Sunteți pe pagina 1din 13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

ARTIGOS

Produzirsubjetividades:oquesignifica?

Producingsubjectivity:Whatdoesitmeans?

LeonardoBarrosSoaresI,*LucianaLoboMirandaII,**
I FormandodocursodePsicologiadaUniversidadeFederaldoCearUFC,Fortaleza,Cear,

Brasil
II ProfessoradoProgramadePsGraduaoemPsicologiadaUniversidadeFederaldoCear
UFC,Fortaleza,Cear,Brasil
Endereoparacorrespondncia

RESUMO
Opresenteartigotemcomofinalidadediscutiratemticadaproduodesubjetividadeapartir
dosescritosdopensadorfrancsFlixGuattari.Paratantolanamosmodeumaleituracrtico
interpretativadeseustextosedealgunsdeseuscomentadoresecolaboradores,iniciandoa
discussopelosaportesquenosconduzadelimitaodoconceitodeproduodesubjetividade.
Discorremossobrecomoasubjetividadefoipercebidanatradioplatnicohegelianaem
contrapontocomavisoempirista,atravsdaleituradeGillesDeleuzedaobradeDavidHume.
Paramelhorcompreensodosprocessosdesubjetivaonacontemporaneidade,tomamosas
noesdemquinaedeAgenciamentoColetivodeEnunciao,problematizandoadinmicados
processosdeassujeitamentoesingularizaodasubjetividadenocontextodoCapitalismo
MundialIntegrado.
Palavraschave:Subjetividade,Mquina,Agenciamentocoletivodeenunciao.

ABSTRACT
Thisarticleaimstoserveasanintroductiontothethemeoftheproductionofsubjectivityfrom
thewritingsofFrenchthinkerFelixGuattari.Forbothlaunchedhandofacriticalreadingoftheir
interpretativetextsandsomeofitscommentatorsandemployees,startingthediscussionofthe
issueofsubjectivityseekingcontributionsforabetterdefinitionofaconceptualsubjectivitythat
isproduced.Thisrouteaboutthesubjectivitywasperceivedwithinatraditionplatonicas
opposedtotheempiricvisionfromthereadingofDavidHumecarriedoutbyGillesDeleuze.
ThenwehavewrotearoundthenotionsofmachineandAgencyCollectiveofEnunciation,
theoreticalconstructsimportantforabetterunderstandingofrealprocessesofproductionof
subjectivityinthecontextoftheIntegratedGlobalCapitalism.
Keywords:Subjectivity,Machine,Agenciamentogroupenunciation.

http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

1/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

Anicafinalidadeaceitveldasatividadeshumanasaproduodeumasubjetividadeque
enriqueademodocontnuosuarelaocomomundo.
FlixGuattari,(1992,p.33).
Aoobservarmosumquadro,admirarmosabelezadeumapessoaounomomentodaescolhado
cursoparaoqualprestaremosovestibular,aodevanearmosbeiramar,lembrandonosde
nossosamorespassados,ouaosonharmoscomnossofuturo,svezesincerto,svezes
promissor,aoouvirmosaquelamsicaquenoslevaparalonge,nossaterranatal,ouquenos
remeteaumolhar,aumprdosol,aumabrisasuavesoprandonoscabelos,poucosdens
entoteriamdificuldadesemclassificaressascenascomosubjetivas,comofazendoparteda
subjetividadedeumindivduo.Masafinal,quandofalamosdenossossonhos,desejos,
fantasias,esperanas,percepes,medos,anseios,pensamentoselembranas,doqueestamos
tratando?Oqueestemjogoquandodissertamosacercadasubjetividade?
Noraroescutarmosemnossasconversascomamigos,ouprofessores,ouaindanos
programasdeteleviso,autilizaodotermosubjetividade,empregadooraparaqualificar
precisolevaremcontaasubjetividadedopacienteparaumtratamentomaishumanizadoora
paradesqualificarumaescolhaoupontodevistaoscritriossubjetivosnonosconferemuma
seguranacientfica.Espciedepressupostoontolgicoocultodaspsicologias,muitasvezes
tratamosdotemasubjetividadecotidianamentenosbancosdasuniversidadessemnos
lanarmosanlisecuidadosadoconceito.
Opresentetrabalhopretendetrazeradiscussosobreasimplicaestericoprticasao
considerarasubjetividadesoboprismadaproduo,tendocomorefernciaaobradeFlix
Guattari.Antes,porm,caberecorrerperguntafundamental,pontodepartidaparatodasas
anlisesposteriores:oqueentendemosaqui,afinal,porsubjetividade?
Comosetrataaquideumapesquisaeminentementeterica,ametodologiautilizada
fundamentousenostextosqueconsideramosfundamentaisparadelimitaoconceitualdotema.
Caberessaltar,entretanto,quenonosdeteremosnumaleituracomentriodasobras,mas,
antes,encaramosaleituracomogesto,obra,prtica,assalto.Oquefaremosaquiuma
leituramultidimensional,crticointerpretavivaeintertextual(PAIVA,2000).no
entrecruzamentoe,porvezes,afrontamentodepercursostericosdiversosqueensejamosa
construodedilogoscriativoscapazesdetrazernovoselementossdiscussessobreo
conceitodesubjetividadenascinciaspsicolgicas.
Seguiremostosomenteumalinhaargumentativaquevisatornarmaisclarooconceitode
produodesubjetividadepropostoporFlixGuattari(1988,1990,1992,1993),assimcomo
dequeformaamelhorcompreensodestaconceposetornafundamentalquandosequer
entenderdequemaneirassoengendradasasmaisdiversasformasdever,sentireestarno
mundo.
Paratalempreendimentoserprecisointroduzir,emumprimeiromomento,aportesdiferentes
quantonoodesubjetividade,apartirtantodaperspectivadesubjetividadesubstancial
quantodasubjetividadeproduzida.Osegundopontoexplorarasubjetividadecomoprocesso,
atravsdosconceitosdemquinaedeagenciamentoscoletivosdeenunciao.Noterceiroe
ltimomomento,seroapresentadasascaractersticasdeumaproduodesubjetividade(s)que
engendramassujeitamentosesingularizaesnocontextodeumCapitalismoMundialIntegrado
(CMI).

