Sunteți pe pagina 1din 25

LUVREdeNietzsche,parcequelleestcohrenteavecelle

mme,avecsesfiguresprovocatricesetsesclats
contradictoires,autoriseungrandnombredelectureset
dinterprtations:unelecturedextrmedroiteparexemple,
laplusgrossireetlaplusconnue;maisaussi,trsttet
defaonapparemmentplussurprenante,unelectureetune
interprtationouvrire,anarchisteetrvolutionnaire.Le
Nietzschedesanarchistesalongtempstinterprtaux
ctsdeStirnersurlemodledelindividualisme
contemporain.Commesilemoianarchisteetstirnrien,vcu
etpenspartirdunesingularitirrductible,toujours
diffrentdesautresettoujoursrenvoyluimmedansson
commerce(...)aveclesautres([1])pouvait,neseraitce
quuninstant,treconfonduaveclesindividusuniformeset
sansqualitsdelamodernit,cesindividusdesstades,des
joursdlection,desgrandessurfaces,desvoyagesaux
Seychellesetdeslotissementsdebanlieue,cesboulesde
billardpathtiquesdontparleGillesChtelet,quechaque
effortpoursediffrencierenliseencoreplusdansunegrande
quivalence([2]).Ilestvraiquecetteinterprtation
troitementindividualisteduNietzschedeslibertaires
pouvait,pourlaFrancetoutaumoins,audbutduXXesicle,
seprvaloirduncertainnombredefiguresapparemmentsans
grandrapportavecladimensioncollectiveetsocialede
lanarchismeetdelhistoireouvrire:Libertadetson
journallAnarchie,parexemple,avecleurviolente
dnonciationdusyndicalisme,desgrvesetdesmouvements
ouvriers,maisaussilephilosopheGeorgesPalante,ouplus
largementencoretoutuncourantartiste,bohmeetdandyque
lonauraittortpourtantderduiretropfacilementaux
manipulationsetauxleurresdrisoiresmaisefficacesde
lindividualismemoderne([3]).Adfautdelire
attentivementlestextesoudesaisirlanaturedecettrange
mlangeesthtiqueetpolitiqueduParisdelafinduXIXe
sicle,linterprtationmalveillantedelanarchisme
nietzschen,auraitputoutaumoinsstonnerdelafaon
dontlescritsdeNietzschesousleurdoubledimension
amoraleetbarbaretraversaientgalementlensembledes
pratiquesetdesmouvementsouvrierslibertairesdelpoque,
leurfaisaientchoettaientreprispareux.Elleauraitpu
stonnerdevoirLouiseMichelassocierlafiguredusurhomme
auxidesdejusticesocialeetdervolution([4]),le
socialisteallemanisteCharlesAndlerpercevoirdanslaclasse
ouvrireuneclassedematres([5]),maisaussiFernand
Pelloutier,lesecrtairedesBoursesdutravail,sepenser
lafoiscommervolutionnaire,partisandela
suppressiondelapropritindividuelle,etcommeamant
passionndelaculturedesoimme([6]),ouencore,un

peupartoutdanslemonde,uncertainnombredemilitants
ouvriers,lesplusengagsdanslactioncollective,se
reconnatreaussittdanslescritsdeNietzscheet,avecla
forcedelvidence,exhorterlesrvolutionnaires
promouvoirlapparitiondesurhommes,dhommesdieux
capablesdesortirlepeupledesalthargie,delibrerles
puissancesrvolutionnairesdontilestporteur([7]).
Maiscetterencontreeffectivementsurprenanteentrervolte
ouvrireetlitismenietzschen,dsirdejusticeetrefusde
lhumanisme,hainedelautoritethirarchisationdestres,
mouvementscollectifsetmprisdelafouleetdelamasse,
taitsansdoutetropimprobablepourmontrerquelleavaiteu
lieu.Comment,eneffet,imaginerunseulinstantquedes
anarchistesetdessyndicalistesrvolutionnairespuissentse
reconnatredansdestextesquinhsitentpasdnoncer
violemmentrevendicationssocialesetgrvesouvrires,
socialismeetanarchisme,et,traverseux,toutmouvement
collectifouindividuelprtendantlutterpourlgalitetla
justicesociale?Commentsupposerquedesanarchistesetdes
syndicalistespuissentfaireleursdesformulationso,contre
lesinterprtationsmoralesetpopulisteslesplusconvenues,
Nietzscheprendsanscesselepartidesfortsetdes
matrescontrelesfaiblesetlesesclaves,qui,
selonluietcontretoutevidence,lauraient(detout
temps?)emportsurlesmatres?([8])Comment,faceau
caractreaveuglantdesesimprcationspolitiques,nepas
rduireuntroitindividualismelasolitudedeNietzscheet
savisionaristocratiquedumonde?
Seul,sansdoute,lanarchismedalorsauraitpudireluimme
pourquoiautantdouvriersetdesyndicalistessesont
reconnusaussitt,etcontretoutevraisemblance,dansles
critsetlapersonnedeNietzsche,enquoiceluicirptait
leursyeux,autrementetavecunenouvelleintensit,lIde
pratiqueetthoriqueinventecinquanteansplusttpar
ProudhonetBakounine,dequellefaonlesunsetlesautres
malgrdesinombreusesdiffrencesetincompatibilits
apparentesparticipaientdunmmemouvementde
dconstructiondesdistinctionsmodernesentreindividuet
collectif,thorieetpratique,dominantsetdomins,etc.
auprofitdunenouvelleetcommuneperceptiondecequiest.
Cenefutpaslecas,pourtroisprincipalesraisons:
1.Lapremire,laplusprcoce,tientauxcritsde
Nietzscheetlhistoiredeleurpremirerception.Connus
trstt,ilsontfaitlobjetdenombreuxcommentaires,en
liaisonaveclaredcouvertedeStirner([9]).Maiscet

accueilatessentiellementdordrelittraire,esthtique
etmoral.Leurformeprovocatriceetpotiqueseprtaitmal,
dansunpremiertemps,unelecturepolitiqueet
philosophique.Etcestseulementdefaonrelativement
tardive,partirdelentredeuxguerresaumomentde
leffondrementdesmouvementsouvrierslibertaires,etavec
lestravauxdeJaspers,Lwith,HeideggerenAllemagne,par
exemple,oulinterprtationdeBatailleenFrancequune
lecturephilosophiquedevaitvoirlejour,unelecturecapable
deproduireuneinterprtationpluslarge,etplus
particulirementdedpasseruneapprochestrictementet
immdiatementindividualiste.
2.Lasecondetientlhistoiredelanarchismeluimme,
lafaondontilapuexprimersonprojet.Sansdoute,
rtrospectivementetcommelemontreClaudeHarmel,les
principauxthoriciens,prcurseursoufondateursde
lanarchismeStirner,Proudhon,Dejacque,Curderoy,
BakouninesontilsinfinimentplusprochesdeNietzscheque
detouteautrephilosophiedeleurtemps([10]).Mais,
forcment,ilsignoraienttoutduneuvreencorenatre.A
linverse,lesintellectuelsanarchistesultrieurs
Kropotkine,ReclusouGuillaume,parexempleonteula
possibilitdelireNietzsche,etuneanalyseplusfinede
leurscritsetdeleurscentresdintrtnemanqueraitpas,
parailleurs,demontrerlafaondont,implicitement,ilslui
fontchoetsinscriventeuxaussidansunedmarcheetune
perceptioncommunesdelhomme,delanatureetdumonde.Mais
gographes,thologuesoupdagogues,ilsnavaientnile
soucinilesmoyensdepercevoirladimensionpolitiqueet
thoriquedunepensequi,parsanouveautetloriginalit
desaforme,chappaitgalement,aummemoment,une
philosophieprofessionnellelaplusmme,normalement,den
expliciterlesens.Quantlanarchismemilitant,autodidacte
etclectiquequidevaitsuivre,tropsouventmarque(pourla
France)parlespauvretsrductricesdelcolerpublicaine
deJulesFerrycettecoleo,suivantlaformuledu
syndicalistePierreMonatte,enapprenantlirelepeuple
avaitdsapprispenser,ildevaitdurablement,ycompris
danssadimensionlaplusindividualiste,sentenirune
visiontroitementrationalisteetscientiste,aussiloigne
deNietzschequelleltaitdeStirner,deBakounineetde
Proudhon,oubiensrdesmultiplesmouvementsdervolteet
dmancipationquisedveloppaientalorsunpeupartoutdans
lemonde.Danscescerclesrestreints,lanarchismestait
peupeulimit,etpourlongtemps,unidalutopiqueet
humanitaire,unemoralepolitiquescheetaride,unprojet
doctrinaire,abstraitetintemporel,quilsagissait

