Sunteți pe pagina 1din 31

XVIII Colquio de Filosofia Unisinos

De 19 a 22 de outubro de 2015

Caderno de Resumos
Filosofia & Cognio

Abstracts Book: Philosophy & Cognition


Libro de Resmenes: Filosofa y Cognicin

Sofia Stein Adriano de Brito Ricardo Perera

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 1

(Eds.)

Sofia Stein Adriano de Brito Ricardo Perera


(Eds.)

XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS 2015

Caderno de Resumos
Filosofia & Cognio

Abstracts Book: Philosophy & Cognition


Libro de Resmenes: Filosofa y Cognicin

Porto Alegre
Editorial Philosophia
2015
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 2

C719c

Colquio de Filosofia Unisinos (18: 2015: So Leopoldo, RS)


Caderno de resumos: filosofia & cognio = Abstracts book:
philosophy & cognition = Libro de resmenes: filosofa y
cognicin / Sofia Stein, Adriano de Brito, Ricardo Perera (Eds).
Porto Alegre: Editorial Philosophia, 2015.
31 p.
ISBN 978-85-5687-000-1
1.Filosofia Congressos. 2.Cincia cognitiva Congressos.
3.Filosofia da mente. I.Stein, Sofia. II. Brito, Adriano de.
III.Perera, Ricardo. IV.Ttulo.
CDU 1(063)
159.95(063)
Catalogao na publicao:
Bibliotecria Carla Maria Goulart de Moraes CRB 10/1252

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 3

APRESENTAO
Neste ano de 2015, o colquio anual do PPG em Filosofia, o XVIII da srie que comeou em
1998, ter como tema Filosofia e Cognio. As pesquisas na interseco entre essas duas
reas tm se intensificado no PPG em Filosofia da Unisinos, sobretudo a partir do
financiamento, em 2011, pela Finep, do laboratrio de Filosofia Experimental e Estudos da
Cognio.
Este evento marca o incio das atividades do laboratrio, cuja instalao ser concluda em
Agosto deste ano, e vai reunir um grupo transdisciplinar de pesquisadores em torno de um
conjunto de temas que frequentam a pauta das pesquisas na interface entre filosofia e estudos
acerca da cognio.
Dentre os temas do colquio estaro: percepo, ateno, memria, representao,
linguagem, emoes, moralidade e ao, bem como os mltiplos problemas ligados a esses
temas, tais como: o problema mente-corpo, externalismo semntico, qualidades fenomnicas
privadas, multimodalidades e cruzamento de modalidades perceptuais, propriocepo,
cinestesia, responsabilidade moral e penal, imputabilidade, normatividade, dentre outros.
O escopo do evento intencionalmente amplo, de modo a permitir que, sob o tema do
colquio, pesquisadores de diferentes procedncias possam discutir a repercusso das
cincias cognitivas em suas pesquisas.
Perodo do Evento: 19 Out 2015 - 22 Out 2015
Local: UNISINOS Campus So Leopoldo

Conferencistas:
Dr. Adolfo Garca (INECO, Buenos Aires, AR)
Dr. Adriano Naves de Brito (UNISINOS, So Leopoldo, BR)
Dr. Barry C. Smith (Institute of Philosophy, UoL, London, UK)
Dr. Fabiana Mesquita (USP, Ribeiro Preto, BR)
Dr. Gunther Johannes I. Gerhardt (UCS, Caxias do Sul, BR)
Dr. Joo de Fernandes Teixeira (UFSCar, So Carlos, BR)
Dr. John Bolender (UNISINOS, So Leopoldo, BR)
Dr. Juliano Santos do Carmo (UFPel, Pelotas, BR)
Dr. Marco Antnio Oliveira de Azevedo (UNISINOS, So Leopoldo, BR)
Dr. Osvaldo Frota Pessoa Junior (USP, So Paulo, BR)
Dr. Patrick Haggard (Institute of Cognitive Neuroscience, UCL, London, UK)
Dr. Sofia Ins Albornoz Stein (UNISINOS, So Leopoldo, BR)

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 4

Comisso cientfica:
Dr. Denis Coitinho Silveira (UNISINOS)
Dr. Juliano Santos do Carmo (UFPel)
Dr. Marco Antnio Oliveira de Azevedo (UNISINOS)
Dr. Osvaldo Frota Pessoa Junior (USP)

Apoio:
Unisinos
Escola de Humanidades - Filosofia Unisinos
Institute of Philosophy - University of London
Capes
Controvrsia, Revista de Filosofia
http://revistas.unisinos.br/index.php/controversia
Revista Filosofia Unisinos
http://revistas.unisinos.br/index.php/filosofia/

Comisso organizadora:
Dr. Sofia Ins Albornoz Stein
Dr. Adriano Naves de Brito

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 5

XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS


Filosofia & Cognio
Programa
19/10/2015 Segunda-feira
19:30h 20:30h:
Auditrio Central
Abertura da secretaria do evento.
Recepo de abertura.

20:45h - 22h:
Bloco 09, sala B09 230
Laboratrio de Filosofia Experimental e Estudos da Cognio
Demonstrao de um experimento com EEG.

20/10/2015 Tera-feira
9h 11h: Comunicaes.
Sala Conecta
9h 9:30h

Helosa Allgayer (Doutoranda/UNISINOS)


Rafael Francisco Hiller (Mestrando/UNISINOS)

Bases evolutivas para a


percepo humana

9:30h
10:30h

Ana Paula Emmendorfer


(Doutoranda/UNISINOS)
anapaullamonteiro@yahoo.com.br
Ricardo Augusto Perera
(Mestrando/UNISINOS)
ricardoperera@outlook.com
Samuel Telles (Graduando/UNISINOS)
telles.samuel@yahoo.com.br

Como dados
eletroencefalogrficos podem
corroborar o Empirismo
Conceitual

10:30h 11h
Beatriz Sorrentino Marques
(Doutoranda/USP)

Um problema para a teoria de


Wegner sobre a iluso da
vontade consciente: o RP no
representa preparao para
uma ao

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 6

Sala de Seminrios Biblioteca


9h 9:30h

Gabriel Cabral (Mestrando/PUC-Rio)


gabrielac00@gmail
Dr. Ivar Hannikainen
ivar@esp.puc-rio.br

Concepo determinista reduz oposio


ao paternalismo de Estado

9:30h 10h

Guilherme da Franca Couto


Fernandes de Almeida
(Mestrando/PUC-Rio)

Background, Intuies Sociais e


Heursticas: aportes iniciais a uma teoria
social-intuicionista generalizvel

10h 10:30h

Ms. Adriano Perin (UFSC)

Kant entre coerentistas e


correspondentistas

10:30h 11h

Rafael Graebin Vogelmann


(Mestrando/UFRGS)

Convices Morais so Crenas


Factuais? Cognitivismo Moral e Psicologia
Emprica

Sala Conecta
11h 12:30h:
Conferncia: Dr. Adolfo M. Garca (INECO, Buenos Aires). How manual action networks support
hand-related language.

12:30h: Almoo.

14h 16h: Comunicaes.


Sala Conecta
14h 14:30h

Pedro H. V. Chrismann
(Doutorando/PUC-Rio)
pedrochrismann@gmail.com
Dr. Noel Struchiner (PUC-Rio)

Um Esboo de Psicologia por Trs da


Normatividade

14:30h 15h

Rgis Casarin
(Doutorando/UNISINOS)

O Probabilismo: uma resposta s


controvrsias e dilemas morais

15h 15:30h

Tiaraju Molina Andreazza


(Doutorando/UNISINOS)

O que ns precisamos saber para saber o


que certo e errado?

15:30h 16h

Tania Schneider da Fonseca


(Doutoranda/UNISINOS)

O princpio das possibilidades alternativas

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 7

Sala de Seminrios Biblioteca


14h 14:30h

Julian Dutra
(UNISINOS)

Kuhn, Cincias Cognitivas e


Incomensurabilidade: sobre a existncia de
hbitos cognitivos incomensurveis

14:30h 15h

Gregory Gaboardi
(Mestrando/PUC-RS)

Conhecimento como estado mental

15h 15:30h

Vincius Pinto Corra


(Doutorando/UNISINOS)
vpcorrea@gmail.com

As Vises Computacionalistas da Filosofia


da Mente e seus contrapontos e relaes
com as Novas Neurocincias

15:30h 16h

Jairo Othero
(Doutorando/UNISINOS)

Quando a Vida Humana Termina?

16h: Pausa para caf.

Sala Conecta
16:30h -18h:
Conferncia: Dr. Gnther Gerhardt (UCS). Introduction to EEG Analysis.

18h: Janta.

