Sunteți pe pagina 1din 13

Eduardo

Pealosa Castro

Estrategias

docentes

con tecnologas:
Gua prctica

ALWAYS

LEARNING

www.FreeLibros.me

P EA R SO N

Captulo 1
Fundamentos para el
aprovechamiento docente de
tecnologas de la informacin
y la comunicacin: Un modelo
Las tecnologas de a in fo rm a ci n y la com u n ica cin (T IC ) tienen gra n u tilid a d en
cu a lqu ier espacio educativo en la actualidad. D iversos estudios demuestran que los
docentes saben u tiliz a r algunas herram ientas tecnolgicas, pero es com n detectar
en ellos con ocim ien to insuficiente respecto de su uso p a ra fines educativos. E n este
ca ptu lo se p la n tea un m od elo general para id entificar los fundam entos d el uso de
TIC e n actividades docentes.

Uso d e Tic
en la educacin
superior y media superior

F u n d am e n to s

0 aprendizaje

Indispensable

es un proceso
constructivo

aplicar un diseo
instruccional slido

Los entornos
educativos

son mixtos

\
\

fj

Es preciso fom entar


la autonoma

del estudiante

Al aprender se
recorre un

La interactividad
es un elem en to

continuo d e pericia

central

Figura 1.1 Fundamentos para el uso educativo d e

www.FreeLibros.me

tic

2
E ST R A T EG IA SD O C EN T E SC O N T E C N O L O G IA S G U lA PRACTICA

Este ca p tu lo e x p o n e u n c o n ju n to d e fu n d a m e n to s q u e d a n s o p o rte a las estrategias d ocen tes


q u e se an alizan e n e l lib ro . Se presentan seis aspectos fu n d a m en ta les q u e es p reciso to m a r en
c u en ta cu an do se d ise a n estrategias d o c e n te s para e l a p ren d iza je m e d ia d o p o r n c . C o n base
e n los c o n c e p to s d e l m o d e lo , se presenta u n ca so y se su gieren c u estio n a m ien to s q u e harn
reflex io n a r al le c to r c o n base e n la a p lica ci n d e lo s e le m e n to s in c lu id o s e n e l m o d e lo .
En la e d u c a c i n su p e rio r se in c o r p o r a cad a v e z m s e l uso d e te c n o lo g a s c o m o herra
m ie n ta s d e a p o y o a los p ro ceso s d e a p ren d iza je. E n la a ctu a lid a d , n o es p o s ib le c o n c e b ir una
e d u c a c i n p resen cia l pura, y a q u e casi s ie m p re im p lic a e l u so d e h erra m ien ta s tecn o l g ica s,
q u e p u ed en s e r d e s d e m e ro s recursos d e a p o y o p ara la p re s e n ta c i n e le c tr n ic a d e c o n te n i
d o s h asta a m b ie n te s d e tra b a jo e le c tr n ic o c o la b o ra tiv o , c o m o p la ta fo rm a s o a m b ie n te s de
a p ren d iza je.
A pesar d e l u so fre c u e n te d e te c n o lo g a s e n la escuela, a n persisten d iversas pregu ntas
q u e es n ecesa rio re s p o n d e r e n re la c i n c o n e l p a p e l d e d ic h a s te c n o lo g a s e n la en se a n za .
P o r e je m p lo , q u ven ta ja s rep resen tan la s te c n o lo g a s p ara la fo r m a c i n acad m ica? D e
v e r d a d m e jo ra n e l a p re n d iza je ? C m o c a m b ia n las in te ra c c io n e s ed u ca tiva s? La te c n o lo
g a p e r m ite rea liza r a c tiv id a d e s d ife re n te s d e las tra d icio n a les? C m o p u e d e n lo s profesores
u n iversita rio s u tiliza r las te c n o lo g a s en su la b o r d e en se a n za ?
A n te tales pregu n tas, q u e t o d o d o c e n te se p la n tea , esta o b ra p re te n d e m ostrar, d e m anera
prctica, u n a serie d e estrategias para la u tiliz a c i n e fic a z d e lo s recursos t e c n o l g ic o s d ig i
tales d is p o n ib le s e n la actu alid ad .
C o n la fin a lid a d d e esta b le c e r a lg u n a s b ases e n este s e n tid o , c o n s id e ra m o s a d ecu a d o
p resen tar un m o d e lo q u e in c lu y e una serie d e d im e n s io n e s q u e s o n fu n d a m e n ta le s para la
e n s e a n za y e l a p re n d iza je m e d ia d o s p o r te c n o lo g a s . F.l resto d el lib r o har re fe re n c ia de
m anera c o n s ta n te a los e le m e n to s d e este m o d e lo .

C o n c e p t o s c e n t r a le s e n la f o r m a c i n m e d ia d a
p o r t e c n o l o g a s
El a p o y o q u e b rin d a n las te c n o lo g a s es una fo r m a d e m e d ia c i n , y a q u e estas h a c e n p o sib le
e l c o n t a c t o y la in te ra c c i n e n tre lo s e s tu d ia n tes y sus o b je to s d e c o n o c im ie n t o , y a partir
d e e llo , p e rm ite n c o n o c e r, a p lica r e in te g ra r e l c o n o c im ie n t o c o m o h e rra m ie n ta p ara la
s o lu c i n d e p ro b le m a s e n e l p ro c e s o d e a p re n d iza je . C o n s id e ra m o s q u e e l a p r e n d iz a je en
e d u c a c i n m e d ia s u p e rio r y su p e rio r tie n e las sigu ien tes caractersticas: 1 . es u n p ro c e s o
constructivo; 2 . se d esarrolla en e n to rn o s m ix to s ; 3 . se basa e n e l d e s a rro llo d e pericia ; 4 . la
interactividad e s u n e le m e n t o cen tra l; 5 . p recisa d e l d e s a rro llo d e a u ton om a d e l estu d ian te;
y 6 . re q u ie re d e u n diseo instruccional s lid o .

El a p r e n d iz a j e c o m o p r o c e s o c o n s t r u c t i v o
P o d e m o s d e fin ir e l a p re n d iz a je c o m o u n c a m b io en e l c o n o c im ie n t o d e u n estu d ian te.
D ic h o c a m b io es r e la tiv a m e n te p e rm a n e n te y se p ro d u c e m e d ia n te u n a e x p e rie n c ia edu ca
tiva , la cu al h a ce p o s ib le q u e e l es tu d ia n te d s ig n ific a d o al n u e v o c o n o c im ie n t o e n fu n c i n
d e su base d e c o n o c im ie n to s p re v io s . L a e n s e a n za c o n s is te e n e l d is e o y la c o n d u c c i n de
e x p e rie n c ia s c o n c e b id a s p o r u n d o c e n te , las cu ales d a n lu ga r a l a p re n d iz a je d e los estu d ian
tes. L a e n s e a n z a y e l a p re n d iz a je s o n p ro ceso s in te rc o n e c ta d o s q u e s u p o n e n e l im p u ls o
fu n d a m e n ta d o d e c a m b io s e n los c o n o c im ie n to s d e lo s estu d ian tes, c o n b a s e e n e l d is e o
d e e x p e rie n c ia s adecuadas.

www.FreeLibros.me

3
C A P T U L O ! F U N D A M E N T O S PARA E l A PRO VEC H AM IEN TO D O C E N T E DE TECNOLOGIAS.

H is t ric a m e n te , se h a n p rop u esto va ria s fo rm a s d e c o n c e p tu a liz a c i n d e l a p ren d iza je.