seulementdappliquersoimmeetauxautres,lafaondes
antiquesetpersistantesprescriptionsmorales,religieusesou
civiques,enprivilgiantsanscesselexplication,
lducation,ladhsion,laconformitidologiqueet
comportementale,et,plustard,lorganisation;surlemodle
dessectesetdespartisreligieuxoumarxistes([11]).
3.Acesdeuxpremiresraisonsdeladifficultde
lanarchismerendrecomptedesesaffinitsdefaitavec
luvredeNietzsche,direcequiltaitleseulpouvoir
dire,onpeutjoindreunetroisime,plustardive,quitient
cettefoisauxmassacresdemassedupremierconflitmondial,
lautodestructionphysiqueetthiquequilsdevaient
produire,et,toutaulongdelentredeuxguerres,la
transformationenmachinesdemort(rougeetbrune)des
esprancesmancipatrices.Incapablesdexpliciter,
thoriquementetpolitiquement,lafaondontilsavaientpu
sereconnatredanslaviolencenietzschenne,dansle
surhomme,lesmatres,lesaristocrates,lternelretour,la
volontdepuissanceet,traverseux,danslejeuinfiniet
mancipateurdescompositionsdeforcesetdevolonts,les
anarchistessetrouvaientdesurcrotdpossdsdesfigures
littrairesetesthtiquesqui,dansleurnouveaut,avaient
dabordpermiscetterencontreetcettereconnaissance.
Transformesenslogans,enposesetenboursoufluresde
thtre,rabattuessurlamiseenscneetlestrompettesdes
oprasdeWagner,rapporteslamultitudeindiffrenciedes
tranches,puisauxfoulesvocifrantesetimpuissantesdes
meetingsetdesmanifestationsdemasse,lesconceptsetles
personnagesdeNietzschentaientplusquedesdpouilles
mensongres,lesdrapeauxdunelogiquededominationet
dautodestructionquifascisteounationalsocialiste
prtendaitbien,contrelecynismepetitbourgeoisetnon
moinsmeurtrierducommunismerusse,sesubstituer
dfinitivementlaviolencemancipatricedesmouvements
ouvriersantrieurs,leurfaireoubliercommentetpourquoi
cetteviolencemancipatriceavaittunjourpossible.
*
**
Cestseulementbeaucoupplustard,aveclerenouveaudela
penselibertairedelafinduXXesicle,quilestenfin
devenupossiblenonseulementdelibrerNietzschedes
dtournementsetdestravestissementdontilavaitt
lobjet,maissurtoutdecomprendrelaportephilosophiqueet
mancipatricedesescritsetainsidesaisirpourquoi,
intuitivement,ilsavaientpuaussitttrecomprisparautant

danarchistesetdouvriersrvolutionnaires.Avecdesauteurs
commeGillesDeleuze,MichelFoucaultouSarahKofman,par
exemple,surhomme,volontdepuissanceouternelretour
pouvaientdenouveaudployerleurforceetrpterleur
inspirationpremire,exprimerleurchargeexplosiveet
mancipatrice.Aprslesinventeursdelanarchismeetdans
destermestrsproches,ildevenaitenfinpossiblede
comprendrecommentladimensionindividualistedelapensede
Nietzscheneprenaitsensquedansuneapprocheradicalement
plurielledelaralit,dansuneapprhensiondeschoseso,
commelavaitmontrProudhon,toutepersonneestungroupe
,uncomposdepuissances,otoutgroupe,tout
collectif,aussivasteouphmrequilpuissetre,est
galementunepersonne,unmoi,unesubjectivit,une
volont.Lo,pourNietzschecettefoisetcommelexplique
MichelHaar,touteforce,toutenergie,quellequelle
soit,estvolontdepuissance,danslemondeorganique
(pulsions,instincts,besoins),danslemondepsychiqueet
moral(dsirs,motivations,idaux)etdanslemonde
inorganiqueluimmedanslamesureolavienestquuncas
particulierdelavolontdepuissance([12]).Avecle
renouveaudelapenselibertaire,laffinitentreNietzsche
etlesmouvementsouvrierslibertairescessaitdedpendrede
laseuleetsupposeoriginalitdequelquesmilitants
autodidactesetrvolts,oudumalentendudeformulesmal
comprises.Ilntaitplusinterditdepercevoircomment,au
deldelafugacitdeleurrencontre,cetteaffinit
tonnantetenaitlanaturehistoriquedunepenseetde
mouvementsmancipateursquelessituationsetlesvnements
delafinduXXesiclepermettaientenfindepercevoir,de
rpteretdoncdecomprendre.
LapensedeNietzscheetlemouvementouvrierlibertaire
Lanarchosyndicalismeetlesyndicalismervolutionnaireont
trspeuthorisleurspratiqueset,afortiori,faitappel
desrfrencesphilosophiquesdontleursmilitantstaient
trsloigns.Maismalgrlindiffrenceoules
incomprhensionsquilesontsilongtempsaccompagns,ilsont
laisssuffisammentdetracesdanslesarchivesofficielles,
ousouslaformedungrandnombredeparolesetdetextes
clatsetcirconstanciels(affiches,articles,brochures,
proclamations,discoursdemeeting,motionsdecongrs),pour
rendreperceptiblecequelonnevoyaitpas,pourentrerune
nouvellefoisenrsonanceavecunNietzscheredcouvertpar
ailleurs,pourfairecho,prsdunsicleplustard,ausens
quelesvnementsprsentsdonnaientleurrencontre.

Ilfautprotgerlesfortscontrelesfaibles,dit
Nietzsche.Cestsansdouteaveccetteformuleparadoxale,et
enraisonmmeduscandalequelleconstituepourlhumanisme
etlavisionsocialedumonde,maisaussietsurtouten
raisonduparadoxedesonrenversement(lesfortssont
vulnrables,ilsdoiventtreprotgs!),quelonpeutle
mieuxsaisirosejouelaffinitentreNietzscheetles
mouvementsouvrierslibertaires,lojustementladistance
semblelaplusgrande,ledivorceleplusvident.Onperoit
mieuxaujourdhui,etnonsansdercurrentespolmiques,
comment,pourNietzsche,matresetesclavesconstituentla
foisdestypesetdesmodesdtreplusoumoinsfugitifs,
applicablesungrandnombredesituations,etexigeant
chaquefoisetchaqueinstantunegrandefinesse
dvaluationetdinterprtation.PourNietzsche,matreset
esclavesnesontquerarementoloncroitlestrouver;et
leurtrenedoitrienauxsignes,auxplaces,auxrleset
auxreprsentationsquiprtendenthabituellementlesfixeret
lestravestir.Leurperceptionexigeuneapprciation,un
jugementetunsenspratiqueaigusetsubtils,toujoursen
veil,capablesdesaisirlaralitsanscessechangeantedes
relations,desalliancesetdesaffrontements,desquilibres
etdescompositionsdeforces,desrvoltesetdeshirarchies
quilesproduisentetlestransforment,danstelleoutelle
situation,proposdeteloutelproblme.Ilestvrai
cependantque,pourNietzsche,lepeuple,lafouleetles
masses,quilassocieladmocratieetlgalitarismedes
urnes,sontuneexpressionparticulirementclatantedela
figurengativeetmodernedelesclave,delaforcedu
nombre,ractiveetenvieuse,leplussouventsoumisela
haineetauressentiment.Maiscommelaconnaissancemmela
plussuperficielledesmouvementslibertairespermetdele
percevoir,cejugementpolitiqueetpolmiquenonseulement
narienquipuissechoquerlesanarchistes,maisfait
directementcholeurproprevisiondumondeetleurfaon
deconcevoiretdemettreenuvrelesrelationshumaines
quilssouhaitentfaireadvenir.Cetterencontreetcette
communautdepointsdevue,quilconvientmaintenant
dtablir,pourraientseformulerainsi.Contrairementaux
apparences,silesmassesdelamodernit,indiffrenteset
passives,soumisesauxpoliticiensettropsouventfascines
parleschefscharismatiques(deMussoliniMaoTstoung),
relventindiscutablementdecequeNietzscheappelleles
esclaves,lesmouvementsouvriersditsanarcho
syndicalistes,syndicalistesrvolutionnairesoudaction
directe,commedailleurscequelasociologieetlhistoire
montrentdesvaleursetdugenredeviedesclassesoudes