Auditrio Central
20h - 22h:
Conferncia: Dr. Barry Smith (Instituto of Philosophy, UoL, London). Interpreting Neuroimaging:
the new science of mind.

21/10/2015 Quarta-feira
9h 11h: Comunicaes.
Sala Conecta
9h 9:30h

Jonatan Willian Daniel


(Doutorando/UFRGS)
jonatanwilliandaniel@gmail.com

McDowell e a percepo como garantia


conclusiva para crenas observacionais

9:30h 10h

Cnthia Roso Oliveira


(Doutoranda/UNISINOS)
croliveira@upf.br

Mente e corpo precisam ser semelhantes entre


si para poder interagir causalmente?

10h 10:30h

Mnica F. Corra
(Doutoranda/UERJ)

O lugar dos sentimentos na neurocincia


afetiva

10:30h 11h

Dr. Eduardo Vicentini de


Medeiros (IDC)

Contrafactuais e moralidade

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 8

Sala de Seminrios
9h 9:30h

Dr. Antnio Carlos da Rocha Costa


(PGIE/UFRGS - PPGComp/FURG)
ac.rocha.costa@gmail.com

Para uma Semntica Fenomenolgica


Formal de Processos Intencionais em
Agentes Computacionais

9:30h 10h

Mrcio Francisco Rodrigues Filho


(Doutorando/UNISINOS)
marcio.francisco.rodrigues@gmail.com

Uma crtica postura intencional de Daniel


Dennett

10h 10:30h

Luciana Vanuza Gobi


(Mestranda/UFSM)
luhgobi@hotmail.com

O Papel da Imaginao e do
Reconhecimento na tica Rousseauniana

10:30h 11h

Fernanda Teixeira

Tomada de Deciso e Avaliaes das


Informaes Concretas e Abstratas

(Mestranda/UNISINOS)

Sala Conecta
11h 12:30h:
Mesa Redonda: Logical Forms and Neuronal Networks. Dr. John Bolender (UNISINOS) & Dr.
Sofia Ins Albornoz Stein (UNISINOS).

12:30h: Almoo.

14h 16:30h: Comunicaes.


Sala Conecta
14h 14:30h

Charles Borges
(Doutorando/PUC-RS)

Conscincia, plasticidade neural e o


estado ilusrio da matria

14:30h 15h

Laura Machado do Nascimento


(Doutoranda/UNICAMP/FAPESP)
lauranasciment@gmail.com

Qualia corporificados

15h 15:30h

Mrlon Henrique Teixeira


(Doutorando/UFSC)

The symbolism as a cheap channel


code: the symbolic languages role in
the cognition

15:30h 16h

Ricardo Augusto Perera


(Mestrando/UNISINOS)
ricardoperera@outlook.com

Deteco de estados mentais


epistmicos por meio da anlise de
padres de respostas
eletrofisiolgicas

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 9

Sala Conecta
16:30h -18h:
Conferncia: Dr. Juliano do Carmo (UFPel). Treinamento Ostensivo e Prticas Sociais:
Wittgenstein Revisitado.

18h: Janta.

Auditrio Bruno Hammes


20h - 22h:
Conferncia: Dr. Osvaldo Pessoa Jr. (USP). A Tese do Encfalo Colorido.

22/10/2015 Quinta-feira

Sala Conecta

10h -11h:
Conferncia: Dr. Fabiana Mesquita (USP). Princpios Bsicos da Ressonncia Magntica
Funcional (fMRI) e sua Contribuio para o Estudo da Cognio

11h 12:30h:
Mesa Redonda: tica e Cognio. Dr. Adriano Brito (UNISINOS) & Dr. Marco Azevedo
(UNISINOS).

12:30h: Almoo.

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 10

14h 16h: Comunicaes.

Sala Conecta
14h 14:30h

Dr. Karla Chediak (UERJ)

Intentionalism and the Problem of the


Content of Perception

14:30h 15h

Dr. Jerzy Brzozowski (UFFS)


jerzyab@gmail.com

Quine, Brain Semantics, and the


Indeterminacy Theses

15h 15:30h

Csar Meurer
(Doutorando/UNISINOS)
cfmeurer@yahoo.com.br

Time-slice rationality e processos cognitivos


essencialmente diacrnicos

15:30h 16h

Dr. Matheus de Mesquita Silveira


(UCS)
mmsilveira5@ucs.br

The role of emotions and empathy in the


moral dynamic of Wolf packs

16h: Pausa para caf.

Sala Conecta
16:30h -18h
Conferncia: Dr. Joo de Fernandes Teixeira (UFSCar). A Nova tica: misturando crebros e
robs.

18h: Janta.

Auditrio Central
20h - 22h:
Conferncia: Dr. Patrick Haggard (Institute of Cognitive Neuroscience, UCL, London)

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 11

Sumrio
HOW MANUAL ACTION NETWORKS SUPPORT HAND-RELATED LANGUAGE

15

Adolfo M. Garca
KANT ENTRE COERENTISTAS E CORRESPONDENTISTAS

15

Adriano Perin
COMO DADOS ELETROENCEFALOGRFICOS PODEM CORROBORAR O EMPIRISMO CONCEITUAL

16

Ana Paula Emmendorfer


Ricardo Augusto Perera
Samuel Telles
PARA UMA SEMNTICA FENOMENOLGICA FORMAL DE PROCESSOS INTENCIONAIS EM AGENTES
COMPUTACIONAIS

17

Antnio Carlos da Rocha Costa


UM PROBLEMA PARA A TEORIA DE WEGNER SOBRE A ILUSO DA VONTADE CONSCIENTE: O RP NO
REPRESENTA PREPARAO PARA UMA AO

17

Beatriz Sorrentino Marques


TIME-SLICE RATIONALITY E PROCESSOS COGNITIVOS ESSENCIALMENTE DIACRNICOS

18

Csar Meurer
CONSCINCIA, PLASTICIDADE NEURAL E O ESTADO ILUSRIO DA MATRIA

18

Charles Borges
MENTE E CORPO PRECISAM SER SEMELHANTES ENTRE SI PARA PODER INTERAGIR CAUSALMENTE?

19

Cnthia Roso Oliveira


CONTRAFACTUAIS E MORALIDADE

19

Eduardo Vicentini de Medeiros


TOMADA DE DECISO E AVALIAES DE INFORMAES

19

Fernanda Teixeira
CONCEPO DETERMINISTA REDUZ OPOSIO AO PATERNALISMO DE ESTADO

20

Gabriel Cabral
Ivar Hannikainen
AS CRTICAS DE A. WELLMER TEORIA DA RAZO HABERMASIANA

20

Gilmar N. Santos
CONHECIMENTO COMO ESTADO MENTAL

21

Gregory Gaboardi
BACKGROUND, INTUIES SOCIAIS E HEURSTICAS: APORTES INICIAIS A UMA TEORIA SOCIAL-INTUICIONISTA
GENERALIZVEL
22
Guilherme da Franca Couto Fernandes de Almeida
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 12

BASES EVOLUTIVAS PARA A PERCEPO HUMANA

22

Heloisa Allgayer
Rafael Francisco Hiller
QUANDO A VIDA HUMANA TERMINA?

22

Jairo Othero
QUINE, BRAIN SEMANTICS, AND THE INDETERMINACY THESES

23

Jerzy Brzozowski
MCDOWELL E A PERCEPO COMO GARANTIA CONCLUSIVA PARA CRENAS OBSERVACIONAIS

23

Jonatan Willian Daniel


KUHN, CINCIAS COGNITIVAS E INCOMENSURABILIDADE: SOBRE A EXISTNCIA DE HBITOS COGNITIVOS
INCOMENSURVEIS
24
Julian Dutra
INTENTIONALISM AND THE PROBLEM OF THE CONTENT OF PERCEPTION

24

Karla Chediak
QUALIA CORPORIFICADOS

25

Laura Machado do Nascimento


POSIES CONSTRUTIVISTAS EM METATICA E A NORMATIVIDADE DE KORSGAARD

25

Luana Pagno
O PAPEL DA IMAGINAO E DO RECONHECIMENTO NA TICA ROUSSEAUNIANA

25

Luciana Vanuza Gobi


UMA CRTICA A POSTURA INTENCIONAL DE DANIEL DENNETT

26

Mrcio Francisco Rodrigues Filho


THE SYMBOLISM AS A CHEAP CHANNEL CODE: THE SYMBOLIC LANGUAGES ROLE IN THE COGNITION

26

Mrlon Henrique Teixeira


THE ROLE OF EMOTIONS AND EMPATHY IN THE MORAL DYNAMIC OF WOLF PACKS

27

Matheus de Mesquita Silveira


O LUGAR DOS SENTIMENTOS NA NEUROCINCIA AFETIVA

27

Mnica F. Corra
ATTENTION AND ARCHITECTURAL COGNITIVE PENETRATION OF EARLY VISUAL PROCESSING

28

Nikola Andonovski
UM ESBOO DA PSICOLOGIA POR TRS DA NORMATIVIDADE

28

Pedro H. V. Chrismann
Noel Struchiner
CONVICES MORAIS SO CRENAS FACTUAIS? COGNITIVISMO MORAL E PSICOLOGIA EMPRICA
Rafael Graebin Vogelmann

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 13

29

O PROBABILISMO: UMA RESPOSTA S CONTROVRSIAS E DILEMAS MORAIS

29

Rgis Casarin
DETECO DE ESTADOS MENTAIS EPISTMICOS POR MEIO DA ANLISE DE PADRES DE RESPOSTAS
ELETROFISIOLGICAS

29

Ricardo Augusto Perera


O PRINCPIO DAS POSSIBILIDADES ALTERNATIVAS

30

Tania Schneider da Fonseca


O QUE NS PRECISAMOS SABER PARA SABER O QUE CERTO E ERRADO?

