Sunteți pe pagina 1din 9

JeanBaptisteWillermoz(17301824)

ParJeanFranoisVar
JeanBaptisteWillermoz,nLyonle10juillet1730etmort
danslammevillele29mai1824,futunMaondune
envergureexceptionnelle,commeilnesenrencontrepas
beaucoupparsicle.Cestindniablementunedes
personnalitslesplusminentesetlesplusconsidrablesde
lhistoiredelaMaonneriesurtoutdelaMaonnerie
franaise,maispasuniquementdelle,etquiexerasurson
volutionuneinfluencedterminante.Vritableprefondateur
duRgimeEcossaisRectifi,ilfutlarchitecteenchefdun
dificequisubsisteencoredurablementmalgrdtonnantes
vicissitudes.Ilalongtempstdemodedadoptersonsujet
untondnigrantetpersifleur,quonretrouvelenvisous
laplumedePaulVulliaud,dAliceJoly,deRenleForestier,
dePierreChevallierLetournantfutprisen1973lorsque,
danssonEsotrismeauXVIIIesicle,AntoineFaivre,le
premier,crivit:Onpeutdirequilatteignitunehaute
spiritualitetquesalargeurdevuetaitpeucommune.Ilse
montradouautantpourlamditationetlillumination
intrieurequepourlorganisationouladministration.La
Rvolutionafaillitrefatalesonuvre;maisonle
considretoujourscommelundesplusgrandspersonnagesde
lhistoiremaonnique.(p.176).Depuislors,enparticulier
aveclaremiseaujourdenombreuxdocumentsdarchives,la
grandeurdupersonnagesestimposedeplusenplus.
IssuduneanciennefamilledebourgeoisdeSaintClaude(dont
lepatronymesorthographiaitoriginellementVuillermoz),et
quitait,daprsdesdocumentsdefamille,dorigine
espagnolelointaine,sonprestaitinstallLyoncomme
marchandmercier.JeanBaptiste,andedouzefrreset
surs,futtrsjeuneprojetdanslavieactive:misen
apprentissageauprsduncommerantensoierieslgede14
ans,ilmonta24anssapropremanufacture;peuavant
Wilhelmsbad,unenoticeledcritcommefabricantentoffes
desoieetdargentetcommissionnaireensoieries.Il
venditsontablissementen1782toutenconservantdes
intrtsdanslamaisondemercerieengrosdesonfrre
AntoineetdesonbeaufrrePierreProvensal,pouxdesa
suraneClaudine.
MmesilconsacralaFrancMaonnerielessentieldesa
longuevie,ilsengageaactivementdanslaviedelaciten
seconformantlespritdesrglesquilavaitluimme
dictespourlesChevaliersBienfaisantsdelaCitSainte,