milieuxprofessionnelsquilesontvunatre,relventtout
aussiindiscutablementdutypedesmatresetdes
aristocratestelsquelesconoitNietzsche.Pourtayer
cettethse,onpourraitmultiplierlespointsde
convergence;ductduproudhonismeetdeProudhon,bien
sr,danslafaondontcedernierpenselaforceetles
faiblessesdupeuple([13]);maisaussitravers
lapprochehistoriqueetsociologiqueduncertainnombrede
secteursprofessionnelsouvriersduXIXeetduXXesicles,
desvaleursquilsdveloppent,deleurrapportaumondeet
auxautres;ouencore,proposdesmouvementsouvriersdits
anarchosyndicalistes,desminoritsagissantessi
dcries,dumlangedindividualismeetdactioncollective
quilescaractrise,enpassantparleurconceptiontoutaussi
malcomprisedelagrvecommeaffirmationdelaforceet
delavolontouvrires.Sansprtendredvelopperuneanalyse
exhaustive,nouspouvonssoulignericitroisgrandspointsde
convergenceentrelapensedeNietzscheetlesmouvements
ouvrierslibertaires.
Lesparatismeetlaluttedesclasses
Rappelonsrapidementunpointimportantdespositions
nietzschennes.LorsqueNietzschedistinguelesmatresetles
esclaves,cestaussiunemaniredesopposerHegel,sa
faondunirdialectiquementlesdeuxtermes.PourNietzsche,
lantagonismeentrematresetesclavesnestqueleffet
seconddunediffrenciationpremire,ou(sinon)unsimple
pointdevuedesclave.Leursrelationsnontriende
dialectique,dansunrapportoleprincipeactifseraitdu
ctdelangation,deceluiquiniepoursaffirmer.Comment
uneaffirmationpourraitellenatredunengation,du
nant?PourNietzsche,ilsagitbienldunepense
desclave.Pourlui,ilconvientlinversedadopterle
pointdevuedesmatres(ausensquildonnecemot),de
saisircommentcequilesdistinguedesesclavesestjustement
unesparation,unediffrenciation.Lantagonismeentreles
matresetlesesclavessupposedabordunrapportde
diffrenciationdesmatres,noncommeuneluttequirelieet
rattache,maiscommeunesparationquidtacheetdistingue.
Maiscestjustementici,etdecepointdevue,quelonpeut
comprendrepourquoilesmouvementsouvrierslibertairesont
toujourstaussiradicalementtrangersaumarxisme(une
variantedelhglianisme)etdesaconceptiondelalutte
desclasses,danslamesuremmeoilsobissentaumouvement
dediffrenciationdesfortsetdesmatres.
Eneffet,danslaconceptionanarchosyndicalisteou

syndicalistervolutionnaire,etcontrairementcequelon
affirmesouvent,laclasseouvrire,considredupointde
vuedesonmancipation,nestpasdabordouprincipalement
dfinieparlaluttedesclasses,parlexploitation,
loppressionetlamisrephysiqueetmoralequecellescine
manquentpasdeprovoquer;avectoutleurcortgerpugnant
dhumanisme,demisrabilismeetdephilanthropieintresse.
Sapuissancemancipatricedpendessentiellementdesa
capacit,historiquementetlocalementproduite,se
constituerenforceautonome,indpendanteetaffirmative,
fondesurlafiertetladignit,etdisposantdetousles
services,detouteslesvaleurs,detouteslesraisonsetde
touteslesinstitutionsncessairessonindpendance,quine
dpendentquedelleetdecequelledevientainsi,desa
capacitfairenatreunautremonde.Cetteconceptionnest
pasdaborddordrethorique.Elleestlexpressiondun
grandnombredattitudesetdepratiqueseffectives,prenant
sensdeleurconvergence,delimmdiatetetdelvidencede
cequilesproduit,commelemontreparexemple,pourla
France,ltudedelamoindreBoursedutravailunpeu
consquente([14]).Pourlanarchosyndicalismeetle
syndicalismervolutionnaire,laclasseouvriredoitdabord
fairescessiondefaonradicale,neplusrienavoiren
communaveclerestedelasocit,ycomprisetsurtoutavec
tousceuxqui,socialistes,humanitaireset
philanthropes,sepenchentsursonsortetprtendent
dfendreetreprsentersesintrts.Danslediscourspropre
cettecomposantelibertairedumouvementouvrier,maisqui
dbordelargementdesfrontiresidologiquessouvent
incertaines,cemouvementdediffrenciationportelenomtout
faitlimpide,dunpointdevuenietzschen,de
sparatismeouvrier.Lemouvementouvrierdoitsesparer
durestedelasocit.CequeProudhonexpliqueainsi:
Lasparationquejerecommandeestlaconditionmmedela
vie.Sedistinguer,sedfinir,cesttre;demmequese
confondreetsabsorber,cestseperdre.Fairescission,une
scissionlgitime,estleseulmoyenquenousayonsdaffirmer
notredroit(...).Quelaclasseouvrire,sielleseprendau
srieux,siellepoursuitautrechosequunefantaisie,sele
tiennepourdit:ilfautavanttoutquellesortedetutelle,
et(...)quelleagissedsormaisetexclusivementparelle
mmeetpourellemme([15]).
Danscettemaniredevoir,laluttedesclassesnest
videmmentpasabsente,maisellenaplusriende
dialectique,dansunrapportolasocitmouranterisque
sanscessedentranerlesmouvementsouvriersdansune
treintemortelleetanesthsiante,enlesobligeant

accepterdesrglescommunesdecombat,adopterdesformes
deluttesetdengociationsappartenantlordrequils
prtendentabolir.Pourlessyndicalistesrvolutionnaireset
lesanarchosyndicalistes,lagrve,expressionprivilgiede
laluttedesclasses,estdabordunactefondateur
intempestifetsanscesserpt,unconflittoujours
singulieretcirconstanciel,unedchiruredutemps,une
rupturedesliensetdesentravesantrieursqui,traversla
multitudedesconflitspartielsetsonmouvementmme,
contribuedefaondcisivetransformerltredelouvrier
([16]).Elleestlafaondontlesouvrierssduquent,
saguerrissentetseprparentdesmouvementsdeplus
enplusgnraux,jusqulexplosionfinaledelagrve
gnrale([17]).Danscetterptitionincessantedela
grve,lesorganisationsouvriresnemanquentpasdese
donnerdesobjectifsimmdiats,depasserdesaccords.Mais
cesobjectifssonttoujourssecondairesetcesaccords
toujoursprovisoires.Pourcequilesconstituecommeforces
rvolutionnaires,lesmouvementsouvriersnevisentaucun
compromisraisonnableparcequedfiniparlecadreoilest
pass,aucunesatisfactionquiviendraitdelordre
conomiqueetsocialdontilslobtiennent,quidpendraitde
cequilpeutluimme.Mmeetsurtoutlorsquilssignentdes
conventions,lesouvriersnesontpasensituationdedemande.
Ilssecontententdobtenirunepartiedeleurdroit,
provisoirement,enattendantdelobtenirtoutentier,
librement,sansautresrpondantsqueuxmmes([18]).Si
lesouvriersnedemandentrien,cestparcequilsnprouvent
aucuneenviepourlevieuxmondequilsmprisentetquils
ignorent.Leurrvolteestunepureaffirmationdesforceset
dumouvementquilesconstituent,etcestseulementdefaon
drivequilssontcontraintsdecombattrelesforces
ractivesetractionnairesquisopposentcette
affirmation.Ilsnedemandentrienpersonne,maistout
euxmmes,leurcapacitexprimeretdvelopperla
puissancedontilssontporteurs.Leurrapportaveclemonde
extrieurestuntriplerapport,deslection,deprtention
(ausenspremieretphysiqueduterme)etderecompositionde
cequiest:
1.Uneslection,danslordreexistant,partirdecequi
leconstitue,desmoyensncessaireslaffirmationdecette
puissancenouvelle;
2.Laprtentiondoccuperunjourlatotalitdelespace
social,traversunetransformationradicaledelordre
bourgeoiscommevaleurs,morale,systmeconomiqueet
politique;

