gerao poder
ser ali admitida.
Outra das leis diz o seguinte: Nam sera puta das filhas de Isrraael nem putanheiro
dos filhos de Israel nem offereeras mere de puta nem preo de cam em a cassa do
senhor Deos teu porque abominaam e ugidade he aerqua do senhor Deos teu. Esta
381
passagem bastante fiel da Vulgata: Non erit meretrix de filiabus Israhel neque scortator de filiis Israhel, non offeres mercedem prostibuli nec pretium canis in domum
Domini Dei tui quicquid illud est quod voverint quia abominatio est utrumque apud
Dominum Deum tuum non fenerabis fratri tuo ad usuram pecuniam nec fruges nec
quamlibet aliam rem (Deut. 23, 18-19). O termo meretrix traduzido por puta, scortator por putanheiro e mercedem prostibuli (de prostibulum, prostbulo, lupanar, mas
tambm prostituta, meretriz) por mere de puta. A traduo portuguesa dos Capuchinhos bastante mais suave nos termos utilizados: No haver prostituta sagrada entre
as filhas de Israel, nem prostitudo sagrado entre os filhos de Israel. No levars casa
do Senhor, teu Deus, como oferta votiva de qualquer espcie o salrio de uma cortes
ou o que receberes em troca de um hierodulo porque, uma e outra coisa, so abominadas pelo Senhor.
O terceiro contexto ocorre no Livro de Job, captulo XIX: Se o meu coraam foy
emganado sobre molher e se assechey aa porta do meu amigo, seja a minha molher
putarya de outrem e sobre ela se deytem outros; ca isto he grande maldade e grande
aleive; e he fogo que destrue ate o acabamento de todo e que arranca todallas geraes. Esta passagem bastante fiel da Vulgata: Si deceptum est cor meum super
mulierem et si ad ostium amici mei insidiatus sum scortum sit alteri uxor mea et super
illam incurventur alii hoc enim nefas est et iniquitas maxima ignis est usque ad perditionem devorans et omnia eradicans genimina (Job 31, 9-12). A palavra latina scortum
significa neste contexto meretriz, podendo por isso ser traduzida por putarya. J na
traduo portuguesa dos Capuchinhos, para evitar o termo indecoroso, o tradutor
optou por uma metfora: Se o meu corao se deixou seduzir por uma mulher e estive
espreita porta do meu prximo, que a mulher gire a m para outro e que os
estrangeiros a possuam! Porque um grande crime e uma iniquidade horrenda, fogo
que devora at destruio e que arruinar todos os bens.
O Sacramental (1488) e o Tratado de Confissom (1489), pelo facto de serem
manuais religiosos para o uso dos clrigos com cura de almas, onde estes poderiam
tirar dvidas a respeito da doutrina da Igreja, particularmente no que diz respeito s
oraes, aos sacramentos, aos mandamentos, aos pecados mortais e s obras de misericrdia, contm um sem nmero de referncias vida sexual dos fiis cristos em
forma de conselhos, proibies, regras e excepes, numa tentativa de a controlar de
acordo com a moral ento vigente. ngela Mendes de Almeida considera que uma das
caractersticas do estilo deste gnero de manuais o seu tom francamente desabusado
[...] tom que os aproxima, apesar da inteno piedosa, das actuais publicaes pornogrficas. No apenas porque, como o havia detectado o senso de pudor do sculo XIX,
usam palavras cruas e directas, como porque imaginam e descrevem os pecados com
mincia (Almeida, 1994: 62). Descontando o facto de esta opinio se dever a certo preconceito em considerar obsceno determinado vocabulrio utilizado no mbito sexual
ou descrio de determinada prtica sexual, preconceito este que no existiria na
poca em que estes manuais foram redigidos, pelo menos de acordo com os moldes
actuais, o que certo que so frequentes as passagens que podem de algum modo
considerar-se obscenas, ou com carga semntica obscena.
No Tratado de Confissom, embora no haja nenhum termo que possamos integrar
no campo lexical da obscenidade propriamente dita, h inmeras passagens que podem
382
No Tratado de Confissom, o pecado da luxria o que tem um nmero de penitncias mais extenso, quer pela gravidade do pecado, quer pela variedade, quer pelas
condies e circunstncias em que praticado. Pelo facto de a passagem ser demasiado extensa, transcrevemo-la com supresses:
Item todo hom~
e que tomar sua natura na maano e faz lixo esto he pecado comtra natura.
E por quantas uezes o fezer iai~
ue .xv. sestas feiras a p e agua por cada h~
ua uez. It~
e todo
hom~
e que meter sua natura tre suas pernas ou doutro hom~e e fezer lixo este outrosi he
pecado muy maao e desapraz com el muyto a Deus e deue por cada uez iai~
uar quinze sestas feyras a pam e agua [...]. Item todo hom~
e que faz fornizio com besta deue iei~
uar duas
coresmas a pam e agoa e a primeyra deue ieiunar a porta da ygreia se poder. E se esto fezer
com muytas bestas deue dauer moor peemdema e deue de iei~
uar as sestas feyras por sete
anos. [...] Outrosy o macho que este pecado fezer ~
e na molher outra tal pe~
ed~
ea faa tirdo
~
das sete coresmas iai ue as duas a p e agoa pois logar ha departido para aquelo fazer, em
outro logar o faz moor pecado faz. Outrosy todo hom~
e que faz aquela polu c sua mao
ou c outro m~
ebro, iai~
ue sete coreesmas [...]. Se macho fezer luxuria c besta pello logar de
besta, iai~
ue sete coresmas. [...] Se uar se poser com molher, c aquele stormento que soe
a fazer as molheres para comprir sua maldade tal pena sofra como aquel que fez pecado sodomitico, e a molher que pecado sodomitico sofrer. A molher que se soposer a besta, iai~
ue .xiiii.
coresmas a p e agoa tirdo os dom~
egos n~
e uista panos de linho n~
e este ~
e egreia. [...] E da
molher que iouuer c outra molher c aquel estorm~
eto que faz~
e as molheres, iai~
ue sete coresmas a primeira a p e agoa.
383
384
385
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA, ngela Mendes de (1994), O Gosto do Pecado.Casamento e Sexualidade nos
Manuais de Confessores dos Sculos XVI e XVII, Lisboa, Rocco.
LVARES, Cristina (1994), O equvoco nalguns romances idlicos do sculo XIII, in
Diacrtica, Universidade do Minho, n 9, pp. 259-279.
Bblia Sagrada, 1984, 11 ed., Lisboa, Difusora Bblica (Missionrios Capuchinhos).
BOCCACCIO, Giovanni (1984), Decameron, vol. II, Mem Martins, Publicaes EuropaAmrica, Traduo do italiano de Fernando Melro.
DIOGO, Amrico Antnio Lindeza (1998), Leitura e leituras do Escarnh' e Mal Dizer,
s.l., A.A.L.D.
MACHADO, Jos Barbosa (2003), Tratado de Confissom Edio Semidiplomtica,
Estudo Histrico e Informtico-Lingustico, Braga, APPACDM.
_____ (2004), Tratado de Confissom Edio Actualizada, Glossrio e Listagem de
Palavras, Braga, APPACDM.
Programa Phrasis, verso 1.5, Projecto Vercial, 2004.
VILELA, Mrio (1979), Estruturas Lexicais do Portugus, Coimbra, Livraria Almedina.
_____ (1980), O Lxico da Simpatia, Porto, Instituto Nacional de Investigao Cientfica.
_____ (1994), Estudos de Lexicologia do Portugus, Coimbra, Livraria Almedina.
Vulgata (2000), publicada por The World from Online Bible, verso 1.0, Ontario, Timnathserah Inc.
386
387
Conclumos, assim, que o termo competncia, hoje to em voga, no a considerado provavelmente devido a) ao seu carcter recente, em termos de emprego; b)
ao tratamento meramente escolar ou de orientao vocacional em que o autor se
situa, visto tratar-se de um dicionrio pedaggico. Estamos, deste modo, em condies
de avanarmos para uma abordagem, porventura, mais acadmica ou at profissional,
cujas categorias e confronto dos termos com elas, sintetizamos deste modo.
Habilidades
Categorias
Tendencialmente
Inatas
Adquiridas
X
X
X
X
X
X
Competncias
Instruo
Aprendizagem Prtica at Manual
X
X
Acento no Processo
Acento no Produto
Equao do Problema
Resoluo do Problema
388
Sigmund Freud, Dlire et rves dans la gradivade Jensen, Paris, Ides / Gallimard, 1949, pp. 241-244.
389
Com efeito
1) O primeiro segue uma observao consciente [] nos outros, a fim de descobrir e enunciar as leis (Freud, 1949: 242); o segundo concentra a sua ateno
no inconsciente de si prprio, ouve todas as suas virtualidades e atribui-lhe
uma expresso artstica (ibid.)
2) O primeiro aprende as leis [] nos outros, e procura exprimi-las e perceb-las; o segundo, em si prprio e procura dar-lhes corpo [visibilidade] nas suas
criaes
3) E conclui Freud: o cientista encontra nas obras do poeta essas leis do mesmo
modo que as destrina [ou descobre] nos casos reais.
Esta passagem de Freud de fundamental importncia para o investigador em Cincias Humanas e, em especial, em comunicao. que ela valida e legitima aquela
observao emprica, secularmente chamada introspeco. O investigador em comunicao deve olhar-se, deve ouvir-se, deve analisar-se constantemente para que se
conhea cada vez mais profundamente. que, como classicamente se afirma, quanto
melhor te conheceres melhor conhecers os outros.
Tambm Aristteles, bem antes de Freud, e sem qualquer preocupao cientfica
mas com mximas to verdadeiras quanto as que brotam de elaborados percursos de
investigao psicolgica, nos d um retrato da natureza humana que um investigador
no pode desconhecer nem descurar. Na verdade, o estudo das paixes (Liv. II 1-11)
e o estudo dos caracteres (Liv. II, 12-17, so indispensveis, tanto ao orador como ao
investigador em comunicao, ontem e hoje.
A proximidade da retrica clssica com o trabalho heurstico do investigador nasce
da prpria funo de retrica dada pelo estagirita que a compara da medicina: a
funo da retrica no persuadir, mas, sim, buscar os meios de persuadir que cada
assunto comporta, do mesmo modo que, como lembra Aristteles, no prprio da
medicina dar a sade ao doente, mas avanar o mais possvel no caminho da cura
(Aristteles, Retrica, Liv I : 75).
A introspeco de que falmos e a mxima socrtica conhece-te a ti mesmo esto
bem no mago do fazer cientfico como no centro do fazer potico, mas tambm no
corao do fazer retrico e heurstico do investigador em comunicao, atravs dos
dois instrumentos clssicos: o entimema e o exemplo o primeiro porque prximo do
silogismo e o segundo porque ligado induo. Ambos so fundamentais no percurso
do concreto para o abstracto e do singular para o geral vias obrigatrias para a investigao.
Georges Gusdorf, Les critures du moi, Paris, Editions Odile Jacob, 1991, p. 129.
390
Outra dimenso da escrita para ns aqui mais relevante a dimenso heurstica ou cognitiva. Pode ser formulada deste modo: a escrita tambm serve para tirar
a limpo ou clarificar uma situao impossvel de suportar por mais tempo de forma
confusa.5 A verdade desta afirmao observvel em tempos e locais vrios, por reputadas individualidades que lhe proporcionam maior ressonncia.
Registemos trs casos.
1) Matias Aires, no Prlogo ao Leitor da sua obra Reflexes sobre a Vaidade dos
Homens (1752), afirma:
Escrevi das vaidades, mais para instruo minha, do que para doutrina dos outros,
mais para distinguir as minhas paixes, que para que os outros distingam as suas []6.
Ibid., p. 125.
Matias Aires, Reflexes sobre a Vaidade dos Homens e Carta sobre a Fortuna, Lisboa, INCM,
Biblioteca de Autores Portugueses, 1980.
7 Henry Mintzberg, Estrutura e Dinmica das Organizaes, Lisboa, Publicaes D. Quixote, 1995.
8 Antnio Damsio, O Erro de Descartes, Mem Martins, Europa-Amrica, 1995, p. 19.
9 Jean Piaget, A propsito de criatividade: os trs mtodos, in Anlise Psicolgica, n 1, Out, 1977,
p. 69.
10 David Bohm e Davir Peat, Cincia, Ordem e Criatividade, Gradiva, Lisboa, 1989, p. 349.
391
em todos os aspectos da vida dever estar presente algo como uma criatividade penetrante e para isso imperioso pr em causa a assuno de que a criatividade s
necessria de tempos a tempos e apenas em reas especiais, como a arte e a cincia.
Se a propsito de todos os educandos, se a propsito de todos os aspectos da vida
essencialmente e imperiosamente avanada a presena da criatividade, o que diremos
do investigador? E, porque mais recente a sua chegada cena, mais em concreto, do
investigador em comunicao?
Resta-nos tentar compreender o funcionamento da criatividade. Ora a sua essncia
estriba-se na capacidade de ter novas percepes e a criao nasce tanto do fluxo de
ideias entre as pessoas como da compreenso, por parte do indivduo isolado. O ponto
de partida sempre um problema, ou seja, toda a situao marcada por uma ausncia,
uma dificuldade ou insatisfao, perante o qual sentimos necessidade de reorganizar os
nossos esquemas e modelos interiores para melhor podermos dar conta da realidade.
Nesse momento, se nos envolver um ambiente favorvel, recorreremos criatividade.
O Professor A. Fernandes da Fonseca11, ilustre docente desta Universidade e estudioso do tema, sintetiza assim o funcionamento da criatividade: corresponde capacidade de estabelecer relaes at a no conhecidas, ou seja, de inventar novas relaes com o sujeito ou com o objecto. Tais relaes constituiro ento o contedo de
um novo conhecimento, elaborado, definido e apresentado pela erudio ou pela emoo potica, a partir de determinados conceitos e estruturas psicolgicas, nomeadamente, da intuio, do pensamento e da imaginao.
Como percurso para desenvolver a criatividade poderamos recorrer ao desenvolvido por Pierre Bach12 nos cinco pontos seguintes:
a) Tomar contacto trata-se de expor os seus desejos e as suas expectativas;
b) Libertar-se de condicionantes e bloqueios procura-se o ilgico e o inslito,
quer dizer, uma certa espontaneidade que est para alm dos condicionamentos
afectivos, sociais e educativos;
c) Recorrer ao imaginrio e percorrer o campo das possibilidades recorre-se
bagagem scio-cultural e experiencial de cada indivduo.
d) Realizar trata-se da inveno concreta, da descida do imaginrio obra que o
exprime; da passagem da criatividade criao;
e) Avaliar por ela justificam-se certas escolhas, exerce-se o esprito crtico e revse o percurso.