IAportesparaumconceitodesubjetividade:Verticalidadee
horizontalidadenaGeografiadoPensamento
Adiscussosobreotemadasubjetividadenoumaexclusividadedocampodascincias
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

2/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

psicolgicas.Hmuitoafilosofiasedebruadeformasdiversaseemmomentoshistricos
diferentessobreaquesto,dandolugarpluralidadedeconcepesquetornaexaustivaa
tarefadedelimitaoconceitualmaisabrangenteacercadotermo.Entendemos,todavia,a
necessidadedetratardasvicissitudesdoconceitodesubjetividadenatradiofilosfica
ocidental,suasconformaestericasesuasimplicaesnocursodopensamentomoderno.
GarciaRoza(1988),citandoDeleuze,afirmaque,paraesteautor,almdeumahistriado
pensamentoocidental,tambmpoderamostraarlheumageografia.Opensamentosemoveria
emfunodedoisgrandeseixos,asaber,umeixovertical,dosconhecimentos,daepisteme
cujomaiorrepresentanteoplatonismoeumeixohorizontal,odosacontecimentosnaqual
seencontraatradiofilosficadasescolascnicasesofistas1.Emsuaorientaoascendente,
oobjetivodofilsofoplatnicoodealcanar,atravsdafilosofiaedacincia,olugarnas
alturasdaidia,daessncia,dointeligvel,domodelo.Nadireocontrria,masaindano
mesmoeixo,encontramseosfilsofosprsocrticosinteressadosnabuscadaarch,da
substnciadetodasascoisasdouniverso2.Paraosfilsofosdahorizontalidade,porm,a
verdadenoresidirianemnocuplatniconemnasprofundezasprsocrticas,mas,antesna
superfciedoacontecimento.
ComosintetizaGarciaRoza(1988),oobjetivofinaldafilosofiadePlatoaproduodo
discursouniversal,quecoincidircomarealizaoplenadaRazoearevelaodoSeremsua
totalidade.Aoprivilegiaraverticalidadedopensamentoecomelaarelaomodelocpia,o
platonismoteriafundadoodomnioqueafilosofiaocidentalreconhecercomoseu:odomnioda
representao,queserposteriormentedesenvolvidoporAristtelesnadescriodosmodosde
hierarquizaoediferenciaodasespciesanimaisevegetais,suaspropriedadeseessncias
(CHAU,2002FREIRE,1997).
Guardemosaassertivadeleuziana(apudGARCIAROZA,1988)dequearepresentaoqueir
serreconhecidacomoodomnioprpriodafilosofiadurantetodooseuposterior
desenvolvimento.Adiscussosobrearelaoentreomundodeforaemundodedentro,o
mundosensveleomundointeligvel,emsuma,aquestodarepresentao,iniciadapelo
platonismo,seconstituir,finalmente,comoproblemaaserinvestigadosomentequandoRen
Descartesformularpelaprimeiravezaquestodasubjetividadecomoobjetodemeditao
filosfica.Serjustamenteestaconceporepresentacionaldoconhecimentodomundo,como
veremosaseguir,queserprofundamenteabaladapelasinvestigaessobreanaturezahumana
deDavidHume.
AidentificaodasubjetividadecomaconscinciaesuasconsequentesderivaesumEu
racional,autnomo,eindividualizadopareceserumpontoinabalveldafilosofiamoderna,a
partirdasmeditaescartesianas(GARCIAROZA,1988).Emtermosesquemticose
simplificados,aconscinciacomosubjetividadeestariareferidaeseconstituiriaatravsdestas
instnciaseu,pessoa,cidadoesujeitoeseriaativa,sededarazoedopensamento,capaz
deidentidadeconsigomesma,sujeitodedireitos,virtudeeverdade(COSTA,1998).Criamse
assimduasesferasautnomaseinterativas,cortadasdesuasrealidadespolticas,culturais,
produtivasumsujeitoaumstempopensanteeautobiografvel,queconheceomundo,eum
objetodadoaprioriqueesperaserdesveladoemsuaintimidadepeloprimeiro(MANGUEIRA,
2001).
ApartirdosculoXIX,aotentarafirmarsepaulatinamentecomosabercientfico,distintodas
especulaesfilosficas,apsicologiacomeaareivindicarparasi,comoobjetodeseusaber,a
subjetividade.Odistanciamentogradualdasprticasdeensinodosmosteirosmedievaiseo
surgimentodosinstitutosdeensino(eposteriormenteasescolas),amudanadopapeldo
Estado,astransformaeseconmicasesociais,caractersticasdaeraindustrial,oliberalismo
econmicoeodesenvolvimentodeumsabermdicopsiquitrico,aliadosmetodologias
estatsticasderecenseamentopopulacional,prepararamopanodefundohistricoparao
surgimentodeumsaberquesepreocupassecomahigienedasmassasedosindivduoscomuns.
Acinciapsicolgicasurge,emresumo,comoumsaberindividualistaeindividualizante,
focando,namassadecorposindiscernveisdascrescentescidadeseuropias,umindivduo
singular(FOUCAULT,1987),dotadodeumasubjetividadesubstancial,[...]umaespciede
ncleontimo.EaPsicologianososaberquedescrevecomotambmexplicae,decerta
forma,detectaesserecnditodaalmahumana.(ALBUQUERQUE,apudMIRANDA,2000,p.31).
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