3.Unerecompositionnouvelledelatotalitdecequiest.
Cetriplemouvementdeslection,deprtentionetde
recomposition,VictorGriffuelhes,secrtairedelaCGT
franaisede19011910,leformuleainsi:Laclasse
ouvrirenedevantrienattendredesesdirigeantsetdeses
matres,niantleurdroitdegouverner,poursuivantlafinde
leurrgneetdeleurdomination,sorganise,segroupe,se
donnedesassociations,fixelesconditionsdeleur
dveloppementet,parelles,tudie,rflchit,travaille
prparerettablirlasommedesgarantiesetdesdroits
conqurir,puisarrtelesmoyensdassurercetteconquteen
lesempruntantaumilieusocial,enutilisantlesmodes
dactivitquecemilieusocialporteenlui,enrejetanttout
cequitendfairedutravailleurunasservietungouvern,
enrestanttoujourslematredesesactesetdesesactions
etlarbitredesesdestines.([19])
Duneautrefaon,onretrouveainsi,danscettevolontde
scessionetderecompositiondecequiest,ladmarchede
Nietzsche,perceptibledsZarathoustraetplustarddanssa
volontderenverserlesvaleurs(nonausensdelesretourner
enleurcontrairemaisausensdunedestructiondestablesde
laloi),decouperlhistoireendeuxetdinstaurerunmonde
entirementnouveau.CommechezNietzsche,leprojet
libertaire,affirmatifetdiffrentiel,sinscritdansune
dmarchedetypemessianiquequelonretrouveunpeupartout
danslessocitsenvoiedindustrialisation,delanarchisme
espagnolaumessianismelibertairedelapensejuivedEurope
centralequedcritMichaelLwy([20]).Lethmedelagrve
gnrale,oudesonexpressionpopulaireduGrandSoir,
illustrebiencetteconceptionradicaledelalutte
rvolutionnairedumouvementouvrierlibertaire.Aveclagrve
gnralequidonnesonsenslarptitiondesgrves
partielles,laclasseouvrirearrtetout,ensecroisant
lesbras.CommelestrompettesdeJricho,cestsafaon
elledefairetomberlesmuraillesdelordreexistant,en
montrantlaforceimmensedestravailleurs.Danscette
conceptiondelaRvolution,laclasseouvrirena
effectivementriendemander,riendirequiquecesoit
dautrepuisquelleprtendtretoutet,surtout,quelque
chosedentirementnouveauquepersonnenepeutluidonner
puisquecestellequilapporte([21]).
Lefdralisme
AutrepointderencontreentreNietzscheetlemouvement

ouvrierlibertaire:lefdralisme.Affirmative,ladmarche
deNietzscheestforcmentmultiple,carilappartient
essentiellementlaffirmationdtreellemmemultiple,
pluraliste,etlangationdtreune,oulourdementmoniste
([22]).Lavolontdepuissancenietzschennene
dsignepasuneforceunifie,niunprincipecentraldo
toutmanerait([23]).CommelemontreMichelHaar,elle
renvoieunepluralitlatentedepulsions,oudes
complexesdeforcesentraindesuniroudeserepousser,de
sassocieroudesedissocier([24]).Ensedterminant,la
volontdepuissancetendunirethirarchiserlesmultiples
forcesduchaos.Ellenelesdtruitpas,nelesrduitpas,
nersoutpasleurdiffrenceouleursantagonismeslafaon
deladialectiquehglienne.Affirmativeetforte,la
volontdepuissanceassumeralavarit,ladiffrenceetla
pluralit.([25])Cetteconceptiondelavolontde
puissanceestparticulirementclairantepourcomprendreles
formesquontrevtueslesmouvementsouvriersdetype
anarchosyndicalisteousyndicalistervolutionnaire.
Eneffet,ceseraitcommettreungrossiercontresensque
dinterprtersurleregistreanachroniqueduneconception
totalitairelaprtentiondusyndicalismervolutionnaire
sesuffireluimme,nattendredepersonnedautrele
soindassurerlavnementdunmondenouveaudontilestime
treseulporteur.Cetteprtentionesttroitementlieau
fdralismesocialetouvrier.Silesyndicalismeprtendtre
tout,cestparcequilestmultiple,infinimentmultipleet
diffrentdanssescomposantes.Lautre,illeporteen
luimme,etladiffrence,aussiradicalequellepuisse
tre,illexprimentedanslemouvementmmequileconduit
prtendreoccupertoutelaralitsociale.Cestencesens,
entreautres,quelesyndicalismervolutionnaireet
lanarchosyndicalismesontproudhoniens.Proudhonnestpas
seulementlethoriciensocialistequiinsisteleplussurla
ncessitpourlesdiffrentescomposantesdelaclasse
ouvriredesautonomiserradicalementdurestedelasocit
(sparatisme).Ilestsansdouteleseulpenserlapluralit
desforcesquicomposentlaclasseouvrire,concevoir
cellecicommeuneralitmultiple.ContrairementMarx,
Proudhonparleleplussouventdesclassesouvrireset
nondelaclasseouvrireouduproltariat.Alors
que,pourMarx,laclasseouvrirenestquelemoment
abstrait,parcequinstrumentalis,duneraisonluvre
danslhistoire,pourProudhon,lesforcesouvriressont
toujoursdesforcesconcrtesetvivantes,diffrenteseten
devenir,quipeuventtoujoursdisparatreetresurgirsous
dautresformes,changerdenature,sefaireabsorber,dominer

dautresforcesoutredominesparelles,dansunmouvement
incessantdetransformationoriennestjamaisdfinitif.
Danslaconceptiondusyndicalismervolutionnaireetde
lanarchosyndicalisme,laclasseouvrireorganiseest
uneffetdecomposition,unersultantedisaitProudhon
([26]),unecompositioninstabledeforcesmultiples,
diversesetautonomes,voirecontradictoires,quise
reconnaissentcommencessaireslesunesauxautrespour
donnernaissanceunmondenouveau.
Onasouventmalcomprispourquoilesyndicalisme
rvolutionnairetenaittant,danslesvotes,cequechaque
syndicataitlammereprsentation,quellequesoitlenombre
desesadhrents.Latactiqueprocdurireetsubalterne,au
seindescongrs,ntaitsansdoutepasabsentedecette
exigence.Maiscettedernirerenvoyaitsurtoutune
conceptionrvolutionnaireplusfondamentale,uneconception
qualitativeetnonquantitative,diffrentielleetnon
abstraiteougnraledelaralit.Extrmementdivers,
suivantlesrgionsetlespays,ledveloppementetle
fonctionnementdesmouvementsouvriersditsdactiondirecte
correspondenttoutfaitauxanalysesdeProudhonetde
Nietzschesurlesmodalitsdaffirmationdelapuissance
(Proudhon)oudelavolontdepuissance(Nietzsche).En
effet,etpournesentenirquauxexpriencessinguliresdu
mouvementouvrierfranais(enparticulierdanslecadredes
Boursesdutravail),lefdralismeouvriersecaractrise
toujoursparlunionconflictuelledeforcesextrmement
diverses,tropprcieusesdansleursingularitpourquele
pointdevueduneseuledentreellessoitcrasparlaloi
dunombre,parlafaussevaluationdelaquantitetdela
mesure.Associationsdemineurs,demusiciens,dbnistes,de
typographes,decharpentiers,dhommesdepeine,de
plombierszingueurs,etc.,autantdetypesdegroupements
ouvriersporteursdunmodedtresingulier,autantdeforces
spcifiquesluttantpoursuniretsaffirmerdansuneforce
plusvastequitireellemmetoutesapuissancedecequila
constitueainsicommecombinaisondeforcesdistinctes.

