Sunteți pe pagina 1din 11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

In:

OlhodaHistriaNo.3

PginaPrincipal

Ocinemae
oconhecimentodaHistria
Ofilme,imagemounodarealidade,documentooufico,intrigaautnticaoupurainveno,Histria.
(M.Ferro)
Ocinemaseconverteu,pormritosprprios,emarquivovivodasformasdopassadoou,porsuafuno
social,emumagudotestemunhodeseutempoe,comotal,emummaterialimprescindvelparao
historiadorqueassimoqueiraolhloeutilizlo.(J.E.Monterde)

PorCristianeNova
Asrelaesexistentesentreahistriaeocinemanosorecentespoisdatamdosurgimentodeste,
humsculo.Noentanto,oseuestudomaisaprofundadoremontahapenastrsdcadaseaindase
encontralongedealcanarumasituaoderelativoconfortonoqueconcerneformulaodeum
arcabouotericoslido.Todavia,avanosforamrealizados,fixandoalgunsconceitosfundamentais
acercadessarelao,quenopodemserignoradospelohistoriadorouporqualquercientistasocial
quedesejepensarahistriaeocinemadentrodeumaperspectivahistricodialtica.Algunsdesses
conceitosdizemrespeitoaoenquadramentodofilmeenquantodocumentohistoriogrficoecomo
discursosobreahistria.Eexatamentesobreessesdoisenfoquesquetrataesteensaio,
estabelecendoasfasesdeumaprofundamentoprogressivo.Mas,evidentemente,essecorteno
excluianecessidadedeseabordaroutrasquestesrelativasrelaocinemahistriaaexemplo
docinemavistocomoagentedoprocessohistrico,vistoquetaisdivisessorecursosda
abstrao,puramenteesquemticosenoso,deformaalguma,estanques,sendosuasfronteiras
estreitas.Emdeterminadassituaes,asproblemticasseinterpenetramdeformatalque
impossvelestabelecerclaramenteaslinhasqueasseparam.

*
Qualquerreflexosobrearelaocinemahistriatomacomoverdadeiraapremissadequetodo
filmeumdocumento,desdequecorrespondeaumvestgiodeumacontecimentoqueteve
existncianopassado,sejaeleimediatoouremoto.Noentanto,issonoseriasuficienteparaque
umapelculasetornasseumdocumentovlidoparaainvestigaohistoriogrfica.Naverdade,o
conceitohistoriogrficodedocumentoserelacionafundamentalmentecomdoispontos:aconcepo
deHistriadopesquisadoreovalorintrnsecododocumento.
Foisomenteapartirdadcadade1970queofilmecomeouaservistocomoumpossvel
documentoparaainvestigaohistrica.Issosedeuemconseqnciadeumprocessode
reformulaodoconceitoedosmtodosdaHistria,iniciadocomodesenvolvimentodaEscolados
Anais,naFrana.Ofilme,sejaqualfor,desdeento,passouaserencaradoenquantotestemunhoda
sociedadequeoproduziu,comoumreflexonodiretoemecnicodasideologias,dos
costumesedasmentalidadescoletivas.Comonoenxergar,porexemplo,tratandosedoBrasil,
elementosdaideologiadaesquerdabrasileirainfluenciadapelomodelodereflexodaarteeda
sociedadeadotadopelosPartidosComunistasemtodoomundonasprimeirasproduesdo
movimentocinemanovista,eminciodosanos60?Ou,emoutroexemplo,comonopercebera
atmosferadaideologiamacarthistanosfilmesproduzidosnosEstadosUnidosduranteasdcadasde
1950e1960?Poderamoslistarinmerosttulosquecomprovamessaafirmao,taiscomo:A
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

