Sunteți pe pagina 1din 8

REVISO

Revision

Revista Brasileira de Cincias da Sade


DOI:10.4034/RBCS.2011.15.01.14

Volume 15 Nmero 1 Pginas 95-102 2011


ISSN 1415-2177

Cafena e Exerccio Fsico: uma Reviso


Sistemtica dos Aspectos Hemodinmicos
Caffeine and Physical Exercise: a Systematic
Review on Hemodynamic Aspects

THEREZA KAROLINA SARMENTO DA NBREGA1


MARIA DO SOCORRO BRASILEIRO-SANTOS2
ALINE DE FREITAS BRITO1
ADRIANA SARMENTO DE OLIVEIRA3
AMILTON DA CRUZ SANTOS4

RESUMO
Objetivo: examinar sistematicamente as repercusses
cardiovasculares da cafena no exerccio em atletas, no
atletas aparentemente saudveis e portadores de
cardiopatias. Material e mtodos: a busca foi feita utilizando
as bases de dados Medline, Scielo e Lilacs. Foram
encontrados 108 estudos. Destes, dez foram includos por
contemplar aspectos hemodinmicos no exerccio em
humanos. Resultados: As variveis hemodinmicas mais
estudadas foram presso arterial (PA) (n=9) e frequncia
cardaca (FC) (n=9). Poucos estudos analisaram presso
arterial mdia (n=2), duplo-produto (n=1) e fluxo sanguneo
(n=1). Alm disso, foram monitoradas durante o exerccio e,
em apenas um, por um perodo de 10 minutos no perodo de
recuperao. A cafena provocou aumento da PA na maioria
dos estudos. Da mesma forma, provocou aumento da FC.
Contudo, foram observados dois estudos em que a substncia
provocou diminuio significativa desta varivel. Concluso:
a cafena, em concentraes moderadas de 5mg/kg corporal,
provoca alteraes cardiovasculares tanto no repouso,
quanto durante e aps o exerccio. Contudo, a magnitude
dessas alteraes pode variar de acordo com a populao
estudada.

ABSTRACT
Objective: to systematically review the cardiovascular
effects of caffeine on exercise in athletes, not athletes
apparently healthy and cardiac patients. Material and
methods: the search was conducted using Medline, Lilacs
and Scielo. 108 studies were found; from which ten were
included due to having addressed hemodynamic aspects in
the exercise in humans. Results: the most studied
hemodynamic variables were: Blood Pressure (BP) (n=9)
and Heart Rate (HR) (n=9). Few studies have examined mean
blood pressure (n=2), double-product (n=1) and blood flow
(n=1). Moreover, those were monitored during exercise and
in one study for a 10-minute-period in the recovery period.
Caffeine has increased BP in most of the studies. Likewise,
it has increased HR. Nevertheless, two studies have found
that the substance caused a significant decrease in such a
variable. Conclusion: caffeine in moderate concentrations
(5mg/kg body) causes cardiovascular changes both at rest
and during and after exercise. However, these changes
magnitude may vary according to the studied population.

DESCRITORES
Presso arterial. Frequncia cardaca. Sistema nervoso
autnomo.

DESCRIPTORS
Blood pressure. Heart rate. Autonomic nervous system.

1
2
3
4

Mestre em Educao Fsica pelo Programa Associado de Ps-Graduao em Educao Fsica da Universidade Federal de Pernambuco e
Universidade Federal da Paraba, Brasil
Professora Doutora do Departamento de Educao Fsica, Universidade Federal da Paraba, Brasil
Mestre em Fisioterapia pelo Programa de Ps-Graduao em Fisioterapia da Universidade Federal da Pernambuco
Professor Doutor do Departamento de Educao Fsica, Universidade Federal da Paraba, Brasil

http://periodicos.ufpb.br/ojs2/index.php/rbcs

NBREGA et al.