cestdireenmettantsesfacultsdorganisateuret
dadministrateurauservicedelareligionetdela
bienfaisanceausenslargeduterme:ilfutsuccessivementou
simultanmentadministrateurdelhteldieu(notammentdurant
lapriodeprilleusedelaTerreur,en1793)puisdes
hospicescivilsdeLyon,membreduconseildefabrique(cest
direduconseilparoissial)deSaintPolycarpe,conseiller
gnraldudpartementduRhne,ilsoccupadinstruction
primaire,devintagriculteurpassionnWillermozfuttout
saufunMaonenchambre.
Cestnanmoinsparsonuvremaonniquequilestpassla
postrit.Initien1750lgede20ansdansunelogedont
onignorelenom,ilfranchittrsrapidementtousles
chelons.EluVnrablepeinedeuxansplustard,en1752,
ilressentlancessitdemettredelordredansune
situationmarquepardesabusquisaccrditaientdeplus
enplusetilcontribueformer,en1760,laGrandeLoge
desMatresRguliersdeLyon,reconnueen1761parlaGrande
LogedeFrance.AprsenavoirtlePrsidenten176263,il
obtientdendevenirleGardedessceauxetarchives,
fonctionquidevaitavoirsesprfrencesdanstous,ou
presquetous,lesorganismesauxquelsilappartintcar,tirant
partidelacorrespondancedaffairesquilentretenaitavec
lEuropeentire,ilpouvaitainsiselivrerunedeses
activitsfavorites:recueillir,tudieretcomparerles
rituelsdetouslesgradespossibles.Etcelaindubitablement
pargotdecollectionneur,maisaussipourdesraisonsbien
plusprofondes,quilexposeradansunelettredenovembre
1772aubarondeHund,lefondateurdelaStricteObservance:
DepuismapremireadmissiondanslOrdre,jaitoujourst
persuadquilrenfermaitlaconnaissancedunbutpossibleet
capabledesatisfairelhonntehomme.Daprscetteide,
jaitravaillsansrelcheledcouvrir.Unetudesuivie
deplusde20ans,unecorrespondanceparticulirefort
tendueavecdesfrresinstruitsenFranceetaudehors,le
dptdesarchivesdelOrdredeLyon,confimessoins,
menontprocurbiendesmoyensEtilconstitue,leffet
dtudiertousleshautsgradesdontilseprocuraitla
connaissanceetdentreenquelquesortelelaboratoire,
unchapitrerservunepetitesocit:lechapitredes
ChevaliersdelAiglenoir,dontilconfialaprsidenceson
frrePierreJacques.
Lebutdecesrecherches,savoirlevritablebutdela
FrancMaonnerie,luifutrvllorsquilfutadmisenmars
1767,parMartinesdePasquallyenpersonne,danssonOrdre
desChevaliersMaonsElusConsdelUnivers.Dansune

lettre,galementde1772,unautredignitairedelaStricte
Observance,lebarondeLandsperg,Willermozsenexplique
avecdiscrtionmaisavecnettet:Quelquesheureuses
circonstancesmeprocurrentloccasiondansmesvoyages
dtreadmisdansunesocitbiencomposeetpeunombreuse,
dontlebutquimefutdvelopphorsdesrglesordinairesme
sduisit.Dslorstouslesautressystmesquejeconnaissais
(carjenepuisjugerceuxquejeneconnaispas)meparurent
futilesetdgotants.Cestleseulojaitrouvcettepaix
intrieuredelme,leplusprcieuxavantagedelhumanit,
relativementsontreetsonprincipe.Defait,
convaincudavoirdcouvertlavritdelaMaonnerie,
Willermoznesendpartirajamaisetdemeurera
inbranlablementfidle,endpitdesapparences,etquoi
quonaitprtendu,soninitiateurMartines,sadoctrine
etsonOrdre.
Aprslavoirreu,commeilvientdtredit,aucoursdune
crmonieempreintedmotion(queWillermozdevaitrelateren
1781CharlesdeHesse),leGrandSouverain,quiavaitdcel
sescapacits,lenommapeuaprsInspecteurgnralde
lOrientdeLyonetGrandMatreduGrandTempledeFrance.
Enmai1768,leSubstitutUniverseldelOrdredesElusCons,
BacondelaChevalerielordonnaRauCroix;bienquecette
ordinationaittopresurautorisationdeMartines,celui
ciprouvadesdoutessursaparfaitergularit,etildcida
delaconfirmerdeuxansplustard,enmai1730,parlavoie
sympathique,cestdiredistancemthodefrquente
pourlesoprationsdesElusCons,notammentlestravaux
dquinoxe.
Willermozprittrsausrieuxlesfonctionsquiluiavaient
tconfreset,mticuleuxcommeilltait,ilfut,parmi
lesdisciplesdeMartines,lepluspressantpourobtenirde
luidesrituels,instructionsetautresdocumentsqui
faisaientdfautauxConspourtravailler;cetgard,sa
correspondanceavecSaintMartin,lorsqueceluicifutdevenu
secrtairedeMartines,estdesplusprcieuses,demmeque
lesnotesqueluimmetablitpourlapratiquedesrituels
cons.Pardrogationlarglequilstaitimposepour
lesautressystmes,ycomprislesien,savoirleRgime
EcossaisRectifi,iltintconserverlaconduiteduTemple
deLyon,etillemaintinteneffetenactivitbienaprsla
dsagrgationdelOrdredesElusCons,jusquauxpremiers
troublesdelaRvolution.Preuvedurespectrvrencieuxque
Willermozportaitluvredesonmatre,ilnapportaaucun
changement,mmelger,lOrdredesElusCons,quillaissa
compltementlcartdesagrandeentreprisederformede