1/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

cortinadeferro(1948,WillianWellman),Sobcontrole(1951,WillianCameronMenzies),Ogrande
JimMclaim(1952,JohnWayne),Homemnoarame(1960,AndrdeToth)ouSobodomniodomal
(1962,JohnFranenheimer).
Nessaproduoglobal,existeumtipodefilmequepossuiumaimportnciasuplementarparao
historiadoresobretudoparaoprofessordeHistria:aquelequepossuicomotemticaumfato
histrico.Aestechamaremos,pormotivosmeramenteesquemticos,de"filmehistrico",mesmo
queadenominaosejaemsiinsuficienteeatredundante.Elespodemserestudadospelo
historiadordeduasformas:primeiro,comotestemunhosdapocanaqualforamproduzidose
segundo,comorepresentaesdopassado.Essaseparaonoslevaaclassificarocarterdocumental
dosfilmesemprimrioesecundrio.Ofilmepodeserutilizadocomodocumentoprimrioquando
neleforemanalisadososaspectosconcernentespocaemquefoiproduzido.E,comodocumento
secundrio,quandooenfoquedadosuarepresentaodopassado.Essemodelosegue,emlinhas
gerais,aclassificaodadadocumentaoescritapelahistoriografiatradicional.Dessaforma,
podeseafirmarqueos"filmeshistricos"soduplamentedocumentosepodemserutilizadoscomo
taisadependerdoenfoquedadopelosujeitoqueoinvestiga.Noentanto,peloseucartersecundrio
ederepresentao,e,portanto,dediscursosobreumpassadoremoto,os"filmeshistricos"
desempenhamumafunodocumentallimitadasobreoperodoqueretratam,principalmenteparaa
pesquisa,assimcomotambmofazemosdocumentosescritossecundrios(comoostextosque
remontamaopassado).Naverdade,essesfilmesacabamporfalarmaissobreoseupresente,no
obstanteseudiscursoestejaaparentementeapenascentradonopassado.Mesmoassim,eles
desempenhamumpapelsignificativonadivulgaoenapolemizaodoconhecimentohistrico.
Tomemos,comoexemplo,areaoprovocadapelaestriadofilmeTerraeliberdade(1995,Ken
Loach)naEspanhaenorestantedomundo:acirrarnovaschamassobreodebatehistoriogrficoda
GuerradeEspanha,trazendotonatemasquepareciamestaresquecidospelaHistria,almde
ampliaroslimitesdessedebateatograndepblico.Eessepotencialpodeedeveseraproveitado
peloprofessoreporqualquerumquedesejerefletirsobreahistria,semque,contudo,sepercaa
dialticaentreopassadoeopresente,pontochaveparaaanliseeoentendimentodequalquer
"filmehistrico".
Essadiferenciao(entredocumentosprimriosesecundrios)levouopioneiroeumdosmaiores
tericosdarelaocinemahistria,ohistoriadorMarcFerro,aformularadefiniodasduasviasde
leituradocinemaacessveisaohistoriador:aleiturahistricadofilmeealeituracinematogrfica
dahistria.Aprimeiracorrespondeleituradofilmeluzdoperodoemquefoiproduzido,ou
seja,ofilmelidoatravsdahistria,easegundaleituradofilmeenquantodiscursosobreo
passado,isto,ahistrialidaatravsdocinemae,emparticular,dos"filmeshistricos".
Ofilmecomotestemunhodopresente
Ocinemaumtestemunhodasociedadequeoproduziue,portanto,umafontedocumentalparaa
cinciahistricaporexcelncia.Nenhumaproduocinematogrficaestlivredoscondicionamentos
sociaisdesuapoca.Issonospermiteafirmarquetodofilmepassveldeserutilizadoenquanto
documento.Noentanto,parautilizarsecientificamentedeumatalassertiva,requersecautelae
cuidadosespeciais.Aformacomoofilmerefleteasociedadeno,emhiptesealguma,diretae
jamaisapresentasedemaneiraorganizada(emcircuitoslgicosecoerentes),mesmoqueassimo
aparente.Porisso,necessrioqueopesquisador,aotratarofilmecomofontedocumental,
distanciesedaconcepomecanicistapelaqualoreflexosocialabordadodeformadireta,tocara
aopensamentovulgardeumadasvertentesdasociologiahistricaditamarxista,nossculosXIXe
XX,equepodeseridentificada,porexemplo,nasidiasdefendidasporPlekhanov,numalinhade
pensamentoqueseafirmoucomodominantenoseiodaIIInternacionalequeinfluencioubastantea
teorizaosobreaartedevriossegmentosdaesquerdaemtodoomundo.Outrospensadores,por
suavez,seopuseramposturaplekhanovista,aexemplodeMehering,paraquemaarte,nasua
dialticadacriao,noconstituaummeroreflexosocial,valorizando,assim,omomentosubjetivo
nateoriaesttica.(1)
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

2/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

*
Todaproduocinematogrficaumprodutocoletivo,noapenasporconterelementoscomunsa
umacoletividade,masportersido,defato,realizadaporumaequipe(diretor,produtores,
financiadoresetantosoutros).Noentanto,nemisso,nemosseuscondicionamentossociaiseliminam
apresenadocarterindividualeartsticodecadaobra,cujaanlise,porvezes,dificultadapelo
fatodaartenemsempreseguirmodeloslgicosecoerentesepossuirumgrauelevadode
subjetividade.Pensese,porexemplo,Discretocharmedaburguesia(1972,LuisBuuel)ouO
matador(1986,Almodvar).tambmnecessrioressaltarqueaestticatambmseencontra
condicionadasocialmente.Enoapenasaesttica,comotambmaprprialinguagem
cinematogrficacomoumtodo(osmovimentosdecmara,osplanos,osenquadramentos,a
iluminaoetc.).Portanto,essesaspectosprecisamserlevadosemconsideraonomomentoda
anlisedeumfilmepelohistoriador,oque,namaiorpartedoscasos,noumatarefafcil,devido
suafaltadepreparao.
Paraomelhoraproveitamentodocarterdocumentaldofilme,necessrioqueopesquisador,o
"analista",saibadissecarossignificados"ocultos"(pormpresentes:nosetratadecaminharnavia
daselucubraeseespeculaes)existentesnapelcula.Omtododeinvestigaoconsiste,
simplificadamente,embuscaroselementosdarealidadeatravsdafico.
Ovalordocumentaldecadafilmeestrelacionadodiretamentecomoolhareaperspectivado
"analista".Umfilmediztantoquantoforquestionado.Soinfinitasaspossibilidadesdeleiturade
cadafilme.Algumaspelculas,porexemplo,podemsermuitoteisnareconstruodosgestos,do
vesturio,dovocabulrio,daarquiteturaedoscostumesdasuapoca,sobretudoaquelasemqueo
enredocontemporneosuaproduo.Mas,paraalmdarepresentaodesseselementos
audiovisuais,elas"espelham"amentalidadedasociedade,incluindoasuaideologia,atravsda
presenadeelementosdosquais,muitasvezes,nemmesmotmconscinciaaquelesqueproduziram
essaspelculas,constituindose,assim,comosentenciaFerro,em"zonasideolgicasnovisveis"da
sociedade.(2)Postulase,assim,queumfilme,sejaelequalfor,semprevaialmdoseucontedo,
escapandomesmoaquemfazafilmagem.
Namesmalinhadepensamento,SiegfriedKracauerumdospioneirosdautilizaodocinema
comodocumentodeinvestigaohistricadizque"oqueosfilmesrefletemnosocredos
explcitos,masdispositivospsicolgicos,profundascamadasdamentalidadecoletivaquesesituam
abaixodaconscincia".(3)Osfilmes,naverdade,comotodoprodutohumanoe,portanto,histrico,
contmelementosquelhesforaminseridosdeformaconscienteeoutrosqueno.Estesltimos,por
suavez,localizamsenumaesferainconsciente,sejadoprodutortratadoindividualmente,sejada
coletividadecomoumtodo.Dessaforma,aanlisehistricadofilmepermitenostambmintroduzir
omtodopsicanalticonoestudodefenmenoshistricos,prticaaindapoucotrabalhada(tericae
metodologicamente)peloshistoriadoresquesetmmostradomuitoreticentescomautilizaoda
psicanliseemsuaspesquisas.
bomsalientarque,seasociedadeexerceinflunciasobreaproduocinematogrfica,arecproca
tambmverdadeira.Aaoexercidapelocinemanosespectadoresumfatoinquestionvel,no
obstanteaindanosetenhachegadoaumconsensoquantoaoseugraudeao.Terconscincia
dessemecanismofundamentalparaotrabalhoanaltico,vistoqueboapartedocontedodofilme,
sobretudonocinemaditocomercial,ditadapelosgostosepelasexpectativasdopblicoosquais,
porsuavezsoinfluenciadospelosfilme,numarelaoaltamentedialtica.Cabe,ento,ao
pesquisador,buscar,detectarediferenciaresseselementos.Masessatarefa,porvezesrduae
tortuosa,spodeserrealizadaparcialmente,vistoqueosignificadomaistotalizantedeumapelcula
apenaspodeestarpresentenelaprpria.Todatentativadeanlisedeumfilmeimplicaemuma
reduodoseusentidoemconseqnciadaimpossibilidadedeumaanlisetotaleacabada(s
alcanvelcomohiptese).Todoprocessodetransformao(queseconfiguracomoumaabstrao)
dasimagensemlinguagemescritaouverbalizadalevasempreaoempobrecimentorelativodoseu
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