cafena (1,3,7-trimetilxantina) uma das


substncias mais consumidas no mundo desde
perodos remotos da histria (ESCOHOTADO,
1999). consumida de diversas formas a exemplo de
frutas como o guaran e o cacau, nas mais variadas
folhas de chs, em gros como o caf e em medicamentos
como analgsicos, antialrgicos, relaxantes musculares
e remdios para enxaqueca (GRAHAM, 2001, RIKSEN,
RONGEN, SMITS, 2009).
No meio esportivo, a cafena tem mostrado um
efeito ergognico, na medida em que a ingesto tem
resultado em reduo na dor muscular, aumento do
consumo de oxignio durante o exerccio e retardo da
fadiga, principalmente pelo seu efeito lipoltico, que
promove maior mobilizao de gordura, poupando o
glicognio muscular (HUNTER et al., 2002, MOTL et
al., 2006, WOOLF et al., 2008, GRAHAM et al., 2008).
Devido a esse efeito lipoltico e ao aumento da taxa
metablica basal, a cafena tambm tem sido fortemente
consumida na forma de produtos emagrecedores
(PITTLER et al., 2004, GRAHAM, MOISEY, 2005). No
entanto, o uso indiscriminado desses produtos pode
trazer consequncias do ponto de vista cardiovascular
(MCBRIDE et al., 2004).
Assim, a cafena tem provocado alteraes no
sistema nervoso central, sistema cardiovascular e nos
nveis de eletrlitos como o clcio (NOTARIUS et al.,
2001, JAMES, 2004). Estudos realizados ao longo de
aproximadamente duas dcadas tem mostrado alteraes
cardiovasculares, entre elas na presso arterial (PA),
frequncia cardaca (FC) em indivduos consumidores
habituais e no habituais de alimentos ricos em cafena
(LANE et al., 2002, LOVALLO et al., 2004, SUDANO et
al., 2005). Um grande nmero de estudos tem
demonstrado aumento da PA, mais notavelmente na
sistlica (PAS) (LANE, MANUS, 1989, HARTLEY et al.,
2000, LOVALLO et al., 2004). Contudo, seu efeito sobre
a FC ainda so discutveis, mesmo em estudos com
padronizao da metodologia, foi observada reduo,
aumento e ou ausncia de alterao em sujeitos que
consumiram cafena (LANE, WILLIAMS, 1985, LANE,
MANUS, 1989, LANE et al., 2002).
Alguns mecanismos envolvidos nestas
respostas cardiovasculares com a cafena tm sido
apontados. O aumento da PA e da FC podem ser
mediados por alteraes nos receptores de adenosina,
que tem funo antagnica com a cafena, nos
receptores de rianodina, que promove maior liberao
de ons clcio, alm de provocar maior liberao de
catecolaminas e aumento da atividade nervosa simptica
(CAVALCANTE et al., 2000, NOTARIUS et al., 2001;
YERAGANI et al., 2005; NOTARIUS, MORRIS,
FLORAS, 2006).

96

Apesar dos inmeros estudos sobre o assunto,


as precisas respostas cardiovasculares, a magnitude
destas, bem como a relevncia clnica destes efeitos
ainda no esto devidamente esclarecidas. Abordagens
metodolgicas muito variadas se mostram como uma
das principais explicaes para a falta de clareza nos
efeitos causados pela cafena. A inconsistncia dos
dados pode relacionar-se principalmente quantidade
variada de cafena utilizada nos estudos, ao momento
de administrao da substncia, ao tempo de abstinncia pr-experimento e s caractersticas do protocolo de
exerccio. Ademais, muitos estudos foram realizados com
enfoque no desempenho fsico. Estudos na tica das
repercusses cardiovasculares, com populaes de
hipertensos e cardiopatas ainda so escassos.
Assim, a despeito do aspecto ergognico da
cafena, seu consumo por atletas, no atletas aparentemente saudveis e cardiopatas que utilizam esta
substncia para melhoria do desempenho fsico ou
mental, ou mesmo como agente lipoltico deve ser melhor
esclarecido com base na literatura atual, como forma de
direcionamento para que profissionais de sade
orientem melhor seus clientes quanto s adequaes
dietticas para este produto. Desse modo, o objetivo
desse estudo foi examinar sistematicamente a literatura,
a respeito das repercusses cardiovasculares da cafena
no exerccio em atletas, no atletas aparentemente
saudveis e portadores de cardiopatias.

