Sunteți pe pagina 1din 46
Editorial Gustavo Gili, S. A. 67 y 687 15.49 =r —- -d- Tomas Maldonado EI disefio industria! reconsiderado Defini historia, bibliografia Coleccién Punto y Linea GG 6L zs of ee we. Ie st * wyosBonqi + sneqned [op eouanigay eT! (1 : ~oxonpoxd-pep “auonpord ugpepex ef argos ajeqap Ia (2 eemonse eyprendiaea BL 9p uowenode eT. (y > ofeq “2H [ep peprngas ey A auaysry ey ap wor Pivourejgaz eum ered sofa seioumsd seq (3 + xx opfts Bp soreppunur-sauopsodso sopueid sey. ( : ouins ~uorafeqen 3 Pepisooau uoPeLaT el ap oon PaDISIS soIOpIeD Jap" OwuoNUEEGNOSDD 1 (@ BOIpUGOH d so] “ap ipionqujuos vy (p “Yor 9] 9p soqeneta ssuoyevuasoxdas se] (0 + SSeretupme sor (q sepquogy & seoysyuars suidoyn sey (7 “seAsNpUF oN fop EOIN wun waEg * upyonposruy ee + uv8uy of mig z0d {wane uoTIpa BB OFOTOIE "+ piouaysoapy Seuojsoregr ‘gg ‘exoUez ‘ommeurerg seareID LUGL- 6E8EE “a :Ie89T onsodaq LoLs0zst-48 NEST mad up panitig List “euojoreg “y °g “yD oaeIsND [eLoNpA ‘ouefferseo uoromps vy ured & OpBUOpTEW spoT, @ ofumey y exanfemoy unbeor tod woRyasonara NoTsAoy, Teteueg | exIeg asvouRIy ap eMYI[ayseO u¢ Advertencia Este ensayo es la traduecién, con algunas varia- ciones, del texto de la voz «Disegno Industriale» de la Enciclopedia del Novecenio (Treccani), si bien por r&- zones obvias se ha omitido el abundante material ico- nogréfico que la acompafia. Agradezco vivamente al profesor Vincenzo Cap- pelletti, director del Istituto della Enciclopedia. Itd- liana, por haber concedido la autorizacién a la Edito- rial Gustavo Gili, S. A., para publicar este texto en lengua castellana. Tomas Maldonado Prélogo a la edicion castellana GBI divefio sirve a las masas? ‘Tomés Maldonado anticipa en este volumen el ensayo tedrico ¢ histérico sobre el disefio industrial, que ha escrito para la Enciclopedia del Novecento de la casa Treccani. La reconsideracién del problema es tanto més interesante, ya que quien lo hace es el prin- cipal protagonista del nuevo lanzamiento critico, en Ja segunda posguerra, de lo que en Ia primera habia ido.el conato revolucionario del Vchutemas ruso y el programa reformista del Bauhaus alemén, La reconsi- deracién es amarga, aunque no Io suficiente: ‘la ba- talla del disefio industrial ha sido una ‘batalla demo- crética perdida en ambos casos. El capitalismo de la primera posguerra y el neocapitalismo de la segunda, se han apropiado de sus metodologias para adaptarlas Maldonado que fue severo director de aquella escuela dé Ulm, en la Alemania Federal, que mas o menos aca- b6.de la misma manera que el Bauhaus.en la Alema- iia nazi. Nos hemos equivocado todos. EI disefio indus- trial no es una categoria estética ni un mn a latere 7 ue8zy ope ont suo) onb wBua} vl “2Iqord ns anb afqeqord aoazed ‘ospyjod orxaiu0s a wiony 9[qiqeouosUt so [eLNsnput oyssrp fo anb ojsend & ‘epexioo squouperoy ouioo sorede v& ‘uoroemtzoy SIP eurarsts jep odurm jo uo en snpur offoxtesap ep Panioadsrad eT ‘ontsoafox & oaysaadar ayuode un 89 ‘sooiB9]oapr souyy uoo eperHn so opueng ‘oor “BUO!IPUCD ap rO}IeF axeIZ uN —oTquIe wo— so “ex “opeuayesop 4 eaIge Jos wproqap anb ‘uorseuLIO;ty Bf 24987 | 30d ‘opos argos ‘K 8uyj48 Jo 20d opemrure3u09 SimouteTdure ¥1S2 opod ‘upssiaaq=} ey ap o peprorjqnd FI @p aie 28 BX ‘seseat ap upIoeuoyur Bj ap soxrtio IP Sol ¥ outs ‘sorafqo ap upDEeoaKoxd & aueE on 24 vula|qoxd Jo ‘eopou onb esos wsjo so ou [eEsAp OussIp | ‘upronfoxa ns ap ourUtID) Te Is coUTuTeD [9p Sposar ow [9 uo oywoUTENIoe SomvisA geoli9 ENO 9 oppztesue 9189 anb & xe3souarq op peparsos wun 9m) ‘sod. ou onb yersnpuy oyasrp un soqey apong? od amramequar eal "NS YISO OU ‘eIqered wUM Uy “eOUDpIA vord wun outoo opexisummpe o o¥faypaqrd un ouioo opez “Modouour so sesousyq Jo onb vy uo ‘uanpffo peparoos Bun wey wyUPSu0D pepyeuoFoUsyUT us ap esmED 10d ‘a1qndnutoo so [ernsnpur ouosIp fq “UpADyE omsTferta ~wooan [op ened 10d urn ap oporput jop eprqapur uo! ~eidoxde ej onb spur so ou «umerg ojpsa» [a :a1UsUmIL “¥y teidooo vfep os uso, 278 e{ anb watq Anut ages Op PUOPIEN ‘opearau: jop pepreuoroeizr vy swo[dxa vxvd ugpanpaxd el ap wo}SoI ef ap o} aud ey 98 ‘SooT19q “mH soronpoid e uapuodsazioa anb searSojooisd sopep “Seog estionpord & opezaduis uey ‘opmeydioard opr g a ue 98 orquresar ap £ aiseSsep ap soduan soy ‘engioes. -np eaarq ap sojapouu soyonut» op oumsuoo ap vonrfod BIB «upjoeinp wAIe] Vp Sojapout soood» op. eueIpI0y eonsjod ey ap osed omsyedeo Ja anb apsap ex ‘Teun SNPUT. Oyas|p [ap oo[UPUIOUay oduteo J@ opoy uedn20 anb ons ‘sou ap 0 Sezarex oseo tMBuTU ua, tos OW yostry jap & $ [PP SOAteBou souDUIOUAS so’] seonyod-ou ey ua £ oursiseposoquy fp. uo ‘esaning winy[no Bf ap UPISeAd e| oJUOUIEMp a1equIOD anb emyno ey so wsq “seatyerodo stxerd se] ap waonp -ap as onb owls ‘equue apsop sepiuip wos ou svopr sey Soy anbiod ‘aknyyisns & epame x] ‘spur sa ‘earjemood -s9 wimyno vy] & oyadsox ‘eqMesBO}UE ru. Texd}e[O9 so 01 Kloet vanipno e[ enb apap exed opuoy v spur at ap Bq 9s oog “SeOIUDP} Se[.9p OIpaUt 10d aoey 9s onb EIT -onbe ‘[eqioyeur emyyno ef ua [eENSMpUr oyastp [> eqsos -qear as ‘r0fea Jap eisondzadns. eproBayeo eI. epeyrede, zea wun ‘anb oisnf sa upiquter x ‘osevoud ns ap vars) ¥] Uo opr0SuT as ou onb oyD940xd Ja ua epeU Key ou anjonzjs9 A OWXIU, 19S Op BY SISTTPUE [_ “CULO; vId| de] ap oaymmapsuoo osagord je ersard £ ayrede> ugI9! eanou exo xombpeno op o ‘«euioy Bf ap ([eTorouny corigise 0) o9ni9is9 sojea Jap eonspiolsde wap! Bun» ap) ‘epuadap [exusnput oussip Ja anb seBau oysnf sq ‘ONDSIP [OP OOM JP ‘VoFIoND :PErCUOPIN[OAIT ~aenuva v] ap syn zaa epeo equlaye as wistEI0jar ou -staponajstion |p anb oye} uo ‘saperour sesindox ap won, sod erdord ns woreyoxresep X ‘oproxour Jo tod wop -updngpisns £ vpanose vl B opuefounuad ‘oporpur Jo sod jopusdniysns A uomendsur ef ¥ opuepounuar ‘seispoak ord soouom uo asinuroauoo ¥ soisondsip e1s9 ou je ‘optesjoqes wo sozamtid soy woraNy sEISsTIe So] anbsod quire; £ ‘eystendeonue € oopyod ayuaureyfoydxa any vount vurexSord ns enbsod zeny sound ua ‘opeseoeyy ey [eEysnpur ovastp [ap o1etord Jp :peorper von vim auodunr as oxy ‘suastsordoxd sesjward sensque sns oo wistreqdeo vysoning y B ej aurea] ou un oust oO] Iod onb ap WOISN|!-eF Woo opjaxs.soutay onb Introduccién Diseiio industrial es la traduccién castellana del término industrial design, utilizado en los paises de Tengua anglosajona, y algunas veces también directa. mente asi en castellano (en alemén, Produktgestaltung © Industrielle Formgebung; en francés, esthétique in. dustrielle; en italiano, disegno industriale; en ruso, techni¥eskaja estetika). En general, se entiende Por disefio industrial la proyectacién de objetos fabricados industrialmente, és decir, fabricados por medio de maquinas y en serie, Pero esta definicién no es enteramente satisfactoria. Si se examina con mayor rigor, podremos descubrir én ella algunas ambigiiedades. Por ejemplo, no consi- gue determinar claramente la diferencia que existe en. tre la actividad del diseiador industrial y Ia que tra. dicionalmente desarrolla el ingeniero, sobre todo el in. geniero mecénico. Dicho de otra manera, no indica donde empieza y dénde termina la tarea’proyectual de uno y de otro, en el desarrollo de un producto fa- bricado industrialmente. Y en consecnencia, tampoco explica en qué condiciones un ingeniero puede even- tualmente —y a menudo sucede asi— desarrollar ac. tividades de disefiador industrial, o a la inversa. Por otra parte, la definicién supone implicitamente que los i (puOD oytEUIE;LINy ardua}s yySo $2I0}08] SOs none £ xexBoyuy ‘“reUEpIO09 op peplsnoe ¥] anb vozouosax 03 anb ap-uprorpuoo vj woo wprEA sa eqweurejos anb apeue op souroy ‘pepatoos ey ue [e4) “snpuy oastp Jap Jaded Je axqos soue somnmn soiso ap seqstaxonuoa set ap spndsap ‘opos uoD “epypA optaIs ondis ugropuyep ey] ‘peproproue® ns ap xesod yo “(Soapnginstp-oofu991 & soanonpord ~ooquo9} ‘Soop putoysts-o9(U99} ‘SoATON|SHOS-O91t1991 SOD “Fuguosa-oo1u99} sex0}9e7) TOFONpord Ns ve UaTOLar as anb sot & omoo ‘(soyemmno o sooyoqums ‘ssjeuorun; soxoy9e}) o;onpord op Te!S0s o jeNpLA;pUY ouMsUOD & ‘woFoMuy ‘osn [e soanefar sax0}08y so] B OMe} ayuOUTES,O -aad opnye 2s offo woo Xx ‘oyonpord Jop wunx0§ ej ap oa -nyHstioo osaoord Jo ue uedpopied ‘exo ap o erament un ap ‘onb sazoio¥j soyjanbe sopoy xenonse £ zwx8oquy ‘seuppio0o eoytusis euLiog vj xei2940xd ‘woraTEJop eIS> — Woo opsonoe aq “(gc6t ‘uopuomNs) «ooyus—} ONpIAIp “U] un 3p uopezysxouoo» vy eu peprEUy ns opucrs ‘ossooid aiso ap Oxuep uofUNy ns seffouresep op LY (__anb [eaISApEY oussip un ouodosd qygoq [2 Jod epyr “pe uproruap wy "euTI0] eIdoxd e ap oaLyNILYsOD Ose0 oid Je wepooard £ oyrede uenyys 2s souoTeapour sekn> odoad peplanoe wun outoo ‘euL10g Bj op (jEGOTUT, 91870) OoN|gIS0 rOpeA Jo oaqos vonsjorde vapr eon ap aqusureaysnpoxo oyzed onb yemoeXord pepranjoe eum ouloo wrep{suod as OB-TeLySNPEL OUSsIp [a inbe :sa1ue HOsap By as anb ugroeyuaL0 ¥[ Woo feyauepuNy vi ‘uaxaytp eun Avy orog ‘o1onpaxd tin 3p BuTioy