3/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

significado.
Emcomparaoaosdocumentosescritos,podeseafirmarque,emgeral,osfilmespossuemum
maiorgraudeespontaneidade,fatoqueabre,semdvida,amplosespaosparaaprticada
investigao.Istoobrigaohistoriadoravoltarseusolhosnoapenasparaoaparentementemais
significativo,mastambmparaomais"banal","corriqueiro":odetalhequaseimperceptvel.Dessa
forma,ocinema,aoladodeoutrasformasdeexpresso,acabaconstruindoumaHistriadiferenteda
Histriainstitucionalizada,qualFerrosereferecomosendouma"contraHistria".Umexemplo
distopodeserencontradonaproduocinematogrficadosregimestotalitrioserepressivos,nos
quaisoartistaobrigadoaexpressarocontedodesuaartepormeiodedeslocamentosdediscursos.
Aanlisedodocumento
Tentaremosagoraconstruirummodelogeraldeanlisedofilmeenquantodocumentoque,deforma
alguma,pretendeserumesquemafechadoquevenhaaseenquadraremqualquertipodeestudo.
Trataseapenasdereunir,deformaordenada,algumasdasprincipaisperguntaspertinentesauma
tentativadeleiturahistricadofilme,sejaele"histrico"ouno.
Aquitemseumquadroqueexplicitaemlinhasgeraisosprocedimentosbsicosdaleiturahistrica
dofilmequepropomos,queserodetalhadosemseguida.

QUADRO
Oprimeiropassoaserdadoporumpesquisadorqueobjetiveautilizaodefilmescomodocumento,
almobviamentedeoutrosaspectoseatividadesqueenvolvemoprocessodeinciodeumapesquisa,
aseleodosttulossobreosquaisvaitrabalhar.Aseleodeveserrealizadapreferencialmente
depoisqueoobjetoeosobjetivosdapesquisaestiverembemdefinidos.Soessesqueditaroos
critriosdaseleo,quetodavia,devemprivilegiarocontedodosfilmesemdetrimentodoseuvalor
estticoouartstico.
Feitaaseleo,parteseparaaanliseindividualdecadafilme.Aprimeiraetapadaleiturahistrica
deumapelculadeveseconcentrarnaquiloquedenominamosdecrticaexternadofilme.Esta
etapaconsistenasseguintesatividades:resgatedacronologiadaproduodofilme(perodode
produoedelanamento)verificaoecomparaodaversodapelculaaserutilizada(nocaso
deexistiremmaisverses)asalteraesrealizadaspelacensuralevantamentodaequipetcnicade
produo,dosseuscustosdeproduo,dasfontesfinanciadorasedeoutrosfatoresimportantes
(comoopblicoalvo,porexemplo)doprocessodeproduo.Nestaetapa,parteseparaoestudo,
mesmoquesuperficial,dabiografiadosprodutoresdofilme:aqueclassesocialpertencem,quetipo
defilmesjproduziram,quaisascaractersticasmaisgeraisdessasprodueseemqueelasse
assemelhampelculaqueestsendopesquisadaetc.
Sapsessaetapainicial,possvelsepartirparaaanlise,defato,docontedodofilme(crtica
internadodocumento).Primeiramente,devesebuscar,noseucontedo,tudoaquiloquesecoloca
deformaexplcita,sejanosdilogos,naindumentria,nosgestos,noenredoenoseusentidomais
geral,ouseja,extrairdeleoqueditodeformadireta.Posteriormente,devesepassarparaaanlise
doque,nofilme,estpresentedemaneiraimplcita,isto,todoocontedoexistentenassuas
entrelinhas,tudoaquiloqueosprodutoresqueriamquechegasseaoespectador,masnoofizeram,
poralgummotivoparticular,diretaeclaramente.necessriosalientarqueessasduasetapasesto
intimamenteligadassintenes(objetivosconscientes)dosprodutorescomapelcula.Aescolha
(doprodutoroudosprodutores)pelaviaimplcitaderepresentaoedeformulaodasidiase
contedospodeestarrelacionadacomaexistnciadasdiversascensurasdeumasociedade(poltica,
econmica,moral,religiosaesocial)ecomasuavontadedeburlla.Podetambmserelacionar
comaspossveisvantagensdeumcontedoassimiladodeformaindiretapelopblicoecomas
conseqnciasprovocadasporesseprocessoouaindacomumaopoesttica.Essaetapado
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