E n este lib r o se co n sid era r q u e e l a p re n d iza je es u n p ro c e s o m e d ia n te e l cu a l e l estu d ia n te
c o n s t r u y e a c t i v a m e n t e un m o d e lo d e c o n o c im ie n t o in te g r a d o p o r d iversas p iezas d e
in fo rm a c i n , d e las q u e p re v ia m e n te n o d is p o n a . D ich a co n s tru c c i n se da m e d ia n te la
a sign a ci n d e s e n tid o a las exp erien cias; e s to es, e l es tu d ia n te in terp reta sus exp erien cia s, lo
q u e va m u c h o m s a ll d e l m e r o registro d e la in fo rm a c i n .
E n ton ces, c o n c e b im o s a l a p re n d iza je c o m o u n p ro c e s o d e c o n s tru c c i n d e c o n o c im ie n
to , e l cu a l s e c o n fo r m a p o r u n c o n ju n t o d e s ig n ific a d o s q u e se a lm a c e n a n e n n u estra m e n te
m e d ia n te las a c tiv id a d e s d e a p re n d iz a je q u e rea liza m o s c o tid ia n a m e n te . C o n o c e r es c o n s
tru ir c o n ju n to s o rg a n iz a d o s d e s ig n ific a d o s q u e represen tan la p o s ib ilid a d d e p a rticip a r d e
m a n era e fe c tiv a en a c tiv id a d e s d e l m u n d o , u tiliz a n d o es to s s ig n ific a d o s c o m o h erram ien tas
y a p lic n d o lo s e n las situ a cio n es q u e l o requieran.
D e e s ta m an era, te n e m o s q u e e l a p re n d iza je es un proceso constructivo, p e ro ta m b i n es un
p ro c e s o intencional, y a q u e s u p o n e e l p la n te a m ie n to d e m etas o p ro p s ito s p o r p a rte d e los
estudiantes. A d em s, e l a p re n d iza je es distribuido, p o r q u e im p lic a q u e lo s estu d ia n tes dele
g u e n p a rte d e l tra b a jo q u e tie n e n e n tre lo s d em s co m p a e ro s , as c o m o en tre las h erra m ien
tas d e m e d ia c i n cu ltu ral; es situado, p o r q u e im p lic a la c o n te x tu a liz a c i n d e las in teraccion es
e n espacios, tie m p o s y circu nstancias q u e m o d u la n las in tera ccio n es y, e n con secu en cia,
p red icen q u e e l d e s e m p e o c o m p e te n te s e p resen te m e jo r e n tales c o n te x to s . El a p ren d iza je
ta m b i n es estratgico, p u esto q u e requiere q u e lo s estu dian tes a p liq u e n m to d o s y u tilic e n
recursos q u e les a y u d en a a s im ila r s ign ifica d o s, c o m o las estrategias d e o rg a n iz a c i n d e in fo r
m a c i n o la e la b o ra c i n d e n u e v o s p ro d u c to s a p a rtir d e d ic h a in fo rm a c i n .
1.a n o c i n d e l a p re n d iz a je c o m o un p ro c e s o c o n s tru c tiv o tie n e im p lic a c io n e s im p o r ta n
tes e n la p la n e a c i n d e a c tiv id a d e s fo rm a tiv a s . C o n la c o n c e p tu a liz a c i n descrita, c o n s id e
ra m os q u e lo s estu d ia n tes s o n su jetos a c tiv o s en e l p ro c e s o d e en s e a n za .

N a t u r a le z a m ix t a d e la e n s e a n z a e n e d u c a c i n s u p e r i o r
En la a ctu a lid a d p u e d e d e c irs e q u e la m a y o r a d e lo s program as e d u c a tiv o s en lo s n iveles
m e d io su p e rio r y su p erior s e c o n d u c e n c o n base en situ a cio n es m ix ta s d e a p re n d iz a je q u e
e x c e d e n la s im p le c o m b in a c i n d e recursos t e c n o l g ic o s y presenciales, para in c lu ir una
m ezcla d e m to d o s p e d a g g ic o s , lo s cu ales in c lu y e n d iversas estrategias d o cen tes, c o n d ife
rentes g ra d o s d e im p lic a c i n d e las te c n o lo g a s .
Esto s ig n ific a q u e lo s p ro gra m a s d e a p re n d iza je m ix t o p u e d e n in clu ir, en tre o tr o s e le
m en to s: situ a cio n es d e e n s e a n z a tra d ic io n a l c o n d u c id a p o r u n p r o fe s o r e n u n s a l n d e
ciases, a c tiv id a d e s sin crn ica s e n ln ea , p ro gra m a s d e a u to e s tu d io a l r itm o d e l estu d ia n te o
sistem as d e s o p o r te a l d e s e m p e o .
\a literatu ra esp ecia liza d a en a p re n d iz a je m ix t o re c o n o c e a lg u n a s d im e n s io n e s q u e p u e
d e n c o m b in a rs e en los p ro ceso s fo rm a tiv o s . D iverso s especialistas h a n p ro p u e s to q u e si b ien
e l a p re n d iza je m ix t o se a s o c i in ic ia lm e n te c o n una s im p le c o m b in a c i n d e a ctivid a d es
tra d icio n a les e n e l sa ln d e clases c o n otras d e a p re n d iza je e n ln ea , a c tu a lm e n te es n e c e
sario c o n te m p la r u n a m p lio ra n g o d e estrategias d e e n s e a n za y a p ren d iza je, o d iversas d i
m e n s io n e s q u e im p lic a n c o n tin u o s d ic o t m ic o s y q u e e s p o s ib le c o m b in a r para c o n fo r m a r
p ro gra m a s c o n caractersticas especiales. Entre ellas, y c o n base e n la e x p e rie n c ia , se p u ed e
r e c o m e n d a r u n m o d e lo q u e in c lu y e las sig u ien tes p o sib ilid a d es:
A lg u n a c o m b in a c i n d e situ a cio n es presenciales y virtu ales, c o m o c u a n d o se o fr e c e n
m ateriales d e es tu d io y recursos d e in v e s tig a c i n en la W eb , m ien tra s se c o n d u c e n se
sion es d e clases presenciales c o m o m e d io p rin cip al d e en se an za.

www.FreeLibros.me

E ST R A T EG IA SD O C EN T E SC O N T E C N O L O G IA S G U lA PRACTICA

C o m b in a r in te ra c c io n e s in d iv id u a le s y grupales, e n a c tiv id a d e s q u e im p lic a n e l p ro c e


s a m ie n to in d e p e n d ie n te d e m a teria les o la d iscu si n c o la b o r a tiv a d e ideas.
D ise ar tareas q u e se en cu en tra n e n a lg n p u n to e n tre las m s realistas, c o n s ig n ifi
c a d o p ara lo s estu d ia n tes, o las m s abstractas, q u e n o se re la c io n a n c o n c o n te x to s
fa m ilia res p ara ello s.

F o m e n ta r e l d e s a rro llo d e estrategias d e e n s e a n z a o d e a p re n d iza je , o a lg n p u n to


in te rm e d io .
C o m b in a r a p re n d iz a je estru ctu rad o y n o estru ctu rad o c o n la re a liza c i n d e a c tiv id a
des, lo q u e im p lic a c o n ta r c o n secu en cias estrictas d e r e v is i n d e c o n te n id o s y m a
teriales, o b ien , te n e r una estructura g e n e ra l para e n fo c a r lo s tem as, p e r o d e ja n d o
lib erta d a lo s e s tu d ia n tes para q u e a p o rte n c o n te n id o s u o p in io n e s re s p e c to d e l curso.

En la figu ra 1.2 se m u estra u n m o d e lo m i x t o q u e re n e las d im e n s io n e s m e n c io n a d a s :


a ) a m b ie n t e p re s e n c ia l o v irtu a l; b ) in te ra c c io n e s in d iv id u a le s o g ru p a les; c ) tareas a u t n
ticas o a rb itra ria s; d ) estra teg ia s o r ie n ta d a s a l e s tu d ia n te o a l d o c e n te ; y ) recu rsos m u y
estru ctu ra d os o m u y fle x ib le s .