Bf TOL ord wo aystsu0s PeRisHpuy OvasIp [op uoFsUry ze] onb aqnupe os —oquapeoard ey wa anb pengr je— uoromyep ‘Piso Ue UpIqUIBY “erooUaA Ue ‘[o6T OUR Jo Ua GISOI [°P osax8t09 [2 ue opeuoprepy spuIO], oyuasard onb vy and AS Seperauel seauyy us onb & “(a8isoq [eEysMpUT Jo son. -9190§ Jo-[founoy [euoHBUAINT) GISOI [2 10d eperdope wOPMYSp eva ojaurou un souoUZUDIOg ‘so[eiuBusUt sataIq sof op oNqUIR > We SPE $9 OT BIARPO? X “TeULIOF ayUoUTEIOUE UOIOMAy ET OP a lle Seur va opsensn Jap spraqUT Jo sofeno soy a1ue ou AIpnys opyanb vy wsTeM0y ugPRUELIO Eup “oaterogey osaoord ap ody jap otuowealsnpxo opuap.ted jemasnp/ ez I ¥ epnie ‘sopensope sojepour ap ojjoxresep jap paut Jod ‘onb yenjoadoud vioueysur eun owoD ows ‘oaneroqel ossooxd yep ayuexaqut aed om1oo vyi0d “Woo 9s OW [BHUISMPUY oueSTp [2 so[eENSMpUT sopeporo -08 sexsonu wa ‘eyuesoyre B[ Uoo Oprpsons "qe Opes ced [ap sojensnputerd sapeparoos sey uo axduzais ab 9] uoo vpuarayp v og ‘oIDeITIOD Ua exUD sojend sey woo searjonpoad seziony spuiop sey op (uoTDezrTEIO0S ep ¥ ‘owes sod 4) uorezqueB.10 ye aXnquUoD onb wan, conpoad wziony eun so sume syyy “eanonpord ezzony oupINe vUN OULOD EMIDe JeEYSNpUT OUDSIP. [> “UOID “onpord-oumsuos-torsonposd oynomD J ud BxI0 ap O exoUeUT BUN op ataALoUT anb sapemiesoxd sopepia. “Hoe sey sepor onb jengr Ty “Tenasnpur oyestp opeurey] ousuiguay aso op pepifajduos ef-ap sauozer sey squour seugjd amnquy ered souorstoord sexo viyey waoey ‘opor Woo ‘eat erouejodun ns iedeo e: reBay sowaxpod “eIsnpuy ouasip Jap Souorseonduxt op ore yop pmayd sme e| (opueZou ‘oz1919 zod ou A) opuapnmpe ‘exoueur ¥3S9 ap alusuIEIog ‘JeLNsNpUt ouastp Jop oseq UI. ueUT “oy enb sapenadsouco soysondns sajquroumuar soy 1e71 “sour orafqo sod just jnbe wisery oyDIp of opoy, ‘seoyjoadsa serouaixo sns woo oquerayoo aquempeat “Toy Bas anb sojafqo ap anbred un oyerpourur op zejoxt -esap weB}suos ou owstfeqdes ap saqarayp Soomot -099-01D0s: soytonuBUpO onb eoydxa as ise £ ‘osuaMTUT PEN BIS9 op osed Jo anb aquapiAd sy “KIK O[FIS OL TPP eistfendes wpmouosa ¥[ ap oyfoztesap [ap seIex9U0 Anur sejousspe seun 2 eyoydxe eysondsax owroo & pert | -Snpur ugronyoaar eT eiemp sepelty uorepanb (eyu0w -orsyy ns ‘ote, sod A) epensta o expaur peprfaduzoo ap sozalqo ap seyfojodty se ap ayred rodeut ef anb zeprayo ap By as oN ‘ordure spur ootro1sty ooze un ue wuyETEXe 98 IS OF} So OF OW :aytauTred azered apend opzaUMI ~re yo “eysya exoumd y “sopeuLioy seoyspreyere sns ws pet exed. apfour ou wysrefos 0 esypendes uo1oworTq, -eJ op vas anb ap oypey fo :[IAguIOMe Ja ‘sput zo BUN ‘so, yeueq spur o[dunofs [g “esurouo(sty wurst vy woTE, |, soormpuoco-ofs0s soiusfueuapso sosiisAKp v usoouarted | anb.£ peprfa[dmos epeasye ap soiafqo etsuansary too anb ef ‘a[qrmastp so ugrewnye iso onb pp ag, rorammrd Je waoouayzad anb sof wa Jouwour opes8 ue 4 ‘odns8 opungas ye wa0ar -oy1ad aonb soyafqo soy ua oper8 zodeur we zpuas wefap 95 OoTMIOOSa-O1N0s OJUIUWIEUSpIO UN ap sajueZHa}IeIEI ‘spur.saz01983 soy anb soap opond as ‘jexeua of 10g “[14 -9uiojne Jo owroD epeagza peprfatduroo.ap oyefqo un ap ‘ospo Jo u9 o1ueaajar Anur s9 orad “exeypn9 ef S3-0T OMOD pepifa|duzos vseosa op soja{qo ap oses Jo wa ayteAay -OLT} Jas apand oanonzstos-oofuo9y |e ooroquis 1079} Pp souodayte ‘ofduafo og ‘owmnsp Anut opeorudys un stomeansodsar upsumse ‘soseo SoquIe 9 SOUISTUE So] ueas anbune ‘ffAgumoye tn ep o ereyono eu ap UO! -epokord vy uo uerBapiarid as anb sorojo¥y so 4 “Ttagur -omne tm anb vfajduios soueur sa ezeyono eun ‘orgo s9.cutog “peprfoduios ap opex8 ourstur Jo weruosard sor -afqo soy sopo? ou anb ap uozex wyfouas vf 10d js@'so off A *sejouvorour oytrens wa soyafqo soy Sopor wa pepts “UoqUY BUISTUE ¥{ WOO ‘O[sToOp Jse sod “A etouBUL-vOUSTUE ¥] ap anues wefep os ou “opeuturojop: ootuigtt099-01908 OqrefuteMepso.tM ep saruEzpa}eIes SUT Sax0I9R] Soy anb tearsqo ap et as ‘ojdurafe zog “estoardmy spat aimejseq, vxoueur eun ap Ueyaserd as sesoo sey von. -opid v] ua onbrod ‘«epioa1 we sotaut of 10d» sounpsap A ‘Sepotearour sey SepEIosuoo seUTI0y sel sopENst sos a acortar drasticamente esta distancia. Dicho de otra manera, un futuro en el que el papel del proyecto pus- da ser des-tecnocratizado, en aras de una mayor pay- ticipacién creativa de los trabajadores. Pero este camn- bio dejaria intacta la funcién del disefio industrial, que en tales nuevas condiciones continuara siendo sustan- cialmente la misma: mediar dialécticamente entre ne- cesidades y objetos, entre producciéa y consumo, Por Jo general, el disefiador esta demasiado inmerso en la ; rutina de su profesin y no Hega a intuir la incidencia social efectiva de su actividad. Ello se desprende de Ja concepcién tan difundida de un disefio industrial entendido como intervencién absolutamente aislada, como una «prestacién», un «servicio» a la industria}. | Por ello, no nos parece superfluo recordar aqui | que en toda sociedad existe un punto neurdlgico, en -el cual tiene lugar el proceso de produccién y de re- produccién material, es decir, un punto en el que, s¢- gin las exigencias de las relaciones de produccién, se van. estableciendo las correspondencias entre «estado de necesidad» y cobjeto de necesidad» (Chombart de Lauwe, 1970), entre necesidad (Bediirfnis) y creacién de necesidad (Bedarf). El disefio industrial, en cuanto | fenémeno que se sittia precisamente en este punto neu- rélgico, emerge como «fenémeno social total» (Mauss, 1923). O lo que es lo mismo, como perteneciente a aquella categoria de fenémenos que no se han de exa- minar aisladamente, sino siempre en relacién con otros fenémenos con los cuales constituye un tejido coned- tivo tinico. A esta misma categoria pertenece el fend- meno de la técnica, intimamente vinculado con el del disefio industrial. El idealismo habia recluido Ia téc- nica en el gheto de la produccién estructural, es decit, habia hecho de Ja técnica un fenémeno extrafio, in. | -cluso adverso, al universo de Ia produccién superes. tructural. Pero la verdad es muy distinta: la técnica -estd presente tanto en la ejecucién de los «productos supraestructuraless (configuraciones simbélicas de todo tipo), como en la de «productos estructurales» (configuraciones objetuales de todo tipo) El «prejuicio corriente» (Carandini, 1975) que opone los productos estructurales a los sitperestruc- turales, los productos de la mano (y de la maquina) a los de la cabeza (M. Rossi, Cultura e rivoluzione, Roma, 1974) queda definitivamente superado a partir del momento en que todos los productos del trabajo humano se consideran como artefactos (Von Uexkiill, 1934; White, 1949; Gehlen, 1955; Maldonado, 1970). Por otra parte, éste es el presupuesto base del concepto moderno de cultura material, difundido sobre todo por los antropélogos y los arquedlogos, pero también por los historiadores. En definitiva, se trata de la con- cepeién hoy generalmente aceptada segtin la cual los productos de la actividad técnica humana se han de considerar siempre como hechos de la «vida material»; © mejor atin, de cultura (o de civilizacién) material. Idea que Braudel ha precisado de esta manera: «La vida material: son los hombres y las cosas, las cosas. y los hombres» (F, Braudel, Civilisation matérielle et capitalisme. XV-XVIIIe. siécles, vol. I, Paris, 1967 [ver- sién castellana: Civilizacién material y capitalismo, Editorial Labor, S. A., Barcelona, 1974]). Pero hemos de admitir que esta concepcién goza del consenso ge~ neral sélo desde hace relativamente poco tiempo. En realidad, los productos de la ténica —de cualquier tipo de técnica— han estado sujetos durante siglos a Ja discriminacién més tenaz. Y, quizds de una manera. més decisiva, lo mismo sucedia con los hombres que: se ocupaban tanto de su invencién y proyectacién como: de su produccién efectiva. Se ha demostrado (Schuhl, 1938) que la raiz histérica de esta discriminacién se ha de buscar ya en la antigiiedad, mas concretamente en la sociedad esclavista griega, con su desprecio ab- soluto por los trabajos manuales y mecénicos, consi- derados como de naturaleza infamante ya que, en ver- dad, eran trabajos de esclavos. 