MATERIALE MTODOS
Os artigos foram obtidos a partir das bases de
dados MEDLINE (Medical Literature, Analysis and
Retrieval System Online), SCIELO (Scientific Electronic
Library Online) e LILACS (Literatura Latino-Americana
e do Caribe em Cincias da Sade), de 1985 at setembro
de 2010. Para isto, foram utilizados os descritores:
caffeine, exercise, blood pressure, hemodynamic e
autonomic nervous system, usados isolados e
combinados, em portugus e ingls, com citaes no
ttulo e no resumo. Optou-se por no restringir o idioma,
bem como a idade e condio clnica da amostra.
Aps a busca com os descritores nas bases de
dados, foi encontrado um total de 110 artigos. Na primeira
triagem foram excludos os estudos realizados com
animais, que utilizaram a cafena para avaliar outras
variveis que no contemplam os aspectos hemodinmicos e autonmicos e outros tipos de estudo. Na
segunda triagem, foram excludos estudos norandomizados, que no foram controlados com procedimento placebo, que utilizaram a cafena concomitante
com outras substncias e com protocolo de exerccio

R bras ci Sade 15(1):95-102, 2011

Cafena e Exerccio Fsico: uma Reviso Sistemtica dos Aspectos Hemodinmicos

insuficiente para o objetivo do estudo (handgrip,


manobras de estresse, exerccios resistidos e anaerbios).

RESULTADOS
A reviso da literatura compreendeu 10 estudos
que preencheram os critrios de incluso. Os estudos
foram realizados com sujeitos dos gneros masculino
(n=5) e de ambos os gneros (n=3), contemplando
crianas, adultos jovens e de meia-idade, sendo em sua
maioria realizada com adultos jovens. Os autores
caracterizaram os sujeitos do estudo por composio
corporal, nvel de atividade fsica e consumo de cafena.
Assim, dois estudos caracterizaram pelo ndice de massa
corporal (IMC) (variando entre 16,2 1,7 e 26,4 2,2 kg/
m2). No entanto, cinco estudos no apresentaram as
caractersticas de composio corporal. Em relao ao
nvel de atividade fsica, os estudos foram realizados
com sujeitos fisicamente ativos (n=6) e com sedentrios
(n=2). Dois no informaram o nvel de atividade fsica
dos sujeitos. Quanto ao consumo dirio de cafena, sete
estudos no informaram se os sujeitos tinham hbito de
consumir a substncia e trs informaram que os
participantes consumiam cafena moderadamente,
inferior a aproximadamente 65 mg/dia.
O quadro 1 apresenta o detalhamento do
protocolo de exerccio utilizado nos estudos. Todos os
estudos selecionados utilizaram o cicloergmetro como
exerccio fsico. A maioria dos estudos com protocolo
aerbio foi do tipo incremental. Apenas dois estudos
realizados em cicloergmetro tiveram durao de 30 e
35 minutos. Ainda tiveram trs estudos que, por serem
realizados com crianas, sua durao foi de apenas oito
minutos. A intensidade utilizada foi potncia (entre 25W
e 180W) ou VO2max (entre 50 e 60%). Um estudo no
informou a durao do exerccio.
O quadro 2 apresenta os aspectos relacionados
cafena e aos efeitos nas variveis hemodinmicas.
Em nove estudos foi utilizada a prescrio da suplementao de cafena individualizados pela massa
corporal dos sujeitos, entre 1 e 6 mg/kg corporal, apenas
um utilizou a concentrao fixa de 100 mg de cafena. A
ingesto das substncias foi em sua maioria oral em
cpsulas de cafena ou placebo. Em dois estudos, a
cafena foi administrada por infuso intravenosa, tendo
como placebo uma soluo salina. Em outros trs
estudos do mesmo grupo de pesquisadores foi criada
uma espcie de shake base de refrigerante, xarope e
gua com ou sem cafena, devido ao experimento ter
sido realizado com crianas. Um dos estudos utilizou o
caf descafeinado com ou sem cafena como substncia

R bras ci Sade 15(1):95-102, 2011

experimental. O wash-out nos estudos foi bem


diversificado, desde uma noite de abstinncia da
substncia at 72 horas.
As variveis hemodinmicas mais estudadas
foram presso arterial (n=9) e frequncia cardaca (n=9).
Poucos estudos analisaram presso arterial mdia (n=2),
duplo-produto (n=1) e fluxo sanguneo (n=1). Alm
disso, as variveis foram monitoradas durante o exerccio
e, em apenas um, por um perodo de 10 minutos de
recuperao. Assim, a cafena provocou aumento da PA
na maioria dos estudos, tanto para a PAS, quanto para a
PAD. A substncia tambm provocou aumento da FC.
Contudo, foram observados dois estudos e houve
diminuio significativa desta varivel. A maioria dos
estudos informa que a variao dos valores foi
significativa, enquanto poucos apresentaram estes
valores. Apenas STEBBINS, DANIELS, LEWIS (1994)
analisaram o fluxo sanguneo no repouso e durante o
exerccio, sem diferenas significativas.