392
393
4 Feito o exame intrnseco e extrnseco da obra, passar o crtico sua explicao. Aqui o subjectivismo no s no rejeitado como indispensvel para a anlise,
consistindo o grande problema do crtico em saber at onde o deve aceitar e quando
o deve colocar de lado, depois de ter encontrado a justa medida.
Refere o autor que foi G. Lanson quem consagrou a impresso pessoal no mtodo
crtico da obra literria16, como elemento de valor, na crtica objectiva17. A respeito
da busca do equilbrio entre o subjectivo e o objectivo, Lanson escreve: Todo o nosso
mtodo, j o disse, constitudo para separar a impresso subjectiva do conhecimento
objectivo, para a limitar, a controlar e a interpretar em favor do conhecimento objectivo.18
A respeito da cientificidade procurada pelo crtico, h que distingui-la da das cincias exactas, onde ela consiste na determinao das leis ou regularidades de um fenmeno. Aqui, essas leis no existem. O crtico verifica, explica, procura a variao, classifica sucesses, mas no exprime repeties []. Procura ento as variaes tpicas, o
estdio da evoluo, e faz cincia, mas cincia de sucesso, de desenvolvimento. A feio mais caracterstica destas cincias no comportarem leis [s.n.].19
O autor conclui, afirmando que a prpria natureza da crtica se ope constituio
de leis, permanecendo a histria literria como cincia quanto ao mtodo e quanto a
algumas concluses, no as podendo fazer convergir em leis. Como sntese, apresenta
os estdios da aco crtica: catalogar, inventariar, classificar, indagar semelhanas e
diferenas, procurar suas causas, avaliar e formular o juzo. Os apoios vm da bibliografia, da anlise literria para a classificao, da mesma anlise literria para a destrina dos caracteres, da histria, da psicologia e da filosofia para construir juzos de
valor.
394
meu interlocutor, seja ao nvel da informao e do contedo, seja ao nvel do sentimento e do afecto ou, ainda, da aco, do consenso, da gesto das opinies, dos bens,
servios, produtos
O exemplo por excelncia da gesto da inteno retrica ou comunicativa talvez
seja o contador de histrias tradicional. De tal modo que, ontem como hoje, cientistas
h que a esse modelo recorrem para transmitirem o percurso e os resultados das suas
investigaes, de modo a tornarem a leitura da sua escrita mais cativante, como se
tivessem presentes os trs nveis de eloquncia de Pascal: a compreenso, facilitando
a vida ao ouvinte/leitor; o prazer comunicativo, ao ouvir ou ler o discurso; e a pena,
por no poder repetir esse prazer, relendo ou ouvindo, outras vezes.
o que acontece, como sabem, em O Erro de Descartes de Antnio Damsio20,
radicado nos Estados Unidos da Amrica e pai da inteligncia emocional. A podemos
ler o passo j referido (em 5.):
Escrevi este livro como a minha verso de uma conversa com um amigo imaginrio,
curioso, inteligente e sensato, que sabia pouco acerca de neurocincia mas muito acerca da
vida. Fizemos um acordo: a conversa teria de ter benefcios mtuos. Para o meu amigo, esses
benefcios consistiam em aprender coisas novas acerca do crebro e daquelas misteriosas
coisas mentais; para mim, consistia em esclarecer as minhas prprias ideias medida que
explicava o que so o corpo, o crebro e a mente.
395
c) Escolha de um mtodo,
d) Aplicao deste
e) Etapas
f) Resultados
g) Forma de apresentar a sua comunicao
h) Estrutura e partes do livro / comunicao
Refiro-me a Jos Esteves Rei, Uma tradio Cultural do Porto Capital Europeia da
Cultura 2001. As Quadras de S. Joo Jornal de Notcias. Antologia e estudo lingustico, retrico e didctico, Porto, Edies UFP, 2000.
Ponto de partida:
A relao Comunicao Social / Cultura tema de Congresso em Allariz Galiza
Tema / Objecto: Concurso das Quadras de S. Joo, do Jornal de Notcias, Porto,
desde 1929
Perspectivas do estudo:
cultural, lingustica, retrica e didctica
Questo preambular: Noo de cultura autenticidade, dinamismo e actividade de todo o cidado enquanto sujeito/agente cultural
Constituio do corpus: recolha e juno de 150 quadras dispersas por vrias
dcadas as trs vencedoras de 1929 a 1997, em exemplares do jornal disponveis na
Biblioteca Pblica do Porto.
Dimenses tomadas pelo estudo:
1 a lingustica ou dos campos semnticos vocabulrio mais frequente e ligado s
Festas do S. Joo;
2 a retrica ou da tipologia discursivo-textual pela qual se estendem as quadras em
estudo
3 a didctica ou das figuras de estilo mais frequentes.
396
ANLISE LINGUSTICA
Estudo dos campos semnticos mais representativos.
Lexemas mais frequentes, indicadores de campos semnticos, e sua exemplificao:
(S.) Joo 34
fogueira 24
noite 23
fonte 19
vida 18
sorte 16
trevo 15
olhos 15
rusga 14
gente 13
peito 12
cravo 12
balo 11
festa 10
1. Noite
1929
Ao saltar de uma fogueira,
Na noite de So Joo,
No sei bem de que maneira,
Chamusquei o corao.
2. Fonte
1935
Junto fonte me sentei
Para lhe ouvir o cantar:
Tantas mgoas lhe contei
Que ela acabou por chorar.
3. Vida
1948
Eu no sei ver de olhos secos
Eu no sei ver de olhos secos
O fogo-preso", querida.
Ns tambm somos bonecos
No "fogo preso" da vida!
4. Sorte e trevo
1941
O trevo de quatro folhas,
De quatro folhas iguais
Algum mo deu: que esperasse,
Esperei! no voltou mais!
5. Olhos
1929
Os teus olhos so fogueiras
Onde os meus querem bailar.
Hei-de cansar os meus olhos
volta do teu olhar.
6. Rusga
1953
L vai na rusga que passa
Chama-lhe o mundo perdida!
Quem canta e ri na desgraa
no perdeu tudo na vida.
7. Gente
1931
Quando as saias arregaa,
Para bailar livremente,
Maria, cheia de graa,
Faz a desgraa da gente
8. Amor
1929
Quem me dera, meu amor,
Ser a erva dos caminhos
9. Peito
1946
Sempre que danas comigo
No atino por que jeito
23
397
10. Cravo
1951
O cravo que me roubaste
Teve mais sorte do que eu:
Com tanto jeito o embalaste
Que ao teu peito adormeceu!
1982
Eu sou como o tojo bravo,
Que a prpria sede enrijece
Viva de mimos o cravo,
Que falta deles fenece.
12. Balo
1970
Sou velhinha, S. Joo,
Mas no nego que me afoite
A ir de ramo e balo
Nos braos da tua noite.
13. Festa
1988
noite de So Joo!
E, em cada rua modesta,
Cada pedao de cho
um pedao de festa.
cinza(s) 5
fogo 2
lenha 5
lume 5
queimar 8
roda 9
saltar
2.2. Apagar
1949
No sejas to presumida,
Oh [sic] fonte do meu lugar!
Olha que h sdes na vida
Que no podes apagar!
Jean Dubois et alii, Dicionrio de Lngustica, S. Paulo, Cultrix s/d. (ed. fr. 1973).
398
2.3. brasas
1970
Meu S. Joo, bem podias
Dar-me brasas que j tive
Porque a roda dos meus dias
s de cinzas que vive!
2.4. Chama
1939
Fogueiras Deus vos mantenha!
Vida e chama ardei assim
Ns somos a pobre lenha
Desta fogueira sem fim.
2.5. Cinza
1975
S. Joo, quem me dera
Ter o que no mais voltou!
Ser a fogueira que era
E no a cinza que sou!
2. 6. Fogo
1948
Eu no sei ver de olhos secos
O "fogo-preso", querida.
Ns tambm somos bonecos
No "fogo-preso" da vida!
2.7. Lenha
1966
S. Joo, v como triste
Depois da lenha queimada,
Sentir que a vida inda existe
E ser fogueira apagada.
2.8. Lume
1954
Quis ser lume de fogueira
Pra queimar o meu cime
E passei a vida inteira
A deitar gua no lume.
2. 9. Queimar
1937
Neguei-lhe um beijo. Fugi
E as cartas dele queimei!
Finda a fogueira, tremi
Depois as cinzas beijei!
2.10. Roda
1941
Andas na roda da vida
Passando de mo em mo
Mesmo a semente perdida
Tambm s vezes d po!
2.11 saltar
1929
Ao saltar de uma fogueira,
Na noite de So Joo,
No sei bem de que maneira,
Chamusquei o corao.
ANLISE RETRICO-DIDCTICA
Vestgios de uma tipologia discursivo-textual, subjacente s quadras de S. Joo
1. Avisos e ordens de amor
1930
No cobices o craveiro
Que tenho no meu jardim.
S se quers ser jardineiro:
Olhas por ele e por mim
2. Crnicas
2.1. Crnica Amorosa
1953
No peas que eu te conte
A causa da minha mgoa.
Quem passa bebe da fonte
E deixa correr a gua
399
3. Declarao amorosa
1937
Eu amo duas meninas
De grandes saias de folhos:
Essas doiradas traquinas
que bailam nesses teus olhos!
4. Dilogo Amoroso
1933
Porque esta mgoa sentida,
Que me adivinhas na voz?
H tanta dr escondida
Que canta dentro de ns!
5. Dilogo animista
1933
Guitarra cheia de laos
Anda pr rusga mais eu
Que eu quero dormir nos braos
De quem os laos te deu.
6. Dissertao filosfica
1950
Contradio desmedida
ver, meu filho, o balo
Que deva subir, na vida,
Sem que nos saia da mo!
7. Histria de vida
1950
De ns dois fez quatro a Vida;
Dos quatro fez trs a Morte:
Por uma folha perdida,
Perdido o trevo da sorte!
10. Orao
1945
S. Joo, se puder ser,
Deixa-me casar mais cedo
Stou mortinha por trazer
Uma aliana no dedo
400
ANLISE ESTILSTICA
Figuras de estilo mais frequentes e exemplos
1. Comparao:
1938
Parece vu de rainhas
A tua saia de folhos.
Quem lhe orvalhou camarinhas?
Foi a noite ou os meus olhos?
2. Metfora:
1981
O eco de uma cantiga
Na noite de S. Joo
Pode ser aquela espiga
Que d flor, farinha e po.
3. Personificao ou prosopopeia:
1939
Desde que fonte sorriste,
Inda ningum descobriu
Se chora porque fugiste,
Se canta porque te viu.
4. Hiprbole:
1969
Sempre que bailo contigo,
Sinto a alma em dois pedaos:
Em penitncia a teus ps,
Em pecado nos teus braos!
5. Metonmia
1983
Na rusga, vo, lado a lado,
Neto verde e av maduro
O lindo ver o passado
Encorajando o futuro!
6. Anttese:
1935
Noitada de S. Joo
Velha a corar, moa a rir:
Uma chora os que l vo
Outra espera os que ho-de vir.
7. Oxmoro
1988
Em namoro ia atrs dela,
A rusga de amor assim.
Casmos, agora ela,
Sempre em rusga atrs de mim.
8. Quiasmo
1945
Nunca o mundo est contente
At quando canta e dana.
Se criana, quer ser gente.
Se gente, quer ser criana.
401
Em Sntese
Que competncias so hoje requeridas na investigao comunicacional? De entre
tais competncias destacmos: a competncia auto-reguladora, relativa a termos e sua
compreenso; a competncia heurstica, reportando-se ao investigador e investigao; a pragmtico-nocional ou prtico-intelectual, tendo a ver com a relao entre os
saberes e as competncias; a introspectiva o confronto entre mundo observado ou
referencial e o mundo interior do indivduo; a lingustica, ou seja, a linguagem oferecida como lastro ou campo do prprio pensamento; a criativa enquanto bssola do
prprio investigador; a analtico-objectal ou o distanciamento do investigador em relao s suas prticas, fazendo desta objecto de estudo e a retrico-intencional, quer
dizer, a capacidade de o investigador narrar interessadamente o curso e a chegada da
sua investigao.
Na parte final da nossa exposio, apresentmos um caso de investigao em
comunicao, conducente nossa obra Uma Tradio Cultural do Porto Capital Europeia da Cultura 2001. As Quadras de S. Joo Jornal de Notcias. Antologia e estudo
lingustico, retrico e didctico (Porto, Edies UFP, 2000). Com ele pretendemos ilustrar algumas opes concretas num percurso de investigao concreto. Tais passos
foram da delimitao de um campo de investigao e da constituio do objecto de
estudo escolha de um mtodo e aplicao deste, das etapas a percorrer aos resultados alcanados e forma de os apresentar em comunicao a congresso ou em livro.
402
BIBLIOGRAFIA
AA.VV (2001), Dicionrio de Cincias da Comunicao, Porto, Porto Editora.
AIRES, Matias (1980), Reflexes sobre a Vaidade dos Homens e Carta sobre a Fortuna,
Lisboa, INCM.
BOURDIEU, Pierre (1980), Questions de Sociologie, Paris, Minuit.
CORMARY, Henri (dir.) (1984), Dicionrio de Psicologia, Lisboa, Verbo.
DAMSIO, Antnio (1995), O Erro de Descartes, Mem Martins, Europa-Amrica.
FREUD, Sigmund (1949), Dlire et rves dans la gradiva de Jensen, Paris, Ides / Gallimard.
FIGUEIREDO, Fidelino de (s/d.), A Crtica Literria como Cincia, Porto, Empresa
Literria e Tipogrfica.
GODINHO, Vitorino Magalhes (1981), As Cincias Humanas, o Ensino Superior e a
Investigao em Portugal.Algumas Achegas Preliminares, Lisboa, SPCH.
GODINHO, Vitorino Magalhes (1984), O papel da Biblioteca Nacional na investigao cientfica, in X Encontro de Professores Universitrios Brasileiros da Literatura Portuguesa e I Colquio Luso-Brasileiro de Literatura de Expresso Portuguesa, Lisboa e outras, ICB-UL.
LAENG, Mauro (1978), Dicionrio de Psicologia, Lisboa, Publicaes D. Quixote.
LUDKE, M. e ANDR, Meda (1986), Pesquisa em Educao.Abordagem Qualitativa, S.
Paulo, EPU.
METZ (1977), Le Signifiant Imaginaire, Paris, Union Gnrale dEditions.
PERRENOUD, Philippe, "Construire les competences est-ce tourner le dos au savoir?",
in Rsonances. Mensuel de lcole valaisanne, n 3, Dossier " Savoirs et comptences ", novembre 1998, pp. 3-7.
POE, Edgar (1992), Filosofia da composio, in O Corvo e outros poemas, Lisboa,
Ulmeiro.
PREE, Max de (1990), Liderar uma Arte, Lisboa, Difuso Cultural, 1990.