Diverses,lesformessyndicalesnelesontpasseulementles
unesparrapportauxautres,entrebranchesdactivitet
fdrationsdemtiersoudindustrie,parexemple(mines,
mtallurgie,musique,servicespostaux,etc.),ou
lintrieurdunebrancheindustrielledonne([27]).Chaque
forceconstitutivedumouvementouvriercommepuissanceplus
grandeestellemmeunecompositiondeforcestoutaussi
multiplesetsingulires:gographiedeslieuxoellese

dploie,modalitsdorganisation,typesdemilitants,nombre
dadhrents,rythmesetmodalitsdefonctionnement,liens
aveclerestedelaprofession,partrelativedessyndiqus,
naturedessavoirfaireprofessionnels,typesdoutillage,
typesdentreprise,dorganisationdutravail,originesdela
mainduvre,etc.Chaqueorganisationdebasedune
fdrationlocaleouduneBoursedutravail(quinenadmet
quuneseulepartype)nestpasseulementuneforce
spcifique,diffrentedetouteslesautres.Elleestelle
mmelarsultantetoujoursendsquilibre,dunepart,
dunecompositionetduneslectiondeforcestoutaussi
autonomes,quipeuvent,desdegrsdivers,danslejeudes
relationsauseindelaBoursedutravail,secomposer(ou
sopposer)directementavecdautrescomposantesoucomposs
decomposantesdecetteBourse;dautrepart,deforcesla
foissocialesettechniques,humainesetnonhumaines,
symboliquesetmatrielles,quavecBrunoLatouronpourrait
qualifierdhybrides([28]),etquibrouillentsans
cesselafausseoppositionentrenatureetculture,mondeet
socit,dansunrapportaumondeolemoindreregroupement,
parcequilfaitchaquefoisappelpourexisterlatotalit
durel,estconstitutif,commeleditProudhon,dune
socitparticulire,lo,suivantlaformulede
Nietzsche,lemoindredtailimpliqueletout([29]).
AuplusprsdeNietzscheetdeLeibniz,eneffet,unedes
caractristiquesessentiellesdesmouvementslibertaires
rsideainsidansleurcapacitpermettretoutesles
forcesquilesconstituentdeprtendreellesaussisesuffire
ellesmmes,possder,sousuncertainpointdevue,la
totalitdecequiestetfonderainsileurdroitabsolu
lautonomie.Cestcettecondition(ontologique)quetoutes
lesforcesconstitutivesdesmouvementsouvriers(individus,
sectionstechniques,syndicats,unionslocales,etc.)sonten
droitdesexprimer,desaffirmeretdefaonradicalement
galitaire,quelsquesoientleurnatureetleurpoidsde
cherchersanscessevaluerlesensdeleurassociation,
dexprimenteretdelutterentreellespourdterminerla
hirarchiedesvaleursdontleurcompositionestporteuse.
Do,ngativement,cestdiredelextrieur,cesentiment
dechaos,deconflits,etdevoltefacecontinuellesque
provoquelexamendesarchivespoliciresetdestraces
laissesparlamoindreassociationouvrireunpeu
consquente.DansuneBoursedutravailcommecelledela
villedeSaintEtienne,parexemple,toutestobjetde
discussions,deconflits,deparadoxes,descissionsetde
rconciliations,daffirmationsdiffrentielles.Aproposdes
problmeslesplusgraves,laquestiondelaguerreetde

lUnionsacreen1915parexemple.Maisaussidesproblmes
apparemmentlesplusfutiles,commeen1902,lorsquele
conseildadministrationdiscutelonguement,etdefaontrs
dispute,dudroitdundessecrtairesdelaBoursesurpris
entraindembrasserlaconciergeselivrerounonses
penchantsamoureux([30]).Dogalement,pourles
associationsouvrirescaractrelibertaire,cette
impressiondechaos,dagitation,detensionsetdeconflits,
derenversementsimprvusetcontinuelsdespointsdevue
exprims,ouencore,surleterraindudroit,lagrande
difficultdesaccords,despactesetdesrglementsfixer
ourguler,lamultiplicitetlechangementincessantdes
rapportsquilesconstituentunmomentdonn,enobligeant,
parexemple,auxlendemainsdelaPremireGuerremondiale,la
BoursedutravaildeSaintEtienne,repousserdesemaineen
semaine,pendantplusdedeuxans,limpressiondesonnouveau
rglementintrieur,rcusetmodifiavantmmequune
versionnaiteuletempsdarriverlimprimerie([31]).
Lactiondirecte

Pourlanarchosyndicalismeetlesyndicalisme
rvolutionnaire,lesforcesouvriresdoiventtoujoursagir
directement,sansintermdiaires,sansreprsentantset
sansreprsentation.Lanotiondereprsentationdoittre
entendueiciensonsenslepluslarge.Eneffet,dupointde
vuelibertaire,ilnesagitpasseulementderefuserla
reprsentationpolitique,maistouteformedereprsentation
sociale,symboliqueouscientifiqueperuecommeforcment
abstraiteetmanipulatrice,distinctedesforcesaunomdequi
elleparle,quelleordonneethirarchise,quelle
sapproprieetcoupedecequellespeuvent.Cestainsique
lonpeutcomprendreuneautredimensiondesmouvements
ouvrierslibertaires,souventdroutanteparceque,
apparemment,contradictoire:leurantiintellectualisme.
Frusdeculture,delectures,desciencesetdesavoirs,les
militantsanarchosyndicalistesetsyndicalistes
rvolutionnaires,parcequilsestiment(avecProudhon)que
lidenatdelactionetnonlactiondelarflexion
([32]),tendentsanscesserefusertoutemiseenforme
thoriqueouscientifiquequi,delextrieur,partirdeses
propresraisonsdtreetdefaonlogiqueetunifie,
prtendraitdire(ouredireleurplace)cequilssontetce
quilsveulent.Commelemontrelemoindrecataloguedes
bibliothquesouvriresouencorelessupplmentslittraires
publis,autournantduXIXeetduXXesicle,parunerevue
commelesTempsNouveaux,lecaractreclatdesouvrages

runisouutiliss,labsencedeprjugssurloriginedes
auteursetdescourantsdepensedontilssontissus,
lhtrognitdesdomainesabords(technique,littrature,
philosophie,politique)nerenvoientpasseulement
lclectismeautodidacteetconfusdontoncrditetrop
souventlaculturedesmilitantsanarchosyndicalisteset
syndicalistesrvolutionnaires.Analogueladiversitdes
identitsprofessionnellesetdesformesquellespeuvent
prendrelintrieurdesdiffrentsmouvementsouvriers
existantteloutelmoment,dansteloutellieuetdans
telleoutellesituation,lecaractrehtrogneetclatde
laculturemilitanteouvrire,commeladiversitinterneet
externedesmouvementsoelleprendsens,nemanquejamais,
souslpeuprsapparentdesesttonnementsetdeses
exprimentations,dopreruneslectionexigeantequelonne
peutrduireauxseulesetgrossiresrfrencesaucamp
rpublicain,auxapprentissagesdelcoleprimaireouaux
thmeslesplusvisiblesdelapenselibertaire([33]).Et
cestbienencesensquemodalitsdelacultureouvrire
rvolutionnaireetmodalitsdudploiementdesmouvements
ouvrierspeuventnonseulementenabme,duplusgrandau
pluspetitserpondreetserpter,maisaussise
reconnatre,autrementmaisaveclammevidence,dansla
formeetlecontenudeluvredeProudhonoudeNietzsche,
parexemple,quichacunesafaonnemanquepasdtre
galementtaxedhtrognit,depalinodiesetde
contradictionsinsurmontables,propresdcouragertoute
volontdemiseenordreunivoqueetlogique.
Eneffet,danslafaondontlespratiquesouvriresrefusent
touteextrioritformaliseousymbolique,toutreprsentant
(politique,langagierouscientifique)prtendantdireet
ordonnercequellessontetcequellesfont,dansleur
volontdetraiterdelammemanireformesetcontenus,
luttesetorganisations,penseetaction,rcitset
vnements,littraturesetpassageslacte,cespratiques
sonthomologues,nonseulementaveclaformedescritsde
Nietzsche,maisaussiaveccequilsdisent,aveclapense
quecetteformeexprime,etplusparticulirement,pourcequi
nousoccupeici,aveclacritiquenietzschennedelEtat,de
lEgliseoudelaConnaissance.AtraversNietzsche,les
pratiquesdesmouvementsouvrierslibertairespeuventmettre
jourunenouvellefoislecaractreractifdelascience,
delareligionetdupolitique,leurcapacitsparerles
forcesactivesdecequellespeuvent,lesrendre
impuissantes,lesnierentantquetellesenles
asservissantdautresfins([34]).Cestvraidelascience
oudelaconnaissancequi,desimplemoyensubordonnla