rectificationdelaMaonnerie.Enfin,encequiconcerne
lhomme,endpitdestiraillementsoudesagacements
rciproques,invitablesdelapartdepersonnesauxnatures
aussicaractrisesetaussicontrastes,illuiporta
toujourslaplusgrandeconsidrationentantquematre
initiateur,crivantsonsujet,danssonextrmevieillesse,
en1821:Cethommeextraordinaireauqueljenaijamais
connudesecond.
CestqueWillermozavaitadhrdemble,etdfinitivement,
ladoctrinedelarintgration,doctrinedontilestimads
lorsquelleavaitt,etdevaittretoujours,labasede
laMaonnerieprimitiveetauthentique;sielletaitabsente
deteloutelsystmemaonnique,ctaitlamarquequecelui
citaitfutileoudgotantouencoreapocryphe,
disaitilenempruntantletermeetlideMartines.
LadcouvertedeladoctrinedeMartinesnedissuadanullement
Willermozdecontinuersesenqutessurtouslessystmes
maonniquesquivenaientsaconnaissanceetdesolliciterde
sesnombreuxcorrespondants,souventprinciers,telCharlesde
Hesse,deschangesdelumires.Maisonsest
compltementmprissurlesensdecesdmarches,quona
prsentescommeunequteincessanteettoujoursinassouvie
delavrit.Riennestpluserron.Cettevrit,Willermoz
taitconvaincudelavoirreue,etellelesatisfaisait
entirement.Silcontinuaitlachercherailleursquedans
lOrdredeMartines,ctaitdansuntoutautrebut:celuide
runirenunfaisceautouslessystmesmaonniques
authentiquesauthentiquesparceque,parhypothse,ils
vhiculaientlammedoctrine,ouencore,pourreprendreune
imagequilutilisasouvent,pourrunirlesbranchesissues
dunmmetronc.Cetteruniongnraledetouslesriteset
systmesmaonniquestaituneidequilepoursuivit
longtempsetquilexposapubliquementdevantleConventde
Wilhelmsbad;etelletrouvasonchodanslatitulature
officielledesLogesduRgimeEcossaisRectifi,quiest:
LogesruniesetrectifiesdeFrance.
Cenestpasautrementquilfautinterprtersonadhsionet
celledesdeuxgroupesdontiltaitleprincipalinspirateur,
StrasbourgetLyon,laStricteObservance,diteencore
MaonnerierformeourectifiedeDresde.Cetteadhsionse
fitsurlabasedunquiproquocomplet:lorsquelebaronde
Weiler,missairedeCharlesdeHund,parlaitdertablir
lOrdredanssonpremiertat,ilsousentendaitparlle
rtablissementdelOrdreduTempleabolien1313,lo
WillermozcomprenaitleretourlaMaonnerieprimitivetelle