DISCUSSO
Os resultados dos estudos mostraram que a
cafena, independente da forma de consumo, provoca
alteraes hemodinmicas com aumento da PA e FC.
Um fato importante observado que a maioria dos estudos foi realizada com foco no desempenho esportivo,
sendo mensurados parmetros cardiovasculares apenas
como complemento durante o exerccio. Esses estudos
foram realizados com sujeitos adultos jovens e com
testes de exerccio em cicloergmetro at a exausto
como protocolo de exerccio. Dos poucos estudos que
foram conduzidos para investigar os efeitos da cafena
com foco nas repercusses cardiovasculares,
NOTARIUS, MORRIS, FLORAS (2006a) e (2006b),
realizaram sua pesquisa com sujeitos cardiopatas de
meia-idade e monitorando as variveis cardiovasculares
tambm no perodo de recuperao do exerccio.
Relacionando o aumento significativo da PA com
as caractersticas dos sujeitos, com a metodologia
adotada para o exerccio e a cafena, podemos ver que a
PA aumenta independente da idade dos sujeitos e que
parece ocorrer independente do tempo de abstinncia
da cafena pr-experimento adotado pelos pesquisadores, em que foi empregada desde a noite anterior ao
experimento at 72 horas. Quanto composio
corporal, no podemos conjecturar com as respostas,
devido maioria dos estudos no informar essa caracterstica dos sujeitos. Tambm no podemos relacionar o
aumento da PA com o estado clnico, visto que apenas
um estudo foi realizado com cardiopatas (NOTARIUS,
MORRIS, FLORAS, 2006a). No entanto, esse estudo

97

NBREGA et al.

teve um grupo controle de sujeitos saudveis. Quando


comparado o grupo de cardiopatas com os sujeitos
saudveis, aquele teve um aumento mais exacerbado da
PA.
A quantidade de cafena nos estudos que
mostraram aumento da PA foi em sua maioria de 5 mg/kg

98

corporal. No estudo de TURLEY et al., (2008), em que


foram utilizadas as concentraes de 1, 3 e 5 mg/kg
corporal, o aumento da PAS foi observado apenas na
concentrao mais alta. Isso mostra que em
concentraes mais baixas, a cafena pode no trazer
repercusses cardiovasculares. Entretanto, essa

R bras ci Sade 15(1):95-102, 2011

Cafena e Exerccio Fsico: uma Reviso Sistemtica dos Aspectos Hemodinmicos

IMC: ndice de massa corporal; Sedentrios: no praticantes de atividade fsica regular e sistematizada/
recreacionalmente ativos; Ativos: Praticantes de atividade fsica regular e sistematizada/atletas profissionais; frequncia
cardaca; DP: duplo produto; DC: dbito cardaco; FSA: fluxo sanguneo do antebrao; PA: presso arterial; PAS:
Presso arterial sistlica; PAD: Presso arterial diastlica; PAM: Presso arterial media;  reduo significativa; 
aumento significativo; no significante.

informao deve ser utilizada com cautela, j que sua


populao foi de crianas, que ainda pode no ter
desenvolvido disfuno autonmica, endoteliais e
outras complicaes que refletem na PA.
Os autores atribuem o aumento da PA no
exerccio aps administrao de cafena principalmente
ao antagonismo desta substncia com a adenosina. A
adenosina o resultado da hidrlise de adenosina
trifosfato e tem funo vasodilatadora. Essa hidrlise
ocorre em situaes de estresse, como por exemplo, no
exerccio (FREDHOLM et al., 1999). O acmulo de
adenosina nos primeiros momentos aps a realizao
do exerccio tem sido considerado um dos principais

R bras ci Sade 15(1):95-102, 2011

mecanismos que explica a vasodilatao das artrias


envolvidas com os msculos ativos no exerccio, que
resulta em reduo a resistncia vascular perifrica. A
cafena age no organismo competindo com a adenosina
pelos seus receptores A1 e A2, localizados no crebro e
nos vasos sanguneos, impedindo a adenosina de
realizar sua funo vasodilatadora (GRAHAM et al.,
2008, WOOLF et al., 2008). AHRENS et al., (2007)
propem que o aumento na produo de adenosina
trifosfato durante o exerccio pode ser potencializado
pela ao da cafena nos receptores de rianodina em
clulas do msculo esqueltico, promovendo aumento
da liberao de clcio intracelular, que implica em

99

NBREGA et al.

aumento na contrao muscular e produo de energia.