vie(...)sestrigeenfin,enjuge,eninstancesuprme
([35]).Maiscestgalementvraidelapolitiqueetdela
religion,desEtatsetdesEglises,cesautresfaonsdefixer
etdereprsenterlesforcesactivespourmieuxlesasservir
unagencementractifmensonger.Etat,detouslesmonstres
froidsainsisenommeleplusfroidetcestavecfroideur
aussiquilmentetsuintedesabouchecemensonge:Moi
lEtat,jesuislepeuple.LEtat(...)estunchien
hypocrite(...)ilaimediscourirpourfairecroirequesort
savoix(...)duventredeschoses.QuantlEglise,
cestuneespcedEtatetcestlaplusmensongre([36]).
Science,Eglise,Etat,ilsagittoujoursdasservirlerel
aumensongedessignesetdelareprsentation,lemouvement
lasubstance,lesforcesactivesauxforcesractives
([37]).CommeleditDeleuzeproposducaractrehglien
etutilitaristedessciencesdelhomme:(...)dansce
rapportabstraitquelquilsoit,onesttoujoursamen
remplacerlesactivitsrelles(crer,parler,aimer,etc.),
parlepointdevueduntierssurcesactivits:onconfond
lessencedelactivitaveclebnficeduntiers,donton
prtendquildoitentirerprofitouquilaledroitden
recueillirleseffets(Dieu,lespritobjectif,lhumanit,la
culture,oummeleproltariat)([38]).Allusivechez
Deleuze,maisvirulentechezNietzscheluimme(danssa
critiquedusocialismeetdelanarchisme),cetterfrenceau
caractremystificateurduproltariatoudelaclasse
ouvrirenarien(decepointdevuetoutdumoins)qui
puissesurprendreunlecteurdeProudhonet,aveclui,les
nombreuxmilitantsqui,danslefeudelaction,ontessayde
penserlanarchosyndicalismeetlesyndicalisme
rvolutionnaire.Aucontraire,pourraitondire,cardune
certainefaonetpourpeuquelonsattachedemanire
moyennementattentivecequedisentlesunsetlesautres,
ellefournitjustement,contretoutevidenceapparente,une
ultimeindicationdecequiapulesrapprocher.
PourleNietzschedeDeleuze,lacultureestune
activitgnrique,uneprhistoiredelhommequilui
permetdeparleretnonplusderpondre,dtreson
proprematre,sonpropredroit,maisqui,
historiquement,atcapturepardesforcestrangres
dunetouteautrenature([39]).Alaplacedelactivit
gnrique,lhistoirenousprsentedesraces,despeuples,
desclasses,desEglisesetdesEtats.Surlactivit
gnriquesegreffentdesorganisationssociales,des
associations,descommunautsdecaractreractif,parasites
quiviennentlarecouvriretlabsorber.([40])Cette
activitgnrique,cetteactivitdelhommecommetre

gnrique([41])queraces,peuples,classes,Eglises,
Etatsetautresformesindividuantesetidentitaires
parviennentsibienrecouvriretabsorber,Deleuzela
rapporteailleurs,defaonpluslargeetsurtoutbeaucoup
plusoffensive,cequilappelleltreunivoque.
Puissanceirrductibleauxformessocialesetauxindividus
quellecontribueproduire,ltreunivoqueagiten
euxcommeprincipetranscendantal,commeprincipeplastique,
anarchiqueetnomade,contemporainduprocessus
dindividuationetquinestpasmoinscapablededissoudreet
dedtruirelesindividusquedelesconstituertemporairement
([42]).Deleuzearaisondesoulignerladimension
anarchiquedecetteconceptiondeltrecommepuissance,de
penserltreunivoquesouslesigneplastiquedune
anarchiedestres,et,lasuitedArtaud,dune
anarchiecouronne,lodanslaffirmationdeson
existencechaquetresingulierestlgaldetous,parce
queimmdiatementprsenttouteschoses,sans
intermdiairenimdiation([43]).Eneffet,chezProudhon,
cestpresquedansdestermesidentiquesquelonretrouve
cettedistinction.Dunct,ilyalaction,originede
touteideetdetouterflexionetquirevtle
doublevisagedelaguerreetdutravail:1)laguerre,
sansquilhommeauraitperdu(...)safacult
rvolutionnaireetrduitsavieunecommunautpure,
unecivilisationdtable([44]);2)letravail,
forceplastiquedelasocit,unetidentiquedansson
planetinfinidanssesapplications,commelacration
ellemme([45]).Dunautrect,ilyalappropriation
desforcescollectivesetdelapuissancedactiondestres
humainsparunesuccessiondeformesdindividuationssociales
seposantcommeabsolu,uneappropriationqueProudhon
dcritainsi:Incarndanslapersonne,labsolu,avecune
autocratiecroissante,vasedvelopperdanslarace,dansla
cit,lacorporation,lEtat,lEglise;ilstablitroide
lacollectivithumanitaireetdeluniversitdescratures.
Parvenucettehauteur,labsoludevientDieu.([46])
Maiscetteoppositionentrelaction,forceplastique
infiniedanssesapplications,etlesmultiplesformes
dabsoluquicherchentlafixeretlasservir,nest
propreniNietzscheniProudhon.Onlaretrouvedefaon
toutaussitranchesouslaplumedesleadersdusyndicalisme
rvolutionnaire,dansdestextescritspourtantlavavite
etpourleplusgrandnombre,etdansuncontexteotoutes
lesraisonstaientapparemmentruniespourquilsmagnifient
etabsolutisentlaclasseouvrire,leproltariat,le
syndicalisme.EcoutonsVictorGriffuelhes,lorsquil

sessaieunexerciceprilleux(dupointdevuedeNietzsche
etdeProudhon):dfinirlesyndicalisme.Quedit
Griffuelhes?Lesyndicalismeestlemouvementdelaclasse
ouvrirequiveutparvenirlapleinepossessiondeses
droitssurlusineetsurlatelier;ilaffirmequecette
conquteenvuederaliserlmancipationdutravailserale
produitdeleffortpersonneletdirectexercparle
travailleur.([47])Phrasetonnantesouslusuredesmots
etduregard,qui,endeuxpropositions,parvientcondenser
ungrandnombredecaractristiquesdusyndicalisme
rvolutionnaireetdelanarchosyndicalismesansjamaisles
asserviruneidentit,unereprsentationouune
organisation.Effortpersonneletdirect,conqute,
mancipation,affirmation,tensionverslapleine
possessiondesesdroits:lactivitgnriquedont
parlaitDeleuzeproposdeNietzschetrouveiciuncontenuet
uneformulationquidterminentaussittladfinitiondu
syndicalisme.PourGriffuelheslesyndicalismenestniune
chose,ni,afortiori,unreprsentantouuneorganisation(de
laclasseouvrireenloccurrence).Lesyndicalisme,cestun
mouvement,lemouvementdelaclasseouvrire.
SouslaplumedeGriffuelhes,cetteformulationnariende
convenu,nidemachinal,commelemontrelasuiteimmdiatedu
texte.Defaontrsproudhonienne(ettoujoursaussi
tonnante),Griffuelhesenchaneaussitt,nonsurle
capitalisme,lespatronsoulesbourgeois,contrepoint
dialectiqueapparemmentobligdesobjectifsquesedonnele
syndicalisme,maissurlaquestiondeDieuetduPouvoir
.AlaconfiancedansleDieuduprtre,laconfiance
danslePouvoirdespoliticiensinculquesauproltaire
moderne,lesyndicalismesubstituelaconfianceensoi,
lactiontiquetetutlairedeDieuetduPouvoir,il
substituelactiondirecte(...).([48]).Lemouvementde
laclasseouvrirecestdabord,enpralableetenchoce
quenousavonsdjditsurlesparatismeouvrier,laforce
quipermetdesemettreenmouvement,laconfianceensoi
opposelaconfianceenversuneforceautre,celleduDieu
desprtresetduPouvoirdespoliticiens.Maislemouvement
delaclasseouvrirecestaussilactiondirecteque
Griffuelhes,defaonunpeuobscure,opposeunautretype
daction,uneactiontiquetetutlairedeDieuetdu
Pouvoir,ou(autresignificationpossible)tiquete
parcequetutlairedeDieuetduPouvoir,parceque
soumiseleurombreetleurdomination.
Lasuiteesttoutaussiintressante.Pendantquatre
paragraphes,GriffuelhescontinuedednoncerDieuet