30

Tiaraju Molina Andreazza


AS VISES COMPUTACIONALISTAS DA FILOSOFIA DA MENTE E SEUS CONTRAPONTOS E RELAES COM AS
NOVAS NEUROCINCIAS
31
Vincius Pinto Corra

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 14

HOW MANUAL ACTION NETWORKS SUPPORT HAND-RELATED LANGUAGE


Dr. Adolfo M. Garca
Bolsista do CONICET, AR
Professor de Neurolingustica, Facultad de Educacin Elemental y Especial, UNCuyo, AR
Pesquisador no Laboratorio de Psicologa Experimental y Neurociencias (LPEN), Instituto de
Neurologa Cognitiva (INECO), AR
The neural networks supporting hand actions are critical to our humanness. They allow us to
draw complex figures, play musical instruments, and manipulate countless objects. Furthermore,
as shown by embodied cognition research, they play a role in high-order cognition, including
language processing. In this talk, I will present results from experiments involving varied manual
responses in the context of hand-related language (i.e., verbal expressions denoting hand actions
or alluding to their ultimate goal). The evidence motivates a novel theoretical proposal: the HandAction-Network Dynamic Language Embodiment (HANDLE) model. Based on well-established
neurocognitive principles, HANDLE accounts for key and often overlooked aspects of motorlanguage coupling, namely, (i) effect variability, (ii) temporal dynamicity, (iii) modulation by
verbal variables, (iv) sensitivity to motor complexity, and (v) representational granularity.
Crucially, HANDLE explains when language-induced motor resonance during manual actions
yields interference, facilitation, and null effects, shedding light on key functional aspects of the
phenomenon. Moreover, recent findings captured by the model have promising implications for
the early detection of motor disorders. All in all, this presentation seeks to move beyond static
and coarse-grained conceptions of embodied cognition while paving the way for new basic and
translational research in the field.
Keywords: neurolinguistics, language embodiment, effector-specificity, motor system, manualaction networks, hand-related language.
KANT ENTRE COERENTISTAS E CORRESPONDENTISTAS
Adriano Perin
Doutorando em Filosofia/UNISINOS
O principal ponto de desacordo sobre a abordagem kantiana do problema da verdade se ela
pode ser compreendida, nos moldes da filosofia contempornea, como coerentista ou como
correspondentista. Primando por uma considerao sistemtica da argumentao de Kant em
confronto com a literatura existente sobre o problema, o trabalho defende a segunda alternativa.
Sustenta-se a tese de que a definio da verdade como a "concordncia do conhecimento com o
seu objeto" cogente em todo o percurso do pensamento kantiano e que, nessa acepo, a verdade
culmina por ser abordada no a partir de uma teoria estabelecida, mas como um problema cuja
soluo no pode ser dada nos limites da filosofia crtico-transcendental. Pondera-se,
primeiramente, a literatura que situa Kant quer como coerentista quer como correspondentista.
Num segundo momento, argumenta-se que a alternativa coerentista deixa de se confirmar j no
perodo pr-crtico. Num terceiro momento, por fim, considera-se a argumentao crtica e
defende-se que ela concebe a verdade como um problema fundamental.
Palavras-chave: Teoria coerentista. Teoria correspondentista. Representao. Objeto.
Refutao do idealismo.

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 15

COMO DADOS ELETROENCEFALOGRFICOS PODEM CORROBORAR O


EMPIRISMO CONCEITUAL
Ana Paula Emmendorfer
Doutoranda em Filosofia/UNISINOS (bolsista CAPES/PROSUP)
Grupo de Pesquisa Social Brains
anapaullamonteiro@yahoo.com.br
Ricardo Augusto Perera
Mestrando em Filosofia/UNISINOS (bolsista CAPES/PROSUP)
Grupo de Pesquisa Social Brains
ricardoperera@outlook.com
Samuel Telles
Graduando em Filosofia/UNISINOS (bolsista PIBIC/CNPQ)
Grupo Chiron
telles.samuel@yahoo.com.br
O presente trabalho uma exposio geral de um experimento que est sendo realizado no
laboratrio de Filosofia Experimental e Cincias da Cognio. Partindo da documentada
facilitao do processamento semntico quando so apresentados pares de palavras
semanticamente relacionadas (e.g. palavras que expressam conceitos que pertencem a uma
mesma categoria ou compartilham caractersticas), neste experimento pretende-se verificar se a
apresentao de caractersticas tpicas de conceitos (palavras, sons, cores e texturas), prativando representaes pertencentes as suas redes conceituais, facilitam o acesso aos
significados das palavras. HIPTESE: Os conceitos, sendo constitudos por representaes
provenientes dos sentidos produzidas por encontros com exemplares de categorias (proposta
neo-empirista), permitem o reconhecimento de novas instncias por meio da deteco de um
nmero satisfatrio de caractersticas que so tpicas da categoria (em vez de caractersticas
necessrias e suficientes). A leitura de uma palavra que expresse um conceito deve ser facilitada
quando precedida por estmulos tpicos deste que so apresentados rapidamente, gerando N400
atenuados o que viria a refletir um processo operante de categorizao independente do
controle consciente. OBJETIVO: Obteno de dados eletrofisiolgicos que possam corroborar as
teses neo-empiristas defendidas por filsofos como Jesse Prinz e Lawrence Barsalou.
Palavras-chave: Conceitos, Semntica, Empirismo Conceitual, Eletroencefalografia, Filosofia
da Mente.

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 16

PARA UMA SEMNTICA FENOMENOLGICA FORMAL DE PROCESSOS


INTENCIONAIS EM AGENTES COMPUTACIONAIS
Dr. Antnio Carlos da Rocha Costa
PGIE/UFRGS - PPGComp/FURG
ac.rocha.costa@gmail.com
Este artigo introduz os conceitos formais de processo intencional e de modelo semntico
fenomenolgico para processos intencionais, visando a descrio semntica fenomenolgica dos
processos intencionais realizados por agentes computacionais. Para tanto, o artigo caracteriza os
tipos bsicos de aes intencionais de agentes computacionais, e prope um modelo semntico
para suporte descrio fenomenolgica formal de tais aes. Por semntica fenomenolgica
entendemos, num sentido geral, um referencial para a elaborao de apresentaes formais, com
carter axiomtico, de descries fenomenolgicas (dadas numa perspective Husserliana [2013]),
no cerne das quais se situam uma ou mais relaes intencionais (descries formais que
chamamos, ento, de descries semnticas fenomenolgicas). No presente contexto, a
semntica fenomenolgica concerne, primordialmente, descries semnticas fenomenolgicas
de atos mentais de agentes computacionais, formuladas desde o ponto de vista prprio dos
agentes mesmos, quer dizer, em termos de primeira pessoa (mesmo quando tais agentes no
tenham sido projetados ou construdos pelo fenomenlogo que realiza tais descries). Quer
dizer, a situao que se coloca, para tal fenomenlogo, a de considerar os agentes
computacionais, cujos atos mentais est descrevendo, como outros eus, numa perspectiva de
intersubjetividade (mesmo que os atos mentais em questo se mostrem, em primeira instncia,
como fenmenos de natureza tcnica objetiva). Uma finalidade complementar da semntica
proposta aqui , assim, o de revisitar, descrevendo e fundamentando fenomenologicamente, a
operao de atribuio de qualidades mentais a mquinas. Esta uma operao importante em
nossa prtica cotidiana, realizada frequentemente quando estamos na condio de usurio de
uma mquina, que no costumamos problematizar, e que foi primeiro levada a srio por John
McCarthy [1979].
UM PROBLEMA PARA A TEORIA DE WEGNER SOBRE A ILUSO DA VONTADE
CONSCIENTE: O RP NO REPRESENTA PREPARAO PARA UMA AO
Beatriz Sorrentino Marques
Doutoranda em Filosofia/USP
Daniel Wegner (2002) argumenta que a vontade consciente no desempenha um papel relevante
na produo das aes humanas e que, na verdade, a mesma produziria apenas uma iluso de
como agimos. Wegner apoia seus argumentos no famoso experimento de Benjamin Libet (1995;
et al., 1983), que situou o Potencial de Prontido (RP)considerado como sendo o incio da
preparao da aoantes da vontade consciente na linha de tempo da produo da ao. No
entanto, o que representa o RP era uma pergunta sem resposta at recentemente. Evidncias
recm-encontradas sugerem que o RP no representa a preparao para uma ao, ao contrrio
do que a interpretao de Libet sugere. A teoria de Wegner, contudo, depende da interpretao
do momento do incio do RP na produo da ao e do que isso significaria para essa produo e
para o papel da conscincia na mesma. Nesse sentido, ser argumentado que Wegner no oferece
razes suficientes para se crer que nossa experincia consciente de como produzimos aes seja
uma iluso, ou que a conscincia no desempenhe qualquer papel na produo de aes.