Figura 1.2 Dimensiones del aprendizaje mixto


C a b e m e n c io n a r q u e c a d a d im e n s i n im p lic a u n c o n t in u o c o n o p u e s to s e n los e x tr e
m os. P o r e je m p lo , e l a m b ie n te in c lu y e va lo res e x tr e m o s d e ca r cter p resen cia l casi to t a l a
v ir tu a lid a d to ta l, p e r o e n la p a rte m e d ia d e e s te c o n t in u o e x is tira u n a c o n d ic i n d e c o m
b in a c i n d e a m b ie n te s . 1.a figu ra 1.3 m u estra u n e je m p lo d e l d is e o d e u n a s itu a c i n de
fo r m a c i n m ix ta en la cu a l las c in c o d im e n s io n e s a su m en v a lo re s e s p e c fic o s . F.l e je m p lo
d e la figu ra 1.3 es e l d e u n cu rso en e l cu al: a ) se rea liza n a c tiv id a d e s ta n to en e l s a l n de
clases c o m o en u n a m b ie n te v irtu a l d e In tern et, d e una m a n era eq u ilib ra d a ; b ) lo s m ateria
les s o n a lta m e n te estru ctu rad os, e s to es, d is e a d o s p ara "lle v a r d e la m a n o " a l estu d ian te,
a l c o n s id e ra rlo n u e v o en este c a m p o d e c o n o c im ie n to ; c ) las a c tiv id a d e s in teractivas ta m
b i n gu ard an e q u ilib r io e n tre e l ca r cter in d iv id u a l y e l c o la b o ra tiv o ; d ) las estrategias de
e n s e a n za y a p re n d iz a je se c e n tra n casi to ta lm e n te e n los estu d ia n tes; y e ) las tareas s o n
p r e d o m in a n te m e n te au tn ticas, e s to es, d e l m u n d o real, a u n q u e a lg u n a s d e ellas p od ra n
representarse a travs d e m e d io s d ig ita le s , lo cu a l les resta un p o c o d e realism o.

www.FreeLibros.me

s
CAPITULO 1 FUNDAMENTOS PARA E l APROVECHAMIENTO DOCENTE DE TTCNOLOGlAS.

D im e n s i n

M e z c la
P re s e n c ia l
T o t a lm e n t e

Recursos (contenidos.

E stru ctu ra d o s

materiales):

T o ta lm e n te

V irtu a l

______

Ambiente:

'

50%

T o ta lm e n te
A b ie r to s

50%

T o ta lm e n te

In d iv id u a l

G ru p a l

Inter actividad:
T o ta lm e n te

A lu m n o s

P ro fe s o r
.
1

Estrategias centradas en:

T o ta lm e n te

1
50%

A rb itra rla s

Tareas:
T o ta lm e n te

i
50%

T o ta lm e n te

----

A u t n tic a s
T o ta lm e n te

Figura 1.3 Niveles d e combinacin d e las dimensiones


En la prim era d im ensin d e la figu ra 1.3, las sesio n es p resen cia les d e b e ra n s e r las q u e p ro
p icien las c o n d ic io n e s m s ricas d e c o m u n ic a c i n , d e m a n era q u e d e b e ra n d ejarse p ara eslas sesio n es las a c tiv id a d e s q u e fo m e n ta n e l d e b a te , la d iscu sin , lo s in te rc a m b io s d e id ea s y
la s o lu c i n d e d u d a s e n tre lo s estu dian tes y lo s profesores. Las e x p lic a c io n e s a p ro fu n d id a d
p u e d e n realizarse ta m b i n e n e l e s p a c io p resen cia l, s ie m p re q u e e l fo r m a to sea d ia l g ic o e
im p liq u e un n iv e l d e a n d a m ia je c o g n it iv o para lo s estu d ian tes.
En e l caso d e las a c tiv id a d e s en e n to rn o s virtu a les, es fu n d a m e n ta l q u e e l a m b ie n te o las
h erra m ien ta s d e a p re n d iza je in clu ya n : a ) una in te rfa z u tiliza b le , su scep tib le d e acceso , q u e
im p liq u e la in te ra c c i n d e c o n te n id o s y una secu en cia d e a c tiv id a d e s in tu itiv a , a m ig a b le y
e fe c tiv a ; y b) u n a estru ctu ra d e in fo r m a c i n y n a v e g a c i n p o r e l cu rso e n la q u e se e n tie n d a
h acia d n d e se q u ie r e lleg a r y los p a sos q u e h a y q u e recorrer p ara c u m p lir esos p ro p s ito s .
Existen d iversa s p o s ic io n e s p ara la d im e n s i n q u e tie n e q u e v e r c o n e l a m b ie n te , d esd e
e l d esa rro llo d e un curso to ta lm e n te p resen cial hasta u n o to ta lm e n te virtu a l, p a sa n d o p or
un p u n to in te r m e d io , d e te r m in a d o p o r la p r o p o r c i n d e a c tiv id a d e s q u e s e rea liza n en cad a
a m b ien te.
En c u a n to a la segunda d im ensin, la estructura d e lo s c o n te n id o s y m a teria les d e lo s cu r
sos, q u e d a d e te rm in a d a p o r e l n iv e l d e a p e g o a u n a gu a q u e im p o n e u n o r d e n p rescrito,
o b ien , p o r la lib e rta d q u e se da a lo s estu d ia n tes p ara rea liza r a c tiv id a d e s d e a p re n d iza je
d e m a n e ra m s fle x ib le . P o d r n in c lu irs e m a te ria le s m u ltim e d ia c o m p le jo s q u e p e rm ita n a
lo s estu dian tes la c o n s tru c c i n d e esqu em as acerca d e lo s tem a s a c a d m ic o s , p e ro ta m b i n
activid a d es d e in d a g a c i n q u e im p liq u e n u n a m a y o r lib e rta d d e lo s a lu m n o s e n e l p ro c e s o
d e c o n s tru c c i n d e c o n o c im ie n to .
Para e l d is e o d e c o n te n id o s , m ateriales y a ctivid a d es, se re c o m ie n d a segu ir estos pasos:
a ) e l a n lisis d e l d o m in io ed u c a tiv o , c o n la id e n tific a c i n d e o b je tiv o s , u n id ad es d e a p r e n
d iz a je , tem as, n iv e le s d e c o m p le jid a d c o g n itiv a y d e los m o d e lo s m en ta les; b ) e l d is e o
d e etapas d e la in stru ccin , q u e im p lic a n la p rop u esta d e a c tiv id a d e s a n iv e l in d a g a c i n
o e x p lo r a c i n , e n situ acion es d e a p r e n d iz a je in d iv id u a l o gru p a l, c o n base e n p rob lem a s,
casos, p ro y e c to s , etctera, y la p ropu esta d e una estructura cerrada o ab ierta para e l fo m e n to
d e l a p re n d iza je ; c ) la puesta e n m a rc h a d el an lisis y e l d is e o en e l a m b ie n te p resen cia l y
virtu a l; y d ) la e v a lu a c i n d e lo an terior.

www.FreeLibros.me

ESTRATEGIAS D O C E N T E S C O N TECNO LO GIAS

L o s m a te ria le s d e b e ra n p e r m itir u n n iv e l d e in te ra c tiv id a d q u e a c erq u e a lo s estu dian tes