REI, J. Esteves (1991), Criatividade e Mtodos Pedaggicos: o caso da composio na
aula de lnguas, in Actas do 2 Encontro Nacional de Didcticas e Metodologias
de Ensino, Aveiro, UA.
REI, J. Esteves (2000), Uma tradio Cultural do Porto Capital Europeia da Cultura
2001. As Quadras de S. Joo Jornal de Notcias. Antologia e estudo lingustico,
retrico e didctico, Porto, Edies UFP.
REI, J. Esteves (2001), Estudos de Comunicao: O Texto, Edies da Universidade Fernando Pessoa.
UNESCO (1980), 3 Conferncia dos Ministros Da educao da Regio Europeia, Sofia,
ED80, MIN EDEUROPE/3.
403
Jos M. Garca-Miguel
Universidade de Vigo; gallego@uvigo.es
1 Este trabajo forma parte del proyecto ADESSE, financiado por el Ministerio espaol de Ciencia
y Tecnologa, utilizando en parte fondos FEDER, (BFF2002-01197) y por la Xunta de Galicia (PGIDIT03PXIX30201PN).
405
JOS M. GARCA-MIGUEL
Estas ideas bsicas se aplicarn al anlisis las construcciones con los verbos aspectuales del espaol comenzar, empezar, continuar, seguir, terminar y acabar. Semnticamente, los verbos aspectuales se caracterizan porque perfilan una fase de un proceso, y se distinguen entre s dependiendo de cul es la fase que perfilan:
Inceptiva: Empezar, comenzar (a hacer)
Completiva: Terminar, acabar (de hacer)
Continuativa: Continuar, seguir (haciendo)
Fase de transicin:
Fase media =
Empezar
Continuar
Seguir
Terminar
Acabar
Suj-V-aInfinitivo
110
546
--
--
--
--
Suj-V-deInfinitivo
--
--
--
--
21
248
Acaba de
hablar
Suj-VGerundio
41
466
17
104
Acaba
hablando
SujVOD
25
39
39
104
31
Acaba el
discurso
SujV
72
155
70
89
111
37
El discurso
acaba
50
12
Acab en la
crcel
SujVLoc
EJEMPLO
Empieza a
hablar
SujVPrtvo
26
17
138
20
16
Acab
borracho
SujVconFN
13
15
16
47
Acab con la
conversacin
406
2. Construcciones de infinitivo
Como acabamos de ver, se construyen con infinitivo los verbos aspectuales que
perfilan la fase de transicin (inicial o final) que delimita un evento. Sea el proceso
durativo consistente en leer un libro, representado en las figuras siguientes mediante
un segmento delimitado, en (1) se perfila se designa la fase inicial de ese evento, su
inicio, y en (2) la fase final, su culminacin y terminacin.
(1)
(2)
<Lector
LEER Texto>
acabar de
SUJETO Aux
l
acab de
V
OBJ DIR
leer el libro
407
JOS M. GARCA-MIGUEL
(3) Recuerdo con seguridad que eran casi las cinco y empezaba a llover (CRO:60)
As pues, en las perfrasis aspectuales el verbo principal aporta la base conceptual
y los participantes en la situacin, mientras que el verbo auxiliar dirige la atencin a la
iniciacin o culminacin del evento que sirve de base. Sin embargo, no suele abordarse
en los estudios gramaticales cul es la motivacin de la preposicin a/de que une
verbo auxiliar y verbo principal. Est motivada semnticamente la presencia de esa
preposicin? Mi respuesta es que s lo est. Para comprobarlo no tenemos ms que
observar qu otros verbos encontramos en las construcciones <V a Infinitivo> y <V de
Infinitivo>.
Construidos con a ms infinitivo, pero sin llegar a constituir perfrasis, encontramos
verbos dispositivos, como atreverse, disponerse o negarse (a hacer algo).
(4) La gente saba que Santiago Nasar iba a morir, y no se atrevan a tocarlo.
(CRO:102)
Pero sobre todo encontramos verbos de movimiento y similares, dada la contigidad entre el destino de un desplazamiento y las acciones que se pueden realizar en tal
lugar. Tanto la localizacin final como la accin que se pretende realizar puede expresarse conjuntamente; o bien slo alguna de estas indicaciones
(5) Ella va al lavabo a lavarse la cara. (MORO:91)
(6) Ya se siente bien como para ir a ver el enfermo (BAIRES:486)
De esta ltima estructura surgen las perfrasis de verbos de movimiento gramaticalizados como prospectivos. Es decir, el desplazamiento literal en el espacio se sustituye
metafricamente por la indicacin de futuro inmediato (ir), fase inicial de un proceso
(poner[se], echar[se]), secuencialidad (pasar), reiteracin (volver), etc En ninguno de
los ejemplos siguientes hay desplazamiento literal en el espacio, pero s un recorrido
mental de unas situaciones a otras
(7) a. Escucharme con atencin, que voy a proponeros un plan. (1INF:18)
b. Despus me puse a pintar paisajes urbanos y sin ms pas a hacer cabezas
y caritas de nios (DIE:43)
Lo interesante es que la construccin perifrstica con a ms infinitivo presenta un
significado similar con verbos que no son de movimiento, pero que se gramaticalizan
tambin en significados aspectuales initivos, como es el caso de romper, lo cual muestra que el significado termina asocindose con la construccin ms que con los verbos
particulares
(8) Al or aquello, sin poderse contener, Juan rompe a rer (PAS:29)
Por su parte la construccin perifrstica <V + de + Inf> la encontramos con verbos
que pueden gramaticalizarse como terminativos: Parar, cesar, dejar
(9) Jano dej de escribir. Le dola mucho la cabeza (CAR: 118)
casos tenemos una semiperfrasis. Ms adelante, utilizar una perspectiva alternativa que considera en s
mismas las construcciones transitiva e intransitiva con los verbos aspectuales.
408
En todos los casos, incluyendo por supuesto los verbos aspectuales, la preposicin
usada con el infinitivo codifica el punto de vista desde el que el hablante observa la
fase del proceso perfilada. Ese punto de vista sirve de referencia en un recorrido mental que va en direccin al comienzo de un evento (uso de la preposicin a) o que procede metafricamente de la culminacin del evento (uso de la preposicion de)
A: Punto de vista > Transicin:
La ordenacin punto de vista > transicin vale tambin para perfrasis catalogadas
por Gmez Torrego (1988: 121 y ss) como terminativas (llegar/alcanzar a + infinitivo).
Muchos de los ejemplos que encontramos con esta perfrasis denotan el comienzo de
un estado, o la realizacin de un logro puntual. Pero incluso si se perfila la culminacin de un proceso durativo, se contempla desde antes de llegar a l, como logro buscado y alcanzado
(10) Haban llegado a crear su propia verdad (USOS:45, 25)
409
JOS M. GARCA-MIGUEL
En este punto es conveniente prestar atencin a una distincin observada para el espaol por Keniston (1936), Olbertz (1998: 337) y Fernndez de Castro (1999: 258 y ss.): los
verbos completivos acabar y terminar son diferentes de los verbos cesativos dejar, parar
cesar <de + inf>.Estos ltimos significan la interrupcin del proceso sin llegar a su culminacin, de modo que implican una lectura no delimitada (atlica). Con los predicados delimitados o tlicos, los verbos cesativos implican que el trmino inherente no ha sido alcanzado
(17) Dej / par de leer el libro a las 5
Por otro lado, los verbos acabar y terminar presentan una variante que otorga prominencia al significado culminativo5, el hecho de que una situacin llega a ocurrir por
completo, ms que a la progresin que lleva a un trmino inherente en la fase final. Es
5 Olbertz (1998) distingue este sentido como aspecto cualitativo completivo, frente al anterior, ms
frecuente, que trata como semiperfrasis de aspecto fasal egresivo-completivo.
410
el sentido que encontramos en (18), ms frecuente en combinacin con procesos cognitivos y negacin, como en (18b)
(18) a. Aquel gesto acab de desconcertarlo
b. una razn tan imprevista que el mismo instructor del sumario no acab
de entenderla (CRO:55, 12)
Una extensin semntica anloga, pero en direccin contraria, la encontramos con
el verbo acabar, pero no con terminar casi siempre en formas verbales imperfectivas. Acabar y terminar son sinnimos en (19), pero no necesariamente lo son en (20)
(19) Acab de escribir la carta Termin de escribir la carta
(20) Acababa de escribir la carta Terminaba de escribir la carta
En este sentido de acabar de hay un desplazamiento desde la culminacin del
evento hacia el estado inmediatamente posterior.
Esta lectura gramaticaliza acabar como anterioridad inmediata (perfecto) y es compatible con cualquier clase aspectual en la base
(21) Acaba de estar aqu [estado]
(22) Acaba de llegar [logro]
Es decir, un esquema formal como V+de+Inf no tiene un significado monoltico,
pero s una serie coherente de sentidos conectados
3. Construcciones de gerundio
En otras lenguas romnicas es posible construir los equivalentes de los verbos continuativos continuar y seguir con a ms infinitivo, igual que las perfrasis inceptivas.
Sin embargo en espaol, el significado de los verbos continuativos slo se combina
coherentemente con el significado cursivo y no delimitado del gerundio. Las construcciones continuativas pueden aplicarse a actividades y realizaciones, pero no a situaciones puntuales (*Juan sigue llegando). Contra lo defendido por Lamiroy (1987) son
tambin compatibles con estados (el libro sigue teniendo todas las pginas).
(23) Continu leyendo el libro
A priori resulta ms problemtica la combinacin de verbos aspectuales de transicin con una forma continuativa en gerundio. Y sin embargo, tanto los verbos inceptivos como los completivos entran en combinaciones semiperifrsticas6 con el gerundio:
6
As las considera Gmez Torrego (1988). Olbertz (1998) entiende que empezar y comenzar son
411
JOS M. GARCA-MIGUEL
412
Construccin transitiva
Las propiedades prototpicas de las construcciones transitivas han recibido considerable atencin en las ltimas dcadas, especialmente a partir del trabajo de Hopper
y Thompson (1980) que enumer una serie de rasgos morfosintcticos que definen la
transitividad cardinal. Desde una perspectiva cognitiva, Langacker (1991) caracteriza el
evento transitivo cannico como interaccin asimtrica entre dos participantes. Desde una
perspectiva diferente, Dowty (1991) concibe los papeles semnticos de sujeto y objeto
como proto-roles, definidos por un conjunto de propiedades. Los participantes que presenten caractersticas ms prximas a proto-agente y proto-paciente sern los que ocupen,
respectivamente, las funciones de sujeto y objeto. Las ms destacadas son las siguientes:
Proto-Agente [A]
Causa un cambio de estado
Volitivo
Existe con independencia
del evento
Proto-Paciente [P]
Cambia de estado
Tema incremental
No existe con independencia
del evento
Pues bien, los verbos aspectuales no especifican los detalles de situacin, slo una
fase, pero en la construccin transitiva denotan un evento esquematizado con un
Agente y un Paciente casi prototpicos:
(30) Pepe ha acabado la tesis
El problema con la construccin transitiva se reduce a inferir sobre qu base se
aplica la denotacin de fase inicial, medial o final por parte del verbo. El concepto
clave es el de tema incremental (Dowty, 1991), que consiste en un homomorfismo
entre la extensin del evento y la extensin del nombre. Es por tanto el objeto de la
construccin transitiva el que directa o indirectamente va a referirse a una extensin
413
JOS M. GARCA-MIGUEL
sobre la que el verbo seala una fase. Esto ocurre de manera directa con nombres de
eventos, que designan situaciones durativas y delimitadas y que se combinan naturalmente con verbos aspectuales (cf. Gross & Kiefer 1995).
(31) a. Juan ha acabado la carrera de Derecho
b. Juan ha comenzado la lectura del poema
En caso de que el objeto sea un nombre concreto, necesitamos una interpretacin
metonmica: Un nombre evoca (y puede denotar en el discurso) un conjunto de actividades en las que participa.
(32) Acab los libros
a. de leerlos
b. de escribirlos
c. de venderlos
d. de quemarlos (?)
Las lecturas metonmicas son inducidas por el verbo aspectual, que significa el
comienzo o la culminacin de un evento durativo. Adems, est nuestro conocimiento
sobre la naturaleza y uso de los libros, que Pustejovsky (1995) intenta formalizar en la
Qualia structure con cuatro dimensiones o roles (formal, constitutivo, agentivo y
final), y que nos da como interpretaciones ms inmediatas (32a) y (32b), pero esto no
es suficiente (cf. Egg 2003): en (32) puede inferirse sin dificultad que lo que se ha
hecho con los libros es quemarlos en un contexto en el que hay personas que se dedican a hacer eso. Es decir, parece que lo que podemos inferir es una actividad caracterstica; pero cul sea esta no es algo que podamos establecer para cada nombre a priori
y de una vez por todas, sino que debe construirse a partir del conocimiento del mundo
y del conocimiento del contexto inmediato.
Por lo dems, el objeto directo en tanto que tema incremental puede ser afectado
por el proceso, no afectado como en (32a),7 puede ser efectuado como en (32b), o
tambin consumido o destruido como en (32d). Por su parte, el verbo acabar impone
sobre el proceso las mismas restricciones que cuando funciona como auxiliar de perfrasis: deber ser durativo y poseer o admitir un trmino inherente. Sin embargo, la construccin parece imponer algunas restricciones adicionales:
(33) a. La sequa acab de estropear la cosecha
b. ?? La sequa acab la cosecha
(34) a. Juan est empezando a odiar el ruido
b. # Juan est empezando el ruido
Probablemente debido al significado esquemtico del verbo aspectual, que obliga
a inferir de qu actividad se trata, la construccin transitiva polariza el contraste semntico
entre sujeto y objeto, aproximndolos a proto-agente y proto-paciente, excluyendo sujetos no agentivos tales como fuerzas naturales o experimentadores de estados psquicos.
7 Debe entenderse aqu no afectado en el sentido de que el objeto no cambia sus propiedades
inherentes. S cambian las que Moreno Cabrera (2003) llama propiedades adherentes, es decir, las relaciones de una entidad con su entorno, el libro pasa de no estar ledo a estar ledo.