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 17

TIME-SLICE RATIONALITY E PROCESSOS COGNITIVOS ESSENCIALMENTE


DIACRNICOS
Csar Meurer
Doutorando em Filosofia/UNISINOS
cfmeurer@yahoo.com.br
Brian Hedden e Sarah Moss tm defendido um modelo sincrnico de racionalidade (time-slice
rationality). De acordo com essa proposta, "o que racionalmente permitido ou obrigatrio em
um momento [uma 'time slice'] inteiramente determinado pelos estados mentais desse
momento" (Moss, S. Time-Slice Epistemology and actions under indeterminacy. In: Oxford
Studies in Epistemology, v. 5, 2015, p. 172 traduo livre). Na formulao de Hedden, "as
atitudes que voc deve ter em um momento no dependem diretamente das atitudes que voc
tem em outros momentos. Todos os requisitos de racionalidade so sincrnicos" (Hedden, B.
Time-Slice Rationality. In: Mind, v. 124, 2015, p. 452 traduo livre). Depois de apresentar as
linhas mestras dessa proposta, vou ampliar uma sugesto feita por Podgorski, a saber, que h
"fenmenos que so essencialmente diacrnicos, propriedades que partes temporais no podem
possuir mas que objetos temporalmente extensos podem" (Podgorski, A. A reply to the
synchronist, forthcoming in Mind traduo livre). Podgorski indica que o movimento um
desses fenmenos. Desenvolverei essa sugesto em duas direes: primeiro, com base em uma
srie de estudos empricos, mostrarei que a capacidade humana de processar movimento possui
importncia cognitiva fundamental e que ela possvel graas a um mecanismo cognitivo
essencialmente diacrnico. Em seguida, com base em uma outra srie de estudos empricos, vou
sugerir que a esquizofrenia constitui um exemplo concreto de mau funcionamento desse
mecanismo cognitivo. Se essas consideraes estiverem corretas, ento os fatos fundamentais da
nossa capacidade racional so primariamente diacrnicos.
CONSCINCIA, PLASTICIDADE NEURAL E O ESTADO ILUSRIO DA MATRIA
Charles Borges
Doutorando em Filosofia/PUCRS
H uma tradio filosfica que se estabelece a partir do desinteresse pela existncia do estado
interno de outras mentes. Para esta tradio, as outras mentes no existem. Minha proposta
retomar este fio condutor apresentando um argumento pelo ceticismo em relao existncia das
outras mentes. O problema assim formulado (CHURCHLAND, 1998, p. 116-117): ,
naturalmente, pela observao do comportamento de uma criatura, inclusive seu comportamento
verbal, que a julgamos pensante e consciente que ela uma outra mente. por induo que
atribumos a mente a outras criaturas. Entretanto, ao contrrio do que ocorre com a induo
aplicada aos eventos naturais, a aplicada s outras criaturas consiste em mera crena em relao
causa. A hiptese que pretendo trabalhar que a conscincia uma iluso: o fato de no termos
certeza acerca da existncia das outras mentes como portadoras de experincia sensvel induz
concluso de que nossa prpria mente uma iluso. Afirmando o carter ilusrio da conscincia
no me refiro ao uso ordinrio do termo. O sentido empregado aqui similar ao conceito de
imanncia aberto pela teoria crtica, como restar claro. Meu objetivo comprovar que o conceito
de conscincia depende de seu estado ilusrio quando refere-se ao carter fenomenolgico.
Proponho o termo iluso (denotando diverso, eluso e intervalo) e chamarei este estado de
estado ilusrio da matria.

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 18

MENTE E CORPO PRECISAM SER SEMELHANTES ENTRE SI PARA PODER


INTERAGIR CAUSALMENTE?
Cnthia Roso Oliveira
Doutoranda em Filosofia/UNISINOS (bolsista CAPES/PROSUP)
croliveira@upf.br
Muitas propostas em Filosofia da Mente que criticam o dualismo substancial de Descartes
baseiam no fato de que, se mente e corpo so coisas completamente distintas, inconcebvel
haver algum tipo de interao entre elas. Porm, mente e corpo precisam realmente ser
semelhantes entre si para poder interagir causalmente? O presente trabalho tem por objetivo
mostrar que, mesmo adotando uma perspectiva dualista em algum sentido, possvel ainda
aceitar uma interao causal entre mente e corpo. Pois aceitar um nexo causal particular entre
uma causa e um efeito no implica aceitar que todo efeito tem sempre a mesma causa, assim como
no implica em aceitar a mxima do causalismo Causa aequat effectum, ou seja, que causa e
efeito so semelhantes entre si. Assim, inicialmente iremos apresentar a diferena entre a
categoria de causalidade, o princpio causal e a doutrina do causalismo. Em seguida, pretendemos
esclarecer que o dualismo cartesiano no falha tanto por assumir que duas coisas completamente
distintas possam interagir causalmente, mas mais pela explicao que pretende dar para o fato.
Por fim, intentamos apontar que muitas propostas monistas materialistas pressupem a doutrina
do causalismo para propor uma soluo para o problema da relao mente e corpo.
CONTRAFACTUAIS E MORALIDADE
Dr. Eduardo Vicentini de Medeiros
IDC
O objetivo da comunicao apresentar uma viso sinptica da pesquisa de estgio ps-doutoral
a ser realizada no departamento de filosofia da Unisinos, contemplando os seguintes tpicos:
1) Deliberao moral como um tipo peculiar de processo de deciso;
2) Tipologia dos processos de deciso;
3) Quais processos de deciso so mais sensveis a mecanismos contrafactuais?
4) Estrutura contrafactual de sentimentos morais: arrependimento e culpa
5) Contrafactuais nas teorias morais clssicas: Adam Smith, Kant e Rawls
6) Projeo emptica como um tipo de pensamento contrafactual
7) Projeo emptica e moralidade: argumentos contra e a favor
8) Imaginao e contrafactuais: qual o papel da imaginao em uma teoria moral
empiricamente informada?
9) Fico literria e educao moral: o caso do Romantismo Ingls
TOMADA DE DECISO E AVALIAES DE INFORMAES
Fernanda Teixeira
Mestranda em Administrao/UNISINOS
As decises organizacionais esto pautadas em escolhas conscientes e inconscientes realizadas
pelos gestores, e todo gestor carrega um conjunto de preconceitos, suposies e crenas,
denominados modelos mentais. O processamento das informaes dos modelos mentais pode ser
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 19