Apesar de a literatura relacionar o aumento da PA com a
resistncia vascular sistmica, STEBBINS, DANIELS,
LEWIS (2001) no observaram tal relao em seu
experimento.
Nos estudos em que no se encontrou diferenas
significativas em relao PA, a explicao foi a
tolerncia cafena. Quando extrapola o efeito agudo
da cafena para o efeito sustentado do consumo dirio,
tem sido relatada uma tolerncia s alteraes hemodinmicas agudas com o uso da substncia (RIKSEN,
RONGEN, SMITS, 2009). CAVALCANTE et al. (2000),
observaram que em indivduos jovens saudveis que
ingeriram 750mg de cafena dividida em trs doses
durante sete dias, o comportamento da PAD mostrou
uma elevao significante na fase aguda, desaparecendo
este efeito com o uso crnico da cafena. No entanto,
esta explicao pode ser contestada por MCCLARAN,
WETTER, (2007), visto que em seu experimento realizado
com sujeitos no-consumidores habituais de cafena no
foi encontrada diferenas significativas da PA. Do
mesmo modo, no estudo de PRAKASH, KAUSHIK
(1988), metade dos sujeitos no consumiam cafena
habitualmente e seus resultados tambm no mostraram
diferenas significativas. Por outro lado, dados do nosso
laboratrio mostraram que sujeitos hipertensos, mesmo
sendo consumidores habituais de cafena, tiveram
aumento da PA aps ingerirem 4 mg/kg de cafena (CAZ,
FRANCA, PORPINO, 2010). Assim, os efeitos
hemodinmicos no observados em alguns estudos no
podem ser atribudos a tolerncia cafena, considerando que os dados a respeito desta parecem ainda
controversos, no permitindo uma concluso sobre o
assunto.
Com relao ao fluxo sanguneo, a literatura
mostrou uma atenuao com a ingesto de cafena
durante o exerccio comparado com placebo (SUNG et
al., 1990, DANIELS et al., 1998). No entanto, nessa
reviso um nico estudo analisou esta varivel
(STEBBINS, DANIELS, LEWIS, 2001), em que no houve
diferena significativa. Ainda so necessrios novos
estudos analisando o fluxo sanguneo para formular
possveis concluses a respeito dessa varivel.
Avaliar as repercusses cardiovasculares aps
o exerccio importante devido reduo da PA induzida
pelo exerccio ser considerada um fenmeno clinicamente
importante, que faz do exerccio fsico uma ferramenta
eficaz no controle da hipertenso arterial (BASTER,
BASTER-BROOKS, 2005). Entretanto, o consumo de
cafena parece agir nos mecanismos fisiolgicos
envolvidos na hipotenso ps-exerccio (HPE),
provocando atenuao ou mesmo anulao do efeito
benfico do exerccio na PA. NOTARIUS, MORRIS,