414
Construcciones intransitivas
En la construccin monoactancial intransitiva SUJV se neutraliza el contraste existente
en las clusulas transitivas entre A y P y el significado del sujeto intransitivo resulta subespecificado entre un valor ms prximo al proto-agente (humano y volitivo) como en
(35), o ms prximo al proto-paciente (no humano, y tema incremental) como en (36)
(35) Esa es la Qumica, cuando acabes me la pasas, que yo mientras copio la Fsica
(MADRID:328)
(36) Al acabar la guerra fue fusilado (SON:171)
El carcter ms prximo a A o ms prximo a P del sujeto intransitivo se ha presentado como oposicin binaria entre verbos inergativos e inacusativos, respectivamente, pero es una gradacin tanto en esta construccin con verbos aspectuales, como
en otras construcciones en espaol y, en general, en construcciones intransitivas en las
lenguas del mundo (lo que afecta a la marcacin de caso de S). Con todo, es cierto que
con los verbos aspectuales tambin aqu los valores tienden a polarizarse, facilitndose as
el proceso de interpretacin, bien hacia un sujeto agentivo, bien hacia un sujeto dotado
inherentemente de duracin, evitando objetos concretos no inherentemente durativos:
(37) a. La pelcula / el concierto / la fiesta / el ao acab / empez
b. ?? El libro / el agua acab / empez
Si queremos aludir a un proceso durativo y delimitado en el que intervienen estas
entidades concretas (y en particular a que tal entidad ha dejado de existir) debemos
recurrir a la construccin pronominal, que orienta los verbos transitivos hacia el cambio de estado en el paciente:
(38) a. Los legendarios buques de rueda alimentados con lea estaban a punto de
acabarse (CRO:23)
b. Se acaba el campo, si no llueve (HIST:89)
Situaciones concurrentes
Las construcciones que acabamos de ver sirven de base para esquemas que incluyen tambin un locativo, una frase adjetiva o similar:
(39) a. Si los nimos estaban mejor dispuestos acabbamos en algn caf del Barrio
de Brera (CAR:81)
b. Como acabaste medio borracha, me confesaste que te habas colado por ...
(OCH:11)
El locativo, frase adjetiva o similar expresa un estado del tema incremental o del
participante principal en la situacin. Ese estado es concurrente con la fase perfilada
por el verbo aspectual: indica cmo o donde est el participante principal al empezar
o acabar la situacin que sirve de base o la serie de estados de la que forma parte la
localizacin o la atribucin.
415
JOS M. GARCA-MIGUEL
416
fondo. Por ltimo, este tema incremental se interpreta convencionalmente como consumido / destruido (y no, por ejemplo, como afectado), con lo que estamos ante una
especificacin convencional de una construccin subespecificada.
5. Conclusin
La Figura 1 muestra un pequeo mapa de las relaciones entre las principales construcciones que hemos ido viendo en las pginas anteriores. En ellas, El significado de
los verbos aspectuales perfil de cierta fase de un evento se mantiene (ms o menos)
constante de una construccin a otra. Los esquemas sintcticos (por ej. Suj-V-OD) y los
elementos gramaticales (por ej. a, de, con) proporcionan un significado que est motivado por su significado en otras instancias del esquema
Figura 1: Familia de construcciones con verbos aspectuales
transicin
S-V-Gerundio
S-V-de-Inf
S-acaba-de-Inf
anterioridad
inmediata
S-V-D
S-V -Loc
S-V-Adj
S-V-Manera
S-V-con-FN [a]
actividad/estado/
entidad concurrente
S-V-a-Inf
continuacin
A-V
P-V
S-acaba/termina-con-FN [b]
fijacin: destruir
Las construcciones bsicas son las perfrasis o semiperfrasis con infinitivo o gerundio, pero operaciones conceptuales como la metonimia son permiten obtener una combinacin semnticamente coherente en construcciones transitivas e intransitivas (S-V-D
y S-V), a las que puede aadirse una entidad, estado o actividad concurrente con la
fase perfilada.
Sobre esas lneas maestras, algunos esquemas permiten ajustes adicionales de significado. Por ejemplo, subesquemas como Suj-acabar-con-FN estn subespecificados
en cuanto a una interpretacin particular (es decir, el significado verbal ms el significado construccional no determina su interpretacin por completo) y pueden asociarse
convencionalmente con alguna rutina de interpretacin. Eso no quita que sigan estando
(parcialmente) motivados.
417
JOS M. GARCA-MIGUEL
BIBLIOGRAFIA
DIK, Simon C. (1989), The Theory of Functional Grammar. Part I: The Structure of the
Clause, Dordrecht, Foris.
DOWTY, David (1991), Thematic protoroles and argument selection, in Language,
vol. 67, pp. 547-619.
EGG, Markus (2003), Beginning Novels and Finishing Hamburgers: Remarks on the
Semantics of to begin, in Journal of Semantics, vol. 20, pp. 163-191.
FERNNDEZ DE CASTRO, Flix (1999), Las perfrasis verbales en el espaol actual,
Madrid, Gredos.
GARCA-MIGUEL, Jos M. (1995), Transitividad y complementacin preposicional en
espaol, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela.
GILI GAYA, Samuel (1961), Curso superior de sintaxis espaola, Barcelona, Bibliograf.
GOLDBERG, Adele E. (1995), Constructions. A Construction Grammar Approach to
Argument Structure, Chicago, University of Chicago Press.
GMEZ TORREGO, Leonardo (1988), Perfrasis verbales. Sintaxis, semntica y estilstica, Madrid, Arco Libros.
GROSS, Gaston e FERENC, Kiefer (1995), La structure evenementielle des substantifs,
in Folia Linguistica, vol. 29, n 1-2, pp. 43-65.
HOPPER, Paul e THOMPSON, Sandra (1980), Transitivity in grammar and discourse,
in Language, vol. 56, pp. 251-299.
KENISTON, Hayward (1936), Verbal Aspect in Spanish, in Hispania, vol. 19, pp. 163-176.
LAMIROY, Batrice (1987), The complementation of aspectual verbs in French, in
Language, vol. 63, n 2, pp. 278-298.
LANGACKER, Ronald W. (1991), Transitivity, case, and grammatical relations, in Concept, Image, and Symbol, Berlin, Mouton de Gruyter, pp. 209-260.
MORENO CABRERA, Juan Carlos (2003), Semntica y Gramtica. Sucesos, papeles
semnticos y relaciones sintcticas, Madrid, Antonio Machado Libros.
OLBERTZ, Hella (1998), Verbal Periphrases in a Functional Grammar of Spanish, Berlin, Mouton de Gruyter.
PUSTEJOVSKY, James (1995), The Generative Lexicon, Cambridge, MIT Press.
PUSTEJOVSKY, James e BOUILLON, Pierrette (1995), Aspectual Coercion and Logical
Polysemy, in Journal of Semantics, vol. 12, pp. 133-162.
RAPPAPORT HOVAV, Malka e LEVIN, Beth (1998), Building verb meanings, in Miriam
Butt and Wilhelm Geuder (orgs), The projection of arguments: lexical and compositional factors, Stanford, CSLI, pp. 97-134.
VENDLER, Zeno (1967), Linguistics in philosophy, Ithaca, Cornell University Press.
418
Jos Marques*
Faculdade de Letras da Universidade do Porto
parte do texto da comunicao intitulada Lcriture de Francesco Cavalcante, une nouvaut au Portugal 1482, apresentada na sesso de
encerramento do XI Colquio da Comisso Internacional de Paleografia Latina, realizada na abadia
beneditina de Maredsous, Blgica, em 21 de Outubro de 1995, publicada em francs na Revista da Faculdade de Letras. Histria, vol. XII, 1995, pp. 151-182.
1 Alguns documentos para servirem de provas Parte 2 das Memorias para a Historia e Theoria
das Cortes Gerais que em Portugal se celebraro pelos tres Estados do Reino, coligidos pelo 2 Visconde
de Santarm, Lisboa, 1828, p. 219.
2 MARQUES, A.H. de Oliveira Notas para a Histria da Feitoria Portuguesa na Flandres, no
sculo XV, in Ensaios de Histria Medieval, Lisboa, Portuglia Editora, 1965, pp. 219-267.
3 MARQUES, A. H. de Oliveira Portugal e a Hansa: Navegao prussiana para Portugal nos princpios do sculo XV, in Ensaios de Histria Medieval, Lisboa, Portuglia Editora, 1965, pp.181-215.
4 PERREIRA, Joo Cordeiro Para a histria das alfndegas em Portugal no incio do sculo XVI.
Vila do Conde Organizao e movimento, Lisboa, Universidade Nova, FCSU, 1983, pp. 212-336.
419
JOS MARQUES
420
perspectivado na mente e nos esforos polticos do monarca para seu sucessor, como
os acontecimentos comprovaram.
certo que, se os humanistas italianos chamados da Itlia no se podem colocar
ao nvel daqueles que na ptria de Petrarca e Bocacio, ocupavam os primeiros lugares,
entre ns situam-se em posies cimeiras, no s pela realizao do trabalho especfico confiado a cada um deles, mas tambm pelo contributo dado para a implantao
do movimento Humanista em Portugal. De entre os trs supramencionados, o mais
notvel , sem dvida, Cataldo Parsio Sculo, cuja obra encontrou no professor de
Coimbra, Amrico da Costa Ramalho, o seu maior especialista7.
7 Vejam-se, entre outras, as seguintes obras: RAMALHO, Amrico da Costa Estudos sobre a poca
do Renascimento, Coimbra, Coimbra, Instituto de Alta Cultura, 1969; IDEM Alguns aspectos da introduo do Humanismo em Portugal, Coimbra, 1979; IDEM Para a Histria do Humanismo em Portugal, Lisboa, F. C. Gulbenkian JNICT, 1994. SICULO, Cataldo Parsio Epistolae et orationes. Edio
fac-similada, com introduo de Amrico da Costa Ramalho, Coimbra, Por ordem da Universidade, 1988.
8 A.D.B., Registo geral, n 313, fl. 188 v.
9 Synodicon hispanum.II. Portugal, dirigido por Antnio Garcia y Garcia, Madrid, BAC, 1982,
pp.447-456.
10 D.H.I.P., II, p. 116.
421
JOS MARQUES
2. 2. Francisco Cavalcante
precisamente no contexto da aco pastoral deste prelado humanista, administrador da Administrao Eclesistica de Valena do Minho que aparece Francisco Cavalcante, doutor em in utroque iure, notrio apostlico e escrivo de D. Frei Justo Baldino decretorum doctor notarius appostolicus et prefati reverendi episcopi Septensis scriba11, identificando-se noutros casos simplesmente como doctor canonum et
notarius appostolicus ac prefato reverendi domini episcopi Septensis scriba12 , no
faltando tambm as referncias na terceira pessoa, atribuindo ao prelado que ele servia
a sua apresentao: Rogatus de instrumento collacionis Franciscus Cavalcante doctor notarius appostolicus et scriba noster13 ou ... Franciscus Cavalcante doctor notarius appostolicus et prefate nostre auctoritate episcopalis scriba14.
Em relao procedncia de Francisco Cavalcante, pensamos que ter vindo de
Florena, onde, no sculo XV, a famlia dos Cavalcante se reuniu e entrou na rbita dos
Mdicis, em especial de Loureno de Mdicis, irmo de Cosme o Velho, abrindo-se-lhe
de novo a porta de acesso a cargos de importncia15.
Pouco mais sabemos da vida deste humanista, cuja principal funo conhecida
ter sido notrio apostlico e escrivo ao servio do grande humanista D. Frei Justo Baldino. Desconhecemos quando chegou a Portugal, mas se no acompanhou o culto
humanista dominicano desde a sua entrada em Portugal ou nos tempos imediatos, no
h dvidas de que, pelo menos durante o ano de 1482, esteve ao seu servio, com ele
se encontrando na cidade de vora, no dia 3 de Junho de 148216, e em Valena do
Minho nos meses de Julho Agsto e Setembro desse mesmo ano, tendo acompanhado
tambm o referido prelado vila de Mono, onde, no dia 5 de Setembro, proveu e
confirmou o minorista lvaro Fregueira na metade sem cura da parquia de S. Miguel
de Sago, tendo Francisco Cavalcante exarado no livro das Confirmaes de Valena a
cpia integral deste acto de administrao eclesistica17. No dia seguinte, de novo no
castelo de Valena, redigiu a carta de proviso e confirmao do clrigo Gomes Afonso
como cnego prebendado na Colegiada de Santo Estevo de Valena do Minho18.
3. Manuscritos conhecidos
Depois do registo do teor desta proviso, encontramos apenas mais um documento
sado da mo de Francisco Cavalcante, sem dvida o mais longo que nos deixou. Trata-se da carta de ereco ou instituio do ofcio de sacristo dessa mesma colegiada,
cujo teor publicamos sob o n. 9 da coleco documental, bastando, no entanto, afirmar que revela um domnio perfeito da lngua latina e dos formulrios jurdicos, o que
11
12
13
14
15
422
perfeitamente compreensvel, dado tratar-se de um doutor em Cnones19 e em Decretos20, isto , doutor in utroque iure, e notrio apostlico. Lamentavelmente, a data do
documento ficou omissa, tendo escrito apenas: Datum etc., facto que poderemos equiparar a tantas outras situaes expressas pelos termos ut supra, sendo por isso legtimo
atribuir-lhe a mesma data de 5 de Setembro de 1482 21.
No conseguimos detectar mais documentos da sua autoria, mas admitimos a hiptese de poderem vir a ser encontrados, dado que, mais de vinte anos depois, em 27 de
Fevereiro de 1493, sendo cnego da diocese de Ceuta, de que a Colegiada de Santo
Estvo de Valena, na prtica servia de s, foi-lhe concedida, por autoridade apostlica, a vigararia de S. Salvador de Corbone, da diocese do Porto22, e seria muito estranho que tivessem desaparecido todos os documentos por ele escritos durante mais de
dois decnios, vividos em Portugal.
Sumariamente apresentados os contextos histrico e cultural em que Francisco
Cavalcante chegou a Portugal e em que aqui viveu, tempo de entrarmos em contacto
com os seus escritos, que j tivemos oportunidade de apreciar sob o aspecto paleogrfico. Classificmos, ento, a sua escrita como humanstica cursiva, tendo-os apresentado em fac-simile, essencialmente destinados a serem apreciados pelos membros
da Comisso Internacional de Paleografia Latina. Agora, os destinatrios destes documentos so outros, impondo-se, por isso, torn-los acessveis, devidamente transcritos, na
lngua original latina. Mesmo assim, no queremos privar os leitores do contacto com este
tipo de escrita, atravs das reprodues, que, a ttulo de exemplos, ilustram este artigo.
Os documentos exarados por Francisco Cavalcante, nas Confirmaes de Valena,
so dos primeiros e raros textos em humanstica cursiva at agora conhecidos em Portugal, convindo acrescentar que saram da mo de um humanista italiano, que, pelo
menos temporariamente, acompanhou D. Frei Justo Baldino, no s no Entre Minho e
Lima, mas tambm na visita s regies alentejanas do arcediagado de Olivena, como
as de Entre Minho e Lima, integrado na diocese de Ceuta.
4. As transcries
Recordadas estas breves referncias s particularidades da escrita de Francisco
Cavalcante, pela importncia que teve no plano paleogrfico dos finais do sculo XV,
pretendemos agora divulgar a transcrio desses documentos, chamando particularmente a ateno para o contributo que eles oferecem para a histria de algumas parquias e de algumas instituies a que se referem, que mais frente especificaremos.