feito atravs da avaliao das informaes concretas (low-level construals) e abstratas (high-level
construals) que esto no ambiente, com base nos estudos da Construal Level Theory CLT. Este
estudo prope verificar se o distanciamento psicolgico (CLT) afeta o processo de tomada de
deciso dos gestores, e se a vitalidade subjetiva e o ego depletion podem alterar estas respostas. O
estado de vitalidade subjetiva e o ego depletion caracterizado por alteraes na vitalidade e no
auto-controle, e estas alteraes podem afetar as avaliaes das informaes concretas e
abstratas. Com base nesta proposta, pretende-se organizar um conjunto de experimentos para
analisar estas possveis relaes.
CONCEPO DETERMINISTA REDUZ OPOSIO AO PATERNALISMO DE
ESTADO
Gabriel Cabral
Mestrando em Direito/PUC-Rio (bolsista CAPES)
gabrielac0o@gmail.com
Ivar Hannikainen
Pesquisador ps-doutoral do Departamento de Direito/PUC-Rio (Bolsista CNPq)
ivar@esp.puc-rio.br
Quando Michael Bloomberg, ex-prefeito de Nova York, props o limite de aproximadamente
meio litro para o tamanho de copos de refrigerantes vendidos em lanchonetes, crticos
denunciaram o flagrante desrespeito autonomia pessoal e liberdade de escolha. Apoiadores
do prefeito, por sua vez, alardearam os benefcios previstos sade da populao de Nova York.
Essas motivaes concorrentes, autonomia versus bem-estar, abasteceram um debate longo e
produtivo sobre quais seriam os limites apropriados ao paternalismo de Estado.Esse apelo em
defesa da autonomia, contudo, pressupe uma certa concepo metafsica. Se vamos valorizar a
autonomia e liberdade, precisamos acreditar que humanos so capazes de comportamento
autodeterminado e independente. Na contramo desta concepo, vrios estudos apontam para
as influncias genticas, desenvolvimentais, neuroqumicas e ambientais que moldam o
comportamento e a tomada de deciso. Se o crescimento do pensamento determinista, uma
tendncia que pode ser parcialmente atribuda exposio de evidncias cientficas sobre causas
do comportamento humano, ameaa a noo de autonomia, pode-se esperar e testar
experimentalmente que, quanto mais determinista for a pessoa, seja porque ela (i) j tem
previamente esta concepo ou (ii) foi induzida a t-la, mesmo que temporariamente, menor ser
sua oposio a polticas paternalistas. Os resultados preliminares so promissores.
AS CRTICAS DE A. WELLMER TEORIA DA RAZO HABERMASIANA
Gilmar N. Santos
Doutorando em Filosofia/UERJ
Sob a caracterizao em termos da fundamentabilidade e da criticabilidade de expresses
lingusticas, o filsofo Jurgen Habermas concebe um tipo de racionalidade enfaticamente
ancorado na prtica comunicativa cotidiana. Tal modelo de racionalidade se pretende uma
transposio reconstrutiva das figuras mentalistas do idealismo transcendental de matriz
kantiana (tornadas problemticas aps a virada pragmtica) para o solo empiricamente
abordvel da realidade scio-histrica. Entretanto, a supracitada tentativa de transposio
reconstrutiva elaborada por Habermas tem sofrido numerosas objees dirigidas a sua
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 20

incapacidade de se desvencilhar de modo satisfatrio dos dilemas e caractersticas egressos da


tradio transcendental. As mais auspiciosas e fecundas crticas mobilizadas contra a concepo
habermasiana de razo foram elaboradas por Albrecht Wellmer. Esse filsofo procura evidenciar
que a teoria da razo de Habermas, embora orientada por objetivos defensveis, e, no geral,
constituda por teses corretas, padece de um fundamentalismo que a impede de abandonar
completamente o cu da moldura kantiana em direo a uma racionalidade intersubjetiva.
CONHECIMENTO COMO ESTADO MENTAL
Gregory Gaboardi
Mestrando em Filosofia/PUCRS
A tese de que o conhecimento um estado mental intuitiva por um lado (porque conhecimento
implica crena e crenas seriam estados mentais) e no por outro (porque o conhecimento
dependeria de fatores externos aos indivduos, como a verdade, enquanto estados mentais
dependeriam apenas de fatores internos, como suas propriedades psicolgicas). Nesta
comunicao apresentaremos e discutiremos a defesa que recentemente Jennifer Nagel e
Timothy Williamson tm feito da tese de que o conhecimento um estado mental.

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 21

BACKGROUND, INTUIES SOCIAIS E HEURSTICAS: APORTES INICIAIS A


UMA TEORIA SOCIAL-INTUICIONISTA GENERALIZVEL
Guilherme da Franca Couto Fernandes de Almeida
Mestrando em Direito/PUC-Rio
Haidt oferece um modelo amplamente aceito para explicar o julgamento moral. Seu objetivo
expresso, porm, circunscrito explicao deste objeto razoavelmente limitado. A partir da
conjugao dos pontos fundamentais do modelo de Haidt com o conceito de Background,
desenvolvido majoritariamente por Searle, mas com fortes influncias e dilogos com diversos
filsofos da linguagem, pretendo apresentar um modelo generalizvel que mantenha ou reforce
o poder explanatrio do modelo social-intuicionista. Nesse sentido, acompanho o entendimento
de Gigerenzer de que a estrutura do julgamento moral no significativamente diferente daquela
dos julgamentos em geral. Mais especificamente, pretendo argumentar que o Background fornece
uma explicao mais convincente para o conceito de bounded rationality em Gigerenzer e o elo
da persuaso social em Haidt do que os modelos tericos postulados por ambos os autores. Ao
oferecer uma explicao mais detalhada de como e porque o comportamento dos indivduos varia
em funo de sua interao social, o modelo proposto no contradiz diretamente nenhuma das
afirmaes de Haidt e Gigerenzer e, como corolrio do maior detalhamento, nos oferece um
nmero maior de hipteses testveis a respeito de sua validade.
BASES EVOLUTIVAS PARA A PERCEPO HUMANA
Heloisa Allgayer
Doutoranda em Biologia/UNISINOS
Rafael Francisco Hiller
Mestrando em Cincias da Comunicao/UNISINOS
Uma caracterstica central da percepo humana a capacidade de ler as consequncias de um
determinado comportamento em um determinado ambiente. Os seres humanos, ao observarem
uma determinada ao fazem inferncias sobre seus objetivos e intenes. Atravs e estudos
comportamentais e neurofisiolgicos foi possvel observar que os primatas no-humanos
percebem detalhes sutis das propriedades das aes, sendo includos as variaes dos gestos
utilizados para se chegar a um determinado objetivo. Atravs dos estudos realizados por Call et
al. (2004) e Hauser et al. (2003) os primatas no-humanos podem ir alm das meras
conseqncias das aes, tendo a capacidade de distinguir a intencionalidade das aes
acidentais. Atravs do estudo de Wood et al. (2007) podemos concluir que a capacidade de
percepo independente de conceitos lingsticos prprios da espcie Homo sapiens. A
capacidade de percepo surge antes do surgimento da linguagem conhecida. considervel o
significado cientfico e filosfico destes estudos, pois se chocam s vezes com a ideia vulgar que a
princpio se nutre a respeito dos nossos companheiros zoolgicos e com as tradies existentes
na filosofia e na sociologia que rechaam as explicaes biolgicas do comportamento humano.
Palavras-chave: Primatas, percepo humana, evoluo.

QUANDO A VIDA HUMANA TERMINA?


Jairo Othero
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 22

Doutorando em Filosofia/UNISINOS
Uma abordagem fenomenolgica da morte humana captura o pragmatismo mdico de seus
critrios e definies como objeto cientfico, para question-los em suas origens, significados e
pertinncia. Uma anlise inicial do protagonismo mdico nesse diagnstico disseca como
emoes e cognio, linguagem e conhecimento cientfico, tecnologia mdica e cognio social
podem ou no trazer maior acuidade ao diagnstico da morte humana, sem contudo isentar-se
do erro tipo I. Nos ltimos 450 anos o medo das pessoas era o de ser enterrada viva. Nos ltimos
50 tem sido o de ser considerado morto e ter os rgos retirados para doao ainda vivo. Bases
cientficas slidas e assentamento normativo no bastaram. O diagnstico de Morte Enceflica
no tem plena aceitao social e levanta questes morais que escasseiam doadores em todo o
mundo. A caracterizao da vida pela presena de um metabolismo ativo e autocontrolado no
diagnstico da morte humana confunde e questiona o que morte na dimenso clnica e objetiva
do fato, trazendo ao discurso um irrealismo s questes corpo, mente e crebro. A medicina e a
biologia modernas tem sido excessivamente mecanicistas, limitando nossa forma de ver, pensar
e definir morte e vida, o que incita a uma nova reflexo filosfica.
QUINE, BRAIN SEMANTICS, AND THE INDETERMINACY THESES
Dr. Jerzy Brzozowski
Universidade Federal da Fronteira Sul, Erechim, RS
jerzyab@gmail.com
In this talk, I will address some recent results from the field of embodied semantics and discuss
how they relate to the Quinean theses of indeterminacy of translation (IT) and indeterminacy of
reference (IR). In Ontological Relativity, Quine's argument in favor of IR depends largely on
the premise that indeterminacy of reference would follow from the fact of indeterminacy of
translation. Since Quine's proposed theoretical background for empirical semantics was
behavioristic, we must ask: in light of cognitivistic empirical semantics, is there really a fact of
indeterminacy of translation? Some results from embodied semantics experiments suggest that
translation can, at least in some cases, be determined. After presenting these results, I move on
to a discussions of their implications for the Quinean theses, arguing that IR is actually
independent from IT.
MCDOWELL E A PERCEPO COMO GARANTIA CONCLUSIVA PARA CRENAS
OBSERVACIONAIS
Jonatan Willian Daniel
Doutorando em Filosofia/UFRGS
jonatanwilliandaniel@gmail.com
McDowell pretende nos livrar da ansiedade filosfica acerca de um possvel constrangimento
racional por parte da realidade em nossas crenas. Ele alega fazer isso dissolvendo o problema da
relao entre mente e mundo, mostrando que, se corretamente entendida, essa relao deixa de
ser misteriosa e problemtica. Segundo ele, nos casos de viso, a percepo nos apresentaria
aspectos de nosso ambiente e, em virtude de j envolver o funcionamento de nossas capacidades
conceituais, nos forneceria uma garantia conclusiva para uma crena de observao que se
limitasse a descrever o contedo dessa percepo. Essa garantia conclusiva devido ao ser carter
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 23