19 Te auiup seooudjoax sejouanygur ap uproejax eun ap wyoarip UgjpeneMs e[ anb vsoo exo Bias ow jeINSHpUr Opes [e. sojeno se unos scomnear sejjonbe v orayax opy To1uy s2oyyeur se] Opefroy wey 2s eo wa onb ap ‘epnp Sa89. Om ‘TEERSPUE OUasEp [OP vHOISTY e[ OWOD BUOUT ~edoad epexoprsuoo sas epand ow‘einjoaymbre vy vio ~wonoa1y Uoo opueriayiand ‘udssop auspout Jop-virorsty, ¥{ onbuny “aveqap [e opeaorarpuos vy ugronjoxa wso za ns @ anb A ‘eurspour vinjooymbse e| op UoTONy -ono ¥j U2 opmpiouy ey (#existipaf a 422 aniu9 0) voyaa9} & sure axjua souorsejar se] argos s1eqop Jo ‘ofBis our “HMB 2189 wa onb xensourep sod ‘ozranyéo Jo :se[f9 sepo1 uo UnlWOD oteMTE[9 Tn sLIqnosap ‘aifuLIed sou o1pnys> ommeqe ns ‘war BIoUy “(O96T “UreYURA ‘Ty6T ‘woIparD, ‘Over ‘SPxeyTA ‘ze6T ‘Ipuaryag ‘g¢6T “xoUsAs, ‘prosumyy “PET ‘PEPY ‘LZ6I “ZAR[q) SeLLO\SNY sopdyyyUL 9p ous “eHoIsTY wun ep BEN 95 OW LOREX UG “usIsop usapou Jop eLIOASTY B] OWIOD Operoprsuod vy ae OTIDUT ‘Tetous8 onb o| sezqeue ered oyueisty un asiouarap os “pord so mmbe X “Ternsnpuy ovastp [ap oymarmatuoape [9 a1qysod. oypoy wey anb soorroysty soyfosxesep' soy se8 ~@pUy voHopad ef us woRTNsIS ‘u;eMTMEIOSIp rod oypay opis ey anb of & ezajeanieu yy rod oypoy opis eq anb of anus a[qeajesut owsiqe ap our Jo equ “BMUBJATA JOS op wZEISIP 9s OOMMOM sos Jo fezopemyET ¥{ 9p oyuayneyroduios Jo “eu vaTUOM EI by ‘sop ~euizye ora{qo owos eumbyur ef ap souojus eprpuny 4p we} uofeur ey rexodns 2 ‘oprarenb ups ‘wodnquy09 & eambyur ef op epprearp X vpoapry uoysra eum u20 “axJo souoremeax Seisy ‘81109 ap sofaysay So] w [IOI +08 o| sod sopeunisop ‘sopezttiesaur auoureyre ‘sooyproUr ~o07 £ sooyrgmiodoxjue soytejqures woo sereupIe ap & ven og Buwampy “g A wadyms0y -q ‘Zoxqaenboey “TH Aq ‘tajaduioy toa ‘yy ‘wosueone, 9p “f ‘seme WOK “aE od 1IAx 021s Jo we sopeaz uosONy ayauLremonIed wes -aroqur sou jnbe anb soy org “(max o[81s) nowps red seg A s9yomTY uoa sniseuErpy ‘(IAx of8Is) eUEIUOT Sot aueyor ‘(Imnx of81s) ymoseuUOH op preyLA ‘(MIX OpSS) oudey onogqy ‘(-o'P ‘IK Of8is) eEmpueLaTy ap UOIOHT UOT -eopt onb soj xepxooaz wiseg “eLroisty e] ap sopoyrad sos “TOAIp ws seyewome ap sojdurofa sourenuosug seyemgine soy (é “(ZL61 ‘pea Og ‘Zc6T “UompinoH, ‘z96T ‘tss0u ‘z¢61 ‘pxk0y) UOISTO ard e] ap ‘xoaz93 Jo osnjour 9 ‘oysnd [a ouen anb [eyuaur “Rusty Bmmyno ef 10d epmihisns ros v vzardus uoroeuL -roide ¥] woo eita}HOD os nb wIstoTeBI0 -eIMTND &Y “ooWRUAT JoqUs [9 £ oofop} Aqes Jo axa ‘0911991 19q -es Jo & oonoyad saqes Jo axua uprorsodo jeuorrpen } | BL ap uoperedns vf ersey BA vy axqe seispse £ 03001 sMibie ‘sooyjus1 ‘soxopesuad ap opekid visa “(GOST *OPST) HOQTID ‘M ‘(SSST-HEPT) FIOOUBY “9 ‘(OHST-ZérT) SOALA “Tf “(GIST-ZSPI) PULA EP “T “(Z6bT-9TbT) BOSA0 Hea Pll “a “(ZLpL-vOPT) BAeQTY “ef “TF owt0D soaquroy ‘soy ap soie upiquey ord “(gz9]-1z¢T) waoeg “ye & (9p91-79ST) WeN[eD °D-¥ reBNy JoUId we ey ap vey, .. 8 ‘saqueyiodun spur sououodxs. so] axug “TAX o[sis © Je-ue ojusureanrayep gpyosuod as onb & Tax O78 ‘ord anb ‘ax offs [a wa ofmpord as onb yemoojaruy Uupfonjosax wex8 vy op eloarEput.o vjoamtp uysexdxe wos ‘seoquog? A seorpuars serdoyn sey ‘oquowyemyeyy “seuqo s9[%} op woDErpeu op joded yo opnusure opepemas ‘wey Bydom eI ap saxopertoysty] 2 sosorpnyso sor] “(Sp8T) yeqeo 9 € (6zat & zest) sormog “WW “a"4D “(I8LT) Suuorerg Bf Op HPA “AYN “(ZLLT) THN “§ “| ap SEL ‘oper Sv “(9S9T) DBIaBIg ep “DA (SE9T) UIMPOD “sE , (ge91) SUPIIM “£8 Sexgo sep-uprqmiey wenyIs as woody BUISIUT e] UG ‘ody 249 op oyaUINoOp wexB sound Jo owoo asieseprsuos apond ‘[zz6r ‘pEpEW “V “Ss ‘0r9Z A “9961 ‘PEpEW ‘SouCToIpy. ap “y “s “aEIMBy “opuuppay DasnNy DT :seuLforseD sauoIsson] ooeg ‘3 op ‘(4Z9T) SHUDTIY BAON ET “peprorusey op saueSpury op wpeimyes soaiede BMS UooN.sHOD ey ‘soIepere sp oven: un jnbs so ‘Tolsat epia van 3p —oanoadsoad-o-oan -ssds0a75i— OuoNs [g “ezopemyeU vy A sarquioy soy an. | <8 uprqumey sagen v A TSTqiMOY so] oud souOIDBjar sey Sp fopezumdo op zoyej uh so euMbpUr el anb sey us 7, ‘omnany ye wa upaard as onb o opesed Jo ua uoreTsixa exponentes del materialismo mecanicista. Ha de que- dar claro que ésta es solamente una primera batalla contra el dualismo (Preti, 1955; Vartanian, 1960). Mas tarde, las cosas resultaran mds complejas y el desq- rrollo del materialismo reconoceré la necesidad de comi- pletar el homme machine con el homme sensible (Md- ravia, 1974). ©) Las representaciones visuales de Ias maquinas en Jos siglos XVI, XVI y XVUI Por Jo general, su finalidad era esencialmente didéctica: se trataba de explicar el funcionamiento, I4 instalacién y la utilizacién de las dotaciones técnica$ de una industria todavia en sus albores. Asi, no eran otra cosa que «instrucciones de uso», aunque diferen- tes de las actuales por la manera particular de su figur racién. La maquina no se mostraba aisladamente, en. abstracto —como se hace hoy—, sino integrada en un ambiente, es decir, con una eescenografia» adecuadal De esta manera, resultaba un personaje, un actor de Ja accién representada; en suma, un sujeto tan mere! cedor de cuidado «artistico» como cualquier otro. Asi, Ja maquina entraba subrepticiamente en el arte (Le Bot, 1973), Dado su carcter escenogréfico, estas figu, raciones se Iamaban «teatros de m4quinas». Entre lag obras precursoras de los «teatros de maquinas» hemos de citar los primeros grandes manuales técnicos, coma el De re metallica (1556) de G. Agricola, y Le diverse € artifiziose machine (1558) de A. Ramelli. También, hemos de situar directamente en la tradicién figura, tiva de los «teatros de maquinas» y de los manuales técnicos, los 12 volimenes del Recueil de planches sur} les sciences, les arts libéraux et les arts méchaniques (1763), de la Encyclopédie, de D’Alembert y Diderot [versién castellana: La Enciclopedia, Ediciones Guada1 rrama, S. A., Madrid, 1970]. En el texto introductivo de una reciente reedicién italiana, R. Barthes escribe: «[.]. La Encyclopédie, en particular en sus ldminas, practica lo que podriamos lamar algo asi como una filosoffa del objeto; en otras palabras, reflexiona sobre su ser, lo pone de manifiesto, trata de definirlo; el di- sefio técnico ciertamente obligaba a describir objetos, pero, separando las imagenes del texto, la Encyclopé- die se empefiaba en, una iconograf{a auténoma del ob- jeto, que hoy nosotros apreciamos en toda su plenitud, precisamente porque [...] no miramos aquellas ilustra- ciones exclusivamente con fines de aprendizaje [...] (R. Barthes, Introduzione alle tavole dell’ Encyclopédie de Diderot e d'Alembert, Parma, 1970, p. 18). 4) La contribucién de los protofuncionalistas ~ La idea de que Ja belleza de un objeto depende de su utilidad y eficiencia, es decir, de su adecuacién a la funcién a que est destinado, comienza a tener sus partidarios mas ardientes en Inglaterra. Entre ellos, G, Berkeley (1685-1753), W. Hogarth (1697-1764), D. Hume (1711-1776), F. Hutcheson (1694-1782) y A. Ali- son (1792-1867). En Italia, la toma de posicién.més cla- ra en favor de un enfoque funcionalista es la de C. Lo- doli (1690-1761); en Francia, sin duda la de C-N. Le- doux (1736-1806). En Alemania, importantes contribu- ciones al funcionalismo se deben a I. Kant (1724-1806), G. E, Lessing (1729-1781), J. W. Goethe (1749-1832), y sobre todo al arquitecto y urbanista F, Weinbrenner (1766-1826). Este ultimo, en la tercera parte de su Ar- chitektonisches Lehrbuch (1819), escribe: «La belleza esta en la concordancia total entre forma y funcién.» Otro aspecto importante del manual de Weinbrenner es el intento de examinar los problemas de la relacién entre forma y funcién en arquitectura basindose en 27 6c souoyoisod sey anb ensonurop “ejooucosep xreyy ‘oyuaU. “Bingo ‘onb sexqo “(ig6t) 11 £ (ze6t) 1 amdosopiydyooy. sasuouag £ ($681) HayyoMIS. 4p usaisks ‘joRaK op seigo se] ap eumisod uoroeoyqnd vy ‘sepepunguy er sited wo —souraqes of eroye— JoBaly e oyoodsex xzepy 9p setiopero[ea se] anb snnUpe ap souay arog “(LoL6t ‘euojsored “Vy ‘s ‘oqefp [eMoNpa ‘visyondyo pop -s1008 wy ap svutaqgoad so7 "JaBax uano! pq :etreT|aISeD uorssaa] PSE ‘SpOI ‘SE6T “UNTER ‘sfoyosyjasan usyosr “Syendey sap ausayqoig orp pun jo8ayq aBun{ 10g ‘SOR “RT'8) sep ap souoysisodo> sey ap exany ‘owaunsU “Pepisso0u Upyear eT TeuTUTExo v jeoH ap eyouapuo, BI Bquzeypax opor argos A “eIMJosqe feMyLNdse eI 89 9p JOjeA un owaMSUT Te amnquye v eqUsqGo nb ‘ae ue oysydumy eqeiso onb «oana{qo..owsyeopr ap vBreo avreny By eqezeypay ‘uprodeouoD ws onbo[q ws reidaoe eypod ou xrey ‘our Jog “({oL6T ‘eopooxe¢ “W's ‘snaz souorpy ‘ouoysty my ap vyosopr 7eUETIS _sv0 wprsran] Zz “d ‘296T “ejouaropy ‘IIT “Joa ‘[oest-zzeT] ‘Puors vie vYosopy yyns juorey ‘BH “a “M °D) «ten zidso ugjoearo wun so pepfear ua :ezoemIeH | 2p orefgo un onb opeacye spur se arqmoy Jo 10d opeuaauy owoumnsuy Jo offs sod £ ‘nypydse Je uoosuestod —ja8 7H Xnjouoo— seueumy, sauojouaany seisq{> “so[Nsoy wos sat anb soyfgo sono e-soJouI0s vexed sojde soral “90 ‘nap sa ‘SojwoUMASUE TuOALOIUY sey axqUIOY [> ‘ol wreg “epreiseqsap ered. o vaeumnzuoo wred xenjoe squsuTesozi0y aqeo [eno | & aIMOTy ‘eUEIxe vzopeATiieT {Yoo vonoyad uoroefar eu zoUD;tEUT B OpesT{GO aA 08 ‘opefseoatt 12s owos ‘arquioy jo ‘fa¥3x} unBag “(SL6T “e02A) Bute aise axgos opreony ap & TMG op oNOTEL ~esuad [op wieyeoy uoouroquysex vj rod opetororpu0D aqusma}t8ny ouos soared oumsuosofequsy-pep{ssost Uprovfar ¥] argos AE op ooruresuad Tq “THO OP NpOur B] ap spre v vorTdx as xxeyy ap Uo[odsoU0D ®[ 9p Peprarsrour ey anb ‘off wa ormeyseq sisisuy as OF Soueur of sod 0 ‘eprajo as opnuour v ‘po: tog 8z “(IL6E “euayeg eq ‘196T ‘soy “exy) off ap estoaxd efoustouos ap vu} euN E ayTANy souresjuoduo sou xIepY U9 ‘orquiva uo! -ade ‘ugroonpoid ap sauorejar set Tesneo omnotra yo ‘etsy eopsfod epouose y Wo :e2 -exouoo pepjoyroadse ef B wDeNSqe peplleiouss vy ap BA onb onrexouR! Jo