3/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

MesmoadquiridooeptetodecinciaapartirdoadventodasexperinciasdeWundteseus
seguidores,econstituindoposteriormenteumconsiderveledifciotericometodolgicoto
plural,aindaassim,oqueestemjogo,desdeonascimentodestapsicologiadosindivduos,o
temaplatnicodaalturaquerefletida,comonumespelhoquemirasseasnuvens,na
profundidadedaconscincia.Eisaverdadedosujeitocomorepresentao.
EntenderapropostageogrficadopensamentodeDeleuzefundamentaldiscussoaqui
empreendidaparaobservarastransformaesdoconceitodesubjetividade.Desdeaconcepo
substancialatamaqunica,essastransformaesseguemocaminhodeumalentae
progressivamudanadeorientaonocursodopensamentofilosficoocidental:doeixovertical
(quepoderamoschamardeeixofundacional),queconformefoivisto,estabelecebasesslidas
paraossistemasfilosficos,paraoeixohorizontal,oueixoconectivo,rizomtico,que
desmontaofundamentoltimodascoisaserevelaseucarterfragmentrio,descontnuoe
acidental.
Retiradodabotnica,oconceitoderizomadistinguesedaimagemdaraiz,poissuashastes
compreendemverdadeirasredessemumeixoprincipal.Talconceito,propostoemMilPlats
(1995),consisteemumenfrentamentovisodemundoeminentementeuniversalistae
dicotmica,marcantenomundoocidental 3.Destaforma,aimportnciadanooderizomana
obradeDeleuzeeGuattaricapital,postoqueasubversodeumaimagemdogmticado
pensamentoqueprocedeporhierarquizaes,categoriasestveis(identidade,conscincia,
poder)emproldeumaoutraconcepodepensamento,quepuromovimentocriador:
Resumamososprincipaiscaracteresdeumrizoma[...].Elenofeitodeunidades,
masdedimenses,ouantesdedireesmovedias.Elenotemcomeonemfim,
massempreummeiopeloqualelecresceetransborda.Eleconstituimultiplicidades
linearesandimenses,semsujeitonemobjeto[...].Opostoaumaestrutura,[...],
orizomafeitosomentedelinhas.[...]Orizomaumaantigenealogia.uma
memriacurtaouumaantimemria.Orizomaprocedeporvariao,expanso,
conquista,captura,picada.[...],orizomaserefereaummapaquedeveser
produzido,construdo,sempredesmontvel,conectvel,reversvel,modificvel,com
mltiplasentradasesadas,comsuaslinhasdefuga.[...]unicamentedefinidopor
umacirculaodeestados[...]todotipode"devires".(DELEUZEGUATTARI,1995,
p.32).
Serjustamenteamudanadeorientaodoeixodopensamentoquevaidavalorizaoda
verticalidade(alturaeprofundeza,fundamentoehierarquia),paraaconsideraoda
horizontalidade(associao,alianaeconexo)numaperspectivarizomticaquemarcarde
formadefinitivaarupturacomatradioplatnicadopensamentoedarlugarao
desenvolvimentodeumafilosofiadoacontecimento,equecolocaremoutrostermosa
problemticadasubjetividade.
Dentrodarubricadoquesechamausualmentedeempirismo,queabrigapensadoresto
diversosquantoBerkeleyeLocke,concordamoscomGarciaRoza(1988)ecomMangueira
(2001)quandoestesapontam,notextodeleuziano,apromoodeDavidHumecomoaqueleque
levouacabodeformamaisconsistenteacrticaaoprojetoplatnicohegelianohegemnicona
filosofiaocidental.
AfilosofiadeHumeumacrticaagudadarepresentao.Humenofazumacrtica
dasrelaes,masumacrticadasrepresentaes,justamenteporqueestasno
podemapresentarasrelaes.Fazendodarepresentaoumcritrio,colocandoa
idianarazo,oracionalismocolocounaidiaaquiloquenosedeixadarsem
contradionumaidia,ageneralidadedaprpriaidiaeaexistnciadoobjeto,o
contedodaspalavrassempreuniversal,necessrioouverdadeiro(DELEUZE,
2001,p.22,grifodoautor)
Deleuze(Id.Ibid.)analisaHumecomoumadasprincipaiscontribuiesdoempirismoparauma
concepodesubjetividadenosubstancializadaeimanente,forjadanoseiodosociuse
constitutivadeumafilosofiadoacontecimento,localizadanoeixohorizontaldopensamento,
segundoatopologiadeleuziana.
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

4/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

ApartirdasafirmaesdeHumesegundoasquaisasrelaessoexterioresaostermos4e
dequeoassociacionismoalgicadasrelaesentreostermos5,podemosdestacaralguns
pontos.Primeiro,queoprojetocartesianodefazercoincidirpensamentoeser,sujeitoe
subjetividade,jnofazmaissentido,poisasubjetividadenomaisdoqueumacoleode
dadossemordem(Id.,Ibid.),semestruturaesemlei,enocoincidecomosujeitoporqueeste
apenasumefeitodasarticulaessquaisasidiasestosubmetidas.Segundo,quealgica
identitriadostermossubstitudapelalgicadoencontro,quesubstituioverboSer(AB)
pelaconjunoe(AeB)6.Tornase,portanto,impossvelfalardeconscinciacomoalgoque
inteno,razo,pensamento,edesubjetividadecomosinnimodesujeito.
Destafeita,oquefazentocomquenosorientemosnomundosegundoalgunspadres
estabelecidos,consagrados,equeexperimentamoscomototalidadeindivisvel,como
identidade?ArespostadeHumesimples,masnomenosintrigante:narepetioda
experincia,ouseja,nohbitodeadquirirhbitos,queforjamosissoquechamamosdeesprito,
alma,conscincia,subjetividade.(DELEUZE,2001).
Osujeito,pois,tosomentedurao,persistncianotempodeumconjuntodeafirmaese
crenasdecorrentesdoshbitosquequalificamoindividuoelheconferemnoaidentidade,
masumaidentidade,pordefinioprovisria,queserpassveldemudanatologomudem
asexperinciasqueconformamseushbitos.
Jpodemosveraquionovopanoramaparadiscussodotemadasubjetividade.Nopossvel
falardesubjetividadeemgeralnemdeSujeitoUniversal,massomentedesubjetividades
prticasesujeitosqueseconstituemnaexperinciasocial,emseustrajetossingularesnasua
famlia,naescola,narua,noseucorpo,nacaserna,noescritrio,etc:
Quenohajanempossahaversubjetividadetericavemaseraproposio
fundamentaldoempirismo.E,olhandobem,issotosumaoutramaneirade
dizer:osujeitoseconstituinodado.Seosujeitoseconstituinodado,somenteh,
comefeito,sujeitoprtico.(DELEUZE,2001,p.118)
Noestamosmaisnomundodasrepresentaesedasessnciasquecaracterizaopensamento
platnico/hegeliano,masdosacontecimentoscotidianoseprosaicos,nosquaisnosmovemose
nosconstitumos.Ora,senarepetiodoshbitosenasrelaesestabelecidasentreos
termosqueoquechamamosdeespritoseconstitui,jsepodeentreverumasubjetividade
material(aindaqueincorpreaporqueproduzidaporsentidos),imanente(porqueseforja
semprenestemundoecomascoisasquedelefazemparte),marcadamenterelacional(ao
contrriodosolipsismoracionaldosujeitoepistmicocartesiano),associacionistaeinterativa,
porqueapenasnainteraoentrematriasensvelematriavibrtil(sonsetmpano,corese
olho,calorepele,emsuma,relaoentretermos)queseforjaoesprito.7
Considerarasubjetividadesobongulodesuamaterialidadelevaremcontaseucarter
processual,parcial,imanente,prpessoal(namedidaemqueantecedeaqualquersujeito
individuado,porqueoconstitui,polifnico(nosentidobakthinianodotermo8),coletivoe
maqunico.Mas,antesdetentarprecisaroqueestestermosqueremdizer,apartirdaconcepo
deHumedasubjetividade,podemosafirmarcomGuattarique
Noexisteumasubjetividadedotiporecipienteemquesecolocariamcoisas
essencialmenteexteriores,asquaisseriaminteriorizadas.Astaiscoisasso
elementosqueintervmnaprpriasintagmticadasubjetivaoinconsciente.So
exemplosdecoisasdessetipo:umcertojeitodeutilizaralinguagem,dese
articularaomododesemiotizaocoletiva(sobretudodamdia)umarelaocom
ouniversodastomadaseltricas,nasquaissepodesereletrocutadoumarelao
comouniversodecirculaonacidade.Todosessessoelementosconstitutivosda
subjetividade.(GUATTARIROLNIK1999.p.34)
Arelaocomouniversodastomadaseltricas,dostransportes,dascores,dossons,omundo
dossonhos,dosdesejos,dosafetos,dopensamentoedosaber,osmodoscomoseconformam
asrelaesconsigomesmoecomosoutros,osmodosdevermundo,deencararasagrurasdo
cotidiano,desevestir,defalar,deamaredesentir...enfim,osmodosdeexistncia.
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