factivo, que faz com que a presena dela implique a verdade da crena que a descreve. McDowell,
ao tentar nos livrar de uma ansiedade, parece ocasionar uma nova: se assumimos uma concepo
internalista de conhecimento, como a mera presena de um estado cognitivo factivo pode servir
de garantia conclusiva para uma crena? Neste trabalho, argumentarei que essa mera presena
no pode desempenhar a funo epistmica que McDowell almeja para ela e que ele prope essa
hiptese por acreditar que uma garantia menos que conclusiva para nossas crenas nos levaria
ao ceticismo.
KUHN, CINCIAS COGNITIVAS E INCOMENSURABILIDADE: SOBRE A
EXISTNCIA DE HBITOS COGNITIVOS INCOMENSURVEIS
Julian Dutra
UNISINOS
Recentemente, alguns filsofos da cincia como Alexander Bird, Peter Barker, Hanne Andersen,
Xiang Chen, Nancy Nerssesian e Thomas Nickles, dentre outros, tm proposto vrias conexes
entre pesquisas realizadas no mbito das cincias cognitivas e o pensamento de T. S. Kuhn. As
pesquisas recentes sobre a o pensamento kuhniano e sua interface com as cincias cognitivas
dividem-se em duas linhas. Uma dessas linhas de pesquisa aborda a natureza, aprendizagem e
desenvolvimento de conceitos, enquanto a outra tem por objeto o estudo de hbitos cognitivos e
sua relao entre os conceitos kuhnianos de incomensurabilidade e paradigma. Neste trabalho,
irei apresentar um resumo dessas duas linhas recentes de pesquisa. Irei destacar, porm, a
segunda linha e, mais especificamente, os argumentos de Alexander Bird sobre a existncia de
capacidades cognitivas quase-intuitivas (QICCs) e sobre como elas so responsveis pela
existncia de um tipo de incomensurabilidade. Em suma, Bird prope o resgate de uma
abordagem naturalista ao tema da incomensurabilidade. Tambm apresentarei um resumo dos
estudos provenientes das cincias cognitivas que so utilizados por Bird em sua argumentao.
Com isto, espero mostrar que a incomensurabilidade permanece como um objeto relevante para
a pesquisa filosfica sobre a cincia, e que essa pesquisa pode se beneficiar de uma aproximao
com as cincias cognitivas.
Palavras-chave: Thomas Kuhn Incomensurabilidade Paradigma Cognio Cincias
Cognitivas
INTENTIONALISM AND THE PROBLEM OF THE CONTENT OF PERCEPTION
Dr. Karla Chediak
UERJ
One of the problems of the intentionalist conception of perceptual content is presented by Martin
in the form of a dilemma: either to reject the particularity of experience and thereby to give up
the pretension of explaining the phenomenal character of experience in terms of intentional
content; or to embrace the singularity of such content and thereby to forsake the motivation of
giving a common account of both perception and hallucination. Intentionalists seem to be
committed to both of these irreconcilable theses. Intentionalists assume that perceptual
experience presents the properties of an external object, and also assume that the phenomenal
character of a perceptual experience with the suitable object can sometimes be the same as the
phenomenal character of a perceptual experience without the suitable object, as occurs in
hallucinatory and illusory experiences. Unfortunately, as Martin shows in his dilemma, it is very
difficult to reconcile these two views. In that presentation, I intend to discuss Michael Martins
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 24

criticism, and present some arguments to support the view that intentionalists do not need to
conceive the content of perception as either singular or general, we can individuate the
representational content of perception by conceiving it as informational and functional.
QUALIA CORPORIFICADOS
Laura Machado do Nascimento
Doutoranda em Filosofia/UNICAMP (bolsista FAPESP)
lauranasciment@gmail.com
Explicar como as qualidades subjetivas de certos estados mentais (qualia) relacionam-se a
eventos e processos fsicos um problema perene na pesquisa filosfica e cientfica sobre a mente.
A expectativa de que o desenvolvimento de cincias como a neurocincia poderia solucionar o
problema no foi, at o momento, realizada. Alguns pesquisadores sugerem que a dificuldade
colocada pelo fenmeno dos qualia aparece em funo dos pressupostos errneos que so
assumidos sem questionamento na pesquisa. Entre estes pressupostos est a ideia de que os
processos e eventos fsicos que do origem ao fenmeno dos qualia so puramente cerebrais.
Abordagens corporificadas mente, como o Enativismo (ver, por exemplo, Varela, Thompson e
Rosch, 1991; O'Regan e No, 2001) propem que no s o crebro, como tambm o restante do
corpo e sua relao com o ambiente, so fundamentais para a compreenso da mente e essa
maneira de caracteriz-la implica em consequncias importantes para a questo dos qualia. Neste
trabalho, apresentamos a posio enativista acerca dos qualia e exploramos alguns de seus
aspectos positivos e dificuldades.
POSIES CONSTRUTIVISTAS EM METATICA E A NORMATIVIDADE DE
KORSGAARD
Luana Pagno
Mestranda em Filosofia/UFSM
lp_luana@hotmail.com
Observando os debates entre construtivistas e realistas morais em metatica, o objetivo do
presente artigo compreender dois tipos de vertentes do construtivismo kantiano: o de Rawls e
o de Korsgaard, em relao a outro tipo de construtivismo, de aspecto subjetivista: o de Sharon
Street. Com a perspectiva de notar qual deles uma posio melhor em metatica na superao
das crticas tanto de construtivistas, como de realistas morais. Assim, o artigo ir apresentar
ambos os construtivismos e suas diferenas essenciais. Na sequncia, apresenta-se tambm, as
crticas feitas ao construtivismo de origem Humeana de Street ao construtivismo de origem
kantiana, procurando demonstrar como ele pode se defender de tais crticas. E, posteriormente,
tambm sero abordadas as crticas feitas pelos realistas a ambos os tipos de construtivismo na
perspectiva de mostrar, novamente, que o construtivismo de Korsgaard consegue se defender
melhor das crticas devido a adoo da normatividade, da auto-constituio e do princpio
constitutivo da ao. Tendo a possibilidade de, atravs disso, vir a se caracterizar como uma
posio melhor em metatica.
O PAPEL DA IMAGINAO E DO RECONHECIMENTO NA TICA
ROUSSEAUNIANA
Luciana Vanuza Gobi
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 25