lEglise,lePouvoiretlEtat.Etpuis,brusquement,il
sinterrompt,confrontunedifficultapparemmentmineure
parcequeconcrteetpratique.Quelledoittrelattitudedu
syndicalismefaceauxtravailleursimbusdidesreligieuses
ouconfiantdanslavaleurrformatricedesdirigeants?
([49])Endautrestermes,quefairedestravailleurs
tiquetschrtiensourformistes?Lencoreunerponse
videntesemblesimposer,cellequepopulariseralhymne
clbreduKomintern:Tuestunouvrier,oui?Viensavec
nousnaiepaspeur!.Alidentitetltiquette
chrtiennesilfautopposeruneautreidentitetuneautre
tiquette,lidentitetltiquetteouvrire.Ilfautfaire
valoirlantrioritetlasupriorit(dupointdevuede
lhistoireetdesdterminationsconomiques)delacondition
douvrier.PourtantGriffuelhesnechoisitpascetterponse,
videnteetrassurante,maisdanslordrepassifdeschoses,des
identitsetdesreprsentations.Mieuxoupire,illarefuse
rsolumentcommecontraireaubutcherchetsurtoutceque
peutlesyndicalismervolutionnaire.Silesyndicalismena
pasrepousserlesouvrierschrtiensetrformistes,ce
nestpasdabordparcequilssontouvriers,mais,au
contraireoudefaondiffrente,parcequilconvientde
soigneusementdistinguerentremouvement,actiondunepart,
classeouvriredautrepart([50]).Lappartenancela
classeouvrirenegarantitrienpuisque,justement,des
ouvrierspeuventtrechrtiens,ousocialistes,puisque
identitsettiquettespeuventsesuperposerencherchant
seulementimposerleurprsance,leurplusgrande
profondeurouessentialit.Ladiffrencesejoueailleurset
autrement.Elleportesurlactionetlemouvement,
seulscapablesdagirsurleschosesetlestiquettes,de
brouillerleursrepresetleurslimites,dentraner
ouvriers,chrtiens,socialistes,anarchistes,
maisaussimaons,fondeursetptissiers,ou
encoregrecs,allemandsetespagnols,maisaussi
ouvriers,employs,intellectuelsoupoliciers
dansunprocessusquisedonnedesobjectifsautrement
difficilespuisquilprtendtransformerlatelier,lusine,
lesbureaux,lescommissariatsetlasocittoutentire.Et
commesilfallaitmartelercetteideessentiellenon
seulementlasuprioritdumouvementetdelactionpropres
ausyndicalismesurlidentitouvrireetses
reprsentations,maisleurdiffrencedenature,Griffuelhes
revientaussittlacharge:Lesyndicalisme,rptonsle,
estlemouvement,lactiondelaclasseouvrire;ilnest
paslaclasseouvrireellemme.([51])
Griffuelhes,danscetexte,nedfinitpascequilentendpar

actiondirecte,cemouvementetcetteactionqui
diffrentsinettementdetouteslesidentits,quelles
soientdeclasse,demtier,denationalitoudeconviction
religieuse.MaisunautreleaderdelaCGT,EmilePouget,en
donneunedfinitionquiconfirmeentoutpointlaffinitqui
lalielaforceplastiquedeProudhonetdeDeleuze,
ltreunivoquedeDeleuze,lactivitgnriquede
Nietzsche.QuestcequelactiondirectepourPouget?
Lactiondirecte,manifestationdelaforceetdelavolont
ouvrire,sematrialise,suivantlescirconstancesetle
milieu,pardesactesquipeuventtretrsanodins,comme
aussiilspeuventtretrsviolents.(...)Ilnya(...)pas
deformespcifiquelactiondirecte.([52])
Manifestationdelaforceetdelavolontouvrire,
lactiondirectenapasdeformespcifique.Saseule
matrialitcesontdesactes,aussichangeantsqueles
circonstancesetlemilieu.Aproprementparler,etcomme
ltreunivoquedeDeleuzeoulactivitgnriquede
Nietzsche,elleestinassignable,doublementinassignable:
spatialement,danstelleoutellepratique,telleoutelle
formeorganisationnelle,teloutelgroupesenrclamant;
maisdupointdevuedutempsgalement,enchappant
lordreetauxlimitesdeshorlogesetdescalendriers,des
stratgiesetdesactionsplanifies,desdistinctionsentre
prsentetavenir,entrecequiestpossibleetcequine
lestpas.CommelcritencorePouget:Lasupriorit
tactiquedelactiondirecteestjustementsonincomparable
plasticit;lesorganisationsquevivifiesapratiquenont
gardedeseconfinerdanslattente,enposehiratique,dela
transformationsociale.Ellesvivifientlheurequipasseavec
toutelacombativitpossible,nesacrifiantnileprsent
lavenir,nilavenirauprsent.([53])
LamiseenvidencedunegrandeproximitentreNietzscheet
lanarchismenestpasnouvelle.Ds1906,FranzOverbeck,un
amiintimedeNietzsche,pouvaitexpliquercommentcedernier
avaitluStirner,etcommentilenavaittiruneimpression
forteettoutfaitsingulire,confirmantainsila
rencontreentreNietzscheetladimensionlaplus
individualistedelanarchisme.Maisilpouvaitgalement,de
faonapparemmentplustonnante,soulignerlagrande
affinitexistantentreNietzscheetProudhon,dansla
mesuremmeolaristocratismeetlantisocialismetrs
particuliersdupremierntaientenrienunsignede
divergenceavecleseconddontledmocratismeetle
socialismetaienteuxmmestrsparticuliers([54]).Sans
douteauratilfalluattendrelafinduXXesiclepourque
cetterencontreacquiresavritablesignification.Ilaura

falluattendrequelenietzschismedeFoucaultoudeDeleuze,
larelecturedeSpinozaoudeLeibnizquilautorise,mais
aussilaredcouvertedeTarde,deSimondonouencorede
Whitehead,mettentenfinjourlasignificationetlampleur
dunprojetpolitiqueetphilosophiquelongtempsignoret
mpris,etqui,parsesimplicationspratiqueset
philosophiques,dbordentlargementleslimiteshistoriquesde
lanarchismeproprementdit.
DanielColson

[1]EugneFleischmann,Lerledelindividudansla
socitprrvolutionnaire:Stirner,Marx,Hegel,dansMax
Stirner,Lausanne,Lgedhomme,1979,p.172.
[2]GillesChtelet,Vivreetpensercommedesporcs.De
lincitationlenvieetlennuidanslesdmocraties
marchs,Exils,1998,p.135.
[3]DeLibertad,voirlerecueildarticles,leCultedela
charogne,texteschoisisetannotsparRogerLanglais,
ditionsGalile,1976.DeGeorgesPalantevoirlaSensibilit
individualiste,prfaceetnotesdeMichelOnfray,Editions
FolleAvoine,1990.
[4]Nousvoulonslaconqutedupain,laconqutedu
logementetdeshabitspourtoutlemonde...Alorslerve
superbedeNietzsche,quiprophtisaitlavnementdu
surhomme,seralisera.CitparXavireGauthier,dans
LouiseMichel,Jevouscrisdemanuit.Correspondance
gnrale18501904,LesEditionsdeParisMaxChaleil,1999,
p.668.
[5]CitdansJacquesLeRider,NietzscheenFrance,delafin
duXIXesicleautempsprsent,PUF,1999,p.88.
[6]SurlaformationindividualistedePelloutier,en
particulieraumomentdesacollaborationlarevue
internationalelaSocitnouvelle,diteBruxelles,voir
JacquesJulliard,FernandPelloutieretlesoriginesdu
syndicalismedactiondirecte,Seuil,1971,p.98.
[7]Voirparexemple,auseindumouvementouvrierbrsilien,
E.Carvalho,Asgarda,n1,18mars1902,citdansJ.A.de
Seixas,Mmoireetoubli.Anarchismeetsyndicalisme
rvolutionnaireauBrsil,EditionsdelaMaisondessciences
delhomme,1989,p.66.