5/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

Masseassubjetividades,essarelaodesiconsigomesmoecomasoutrascoisasdomundo,
osmodosdeexistir,soproduzidas,cabeapergunta:quemouoquproduzsubjetividadee
quaissoascondiesdestaproduo?Noestaramosdestaformareproduzindoadicotomia
entresujeitoseobjetos,temaclssicodoeixofilosficovertical,naseparaoentreobjetos
produtoresesujeitosconsumidoresdesubjetividade?Comofuncionaoconceitodemquinana
superaodestadicotomia?Apertinnciaounodestasperguntaseatentativadeelucidao
serolevadasacabonostpicosseguintes.

IISubjetividade(s)produzida(s)eprodutora(s):afinal,oquesignifica?
Conformevimosnoprimeiropontodestetrabalho,cortadasdesuasrealidadespolticas,desuas
condiesdeproduo,desuapolifoniaconstitutivaedeseucarterprocessual,as
subjetividadesseparticularizam,seautonomizamnaesferaindividualesetornam
idiossincrasias,umaquestodegostoremetidasaumainstnciaoculta,aumaalma
descoladadocorpo,sededoentendimento,darazoedasemoesdosujeito.Jconsiderara
subjetividadeapartirdongulodaproduo,assimcomoopropostoporGuattariaproximase,
anossover,daperspectivadeHume,queadvogaemfavordeumsujeitoprticoqueconforma
umasubjetividadeigualmenteprtica9.
Fimdasrelaesdecomplementaridadeentrealturaeprofundidade,reviravoltaradicalnos
conceitosdesubjetividadeedesujeito.Nomaisarepresentaodomundonaconscinciade
umsujeitoautnomo,masaassunodeumaflorestadeobjetosedesignosconcatenadospara
formarumgosto,umjeitodevestir,ummododeviver.Nomaisfalaremsujeitocomoum
trel,dadoapriori,masemagenciamentoscoletivosdeenunciao,concertopolifnicode
vozes,deviresimperceptveis,mutaesafetivaseoutrassensibilidades(GUATTARIROLNIK,
1999).Descentramentodaquestodosujeitoparaadaproduodesubjetividade,poisesta,
comonosdizGuattari(Ibid.,p.28)constituimatriaprimadetodaequalquerproduo.
Ora,aoconsiderarmosasubjetividadecomoumfluxocontnuodesensaes,modosdeexistir,
amarecomunicar,deimagens,sons,afetos,valoreseformasdeconsumoliteralmente
fabricadasnoentrecruzamentodeinstnciassociais,tcnicas,institucionaiseindividuais,
estamosradicalizandoaspossibilidadesdosengendramentosdesubjetividades.Nolimite,
possveltalvezconsiderarquetodosossujeitosecoletivoshumanos,institucionalizadosouno,
commaioroumenorgraudeinstruoedeconhecimentotecnolgico,soprodutoresde
subjetividade.
Ascondiesdeproduoevocadasnesseesbooderedefinioimplicam,ento,
conjuntamenteinstnciashumanasintersubjetivasmanifestadaspelalinguageme
instnciassugestivasouidentificatriasconcernentesetologia,interaes
institucionaisdediferentesnaturezas,dispositivosmaqunicos,taiscomoaqueles
querecorremaotrabalhocomcomputador,Universosderefernciaincorporaistais
comoaquelesrelativosmsicaesartesplsticas.Essapartenohumanapr
pessoalessencial,jqueapartirdelaquepodedesenvolversuaheterognese.
(GUATTARI,1992,p.20)
Chegamosentoaumadefinioprovisriadooqueestamoschamandoaquidesubjetividade:
tudoaquiloqueconcorreparaaproduodeumsi,ummododeexistir,umestilode
existncia.Mas,outrasperguntassefazemnecessriasparaacontinuidadedaproblematizao
apresentada.Aprimeiradestasindagaes:seasubjetividade,essemododeserelacionar
comomundo,consideradofrutodeumaengenhariadealtasinteraesdecomponentes
heterogneos,produzida,oque(ouquem),ento,defatoaproduz?

IIIOqueproduzsubjetividade?Umestranhomundofeitodemquinas
edeAgenciamentosColetivosdeEnunciao...
Deumamaneiramaisgeral,deverseadmitirquecadaindivduo,cadagrupo
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