a te n e r m o d e lo s c o m u n e s d e c o n o c im ie n to , c u a n d o e s to sea im p o rta n te c o m o b a s e para
e l d e s a rro llo d e l c o n o c im ie n t o y e l p e n s a m ie n to d iv e r g e n te y c rtic o . A s im is m o , lo s m a te
riales d e b e n te n e r u n d is e o t a l q u e p erm ita o fr e c e r un a n d a m ia je a lo s e s tu d ia n tes en e l
transcurso d e su p ro c e s o d e a c e rc a m ie n to a tem as bsicos.
L o s c o n te n id o s y m a te ria le s p u ed en s e r to ta lm e n te estru ctu rados, n o estructurados, o
b ie n , ubicarse e n a lg n p u n to in te r m e d io en tre estas d o s o p c io n e s , d e a c u e rd o c o n e l n iv e l
d e c o n t r o l o lib erta d d e e le c c i n q u e se q u iera d a r a lo s estudiantes, a lg o q u e d e p en d er
s o b re t o d o d e la r e la c i n e n tr e la p ericia d e estos ltim o s y la d ific u lta d d e lo s tem a s. U n
e je m p lo d e un m a te ria l estru ctu ra d o es un tu to ria l q u e c o n d u c e p a so a p a s o a u n estu d ia n te
p o r la r e v is i n d e u n a a rg u m e n ta c i n o u n p ro c e d im ie n to . U n e je m p lo d e u n m a teria l n o
estru ctu rad o es u n te x to q u e s u g ie re q u e u n estu d ia n te in v e s tig u e a cerca d e u n tem a en
re v is i n .
En c u a n to a la tercera d im ensin, rela c io n a d a c o n e l n iv e l d e in te ra c c i n in d iv id u a l o
social, en u n cu rso p u ed e to m a rse la d e c is i n d e fo m e n ta r e l c o n o c im ie n to d e m anera
in d iv id u a l o c o la b o ra tiv a , lo cu a l im p lic a e l d is e o d e a c tiv id a d e s in tera ctiva s en e l m a rco
d e d ife re n te s m o d a lid a d es, l a s m o d a lid a d e s in tera ctiva s d el a p re n d iz a je m ix t o in c lu y e n el
p ro c e s a m ie n to in d iv id u a l o c o la b o ra tiv o , y e n c a d a e x t r e m o es p o s ib le in d ic a r a ctivid a d es
d e in te ra c c i n c o n m ateriales, profesores o co m p a e ro s .
El d is e o d e e x p e rie n c ia s ed u ca tiva s im p lic a e l e s ta b le c im ie n to d e las c o n d ic io n e s d e in
te ra c tiv id a d q u e se h a n d e c id id o p ara e l curso, a p a rtir d e la c o n s id e ra c i n d e l t ip o d e a c tiv i
d a d requ erida para e l a p ren d iza je. En o c a s io n e s ser n ecesario q u e e l estu d ian te, d e m anera
in d iv id u a l, realice a lg u n o s tip o s d e ejercicios, resu elva p ro b lem a s o a p liq u e c o n o c im ie n to s ;
e s to es r e c o m e n d a b le en lo s ca so s en q u e se d esee g a ra n tiza r q u e e l es tu d ia n te co n stru ya
e l c o n o c im ie n t o q u e to d o s d e b e n p o seer d e m a n e ra in d iv id u a l c o m o base m n im a para
p a rticip a r en las a c tiv id a d e s d e la clase. En o tra s o c a s io n e s ser m s ad ecu ad a la r e fle x i n
c o la b o ra tiv a , en esp ecia l c u a n d o se d esea c a p ita liza r lo s b e n e fic io s d e lo s c o n o c im ie n to s d e l
g ru p o q u e c o n d u c e n a c o n s tru c c io n e s c o m p le ja s y d ife re n te s d e la su m a d e lo s c o n o c im ie n
tos d e lo s p articip an tes.
En re la c i n c o n la cu a rta d im ensin d el m odelo, las estrategias p u ed en estar m s o rien ta d a s
a l es tu d ia n te (estrategias d e a p ren d iza je), o b ien , d e p e n d e r d e l d o c e n te (estrategias d e e n
se an za). E n e l p rim e r caso, s e p u e d e n rea liza r a ctivid a d es q u e p erm ita n fo m e n t a r diversas
estrategias d e e n s a y o , o r g a n iz a c i n y e la b o ra c i n o in tegra ci n d e l c o n o c im ie n to ; asim ism o,
p u ed en realizarse a ctivid a d es q u e fo m e n te n la a u to n o m a d e l estu d ian te. E n c u a n to a las
estrategias d e en se an za, es e l d o c e n te q u ie n p articip a a c tiv a m e n te y p ro m u e v e a ctivid a d es
e n las cu a les to m a d e c is io n e s a fa v o r d e lo s resu ltados d e a p re n d iza je q u e espera, d e acu erd o
c o n u n d is e o fo r m a tiv o s lid o y e fic a z . Es im p o rta n te m e n c io n a r q u e las estrategias d el
es tu d ia n te se a c o p la n a las estrategias d e l d o c e n te , p ero en algu n as a ctivid a d es p re d o m in a
a lg u n o d e estos agen tes, c o m o cu a n d o lo s estu dian tes in v e s tig a n u n asu n to, o cu a n d o los
d o c e n te s e x p lic a n u n te m a . Esto im p lic a q u e lo s n iv e le s d e trabajo c o n estrategias d e ap ren
d iz a je c o n fo r m a n u n a g a m a q u e v a d esd e e l tra b a jo casi e x c lu s iv o e n e l fo m e n t o d e estrate
g ia s d e a p ren d iza je (c u a n d o lo s cursos s e basan en e l tra b a jo c e n tra d o en e l estu d ian te), hasta
e l tra b a jo casi e x c lu s iv o e n la re c e p c i n d e in fo rm a c i n e m itid a p o r e l d o c e n te (c u a n d o los
cursos req u ieren d e d em o stra cio n es, c o n fe re n c ia s o e x p o s ic io n e s ).
A cerca d e la q u in ta dim ensin, e l c o n t e x t o d e las tareas d e a p ren d iza je, e n c o n tra m o s q u e
e s te p u e d e ser realista o arb itra rio , lo cu a l d e p e n d e d e q u ta n to las tareas d e a p re n d iza je
r e fle ja n la fo r m a e n q u e e l c o n o c im ie n t o es til e n la v id a real. N o s ie m p re es p o s ib le rea
liza r las tareas e n c o n te x to s a u tn tico s o reales, p e r o es ese n c ia l p ro cu ra r q u e a s sea, e n la
m e d id a d e lo p o s ib le , d u ra n te la en se a n za . L o s p ro ceso s c o n s tru c tiv o s d e a p re n d iz a je se

www.FreeLibros.me

C A P IT U L O ! F U N D A M E N T O S PARA E l A PRO VEC H AM IEN TO D O C E N T E DE TECNOLOGIAS.

g e n e ra n c o n base en la e x p o s ic i n d e lo s estu d ia n tes a e x p e rie n c ia s e n las cu ales p u ed a n


asign ar s e n tid o a los e v e n to s c o n te x t a le s re p re s e n ta tiv o s d e situ acion es d e la v id a re a l, q u e
im p liq u e n la s o lu c i n d e p ro b le m a s , casos, p ro y e c to s , etctera. F.n e l ca so d e q u e se p la n e e n
e x p e rie n c ia s abstractas, es in d is p e n s a b le rela cio n a rla s c o n c o n te x to s s ig n ific a tiv o s .
En resu m en, p o d e m o s d e c ir q u e las in te rv e n c io n e s ed u ca tiva s m ix ta s in c o rp o ra n c o m
p o n e n te s p ara la e n s e a n za q u e p r o v ie n e n d e d ife re n te s c o n te x to s , ta n to te c n o l g ic o s c o
m o presenciales, as c o m o d e otras d im e n s io n e s p ed a g gica s. E n esta p ro p u e s ta se m e zc la n
c in c o d im e n s io n e s fu n d a m en ta les:

1.

a m b ie n te (p re s e n c ia l - t e c n o l g ic o );

2.

in te ra c c i n

(in d iv id u a l - c o la b o r a tiv a ); 3 . estructura (p re s c rip tiv a - lib re ); 4 . estra teg ia s (cen trad as e n el
m a estro - cen tradas e n e l a lu m n o ); y 5 . tarea (a u tn tica - arb itraria). P a rtim o s d e q u e siem
pre e x is te una c o m b in a c i n d e estas d im e n s io n e s ; e s to es, la n atu raleza d e la e n s e a n za
siem p re es m ix ta .