Trata-se de um conjunto de nove documentos, relativos a actos administrativos de
D. Frei Justo Baldino, redigidos em latim por Francisco Cavalcante, enquanto exerceu
19 A.D.B., Registo geral, n 313, fl. 188: Franciscus Cavalcanti doctor canonum et notarius appostolicus.
20 A.D.B., Registo geral, n 313, fl. 188 v.: Franciscus Cavalcante decretorum doctor notarius
appostolicus et prefati reverendi domimi epoiscopiSeptensis scriba.
21 A.D.B., Registo geral, n 313, fl. 192-194v.
22 Chartularium Universitatis Portugalensis (1288-1537), vol. IX (1491-1500), Lisboa, Insituto
Nacional de Investigao Cientfica, 1985, pp. 106-107: ... suplicatur humiliter eidem S.V. devotus illius
vester Franciscus de Cavalcantibus, canonicus Septensis, decretorum doctor, quatenus sibi specialem
gratiam facientes, de vicaria predicta ... eidem oratori providere dignemini de gratia speciali .... Concessum ut petitur, in presentia domini nostri pape.A cardinalis sancte Anastasie....
423
JOS MARQUES
as funes de seu secretrio e escriba, pelo menos entre Junho Setembro de 1482. Na
sua qualidade de jurista, formado em direito civil e cannico, tinha mais facilidade em
redigi-los em latim do que em portugus. D. Frei Justo Baldino e Francisco Cavalcante,
entre si, tanto poderiam falar em italiano como em latim ou mesmo em portugus, mas
para Francisco Cavalcante, na redaco dos documentos de expediente corrente, na
chancelaria deste prelado ceptense, era-lhe, sem dvida, mais cmodo, recorrer ao
latim. Assim se explica que no extenso livro das Confirmaes de Valena, do sculo
XV, apenas se encontrem em latim os documentos da autoria de Francisco Cavalcante23.
Estes documentos, material e formalmente, so da autoria de Francisco Cavalcante,
mas D. Frei Justo Baldino, que teve conhecimento directo de cada um deles, dado que
se tratava de registar, de forma condensada, documentos que consagravam e materializavam actos formais do seu governo pastoral e da sua exclusiva jurisdio, no sendo
de excluir a hioptese de, alguma vez, o citado prelado ter mandado alterar ou mesmo
corrigir alguma destas actas, que, em ltima instncia, aprovou.
Para melhor se compreender o teor dos documentos redigidos por Francisco Cavalcante, necessrio ter presente que a zona de Entre Minho e Lima pertenceu diocese
de Tui, desde o perodo suevo at 1381, ano, em que por motivos bem conhecidos24,
mas que no possvel reproduzir aqui, alguns membros do Cabido de Tui, originrios de parquias portuguesas, decidiram separar-se da corporao capitular e do bispado de Tui e declarar a independncia eclesistica da zona sul dessa diocese, abrindo,
assim, um grave conflito administrativo-eclesistico, que assumiu tambm contornos
polticos, com a terceira guerrra fernandina e, depois, com a crise de 1383-1385 e a
guerra da Independncia. A igreja de Santo Estevo de Valena, logo transformada em
colegiada, passou a servir de sede administartiva desta regio, que nos finais do sculo
XIV e durante toda a centria de Quatrocentos at ser integrada na Arquidiocese de
Braga, em 1514, foi sucessivamente denominada diocese de Tui na parte de Portugal,
Administrao Eclesistica de Valena e, finalmente, da diocese de Ceuta, de
acordo com os diversos estatutos que foi alcanando, medida que o processo ia evoluindo25.
Note-se que esta zona cedo comeou a ser governada por bispos, sendo poucos os
administradores no bispos, ao longo desse perodo de indefinio, at 1514.
Como acima dissemos, o objectivo deste artigo , essencialmente, divulgar as actas
das decises administrativas tomadas por D. Frei Justo Baldino, redigidas por Francisco
Cavalcante, seu escrivo ou secretrio.
23
24
424
425
JOS MARQUES
D. Frei Justo Baldino, podemos adiantar que os benefcios de Santa Maria de Loivo30,
da capela curada de Santa Marinha de Verdoejo31, de uma conezia e respectiva prebenda da Colegiada de Valena32 e a sacristia com a conezia a que foi anexa e a prebenda correspondente33 foram confirmadas cada um deles, na ntegra, a um nico titular, mas em relao s metades sem cura de So Cipriano de Pinheiros, Mono34, S.
Joo da Portela35, S. Loureno de Prado, Melgao36, e S. Miguel de Sago37 foram confirmadas a outros tantos beneficirios, tendo o mesmo Francisco Cavalcante redigido
tambm o registo da confirmao na metade com cura de S. Miguel de Sago38.
Note-se que estes registos correspondem a decises administrativas do Bispo de
Ceuta tomadas entre 3 de Junho e Setembro de 1482, faltando, apenas, a data da instituio da sacristia da Colegiada de Valena, com o respectivo regimento, que ficou
omissa neste registo, sendo de admitir que seja posterior a 6 de Setembro desse mesmo
ano.
A ateno prestada s datas de outorga destes documentos permite verificar a mobilidade deste prelado desde vora39, Valena40, Mono41 e Valena42, cujo conhecimento pode ser ampliado com outros documentos do mesmo livro n. 313 do Registo
geral do Arquivo Distrital de Braga.
Muitas outras informaes se podem recolher da anlise destes registos, com especial relevo para os anteriores titulares dos benefcios, cujas confirmaes aqui agora
divulgamos, e para os assistentes outorgada das mesmas e s testemunhas destes
actos notariais.
Feitas estas observaes, destinadas a facilitar a compreenso deste tipo de documentos, passemos leituras dos mesmos, comeando pelos sumrios, que facilmente
introduziro os leitores na temtica dos registos a que dizem respeito:
Doc. n 1
1482, Junho, 3 (2.-feira) vora
D. Frei Justo Baldino confirma Lus lvares, clrigo minorista da diocese de Coimbra, na parquia de Santa Marinha de Loivo, da diocese
de Ceuta, vaga por morte de D. Joo de Abreu, bispo de Viseu e seu
ltimo comendatrio.
A. D. B., Registo geral, n. 313, fl. 188.
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
Doc. n. 1.
Doc. n. 2.
Doc. n. 8.
Doc. n. 9.
Doc. n. 3.
Doc. n. 4.
Doc. n. 5.
Doc. n. 6.
Doc. n. 7.
Doc. n. 1.
Docs. n.os 2, 3, 4, 5 e 6.
Doc. n. 7.
Doc. n. 8.
426
427
JOS MARQUES
ibidem reverendo patre Fratre Philippo Iordanus abbate monasterii de Ganfei dicte diocesis, Petro Fernandi presbytero et medio canonico ecclesie Portugallensis et Andrea
Gondissalvi clerico Ulixbonensis diocesis et aliis.
Doc 3
1482, Agosto, 9 (6.-feira) Castelo de Valena
D. Frei Justo Baldino, bispo de Ceuta e primaz de frica, a apresentao do D. Abade do mosteiro beneditino de S. Fins de Friestas, confirmou Frei Gonalo, monge professo deste mosteiro e clrigo de ordens
sacras, na metade sem cura de S. Cipriano (Cibro) de Pinheiros, Mono, vaga por morte de Joo Dias, seu ltimo reitor.
A. D. B., Registo geral, n. 313, fl. 189.
Ver fac-simile na gravura n. 1
Medietas sine cura Sancti Cipriani de Pinhero
Vacante medietate sine cura Sancti Cipriani de Pinhero diocesis Septensis in administracione olim Tudense, nunc unita perpetuo episcopatui Septensi, nos Iustus Dei et
Appostolice Sedis gracia episcopus Septensis et primas Affrice, summi domini nostri
Pape Sixti refferendarius domesticus ad presentacionem abbatis et monasterii Sancti
Felicis de Friestas eiusdem diocesis qui stat43 in possessione presentandi ad dictam
medietatem cum illam vacare contingit, que medietas vacavit per mortem Ioannis
Didaci ultimi et inmediati rectoris et possessoris eiusdem investivimus et confirmavimus
in eadem auctoritate nostra ordinaria per bireti nostri in capiti eius imposicionem Fratrem Gondisalvum monacu ordinis Sancti Benedicti professum dicti monasterii in sacris
ordinibus constitutum, illique regimen dicte ecclesie sive medietatis sine cura comisimus in spiritualibus et temporalibus qui ut moris est ad Sancta Dei Evangelia iuravit
nobis et successoribus nostris obedienciam etc. Rogatus de instrumento confirmacionis
et institucionis Franciscus Cavalcante doctor notarius appostolicus et scriba noster. In
oppido Valencie supra Minium dicte diocesis, die Veneris nona mensis Augusti, anno
Incarnacionis Dominice millesimo quadringentesimo octuagesimo secundo. Presentibus
ibidem Reverendo Domono Fratre Philippo Iordani abbate monasterii de Gamphei et
Petro Ferdinandi presbitero, medio canonico, in ecclesia Portugallense et Andrea Gondisalvi clerico Ulixbonensis diocesis et aliis.
43
Abreviado: st'.
428
Doc. 4
1482, Agosto, 9 (6,-feira) Castelo de Valena
D. Frei Justo Baldino, bispo de Ceuta e primaz de frica, institui e confirma Rodrigo Dias, minorista da diocese de Ceuta, na metade sem
cura de S. Joo da Portela, vaga por morte do reverendo padre D. Joo
de Abreu, seu ltimo reitor.
A. D. B., Registo geral, n. 313, fl. 189 v.
+ 1482. Medietas sine cura ecclesie Sancti Ioannis de Portella.
Vacante medietate ecclesie Sancti Ioannis de Portella diocesis Septensis in administracione Tudense olim vocata, nunc autem perpetuo unite ecclesie Septensi per mortem reverendi patris domni Ioannis de Abreo, olim ultimi et inmediati rectoris et possessoris eiusdem, nos Iustus Baldinus Dei et Appostolice Sedis gracia episcopus Septensis et primas Affrice, summi domini nostri domini Pape Sixti refferendarius domesticus, auctoritate nostra ordinaria cuius medietatis sine cura collacio disposicio et omnimoda institucio ad nos et ecclesiam nostram pleno iure spectat et pertinet, de dicta
429
JOS MARQUES
medietate sic vacante investivimus per bireti nostri inposicionem Rodericum Diez44 clericum nostre Septensis diocesis in minoribus constitutum et illi providimus de eadem,
comitentes ei plenam et liberam administracionem in spiritualibus et temporalibus etc.
qui iuravit in manibus nostris secundum formam soliti iuramenti. Rogatus de instrumento collacionis Franciscus Cavalcante doctor notarius appostolicus et scriba noster.
In oppido Valencie de Minio nostre diocesis die Veneris, nona die Augusti anni millesimi quadringentesimi octuagesimi secundi, presentibus Ferdinandi Roderici cantor collegiate ecclesie Sancti Stephani de Valencia vicario nostro et Alvaro Roderici laico Portucalensis diocesis et aliis.
Doc. 5
1482, Agosto, 11 (domingo) Castelo de Valena
D. Frei Justo Baldino, bispo de Ceuta e primaz de frica, confirma
Andr Gonalves de Castanheda, minorista da diocese de Lisboa, na
metade sem cura de S. Loureno de Prado, Melgao, vaga por morte de
Joo Esteves, seu ltimo reitor
A. D. B., Registo geral, n. 313, fl. 190.
Ver fac-simile na gravura n. 2
+ 1482. Medietas sine cura ecclesie Sancti Laurencii de Prado.
Vacante medietate ecclesie sine cura Sancti Laurencii de Prado diocesis Septensis in
administracione Tudense olim vocata nunc autem perpetuo unita ecclesie Septensi per
mortem Ioannis Stephani ultimi et inmediati rectoris eiusdem et cuius collacio institucio presentacio et omnimoda disposicio ad nos et ecclesiam nostram Septensem pleno
iure spectat et pertinet nos Iustus Baldinus Dei et Appostolica Sedis gracia episcopus
Septensis et primas Affrice, Summi Domini Nostri Pape refferendarius domesticus auctoritate nostra ordinaria de dicte medietate sicut premititur vacantis Andree Gondissalvi
de Castegnedo clerico Ulixbonensis diocesis in minoribus constituto familiari nostro
providimus illum investiendum instituendo et confirmando per bireti nostri in capite
suo imposicionem comittendo illi administracionem in temporalibus et spiritualibus
dicte eeclesie sine cura prestito nobis per ipsum solito et consueto obediencie et fidelitatis iuramento. Rogatus de instrumento collacionis et confirmacionis huiusmodi Franciscus Cavalcante doctor notarius appostolicus et scriba noster. In oppido Valencie de
Minio nostre diocesis die dominica undecima mensis Augusti anni Nativitatis Domini
millesimo quadringentesimo octuagesimo secundo, presentibus Petro Ferdinandi medio
canonico in ecclesia Portugallense et Petro Gundissalvi medio canonico in ecclesia
Colimbriense et aliis.
44
430
Doc. 6
1482, Agosto, 12 (2.-feira) Castelo de Valena do Minho
D. Frei Justo Baldino, bispo de Ceuta e primaz de frica, confirma
Pedro Frernandes, presbtero do Porto e quaternrio da S do Porto, na
metade sem cura de S. Miguel de Sago, Mono, vaga por morte de Joo
Dias, seu ltimo possuidor.
A. D. B., Registo geral, n. 313, fl. 191.
+ 1482 Medietas sine cura ecclesie Sancti Michaelis de ago.
Vacante medietate sine cura ecclesie Sancti Michaelis de ago diocesis Septensis in
Administracione olim vocata Tudensis, nunc autem in perpetuum unita ecclesie Septensis per mortem Ioannis Diez45 ultimi rectoris et possessoris eiusdem, et cuius medietatis sine cura collacio presentacio institucio et omnimoda disposicio ad nos et ecclesiam nostram Septensem pleno iure spectat et pertinet, nos Iustus Baldinus episcopus
Septensis antedictus et primas Affrice, auctoritate nostra ordinaria de illa sicut premitti45
431
JOS MARQUES
432
num cum ex eo de electio livro VIo et eidem ecclesie in divinis et cura animarum per
idoneum subtitutum deserviri faciat. Rogatus tam de comenda quam dispensacione
Franciscus Cavalcante doctor notarius appostolicus et scriba noster. In oppido Monom
supra Minium nostre diocesis, die Iovis quinta mensis Septembris Anni millesimi quadringentesimi octuagesimi secundi. Presentibus Alvaro Roderici laico Portugallensis diocesis et Andrea Gondisalvi clerico ulixbonensis et aliis.