100

FLORAS (2006b) realizaram seu experimento com


sujeitos de meia-idade saudveis que fizeram teste
incremental em cicloergmetro. Aps 10 minutos de
recuperao do exerccio, a reduo foi de 5 mmHg para
PAS e para a PAD. Essa resposta foi atenuada quando
comparada com o procedimento placebo em que a
reduo ps-exerccio foi de 11 mmHg para PAS e 6
mmHg para a PAD. Dados do nosso laboratrio mostram
que sujeitos hipertensos consumidores habituais de
cafena que ingeriram a mesma concentrao administrada no estudo de NOTARIUS, MORRIS, FLORAS
(2006b), que foi 4mg/kg de cafena em cpsula, tiveram
no apenas anulao da HPE, como apresentaram
aumento significativo dos valores de 30 minutos psexerccio em relao aos de repouso pr-exerccio
(CAZ, FRANCA, PORPINO, 2010). At onde sabemos
dados sobre a influncia da cafena na HPE ainda um
tema praticamente sem investigao. Nosso laboratrio
est neste momento trabalhando para minimizar esta
lacuna da literatura.
Embora a cafena seja, em tese, cardioestimulatria, os dados mostram que o uso da cafena provoca
reduo da FC no repouso. TURLEY, GERST (2006) e
TURLEY, DESISSO, GERST (2007), em seus estudos
realizados com crianas, reportam que a diminuio pode
ser mediada por efeito barorreflexo. Sendo essa a causa,
a elevao da PA causada pela cafena sentida pelos
barorreceptores na aorta e artrias cartidas e provoca
reflexamente a diminuio da FC para restabelecer a PA.
Contudo, a magnitude de variao desse efeito pode
no guardar relao com a populao estudada, quando
comparamos crianas com adultos saudveis. A resposta
da FC cafena parece atenuada em indivduos
cardiopatas, mostrando que nestes indivduos a funo
barorreflexa pode estar comprometida.
Diferentemente do repouso, os dados observados na FC so bastante controversos, sendo encontrado tanto aumento, quanto diminuio ou ausncia
de efeito com o uso da cafena. No estudo de
NOTARIUS, MORRIS, FLORAS (2006b), a FC
permaneceu alta mesmo aps 10 minutos de recuperao
do exerccio, alm de ficar mais alta quando comparado
com o dia placebo. Por outro lado, foi observada
reduo no estudo de PERKINS et al. (1994) e no foram
encontradas diferenas no estudo de MCCLARAN,
WETTER (2007).
Relacionando os resultados de FC com as
mesmas variveis elencadas para a PA, vimos que a
idade, o nvel de atividade fsica e o tempo de abstinncia
de cafena pr-experimento no so fatores influenciadores para o aumento da FC. No entanto, percebemos
que o aumento mais acentuado de FC durante o exerccio
foi nos estudos com sujeitos de meia-idade e sedentrios

R bras ci Sade 15(1):95-102, 2011

Cafena e Exerccio Fsico: uma Reviso Sistemtica dos Aspectos Hemodinmicos

(NOTARIUS, MORRIS, FLORAS, 2006a, 2006b). O


aumento que a cafena promove na FC comparado com
o procedimento placebo durante o exerccio foi atribudo
influncia desta substncia sobre o sistema nervoso
central (NOTARIUS, MORRIS, FLORAS, 2006a;
WOOLF et al., 2008). O efeito agudo da cafena ainda
inclui aumento na concentrao circulante de epinefrina
e norepinefrina, que por consequncia provoca aumento
da atividade nervosa simptica (RIKSEN, RONGEN,
SMITS, 2009). TURLEY, GERST (2006) e TURLEY,
DESISSO, GERST (2007), relataram que a diminuio da
FC durante o exerccio com a ingesto de cafena, como
no repouso, tambm barorreflexo-mediada. Nos estudos que encontraram ausncia de efeito, as possveis
explicaes elencadas pelos autores foram o consumo
habitual de cafena, que pode tornar os reflexos
cardiovasculares menos sensveis e, a intensidade do
exerccio, que pode no ter causado estresse nos
sujeitos, principalmente nos fisicamente ativos e
saudveis.
As principais limitaes observadas nos estudos
foram em relao caracterizao da amostra, visto que
alguns dos estudos no informaram o nvel de atividade
fsica, a composio corporal, alm de no caracterizar
os sujeitos quanto ao hbito de consumo de cafena,
que resguardam relao com as respostas hemodin-

micas. Como perspectiva para pesquisas futuras, alm


de investigaes mais aprofundadas dos mecanismos
envolvidos na atividade dos receptores e a produo
da adenosina na presena de cafena, sugerimos a
realizao com protocolo de exerccios resistidos, devido
escassez de estudos, bem como com exerccios
aerbios em diferentes intensidades, considerando que
a maioria dos estudos realizou testes de exerccio, o que
se distancia da realidade da populao. Sugerimos
estudos realizados sob a perspectiva clnica, monitorando as variveis no perodo de recuperao do
exerccio e realizados com sujeitos acometidos por
patologias relacionadas ao sistema cardiovascular, para
compreender melhor a interao entre hbitos alimentares da populao, especificamente dos alimentos
cafeinados e a prtica de exerccios fsicos como
teraputica no-medicamentosa de doenas.

CONCLUSO
A presente reviso sistemtica de estudos
randomizados controlados mostrou que a utilizao de
5mgD kg corporal de cafena no exerccio parece trazer
repercusses negativas para o sistema cardiovascular.