I m p o r t a n c i a d e la p e r ic ia y l a s e s t r u c t u r a s d e c o n o c i m i e n t o s
d e lo s e s t u d i a n t e s
Entre las ra zo n es para d e c id ir las c o n d ic io n e s a in c o rp o ra r e n las a c tiv id a d e s d e e n s e a n za
m ix ta , se en cu en tra la c o n s id e ra c i n d e l n iv e l d e e x p e rie n c ia d e lo s estu d ian tes, o su ca lid a d
c o m o n o v a to s o e x p e r to s e n e l te m a . N o es lo m is m o e n s e a r a estu d ia n tes d e p rim e r in g re
s o q u e a e s tu d ia n tes d e p o sg ra d o . A l resp ecto, y d e a c u e rd o c o n la literatu ra e sp ecia liza d a e n
e l tem a, se h a id e n tific a d o q u e lo s estu d ia n tes e x p e rto s tie n e n rasgos c o m o lo s sigu ien tes:

A d v ie rte n caractersticas y p a tro n es s ig n ific a tiv o s d e in fo rm a c i n q u e lo s n o v a to s n o


ob serva n , gracias a la ca p a cid a d q u e d esa rrolla n , desp u s d e v a rio s c ie n to s o m ile s d e
horas d e e s tu d io y prctica e n un c a m p o , para e sq u em a tiza r e l c o n o c im ie n t o y agrupar
e le m e n to s q u e, en c o n ju n to , a d q u ie re n u n s ig n ific a d o im p o rta n te p ara la a p lic a c i n
d e l c o n o c im ie n to o la s o lu c i n d e problem as.

C u en ta n c o n u n v o lu m e n im p o rta n te d e c o n o c im ie n to s d el d o m in io o te m a , o r g a n i
zados d e m a n e ra q u e re fle ja n u n a c o m p r e n s i n p ro fu n d a d e l c a m p o .
Su c o n o c im ie n to n o p u e d e redu cirse a c o n ju n to s d e h e c h o s a isla d os o p ro p o s ic io n e s ,
s in o q u e d e b e re fle ja r c o n te x to s d e a p lic a b ilid a d o p r in c ip io s d e a p lic a c i n exp resad os
en la fo rm a d e rela cion es si..., en to n c e s ...".

P oseen la ca p a cid a d d e recu p erar fle x ib le m e n te a sp ecto s im p o rta n te s d e su c o n o c i


m ie n to c o n p o c o esfu erzo d e a te n c i n .

C u en ta n c o n n iv e le s v a ria b le s d e fle x ib ilid a d en la m a n era c o m o se e n fre n ta n a nue


vas situ acion es, lo q u e im p lic a q u e n o n e c e s a ria m e n te tra n sfieren c o n o c im ie n to s o
h a b ilid a d es a p re n d id o s e n un c o n t e x t o h acia o t r o c a m p o .

E xisten tres g r a n d e s d im e n s io n e s q u e d a n c u en ta d e estas d ife re n c ia s y q u e s e m a n ifie s


tan e n e l c o m p o r t a m ie n t o d e a p r e n d iz a je e n tre lo s e s tu d ia n te s e x p e r to s y lo s n o v a to s . La
p rim e ra d im e n s i n e s la estructura de c o n o cim ie n to s , q u e e n lo s e x p e r to s e s t o rg a n iz a d a e
in te g ra d a c o h e r e n te m e n te , es a c c e s ib le y fle x ib le . L a segu n d a d im e n s i n c o rr e s p o n d e a la
representacin de problem a s, q u e e n lo s e x p e r to s im p lic a e l p la n te a m ie n to d e te o ra s e x p l i
c a tiv a s basadas e n c o n c e p t o s a b stra cto s y p r in c ip io s , m ie n tra s q u e e n lo s n o v a to s s u p o n e
la e x p lic a c i n d e lo s p ro b le m a s m e d ia n te te o ra s in g e n u a s y e l an lisis d e ca ra cterstica s
su p e rfic ia le s q u e in d u c e n a e rro res. L a tercera d im e n s i n es la eficien cia p roced im en ta l, la

www.FreeLibros.me

8
ESTRATEGIAS D O C E N T E S C O N TEC N O LO G IA

cu a l se re fie r e a q u e , e n la m e d id a e n q u e se c u e n ta c o n u n m a y o r g r a d o d e p e ric ia , las


h a b ilid a d e s d is p o n ib le s in c re m e n ta n la p r o b a b ilid a d d e una s o lu c i n c o rr e c ta y p ro n ta .
l.os e s tu d ia n tes e x p e r to s se d is tin g u e n d e lo s n o v a to s p o r q u e t ie n e n c o n o c im ie n t o m s
p r o fu n d o y a lta m e n te estru ctu ra d o , m e jo r r e c o n o c im ie n t o d e p a tro n e s , m e jo r m e m o r ia
para la in fo r m a c i n d e su d o m in io , m s c o n c ie n c ia d e lo q u e sab en y d e l o q u e n o saben,
a d e m s d e q u e e je c u ta n s o lu c io n e s m s r p id a s y precisas.
Caractersticas c o m o las an teriores s o n respon sables d e q u e estu dian tes p rin c ip ia n te s y
ex p erto s m a n ifie s te n patron es d e c o m p o r ta m ie n to d ife re n te s e n e l proceso d e es tu d io escolar.
De h e c h o , s e han e n c o n tra d o d iferen cia s e n tre lo s c o m p o rta m ie n to s d e estu dian tes ex p erto s
y n o v a to s e n d o m in io s c o m o la fsica, las m atem ticas o la q u m ica . En estos c o n te x to s , se ha
o b s erva d o q u e los estu dian tes expertos en sayan so lu cio n es h acia a d e la n te " d e lo s problem as;
e s to es, p a rten d e la in fo rm a c i n c o n la q u e ya cu en tan en e l p la n te a m ie n to d e l p ro b le m a y
trabajan h acia ad elan te rea liza n d o op era cio n es q u e sab en q u e les p erm itir n llegar a la m eta.
Estas estrategias se d eriva n d e la exp erien cia d e los estu dian tes e n situ aciones sim ilares; s o n
estrategias eficien tes, pu es p erm iten e l a h o rro d e tie m p o en e l proceso d e solu cin .
la s s o lu c io n e s d e lo s p rin cip ian tes, en c a m b io , se basan e n estrategias d e an lisis d e m e
d io s-fin es, q u e s o n fo rm a s d e ra z o n a m ie n to hacia atrs", e in c lu y e n : a ) id e n tific a r e l plan
te a m ie n to d e la m eta; b ) e n c o n tra r d iferen cia s e n tre la m e ta y e l estado actual; c ) en co n tra r
u na o p e r a c i n q u e re d u zca esa d iferen cia ; d ) in te n ta r p o n e r e n m a rch a tal o p e ra c i n . En caso
d e q u e e s to ltim o n o fu n c io n e , lo s p rin c ip ia n te s lle v a n a c a b o lo s pasos b ) a d ) u n a y otra
v e z hasta e n c o n tra r la so lu c i n . D e p e n d ie n d o d e l n iv e l d e p e ric ia d e lo s estudiantes, ta n to
e n lo s tem a s d e es tu d io c o m o en los usos d e las tecn o lo g a s, d e b e n to m a rse d e c is io n e s acerca
d e cu les h erram ien tas u tiliza r y c m o d is e a r las a ctivid a d es d e ap ren d izaje e n lo s cursos.
Estudiantes n o v a to s , p o r e je m p lo , m u estran d e c re m e n to s e n su a p re n d iza je cu a n d o se les
e x p o n e a p ro gra m a s d e a p re n d iz a je q u e n o los c o n d u c e n h a c ia la m eta d e u n a m a n era cer
c a n a o estricta. C u a n d o lo s cursos d ir ig e n la s e c u e n c ia c i n , las c o n d ic io n e s d e ap ren d iza je,
la s tareas y las estrategias d e a p re n d iza je q u e se desean fo m e n ta r en lo s estu d ian tes, tan s o lo
p e rm ite n u n c o n tr o l lim ita d o d e l proceso p o r p a rte d e l ap ren d iz, y e n to n c e s e l a p ren d iza je
in c re m e n ta se n s ib le m e n te e n e s te tip o d e estu d ian tes. A n te d is e o s in stru ccion a les prescriptivo s, d e a p re n d iz a je d ir ig id o , ta n to estu dian tes n o v a to s c o m o e x p e rto s d em u estra n n iveles
a lto s d e a p ro v e c h a m ie n to , a u n q u e se espera q u e los e x p e rto s ta m b i n re sp o n d a n fa v o ra b le
m e n te a n te d ise o s d e a c tiv id a d e s m s abiertas y m e n o s estructuradas.
Para e l d esarrollo d e pericia, e l c o n o c im ie n to d e b e ser a p re n d id o d e m a n e ra q u e q u ed e
fu ertem en te c o n e c ta d o y articu lado, para q u e as se h a b iliten la in feren cia y e l razon am ien to,
as c o m o e l acceso a las a ccion es p rocedim en tales. Estas estructuras capacitan a los in d iv id u o s a
constru ir u n a represen tacin q u e gu a a la s o lu ci n d e p ro b lem a s y al apren dizaje posterior.
1.a o rg a n iz a c i n resu ltan te d e l c o n o c im ie n t o p ro p o rc io n a u n esqu em a para e l p e n s a m ie n
t o y la a c tiv id a d c o g n itiv a . E l c o n o c im ie n to estructurado, en to n c e s , n o es s o lo una c o n s e
c u e n c ia d e la c a n tid a d d e in fo rm a c i n recib id a , s in o re fle ja la e x p o s ic i n a u n a m b ie n te de
a p re n d iza je d o n d e h a y o p o rtu n id a d e s para la s o lu c i n d e p rob lem a s, la c rea ci n d e a n a lo
gas, in feren cia s, in te rp re ta c i n y tra b a jo e n a m b ien tes n o fa m ilia res q u e re q u ie re n transfe
re n c ia " (G laser, 1996, p . 30 6 ). P o d e m o s p lan tear q u e, p u esto q u e e l a p ren d iza je se c o n c ib e
c o m o u n p ro c e s o d e co n s tru c c i n d e n u e v o c o n o c im ie n t o sobre la base d e l actual, es p reciso
trabajar en la c o n fo r m a c i n d e la estructura d e c o n o c im ie n to s q u e sirva c o m o base p ara e l
a p re n d iza je fu tu ro.
La estructura d e c o n o c im ie n to s e n lo s estu dian tes es la base d e l a p ren d iza je posterior.
H istricam en te, e l c o n o c im ie n t o p re v io h a t e n id o u n p a p e l c e n tra l e n la e x p lic a c i n d el
a p ren d iza je, d esd e la o b ra d e autores eu ro p e o s q u e sen ta ron las bases para las c o n c e p c io
n es c o g n itiv a s d el ap ren d iza je. Bartlett (1 9 3 2 ), p o r e je m p lo , d e m o s tr q u e ta n to los lectores