6/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

socialveiculaseuprpriosistemademodelizaodasubjetividade,querdizer,uma
certacartografiafeitadedemarcaescognitivas,mastambmmsticas,rituais,
sintomatolgicas,apartirdaqualelaseposicionaemrelaoaosseusafetos,suas
angstiasetentagerirsuasinibiesesuaspulses.(GUATTARI,1992,p.21)
Apartirdaleituradotrechoacimapoderseiainferirdaquetodosossereshumanos,adultos,
crianas,idosos,homensemulheres,assimcomotodososgrupossociais,sejamelesgruposde
orao,amigosconversandooumegacorporaesbancriasemiditicas,produzemprocessos
desubjetividade(ousubjetivaes).Numadefiniomaisrefinada,porm,omesmoautor
categricoaoafirmarque:
Asubjetividadeproduzidaporagenciamentosdeenunciao.Osprocessosde
subjetivao,desemiotizaoouseja,todaaproduodesentido,deeficincia
semiticanosocentradosemagentesindividuais(nofuncionamentode
instnciasintrapsquicas,egicas,microssociais),nememagentesgrupais.Esses
processossoduplamentedescentrados.Implicamofuncionamentodemquinasde
expressoquepodemsertantodenaturezaextrapessoal,extraindividual(sistemas
maqunicos,econmicos,sociais,tecnolgicos,icnicos,ecolgicos,etolgicos,de
mdia,enfimsistemasquenosomaisimediatamenteantropolgicos),quantode
naturezainfrahumana,infrapsquica,infrapessoal(sistemasdepercepo,de
sensibilidade,deafeto,derepresentao,deimagens,devalor,modosde
memorizaoeproduodeidia,sistemasdeinibioedeautomatismos,sistemas
corporais,orgnicos,biolgicos,fisiolgicos,etc.).(GUATTARIEROLNIK,1999.p.31)
Nestesentido,concordamoscomGonzalezRey(2003)quandoestelocalizaGuattaricomoum
autordecosmovisomarxistageradordeumncleotericoprprio.Adimensodaproduo,
debviafontemarxista,emboranocentradonoeixodaeconomia,temarecorrenteemtoda
suaobracomGillesDeleuzee,seestamosfalandodeproduo,forosotambmquefalemos
igualmentedemquinasedeagenciamentoscoletivos.
Oconceitodemquinaumdosconceitosmaishermticose,noobstante,importantesem
todoovocabulriodaquelesautores.Oliveira(2005)explicaqueasmquinas,paraGuattarino
sereferemaoespaopurificadodastcnicas(LATOUR,1994),masaumaorganizaodefluxos
eforaspluraiseheterogneas,ouseja,soacoplamentosheterogneosqueagenciam.
Mquina,nestaacepo,indicaatentativadesubstituiodalinguagemidealistadealmase
sujeitoscaracterizadoscomoagnciaspurasparaenfatizarnooqueosujeito,mas
sublinhandooqueelefaz,repudiando,destaforma,aesferadaontologiaclssicaeasteorias
estruturalistas(OLIVEIRA,2005).
importantequesublinharqueanoodemquinarepudiaaesferadaontologiafundacional,
queprivilegiaoSereconsistenumatentativadeabandonarovelhovocabulrioqueremeteao
sujeitocomoumaagncia,umainstnciapura,aquelesujeitoracionalreferidonaprimeiraparte
destetrabalho.Estaconsideraodesumaimportncia,poisnestemundohbridode
quasesujeitosequaseobjetos(LATOUR,1994),nesseentre,queascoisasseengancham,
seacoplameagenciamelementosvrios.nesseintermezzo,purocampodepossveis,queas
fronteirasentresujeitoeobjetosediluem,setornamincuas,easexistnciasvose
delineando,assubjetividadessendoproduzidas.amecanosfera,enoabiosfera,oambiente
maqunicodomundo.
SegundoBroeckmann(2001),emGuattariomaquniconoestnecessariamenteligadoa
objetostecnolgicosoumecnicos:
Asmquinaspodemsercorpossociais,complexosindustriais,formaes
psicolgicasouculturais,bemcomocomplexosdedesejosagenciandoindivduos,
materiais,instrumentos,regraseconvenesque,emconjunto,constituemse
mquina.Asmquinassojunesdepedaosheterogneos,aagregaoque
transformaasforas,articulaeimpulsionaseuselementoseoscolocaemestadode
contnuatransformao.(Id.,Ibid.2001,p.116,traduonossa).
Mquinasdesubjetivaolingustica,psicanaltica,miditica,literria,familiar,monacal,
empresarial,comunitria,hospitalar,militar,estatal,monetria,publicitria.Apartirdoprisma
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

7/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

dasubjetividadecomoproduo,percebemos,enfim,quehabitamosumestranhomundo
povoadodemquinasportodososlados.Estamos,desdesempre,entrandoemmquinascomo
mundo.Devesereconhecer,comofezGuattari(1993),queasubjetividadesempreesteve
relacionadaaequipamentosmaqunicostaiscomoosmonacaisnaIdadeMdiaouos
aristocrticos,comoaCortedeVersalhes.
OconceitodeagenciamentodeDeleuzeeGuattari,porseuturno,dizrespeitoaoacoplamento
deumconjuntoderelaesmateriaisaumregimedesignoscorrespondente.Oagenciamento
formadopelaexpresso(agenciamentocoletivodeenunciao)epelocontedo(agenciamento
maqunico)(DELEUZEGUATTARI,1995).Tratasedeumacorrelaoentreduasfaces
inseparveis.Aexpressorefereseaocontedosemdescrevloourepresentlo,mas
intervmnele.Comoexemplosdeagenciamentoscoletivosdeenunciaopoderamoscitaros
agenciamentosjudicial,familiar,escolar,miditicos,dentreoutros.
NoosubstitutivadasidiasdesujeitodeenunciaooudasinstnciaspsquicasdeFreud,o(s)
agenciamento(s)nodiz(em)respeitonemaumaentidadeindividuadanemaumaentidade
socialpredeterminada.SegundoCaiafa(2000),tomaraenunciaocomoagenciamentosignifica
descentrladosujeitoedarelaoemissorreceptor,potencializando,aocontrrio,a
indissociabilidadedosagenciamentosdeenunciaodeprticasconcretasedasrelaesde
poder.Oconceitodeagenciamentocoletivodeenunciaotemfortearticulaocoma
pragmticabakhtiniana.EmCaosmose(1992)ocartercoletivodasubjetividadeinseresena
mesmaperspectivaemrelaolinguagememBakhtin.EmMilPlats(1995)odiscursoindireto
livredopensadorrusso,noqualosujeitodoenunciadoedaenunciaoseconfundenumas
voz,colocasecomoforteinterlocutordapragmticadeDeleuzeeGuattariparapensaros
AgenciamentosColetivosdeEnunciao.Segundoestesautores,BakhtineLabovinsistiramde
duasformasdiferentes,nocartersocialdaenunciaoopondosenoapenasaosubjetivismo,
masaoestruturalismo(DELEUZEGUATTARI,1995,p.17).
Lembremonos,attulodeexemplo,uminciodediaemalgumafamliadeclassemdia
brasileira.Osfilhostomandocafdamanhemfrenteteleviso,ocachorrolatindoeme
preocupadacomosafazeresdomsticos,ocorrecorreparaapressarascrianasparairem
escola.Latidosestridentes,comerciaisnateleviso,asadmoestaesdameaosfilhosquese
engalfinhamouquetroamunsdosoutros.Acampanhinhatoca,oalarmedocarrodispara,
podeseouvirumamsicaaolonge.Nesteburburinho,concertodevozeserudosinumanos,
quemestfalando?Aperguntapelasinstnciasdefinidasdeenunciaodediscursojno
parecefazermaissentido,poisoquesetemefetivamenteumamultidodevozes,apolifonia
familiarmatutina.