Doc. 8
1482, Setembro, 6 (6.-feira) Castelo de Valena do Minho
D. Frei Justo Baldino, bispo de Ceuta e primaz de frica, confirma
gomes Afonso, minorista da sua diocese, no canonicato e prebenda da
Colegiada de Santo Estvo de Valena, vagos por resignao de Alvaro
Gonalves de Cria, seu ltimo titular, apresentada por Gonalo Gomes,
capelo cura da mesma Colegiada, credenciado para o efeito pela procurao feita pelo notrio de Tui, Soeiro Peres.
A. D. B., Registo geral, fl 191 v.
+ 1482 Canonicatus et prebenda in Collegiata ecclesia Sancti Stephani
de Valencia supra Minium diocesis Septensis.
Vacante canonicatu et prebenda in Collegiata Sancti Stephani de Valencia supra
Minium diocesis Septensis, olim administracionis Tudensis, nunc unite auctoritate
appostolica ecclesie Septensis, per liberam resignacionem in manibus nostris sponte
factam et per nos admissam per Gondisalvum Gomeii capelanum curatum predicte
ecclesie Sancti Stephani, tanquam procuratorem et eo nomine Alvari Gondisalvi de
Choria ultimi eiusdem canonicatus et prebende rectoris et possessoris, quo de sue procuracionis mandato docuit publico procuracionis instrumento manu Suueri Periz48
notarii Tudensis sub die XV mensis Julii anni 1482, nos Iustus episcopus Septensis
huiusmodi resignacionis admissa de dictis canonicatu et prebende sicut premittitur
vacantibus, auctoritate nostra ordinaria, et quorum collacio institucio confirmacio et
omnimoda disposicio ad nos et ecclesiam nostram Septensem pleno iure spectat providimus Gomecio Alphonsi clerico nostre diocesis in minoribus constituto illum per
anuli nostri in digito suo imposicionem investientes cum plenitudine iuris canonici regimen et administracionem bonorum omnium iurium et49 pertinenciarum dictorum canonicatus et prebende sibi plenarie comittendo, adhibito50 et prestito illi in manibus nostris solito fidelitatis iuramento secundum51 formam consuetam. Rogatus de instrumento
collacionis institucionis et confirmacionis huiusmodi Franciscus Cavalcante doctor et
scriba noster, die Veneris, die sexta mensis Septembris anni Incarnacionis Dominice M
CCCC L XXXII in oppido Valencie supra Minium nostre diocesis. Presentibus ibidem
Andrea Gondisalvi clerico Ulixbonensis diocesis et Aries Barroso52 domini Regis et aliis.
48 No texto: peri. Notar a grafia do s final substituda por , para significar o som de z, como aconteceu antes com Gomeii.
49 Copulativa indicada pela nota tironiana, feita semelhana da forma carolina: 7.
50 Salientar o nexo constituido pelo d e o h com a parte da haste comum.
51 Abreviado por s cortado seguido de m.
52 A seguir est cortado fcti, lapso de scutifero.
433
JOS MARQUES
Doc. 9
S. d., s. l.
D. Frei Justo Baldino, bispo de Ceuta e primaz de frica, tendo verificado por ocasio da visita cannica Colegiada de Santo Estvo de
Valena que a falta de sacristo causava alguns inconvenientes ao normal funcionamento da mesma, instituiu a sacristia ou cargo de sacristo desta Colegiada, anexo a um canonicato e respectiva prebenda,
estipulando no prprio documento de instituio as obrigaes e direitos inerentes s funes de sacristo, para ele transferindo tambm
algumas, at ento, pertencentes ao tesoureiro, que continuou a ser o
responsvel pelos vasos sagrados.
A. D. B., Registo geral, fls. 192-194 v.
+ 1482 Errectio officii sacriste cum unione perpetua canonicatus et prebende in
ecclesie Collegiata Sancti Stephani de Valencia supra Minium diocesis Septensis.
Iustus Baldinus iuris utiusque doctor, Dei et Appostolice Sedis gracia episcopus
episcopus Septensis et primas Affrice, summi domini nostri Pape refferendarius domesticus, dilecto nobis in Christo Ioanni Alphonsi presbytero nostre diocesis salutem in
Domino sempiternam.
Quoniam pastoris officium esse comperimus ea que ad divinum cultum maxime
pertinent totis conatibus intueri et que viderit opportuna ad augmentum eius et ordinacionem ea omni studio prosequatur prout in Domino salubriter conspexerit expedire,
siquidem nos quibus incumbit ex benignitate Appostolice Sedis cura omnium ecclesiarum nostre diocesis illis presertim providere debemus ad quas populi multitudo concurrit et venerabilium personarum collegium devocio et cetus exornat. Cum itaque
superioribus diebus ecclesiam Collegiatam Sancti Etephani de Valencia supra Minium
nostre diocesis pastorali officio ut tenemur visitaremus et ea que emendanda et corrigenda erant in melius reformare studeremus inter cetera que ad divini cultus conservacionem, laudem, et augmentum, necessaria fore conspeximus sacristam qui ad campanas pro horarum distribucione tangendas et canonicis atque clericis ad divina celebranda et populum ad illa audienda convocaret quique ecclesiam ipsam tam luminarium accensione quam ecclesie mundicie atque aliarum rerum ad officium sacriste pertinencium ministrare summe necessarium esse conspeximus quam ubi canonicorum et
prebendarum magnus numerus in ecclesia consistit et populi multitudo ad audienda
divina concurrit summe necessarius est qui tali officio subministret. Et licet annis superioribus tesaurarius (fl. 192v) eiusdem ecclesie que ibidem dignitas antiquior non tamen
principalis existit huiusmodi onus habuisse dicatur, cum sacra vasa eiusdem ecclesie
sint eius custodie mancipata non tamen reliqiarum et obsequiorum eiusdem ecclesie
cura et solicitudo prefate thesaurarie demandata esse vel fuisse conspicitur quo fit ut
nonnunquam scandala inter canonicos et clericos eiusdem ecclesie oriantur et ecclesia
ipsa in necessariis obsequiis non parum patitur53 et cum plurimorum scandalo detrimentum. Nos igitur cupientes tam divino cultui quam ecclesie prefate quantum cum
dominio possumus providere ac omnes scandali seminarium amputare ne devocio
53
434
populi ad dictam ecclesiam minuatur, invocata prius Sancta et Individua Trinitate Patris
Filii et Spiritus Sancti, officium sacriste in dicta Collegiata ecclesia Sancti Stefani de
Valencia nostre diocesis predicte auctoritate nostra ordinaria erigimus facimus creamus
et deputamus ut deinceps et in perpetuum sit in dicta ecclesia sacrista, qui curam gerat
pulsandarum campanarum pro temporum et horarum qualitate, qui ecclesiam mundet,
missas distribuat, altaria et eorum ornamenta munda teneat, vascula ad vinum et aquam
fundendam pro divino sacrificio mundet, luminaria accendat, lampades curet, curatum
presbiterum ad curam animarum exercendam cum opus fuerit convocet, vestimenta
omnia custodiat, exceptis vasis argenteis quos volumus ut in custodiam thesaurarii
remaneant, et alia faciat que facere de iure vel consuetudine quilibet alius sacrista tenetur et debet, presenteque Bastiano Gondisalvi thesaurario dicte ecclesie et expresse
consenciente ac in manibus nostris quoad huiusmodi officium sacriste dumtaxat spectat et pertinet sponte (fl. 193) et libere renunciante, atque omnium rerum54 et cere summam ad dictam thesaurariam spectantem et pertinentem etiam renunciante, nos dicto
officio sacriste dictorum rerum quantacumque fuerit officio dictique sacriste in perpetuum deputamus et concedimus ut ex ea sacrista futurus in perpetuum prefate ecclesie
luminaribus in officiis divinis et aliis necessarii deserviat et utatur. Et ut dictum officium
sacriste per nos ut premittitur factum, creatum, et errectum sive sacrista futurus dicto
officio deserviens habeat unde substentari valeat pro dicto officio et obsequio prestando ecclesie memorate canonicatum et prebendam dicte ecclesie Sancti Stephani
vacantes ad presens per liberam et expressam renunciacionem de illis hodie in manibus nostris sponte factam per Sebastianum Gondissalvi thesaurarium dicte ecclesie procuratorem et procuratorem nomine Petri Ludovici Gondissalvi eius fratris, ultimi et
inmediati canonici dictorum canonicatus et prebende possessoris, quam resignacionem
nos admittimus et55 admisimus per presentes et dictos canonicatum et prebendam
modo quo supra vacacionem censentes et quorum collacio institucio et omnimoda disposicio ad nos solum et ecclesiam nostram Septensem spectat et pertinet dictos canonicatum et prebendam sicut premittitur vacantes dicto officio thesaurarie ut premittitur
errecto in perpetuum unimus anectimus et incorporamus ita ut deinceps et in perpetuum quicunque fuerit sacrista sit etiam canonicus in eadem ecclesia et habeat hanc
unitam prebendam ut habeat unde se in divino obsequio valeat substentare; habeatque
sicut ceteri canonici dicte Collegiate ecclesie vocem in capitulo stalum in choro et cottidianas distribuciones. Que omnia et singula sicut premittitur per nos facta errecta,
creata, unita et incorporata perpetue firmitatis robur obtinere decernimus interponentes (fl.193v) eis quantum de iure possumus et debemus nostre auctoritatis ordinarie
decretum ut in perpetuum firma semper et illibata permaneant. Ne igitur dicti errectio
officii et unio canonicatus et prebende frustra facta esse videantur et ne diutius dicta
ecclesia Collegiata paciatur in spiritualibus detrimendum cupientes nos dicto officio
sacriste sit errecto ut vacante cum nullus adhuc in eo fuerit institutus de persona idonea et dicte ecclesie utili providere, de religionis zelo vite ac morum honestate dilecti
nobis in Christo Ioannis Alfonsi in sacerdocio constituti rectoris ecclesie curate Sancti
Mametis de Ferreria cum sua unita plenius informati volentes dicto Ioanni Alfonsi gra54
55
No original: reram.
Nota tironiana com a forma: 7.
435
JOS MARQUES
ciam facere specialem dictum Ioannem Alfonsi coram nobis flexis genibus constitutum
et acceptantem, de predicto officio sacriste cum canonicatu et prebenda ut premittitur
unitis quorum officii canonicatus et prebende collacio institucio et omnimoda disposicio ad nos et ecclesiam nostram Septensem solum et in solidum spectat et pertinet cum
omnibus iuribus et pertinenciis suis auctoritate nostra ordinaria per imposicionem bireti
in capite suo providimus et providemus per presentes instituentes et confirmantes te
dictum Ioannem Alfonsi in verum et legittimum sacristam et canonicum dicte ecclesie
ut deinceps uti possis et valeas omnibus et singulis privilegiis indultis exemptionibus
inmunitatibus prerogativis et honoribus quibus ceteri canonici et sacriste in ista ecclesia et aliis similibus uti consueverunt, mandantes cantori, tesaurario, scolastico, ceterisque dignitatibus canonicis et clericis dicte ecclesie admittant assignante tibi vel procuratori tuo ad hoc specialiter constituto stalum in choro, vocem in capitulo et assignent
tibi omnia et singula (fl.194) vestimenta ceram et alia que ad usum et officium dicti officii sacriste spectant et pertinent. Et ut melius in dicto officio sacriste in dicta ecclesia in
perpetuum serviatur decernimus atque auctoritate nostra predicta instituimus et ordinamus quod ex nunc deinceps et in perpetuum adveniente casu vacacionis dicti officii
sacriste cum canonicatu et prebenda sicut premittitur unitis, dignitates et canonici representantes capitulum dicte ecclesie Collegiate Sancti Stephanni de Valencia possint et
valeant eligere infra quindecim dies virum idoneum et sufficientem supra quo consciencias eorum et cuiuslibet eorum oneramus quod dignus visus fuerit ad huiusmodi
officium in dicta ecclesia fideliter exercendum quem sicut premittitur de communi
conssensu capituli vel maioris et sanioris partis electum teneantur infra quindecim alios
dies presentare sic ellectum nobis vel successori nostro pro tempore existenti seu eius
vicario ad hoc auctoritatem habenti qui illum sic presentatum si dignum et idoneum
iudicaverit instituat in officio sacriste et canonicum creet cum canonicatu et prebenda.
Alias elapsis prefatis XV diebus assignatis in elleccionem fienda de dicto sacrista statim
dicte dignitates et capitulum sint pr ea vice iure eligendi.private et electio pleno iure
ad episcopum.devolvatur. Similiter et elapsis aliis XV diebus ad presentacionem facyendam episcopo vel eius vicario de sacrista electo ius eligendi statim ut supra ad episcopum pro ea vice devolvatur. Et ut omnia et singula ut supra dictum est plenum sorciantur efectum mandamus in virtute sancte obediencie cantori thesaurario scolastico
canonicis ceterisque clericis dicte collegiate ecclesiie Sancti Stefani de Valencia necnon
omnibus et singulis clericis curatis et non curatis ecclesiarum nostre diocesis ut dictum
Ioannem Alfonsi sacristam et canonicum memoratum in dicti officii sacriste et canonicatu
ac prebenda munus (?) realem actualem et corporalem possessionem iurium et pertinenciarum suarum quaruncunque auctoritate nostra (fl.194v) inducant et possant per tactum
campane clavium ecclesie vestimentorum secundum morem et consuetudinem nostr
diocesis et ecclesie memorate insuper dictus Ioannes Alfonsi canonicus et sacrista institutus ut supra manu tactis Sacris Evangeliis in manibus iuravit bene et laudabiliter
exercere officium suum sacriste et obediens et fidelis esse nobis et successoribus meis
etc. et quod non alienabit bona dicte sacristie et alia in iuramento fidelitatis solita contineri. In quorum omnium robur testimonium et fidem presentes litteras.etc. Datum etc56.
56 Com a simplificao do documento, introduzida pela utilizao de etc., omitiu o dia e o ms,
na data.
436
5. Concluso
Para encerrar a apresentao destes documentos redigidos pelo humanista italiano
Francisco Cavalcante, doutor in utroque iure e notrio apostlico, poderemos dizer
que, embora tratando-se de textos de natureza jurdica, denotam um domnio perfeito
do latim, marcado pelo cariz restauracionista, da segunda metado do sculo XIV sculo
XVI. Apesar disso, se a marca humanista est vincadamente presente na designao dos
dias da semana, ferita de acordo com o panteo romano: die lune (2.-feira)57, die Iovis
(5.-feira)58, die Veneris (6.-feira)59, no deixa de ser curioso verificar que seguia a
contagem progressiva dos dias do ms, j fortemente implantada entre ns, segundo o
calendrio cristo, quer referido como ano da Incarnao (Incarnacionis Dominice)60,
com incio em 25 de Maro, segundo o costume predominante em Itlia, quer, mais
raramente, como ano do Nascimento (Nativitatis Domini Nostri Iesu Christi61 ou, simplesmente, Nativitatis Dominice)62, com incio em 25 de Dezembro63.