www.FreeLibros.me

C A P IT U L O ! F U N D A M E N T O S PARA E l A PRO VEC H AM IEN TO D O C E N T E DE TECNOLOGIAS.

c o m o lo s escuchas usan c o n o c im ie n t o b ie n d esa rro lla d o p ara e n te n d e r y reco rd a r la in fo r


m a ci n . P ia get (1 9 7 0 ) p la n te q u e e l c o n o c im ie n t o e v o lu c io n a d e m a n e ra con stan te, y q u e
los c o n o c im ie n to s d isp o n ib les s ie m p re s o n la base c o n tra la cu al se con trasta la in fo rm a c i n
n u eva. Esta ltim a p u ed e asim ilarse, e n ca so d e ajustarse al m o d e lo d e c o n o c im ie n to p re v io ,
o acom od arse, lo q u e im p lic a un aju ste e n e l m o d e lo d e c o n o c im ie n t o p re v io . D e m anera
sim ilar, la tra d ici n esta d o u n id e n s e h a d esa rro lla d o ex te n s a in v e s tig a c i n en e l rea d e los
c o n o c im ie n to s p revios.
J e ro m e Bruner (1 9 8 6 ) in d ic q u e e l a p re n d iza je c o n s is te b s ic a m e n te e n la c a te g o riza c i n , u n proceso e n e l c u a l se in tera ct a c o n la re a lid a d a l co n tra sta r la in fo r m a c i n
n u eva c o n las ca teg o ra s c o n las q u e ya se cu en ta; o b ien , es p o s ib le c re a r nuevas ca teg o ra s
o m o d ific a r las ex isten tes, l o q u e im p lic a e la b o ra r m o d e lo s m e n ta le s a travs d e un p ro c e s o
a c tiv o d e c o n s tru c c i n d e c o n o c im ie n to .
P or su parte, D avid Ausubel (2 0 0 2 ) d e s c rib i e l a p ren d iza je s ig n ific a tiv o c o m o un proceso
b sicam en te c o n s tru c tiv o e in te ra c tiv o e n tre la estructura c o g n itiv a d e l estu d ia n te y la in fo r
m a c i n p o r apren der. S ostien e q u e se requ iere u n corpus d e c o n o c im ie n to s p revios p ertin en te
y rela cio n a b le s em n tica m en te c o n la in fo r m a c i n n u eva. Este corpus d e con < x:im ien tos in
teract a c o n la in fo rm a c i n n u eva, y as e l su jeto in te n ta c o m p re n d e r lo s sig n ific a d o s d e esta
ltim a d e acu erd o c o n los c o n o c im ie n to s p revios p ertin en tes. Ausubel asegur q u e, d e tod os
los factores q u e in flu y e n en e l ap ren d iza je, e l m s im p o r ta n te es e l c o n o c im ie n to q u e p osee
d alu m n o.
C o n b a s e e n las id ea s d e Ausubel, se d esa rrolla ron m e to d o lo g a s para la o r g a n iz a c i n y
la estructura d e l c o n o c im ie n t o e n m a p a s c o n cep tu a les, e n lo s cu a les e l estu d ia n te a p re n d e
s ig n ific a tiv a m e n te m e d ia n te la c re a c i n d e g r fic o s q u e p e rm ite n la in te g ra c i n d e l c o n o c i
m ie n to n u e v o c o n e l d is p o n ib le e n la m e m o ria d e la rg o p la zo .
C o m o se a p recia , e l c o n o c im ie n t o p r e v io se c o n s id e ra m u y im p o rta n te en la literatu ra es
p e c ia liza d a en a p re n d iza je . Es c la ro q u e la rep resen ta ci n d e l c o n o c im ie n to e n e l m o m e n t o
d e re s o lv e r u n p ro b le m a se re la c io n a n tim a m e n te c o n la m a n e ra e n q u e est o r g a n iz a d o el
c o n o c im ie n t o d is p o n ib le d e l a p re n d iz. L o s e x p e rto s h a n a d q u ir id o u n v o lu m e n im p o rta n te
d e c o n o c im ie n to s d e l d o m in io o tem a, e l cual se en cu en tra o r g a n iz a d o d e m a n e ra q u e re
fle ja una c o m p r e n s i n p ro fu n d a d e l c a m p o . El c o n o c im ie n t o d e lo s e x p e rto s n o e s s im p le
m e n te una lista d e h e c h o s y f rm u la s releva n tes e n su rea d e estu d io, s in o q u e m s b ie n
est o r g a n iz a d o d e a c u e rd o c o n g ra n d es esqu em as o m o d e lo s m en ta les, e s to es, id ea s p rin ci
pales q u e g u a n su p e n s a m ie n to e n re la c i n c o n e l c a m p o . U n e x p e r to d e d u c e s o lu c io n e s o
a p lic a c io n e s d e c o n o c im ie n to s d e a c u e rd o c o n un a c e r v o o r g a n iz a d o d e c o n o c im ie n to ; u n
n o v a t o recurre a l p e n s a m ie n to a lg o r tm ic o o a la a p lic a c i n d e f rm u la s e le m e n ta le s c o m o
e n s a y o para la s o lu c i n d e p rob lem a s.