Comoestamosproduzindosubjetividade?
AssujeitamentoesingularizaonoCapitalismoMundialIntegrado.
Subjetividadessendoproduzidasportodososladosemagenciamentosinsuspeitos,
materializandosenocotidiano,emnossasrelaesfamiliares,afetivas,institucionais,libidinais.
Nesseadmirvelmundonovopovoadodemquinasdesubjetivaoansapresentadopor
DeleuzeeGuattari,talvezsepossalanaraperguntaacercadascaractersticasdaproduode
subjetividade(s)nacontemporaneidade.Emquecontextosciohistricoelased,eque
subjetividadessomajoritariamenteproduzidas?Hdefatoumaproduodesubjetividade(s)
altamentediferenciada(s)ou,aocontrrio,oquesetemumafunosubjetivahegemnicae
homogeneizantedetodasasoutrasformasdeexistir?
Guattarienfticoaoafirmarqueadistinoentreculturapopulareculturaeruditaumfalso
problema,poisoquehapenasumaculturacapitalsticaquepermeiatodososcamposde
expressosemitica(GUATTARIROLNIK,1999,p.23).Oacrscimodosufixosticoaotermo
capitalistaproduziuumneologismoquetraduzanoodequeacartografiasubjetivadereas
doterceiromundoedepasesexintegrantesdoblocosocialistadolesteeuropeuseguepadres
semelhantesdeconstituiodospasesindustrializadosdavanguardacapitalista(Id.,Ibid.).
OCMIafirmase,emmodalidadesquevariamdeacordocomopasoucoma
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

8/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

camadasocial,atravsdeumaduplaopresso.Primeiro,pelarepressodiretano
planoeconmicoesocialocontroledaproduodebensedasrelaessociais
atravsdemeiosdecoeromaterialexternaesugestodecontedosde
significao.Asegundaopresso,deigualoumaiorintensidadequeaprimeira,
consisteemoCMIinstalarsenaprpriaproduodesubjetividade:umaimensa
mquinaprodutivadeumasubjetividadeindustrializadaeniveladaemescala
mundialtornousedadodebasenaformaodaforacoletivadetrabalhoedafora
decontrolesocialcoletivo(Id,Ibid.,p.39,grifodoautor).
Poderamospensar,porexemplo,naintensaproduodesubjetividadecapitalsticaqueexistiu
natensarelaoentreasduasAlemanhaspocadaGuerraFria,ounasmutaessubjetivas
queocorreramnaRssiaePolniapsURSS.Maisrecentemente,poderamospensaremtodaa
esmagadoraproduodesubjetividadequedeverseintensificaremCuba,comofimdoregime
Castrista.
Ocenriocontemporneo,portanto,conformaoqueGuattarichamoudeCapitalismoMundial
Integrado(CMI),perodohistricomarcadopelaexpansoeconsolidaodahegemoniadomodo
deproduocapitalistaemnvelplanetrio(Id.,Ibid.).NummundoondeoCapitaloreferente
geraldasrelaeshumanas,independentesdaschamadasideologiaspolticasquenaatualidade
tornaramseindiscernveis,assisteseatnitomercantilizaoemassificaodosmodosde
vestir,desealimentar,desentir,deamar,deconsumir:
Aordemcapitalsticaproduzosmodosdasrelaeshumanasatemsuas
representaesinconscientes:osmodoscomosetrabalha,comoseensinado,
comoseama,comosetrepa,comosefala,etc.Elafabricaarelaocoma
produo,comanatureza,comosfatos,comomovimento,comocorpo,coma
alimentao,comopresente,comopassadoecomofuturoemsuma,elafabricaa
relaodohomemcomomundoeconsigomesmo.(GUATTARIROLNIK,1999,p.42)
AndasenumaruaemFortaleza,RiodeJaneiro,BerlimouAmsterdvesteseojeans,comese
numadaslojasdeumaimensacadeiadefastfood,eaofimdodiaassistesefestade
premiaodoOscarouaosjogosolmpicos,oquesignificaumagigantescasomadebilhesde
telespectadoresemtodoomundo.Fabricaodeindivduosmassificadosemmeioproduo
generalizadadeumasubjetividadeassujeitada,laminadaemsuapotnciadeinveno.
Naesteiradestepercursocabeaindaindagar:emmeioproduomassivaemnvelmundialde
certosmodosdeagir,vestireamarveiculadoshodiernamentepelosmassmediaeconsumidos
pormultides,possvelpensaremproduzirsubjetividadessingularesesingularizantes,que
escapemsmodelizaesdominantes?
AestepropsitoesclareceotextodeMiranda(2000)afirmandoqueseasubjetivao
contemporneaseencontrainexoravelmenteancoradaemdispositivoscapitalistas,issono
significaoseuaprisionamentoabsoluto.semprepossvelresistiraopresente,escapardas
modelizaesdominantes,apropriarsediferentementedoquenosoferecidocotidianamente
pelateleviso,pelocinema,pelopatro,pelocnjuge,pelaescolaoupelooutdoor,poisesse
desenvolvimentodasubjetividadecapitalsticatrazimensaspossibilidadesdedesvioe
singularizao(GUATTARIROLNIK,1999).Emsuma,semprepossvelatreversea
singularizar(DELEUZE,1997GUATTARIROLNIK,1999).
Aessamquinadeproduodesubjetividadeeuoporiaaidiadequepossvel
desenvolvermodosdesubjetivaosingulares,aquiloquepoderamoschamarde
processosdesingularizao,umamaneiraderecusaressesmodosdeencodificao
preestabelecidos,todosessesmodosdemanipulaoetelecomando,recuslos
paraconstruir,decertaforma,modosdesensibilidade,modosderelaocomo
outro,modosdeproduo,modosdecriatividadequeproduzamumasubjetividade
singular.Umasingularizaoexistencialquecoincidacomumdesejo,comumgosto
deviver,comumavontadedeconstruiromundonoqualnosencontramos,coma
instauraodedispositivosparamudarostiposdesociedade,ostiposdevalores
quenosoosnossos.(GUATTARIROLNIK,1999,p.1617,grifodoautor)
OsnovosmovimentossociaisantiglobalizaoparecemcorroborarasafirmaesdeGuattari.
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