queMartineslenseignait;aussiavouatilplustard
CharlesdeHessetretombdesonhautennetrouvant
danslaStricteObservancequunsystmesansbasesetsans
preuvesetquuneprofondeignorancesurleschoses
essentielles.Lapreuvesilentaitbesoinduprixque
WillermozattachaitladoctrinedeMartinesestquil
ressentitlancessit,aprsledpartpourSaintDominguedu
GrandSouverain,puissamort,dorganiserchezlui,Lyon,
dejanvier1774octobre1776,desinstructionsou
leonsauxquellesSaintMartin,dHauteriveetluimme
participrenttanttcommeinstructeurs,tanttcomme
secrtairesdesance.
Cependant,quelquechosemalheurestbon.Laparfaite
connaissancequeWillermozavaitdupanoramamaonnique
franaiseteuropenlavaitassezvitepersuadquele
systmedeMartinestaitvraimenttrophtrogneparrapport
laMaonneriedutempspourpouvoirsimplanterdurablement,
afortioripoursupplanterlesautres.Celatenait,pourle
fond,ladoctrineet,pourlaforme,aufaitquiltaiten
vritunecryptomaonnerieou,silonpeutdire,une
MaonnerieaudeldelaMaonnerie.Orpourtant,selon
Willermoz,ladoctrinetaitlaseulevraie,laseule
exprimerlauthentiquevritdelaMaonnerie.
Cestalorsquileutlidegnialedeconstituersonpropre
systmequitransmettrait,lafoisparlenseignementetpar
linitiation,cettevritetqui,desurcrot,protgeraiten
sonforintrieurlOrdredesElusCons.Lersultatfutle
RgimeEcossaisRectifi,quidevaittreofficiellement
sanctionn,surleplannational,parleConventdesGaules,
Lyon(novembredcembre1778)puis,surleplaninternational,
parleConventdeWilhelmsbad,enAllemagne(aotseptembre
1782).
CeRgimeestdotdunearchitectureconcentrique,par
cerclessuccessifs,quisontaunombredetrois:
1)laclassesymboliqueouOrdremaonnique,avecsesquatre
grades:Apprenti,Compagnon,Matre,MatreEcossais;
2)lOrdreintrieur,lequelestchevaleresque,avecses
grades,oupluttsestapes,dEcuyerNovicequiestune
priodeprobatoireetdeChevalierBienfaisantdelaCit
Sainte.
CesdeuxpremierscerclesconstituentcequeWillermozappelle
lesclassesostensiblesduRgime.Ellesempruntent

lessentieldeleursformesextrieuresauxgradesmaonniques
etchevaleresquesenvigueurenFranceetenAllemagne(usages
decequonappelleraplustardleRitefranais,grades
cossais,StricteObservance)moyennantdesadaptations
nonngligeablesexigesparladoctrine.
3)Vientensuiteuntroisimecercle,laclassesecrtede
laProfessionetdelaGrandeProfession,innovationmajeure
deWillermoz,danslaquellelesFrresdesclasses
infrieuresquiensontjugsdignessontinitis,aprsles
preuvesrequises,laconnaissancedesmystresde
lancienneetprimitiveMaonnerieetsontreconnuspropres
recevoirlexplicationetledveloppementfinaldesemblmes,
symbolesetallgoriesmaonniques(art.1erdesstatuts).
Cestroiscercles,ouclasses,constituentleRgimeEcossais
Rectifi.Pourtant,enchss,ensoncur,setrouveun
quatrimecercle,protgsouslevoiledumystre,etquiest
lenecplusultra:lOrdredesElusCons.Maisaucune
confusionnestpossible:bienquesituaucentreduRgime
Rectifi,lOrdreConnestplusleRgimeRectifi;en
passantdelunlautre,onchangedemonde.Enparticulier,
Willermozsattacheproscrire,danslesclassesduRgime,
toutcequipourraitsapparenterftceuneesquissede
pratiquesthurgiques,commeparexemplelakabbaleou
lalchimie,cespratiquestantlexclusivitdelOrdreCon.
Enrevanche,cequelesdeux,OrdreConetRgimeRectifi,
ontencommun,cestladoctrinedelarintgration,cette
sciencedelhomme,pourreprendrelaformuledeJosephde
Maistre,quelaMaonnerieapourfonctiondenseigneretde
mettreenuvreinitiatiquement.Sasubstanceinitiatique,et
parconsquent,sonrituelinitiatique,sontentirement
fondssur:1)lachutedelhommedesontatoriginel
glorieux,et2)sonretour,sarintgrationparlinitiation
danscettatprimitif,laquelleinitiation,pourpouvoir
oprer,exigelintercessionetlactionduGrandRparateur
,quiestleChrist.
Cethme,WillermozlareudesenseignementsdeMartines.
MaisillareuaussidelalecturedesPresdelEglise.En
effet,cequelonsaitpeu,cestqueWillermozavaitune
solideculturereligieuse;ilavaittlvedesJsuites
et,endpitdesonactivitprofessionnelleprcoce,ilne
cessajamaisdecherchersinstruire,cequilpouvait
aisment,puisquilyavaitplusieursprtresdanssapropre
famille,sansparlerdesonentouragemaonnique.Cestainsi
quelefondsmaonniquedeLyonconservedesesnotesde