[8]SansparlerdesviolentesattaquesdeNietzschecontre
lanarchismeassimilunesimplevariantedusocialisme
.Surcepointvoirplusloin.
[9]SurlarceptiondeNietzscheenFrance,dsledbutdes
annes1890,voirJacquesLeRider,op.cit.PourMaxStirner,
voirRogerCaratini,MaxStirneretsontemps,dansMax
Stirner,op.cit.,pp.73etsq.
[10]ClaudeHarmel,Histoiredelanarchie,desorigines
1880,Champlibre,1984,pp.159et435(secondedition).
[11]Surlecaractresectaireetleslimitesdes
groupementsanarchistesdalors,telsquepouvaientles
percevoirlesmilitantsdesmouvementsouvriers,voirletexte
delaChartedAmiens.Cemodedtreidologiquenest
videmmentpasproprelanarchismespcifiquequinajamais
manqu,parailleurs,etsuivantlescirconstances,dese
laisserentranerparlesventsdelhistoireetlafolie
ralisteetdstabilisantedesesides.Paradoxeapparent,on
retrouvesurtoutetdurablementcetterigiditsectairedans
descourantsannexesetparticuliers,maistrsprochesdes
cerclesanarchistesspcifiques(pacifisme,vgtarisme,
vgtalisme,antispcisme,naturisme,etc.),souslaformedes
idomanies(oudessibienditesidesfixes)que
dnonaitProudhondslemilieuduXIXesicle.
[12]MichelHaar,Nietzscheetlamtaphysique,Gallimard,
1993.
[13]Surcepoint,cf.AlainPessin,Proudhonetles
contradictionsdupeupledansPeuple,mytheethistoire,
PUM,1997.
[14]Cf.DanielColson,Anarchosyndicalismeetcommunisme,
SaintEtienne19201925,CEFACL,PublicationsdelUniversit
deSaintEtienne,1986.
[15]PierreJosephProudhon,Delacapacitpolitiquedes
classesouvrires,O.C.,1924,pp.237et244.Uneformulequi
faitdirectementchocequeDeleuzeditdeladistinction
chezNietzsche:CequeNietzscheappellesouventla
distinctionestlecaractreinternedecequonaffirme(on
napaslechercher),decequonmetenaction(onnele
trouvepas),decedontonjouit(onnepeutpasleperdre)
(op.cit.,p.137).

[16]VictorGriffuelhes,leSyndicalismervolutionnaire,
EditionsCNTAIT,s.d.(1909),p.11.
[17]Ibid.,p.13etG.Yvetot,A.B.C.syndicaliste,Editions
CNTAIT,s.d.(1908)p.40.Lagrvepartielleestun
entranement,unegymnastiquesalutairequiaguerritle
proltariatenvueduneluttesuprmequiseralagrve
gnralervolutionnaire.
[18]Surloppositionentreledroitouvrier,interne
lactionouvrire,expressionconscientedesforcesquile
constituent,etledroitdelEtatetdelasocit
bourgeoise,extrieurlavieouvrire,transcendant,cf.,
pourcequiconcernelapensedeProudhon,PierreAnsart,
Naissancedelanarchisme,PUF,1970,pp.128etsq.,et,du
mme,Marxetlanarchisme,PUF,1969,pp.314etsq.
[19]V.Griffuelhes,op.cit.,pp.1920.
[20]MichaelLwy,Rdemptionetutopie.Lejudasme
libertaireenEuropecentrale,PUF,1988.
[21]Enprsencedetouteusurpationdedroits,quiestle
propredelEtat,sedresselesyndicalismequiproclamepour
leproltaireledroitabsoludepenser,dagir,delutter
selonlesrglestabliesparlui,etdenetenircomptede
cellesdictesparlEtatquedanslamesureocesrgles
lgaleslefavorisentetlaident.(V.Griffuelhes,op.
cit.,p.8.)
[22]GillesDeleuze,Nietzsche,PUF,1965,p.25.
[23]Surcepoint,cf.galementWolfgangMllerLauter.
[24]M.Haar,op.cit.,p.12.
[25]Ibid.,p.29.
[26]Surlanotionproudhoniennedersultante,cf.P.J.
ProudhonDelaJusticedanslaRvolutionetdanslEglise,
Rivire,1932,t.III,pp.409etsq.
[27]Cestainsique,dansunbassinindustrieldetaille
moyennecommeceluideSaintEtienne,onpeut,de18801914
etpourlaseulemtallurgie,recenserplusdequaranteformes
syndicalesspcifiques,phmresoudurables,distinctesou
impliqueslesunesdanslesautres,adhrentesounon
(suivantlesmoments)laBoursedelaville,etchacune

porteusedemodesdtreetdelogiquesrevendicativesetde
fonctionnementpropres.
[28]BrunoLatour,Nousnavonsjamaistmodernes.Essai
danthropologiesymtrique,LaDcouverte,1997.
[29]PourProudhon,cf.JeanBancal,Proudhon,pluralismeet
autogestion,AubierMontaigne,1970,t.II,p.41.Etpour
Nietzsche,M.Haar,op.cit.,p.186.Unepositionquelon
retrouvesanssurprisechezGabrielTarde,lorsquilexplique
quetoutechoseestunesocit,quetoutphnomneestun
faitsocial(Monadologieetsociologie,LesEmpcheursde
penserenrond,1999,p.58).
[30]Circonstancesaggravantes,lemaridelaconcierge,un
mineur,taitalorssoigndansunsanatoriumgrparle
syndicatdecettecorporation.Cestpourtantunecourte
majoritquelesecrtaireestfinalementdmisdeses
fonctions.
[31]Endeuxans,sixversionssuccessives,chaquefoissurle
pointdobtenirleurbontirer,sontprementremisesen
chantiersansquunconsensusetunestabilisationdela
situationintrieureetextrieureneparviennentautoriser
uneversionsuffisammentfixepourseulementavoirletemps
dtreapportelimprimerie.
[32]P.J.Proudhon,DelaJustice,t.III,p.71.
[33]Surcetteanalysefaire,voircependantYvesLequin,
Classeouvrireetidologiedanslargionlyonnaiselafin
duXIXesicle,leMouvementSocial,n6,1969.
[34]G.Deleuze,op.cit.,p.98.
[35]Ibid.,p.114.
[36]F.Nietzsche,Zarathoustra,OPC,t.IV,pp.61et152.
[37]PartoutlapenseintroduitfrauduleusementlEtreen
tantquecause.Ellenevoitpartoutquactionsettres
agissants,ellecroitlavolontcommecause;ellecroitau
moi,aumoientantquEtre,aumoientantque
substance(...).(F.Nietzsche,leCrpusculedesidoles,
op.cit.,p.78).
[38]G.Deleuze,op.cit.,p.84.

[39]Ibid.,pp.157158.
[40]Ibid.
[41]Ibid.p.153.
[42]G.Deleuze,Diffrenceetrptition,PUF,1968,p.56.
[43]Ibid.,p.55.
[44]P.J.Proudhon,laGuerreetlaPaix,O.C.,op.cit.,p.
32.
[45]P.J.Proudhon,DelacrationdelOrdre,op.cit.,p.
421;etDelaJustice,t.III,p.89.
[46]Ibid.,p.175.
[47]V.Griffuelhes,op.cit.,p.2.
[48]Ibid.
[49]Ibid.,p.3.
[50]Ibid.Sillesrepoussait,ilseraitlaconfusionde
facteursdiffrents:mouvement,actiondunepart,classe
ouvriredautrepart.
[51]Ibid.
[52][Soulignparnous].EmilePouget,lActiondirecte,
EditionsCNTAIT,s.d.,p.23.(1910).
[53][Soulignparnous].Ibid.,p.11.
[54]FranzOverbeck,SouvenirssurNietzsche,Allia,1999,pp.
6465et6061.

S-ar putea să vă placă și