9/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

Concomitanteexpansoemescalaplanetriadasmultinacionaisassisteseaosurgimentode
movimentosderesistnciadevriosmatizesquevodesdeuminofensivoarremessardetortas
aaesespetaculares,quepretendemapolmica,taiscomoosprotestosdogrupoGreenpeace,
passandopelosmovimentosdesoftware,conhecimentoemdialivres,osfrunssociais
mundiais,almdasorganizaesparamilitaresquevinculamaosseusprojetospolticosa
resistnciatiraniadasmarcas,taiscomooExrcitoZapatistadeLibertaoNacional,no
Mxico,ouoMovimentodosTrabalhadoresRuraisSemTerranoBrasil(KLEIN,20022003).
AproblematizaodasubjetividadesobsignodaproduonocontextodoCMIalertaparao
crescenteenrijecimentodasubjetividade.Nummundoemquevivenciamosoextremo
recrudescimentodoindividualismo,aproduodeumasubjetividademassificadavendida
comopromessadesingularizaoparamilhesdesujeitos.Noentanto,mesmonestecontexto
delaminaodassubjetividades,possvelsingularizarnocotidiano,ensejandopequenas
prticasquesejamfocosdecriatividadeedeexperinciasdevidaenriquecedorasdasrelaes
daspessoascomomundo.Emsuacrescenteexpanso,prpriodocapitalismooferecerperigo
parasimesmo,abrindofrestas,fendas,fissuras,aforamotrizdoprocessodesingularizao
(CAIAFA,2000).Noentanto,comonosensinouGuattari,nadaestdado,preciso,apartirda
compreensodequeasubjetividadeconstantementeproduzida,lutarpornovoscamposde
possibilidades,inventandonocotidianonovosmodosdeexistncia,novasrelaesconsigo
mesmoecomomundo.

RefernciasBibliogrficas
BROECKMAN,A.MdiasmineursMachineshtrognes.ChimeresLedevenirmineurdes
minorits,Paris,n.42,p.113122.2001.
CAIAFA,J.NossoSculoXXI:NotassobreArte,TcnicaePoderes.RiodeJaneiro:Relume
Dumar,2000.
CHAU,M.Introduohistriadafilosofia:dosprsocrticosaAristteles.v..1,2.So
Paulo:CompanhiadasLetras,2002.
COSTA,S.deS.G.Subjetividadeemenoridade:acompanhandoodevirdosprofissionaisdo
social.SoPaulo:AnnablumeFortaleza:SecretariadaCulturaeDesportos,1998.
DELEUZE,G.EmpirismoeSubjetividade:ensaiosobreanaturezahumanasegundoHume.
TraduodeLuiz.L.Orlandi.SoPaulo:Ed.34,2001.
DELEUZE,G.GUATTARI,F.MilplatsCapitalismoeEsquizofrenia.V.1.RiodeJaneiro:Ed.34,
1995.
OSSE,F.GillesDeleuzeFlixGuattariBiographieCroise.Paris:LaDcouverte,2007.
FOUCAULT,M.VigiarePunir:nascimentodapriso.TraduodeRaquelRamalhete.Petrpolis:
Vozes,1987.
FREIRE,I.R..RazesdaPsicologia.Petrpolis:Vozes,1997.
GARCIAROZA.Freudeoinconsciente.RiodeJaneiro:JorgeZaharEditor,1988.
GONZLEZREY,F.Sujeitoesubjetividade:umaaproximaohistricocultural.SoPaulo:
Thomson,2003.
GUATTARI,F.Oinconscientemaqunico:ensaiosdeesquizoanlise.TraduoConstana
MarcondesCsareLucyMoreiraCsar.Campinas:PapirusEditora,1988.
____.AsTrsEcologias.Campinas:Papirus,1990.

http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

10/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

____.Caosmose:umnovoparadigmaesttico.TraduoAnaLciadeOliveiraeLciaCludia
Leo.RiodeJaneiro:Ed.34,1992.
____.DaproduodeSubjetividade.In:ImagemMquina.PARENTE,A.(org)RiodeJaneiro,
34,1993.p.177191.
GUATTARI,F.ROLNIK,S.Micropoltica:CartografiasdoDesejo.Petrpolis:Vozes,1999.
KLEIN,N.SemLogo:atiraniadasmarcasnumplanetavendido.RiodeJaneiro:Record,2002.
____.CercaseJanelas:naLinhadeFrentedoDebatesobreGlobalizao.SoPaulo:Record,
2003.
LATOUR,B.Jamaisfomosmodernos:ensaiodeantropologiasimtrica.RiodeJaneiro:editora
34,1994.
MANGUEIRA,M.Microfsicadascriaesparciaispensamento,subjetividadeeprticaa
partirdeNietzscheeDeleuze.Sergipe:EDUFS/F.OvidoTeixeira,2001.
MELOJNIOR,A.SANTOS,D.A.Afundaodosubjetivo:ohbitoparaalmdaPsicologia.
RevistadoDepartamentodePsicologiaUFF,v.18n.2,p.6982,Jul./Dez.2006.
MIRANDA,L.Subjetividade:A(des)construodeumconceito.In:JOBIMeSOUZA,S.(org)
Subjetividadeemquesto:ainfnciacomocrticadacultura.RiodeJaneiro:Ed.7Letras,
2000.p.2946.
OLIVEIRA,R.M.de.Technologyandsubjectivity:theagencyproblem.Psicol.Soc.[online].
Jan/Apr.2005,vol.17,no.1[cited07May2006],p.5660.AvailablefromWorldWideWeb:
<http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0102
71822005000100008&lng=en&nrm=iso>.ISSN01027182.
PAIVA,A.C.S.Sujeitoelaosocialaproduodasubjetividadenaarqueogenealogiade
MichelFoucault.RiodeJaneiro:RelumeDumar,2000.
REALE,GANTISERI,D.HistriadaFilosofia:AntiguidadeeIdadeMdia.4ed.v.1.SoPaulo:
Paulus,1990.