E l d i s e o d e la in t e r a c t iv id a d
O tr o e le m e n t o fu n d a m e n ta l a co n s id e ra r en la p la n e a c i n d e estrategias d o c e n te s m ediadas
p o r te c n o lo g a s es la in tera ctivid a d . Este c o n c e p to se h a d e fin id o e n diversos c a m p o s , p e r o en
e l d e la ed u ca ci n a travs d e In tern et, p ro p o n e m o s q u e la in te ra c c i n es u n d i lo g o , discur
s o o e v e n to e n tre d o s o m s p a rticip a n tes y o b je to s te n ie n d o a la te c n o lo g a c o m o in terfaz.
L a in tera cci n d ifie r e d e la in tera ctivid a d , pu es e s ta ltim a d escrib e la fo rm a , la fu n c i n y e l
e fe c t o d e las in tera ccio n es e n l a e n s e a n za y e l ap ren d iza je.
En e s te lib r o se id e n tific a la in te ra c tiv id a d c o m o un c o n s tru c to c e n tr a l p ara e l es tu d io
d e l a p re n d iz a je m e d ia d o p o r te c n o lo g a s . En e l c a p tu lo 3 se d esarrollar un m o d e lo para
c o m p r e n d e r su p a rtic ip a c i n e n lo s procesos d e e n s e a n za y a p re n d iza je m e d ia d o s p or
tecn o lo g a s.

www.FreeLibros.me

10
E ST R A T EG IA SD O C EN T E SC O N T E C N O L O G IA S G U lA PRACTICA

D esd e a h o ra p la n te a m o s q u e la m teractividad es u n e p is o d io o rie n ta d o a c o n s tru ir c o


n o c im ie n to , s o s te n id o e n tre u n es tu d ia n te y a lg n o t r o a g e n te ( o a g en tes) d e u n a m b ie n te
e d u c a tiv o . Esos a g e n te s p u ed en ser m ateriales, c o m p a e ro s o d o cen tes.
L a base d e tal d e fin ic i n co n sid era q u e lo s e le m e n to s d e te rm in a n te s d e la in tera ctivid a d
s o n la fo rm a , la fu n c i n y e l e fe c t o " d e las interaccion es. La form a d e las in tera ccio n es se
id e n tific a a l d etecta r las secuencias d e a c cio n es recp rocas e n tre agentes, sus caractersticas y
su con sisten cia . L a fu n cin es la in flu e n c ia d e la rea liza cin d e las a c cio n es recip rocas c o m o
fa v o re c e d o ra s d e l d esa rro llo d e a ctivid a d es rela cion a d a s c o n las m etas form a tiva s. El efecto se
id e n tific a a p a rtir d e l anlisis d e la in flu en cia d e las in tera ccio n es e n e l d e s e m p e o a c a d m ic o
d e lo s estudiantes.

A u t o n o m a d e l e s t u d ia n t e
U n e le m e n to a co n s id e ra r en la e d u c a c i n su p e rio r e s la a u to n o m a ( o a u to rre g u la c i n ) d e l
estu d ia n te. E n este s e n tid o , G la s e r (1 9 9 6 ) in d ic a q u e e l p ro c e s o d e a p re n d iz a je se caracteriza
p o r u n a p ro g re s i n e n tre tres fases: 1 . a p o y o e x t e m o ; 2 . tra n sicin , y 3 . a u to rregu la ci n .
A l in ic io , lo s estu d ia n tes tie n e n u n m a y o r a p o y o d o c e n te . En la segu n d a eta p a e m p ie z a n a
d e s e m p e a r sus p ro p ia s estrategias, y e n la tercera, e l a m b ie n te d e a p re n d iz a je est b a jo e l
c o n t r o l d e l a p re n d iz, q u ie n e s un e x p e r t o en v a s d e d e s a rro llo . Es p re c is o id e n tific a r en q u
eta p a se en cu en tra n lo s estu d ia n tes y o fre c e rle s c o n d ic io n e s p ara q u e d esarrollen fo rm a s
a u t n o m a s d e d e s e m p e o .
En especial, e n lo s c o n te x to s d e a p ren d iza je m e d ia d o s p o r te c n o lo g a s d e In tern et, se reco
n o c e la im p o rta n c ia d e p o n e r a te n c i n a este t ip o d e h abilidades. Sin duda, e l u so d e te c n o lo
g a s c o m p le ja s s u p o n e d ific u lta d e s especiales, las cuales requ ieren d el d o m in io d e habilidades
d e a u to n o m a , c o m o e l p la n te a m ie n to d e m etas, la revisin p erid ica, la v a lo ra ci n d e su
c u m p lim ie n to , e l m o n ito r e o d el p ro p io a p ro v e c h a m ie n to , y en resu m en, la p la n e a c i n y
eje c u c i n d e a ccion es q u e aseguren al estu d ia n te e l c u m p lim ie n to d e lo q u e se p r o p o n e e n e l
p ro ceso d e estu d io.
E xiste la p o s ib ilid a d d e q u e lo s estu d ia n tes recib a n d ire c ta m e n te c a p a c ita c i n para ser
a u t n o m o s en e l a p ren d iza je. L e y y Y o u n g (2 0 0 1 ) p rop u sieron q u e, si se siguen cu a tro
pasos, p u ed en o b te n e rs e resu ltados d e fo m e n t o d e la a u to n o m a d e lo s estu dian tes e n sus
p ro c e s o s d e a p re n d iza je . Estos p a sos s o n : 1 . gu ia r a estu d ia n tes a preparar y estructurar un
a m b ie n te d e a p re n d iza je ; 2 . p ro m o v e r, m e d ia n te la en se a n za , la fa c ilita c i n d e lo s p ro c e
so s c o g n itiv o s y m e ta c o g n itiv o s ; 3 . h a c e r q u e lo s estu d ia n tes p la n te e n y e v a l e n sus m etas
d e a p ren d iza je; y 4 . presen tar d iversa s o p o rtu n id a d e s p ara q u e lo s estu d ia n tes se e v a l e n
y ten g a n c o n c ie n c ia d e su a p ro v e c h a m ie n to . Se re c o m ie n d a q u e se in terca len a lg u n a s de
estas estrategias d u ra n te la e n s e a n za d e c o n te n id o s te m tic o s n o rm a les e n lo s program as
d e e d u c a c i n superior.

P r i n c i p i o s p a r a e l d i s e o d e la f o r m a c i n
U n a p rop u esta p ara e l d is e o s lid o d e la fo r m a c i n en e n to rn o s presen ciales y virtu a le s se
basa en u n a sele c c i n d e m o d e lo s d e d is e o in s tru c c io n a l, q u e se rese a n en e l c a p tu lo 5 :
e l m o d e lo d e cua tro com ponentes d e V a n M e rrie n b e r y C la rk (2 0 0 2 ), e l m o d e lo

star

U ga cy

d e S ch w artz y c o la b o ra d o re s (1 9 9 9 ), y e l d e lo s prin cipios fundam entales d e la instruccin de


D a v id M e rrill (2 0 0 9 ), lo s cu ales h a n d e m o s tra d o ten er e fic a c ia e n e l fo m e n t o d el a p re n d iza je
p ro fu n d o . El m o d e lo q u e se p r o p o n e to m a e le m e n to s d e estas propuestas, y a p a rtir d e la
s e le c c i n d e fortalezas se su g iere recu perar lo s sig u ien tes e le m e n to s :

www.FreeLibros.me

11
C A P IT U L O 1 F U N D A M E N T O S PARA E l A PRO VEC H AM IEN TO D O C E N T E DE TECNO LO GIAS.

P a rtir d e la p ropu esta d e a c tiv id a d e s q u e p la n te e n reto s e n c o n te x to s a u tn ticos, fa


m ilia res y s ig n ific a tiv o s para e l estu d ian te, y q u e requ ieran una s o lu c i n basada e n el
uso d e c o n o c im ie n t o c o m o h erram ien ta.