lecturesurdesPresdelEglise,enparticulierlesPres
grecs(dontlestraductionstaientmoinsraresquonlecroit
communment).Orlethmedelachuteetdelarintgration
estcequelesPres,depuissaintIrnedeLyon,ontexprim
parlethmedelimageetressemblance:lhommeat
crlimagedeDieuetselonsaressemblance;lachutelui
afaitperdrelaressemblancemaislimage,empreintedivine,
demeureinaltre;resteracquriroureconqurirla
ressemblance.Telestlobjetetlebutdelinitiation:le
retourdeladifformitlaconformit,deltatdchu
ltatdavantlachute.
ToutlesystmelaborparWillermoz,cestdireleRgime
EcossaisRectifi,estmodel,etsesformes,adaptes,pour
permettrelinitiationdoprerdecettefaonl.
Enoutre,Willermoz,convaincuquelintelligenceestun
talentreudeDieutalentque,selonlaparabole
vanglique,lhommealedevoirdefairefructifierdouble
leprocessusinitiatiqueparunprocessuspdagogique:il
rdigeunesriedinstructionsquisesuccdentdegrade
engradeafindexposerdeplusenplusclairementet
compltementcettedoctrinedelarintgrationdanstousses
aspects,nonseulementanthropologiques,maiscosmologiqueset
thosophiques.CesinstructionsculminentdanslInstruction
secrtedesGrandsProfs,oclatesongniemtaphysique,
commedailleursaussidanscellesdesleonsdeLyonqui
sontdesoncru;carilydonnedelamtaphysiquede
Martinesuneprsentationparticulirementlumineuse.
Lesmmesqualits:logique,clart,sensdesnuances,
qualitdelexpression,caractrisentlePravis,vritable
discoursprogrammequilprononadevantleConventde
Wilhelmsbadle29juillet1782afindeprsenterlafoisle
Rgimeetsoninspiration.Willermoztaitvritablementaussi
doupourlesconceptsetpourlcriturequepour
lorganisation;ctaitlvidenceunespritdepremier
ordre.
Cequilimportenanmoinsdesouligneravecforce,cestque,
siWillermozsesttoujoursdfendudtrelevritableauteur
desinstructionsdontiltaitlerdacteur,ilagalement
crusurparoleMartineslorsqueceluiciaffirmait,luiaussi,
nefairequetransmettreunetrsanciennetradition,
quasimentimmmoriale.Enfait,pourluncommepourlautre,
cettetradition,cestdirelafoisladoctrine,quiest
sciencedelhomme,sciencedelarintgrationdelhomme,et
linitiationquivaavec,sontlefaitdununiqueHautet