4/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

processoanalticomuitoimportante,sobretudoparaoestudodautilizaopropagandsticado
cinemaedaideologiapresentenocontedodapropagandaouparaoestudodasformasartsticasde
contestao,nossistemasautoritrios,nosquaisoartistaobrigadoaexpressarassuasidiaspor
meiosdemecanismosdeocultaoedissimulao.Noentanto,precisonoseperderdevistaquea
presenadaideologianoselimitaaoprocessodeinclusointencionaldeelementosnapelcula.A
ideologiaaquientendidacomo"arelaoimaginriadosindivduoscomsuascondiesreaisde
existncia".(4)
Aterceiraetapadaanlisedizrespeitodescobertadoselementosinconscientesexistentesnofilme,
ouseja,atudooqueexistenapelculaqueescapouatenoouultrapassouasintenesdequema
produziu.Nesta,devemserbuscadostantooselementosinconscientespresentesnofilmeque
documentememnvelindividualoautor,como,emnvelmaisgeral,asociedade.nestaetapaquea
ideologiadeveserdecodificadadeformamaisintensa.Afinaldecontas,oprocessodeideologizao
deumasociedadeultrapassaaesferadaconscinciaplenaesseconsubstancializanomomentoem
queaideologiainteriorizadaepassaafazerpartedaqueleuniversoaoqualsedenomina
comumentede"normal"(quandopassa,ento,aserdominante)edoqualpoucossoconscientes.E
aessafaltadeconscinciaplenatambmestosubmetidososprodutoresdecinema,mesmoaqueles
queseposicionamabertamentecontraaideologiadominante.Esseselementosinconscientesdevem
serbuscadostantonosentidomaisgeraldofilmecomonosseusdetalhes.Nessepercurso,o
"analista"deveprocurarsedistanciaromximopossveldosseusprprioscondicionamentos
ideolgicos,mesmoqueissonopossaseralcanadoplenamente,comosabemos.
Atodasessasetapasdoprocessoanalticodevemtambmestarsubmetidososelementosestticose
puramentecinematogrficosque,emgrandemedida,tambmsoinfluenciadospelos
condicionamentosideolgicosepelocontextoscial,econmico,polticoeculturaldesuapoca.
Apsarealizaodetaisetapas,o"analista"devepartirparaumaltimaqueconsistenacomparao
docontedoapreendidodofilmecomosconhecimentoshistricosociolgicosacercadasociedade
queproduziuofilmeecomoutrostiposdefilme,paraentosintetizarospontosemqueofilme
reproduzessesconhecimentose,poroutrolado,oselementosnovosqueeleapresentaparaa
compreensohistricadamesma.Sentoofilmetransformarseemdocumentohistoriogrfico
utilizvel.
Evidentemente,aprofundidadedecadaetapadaanlisedeveestarrelacionadacomosobjetivosdo
"analista".Emalgunscasos,aanlisepodeseesgotaremumapelculaapenas,masemoutros(como
maiscomum),elapodeestenderseproduocinematogrficaglobalouparcialdeumperodo
especficoouadeterminadognerooutipodefilme.
Aleiturahistricadosfilmesnoexcluiapossibilidadedeanlisedeextratosefragmentosdefilmes.
Todavia,necessriamuitaprecauocontraosperigosdasfceisdeduesgeraisrealizadasapartir
deelementosisoladosdosfilmes.Paraevitaresseperigoqueacabasetornandouma"tentao"no
bojodoprocessoanaltico,noapenasnotratamentodosfragmentos(emqueoperigodefato
maior),muitoimportante(diramosmesmofundamental)aconsultaaoutrasfontesdepesquisa
eoseuconseqentecruzamento.
Adocumentaoescritasobrefilmesnomuitonumerosaemuitasvezesdedifcilacesso,mas
elaexisteedeveserconsultadaquandopossvel,sobretudoparaaprimeirapartedaanlise.Almda
bibliografiaque,porventura,possahaver,existemtodososdocumentosqueenvolvemaproduoe
distribuiodofilme,osroteiros(inclusiveosoriginais)e,ainda,ascrticascinematogrficasque
podemsermuitoteisaopesquisadorquedesejacontextualizarofilme,assimcomotomar
conhecimentodasuarepercusso.Masprecisosalientarqueessesdocumentostambmdevemser
submetidosaoprocessodecrtica.
Todasessasquestesnospermitemafirmarque,enquantodocumentohistricoprimrio,qualquer
filmetambmpodeserutilizadodidaticamente,comoinstrumentoauxiliardoensinodaHistria,por
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

5/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

meiodarealizaodasualeiturahistrica,emsaladeaula,edaapreensoediscussodosseus
elementosconstitutivos.Noentanto,paraosucessodetalempreendimentonecessrio,namaior
partedoscasos,quesejamfornecidosaosestudantesosprincpiosbsicosdarelaocinemahistria,
e,almdisso,queelesjestejamfamiliarizadoscomnoesdotipo:documentohistrico,
objetividadeesubjetividadenaHistria,arelaodialticaentrepassadoepresente,ideologiaetc.
Portanto,essetipoespecficodeutilizaodidticadefilmes,ouseja,comodocumentosprimrios,
deveaplicarsemaisaoensinouniversitrioe,semcasosparticulares,deveserdirigidoaoensino
secundrio.Umoutrolimitedessautilizaodizrespeitoaoobjetodeensinoque,nestecaso,se
restringe,cronologicamente,histriadosculoXX.
Ofilmecomodiscursosobreopassado
Desdeumpassadomuitoremoto,ahistriavemservindodeinspiraotemticaparamuitasformas
derepresentao,sejaelalendria,aexemplodasepopiasnarradasporHomero,teatral,como,por
exemplo,astragdiasdesquiloouAristfanes,literria,plsticasetantasoutras.Essatendnciafoi
cristalizadaapsaRevoluoFrancesaeadifusodoRomantismo.Comoadventodocinemaea
suapopularizao(leiasetransformaoemmeiodecomunicaodemassa),essacaracterstica
adquiriucontornosmuitomaisabrangentes.Noporacasoqueumnmeromuitoelevadodos
filmesproduzidosmundialmentepossuiumreferentehistrico.
Dessaforma,podeseafirmarqueo"filmehistrico",comodetentordeumdiscursosobreopassado,
coincidecomaHistrianoqueconcernesuacondiodiscursiva.Portanto,noabsurdo
considerarqueocineasta,aorealizarum"filmehistrico",assumeaposiodehistoriador,mesmo
quenocarregueconsigoorigormetodolgicodotrabalhohistoriogrfico.
Ograndepblico,hoje,temmaisacessoHistriaatravsdastelasdoquepelaviadaleituraedo
ensinonasescolassecundrias.Essaumaverdadeincontestvelnomundocontemporneo,noqual,
demaisamais,aimagemdominaasesferasdocotidianodoindivduourbano.E,emgrandemedida,
essefatosedeveexistnciaepopularizaodosfilmesditoshistricos.
Noentanto,essesfilmesencontramumagrandereaonegativaporpartedopblicodito"culto",
incluindoumaboaparceladoshistoriadores,queenxerganessasproduesapenasummeiode
vulgarizaodaHistria,oquenoseconstitui,nasuatotalidade,numacrticaverdadeira.
Colocandosecontraessapostura,ohistoriadornodevemenosprezar,nemficarmargemdesse
processodedifusodosaberhistricoatravsdocinemae,atualmente,tambmdatelevisoedo
videocassete,massimaproveitaroseupotencial(quepodeserdocumentaloudidtico,seaplicado
aoensinodaHistria),contribuindo,dessaforma,paraodesenvolvimentodeumaleitura
cinematogrficadahistriaeficienteeformadoradeconhecimentocientficoeconscinciahistrica.
Comosavanostecnolgicosecientficosalcanadospelahumanidade,emespecialnodomnioda
comunicao,nestefimdemilnio,modificaramsebastanteostiposderelaessociais
empreendidaspelohomem.Edestanovaeraqueseesboa,comcontornosaindaindefinidos,o
cientistasocialnosepodedistanciar,soboriscodeseencontrarinteiramenteforadarealidadedo
processohistricoemcurso.Nessesentido,assisteseaosurgimentodeumanecessidade(histrica)
imperativaparaascinciasqueestudamohomemeassuasrelaes:suamodernizao,pormeioda
integraocomosnovosrecursosdacomunicaoe,nonossocasoemparticular,comocinema.