2 . Presen tar o rg a n iz a d o re s p r e v io s e n m o m e n to s in ic ia le s d e l proceso para in d u cir o re


c o rd a r estructuras bsicas d e c o n o c im ie n to re le v a n te a l tem a.
3 . P ro p icia r la c o n s tru c c i n d e m o d e lo s d e c o n o c im ie n t o m ed ia n te: a ) e l a c c e s o a recu r
sos c o m o te x to s , m u ltim e d ia o e n trevista s c o n e x p e rto s ; b ) la re a liz a c i n d e estrate
gias, c o m o e la b o ra r m ap as con cep tu a les, n o ta s, escritos o diagram as, c o n la fin a lid a d
d e a p ro p ia rse d e l c o n o c im ie n t o re leva n te; y c ) la a p lic a c i n d e e s te c o n o c im ie n to a n te
los e je rc ic io s y retos p la n tea d o s in ic ia lm e n te .
4 . E stablecer o p o rtu n id a d e s para q u e e l es tu d ia n te r e fle x io n e re s p e c to d e l o a p re n d id o ,
e x p o n g a sus s o lu c io n e s a n te g ru p o s y d e fie n d a su propuesta, o b ien , p u ed a u tiliza r el
c o n o c im ie n t o n u e v o para in v e n ta r o e x p lo r a r nuevas fo rm a s d e u tiliz a c i n .
C o n lo a n terio r, te n e m o s q u e u n d is e o s lid o d e la e n s e a n za es una c o n d ic i n im p o r
ta n te para o b te n e r resu ltados. E n e l c a p tu lo 5 d e e s te lib ro s e presenta c o n m a y o r d e ta lle
este m o d e lo , y e n e l c a p tu lo 6 se ilustra e l d is e o d e a c tiv id a d e s para las etapas descritas,
as c o m o a lg u n a s h erram ien tas te c n o l g ic a s q u e p o d ra n resu ltar tiles e n d ic h a s etapas.

M o d e l o d e a p r e n d iz a j e c o n t e c n o l o g a s
C b n base en lo s e le m e n to s q u e se han d escrito hasta aq u , p o d e m o s presentar u n m o d e lo q u e
resum e las d im e n s io n e s fu n d a m en ta les d e l ap ren d izaje m e d ia d o p o r te c n o lo g a s e n c o n te x to s
d e ed u ca ci n m e d ia su p erior y superior. C o m o p u ed e apreciarse, se c o n s id e ra q u e e l apren
d iz a je e s u n proceso c o n s tru c tiv o , in tera ctivo , gradu al, q u e im p lic a c o n tin u id a d e n p ericia y
q u e, adem s, es a u t n o m o y m ix to . T o m a r e n c u en ta estos e le m e n to s ser d e gran im p o rta n
c ia a lo la rg o d e esta ob ra , y a q u e en cad a ca p tu lo se h a ce referen cia a ellos.

Constructivo

Mixto

I ^

Autnom o

Interactivo

Diseo slido

i
Considera pericia

F ig u ra 1.4 M odelo d e aprendizaje con tecnologas en educacin superior

www.FreeLibros.me

12
E ST R A T EG IA SD O C EN T E SC O N T E C N O L O G IA S G U lA PRACTICA

FJ m o d e lo p la n tea la n ecesid ad d e to m a r e n cu en ta to d o s estos e le m e n to s al m o m e n t o


d e d e c id ir la p la n e a c i n d e estrategias d e e n s e a n za y a p re n d iza je .
El h e c h o d e co n s id e ra r a l a p ren d iza je c o m o u n p ro c e s o c o n s tru c tiv o im p lic a q u e necesa
ria m en te d e b e m o s partir d e q u e lo s estu dian tes tie n e n ciertos fu n d a m en to s, q u e se d is p o n e
d e recursos m ateriales y h u m a n os, y q u e e x is te co h eren cia e n e l p rogram a d e estu dios, d e tal
m a n era q u e e l tem a p o r a p ren d er n o m u estre d isco n tin u id a d es. Esto im p lic a q u e se p lan earn
ex p erien cia s q u e sern in terpretadas p o r lo s estudiantes, para dar s e n tid o al c o n o c im ie n to , y
q u e se les alen tar p ara q u e sean su jetos in ten cio n a les, a c tiv o s y p a rticip a tivo s en e l trabajo
d e apren dizaje.
L a c o n s id e ra c i n d e la in te ra c tiv id a d im p lic a q u e la c o m u n ic a c i n e n tre e l d o c e n te , los
estu d ia n tes y lo s m ateriales sea b id ire c c io n a l. A d em s, s u p o n e q u e las a ctivid a d es colaborativas p u ed en realizarse e n o c a s io n e s en p eq u e o s gru p os, a u n q u e lo s estudiantes ta m b i n se
b en e fic ia n d e d iscu sio n es grupales plenarias. Es n ecesario co n s id e ra r e l a n d a m ia je d e l d o c e n
te hacia los estu dian tes c o m o una secu en cia co n sisten te d e d ia g n s tic o (a p o y o ca lib ra d o y
retiro a tie m p o d el a p o y o ), l o cu al d a ra lu ga r al d e s e m p e o a u t n o m o o au torregu lado.
En rela ci n c o n e s to ltim o , e n fu n c i n d e l a va n ce en lo s tem a s d e ap ren d iza je, ser pre
c is o d e ja r q u e los estu dian tes acten sin n ecesid ad d e in stru ccion es precisas, q u e d em u estren
q u e p u ed en p lan tearse m etas, seguirlas, evalu arlas y ejecu tar estrategias q u e les p erm itan
apren der. E n c a d a a c tiv id a d d e a p ren d iza je ser n ecesario co n s id e ra r la p ericia q u e lo s estu
d ia n te s h a n d esa rrolla d o, y n o e x ig ir resu ltados il g ic o s d e acu erd o c o n este n iv e l d e d esarro
llo . L o a n te rio r im p lic a q u e e n o ca sion es ser n ecesario p rescribir d e u n m o d o estru ctu rado
algu n as actividades, y d a r u n m a y o r a p o y o en estas.
C b n base e n lo a n terio r, se d e b e pen sar en la p la n e a c i n d e la e n s e a n z a c o n un d ise o
m ix to , e n e l cu al h a y q u e d e c id ir lo s n iveles q u e asu m irn las d im e n s io n e s d e m ateriales,
estrategia, in te ra c c i n , uso d e te c n o lo g a s y tareas d e a p re n d iza je .
Io d o s lo s e le m e n to s q u e se h a n d escrito tie n e n p a rtic ip a c i n e n e l resu lta d o, p o r l o cu al
es p reciso co n sid era rlo s e n la to m a d e d e c is io n e s a cerca d e c m o p o n e r e n m a rch a u n a es
tra tegia d o c e n te q u e c o n s id e ra la a p lic a c i n d e te c n o lo g a s .
I/)s e le m e n to s d e s c rito s represen tan u n a base para e l d is e o d e estrategias e n ed u ca ci n
su perior. E n este c a p tu lo se presen tan c o m o fu n d a m e n to , y e n lo s c a p tu lo s sig u ien tes se
d es a rro lla n c o n d e ta lle las im p lic a c io n e s p ara la to m a d e d ecisio n es. D e esta fo rm a , se podr
d e c id ir q u a c tiv id a d e s d ise a r y q u h erra m ien ta s te c n o l g ic a s u tiliza r p ara realizarlas.
A p a rtir d e l p la n te a m ie n to d e estos e le m e n to s , y e n p rep a ra ci n a la cob ertu ra detallada
q u e se h a ce e n este lib ro e n r e la c i n c o n las estrategias d o c e n te s d e a p lic a c i n d e te c n o lo
g a s en la e d u c a c i n su perior, a c o n tin u a c i n se p resen ta u n ca so p ara anlisis.

A c t iv id a d d o c e n t e s u g e r id a : A n l i s i s p r e lim in a r
d e u n c a s o d e p la n e a c i n d e la e n s e a n z a c o n
t e c n o l o g a s
L ea este c a s o c o n a te n c i n , a n a lic e las p regu n tas q u e se p la n tea n a l fin a l e in te n te resp on
d e rla s c o n la in fo r m a c i n q u e se h a p resen ta d o hasta ah ora . L a in te n c i n es q u e los lectores
ten g a n en c u en ta u n p ro b le m a rea l q u e les p e rm ita r e fle x io n a r y a p lic a r l o e x p u e s to hasta
e l m o m e n to .

www.FreeLibros.me

S-ar putea să vă placă și