SaintOrdre,dontlorigineestaussianciennequelemonde,
etdontaussibienlOrdredesElusConsqueleRgime
EcossaisRectifisontdesmanifestationstemporelles,do
leurharmonieenquelquesorteprtablie.HautetSaintOrdre
dontlafonctionestdertablirlevraiTemple,letemplede
lHommeorsidelEsprit,paretdansleChristautre
manirededcrirelarintgration.
Lorsquilmouruten1824lgevnrablede94ans,peut
treWillermozeutillesentimentquesonuvresteindrait
aveclui,voirequellestaitdjteinteavantlui.On
saitquilnenfutrien,etqueleRgimeEcossaisRectifi,
danstoutessesclasses,repritplustardvigueur,sansparler
delOrdredesElusCons.Celaexcdelechampdelaprsente
tude.Cependant,onpeutmaintenantdirecequintaitpas
forcmentvraiilyaseulementcentansqueluvrede
Willermozesttoujours,etmmeplusquejamais,dactualit.
JeanFranoisVar
Bibliographiesommaire
LaFrancMaonnerie,n19delarevueDixhuitimesicle
(Garnier,1987).(NotammentlarticledeL.Hammermayer,La
CrisedelaFrancMaonnerieeuropenneetleConventde
Wilhelmsbad).
ActesduConventnationaldesGaulestenuLyon(1778)
(prs.E.MazetinTravauxdelaLogenationalederecherches
VillarddeHonnecourt,n11,2esrie,1985).
ActesduConventdeWilhelmsbad(pub.partielleparJ.F.Var
inLesCahiersVerts,bulletinintrieurduGrandPrieurdes
Gaules,ns7(1985)9(1988).
LesLeonsdeLyonauxElusCons,uncoursdemartinismeau
XVIIIesicleparLouisClaudedeSaintMartin,JeanJacques
duRoydHauterive,JeanBaptisteWillermoz(prs.etd.par
R.Amadou,Paris,Dervy,1999).
RobertAmadou,Honntehomme,parfaitmaon,excellent
martiniste,JeanBaptisteWillermoz(17301824)(LInitiation,
1985,n3).
RobertAmadou,AnthologiedeJeanBaptisteWillermoz
(LInitiation,1985,n4).
RobertAmadou,Martinisme(2ed.LesAuberts,Institut

Elazar,principalementchap.I,IIetIII).
AntoineFaivre,LEsotrismeauXVIIIesicleenFranceeten
Allemagne(Paris,Seghers,1973).
id.plusieurschapitresdansAccsdelsotrismeoccidental
(2ed.Paris,NRF,1996).
AliceJoly,UnmystiquelyonnaisetlessecretsdelaFranc
Maonnerie,17301824(Mcon,Protat,1938;reprintParis,
Demeter,1986).
RenLeForestier,LaFrancMaonnerietemplireet
occultisteauxXVIIIeetXIXesicles(d.A.Faivre,Paris,
AubierMontaigne,1970,reprintParis,LaTabledEmeraude,
1987).
SteelMaret,ArchivessecrtesdelaFrancMaonnerie(Lyon,
1893rd.R.Amadou,Genve,Slatkine,1985,avecune
introduction:DelOrdre,PrsentationduRgimeEcossais
Rectifi).
GrardvanRijnberg,Episodesdelaviesotrique,17801824
(Derain,1948;reprintLesIntrouvables,Ed.
dAujourdhui).
PaulVuilliaud,LesRoseCroixlyonnaisauXVIIIesicle
(Nourry,1929).
JeanFranoisVar,LEssorduPhnix,JeanBaptisteWillermoz
etlanaissanceduRgimeEcossaisRectifi(in:Travauxde
laLogenationalederecherchesVillarddeHonnecourt,n19,
2esrie,1989).
id.LEsotrismechrtienetleRgimeEcossaisRectifi
(in:TravauxdelaLogenationalederecherchesVillardde
Honnecourt,n31,2esrie,1995).
id.JeanBaptisteWillermoz,sonuvre(CahierGeoffroyde
SaintOmer,GrandeLogeRguliredeBelgique,Nivelles,
1982).
FrancMaonnerieFranaisefmfr.org

S-ar putea să vă placă și