REFERNCIAS
1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

AHRENS JN, LLOYD LK, CRIXELL SH, WALKER JL. The


effect of caffeine in women during Aerobic-Dance Bech
Stepping. Int J Sport Nutr Exerc Metab 17(1): 27-34,
2007.
BASTER T, BASTER-BROOKS C. Exercise and
hypertension. Aust Fam Physician 34(6): 419-424,
2005.
CAVALCANTE JWS, SANTOS JR, MENEZES MGF,
MARQUES HO, CAVALCANTE LP, PACHECO WS.
Influncia da Cafena no Comportamento da Presso
Arterial e da Agregao Plaquetria. Arq Bras Cardiol
75(2): 97-101, 2000.
CAZ RF, FRANCA GAM, PORPINO SKP, SOUZA AA,
PADILHAS OP, SILVA AS. Influncia da Cafena na
Resposta Pressrica ao Exerccio Aerbio em Sujeitos
Hipertensos. Rev Bras Med Esporte 16(5): 324-28,
2010.
DANIELS JW, MOLE PA, SHAFFRATH JD, STEBBINS CL.
Effects of caffeine on blood pressure, heart rate, and
forearm blood flow during dynamic leg exercise. J Appl
Physiol 85(1):154-159, 1998.
ESCOHOTADO A. A Brief History of Drugs: From the
Stone Age to the Stoned Age. Vermont: Park Street
Press, 1999.
FREDHOLM BB, BTTIG K, HOLMN J, NEHLIG A,
ZVARTAU EE. Actions of caffeine in the brain with
special reference to factors that contribute to its
widespread use. Pharmacol rev 51(1): 83-133, 1999.

R bras ci Sade 15(1):95-102, 2011

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

GRAHAM TE, BATTRAM DS, DELA F, EL-SOHEMY A,


THONG FSL. Does caffeine alter muscle carbohydrate
and fat metabolism during exercise? Appl Physiol Nutr
Metab 33(6): 1311-1318, 2008.
GRAHAM TE, MOISEY LL. Caffeine, creatine, and food
drug synergy: ergogenics and applications to human
health. In: Thompson L.U., Ward, W.E. (org.). Food-Drug
Synergy and Safety. Florida: CRC Press, 2005.
GRAHAM TE. Caffeine and Exercise: metabolism,
endurance and performance. Sports Med 31(11): 785807, 2001.
HARTLEY TR, SUNG BH, PINCOMB GA, WHITSETT TL,
WILSON MF, LOVALLO WR. Hypertension risk status
and effect of caffeine on blood pressure. Hypertens
36(1): 137141, 2000.
HOGERVORST E, BANDELOW S, SCHMITT J, JENTJENS
R, OLIVEIRA M, ALLGROVE J, et al. Caffeine improves
physical and cognitive performance during exhaustive
exercise. Med Sci Sports Exerc 40(10): 1841-1851,
2008.
HUNTER AM, GIBSON AC, COLLINS M, LAMBERT M,
NOAKES TD. Caffeine ingestion does not alter
performance during a 100-km cycling time-trial
performance. Int J Sport Nutr Exerc Metab 12(4): 438452, 2002.
JAMES JE. Critical review of dietary caffeine and blood
pressure: a relationship that should be taken more
seriously. Psychosom Med 66(1): 6371, 2004.