sy “LIEW Uo EooquIasep aquoUTEE “HA “(EL81-9081) HW HENS “f Wo soaredvar apaey seur fopreopy uo wapr vise soMETTeY UptquIEL “(Leper ‘eu -ojsoueg “Y “sg ‘YDsog TeLIONpY vse “sjoa ¢ ‘souoroDU sv] ap vranbua ap svsnvo & vzappanymu 9] ap uoIv8nses “Uy :euETeyseo uoTsIaa] pT] “d “E761 ‘soapuoy ‘[ozZT] suoway fo yspvam, 243 Jo soso pun oinyoN oun oss &ambuy ‘qag “y) . Pero nada. seria més erréneo que atribuir a Marx una especie de «ludismo», una actitud de condena global hacia la mé- a En esta via se encuentran los que, con una inter- pretacién abusiva de Marx, ven en una futura sociedad sin clases, el advenimiento de una «sociedad sin tec- nologia, el fin de los tiempos tecnolégicos» (Fallot, 1966). Y no muy diverso es el punto de vista de aque- los que, queriendo denunciar la pretendida neutrali- dad ideolégica de la ciencia y de la técnica, egan has- ta negar a la innovacién cientifica y tecnologica todo contenido emancipatorio (Gorz, 1971; Waysand, 1974). ‘Como es sabido, Marx fue un critico apasionado 30 y con- | 4 re de Ja funcién alienadora de la maquina en la sociedad capitalista, pero nada autoriza para hacer de Marx un -Rousseau, un enemigo a ultranza del «artificio». Para Marx, el proceso de dominacién es inseparable del pro- oso de artificializacién de la naturaleza; el hombre se convierte en tal por medio de Ia produc turaleza humanizada, es decir, artificializada. Es la construccién y el uso de un equipamiento extracorpé- reo (utensilios, armas, alojamientos, vestidos) lo que ha hecho del hombre «la més adaptable de todas las criaturas» (Oakley, 1961). En el pensamiento de Marx, con todo, la técnica no solamente tiene un valor re- trospectivo, sino también prospectivo. El advenimien- to de Ja sociedad sin clases no indicard el «fin de Jos tiempos tecnoldgicos», sino el comienzo de unos tigmpos tecnoldgicos esencialmente distintos de los ac- tuales. La técnica perderé su funcién alienante y pasaré a constituirse como un factor de reconciliacién del hombre con la realidad, y con los demas hombres (Axe- los, 1961; Zincenko/Munipov, 1975). m de una na- f) Las grandes exposiciones mundiales del siglo XIX En 1851, el principe Alberto de Inglaterra, inspi- randose en la Gewerbe Ausstellung de Berlin, de 1844, promueve la Great Exhibition de Londres, én la cual participan 14 000 expositores y seis millones de visitan- tes, En 1855 tiene lugar la segunda exposicién interna- en Paris, con 20 000 expositores y cinco millones de visitantes; luego habrén otras, de nuevo en Londres, en, 1862, con 29000 expositores y seis millones de visi- , en Paris, en 1867, con nueve millones de visitan- tes, en Viena, en 1873, con siete millones de visitantes. Siguen a pocos aiios de distancia las exposiciones de Fi- ladelfia (1876), Paris (1878), Sidney (1879), Melbourne (1881), de nuevo Paris (1889), Chicago (1893), otra vez 31 este -comeorwn ~"z se “SWINE UgIoowAT ¥ISS X “(go6T ‘WeUISSNg ‘9967 “xopuss SH {H€6T ‘Progumyy) ooyuyB20 of we oofuydoUr Of ap ‘ormefexyn erepjsuoo anb ‘tgrsdnust wf vieysto9 omer101 9A aaquioy Jo ‘zodmso uoo £ ‘exaurnsd Zan og “OOK [eur owios euyap as opnusm v onb ‘eio1ou16907 BI ‘ower um sod epezeusue wioye aoarede ‘soonuput OF So] 20d eperqajao we} ‘cezajemmeus vy -soanetoard Sop 0 SoapeBor sooneur op- souopodysosap ered sELnoo1 ajens as onb se] e ‘sase[o sepor ap seorupoour sezojyiour 9p wines as ‘upIquTE exMIEIOIy ef oINE) 30d K ‘ouEIp ‘hono afensuay Jo sTensja sqautejos ou x “wuEpOIIA Pepopos B] ap [enstA vurezoued fo ayuaueorpes equ “Os@l &.0¢81 exo exraqe[u] uo conpord as onb “epew ~opoajiad £ zojoa spur ‘exojowoo0] Bf ap UOISKyIp ey ‘@ostoret) e10z."a & (co6r-SesT) r2RME “S ‘(96R1-FERT) SHOW “M ‘(L98T-IZ8T) arejepneg “GO “(T6ST-6I8T) 914 PW 'H ‘(Cd6r6rst) UrisMY “f “(OzgT-zT8T) suayaig “qD ‘(Gr81-6081) 90d “¥ “a 2p so[ wos soprooucs spur sos Soy ‘eumbyur vy v oquaxy ‘uorrsodo. vou ap osnpput 2 ‘eoHLD ep ugrsod vun weredope susnie £ saxo} “Hse So anb ayuonsayy, era xx OfBIS Jo aymemq voHOIsH| wypaungaes ey op ugpmuods wy (y, “eqirio0 anb eoquyo @ur emIoNNASE ¥[ UOd —eseasa Anu o— UODEIaI UNE “Unt Uys ‘euLIOy wUM ouxoD opereN opnuau e Anu OF101 oaa tin ‘pap so ‘«ujzeo0xte9» el se een “TeENsMpUT uopezyiap ef ap sojatqo ap svjgojody sep sepor 1569 we BUSHY We ULOIP as sawuarpodsarzo9 seuxioU sey se) sustutexioy seumbyur sey ap sousruvosur soy ugzexedeo un Woo sPIqno ap TOTIeBTAO eI d09[quIS9 2s ‘ofeqen op sojttaprooe Soy esd ap ‘opo} aque ‘o9Lgo Jo uo Ofeqen [pp peprmfes vy £ ouniry, BL op uppEuomepier von exed sofa] seroma seq (3 “(COLT “aqazeg ‘oL6T ‘295 “ees “696 “UE ‘T96T “xeBurpury ‘gc6r ‘Hodstr9, zoey ‘ager ‘people ‘zcgt ‘xoduiag) sepenose. ered. sejganur soy & seuure se ‘sordoossyay so] ‘soorBmnamb SoIoUMASUY- sof ‘sepooue seuMbyur sep ‘uoyduresy LAL 9p vroowoo9f eT ‘xeg “y spouexy Jap JeoIsnu o} -uoumnsut fo ‘ojdurefe 10g “[eLAsnpuy ovastp [ap oyfoxt -esep [2 Ue oAHeoHIs[s Anur ommemrour tm meyuosordax anb sorafqo someyjey sapeno ‘sep. uo ‘opros ap. soxqonur so} 8 £ sootusg} soqzaumansut soy & ‘seumbyur sey e sep “B1pep Se| Opo} axqos ‘sex uOIDeIEpIsUOD UD WeUIO, 98 1S SE OW ‘uoRRGHINT 7249 EL ap SouOTDOSS seUNS pe. ue vsuard as 18 exopapen tas apand uprodaouos wisy "(ZL6T “eUBojog ‘e96T ‘SeTJIOC ‘gpEr ‘THEI “HOIPAID ‘Z¢6T ‘apuozyog, ‘9g6T ‘Tousnad ‘pest ‘Uossuyor “pe6T ‘peoy ~ SpSgT ‘UR[SNY ‘zegt ‘rodutag) jetsnpur uoonpord ef fb) BJuessire ey ep osed Jap oysMOU [2 Uo ‘soy9fq0 so[ 9p ‘voH9ISe woDEpesfap ¥[ Ie[exer B OpMguyUCS saquy tod ‘armezodun opis wuqey uomqupey war vl ‘seIq ~jed sexyo ug ‘ors your zone ns tod —voody ey ap oorporrad um eqerumuap omos— oms ‘reprodxa as anb k 9p sqtreuMop vonstIaIeIeD Uo YITZIOATOD as ‘oLreT|HOI Iv ‘Sequoymrexoy Seumbyur sep ap odureo je oqwautejos eprint yrepanb ou onb ejurojosrp wm yse osopupAnin Su09 ‘JeuLI0; ugTEMBguoD wun sod e190 EponD 0: “© 19P LOUD UgHEMIyUOD yl ‘eroMEUE ¥yS0 oC “(196I ‘se8urpury) T6g] wo wpuery ua A cogl & Tegt an PaIe[SU] UD “TERT wa erMEMoTY wa ‘cegt & Egy ATU soja{qo so ap sod isequeIsta op wlouanpe wer woo ardurars “(QQ6T) SHed_ diata se encuentra en cualquier lugar en el que {la locomotora deja sentir su presencia, tanto en el paisaje’| de la ciudad como en el campestre. En La Béte Hu. maine (1890) [versién castellana: La bestia humana, Ediciones Nauta, S, A., Barcelona, 1966], por ejempl Zola describe una locomotora, la «Lison», como la per sonificacién de la violencia autodestructiva de la hum, nidad. Pe Uno de los primeros poetas que miré la locomo: tora con otros ojos fue W. Whitman (1819-1892), éx To a Locomotive in Winter. Ve en ella el «type of mo. dern - emblem of motion and power - pulse of the con. tinent», y alli donde los poetas victorianos s6lo halla: ban fealdad, él vislumbra una belleza nueva exaltante: «Su cuerpo cilindrico, metales dorados y aceros platea: dos, / sus macizas barras laterales, bielas paralelas, rp: dando ritmicamente a sus lados, / su palpitar, su Tug do, mesurado, / ora potente, ora atenuado en Ja lonta. nanza, / su faro, que surge, fijo en su frente, / sus De. nachos de vapor, largos y pélidos, fluctuantes, teftidos de delicada pirpura, / las mubes densas y oscuras que eructa su chimenea, / su osamenta compacta, sus mue- es y vilvulas, el trémulo bamboleo de sus ruedas, / Ia fila de coches detrés suyo, obediente, feliz de seguir- Ia, / a través del temporal o en calma, ora veloz, ofa Ienta, pero siempre caminando». (W. Whitman, To |a Locomotive in Winter [1876-1881], en Leaves of Grass, Nueva York, 1973 [versin castellana: Hojas de hiey- ba, Editorial Lumen, Barcelona, 1972] El tema de la locomotora retornaré en las pri- meras décadas de este siglo, con idénticos términds apologéticos, aunque acompafiado de nuevos protago- nistas: el automévil, el aeroplano, el transatlintico. Pero ahora ya no se exalta solamente al objeto técnic, sino tambiéa los hombres que lo inventan, lo cons. | truyen, Io producen, lo usanj en una palabra, le ped | ple avide de machines», como dice Apollinaire (1886- 1918). 34 | i Esta es precisamente la originalidad de los futu- ristas, frente a aquellos que, en el siglo x1x, siguiendo gms o menos las huellas de Whitman, aman las mé- quinés por si mismas, 0 solamente como simbolo .—eemblema», habfa dicho el poeta— de una vaga promesa, Nos referimos, por ejemplo, a R. Kipling (1865-1936) y a E, Verhaeren (1855-1916). Los futuris- tas proponen un cambio global de la cuotidianidad “del hombre, y no solamente del fragmento relativo al “arte o a la fruicién del arte. Lo que les interesa es el hombre que, en contacto con Ja maquina, cambia o es jaducido a cambiar, por asi decirlo, hasta sus raices. En el manifiesto futurista de 1909, Marinetti (1876- 1944) escribe: «Queremos cantar al hombre que toma el volante, cuya carrera ideal atraviesa la tierra, lanza. da ésta a su vez a toda velocidad en el circuito de su propia érbita.» Asi pues, se abre camino la estética de ‘ia velocidad. E] mismo manifiesto contiene ademas la “ditirambica y ya famosa afirmacion: «Declaramos que Ja magnificencia del mundo se ha enriquecido con una nueva belleza: a belleza de la velocidad. Un automé- vil de carreras con su cuerpo adornado por gruesos tubos semejantes a serpientes de aliento explosivo [...]