Mestranda em Filosofia/UFSM
luhgobi@hotmail.com
O presente trabalho tem como objetivo a investigao de conceitos presentes na obra Discurso
sobre a origem e o fundamento da desigualdade entre os homens, escrita pelo filsofo genebrino
Jean-Jacques Rousseau no intuito de apresentar sua teoria tica, pretendemos mais
especificamente investigar o conceito de amor-de-si, que segundo o autor, um dos primeiros
sentimentos apresentado pelo homem, sentimento que pode ser identificado ainda no estado de
natureza. Entretanto, tal sentimento d espao ao amor-prprio quando o homem passa a
conviver com os demais. Porm, essa corrupo no significa o fim da bondade, pois, de acordo
com Rousseau ainda h o sentimento de piedade. Esse conceito exige dos indivduos imaginao
para que consigam identificar, ou ento, reconhecer o outro como semelhantes. Portanto, alm
da apresentao dos conceitos de amor-de-si e amor-prprio que como j foi assinalado base da
teoria tica rousseauniana tentaremos compreender como a imaginao e o reconhecimento
operam nesse processo. Isto , tentaremos entender a importncia da imaginao e do
reconhecimento no desenvolvimento da teoria tica de Rousseau tendo em vista a sada do
homem de seu estado de natureza assim dando espao que at ento pertencia ao amor-de-si ao
amor-prprio.
Palavras-chave: Amor-de-si. Amor-prprio. Piedade. Imaginao.
UMA CRTICA A POSTURA INTENCIONAL DE DANIEL DENNETT
Mrcio Francisco Rodrigues Filho
Doutorando em Filosofia/UNISINOS (bolsista CAPES/PROSUP)
marcio.francisco.rodrigues@gmail.com
Neste artigo apresento um argumento contra a tese da postura intencional de Dennett. Isto
porque esta ferramenta pragmtica de anlise do comportamento de sistemas complexos
necessita de um pressuposto para predizer o comportamento desses sistemas. Procuro
demonstrar que este pressuposto falso j que ele requer a atribuio de crenas e desejos, a
sistemas que no possuem estados mentais intrnsecos em favor da utilidade da tese,
argumentando que uma atribuio de estados mentais falsa intil. Alm disso, fao um
diagnstico do erro, mostrando que h uma diferena relevante entre ontologias atribudas e
ontologias derivadas no que se refere natureza dos estados mentais. Diferena essa que parece
ser ignorada propositalmente por Dennett em favor da sua argumentao, tornando-o vulnervel
a minha crtica.
Palavras-chave: Postura intencional; pragmatismo; crenas; desejos; Dennett
THE SYMBOLISM AS A CHEAP CHANNEL CODE: THE SYMBOLIC LANGUAGES
ROLE IN THE COGNITION
Mrlon Henrique Teixeira
Doutorando/UFSC
In generally, there seem to be different ways in order to human beings cognitively handle with a
source of information. Tasks as number guessing, velocity, weight, and extension estimation can
be accomplished through different cognitive strategies e.g. by counting, or comparing objects
characteristics, and so on. In most cases, these different ways will imply different performances
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 26

and costs to the subject. In this paper, we will offer an interpretation of these different ways in
terms of different channel codes whereby the environmental information is processed by the
Central Nervous System (CNS). By considering the channel codes cost and performance, we will
distinguish among three categories of codes, namely, the prompt processing, working memory,
and symbolic coding scheme. The code metaphor will prove to be very fertile by affording alluring
explanation to important questions, such as: why do we have the internal representation that we
have in terms of colors, extension, and texture? Why are simple theories considered better than
complex ones? Why will different representations of a given system, even if conflicting, conduct
to the same action plans (experiments)? For the most cases, examples will be given through the
number guessing experiments though the general principals seem to be applicable to cognitive
tasks broadly.
THE ROLE OF EMOTIONS AND EMPATHY IN THE MORAL DYNAMIC OF WOLF
PACKS
Dr. Matheus de Mesquita Silveira
Universidade de Caxias do Sul
mmsilveira5@ucs.br
The central point of my presentation is to present a naturalized view of morality. The empirical
sciences have correctly applied the empirical method in practical philosophy and its technological
advances allow us to bring new light to the problem of morals. According to ethnology, morality
can be characterized as a system of reciprocal demands in which individuals are already
integrated since its birth, where the synchronic relations between the members of the group play
a key role. I am going to defend a naturalistic position by presenting a possible relation between
emotions, empathy and the existence of a system of synchronic demands within wolf packs. This
presentation will be grounded on studies made by Jesse Prinz in moral psychology and Dave
Mech in wolf ethology. These researches add support for the philosophical thesis that complex
emotions arise in response to a wide range of socially significant events. Thus, I intend to
elucidate the question of the emotional demands inherent in morality, as well as its relation with
the natural characteristics that allowed wolves to develop complex social life. I intend to show
that the elements necessary for the emergence of morality are present in mammals of complex
social life.
Key-words: Wolves. Empathy. Social Instincts. Emotions. Morality.
O LUGAR DOS SENTIMENTOS NA NEUROCINCIA AFETIVA
Mnica F. Corra
Doutoranda em Filosofia/UERJ
No vasto campo de estudo das emoes, as neurocincias seguem por vias distintas conforme
suas orientaes originrias (Behaviorismo e Teoria James-Lange). O presente estudo visa
apresentar a proposta da neurocincia afetiva de Jaak Panksepp, pesquisador das emoes com
estudos empricos em animais. A sua tese principal afirma a gnese de sentimentos primitivos
no crebro, mais precisamente, em regies subcorticais homlogas entre todos os mamferos.
Esses sentimentos de processos primrios, denominados SEEKING, RAGE, FEAR, LUST, CARE,
PANIC/GRIEF e PLAY, funcionam como ferramentas adquiridas no processo evolutivo que nos
habilitam aos desafios da sobrevivncia desde o nascimento. Panksepp conta a histria do estudo
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 27

das emoes tendo o dualismo como problema persistente desde os antigos at a


contemporaneidade. Trata-se de uma reconstruo importante na caracterizao da sua proposta
ao mesmo tempo em que introduz no debate filosfico o conceito de conscincia afetiva.
ATTENTION AND ARCHITECTURAL COGNITIVE PENETRATION OF EARLY
VISUAL PROCESSING
Nikola Andonovski
Johns Hopkins University
nandono1@jhu.edu
Cognitive penetration of visual perception is the influence cognitive states have on the visual
perceptual system. In a recent paper, Ariel Cecchi has argued for a form of cognitive penetration
of early visual processing he calls architectural (ACP). According to Cecchi, cognitively guided
attention penetrates early vision by altering the neural organization of the visual cortex, thereby
affecting perceptual experience. Synchronically, attention modulates processing in V1 within the
timeframe of early vision. Diachronically, attentional control is necessary for producing the
relevant neural changes. In this paper, I argue that the case for ACP is weak. First, I provide
empirical reasons for doubting that attention modulates processing in the striate cortex. Second,
I argue that, even if one manages to demonstrate such attentional modulation, this would not be
sufficient for establishing the cognitive penetrability of early vision. Since attention cannot make
the cognitive state that guides it into an informational resource for the perceptual system, the
neural alterations will not be theory-, but task and datadriven. The idea is simple: as long as
attention is a mechanism of selection that can be controlled, its effects on visual processing will
not be architecturally and epistemologically of the relevant kind.

UM ESBOO DA PSICOLOGIA POR TRS DA NORMATIVIDADE


Pedro H. V. Chrismann
Doutorando em Direito/PUC-Rio (bolsista CAPES)
pedrochrismann@gmail.com
Dr. Noel Struchiner
Professor do PPG em Direito, PUC-Rio
Professor Colaborador do PPG em Filosofia, PUC-Rio
Bolsista de Produtividade em Pesquisa/CNPq
Bolsista Jovem Cientista do Nosso Estado/FAPERJ
O trabalho pretende ser um esboo em linhas gerais de uma explicao psicolgica para os
fenmenos de aceitao e internalizao de regras sociais, em especial as jurdicas. O objetivo
fornecer a melhor descrio sobre quais os motivos, ou razes, levam algum a ter uma atitude
em favor do cumprimento de uma norma jurdica, para alm da concordncia com a correo
moral do enunciado normativo ou do puro e simples fato de a norma possuir uma ameaa de
sano. A preocupao em entender como um cidado, que tanto no concorda moralmente ou
no atua apenas estrategicamente em relao ao direito, levado a agir conforme determinados
padres de conduta. A tese a ser defendida aqui a de que emoes transmitidas por contgio
social funcionam como gatilhos no s para o cumprimento de regras, mas para a difuso da
obrigatoriedade das condutas requeridas pelas regras. A inteno, portanto, de esboar uma
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 28