*
Os"filmeshistricos",ouseja,aquelesemqueoseuenredosereportaapocaspassadas(emrelao
aoperodoemquefoiproduzido,enoaodoespectador)so,comoquaisqueroutros,comoj
dissemosacima,tambmdocumentosdoperododesuaproduo.Eesseenfoquejamaispodeser
perdido,mesmoqueointeressedoobservadornoseconcentrenesseperodo.Essesfilmestambm
sodocumentossecundriosdofenmenoqueabordamemseuenredoe,noobstantepossuamuma
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

6/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

utilidadelimitadaparaopesquisador(noqueconcerneaoseuinteressesobreoperodoretratado),
elespodemsetornarmuitoimportantesparaoprocessodeensinoaprendizagemdaHistria.Masa
suautilizaodevelevaremconsideraoumasriedequestes,dasquaislevantaremosalgumas,
consideradasfundamentais.
Aprimeiraquestoaserlevantadadizrespeitoexatamenterelaopassadopresentecontidano
filme.Qualquerrepresentaodopassadoexistentenofilmeestintimamenterelacionadacomo
perodoemqueestefoiproduzido.Porexemplo,aescolhadeumtemahistricoeaformacomoele
representadoemumapelculasosempreditadasporinflunciasdopresente.Nestesentido,pode
sefalardeumpresentismonaconstruohistricocinematogrfica,fenmenojassinaladopor
filsofosdahistria,comoBenedettoCroce,ehistoriadores,comoCollingwood,emrelaoao
discursohistrico.Emmuitoscasos,oretornoaopassadofuncionacomouminstrumentode
ocultaodeumcontedopresentequesedesejapassarparaoespectador.Oquedizermos,por
exemplo,darelaopassadopresenteexistentenofilmeAlexandreNevskydeSergueyEisenstein?
NoseriaoretornoaosculoXIII(duranteumepisdiohistriconoquala"grande"Rssia
atacadadesurpresapeloscruisexrcitosteutnicosisto,germnicos,mas,pelamobilizao
popular,conseguedefenderseerechaarosalemes,consolidandosuafora)uminstrumento
ideolgicoquevisavaclaramenteagirsobreaconscinciadosindivduosdoseutempo?Ouseriam
puraesimplescoincidnciaassemelhanasentreasconjunturaspolticomilitaresde1242e1938?A
respostanosparecebastanteclaraepodesercomprovadapelosprpriosfatosqueseseguiram
finalizaodofilme:elefoicensuradoat1941,emconseqnciadaassinaturadoPactoGermano
Sovitico,esfoiliberadoapsainvasodoterritriorussopelosexrcitosnazistas.Mas,na
maioriadasvezes,arelaopassadopresenteseddeformamenosdiretaeconsciente.Porisso,a
utilizaodos"filmeshistricos"nopodeprescindirdeumaleiturahistrica,aindaqueestano
sejarealizadadeformatominuciosa(quantoseriaparasuautilizaocomodocumentoprimrio).
Todo"filmehistrico"umarepresentaodopassadoe,portanto,umdiscursosobreomesmoe,
comotal,estimbudodesubjetividade.Parasecaptaroseucontedohistriconecessrioqueo
historiador,primeiraemomentaneamente,renunciebuscaobjetivada"verdadehistrica".Na
pelcula,eleapenasencontrarumavisosobreumobjetopassado,quepodeconter"verdades"e
"inverdades"parciais.Umfilmenuncapoderiaconteraverdadeplenadeumacontecimento
histrico,mesmoseassimodesejasseoseuautor.Aindaqueabordefatosreais,nuncaabandonara
suacondioderepresentaoe,portanto,dealgoque,nomximo,apenasrepresentaorealeque
nocoincidecomeste.Eestaafirmativatambmseaplicaaosdocumentrios.Arealizaodeum
"filmehistrico"sempreimplicaemselees,montagens,generalizaes,condensaes,ocultaes
quandonoeminvenesoumesmofalsificaes.Dessaforma,oquedeveserbuscadoemum
"filmehistrico"noa"verdadehistrica"contidanele,masaverossimilhanacomofenmeno
histricoqueretrata.(5)
Mas,sobadenominaode"filmeshistricos",coexistemnumerosostiposdefilmesquese
diferenciambastantequantoaoseucontedo,formaesuaspossibilidadesdetratamentoeutilizao.
Issogeraumanecessidadedesecriarumaclassificaoparaos"filmeshistricos".Aprimeirae
maisgeralclassificao,pornsproposta,dos"filmeshistricos"consistenadiferenciaoentre
documentriosenodocumentrios.Osdocumentriossoosfilmescujoenredonosebaseianuma
tramarepresentativa(comatoresrepresentandopersonagenshistricos),masnorelato,nadescrio
ounaanlisedeumacontecimentohistrico.Emgeral,essesfilmessorealizadosatravsde
montagensdeimagensdopassado,dedocumentosfilmadosedecenasdopresente,quepossuemum
textodefundonarradoeso,muitasvezes,intercaladasporentrevistasrealizadas
contemporaneamenteproduodofilme.Osnodocumentrioscorrespondematodososfilmes
cujoenredopossuiumahistria,umatrama.precisoquesetenhaemmentequeessaclassificao
noestanqueeabsolutaequemuitasproduespodemseenquadrarconcomitantementenosdois
tiposdefilmes.Comoexemplos,podemoscitaralgunsdocumentriosqueutilizamimagens
reconstrudas(ficcionais),comoParis1900(1947,Vedrs).Comoexemplotambminteressante,
temosvriosdocumentriosquetratamdaRevoluoRussaqueutilizamimagensdofilmeOutubro
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