. Un automévil rugiente, que parece correr so- bre la metralla, es mAs bello que la Victoria de Samo- tracia.s Unos afios mas tarde, M. Duchamp (1887-1968) y F. Picabia (1876-1952), dedican a la maquina un tra- ~tamiento algo distinto. Duchamp y Picabia —siguiendo las elucubraciones de Villiers de V'Isle Adam (1838- 1889), J. K. Huysmans (1848-1907), A. Jarry (1873-1907) y R, Roussel (1877-1933), se esfuerzan por mostrar la carga pottica de la fusién entre lo mecanico y lo orgé- nico. En cierto sentido, se retorna al tema de los auté- matas del siglo xvii: mediar entre naturaleza y artifi- cio, Se busca la hibridacién de la actitud «biotépica» con la actitud «tecnotépica» (Celli, 1970). Pero esta vez, la clave es la del humour noir. Por medio de suti- l 35 le Pp wo & —snvynng jap aquopeamba jo— svuiomyoa [op oxaap ETS ZZ6T A 1Z6T Souk sol UA “(gI6] ‘AysAoy “ee ‘ose vun op JeIy{ho-Ejuourasoy ey ueqerZesu0s anb sojwusumuout sapuex8 0 souanbad sojjonbe ‘xoap so /eaqre ap exqo» ap esonBinq vopr vy ap ugroezney oA vy oimommTenss wf “comd> ‘omougine oie outOD a118 PPP vonepmby ef eoyyusis ‘eanrayep ua ‘Tend oT “v1 -sqfeppos ugroonposd ef ue woNIspLIe peprariearo ey Imp “Woo opustsey ours ‘eorus} sisoumm wun sod wysrex -nyeu sjsouut ean opuokniysns adnpoad os ou sow -eYeIF seisyininy sol op Jo— «yemyNo UgTONTOAar» eI : oyadse o170 fys1K9 ‘aoyenupuos e sourareurmexs onb sosnt seistminy Sono ua anb jendt ye ‘[p wo ored “(9Z6T “PISAOALTEN) / Bena / wro}OMI0I0T FI axI09 / of ap seSoI ap / 09 “We[q Outer Un vog» imEUN ITM ap BUIa|quIe Jo. spurt Z3A van sourexuooua “(og6T-f6gI) Sysaoxereyy “A ua ‘yoded TP argos opefap wejqey soueren seystmyny sof onb Teqo[S orqures Jap sise1 e] sefouansasu0o seuiy[N sus isey UpreAdT] sauamb sosnx seystmIny soy UPIOg ‘a[snqiog 2] ap ef e Ep"| cared Anur ugroisod wun xeydope sod wequoe vopoprd | uo ‘sejopuyzeypax ‘oprexuo9 [e ours ‘soz3@ sel B TELE ‘Moar WIS ouvpHOno o] op [eqo}s oIquies uN ep PEPIT “igisod vf opemepgord wesqey ‘eZ1091 ua ‘nb suelo, SEISEMINY SOY “seo!IgITNOSE O seaTIQON ‘seoTUgIAITHE ~te sexgo se] op sojeutioy sapepaydord meas seumnbyar Se 9p sopemuroy sapepordord seundye onb ree] apap: aromb opnusu v seumbgur sey uo, asrexydsuy ‘xo1st 3109 27 ered : oprBurnsar oytreyseq opnuas un wa sept 29 ap vy as 0759 orDg “scuMbyur sv] wo souxendsttt $P) wren as wroyp ‘seiqered sexo wg -eorusgy vt UO argos syzmb 4 ‘upiqurer sopmeasnq ¥ If op 010% opefoy] vy ‘(eye Jo 10d epemsysuen wzayemyeu 9p 0) wapemyen et ap ousuTEjos sojepout soxt 7 9f OpiBocar souroy ‘soyp sou ‘exop wiseHy ‘opre ap ergo ey fe Uoroezoruoo eum armepeu ezuEOTe os saTSNGId) oT wo ‘peymjoa vise ozag “seystaniny so[ op vy v uproored |, Anat ‘couerprions oj ap jeqoys orqures> ap peytmjoa wun SP opeBarBe Jo woo osod “weuTY | ap eeusoyquia» yo uo Soureziuoous sou syur 224 wun “«sotepour soduian sof |, 2p owsuiy> Jap uorouny' ua erusnpur ef A eumbyur ep Saptstiog axduiayg ‘oysaryFMeUr ays9 ¥ [eFOUDSD-of UO [OH] J SPH. RS epor ayemp ofauvmtad xorsnqxo5 ay “(O26I ‘nwaanoyy juudsz_/7) «eo0d9 exysont 9p ojps9 Jo ‘nyzydse jo exeyo Anuit eiouvax van op uez 1oBreo onb seand sauoypeais wos aussnou ef £ woe ff 1 'L-] somse sop e eps opep vy e eIJo tod Hy nb eamonsise eun v ongradns opipeye un onb ‘spar 82 ou onb & ‘sopequaurewso souyy 00 eya0q woYsonpord ff e223 eundze ua ‘erouonsaxy eperseurap tt09 9019 98 oenoo _ ou. Je1oUe8 UOVONpord vy Us eNuENOMa 9s wo0d9 f eam ep o[se-79 foy[9 ep wyuono swuowoyte!ayNs Hep 28 Sa[EHASNPUF SO] TU SeISHTe Soy IN “[-*-] UapxO 9 ‘4FSap $2 ‘orsuma Ja wesrduy onbyod ‘axe ap ‘seiqo serap BpOA.Wos svijo op SeyoMur anb oyund yo wseY ‘sopeLI02 "CUI Sol ap A-Settoumon so] op ofanf Jo 40d ‘souojozod ord ens tod spur zaa epeo touyp os ‘soumbeut sv ‘sa, {sMpuy SauoTONASHOO sey “ELLapou! BLxsMpUT | 7p Sams onb vonpiso EL eaaqu ompeu ek ‘opps :to1oonp oad Kaye anua sauorejar sey ap odure spur oyxoyu09 9 Ue ‘ceorupoout vongisa> eT op vopUIEY By aIN|OUT e ‘uapus} BL Souda “(996T-oggt) IUEJUAZO “y ap A (CO6T “L88T).(aaIsNqI09 97) yroUUEAL “gt op U9TOBIOGETOD Surus vy woo ‘epunag“g 10d wpiSump “(9z6T) mmaanoy nudoa77 WiStaax vy op [eINBneny oysoxyreUt [> we, “BIqeld OP (OZ6T-SI6T) sands epyogus susssap ta xnvayqvy op ot198 ef epor ap £ “(EZET 61) augue ‘sousvroqyyao' soy sod nu p asiut apusnpy DT @ dureyong 9p oyusyuy Jo s9-asq “esonjdnjoa woromuy tunsaid eum ‘une spyy “esomdnyoa emuorsy eiunsard fn sjopupknquye ‘eumbyur v[ aiqos zeaseytrey and Stoo 98 “Teqraa’f yensyA ERMUOMIS ap sauorezado so] Inchuk —el Instituto de Cultura Artistica— un config. to abierto entre los paladines del arte puro (chistoviky) y los del arte aplicado (prikladniky), los del arte pio: ductivo (proizvodstvenniky). Esta tiltima tendencia, quie por el radicalismo de sus propuestas, estaba considera. da entonces como la piedra de escéndalo, habfa empe: zado a configurarse en los afios 1918 y 1919, sobre tote por obra de los colaboradores de la revista Iskusstyo, Kommuny (Arte de Ja Comuna), Su accidentado redo: rrido ha sido examinado con frecuencia por los estu. diosos de la materia (Ripellino, 1959; Gray, 1962; De Feo, 1963; Bojko, 1967, 1975; Semenova, 1967; Abia. mova, 1968; Kraisky, 1968; Markov, 1968; Quilic ; Conio, 1975). Siguiendo esta via, se Hega a descubrir la’ efectiva originalidad del pensamiento de los hombres que propugnaban el «arte productivo». Maiakovsky era’| ‘uno de ellos, con O. Brik (1888-1945), A. Gan (1893: 1939) y B. I. Arvatov (1896-1940). Por lo que sabemas, fue Brik el primero que introdujo en este ambito la~ nocién —tan actual ahora— de «cultura material}: «Fabricas, establecimientos, laboratorios —escribja Brik en El drenaje del arte—, esperan la legada dé los artistas, que han de ofrecer modelos de objetds juevos, nunca vistos antes. Los operarios estan cansp- | dos de repetir siempre los mismos objetos, / satura- dos de espiritu burgués. Queremos objetos nuevos [../]. Se han de organizar inmediatamente institutos de cul tura material, para que los artistas puedan prepararge_| para crear nuevos objetos de uso cuotidiano para él | proletariado, para elaborar los prototipos de estos ob- jetos, de estas futuras obras de arte (Brik, 1918). En este texto, publicado por primera vez en Iskussivp Kommuny, Brik tiene la sorprendente intuicién de que la tipologia de los objetos heredada del capitalis- mo puede y debe ser cambiada radicalmente. Cons} dera impensable la revolucién de la vida cuotidiana sin Ja revolucién de la cultura material; aunque, cosa e4- trafia, siga hablando de los nuevos productos en té 38 } minos de «obras de artes. Mas radical, por lo menos I on este punto, es la posicién de Gan; «Muera el arte. Naturalmente ha nacido / naturalmente se ha desarro- lado. / naturalmente esta a punto de desaparecer / Los marxistas han de procurar explicar cientificamen- te Ia muerte del arte y formular los nuevos fenémenos del trabajo artistico én el nuevo ambiente histérico de nuestro tiempo (Gan, 1920-1922). Pero el ambicioso programa (o mejor, proyecto) de «revolucién cultural», tal como lo habfan concebi- “do hombres como Maiakovsky, Brik, Gan y Arvatov, io ha tenido lugar en la realidad. En definitiva, ésta ha ido la més dura y humillante derrota de la vanguardia ~historica rusa —y no solamente rusa. Aunque los histo- adores no se hayan puesto todavia de acuerdo sobre cudles han sido las causas de lo sucedido, es evidente que las teorfas formuladas en aquel momento resultan particularmente titiles en los problemas que hoy, tene- “mos que abordar. Nos referimos sobre todo a los que |(/ ( ‘estén relacionados con la crisis de la cultura material) s- * eniel capitalismo tardio, y que tiltimamente se ha he-i i cho més aguda por la crisis ambiental. ; i) El debate sobre la relacién produetividad-producto En los afios que precedieron la primera guerra mundial, exactamente de 1907 a 1914, el problema de la productividad industrial es abordado en Alemania n términos de racionalizacién y de tipificacién de los objetos destinados a la produccién en serie. Recorde- mos que en aquellos mismos afios, en Estados Uni- dos el planteamiento era bastante distinto. La produc- tividad industrial estaba considerada como un proble- ma relative a la «totalidad» del proceso productivo, considerado como un sistema de relaciones causales j entre la organizacién cientifica del trabajo en Ia fabrica 39 i oF We M09 sonoydsuod ef opeurey exqeq.ualqan anb of ‘s0501 2 ‘ane axu9 uproexOqujoo BUN wo —oqy ayOHA.LVM “$00 & sonopeiuaiso soialgo 9p uprarsmbpe vy ap -ofpox 28 ([euesayre 0 Teuorsoyoxd 0) yeysnpur ofeqen jo | “30 Ja09[qouue» UD ‘soNjEISA sns TeIe|D9p UNFos- tod ezshbrz ey ap upieoyqnd ey : opmou09 epeqey ur Pepyeury eAno woreose eaanu wom x(yz6T “AolMy | PMaUTaqeqord {(6z6r-L881) Uo{qeA “YL op ‘[g961 “a -a WPISPH ‘6S61 ‘SET ‘SsnoTT ‘ze6T ‘wueUTZONIg) ‘OORT ‘eoqMIQUON BIMMND 8p. opuort ‘vs0190 asvjo Perea Z2osmad TPP ‘LOgT 9P a1qnis0 wo ‘yon 77 AP Moe :euvyporses uorsi96] (6691) $919, aunsioy Uo ‘ontapumoeH [e UpIMGE}HOD souOIsaype seis au fo Moo4.L 24 op euro, [> wIBoDax olJa tod «sput “GSS6T-£L87) STON “a “(LroT-6981) ZooEUMYDS “x fH TIEDIEde> 9p odsep, Jo 20d sopeuossasqo ‘esopenys ‘(GE6T-Z981) TIPS “YL “(Os6T-OLGT) TAEMLZORy “¢ “(gogy Ml 20LoUr sasananq> SO] ®P ¥[ “Te1os asep>. epeurmorap “L981) WHAIO “f “(Lg6I-898T) PruMppsiaiarY “y “(Ob6 E981). SUAME “gq SoyoMbre £ seysHre sop upiqun uoxejdope snysayynyy ep e e sosepuNs Anuar sopnnoy “xNT 'V “fr CoMpI0 £ JOINS Jo ‘UO “M WHE SBIOM, souapsoiq se] ap ayuejuosaidar Jo ‘uuvujonig “g en | -snpur |p ‘ojdura{e 10g ‘okns.z0avy v woxoisnd as Soro oxog “snisorpnyy rod operounusp aquantadysuny ap od P erpusyep syuauresioaid anb seysiyze & sojeinsnput soypnur ap ered sod-uopeer wut : BEDE WO SnIsAKINWY oP PTowszayHoD vf ‘xexedso op ws |f iay Soapeioo9p sopfiso so ap sopentioy sapeprrepor owmog “GI “ad ‘06E ‘s007) Sojso wS8pK9 anb ofeqey Ja wo» “seanonposd-corangw dn £ uopezyenorer By argos @1eqap |e onb vordxa So Rroseodan sojqisod sey uprqurey opearmexs x04 Ff io X ‘oronpoxd jap «eurtoy» v| ap waroyqaxd yo sUjste v Rife “sTO9p so ‘sorafqo sois9 op yeamymo-oj90s TUpI>e ouapuay yj zoe opor argos opeztiaioeieo ‘uptoonposd “sxdrovay ef 9p vife seu opesed Joqer{ uo wqizse STIS EP osodoxd Top oongutaisys ou anboyka tm ase round , NW ep oysPUE We OoNTAINe Jo orag “ed0d9 eT ap FS pnbe wo ezqnosap as, eueurory. we omos jsy yf “219 EOMMREIP ¥T ep soqUs8e omoo” :oxant ofABay Te “wsxaA0014 X ‘e > Olopour Jap Uofouny aps9P sopeuturexe tos sosoisco soia{qo soy uolqeA UIA etesou 2p exapeo vj sipmise ‘ordumala tod ‘nee Oumoo snISaTNPY wo omnes onb souroaresqg “words Wi>er) pro. “ry “oronposd [op etry ugroean3yyu09 ey £ nq ¥NGep Uopoeoraxe eI ‘smisamMyy unFag Zo1sn8 ap f PoWIpeN [es van v vpexroze oyouepeutysqo vxoroouvuT fad euuczo]]IMB peparoos vy onb wgop es anb y? “suis j BMW eruauteonsyores equieysuoo “«oyuntn ofdord ns ‘uefoisaj souoroesmuy 3 soaugpoong» ~esynoceuartosy dustria y artesania, por medio de la instrucci6n, la paganda y una firme y compacta toma de posi frente a éstas cuestiones». Con todo, el Werkbund resultaré tan compacta como podria hacer pensar originaria adhesin a Muthesius. En realidad, much de sus miembros consideraban errado atacar global mente la ornamentacién. El problema, decfan, no cat siste tanto en rechazar el ornamento, como en sus tuir el «inmoral> de los estilos tradicionales por el «moral» del estilo «moderno». Era el punto de que ya habia sostenido H. van de Velde (1863-1957) en 1901 en sit libro Die Renaissance im modernen | Kunstgewerbe. En esta defensa de la ornamentacidn —o por Jo menos de la ornamentacién considerada «morals— ya estaba contenida, en forma embrionarja, Ja posicién que el propio van de Velde, en abierta opo- sicién con Mathesius, adopté en el Congreso del Werk- ‘bind de 1914 en Colonia. En aquella ocasién, y en nom: bre de la «libertad creadora del artista», van de Velti rechazaré la tesis de Muthesius sobre la racionalizacigr’ y la tipificacién, que en ultimo andlisis condenaba una} ‘ver. més, acusaba cualquier forma estilistica superflua, ya fuera «inmoral> o «moral» (Maldonado, 1962): No| se ha de olvidar que un afio antes (1913), el politico] liberal de izquierda F. Naumann (1860-1919), en su ar ticulo «Werkbund und Handel», ya habia sefialado lel peligro que se ocultaba en el rechazo de toda norma que intentara disciplinar la dinémica productiva: «El cambio —escribia— puede tener siempre algo de artis- tico. Pero es preciso ser comedidos, porque en caso, contrario, para los hombres y mujeres con pocos me- dios solamente se produciran mercancias de intercam* bio. Frente a una orientacin que ha dado lugar con { excesiva facilidad a las variaciones, el Werkbund ha de fomentar una s6lida durabilidad y ha de implicar, también al comerciante, invitandole a prestar su ayu- da» (Naumann, 1913, p. 11). El conflicto entre «permia- nencia» (Konstanz) y «cambio» (Verlinderung) persis- 42 hie _ 4 siempre en el desarrollo del Werkbund. Por ejem- Jo, volverd a aparecer cuarenta afios mds tarde en la etnién del Werkbund suizo (Bill, 1954). Pero se equivocaria quien quisiera ver en este debate solamente una querelle d'artistes, solamente un conflicto entre los seguidores del «orden» y los de la sayenturay, entre los seguidores de la «norma» y los della «libertad». En suma, entre clésicos y roménticos Conscientemente 0 no, sus protagonistas habian plan- teado el problema fundamental del capitalismo moder- no: gla produccién industrial ha de apuntar hacia la disciplina o hacia la turbulencia del mercado? ¢Ha de orientarse hacia una estrategia de profundizacién con- trolada o de expansién incontrolada? ¢Hacia una es- trategia de pocos o de multiples modelos de produc- tos? Villiger, 1957; Tintori, 1964; Cacciari, 1973; Tafu- xi, 1975). Aunque la posicién de Mathesius era mas mati: zada de lo que cominmente se supone (Posener, 1964, 1975), en Iineas generales corresponde a la primera al. ternativa. En cambio, la de Van de Velde se aproxima a la segunda, y ello, es preciso decirlo, no. porque hu- biera tenido una preferencia explicita por una estrate- sia determinada de la produccién capitalista —cosa que, en cambio, sucedia con Muthesius— sino porque siempre adopt6 una actitud polémica de rechazo de cualquier propuesta de intervencién normativa en la forma de los cbjetos. Aunque por cierto, esto puede decirse del Van de Velde de las Gegen-Leitsitze de 1914, y no del de Das Neue: weshalb immer Neues, de 1919. En este punto, hemos de recordar que la caracte- ristica més distintiva del capitalismo aleman (y euro- peo en general) en los primeros veinticinco afios de este siglo ha sido su avance erratico, oscilante, pen- dular, entre una alternativa y otra. El fenémeno se explica, por lo menos en parie, por el hecho de que, a diferencia de lo que sucedié en Estados Unidos, ni ” 43 sp sovesede soy ua oshpour ‘wopseyuoureWso vy spur zoA wun vadodord ‘ayup] e spur oood un ‘suarysg anb oprdi ou offs “(bsg “a ‘wapsgs) ‘esvaane svittioy sesoxqmose swao soxenb ap uprsuayaad ey us £ (3331490408 pousazou) opesn yeyiozeut J opueradsar £ (sognos) epynd eroweut Bun ep sopmrjsuos ‘o}onpord epes ered sodiy soum 199, A1GeIS® ap BEN ag» :uOEDETdN vf A uoIsezTEMOLDEI ¥] dugos snysayIMYY op ee JETTLUYS AnuL BNO v sent ep ered ‘oquord op epstiopuege so ‘Spre, ap weA ap z vpzoncar onb ‘epeuofousur soque uoredsouco ef ‘sy " “Uapus} ap souorsraaty seasmag A soiueyr20U0Dsap 58] 9p oUuaT] yisa suaryag 9p o7X9} [9 onb so ouag “TeLeyeUT eimjno e] ap uponpoad ef ap zanf (o[qujedeur 9) out owoo vispize ye oxent ap zsuodord “eonoysd vy wo ‘eoyusis [eno o|— «oyse Jap ofenduoy [a woo opuaurefos e1gey einpeut emyND eM» :uoIsnoud ns zTizedus0o ‘oBrequio wis “TORI BNsoY “(Ess “A ‘OT6T. ‘suaryag) «emynd Bun ap opensspe spur otpour ye owos sou -o0a ¥] as opens opeoyIusis £ s0jea axomnbpe aonb our “etusiar Js uo peprreuyy Bun outoD asrexapisuoo apand ott ware] Ee] & —suoMyaq warosqo— voldopl wy» ioe [e ‘eort992 ¥] ep uoToeUTpxogns wun BxoTpUazUS OU Ip TOTSTY tod Js ‘aejofqo enb epen erqey ou visondoxd wise vA. Pepaear vlos van wa kayo A ate. (wa2yauyossaM) (puny sz9pod wo aystsu0d straayog op [opr 1a “(cL6T ‘eH Bolog ‘z96r “yoszmO ‘o9gy ‘tedutag) eproyeuy ef ap A ugouny ve] ap zSins wpod oyuourejos “esoouI9 5 -onpord> sot ap —zin09 oz im e010 ap —(76gT) WOISS99 “9g JOUBIM F] ap A (E6RT) MOISss00g soMySUNI BOP soBqure sns ap sounfje e epnye syzmb— wyusaom some Sof 9p seisiure sounsye ap worsuayoud vt oquouiezoAas / ob HO ‘OPE UN Jog ‘oroTUSAUT Jap sejeuorsUny-ooptOp “sey & wistize Jop seaisardxo-ooypiso sejouadixo set arjuo ‘Key onb eapoyyuos opnuaut ® uofoepar vy euyurexe sua “Wee “(O16T) Yoyssey snoqweduz ofesua jap rome “nT "V ‘f Woo eormpfod ue opoUMa[qeqorg “Blomyosunerg ua sooTHa9}01}29[—1 SoraUEBUT op osaxZuog Jo wa (TET ‘suamyag) yaa, pin jsumry erouarazuoo ns ‘oysodord aiso @ ‘reprozar ep sow “(p/61 “LOIRW ‘0961 “uueUE gery) [einsnpur sound Je owoo (1061) OAV eB Bed Sofeqen sns 10d opexepisuoo ‘suaryag “ge upiqurey XeNyIS op soUIoY MeUNyeYap vous] wUustUr ¥| Us| “(Bsure19) vpDUsIOUOD epEMI uod oMISTpIO; Up oustanonpod [9 exgajao £ vjounuap zea yx v anb mas Wo vjrestjox vexed vysondoxd wun ezueae onb [18s axomb ou ‘opto; jo ws ‘onb ourstps0j un, ap Bey 9g ‘edong te eiuosard as owsstanonpoud Jap. xjZ0[09pr ‘| anb woo onSiqure opout jo atpem anb sofa ezued fafa neuayTeY ‘(LI6T) 192, 4ep YAN anz oxy ns Uy ‘TULN}aM op worghday kj ap oxnstarpy ‘opemtsose ony onb wisey IZ6T 9p 4 ‘Gyeqps|fosop-setzEN yoy oursUIOE TTY) SAV YL oP SI6I op azed v aywaprsard “(Zz6T-Logt) neu “oye “MB OwoUTUTEaId seBny uN