Quanto a outros aspectos, sabemos que assimilou prticas fonticas e consequentes formas escritas multisseculares, vigentes entre ns, merecendo referncia particular
o abrandamento do grupo ti, seguido de vogal, em ci, podendo servir de exemplos as
palavras: Incarnacionis, tradicionem, institucione, confirmacione64, resignacionis65, administracionem66, institucionis67, confirmacionis68, devocio69, renunciacionem70, mundicie71, presentacionem72, collacio, vacacionem, disposicio, imposicionem73, etc., no sendo aceitvel a prtica daqueles que insistem em transcrever,
nestes e noutros casos semelhantes, substituindo o c por t, em nome de um purismo
lingustico que, do ponto de vista diplomtico, redunda numa adulterao do documento.
Captou e fixou a evoluo do patronmico Didaci para Dias, na forma intermdia
Diez, que grafou di (= Diz)74 e no documento n. 6 escreveu die (= Diez), equivalendo o consoante z. A mesma grafia de = z utilizou-a no patronmico Peri =
Periz.
Docs. n.os 1 e 6.
Doc. n. 7.
Doc. n.os 2, 3, 4 e 8.
Docs. n.os 2, 3, 6 e 8.
Doc. n. 1.
Doc. n. 5.
Neste contexto, vem a propsito recordar que foi em 22 de Agosto de 1422 (Era de 1460) que D.
Joo I aboliu, em Portugal, o uso da Era hispnica, que andava 38 anos mais avanada em relao
Era Crist. O incio do ano, porm, continuou a ser em 25 de Dezembro. S com o calendrio gregoriano, que agora seguimos, aprovado em 1582, para entrar em vigor em 1 de Janeiro de 1583, projecto
a que Portugal aderiu prontamente, que o ano passou a ter incio, entre ns, no dia 1 de Janeiro. Nem
todos os estados aderiram logo ao novo calendrio gregoriano.
64 Docs. n.os 2, 3, 6 e 8.
65 Doc. n. 8, 9.
66 Doc. n. 8.
67 Doc. n. 8.
68 Doc. n. 8.
69 Doc. n. 9.
70 Doc. n. 9.
71 Doc. n. 9.
72 Doc. n. 3.
73 Doc. n. 9.
74 Docs.n.os 4 e 6.
57
58
59
60
61
62
63
437
JOS MARQUES
Quer isto dizer que, embora formado nos princpios do humanismo literrio, no
ficou imune s influncias fonticas e grficas locais.
As consideraes tecidas em torno de Francisco Cavalcante, a pretexo da divulgao dos escritos latinos que nos deixou no livro n. 313 do Registo geral, do Arquivo
Distrital de Braga tambm identificado como Confirmaes de Valena . Permitiram-nos conhecer melhor este humanista italiano, que surpeendemos, no Vero de 1482,
na companhia de D. Frei Justo Baldino, a quem serviu de secretrio e escriba.
438
La adquisicin de la preposicin de
en nios bilinges catalano-castellanos:
separacin de cdigos lingsticos
y adquisicin similar a los monolinges
1. Introduccin
La mayora de los nios son capaces de expresar sus intenciones comunicativas de
manera muy parecida a la adulta alcanzados los cuatro aos de edad y, para ello, han
de atravesar por una serie de etapas en el proceso de adquisicin del lenguaje independientemente de que sean monolinges o bilinges.
De Houwer (1999) ofrece un listado de los estudios ms relevantes sobre la adquisicin del lenguaje y en l vemos reflejado que stos comienzan a desarrollarse a partir
de la dcada de los setenta, aunque no ser hasta los noventa cuando las investigaciones de adquisicin bilinge tengan su mayor auge. No obstante, es hoy da uno de
los campos ms necesitados de investigacin.
Dentro del marco de la adquisicin bilinge, uno de los grandes debates gira en
torno a la capacidad de los nios en diferenciar los cdigos gramaticales a los que estn
expuestos desde el inicio mismo del desarrollo gramatical y si adquieren sus lenguas
de manera similar a los monolinges. Encontramos estudios ya clsicos como los de
Volterra & Taeschner (1978), Redlinger & Park (1980), Taeschner (1983) y Vihman
(1985) que defienden que los nios comienzan el proceso de adquisicin fusionando
los dos cdigos a los que estn expuestos desde su nacimiento; sin embargo, otros
autores sostienen que hay una separacin de las dos lenguas desde el inicio del desarrollo gramatical (Meisel, 1986; De Houwer, 1998; Kppe, 1996; Barrea, 2000, 2001;
Almgren & Barrea, 2001). Autores como Vila & Corts (1991) hicieron un estudio longitudinal con dos nios bilinges familiares siguiendo las etapas propuestas por Volterra & Taeschner (1978) y la propia Taeschner (1983) y llegaron a la conclusin de
que en un primer momento s hay un perodo en el que se fusionan los lxicos,
perodo muy breve que es superado cuando los nios alcanzan un vocabulario activo
de aproximadamente ochenta palabras.
439
2. Metodologa
2.1. Los sujetos y los corpora
Los sujetos de este trabajo forman parte de dos proyectos de investigacin que han
seguido una metodologa muy similar. Los nios han sido observados longitudinalmente en grabaciones realizadas, con excepciones, mensualmente con una duracin
media de unos cuarenta y cinco minutos en situaciones propias de la vida cotidiana y
en las que el examinador se mantuvo al margen en la medida de lo posible. Por un
lado tenemos a los dos nios bilinges catalano-castellanos: Josep, grabado desde la
edad de 1;01 hasta los 4;00 aos, y Caterina, desde el 1;09 hasta los 4;03; y por otro a
la nia monolinge castellana Mara, grabada desde 1;07 hasta los 3;11, y el monolinge cataln Pep, desde el 1;01 hasta los 4;00.
Los dos nios bilinges y el monolinge cataln forman parte del corpus Serra-Sol
(1995) incorporado al proyecto CHILDES (McWhinney, 1995) y cuya transcripcin se
efectu en el Departament de Psicologia Bsica de la Universitat de Barcelona en formato CHAT. El corpus de la monolinge castellana se incluye en el proyecto de investigacin de Lpez Ornat et al. (1994) y tambin se halla afiliado al proyecto CHILDES.
Por ltimo, decir que los corpora estn transcritos ortogrficamente, hecho favorable para estudios gramaticales, pero que tiene el inconveniente de dejar de lado cuestiones como las fonticas.
440
Todos los ejemplos que acabamos de ver pueden ser aplicados en ambas lenguas,
pero es importante tener en cuenta que en cataln cuando un adjetivo calificativo se
refiere a un nombre sobreentendido o sustituido por el pronombre en se introduce con
la preposicin de en sentido partitivo (Badia et al., 1997) (i). Si el verbo o el pronombre se omiten, tambin se mantiene la preposicin delante de este tipo de adjetivos, es
como si la preposicin sustituyera el nombre sobreentendido (ii).
(i) Vols taronges? En tinc unes de molt bones / Quieres naranjas? Tengo unas muy
buenas.
(ii) Ens han dit que teniu mobles de segona m / Nos han dicho que tenis muebles de segunda mano.
S, per no pas de tan antics / S, pero no tan antiguos.
Otro dato importante que diferencia a ambas lenguas es el hecho de que en cataln podemos introducir con la preposicin de el sujeto de una oracin cuando es de
infinitivo (iii) y cuando el infinitivo es el CD1 de verbos que expresan voluntad, intencin, proyecto o deseo (iv), aunque no es posible con verbos como voler querer,
poder, saber... En caso de dudas, los lingistas recomiendan su uso.
(iii) Minteressa de veurel aviat / Me interesa verlo pronto.
(iv) Mhan oferit de dirigir una empresa / Me han ofrecido dirigir una empresa.
En este estudio no pretendemos describir todas las funciones de la preposicin de
ni vamos a poder mostrar todas sus realizaciones existentes en cataln y castellano,
debido a la temprana edad de los nios y a las limitaciones de los corpora. Lo que
esperamos es observar cmo los diferentes sistemas gramaticales se desarrollan en los
nios bilinges y cmo adquieren una capacidad similar a la de los monolinges.
3. Resultados
Mostraremos el mximo nmero de realizaciones posible de los dos bilinges y de
los monolinges para constatar las dificultades que un nio ha de atravesar en el proceso de adquisicin y la aparente sencillez con las que las solventan, ya estn adquiriendo una lengua o dos desde el inicio.
Los cuatro nios analizados siguen un proceso de adquisicin muy similar cuyos
resultados los exponemos en los siguientes puntos:
a. En diferentes estudios se ha observado que en los primeros intentos de realizacin de sintagmas preposicionales la preposicin se omite con una tendencia descendente de este error hasta llegar a la desaparicin; as como el hecho de que estas omisiones no se producen de manera sistemtica y siguen apareciendo incluso cuando el
nio ya domina una determinada preposicin.
Barrea (2000) halla que en las primeras emisiones espaolas hay ausencia de la
preposicin de en contextos en los que es necesaria, as como en estructuras equivalentes
en euskera, no slo en nios bilinges, sino tambin en monolinges espaoles y vascos.
1 A partir de aqu vamos a utilizar las abreviaturas de SP(s) para sintagma(s) preposicional(es), SN(s)
para sintagma(s) nominal(es), SAdj(s) para sintagma(s) adjetival(es), SAdv(s) para sintagma adverbial(es)
y CD para complemento directo.
441
442
443
(33) s de quan est malaltet / es de cuando est malito (Caterina 3;00); desprs
de venir / despus de venir(Caterina 3;00)
(34) despus de la salchicha y [...] de la tortilla (Mara 3;06); quiero que me cuentes
un cuento, de antes (Mara 3;07)
(35) de seguida sen va amb el sab / en seguida se va con el jabn (Pep 3;06);
desprs de dormir (Pep 3;08)
Queremos destacar tambin el uso de la estructura ser + hora de + infinitivo en el
habla de la nia bilinge para expresar tiempo y que en ocasiones adquiere cierto valor
imperativo:
(36) s hora danar a dormir / es hora de ir a dormir (Caterina 2;03)
(37) s lhora danar a dormir / es la hora de ir a dormir (Caterina 3;01)
g. Los cuatro nios producen SPs modificando a SAdjs (38-39) y a SAdvs2, siendo
estos ltimos locuciones preposicionales o adverbiales, todas ellas con valor espacial y
muy numerosas en los corpora (40-42).
(38) vestida de dol / vestida de luto (Josep 2;07); brut de xocolata / sucio de chocolate (Josep 3;00); est lleno de dibujos (Caterina 2;06); no ple de pols / no lleno
de polvo (Caterina 3;00)
(39) lleno todo de juguetes (Mara 3;07); plena de cendra / llena de ceniza (Pep
2;09); sha embrutat de caca / se ha ensuciado de caca (Pep 3;00)
(40) damunt del cavall / encima del caballo (Josep 3;00); posat a detrs de la xx
[no se entiende la ltima palabra]/ ponte detrs de la xx (Josep 3;02); hi ha nens
a prop de la barca / hay nios cerca de la barca (Josep 3;07)
(41) dintre de la caixa / dentro de la caja (Caterina 3,01); sota de la cadira / debajo
de la silla (Caterina 3;01); dins de la seva casa / dentro de su casa (Caterina 3;10)
(42) ot[r]o encima de ot[r]o (Mara 2;04), detrs de una puerta (Mara 3;01); dentro
de casa (Mara 3;07); a dintre del relotge / dentro del reloj (Pep 2;03); a dalt de tot
/ arriba de todo (Pep 2;09); a darrera daqu / detrs de aqu (Pep 3;08)
h. Tanto los nios bilinges como los monolinges realizan construcciones pseudopartitivas o partitivas (43-46). En cataln, como regla general, un adjetivo calificativo se introduce con la preposicin de en sentido partitivo cuando se refiere a un sustantivo sustituido por el pronombre en e incluso si el verbo y el pronombre estn omitidos.
(43) de todo (respondiendo a qu ms has comido?, Josep 2;10); no, daquesta /
de sta (sealando una jarra, Josep 3;00); una mica de plastilina / un poco de plastilina (Josep 3;04)
(44) me comprar una daquesta / una de sta (Caterina 2;05); t de molts colors
/ tiene (de) muchos colores (Caterina 3;00); nhi havien de cotxes / haba coches
(Caterina 4;03)
(45) toma un poco de agua (Mara 2;01); algo de chuletas (Mara 2;04); un t[r]ozo
de comida (Mara 2;09)
2
444
(46) no en trobo aqu de cargols / no encuentro aqu caracoles (Pep 2;07); una
mica daigua / un poco de agua (Pep 3;06); no en tinc ms de xiclets / no tengo
ms chicles (Pep 3;10)
El nico indicio que puede interpretarse como mezcla de cdigos fue a la edad de
3;11 en un dilogo de Josep con su amigo scar (47). Los nios se hallaban en una
situacin de juego en la que el intercambio de lenguas era constante, es decir, se dirigan el uno al otro o bien en castellano o bien en cataln; por tanto, ms que hablar
de mezcla, estamos presenciando un code switching. As mismo, el sintagma marcado
con la preposicin se encuentra en cataln y no en castellano, la mezcla resultara ms
evidente si el nico elemento en lengua catalana fuera la preposicin y/o el otro nio
no hablara ambas lenguas.
(47) JOS:
SC:
JOS:
SC:
445
4. Conclusiones
En este estudio descriptivo, el objetivo principal era el de observar si los nios bilinges que adquieren el cataln y el castellano como primeras lenguas, y concretamente
la preposicin de, encuentran dificultades aadidas en su proceso de adquisicin con
respecto a los nio monolinges y si por ello han de atravesar una fase en la que se
fusionen las dos gramticas de sus lenguas.
Los resultados de los dos nios bilinges, Josep y Caterina, han sido expuestos junto
a los de Mara, una nia monolinge castellana, y Pep, un nio monolinge cataln.
Una vez que estos resultados han sido analizados y comparados, podemos sostener
que los nios diferencian sus dos lenguas tempranamente y que el proceso de adquisicin es prcticamente el mismo al de lo nios que slo estn expuestos a una lengua. Podemos afirmar rotundamente que las similitudes entre nios monolinges y
bilinges son mucho ms asombrosas que las diferencias.
Como ha quedado mostrado, los nios han expresado las diferentes funciones de
la preposicin de acuerdo a las normas de sus lenguas y han respetado el orden que
podemos considerar ms frecuente tanto en castellano como en cataln: primero el
ncleo y a continuacin el SP. En este sentido, tambin han producido en ambas lenguas emisiones en las que el ncleo estaba pronominalizado por su determinante.