7/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

(1927,Eisenstein),algunsatsemlhefazerreferncias,aoladodeimagensreais.Poroutrolado,
existemaquelesfilmesdeficoqueseutilizamdeimagensreais,aexemplodeOhomemde
mrmore(1977,Wadja)oudomaisrecenteJFK:aperguntaquenoquercalar(1991,Oliver
Stone).importanteaindadiferenciaros"filmeshistricos"dosfilmesquetratamde
acontecimentos,hojehistricos,masquenomomentodesuaproduolheseramcontemporneos.
Essesfilmespodemserperfeitamenteutilizadosenquantorecursosdidticos,masnopodemoslhes
atribuiracondiodediscursohistrico.Porexemplo,umdocumentrioproduzidonobojodeuma
guerra,comimagensdoconflito,noseconstituiemum"filmehistrico",mesmoque,atualmente,
possuaumvalorhistrico.Noentanto,umdocumentrioproduzidonadcadade1970,utilizandoas
mesmasimagens,um"filmehistrico".
Umadascaractersticasfundamentaisdo"filmehistrico"tradicional,principalmenteo
hollywoodianoqueomaisdifundidoepopularecujomodeloseestende,emmaioroumenor
grau,aoutroscentrosdeproduoqueporelesodiretaouindiretamenteinfluenciados,a
primaziadadaemooemdetrimentodoaspectoracional.(6)Issoocorre,comobemargumenta
Monterde,devidopresenadominantedo"espetculo"nouniversocinematogrfico.(7)Essefato,
muitasvezes,acabapordarnfaseaaspectospitorescosdopassadoeporfacilitaramanipulao
ideolgicadoespectador.Umaoutracaractersticados"filmeshistricos"apresenadaideologia
derepresentaoburguesa,herdadadosmodelosrenascentistas,quesebaseianaperspectivacentral
comopontochaveparaaconstruodeumalinguagemlinear.Essemodelo,mesmoquesetenha
mantidodominanteaolongodosculo,foiduramentecontestadopordiversosmovimentos
cinematogrficos,sendo,dentreestes,osurrealistaaquelequemaisseops,apresentandouma
propostadecinemainteiramentenova,inclusivenombitodocinemahistrico.
Umaoutraquestodesumaimportnciaquedeveserlevantadaaoseabordaros"filmeshistricos"
dizrespeitosuarelaocomahistriaescrita.Teriamos"filmeshistricos"autonomiaemrelao
historiografiaescrita?Seriamelescriadoresdeumsaberhistricocientficoespecfico?Essauma
questobastantepolmicaedifcildeserrespondidaatasltimasconseqncias.ParaFerro,esses
filmescontribuemparaadifusodosconhecimentoshistricos(funopedaggica),maspouco
intervmcomocontribuio"cientfica"docinemaparaainteligibilidadedosfenmenoshistricos.
Constituemumatranscriocinematogrficadeumavisohistricaquefoiconcebidaporoutros.Ele
minimizaovalordofilmecomodiscursosobreopassadoafirmandoque"nosfilmesquetratamdo
passado,nossointeressenoest,particularmente,nasuarepresentaodopassado,masnaescolha
dostemas,nosgostosdapoca,nasnecessidadesdeproduo,noslapsosdocriador".(8)Aomesmo
tempo,Ferroacabaporvalorizarafunodedocumentoprimriodosfilmes,quandodizqueo
historiadordeve"partirdaimagem,dasimagens.Nobuscarnelassomenteilustrao,confirmao
ouodesmentidodeoutrosaberqueodatradioescrita".(9)JR.Rosenstoneafirmaooposto:"o
cinemaaoassumirtarefasdaHistria:narrar,explicareinterpretaropassado,nosdizcoisas
muitodistintasdasquefiguramnoslivros".(10)Estecanteiropareceestartotalmenteaberto
investigao.
Osdocumentrios
Osdocumentrios,noobstanteasuaaparenteobjetividade,tambmsorepresentaessobreo
passadoecomotaisdevemsertratados.Aseleodotema,dosfatosabordados,dasimagenseoseu
encadeamento,amsicautilizada,ocontedodotextonarradoeasuainsero,tudoissofazparte
douniversodesubjetividadepresentenofilme,quedeveserabordadoluzdarelaopassado
presente.
Aaparnciadeobjetividadeedeneutralidadedosdocumentriosacabaporfacilitarasuautilizao
propagandsticaquecriaseusprpriosmecanismosdeinduo,ocultaoefalsificaodos
fenmenoshistricos,aosquaisohistoriadordeveestarmuitoatento.Afalsificaodasimagensnos
documentrios,duranteosculoXX,foiuminstrumentodemanipulaobastanteutilizado,
sobretudonoscontextosblicos.DuranteasduasGrandesGuerras,porexemplo,muitasimagens
falsasdevitriasdosaliadosederrotasdosadversriosforamapresentadasaosexrcitosdeambosos
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