rearasox ap soUtDY, [> 8 oyung “oor Jo OU Oxag “snIsoYMpY ‘oIUAUTE}I0I0 ‘59 O| aquepeA, esa op syuEyNOsaIdar Un ‘erMEWOLY UAL ‘ouvopraumeazi0u ousjaponposd Joep vod -oine aqueprea ETM oMtoD ‘oysay wey as onb searsox Se] Aepisyo UTS ‘esrexpisuoo yspod onb £ vapeusoye wxout id ¥] @ Ofode-ns gysaad edomg we onb oysraresuod 9p syusPLI09 Ee, Jod oprsoar opreroUR ja ‘ojduafs od ‘wUMTEXS as opuend ayapysa wyINSEX OTs ‘S219 etquresi0jUr ero soarjadsar sajaded soy wy [ef ‘sepez nS UeqeITNsar seaTeUIa}[e sequre axyue souororsodo. By ‘exoUEM vso oC “enpIydsy Jap Outer» Jap seurepqord 09 axdursis sopepsoge tess «vuysnput ze] ap oufar> [ep seutajqord soy Tend Ja wa osmmosip un ‘eums Ty wULUIETS aMyMy 4M ay eUM ap ‘eTeMAINo» oywoUTE Sn osmnostp Un Uo: gxrost as arduays anb outs ‘soorar *Suooo soupy) us eperen ong eaneron eNO qu euN \ técnicos, con la condicién —dice— que sean ornamen} taciones «geométricas», «impersonales». Como se ve, los representantes de lo que, en aras a la brevedad)? hemos Iamado fordismo alemén (0 europeo) estan muy lejos de ser consecuentes. ¥ ello resulta todavial més evidente cuando comparamos sus formulaciones tedricas con las del propio Ford, mucho més coheren tes y articuladas. «Si el plano constructive de un articuy Jo —escribe Ford en My Life and Work— ha sido bien esitidiado, los cambios serén muy raros y solamente se producirén, en las grandes partes de juncién; en cam} Bio; en el proceso de produccién, los cambios sera bastante frecuentes y totalmente espontaneos [...] (p. 32), Mis, socios no estaban convencidos de que nues} tros automéviles hubieran podido quedar limitados 4 un solo modelo, La industria automovilistica habia ele; gido como parangén las industrias de bicicletas, en 14 que cada productor se sentia en el deber de hacer sali cada aio un modelo nuevo, distinto de los precedentes| de tal manera que quienes poseian un modelo viejo de; searan cambiarlo por otro nuevo. Esto es lo que s¢ consideraba una buena gestin empresarial. Es la mis, ma norma que siguen las mujeres con los vestidos.y os sombreros. [.a idea no surge del deseo de prestat un servicio, sino del deseo de crear algo nuew motivo de orgullo que cada pieza, cada articulo qué produzco esté bien trabajado, y que sea robusto, y que nadie se vea en la necesidad de sustituirla. Todo buen automévil, deberia durar como un buen reloj (p. 38) [...]-En el pasado, siempre acariciaba Ia idea de un modelo universal» (p. 46) (Fond, 1952). No menos explicito es un To-day and Tomorrow sobre la relacién entre utilidad y belleza. «La pregun, ta.es ésta: ges mejor sacrificar la artisticidad a la uth lidad, o bien la utilidad a la belleza? ¢Cuél seria, pot ejemplo, la funcién de una tetera cuyo brocal, por ca sa de una intervencién artistica, no permitiera verter 46 algo mejor (pp. 37-38) [...]. Para mf (en cambio) es" / "1 t€? 20 la de-un rastrillo cuyo mango ricamente ador nado hiriera la mano de quien Io usa? (p. 103) [...]. Si \ quisiéramos hacer un automévil de acuerdo con. un di- sefio egipcio, esto no tendria nada que ver con el arte. No serfa arte, sino solamente una idiotez, Un automé- vil es un producto moderno y ha de estar construido, no para répresentar algo, sino para poder prestar el servicio que se ha previsto para él (p. 109)» (Ford, 1926). Quien examine el desarrollo de la produccién capitalista de 1930 en adelante podré constatar que el fordismo no ha salido vencedor. Todo 1o contrario. zDénde ha ido a parar, por ejemplo, la filosofia for- diana del producto, es decir, la idea del producto como objeto tan estudiado y construido que «nadie se vea en a necesidad de sustituirlo»? ¢¥ la importancia atribui- da a los factores técnico-econémicos, técnico-construc- tivos, técnico-productivos? ¢¥ Ia defensa de la utilidad y de la funcién contra el decorativismo envolvente?. e¥ el suefio de un modelo universal? Las razones son numerosas, pero la més impor- tante se ha de buscar en la crisis econémica que se ini- cié en 1929 y que culminé en 1932, con doce millones de desocupados. No es necesario recordar aqui que la gran Depresién sacudié el desarrollo del capitalismo norteamericano —y no solamente norteamericano. El tema ha sido ampliamente tratado en los iiltimos dece- nios, sobre todo por economistas, historiadores y so- cidlogos. Pero existe un aspecto que hasta ahora ha quedado olvidado. A nuestro juicio, pocos estudios han dado una respuesta convincente 2 una cuestién que aqui es fundamental : ¢Cémo (y por cuél motivo) la cri- sis ha obligado a la gran industria a abandonar preci- samente aquellas «modalidades de accién> que tanta influencia habian de ejercitar sobre el encauzamiento y sobre la ulterior consolidacién del welfare capitalism de los afios veinte? La pregunta tiene importancia pri- mordial para nuestro tema, porque entre las muchas aT & “Ur sounSye ojuByas}UO orag “sorDod ap vxsoNG e[ woes coduro seoriqyy sesrontp sej ‘onbid v woreny as sorso8ou 86] opuen9 “ejuojouour oytrsazeto wun woD ofeywou op Seuspeo sv] ap weypes o1ed ‘sopesuad opis uejqey pena | ered uorouny wy tosdumo sopeqsnpur sojonpord soy ‘syed ]e gu1oye vopmguose sistfeied vj opuens ‘eimax Soue So] op orsruy Ja ‘ugisardag ¥] 9p-soue sop ueIgy Zaquose ssnyiexq “‘oporied 23s opuepsooay “(<16] ‘ameausory ‘S161 “YOSMEL) (F681) Amo “yA (O96T-£881) oneal, C “M ‘(ZL6T-PO6T) Ssnykoug “He souIoyOr SON ‘18120 F] ap soue soxounrad soy wa aquamestoard feuoTsay ord pepianoe ns opezuawos uesey ouvoproue 5175 PPP sozauord sopuex8 sax soy anb pepyyenseo vim s9 ou O][9 20d “(9961 “3204, BAIN “L9p10 JoIVOS puw woo urouauy sy2 uo Koss uy ‘onde Godouopy ‘wes ~ PV 'd 4 Azoomg “yy “g) vUraIs|s 2159 op «[eseq owIST, -oqeiau» [ap soanoe. seut saque8e-so] ap oun. ‘toumsar ug ‘wsyodouour owsreqdea ja. sa-onb. eugremnoodsa ap & ogeaua ap vuiaysis oosaque8(S> Janbe ap «ootier “neu oxjue0» ap jaded Jo ayweurejoanpur oumse £ ‘seqUDA. 2p wopomtiord ey ered saqustpodxo sojediourd. sot ap oun owoo soorede SuyyG7s Jo ‘oyxoWto9 aso ug disp t -oad [op uppomord ef ue eseq os anb exo v ofoard [op woponpar vv vunde anb.eiBoyexso ean ap ‘eysqodot our oursrpenideo yenioe Te oannoduios yeuororpesy OUIst| ~eydeo [ap avsed opnuasuos ey anb wiBozexyso vljoribe & SOUIeJer SON “eMOnTed Anu eanReduiog vas un ep Sesruroad vy woo oytaroyoo Bnui ‘wo1q-asan398q0 ‘ysondsax vun so oxod ‘stsu19. ve vysondsax: vxIEziq, wun efmNsuos 3eypés Jo anb aiuapias sq -seovfoped ced spur souoyoents sey ‘eotfg] ns v ‘eorBoy wf v odion> 9p oto seuasard ap zedeo so ourstpeyideo Ja : ogeBut nonpur op vy sou ot orag “sa of-oypoy ap-& ‘oot! sexed seoared apand osq “seqpoxtep ered (90d, Antu © ¥petr vruay ou OyLEMIOU Osfoard Janbe wo anb pEpo{vos, vun wxed oyposiap op wureidoad un ‘eanrayap uz SH in. £ UofoMAy vy ap zoA Te. ‘TROBHIe: jaawuoy on ‘eroustuoauoo & pePHeS -eBuojord upto wroudbsajosqo ns 8 Rs ep ojtaurpyep ua Opnusu & ‘oAnoese suaMpeEyIed “hs ojepour jo se0ey esnoosd-anb exysmpur ouastp ap Deprepour vyfonbe ap ‘arsap so ‘Suyézs Jap omanuioen PP Ben as ‘eanruyap ug “oprex09 of opo? apaons sis +H ¥| op spndsap ‘Teuorouny & eanonsysuos peprorduns UI 8p seine sv opuviadsox vpiqeouo yiso soronp oad Soy ap Burioy Ff sISLIO Bf ap soze anb sexuatmn ‘oy “uauryenSt q “uproemp ea0d ap sojapour soyanur ap vor} 2d BUN BIDET BIUDLO as sis19 v| op spndsop “uosemp } ¥8ze[ ap sojapom sovod ap vonyjod ean eioeq opor 21q, “05 epeqtiaEio vquise soorspuopoxo9}9 So] ap A Sal OME SO[ 9p 1O}098 9 wo BULSTIOMTvO}ON wIXISNPUT Z| St 410 vf ap soque onb sexuomn: ear so. es00 etIQ, Zen “Siproypire onboyue yep ugwerngep ef ap vl ep reer [+ 2 oqusqumeztojox Jap YA] xq Gz op SISO B anb 10d? ‘oanour ja sa 9959 18-o19q “(gcgt ‘Btoquoryona) saq10ya0> [9 & ojnise Jp onb opard jo sousur wsaraquy | Pepiodsozd e-ap exrogna yj ua» anb ap oypay [> 10d [ reordxe afans os ouswiouay aisy “([ez6t “(euopooreg) aeBargoTT ap soninydsq “y “g ‘jary [euOUpE ‘ou | -ndo pupayoos vy : euvljerseo ugisi9A] gcgt ‘Torso “1 21908 quamlty ayy “arEIqTeD “y “f) 0: -S0[ © eK wapuodso1109 ou soronposd sus ts [eredso u2 ‘soujedmos ey op omit yo sysisat upspod ou ‘pepra ponposd sodeur eun op epanbsnq ef wo waysisur ‘pio. "Ouloo ‘onb soqenbe sopoy, -opeztpexoued douauiguay un fo PIOAUOD as A sayuOINBIs soe sot ws PrepTOsTOD £98 vlouopua} wT ‘soso}soo sur anbune ‘soanoene spUt f Sxo10yy exouaH e| ep sopspour soy v aquaxy osrezTEyE (9p zedvouy ‘pio ev] ap. «{> ojpou jep sejuaa set ap EGP sopeay ep v eromepuay eun ensifox os vf Ozer Ua “ekns ENUoD uo ofona vy as JeUYy Te peptrodsord wmstur vIsa j Ouod ‘oraa sour so[ ap peptiodsoad vj v opmaruoo ey tasyp.10 J9 ob op vpnp aqes‘ON “oxonpoud Jap yeuTx0} Mopemsyuos x] op euxsyqosd Jap oyuourejoonp wpe fenb seranbe ‘Orsi sowry omos “xemonied ua. ‘prog 8p wistanonposd eurysop Yu ooiseq jaded un uauoT nb seyjanbe uyse seperpnder ‘uyprog-nessaq ‘Ze61-0¢61. ‘eWapeoard asey eT 2p sonp aX SO] Woo soyDTFUOD sns £ OUIsH[eUO|eX Jo ‘nesseq ‘Oe6I-Sz6r feIMaPEN oUSTTEUOFoRE Ja