Los errores ms destacables afectan de igual manera a los nios bilinges y a los
monolinges y se limitan a no producir la preposicin en contextos en los que es exigida. No obstante, estos errores de omisin tienen lugar, como era de esperar, muy
tempranamente y al inicio del proceso de adquisicin.
Un uso incorrecto de la preposicin de que puede considerarse como una mezcla
de cdigos es el que hallamos en Josep a los 3;11 (47). En este ejemplo, el nio introduce
la preposicin en sentido partitivo como si se tratase de emisiones en cataln. Sin embargo,
hemos confirmado que durante esta grabacin el nio se encontraba en una situacin de
juego con otro nio bilinge en la que el intercambio de lenguas era constante, as como
el hecho de que el nio no introduce nicamente la preposicin, sino tambin el sustantivo en cataln pilotes, palabra que en ese momento puede estar ms saliente que su
equivalente en castellano. An as, estamos frente a un solo ejemplo de todo un corpus.
Por todo ello, podemos afirmar que los dos nios bilinges desarrollan sus gramticas de manera separada y que el proceso de adquisicin es semejante al de los nios
monolinges, al menos en cuanto a la preposicin de se refiere.
446
BIBLIOGRAFIA
ALMGREN, Margareta e BARREA, Andoni (2001), Bilingual Acquisition and Separation of Linguistic Codes: Ergativity in Basque Versus Accusativity in Spanish, in Nelson, Keith et al. (orgs.), Childrens Language, Volume 11, Mahwah, NJ, Lawrence
Erlbaum Associates, pp. 27-48.
BADIA, Joan et al. (orgs) (1997), El llibre de la llengua catalana: per a escriure correctament el catal, Barcelona, Castellnou.
BARREA, Andoni (2000), Diferenciacin gramatical en procesos de adquisicin bilinge: La adquisicin de la preposicin de y de las estructuras equivalentes en euskara, in Borrego, Julio et al. (orgs.), Reflexiones en torno a la Lengua Espaola,
Salamanca, Universidad de Salamanca-Instituto Caro y Cuervo, pp. 217-227.
BARREA, Andoni (2001), Grammar Differentiation in Early Bilingual Acquisition:
Subordination Structures in Spanish and Basque, in Almgren, Margareta et al. (orgs.),
Research on child language acquisition, Somerville, Cascadilla Press, pp. 78-94.
DE HOUWER, Annick (1998), Comparing error frequencies in monolingual and bilingual acquisition, in Bilingualism: Language and Cognition, 1, 3, pp. 173-174.
DE HOUWER, Annick (1999), Language Acquisition in Children Raised with two Languages from Birth: an Update, in Revue PArole, 9-10, pp. 63-87.
KPPE, Regina (1996), Language differentiation in bilingual children: the development
of grammatical and pragmatic competence, in Linguistics, 34, pp. 927-954.
LPEZ ORNAT, Susana et al. (1994), La adquisicin de la lengua espaola, Madrid,
Siglo XXI.
MCWHINNEY, Brian (1995), The CHILDES project: tools for analysing talk, Hillsdale,
NJ, LEA.
MEISEL, Jrgen (1986), Word order and case marking in early child language. Evidence
from simultaneous acquisition of two first languages: French and German, in Linguistics, 24, pp. 123-183.
REDLINGER, Wendy e PARK, Tschang-Zin (1980), Language mixing in young bilinguals, in Journal of Child Language, 7, pp. 337-352.
RIGAU, Gemma (1999), La estructura del sintagma nominal: los modificadores del
nombre, in Bosque, Ignacio & Violeta Demonte (orgs.), Gramtica descriptiva de
la lengua espaola 1. Sintaxis bsica de las clases de palabras, Madrid, Espasa, pp.
311-362.
ROJO, Guillermo (1990), Sobre los complementos adverbiales, in Jornadas de Filologa (Homenaje al profesor Francisco Mars), Barcelona, Publicaciones de la Universidad de Barcelona, pp. 153-171.
SERRA, Miquel e SOL, Rosa (1995), Childes database. Romance language corpora, in
http://childes.psy.cmv.edu.
TAESCHNER, Traute (1983), The Sun is Feminine: A Study of Language Acquisition In
Bilingual Children, Berlin, Springer- Verlag.
VIHMAN, Marilyn May (1985), Language differentiation by a the bilingual infant, in
Journal of Child Language, 12, pp. 297-324.
VILA, Ignasi e CORTS, Montserrat (1991) Aspectos relativos al desarrollo lexical y
morfosintctico de los bilinges familiares, in Idiazabal, Itziar (org.), Adquisicin
447
del lenguaje en nios bilinges y monolinges: hizkuntz jabekuntza haur elebidun eta elebakarretan, San Sebastin, Servicio Editorial de la U.P.V., pp. 109-127.
VOLTERRA, Virginia e TAESCHNER, Traute (1978), The acquisition and development
of language by bilingual children, in Journal Child Language, 5, pp. 311-326.
448
Jos Teixeira
ILCH Universidade do Minho; jsteixeira@ilch.um.pt
449
JOS TEIXEIRA
2. O longe e a distncia
Para Pontes (1992) a oposio espacial entre aqui/a/ali/l apenas uma questo
de distncia mtrica. E vinca bem que este o nico trao:
V-se que a ope-se a aqui por um nico trao: um indica prximo ao falante, o outro
prximo ao ouvinte.
J ali ope-se a aqui por referir-se um a mais perto, outro a menos perto. uma questo de gradao. Trata-se de um contnuum em que a relao de contigidade maior com
aqui e menor com ali. Esta gradao se completa com l. (Pontes 1992:13).
+
distante
aqui
ali
(Pontes 1992:15)
O quadro abaixo tenta dar uma viso grfica das relaes semnticas que vigoram
entre esses quatro advrbios. No eixo da distncia, podemos tambm distinguir trs
graus, distncia 1, 2 e 3, do mesmo modo que no de pessoa.
Distncia
Pessoa
1
1
aqui
ali
(Pontes 1992:15)
Assim, tudo direitinho, simetricamente oposto, s falta dizer a distncia em metros.
So quadros opositivos como estes que a Semntica Componencial tanto aprecia.
A inexactido desta anlise quase que a leva completa falsidade. O pr-conceito
estruturalista de que as unidades se tendem a opor por um nico trao opositivo no
deixa Pontes ver que a distncia apenas um dos elementos que entra em todo o
modelo e, por vezes, nem sequer o elemento mais importante, podendo mesmo ser
"ignorado".
Em primeiro lugar, l no pertence ao mesmo quadro opositivo de aqui/a/ali.
Pertencer, antes, a um outro, constitudo apenas por c/l/(acol). evidente que os
dois quadros se podem "misturar" numa situao de comunicao, embora a oposio
c/l no se estruture em funo das relaes 1/2/3 pessoa. Tal como aqui, c pode
referir-se apenas situao da 1 pessoa
1) Aqui, onde estou de frias, tem chovido muito.
2) C, onde estou de frias, tem chovido muito.
ou ao espao conjunto do LOC(utor) e ALOC(utrio):
3) Estou a falar contigo aqui, dentro do Caf.
4) Estou a falar contigo c dentro do Caf.
450
Isto acontece j que os dois marcadores suportam uma espacialidade alargada que
no se restringe obrigatoriamente a um ponto, podendo envolver o ALOC desde que
inclua o LOC.
No entanto, c/aqui, devido oposio prototpica de [+/-espao abarcado] que
entre eles existe, no configuram da mesma forma o espao do LOC. Imagine-se uma
situao como a da figura 1, em que dois interlocutores conversam e um deles pede a
um grupo para se aproximar:
Figura 1
Venham aqui
Venham c
DILOGO
DILOGO
451
JOS TEIXEIRA
Espao do LOC
aqui
Espao do ALOC
Espao no pertencente
ao LOC e ALOC
ali
c
l, acol
Por estas (entre outras) razes, que a oposio a/l no pode figurar num nico
quadro, nem muito menos se estrutura em funo de uma menor ou maior distncia.
Repare-se que ao telefone eu posso perfeitamente dizer:
9) Pela janela vejo a neve l fora, mas sei que a no Rio de Janeiro est muito calor.
Neste caso, a relao de distncia exactamente antagnica apresentada por Pontes: o l, que deveria corresponder a [+distncia], corresponde a alguns metros e o a,
que deveria equivaler a [-distncia] corresponde a muitos milhares de quilmetros.
Para se perceber que no apenas, nem sobretudo, a distncia, que estrutura o
modelo destes configuradores espaciais, convm reparar em algumas situaes. Veja-se, por exemplo, a representada na figura 2 que permitir as frases:
Figura 2
Figura 2
Como se adivinha facilmente, no ser a distncia a que a bola est que leva a
usar-se muitas vezes l de preferncia a ali. Se estivesse no cho, mesmo que a bola
se encontrasse a uma distncia maior, era, com certeza preferido ali a l.
Observemos uma outra situao (figura 3) onde se podem comparar facilmente as
distncia mtricas relativas:
452
Figura 3
12)
13)
14)
15)
16)
17)
Ins
ALOC
Ana
LOC
Joo
Como se v, aqui uma menor distncia (LOC-Ana, LOC-Ins) selecciona preferencialmente o uso de l, ao passo que a distncia maior (LOC-Joo) prefere o ali.
A "distncia" exigida por l pode ser mnima, apenas alguns centmetros:
Figura 4
453
JOS TEIXEIRA
A partir de situaes como estas, constata-se facilmente que a "distncia" no critrio nico para a oposio espacial de aqui/a/ali/l e que em exemplos como os
ilustrados a oposio faz-se exactamente ao contrrio da proposta por Pontes: a uma
menor distncia corresponde l e a uma maior distncia ali.
, por conseguinte, evidente que o elemento configurador no pode ser prioritariamente a distncia. Por outro lado, todos os falantes tm a intuio que a vertente distncia tambm no pode ser arredada do modelo destes configuradores espaciais.
O problema fica resolvido se atendermos aos aspectos cognitivos das experincias
humanas. Estas, constantemente, provam que a posse e o acesso das coisas so dificultados por vrios factores, entre os quais o mais frequente a distncia. Mas esta
apenas uma das condicionantes da acessibilidade. Por isso mesmo, o que constitui o
verdadeiro factor do qual depende este quadro de marcadores espaciais a distncia
em funo da acessibilidade.
E assim, retornando a todos os exemplos apresentados, vemos que o local mais
acessvel traduzido por ali e o menos acessvel por l, ainda que, ao inverso do que
acontece usualmente, a uma menor distncia no corresponda maior acessibilidade.
454
Figura 6 e 7
Loc
c
LOC
aqui
ali
ALOC
acol
455
JOS TEIXEIRA
2
3
4
5
456
457
JOS TEIXEIRA
ser "no saber", mas (aproximadamente) "saber longnquo". S que quando isso acontece, quando l se junta a saber, no para indicar impossibilidade, mas "possibilidade
no acessvel ao LOC", ento o verbo, para evitar confuses com saber l=no saber
"obriga" l a passar para antes do verbo.
Recorde-se
31) Vocs sabem l o que custa ser professor!
32) Sabes quantos carros passaram hoje por esta rua? R/-Sei l!...
compare-se com
33) Preferes esse? Tu l sabes...
Temos assim uma seleco diferente feita pelo verbo:
l+saber=
{[-acessibilidade] [-proximidade]}+saber=
saber inacessvel, longnquo (para o LOC)
Ou seja: saber l = no saber, desconhecer, mas l saber= conhecer em segredo,
conhecer apenas o prprio.
A construo l+Verbo possibilita que por analogia sintctica aparea a construo
c+Verbo, mas, diversamente do que se passa com l, apenas quando o sujeito o LOC:
37) Eu c sei o que quero fazer.
38) *Tu c sabes o que queres fazer
O trao [espao/domnio do LOC] presente no prottipo de c acarreta os valores
de [aco pertencente ao domnio do LOC] o que fornece construo c+Verbo o sentido de aco cujo domnio pertence totalmente ao LOC:
39)
40)
41)
42)
Eu
Eu
Eu
Eu
c
c
c
c
5. Concluso
Penso ter explanado as razes que permitem concluir que as relaes semnticas
entre os marcadores em anlise so bem mais complexas e linguisticamente produtivas
do que a marcao da simples distncia fsica relativamente ao LOC, como determinadas anlises propem. V-se, por outro lado que o grupo aqui/a/ali se diferencia em
muitos aspectos de c/l, sendo acol mais situvel dentro do primeiro mini-sistema
referido do que deste ltimo.
Por outro lado, verifica-se que uma anlise semntica que se queira dar conta das
verdadeiras oposies funcionais no pode cair no simplismo de pensar que possvel tirar da descrio lingustica o conhecimento do mundo que uma comunidade
falante partilha. esse conhecimento do mundo, conjugado com a percepo que
temos de ns mesmos enquanto actantes no processo cognitivo-referencial que as lnguas
suportam que, em ltima instncia, molda o processo semntico das mesmas lnguas.
458
Por ltimo, fazer mais uma vez notar como os sentidos ligados espacialidade so
uma fonte incessante de posteriores valores nocionais. E ainda que sem querer cair
numa qualquer verso mais dura das teorias localistas, acentuar como fcil lngua,
apoiada nos nossos mecanismos cognitivos, da noo de (muito) espao passar de
(in)acessibilidade e desta de (im)possibilidade de domnio. No fundo, o mesmo que
axiomaticamente o provrbio constata: "longe da vista, longe do corao".
459
JOS TEIXEIRA
BIBLIOGRAFIA
CUNHA, Celso e CINTRA, Lindley (1984), Nova Gramtica do Portugus Contemporneo, S da Costa, Lisboa.
FIGUEIREDO, Cndido (1996), Grande Dicionrio da Lngua Portuguesa, 25 ed., Bertrand.
MORENO, Augusto (1961), Dicionrio Complementar da Lngua Portuguesa, 7 ed.,
Editora Educao Nacional, Porto.
(s/ Autor) (1996), Novo Dicionrio da Lngua Portuguesa, 1 ed., Lello-Editora Sistema J.
TEIXEIRA, Jos (2001), A Verbalizao do Espao: modelos mentais de frente/trs, Universidade do Minho/Centro de Estudos Humansticos, Braga.
VILELA, Mrio (1991), Dicionrio do Portugus Bsico, 2 ed., Asa, Porto.
460
ndice Geral
I Volume
Elogio do Homenageado
Maria de Ftima Marinho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Currculo do Homenageado
Mrio Augusto do Quinteiro Vilela
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
461
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Verbos impessoais?
Jorge Morais Barbosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
462
II Volume
A condio de Portuguesa da lngua da Galiza
Jlio Dieguez Gonzalez
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571
Revisitar o passado
Maria de Ftima Marinho
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667
463
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 759
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 877
Tabula Gratulatoria
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 915
464