explicao que integre a ideia do ponto de vista interno de Hart (bem como as distines traadas
por Gibbard), modelos psicolgicos mais atuais - como o modelo scio-intuicionista do Haidt e o
modelo de regras sentimentais de Nichols - com explicaes filosficas sentimentalistas de foco
no-individualista.
CONVICES MORAIS SO CRENAS FACTUAIS? COGNITIVISMO MORAL E
PSICOLOGIA EMPRICA
Rafael Graebin Vogelmann
Mestrando em Filosofia/UFRGS
Cognitivismo Moral usualmente formulado como a tese segundo a qual juzos morais consistem
na expresso de crenas que respondem a uma realidade moral. H evidncia que torna esta tese
problemtica: indivduos que recebem, sob hipnose, a sugesto de que vo sentir nojo ao ler certa
palavra e que apresentam juzos normais quando confrontados com histrias que no incluem a
palavra em questo condenam de maneira mais enftica histrias que incluem a palavra que lhes
causa nojo. Isso sugere (mesmo que no de maneira decisiva) que ao enunciar juzos morais
estaramos tornando pblicas nossas atitudes para com o objeto de juzo, no nossas crenas
sobre ele. Argumentarei que o cognitivista pode evitar esta dificuldade e preservar sua tese
central, segundo a qual o juzo moral um juzo descritivo, abrindo mo da ideia de que o juzo
moral expresso de crena. Podemos sustentar uma forma de cognitivismo moral naturalista
mesmo admitindo a possibilidade de que, como questo de fato emprico, a convico moral no
seja um tipo de crena factual e de que nossos juzos morais sejam, em regra, determinados por
nossas atitudes e no por nossa sensibilidade a uma realidade moral independente.
Palavras-chave: tica, Cognitivismo Moral, Naturalismo, Crenas, Atitudes
O PROBABILISMO: UMA RESPOSTA S CONTROVRSIAS E DILEMAS MORAIS
Rgis Casarin
Doutorando em Filosofia/UNISINOS (bolsista CAPES/PROSUP)
O que fazer quando no se tem certeza no momento de decidir e agir? A experincia nos mostra
que a dvida diante da deciso no momento de agir gera angstia e at mesmo paralisao no
agente. No dia a dia, o ser humano se depara constantemente diante de situaes de difcil escolha
por uma das diversas opes que se apresentam ao agente. H situaes que nos encontramos
diante de uma escolha entre pelo menos duas alternativas de ao e primeira vista no se sabe
ou no se tem argumentos que nos permitam decidir por uma ou por outra (Ricardo Bins de
Napoli), ou seja, nos encontramos diante de dilemas. Este artigo busca fazer, em um primeiro
momento, uma comparao entre o probabilismo vivenciado nas colnias espanholas,
especialmente na viso de Diego de Avendao e Ivn Machado de Chaves, as controvrsias de
Leibniz e a Casustica Contempornea. Em um segundo momento, apresentar o probabilismo
como uma possvel soluo aos dilemas morais, jurdicos e bioticos.
Palavras-chave: probabilismo, normatividade, dilemas, controvrsias, casustica, Diego de
Avendao, Leibniz.
DETECO DE ESTADOS MENTAIS EPISTMICOS POR MEIO DA ANLISE DE
PADRES DE RESPOSTAS ELETROFISIOLGICAS
Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 29

Ricardo Augusto Perera


Mestrando em Filosofia/UNISINOS (bolsista CAPES/PROSUP)
Grupo de Pesquisa Social Brains
ricardoperera@outlook.com
O presente trabalho uma exposio de um experimento que est sendo realizado no Laboratrio
de Filosofia Experimental e Estudos da Cognio, localizado na UNISINOS. Utilizando a tcnica
de ERPs (Event-Related Potentials), que faz uso de dados eletroencefalogrficos, pretende-se
encontrar padres de respostas eletrofisiolgicas que carreguem informao acerca da posse ou
ausncia de estados mentais epistmicos, enquanto os participantes estiverem lendo sentenas
filosficas que terminam de modo verdadeiro ou falso. Sem que os participantes estejam cientes
de que o experimentador, por meio dessa tarefa, almeja ler as suas mentes (eles devem ser
instrudos apenas a fazer uma leitura passiva), analisar-se- o sinal evocado nas duas condies
(i.e. frases falsas e frases verdadeiras) nos eletrodos localizados nas regies central e parietal. O
componente de interesse do ERP ser o N400 (deflexo negativa cuja latncia ocorre
aproximadamente 400 milissegundos aps um estmulo), que est principalmente associado
dificuldade de integrar uma palavra em termos semnticos ao contexto em que ela aparece.
Da mera resposta cerebral a expectativas semnticas satisfeitas (N400 atenuado) ou violadas
(N400 acentuado), conjectura-se ser possvel extrair informao acerca das crenas subjacentes
que esto a modular os sinais (uma inferncia reversa), o que permitiria compreender os papis
causais de estados mentais representacionais ao serem recrutados por mecanismos preditivos.
Palavras-chave: Mindreading, Filosofia da Mente, Eletroencefalografia.
O PRINCPIO DAS POSSIBILIDADES ALTERNATIVAS
Tania Schneider da Fonseca
Doutoranda em Filosofia/UNISINOS
Recentes discusses sobre liberdade e responsabilidade moral permanecem influenciadas pelo
argumento de Harry Frankfurt contra o princpio das possibilidades alternativas (PAP). Este
princpio pode ser entendido como: Uma pessoa moralmente responsvel pelo o que ela tem
feito apenas se ela poderia ter feito de outro modo. Um contraexemplo ao PAP pode ser resumido
da seguinte forma: Suponha que Black quer que Jones vote em Clinton. Black monitora a
atividade cerebral de Jones e se ele percebe que Jones est decidindo votar em Bush, ele ativa um
dispositivo fazendo com que Jones vote em Clinton. Porm, no foi preciso Black intervir, pois,
Jones votou no candidato que Black queria que ele votasse. Nesse caso, Jones moralmente
responsvel pela sua ao embora ele no poderia ter feito de outro modo por causa da presena
de Black. Ele moralmente responsvel porque agiu por razes prprias. Enquanto alguns
filsofos foram persuadidos por Frankfurt de que ns deveramos rejeitar o PAP, outros no
foram convencidos. Estes alegam que, mesmo nos casos do tipo-Franfurt, existe alguma
possibilidade alternativa mnima que seja. Embora o interventor contrafactual, Black, elimina a
maioria das possibilidades alternativas, no elimina todas as possibilidades.
O QUE NS PRECISAMOS SABER PARA SABER O QUE CERTO E ERRADO?
Tiaraju Molina Andreazza
Doutorando em Filosofia/UNISINOS (bolsista CAPES/PROSUP)

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 30

Este trabalho analisa criticamente a tese de que o conhecimento moral de primeira-ordem, como
o conhecimento de que algo certo ou errado, depende do conhecimento de segunda-ordem
(metatico) sobre o status da moralidade. Para os proponentes dessa tese, algum apenas sabe
que verdadeiro que errado maltratar animais por diverso, por exemplo, se tambm sabe que
crenas morais so crenas que podem ser verdadeiras. Como para saber isso necessrio
conhecer possuir crenas metaticas de segunda-ordem, necessrio conhecer metatica para
saber se maltratar animais por diverso errado. Este trabalho analisar o argumento
usualmente oferecido em favor dessa alegao para defender que a sua atratividade depende de
uma confuso de diferentes nveis epistmicos. Uma vez que essa confuso desfeita, natural
concluir que o conhecimento moral no requer conhecimento metatico.
Palavras-chave: Conhecimento moral de primeira-ordem. Crenas de segunda-ordem. Nveis
epistmicos.

AS VISES COMPUTACIONALISTAS DA FILOSOFIA DA MENTE E SEUS


CONTRAPONTOS E RELAES COM AS NOVAS NEUROCINCIAS
Vincius Pinto Corra
Doutorando em Filosofia/UNISINOS
vpcorrea@gmail.com
Pretende-se analisar e discutir a temtica relacionada as vises computacionalistas da filosofia
da mente e a possibilidade de simular a mente humana, por meio de algoritmos ou outros
processos relacionados a teoria da computao e tambm analisar as respectivas crticas e
contrapontos desta teoria da viso computacionalista, assim como as teorias relacionadas s
novas neurocincias e sua relao com a Filosofia da Mente. O estudo se justifica pela importncia
do tema no mundo contemporneo, seja sua relao com a linguagem, com o pensamento, com o
mundo real e com as neurocincias, alm disso, as posies antagnicas de Jerry Fodor
(1981:2001) e Steven Pinker (1998) evidenciam essa necessidade, j que apresentam vrias
divergncias entre suas teses sobre o estudo da questo mente crebro, deixando assim uma
enorme lacuna para ser melhor investigada. Segundo Teixeira (1994), ao longo de muito tempo
os filsofos tentaram responder s questes relacionadas ao o que a mente e o que caracteriza
os fenmenos mentais, falar de fenmenos mentais ainda algo bastante novo, visto que a
mente sempre foi um enigma, talvez pelo fato desses fenmenos serem invisveis e inacessveis,
e a cincia at hoje no auxiliou muito na tentativa de encontrar uma resposta para essas
questes.
Palavras Chaves: Corpo, Crebro, Mente, Linguagem, Neurocincias, Teoria da Computao,
Filosofia da Mente

Caderno de Resumos do XVIII Colquio de Filosofia da UNISINOS - Filosofia & Cognio 2015 p. 31

S-ar putea să vă placă și