Endereoparacorrespondncia
LeonardoBarrosSoares
Endereoparacorrespondncia:FaculdadedePsicologiadaUniversidadeFederaldoCear,Av.
daUniversidade,2853,Benfica,CEP60020181,Fortaleza,Cear,Brasil.
Endereoeletrnico:leonlbs@yahoo.com.br
LucianaLoboMiranda
Endereoparacorrespondncia:FaculdadedePsicologiadaUniversidadeFederaldoCear,Av.
daUniversidade,2853,Benfica,CEP60020181,Fortaleza,Cear,Brasil.
Endereoeletrnico:lobo.lu@uol.com.br
Recebidoem:24/07/2008
Aceitoparapublicaoem:04/12/2008
Acompanhamentodoprocessoeditorial:AnnaPaulaUziel

Notas
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

11/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

*BolsistaPibic/UFCnapesquisaEntulhoimagticooutesouroeducacional?Umaanliseda

relaomdiaesubjetividadenocotidianoescolar,realizadasobaorientaodaProfDr
LucianaLoboMiranda.
**DoutoraemPsicologiapelaPUCRJ.
1AEscolaCnicatmcomoseusmaioresrepresentantesosfilsofosAntstenes,seufundador,e
Digenes.Esteltimo,radicalizandoalgunspontosdafilosofiasocrtica,afirmava
categoricamenteaticadaautonomiadohomememrelaosociedade,fonteintegraldas
ilusesquedesviariamohomemdesuaefetivaoenquantoanimalquebuscaafelicidade
(REALE,1990).Porseuturno,osofistaumprofessordetcnicas,depoltica,devirtudeede
sabedoria,[...],almdisso,eramcticos.Paraeles,tudoporconvenoetudoopinio
tudotalcomonosapareceetalcomonosparece[...].Emoutraspalavras,nohporque
buscaraverdade,poisestanoexiste(CHAU,2002,p.188).Paraaimportnciadestasescolas
paraonascimentodaPsicologia,Cf.tambmFREIRE(1997,p.32).
2Asescolasprsocrticas,segundoChau(2002),soassimdesignadasparaindicaraquele
pensamentocujapreocupaocentralecujainvestigaocentraleramaphsis,palavragrega
cujatraduoemportugusnatureza,ouseja,arealidadeprimeiraeltima,subjacentea
todasascoisasdenossaexperincia.oqueprimrio,fundamentalepermanente,em
oposioaoquesegundo,derivadoetransitrio.SoelasaEscolaJnica,aEscolaPitagrica
ouItlica,aEscolaEleataeaEscolaAtomista.Segundoestafilsofa,astrsprimeirasEscolas
tmemcomumofatodetrataremaphsiscomounitria,diferentementedosrepresentantes
daltimaEscola.Poressemotivo,ChaupropequeestaltimasejadenominadaEscolada
Pluralidade,naqualseencaixariamosfilsofosDemcritoeLeucipodeAbdera,almde
EmpdoclesdeAgrigentoeAnaxgorasdeClazmena.
3DeleuzeeGuattari(1995)questionamoestruturalismoprincipalmentepresentenapsicanlise
enalingustica,parapensaralinguagemsobosignodorizoma,ondecadeiassemiticase
organizaesdepoderestosempreimplicadas,atravessandoterritriossejadasartes,da
cincia,dafilosofiaoudaslutassociais.
4CitandotextualmenteDeleuze,Asrelaessoexterioresaosseustermos.Issoquerdizer
queasidiasnodocontadanaturezadasoperaesfeitassobreelasenem,particularmente,
dasrelaesestabelecidasentreelas.Osprincpiosdanaturezahumana,osprincpiosda
associao,soacondionecessriadarelaoDeleuze,2001,p.113)
5OsprincpiosdeassociaocitadosporDeleuze(Ibid.)so:contiguidade,semelhanaea
causalidade.
6Umrizomanocomeanemconclui,eleseencontrasemprenomeio,entreascoisas,inter
ser,intermezzo.Arvorefiliao,masorizomaaliana,unicamentealiana.Arvoreimpe
overbo"ser",masorizomatemcomotecidoaconjuno"e...e...e...".Entreascoisasno
designaumacorrelaolocalizvelquevaideumaparaoutraereciprocamente,masuma
direoperpendicular,ummovimentotransversalqueascarregaumaeoutra,riachosemincio
nemfim,querisuasduasmargenseadquirevelocidadenomeio(DELEUZEGUATTARI,1995,
p.37).
7[...]caberessaltarquenohespritodacontemplaoemsi,comoumasubstnciapr
organizadaparasentirosestmulos,pois,repetiomaterialeespritonopreexistem
isoladamenteantesdeconsideradosemrelao.Esprito,oualmacontemplativa,evibrao
material,sexistemnarelao,noencontroentrecorpossensveisecorposvibrteis,sendo
sensaoevibraoumacoisasnestarelao,poisasensaossenteporquevibra,porque
vibraoqueseconservaeavibraosvibraporquesente,porquesetornaqualidadede
sentiroutrasvibraes.Soforas:forasensaoeforavibraoecomotais,sexistem
emrelao.(DELEUZEGUATTARI,1992apudJUNIORMELO,2006,p.71).
8GuattarifazusodoconceitodepolifoniadafilosofiadalinguagemdeMikhailBakhtin,para
enfatizarocarterheterogneoesocialdasubjetividade.Opensadorrusso,emsuateoria
sobrealinguagem,adotaumaperspectivadialgica,ondeomundopermanentemente
construdonodilogoqueremontaainmerasvozes,apontandoparaumarealidadepolifnica.
Oenunciadoproferidoporumsujeito,almdeterqueserrelacionadocomseucontextopara
podersercompreendido,noemabsolutoumaprticaindividual,vistoque,suafala
representaumentrecruzamentodediversasvozes,dediversosdiscursosquelhesso
anteriores(MIRANDA,2000,p.39)
9EmcartadirigidaGuattari,Deleuzeocomparaaoempirismoingls,devidoformacomo
seuparceiroeinterlocutorlidavacomosconceitos:Eucreioquevocumprodigiosoinventor
deconceitos'selvagens'.Oquemeencantavatantoquantoentreosempiristasingleses,[...]Em
http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

12/13

07/06/2016

www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

todocaso,pensoseriamentequensiremostrabalharnovamentejuntos.(traduodos
autores)(DeleuzecartaaFlixGuattari,nodatada,provavelmenteiniciodosanos1980
DeleuzeapudDosse,2007,p.67).

http://www.revispsi.uerj.br/v9n2/artigos/html/v9n2a10.html

13/13

S-ar putea să vă placă și