8/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

ladoscomoinstrumentodemanipulao.
Tododocumentrio,paraalmdosfatoshistricosnarrados,cujaveracidadedeveseravaliada,
revelaumavisodaHistriaepossuiumainterpretaoparaoobjetohistricosobreoqualse
debrua.Eestespontosdevemserdetectadoseanalisadospelohistoriador.Muitasvezes,um
documentriocontmumtextoextremamenteverdadeironoqueconsistenarraodosfatos,masa
interpretaogeralqueestedaofenmenoseencontracomprometida.
OsdocumentriospodemserteisaoprofessordeHistria,tantoquelequedesejaapenasaproveitar
opotencialnarrativodalinguagemcinematogrficaquantoquele,principalmente,quedeseja
polemizarsobreascausaseosentidodeumacontecimentohistrico.Todosesseselementosno
minimizamovalordocumentalintrnseco(comoregistrodiretodeumfatohistricoreal)das
imagensapresentadasemumdocumentrio,sobretudoaquelasqueforamgravadasnobojodo
acontecimentonarrado.Noentanto,ovalordodocumentriopodeficarcomprometidopelaforma
comoasimagenssoapresentadaseportodososelementossubjetivosqueacompanhamasua
produo.
AolongodosculoXX,duascorrentescinematogrficassemanifestaramnaproduode
documentrios:umadelasvianasimagensapenasumtestemunhodiretodeumacontecimento
histrico,considerandoqueoseuvalorselimitavafunoderegistro.Comoexemplodessetipode
perspectiva,podemoscitaromovimentocinematogrficorusso,encabeadoporDzigaVertov,
denominado"cinemaolho",queinfluencioumuitosoutroscineastasnomundoaoutraconsideravaa
cmeraapenascomoinstrumentoparaacriaodeumdiscursohistricoprprio,exteriorao
contedointrnsecodasimagens.Estaltimapodeserencontrada,porexemplo,naproduodo
cineastaJeanVigo.
Osnodocumentrios
Existeumainfinidadedefilmesnodocumentriosquesereportamaopassado.Todavia,elesse
diferembastanteunsdosoutros,fatoquedificultaquelhessejadadoumtratamentocientficoe
sistemtico.pensandonessadificuldadequepropomosumaclassificaoparaos"filmes
histricos"nodocumentrios,baseadaemcritriosqueconsideramocontedohistricodos
mesmosequecompreendeosseguintestipos:
Reconstruohistrica :correspondeaosfilmesqueabordamacontecimentoshistricoscuja

existnciacomprovadapelahistoriografiaequecontamcomapresenadepersonagens
histricosreaisnoseuenredo(interpretadosporatores),cujafidelidaderelativaesemodifica
deumfilmeparaoutro.Nosetrataapenasdosfilmesemqueserealizaumareconstruo
audiovisualdopassado(oquedificilmentelevadosltimasconseqncias)oumesmodos
fatos,mastambmdaquelesemquesoesboadasinterpretaeshistricas,utilizandofatos
comprovadamentereais.Comoexemplosdereconstrueshistricas,podemoscitarOutubro
(1927,S.Eisenstein),AlistadeSchindler(1993,S.Spilberg),Spartacus(1960,S.Kubrick),
1592:aconquistadoparaso(1992,RidleyScott)ouArainhaMargot(1994,Patrice
Chreau).
Biografiahistrica :tratasedosfilmesquesedebruamsobreavidadeumindivduoeassua

relaescomosprocessoshistricos.Namaiorpartedoscasos,essesfilmesselimitam
abordagemdavidadoschamados"grandeshomens",ouseja,aquelesindivduosdestacados
pelahistoriografiaescritae,principalmente,atradicional.Comoexemplos,citamosNapoleo
(1927,AbelGance),Cromwel(1970,KenHughes),Lamarca(1994,SrgioResende)ouRosa
Luxemburgo(1986,MargarethvonTrotta).
filmedepoca :compreendeaquelesfilmescujoreferentehistriconopassadeumelemento

pitorescoealegrico,ecujoargumentonadapossuidehistriconosentidomaisamplodo
termo.Soinmerososexemplosdefilmesdepoca:Sissi(1955,ErnstMarishka),Aamante
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

9/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

dorei(1990,AxelCorti)ouAnglicaeorei(1965,Borderie).Mesmoassim,algunsdeles
podempossuirelementosinteressantesparaohistoriador,principalmenteaquelesemque
existeumapreocupaoformalmaiorcomareconstruoambientaledoscostumes,comoo
casodeLigaesperigosas(1988,SteavenFrears),porexemplo.
Ficohistrica :abarcaosfilmescujoenredoficcional,masque,aomesmotempo,possuium

sentidohistricoreal.Comoexemplodestetipodefilme,podemoscitarOnomedarosa
(1986,JeanJaquesAnnaud),Agreve(1923,Eisenstein),Aguerradofogo(1981,JeanJaques
Annaud),LiliMarlene(1980,Fassbinder)etc.
Filmemito :soaquelesfilmesquesedebruamsobreamitologiaequepodemconter

elementosimportantesparaareflexohistrica.Muitasvezes,omitoapresentadoem
paraleloafenmenoshistricosreais.Podemoscitar,porexemplo,ElCid(1961,Antonny
Mann)eAguerradeTria(1961,GiorgioFerroni).
filmeetnogrfico :agrupaosfilmesrealizadoscominteressescientficoantropolgicos.Como

exemplo,podemoscitaraproduopioneiradeFlaherty(Nanouk,oesquim).
adaptaesliterriaseteatrais:englobaosfilmequesooriundosdeumaadaptaodeobras