101

NBREGA et al.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

LANE JD, MANUS DC. Persistent cardiovascular effects


with repeated caffeine administration. Psychosom Med
51(4): 373380, 1989.
LANE JD, PIEPER CF, PHILLIPS-BUTE BG, BRYANT JE,
KUHN CM. Caffeine affects cardiovascular and
neuroendocrine activation at work and home.
Psychosom Med 64(4): 595603, 2002.
LANE JD, WILLIAMS JR RB. Caffeine affects
cardiovascular responses to stress. Psychophys 22(6):
648655, 1985.
LOVALLO WR, WILSON MF, VINCENT AS, SUNG BH,
MCKEY BS, WHITSETT TL. Blood pressure response to
caffeine shows incomplete tolerance after short-term
regular consumption. Hypertens 43(4): 760765, 2004.
MCBRIDE BF, KARAPANOS AK, KRUDYSZ A, KLUGER
J, COLEMAN CI, WHITE CM. Electrocardiographic and
hemodynamic effects of a multicomponent dietary
supplement containing ephedra and caffeine: a
randomized controlled trial. JAMA 14(2): 216-221, 2004.
MCCLARAN SR, WETTER TJ. Low doses of caffeine
reduce heart rate during submaximal cycle ergometry.
J Int Soc Sports Nutr 9(4): 1-11, 2007.
MOTL RW, OCONNOR PJ, TUBANDT L, PUETZ T, ELY
MR. Effect of caffeine on leg muscle pain during cycling
exercise among females. Med Sci Sports Exerc 38(3):
598-604, 2006.
NISHIJIMA Y, IKEDA T, TAKAMATSU M, KISO Y, SHIBATA
H, FUSHIKI T, MORITANI T. Influence of caffeine ingestion
on autonomic nervous activity during endurance
exercise in humans. Eur J Appl Physiol 87(6): 475480, 2002.
NOTARIUS CF, ATCHISON DJ, RONGEN GA, FLORAS
JS. Effect of adenosine receptor blockade with caffeine
on sympathetic response to handgrip exercise in heart
failure. Am J Physiol Heart Circ Physiol 281(3): 13121318, 2001.
NOTARIUS CF, MORRIS BL, FLORAS JS. Caffeine
Prolongs Exercise Duration in Heart Failure. J Card Fail
12(3): 220-226, 2006a.
NOTARIUS CF, MORRIS BL, FLORAS JS. Caffeine
attenuates early post-exercise hypotension in middleaged subjects. Am J Hypertens 19(2): 184-188, 2006b.
PERKINS KA, SEXTON JE, STILLER RL, FONTE C,
DIMARCO A, GOETTLER J, et al. Subjective and
cardiovascular responses to nicotine combined with
caffeine during rest and casual activity. Psychopharm
113(3-4): 438-444, 1994.
PRAKASH R, KAUSHIK VS. Acute effect of
decaffeinated coffee on heart rate, blood pressure,
and exercise performance in healthy subjects. J Nat
Med Assoc 80(1): 71-74, 1988.

102

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

RIKSEN NP, RONGEN GA, SMITS P. Acute and long-term


cardiovascular effects of coffee: Implications for
coronary heart disease. Pharmacol Ther 121(2): 185
191, 2009.
STEBBINS CL, DANIELS JW, LEWIS W. Effects of caffeine
and high ambient temperature on haemodynamic and
body temperature responses to dynamic exercise. Clin
Physiol 21(5): 528-533, 2001.
SUDANO I, SPIEKE L, BINGGELI C, RUSCHITZKA F,
LSCHER TF, NOLL G, et al. Coffee blunts mental
stressinduced blood pressure increase in habitual but
not in nonhabitual coffee drinkers. Hypertens 46(3):
521-526, 2005.
SUNG BH, LOVALLO WR, PINCOMB GA, WILSON MF.
Effects of caffeine on blood pressure response during
exercise in normotensive healthy young men. Am J
Cardiol 65(13), .909-913: 1990.
TURLEY KR, BLAND JR, EVANS WJ. Effects of different
doses of caffeine on exercise responses in young
children. Med Sci Sports Exerc 40(5): 871-878, 2008.
TURLEY KR, DESISSO T, GERST JW. Effects of caffeine
on physiological responses to exercise: boys versus
men. Pediatr Exerc Sci 19(4): 481-492, 2007.
TURLEY KR, GERST J. Effects of caffeine on
physiological responses to exercise in young boys and
girls. Med Sci Sports Exerc 38(3): 520-526, 2006.
WOOLF K, BIDWELL WK, CARLSON AG. The effect of
caffeine as an ergogenic aid in anaerobic exercise. Int
J Sport Nutr Exerc Metab 18(4): 412-429, 2008.
YERAGANI VK, KRISHNAN S, ENGELS HJ, GRETEBECK
R. Effects of caffeine on linear and nonlinear measures
of heart rate variability before and after exercise.
Depress Anxiety 21(3): 130-134, 2005.

CORRESPONDNCIA
Thereza Karolina Sarmento da Nbrega
Universidade Federal da Paraba
Cidade Universitria - Joo Pessoa - Paraba - Brasil
CEP 58051-900
E-mail
thereza_karolina@hotmail.com

R bras ci Sade 15(1):95-102, 2011

S-ar putea să vă placă și