literriaseteatraisdopassado.AlgunsexemplossoGerminal(1995,ClaudeBerri),Luciola:
oanjopecador(1975,AlfredoSternheim),Osmiserveis(1978,GlealJoadan),Hamlet(1990,
F.Zeffirelli),HenriqueV(1945,LaurenceOlivier),1984deOrwell(1984,MichaelReadford).
Comosepodever,soinmerosostiposde"filmeshistricos"eessaclassificaopoderiasermuito
maisextensacasoestefosseonossoobjetivo.Essaclassificao,aqui,temapenasoobjetivode
exemplificarumpoucoaspossveisdiferenasdos"filmeshistricos"queexigem,porsuavez,
tratamentosdiferenciados.
importanteressaltaraindaadiscussoacercadosreferenteshistricosnosquaissebasearamos
produtoresdofilmenomomentodasuarealizao.Osreferenteshistricosdeum"filmehistrico"
podemtervriasorigens:ahistoriografiaescrita,amitologia,oconhecimentohistricopopular,uma
pesquisaprpriadocineastae,oquemuitoimportante,sobretudoparaocinemaditocomercial,a
concepodahistria(simblicaaudiovisualedecontedo)doespectadorquetemsido
modulada,aolongodasuaexistncia,peloselementosreferenciaisenunciadosacima,mastambm
peloprpriocinemaqueacaba,peloprocessoderepetio,criandomodeloshistricosespecficos.
Oqestionamentodo"filmehistrico"
Oprimeiropontoquesedeveteresclarecidoaoseiniciarotrabalhodeanlisedeum"filme
histrico",comojafirmamosacima,quenelenodeveserbuscadaa"verdadehistricaobjetiva"
equeoprocessoinventivomuitasvezesnoseopeaumsentidohistricocoerenteeconstrutivo.E
oseusentidonodeveserprocuradoapenasnosfatos(excetoseoobjetivodaanlisedofilmese
limitabuscadestes),masesobretudonoargumentoglobal.Essesentido,porm,nofornecidode
formaacabadapelofilmeeleconstrudodialeticamentenoprocessodeanlisedosujeitocomseu
objeto.Porisso,cadafilmepode,perfeitamente,conteremsisentidosdiversosemesmoconflitantes,
poiscomoafirmaPierreSorlin,"osentidoflmiconoumasignificaoinerenteaofilme,masso
ashiptesesdeinvestigaoquepermitemrevelarcertosconjuntossignificantes".(11)E,dessa
forma,ocinemacoincidecomaHistriaemmaisumaspecto:asuacapacidadedeproduzirsentido.
Arealizaodaleituracinematogrficadahistriaemum"filmehistrico",sejaeledocumentrioou
no,devesersempreprecedidapelasualeiturahistrica.Feitoisto,o"analista"deveirembuscadas
verossimilhanashistricasexistentesnofilmeeprincipalmentedoseusentido.Primeiramente,
devemseranalisadososfatoshistricosapresentadospelofilme:soelescomprovadospela
historiografiaescrita?Soelesinventadospeloautor?Inteiramente?Comquecritrios?
importante,nessepercursoporvezestortuoso,estarsesempreatentopresenadosanacronismos.
http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

10/11

05/10/2015

OcinemaeoconhecimentodaHistria

Depois,devesebuscarapreenderaconcepohistricadofilmeeasinterpretaesqueeleapresenta
sobreoacontecimentoretratado.Umaoutraetapaimportanteadacomparaodoselementos
retiradosdofilmecomosconhecimentosoriundosdahistoriografiaescritaouoral,natentativade
captaroqueeleapresentadenovo.E,comasntesedetodosesseselementos,formularseo
sentidohistricodofilme.

*
Aprticadaanlisehistricadeumfilme(sejacomodocumentooucomodiscursosobreopassado),
sobretudoparaoprofessordeHistria,muitasvezesdificultadapelasuafaltadepreparao,tanto
anveltericoquantotcnico.Conhecimentosbsicosacercadarelaocinemahistria,dasnovas
teoriasdacomunicaoedaeducaoqueconsideram,demaisamais,aimagemcomoum
elementofundamentaldoprocessodeaprendizagemcontemporneo,dalinguagem
cinematogrficaedastcnicasdecinemaevdeosomuitoimportantes.Masonodomniodestas
reasnodeveinibiraquelesquedesejemutilizarcientificamenteopotencialdocinemanoensinoda
Histria.Essesconhecimentosbsico(vejasequenosetratadeumaespecializaonessasreas)
podemseradquiridosaospoucos,emparalelodinmicadaprtica.
NOTAS
(1)VejaseKONDER,L.Osmarxistaseaarte.RiodeJaneiro:CivilizaoBrasileira,1967.p.47
52.
(2)VejaseFERRO,M.CinemaeHistria.RiodeJaneiro:PazeTerra,1992.p.93.
(3)KRACAUER,S.DeCaligariaHitler:umahistriapsicolgicadocinemaalemo.Riode
Janeiro:JorgeZaharEditor,1988.p.18.
(4)ConceitodeAltusserapudVOVELLE,M.Ideologiasementalidades.SoPaulo:Brasiliense,
1987.p.11.
(5)VejaseMONTERDE,J.E.Historia,cineyenseanza.Barcelona:Laia,1986.p.1024.
(6)Alis,essaumacaractersticageraldalinguagemaudiovisualecinematogrficacomoumtodo,
masqueexacerbadanos"filmeshistricos".
(7)Ibid.,p.139.
(8)FERRO,M.Ahistriavigiada.SoPaulo:MartinsFontes,1989.p.4175.
(9)FERRO,M.CinemaeHistria.RiodeJaneiro:PazeTerra,1992.p.86.
(10)PAZ,M.A.,MONTERO,J.Historiaycine:realidad,ficcinypropaganda.Madri:
Complutense,1995.p.16.
(11)VejaseMONTERDE,op.cit.p.24.

[email]

http://www.oolhodahistoria.ufba.br/o3cris.html

topo

11/11

S-ar putea să vă placă și