LOI OYOTTJUOD Ns K ourstuorsardxe-opze} Jo ‘TeUTEM, ‘pz6T-oT6T: :sneyEg TPP Sosey sax ser] “soyfoxresop soqure axyuo fenseo oxau ‘un J209IquIS2 ep WorDe}UD}. Bf AHSISaL opond os seudde £ equepuaidios ousyopered un’ etasaid woTezporrod ns uprquies, “(E¢6T) UoTETedesap ep eyes euustux ET A ‘oy, suoyuneu ap (zeBny 4) BypEy eUISTUT el WEBI} smEqneg’ yp A sem ap voyqndoy ey onb penses so, oN -xeur “PM 9p worgndoy el «oyTemp» £ «saqne» ‘equeUIaTY op sareinopred sopemyno £ seormpu0ss-ofsos souororpu0S Se[ BUENO We JUD UIs. ‘asI99By [ans oUIO ‘epereN 198 opond ou [emnsnpur ovestp [e sneqneg yep uomonqun WOO BT (9461 “JOH “ZL61 “(ZO ‘1L61 ‘ouoospouey, fou6r ‘aueumayy ‘g96T ‘a1029 !996I. ‘aourzyed ‘2961 ‘Jop3utM ‘sc6r ‘Pf ‘ec6r “tA9z ‘ES6T ‘uuewyjoH ‘6161 ‘snidoxp) ‘sepemuase. sovep so, mbe viseyy “Tedioutrd oarjalgo ns sofaur sesroard ered “(ug -enatorg ap soLedng vjanosq) Zunqjeysep any ony -SqDOH ap opipeue Je too omINsUy Jop axqutou jo 23214 -wloo PAIpI99p 9s OZ6T UH “EZET OR OUISTUX Jo tS ZaISIaW B opyoword sneyneg Jep oummye “(9L61-888t) S194 FIV.:f PreBaxBe as ‘norseyuaLIO eaontt ps9 sezIOJaT BIE “ows [> (6961-881) ‘snidoiy-“yy & yreyuoo os ‘ouNIN 2189 ap wisondoxd y © e061 w9 open ap wea opdord jp eayerorur sod opearo 1 “(sepeoydy sexy 9p orrenquiss) zeuquiag saypyqram -e8ismmy Joep woaNp. upTeTeM er za ns vk ‘op “9A ep Tea “Fy Jod 9961 Uo epepuny opis vjqey vjonose [F -epunies wysq “erueurery “ret, wo sop sey ‘(sepeondy PrSeITy. ep se[onosq]) apmpsoqromesisuny. oypr{Bozx0y, sss019 vl A (SexTV selog ep Ioradng vjanosz7) sony, epuapliq any oInYOsyPOH ypySozs0ysso1g ef yeu - U9 soarede onb of anbrod ‘opnyes winsex oromf omsanu B onb oyayuy ‘ssjemtoe souowisod sus & Scapr sefora sns exis pepinunuco yl rexisowap vied snidoin ap a1 aed rod oquaqur un ‘eoodp emsyur 2] ap eyo zombpens 9 onb spur ‘ugronguuos wjso-ua ax Uozer HOD “(gz6 ‘snidorp) 6161 2 yzdioy we sntdorp 30d eperoune ord ‘unysoumey s0p0 ssta8nog vYouara;L09 vf a1qos uossPUBIT ap ToIeATSqO v[ Opoy azgos iuEsaignN 89 ‘onsodord 2159 Y“(Z96T ‘Bttisoy. {1461 ‘oUDdsToIeIy ‘6S6r ‘Tepury) eonuame vmmysexy BUN 9p apex 98 and Ue opsance ap uyiso saxoperio3sty so] sopor ot o1q “WL6L ‘Ope ‘e761. aUyEG) voIUOSeEUt Horse idsur ap o1xey un upiqurer spzmb ‘eysi{eaoipoureystanerodioy One} UN ‘Sifo49 pup spam oxox wih isgur’ sesoo seyomtit & *eisqaoysazdxo 3x0) un so.oysoyuepy 9 ‘ortante9 7019 “(961 & e961 ‘opeuopreyy ‘og6T ‘urettueg) snrdozs =p sequapacoad sortioso,soy too exmoeiy ‘Bun (6{6T) Smet] “Reg PP [PMU osoTFFEEYY Jo Ud 9A Opyoro ey 3g “62 '4 “p16 ‘smidorg) «care op ergo PL 8 10[eA vp anb of sa eurt0y ap peyunjoa ef anb oprp ~warduros wey saxquioy soy “Ieaxax e O[f1S3 un ap "ed arin BuO wun op wsfeisou vl upIquIE? ourure axqu 2s ‘oulstferrorenr Jo rexodns ¥ uezorduzs oduroy onsait 8P Seepr set onb wa eprpaur ey wy “eimfnd op eooaytm £ ¥PIPHSp PEIUNJoA wUA op Softy sof s200uKOa! Uap ‘and as eA ‘epra vf op vistperrozeur uoysja eu opuaitial PnuBUOD os oy anbume org “Zant vy eqepraso as Ese ‘89 E[ Jog “2438 ap vxqo vj uo UoTOUNy Yl op & [eqrOTEUT TPP Woperopeaarqos e oval] ap expuodsaz109 owstetI04 {eur OseI9 TY “oproouossep oxdootes tun ua opmaATIOD ‘esqeq 8 vaLr0y vy op feuauepuny vuraqoad [q> :991 25 | anby|9 us “(soqemsnpuy sauoons3suo> se] ap oaliear 0} oousHTHSS xOTeA Iq) euoMLIO;MEG To]foNISNpHT 110M, apwepligins 20q> ojnopue Jo so o1[9 ap opdurofe wp “er a “stuoysaxdxa-eysqpeq1A eorg}s9 we pulsar ap supeulor Sexofotes ‘op esopupyea ‘uorsenyidn ey £ woeZTet. “ower PL JopUajoP ap pepaniqure yf :(OT6T) wun op equren 2s o19s “IyDaxg “gl esDop OMIOD ‘nb ¥jappor tesqes ON “ewistuoysardxe upronjonat> ey ap Sopmpoxe asinues uepsonb ‘snidoig ap ose9 [9 wio owoD ‘ouistuopsordxe je svisando soquarti09 sey iva uequiy ‘onb sof. wrambIs IN-"(tymfaBsuiaqa7] sup) «epta e{ op 04 “COMMAS Jo :UpUIBTe OUISTorEUOZ ofora fap sopHIaNb Spur sewioy so] ap. oun souodosd v vpsjoa aur ‘omsia sorsardxa' [2 owes ayustzi09 eun ap ofnigur [e atisysax Tenpofsquy un eied [oyp e1e ssowoWUD ap ERMEUTDTY eL 2 onb sa pepioa eT “stildozp op oapysodxa opniso fa 9 4 Bateny SPUr Z9A epeo opireiqoo par wysTUO;Sardxs-eISTTE 7A atuauoduros [a “(gt “d“Ey67 ‘snydo¥p) «euxopour v1} “ShPUE ¥] ap pexoUa8 osad0xd jap ‘Terousse “TeISuEpURY sued 498.ep ey anb ous ‘ojoapu9q oprpeue un ‘ofny un 52 Om ugroedionzed ns ‘off 04 “[ey1a wzr=ny ow0> op “HoaTA, eNUAUO ropes ezzONy ns feumbyut ef ap op “Parmeny ojonpoad je winje-un snpunjtiy op peprovdvo vy aasod wisnze [A> :aqurose sudo ‘¢q6q op “(amnsuco 9p 81e ourepomr Jop offoxresep Tg) esunyieqornsnp | BE Towrepour Sunppraiug oq» omnopure ja ug “snidorp odoad J osmpixy 9 “(upejz0q sae ® BISuANDaYy Woo By SyuoUTEsoaud anb) suamog ‘hewompey ‘snrsoymyy ‘eesyanonpord> erupts) vf 9p sewusuodys sof sopoy 16d vpYBosor pres woppMIO} Sa ‘SoREpST B aqap os ‘(wuuE) ap2ag Ja ¥d0J0s (019foILI niudsa) 38729 Jo onb op ey supepoqureyy w aqap as NIMY ¥| LOO}OS uowwsrpaz-e] anb ap vapt ey “(9G6I “CLST) SaBEPY “1 2p vy] A (2z6T-SSRT) UFEPLaquIEYD “g “HH Feuojord J eyuasaxdax onb ve outoo sepey ‘syttanu09 ¥isS op Searmafap spur setifiog sey uprquie: OMS (TET £81) outa ‘Mm op «epra ef op wyosopyy> ey artzattiejos © Cou Sotuepuayus ooyosopy omsyesth 20d x “ooyOSOLLy — StSTTEHA Top sopypmsod soy uw toIeaNyZo, ns eqeT] argumentos en favor de Ia tesis de una relativa conti. nuidad. Hemos visto que por lo menos dos de los trés escritos més importantes de Gropius, de la primema | mitad de los afios diez; no estén inmunes, en el plang _#! del lenguaje, de la influencia de aquella particular cul- tura alemana de la cual el expresionismo fue un resul- «fj tado. Pero ello no impide que el Manifiesto implique un sustancial salto de calidad. En tanto que antes ¢1 racionalismo se disfrazaba de irracionalismo, ahora é ”'}] primer ingrediente ha desaparecido del todo, y el sb gundo se leva hasta el paroxismo. La verdadera frag- tura se produce en Gropius més tarde, y tendré uh sentido opuesto al que se suele atribuir al Manifiesto; en su texto Grundstitze der Bauhausproduktion, de 1925. ——una ampliacién ulterior de «Die Tragfthigkeit der Bauhaus-Idee», de’1922—,.Gropius rompe definitiva- mente con todos los residuos de su propio pasado ex, presionista, y no solamente en el plano del lenguajel: «Se ha de rechazar a toda costa la biisqueda de nuevas | formas, cuando éstas no derivan de la cosa en sf mis ma. Y asf, hemos de rechazar la aplicacién de orna-.. mentos-puramente decorativos —ya sean éstos hist6r}- cos o frutos de la invencién [...]. La creacién de «t}-_ pos» para los objetos de uso cuotidiano es una neces|- dad social. Las exigencias de la mayor parte de los hombres son fundamentalmente iguales. La casa y los objetos para Ia casa, son un problema de necesidad “| general, y su proyectgcién apunta més a la raz6n que al sentimiento. La m&quina que produce objetos en-s¢- “rié es un medio eficaz de liberacién del hombre,. ya que con el empleo de fuerzas mecdnicas como el vapor 0 la electricidad, liberan del trabajo necesario para la satisfaccién de las necesidades vitales; un medio, pues, no s6lo para procurarle més objetos, pero también sms bellos y més baratos que los hechos a mano. Y no. hha de temerse que Ja tipificacién pueda coartar all in- dividuo; al igual que no se ha de temer que un dictadd / 58 jmpuesto por la moda pueda conducir a la uniformiza- cién completa del vestir» (Gropius, 1925, p. 6). Las razones del cambio en Gropius son muchas, y no todas facilmente aferrables. Pero los historiado. res estén de acuerdo sobre todo en dos. Una de ellas gs Ia discrepancia entre Gropius e Itten, que empieza “a insinuarse a fines de 1921 y que se convierte en abier- to conflicto en 1922, culminando en la ruptura defi- nitiva de 1923. La obra-es el impacto producido sobre Gropius y el Bauhaus por la accién diddctica y pro- pagandistica desarrollada en Weiinar, de,1921 a 1923, por Th. van Doesburg (1883-1931). Sobre la naturaleza de las ideas profesadas por Atten, hoy disponemos de muchos testimonios directos ‘TErffa, 1957; Muche, 1964; Citréen, 1964; Adams, 1968); pero los més determinantes son los del propio Itten (Itten, 1955), Entre otras cosas, cuenta que la lectura de Untergang des Abendlandes (1918), de 0. Spengler \ (1880-1936), le habia Hevado a una actitud de rechazo global de la civilizacién técnico-cientifica y a un inte- _és creciente por las doctrinas y por las practicas mis- ticas orientales. El resultado de este interés es su ad- _hesién fandtica al «mazdaismo» persa —movimiento fundado por el tipégrafo polaco-americano 0. Hanisch (1854-1936)— que se proponia reunir, en una vasta ope- racién sincrética, el zoroastrismo, el cristianismo pri- mitivo y el budismo, imponiendo a sus adeptos unas practicas salutistas precisas, principalmente ejercicios respiratorios y severas normas de alimentacién 7 de vestir. Evidentemente, cuando Gropius, a propuesia de A, Loos, decide Hamar a Itten para ensefiar en Wei- mar, en 1919, no ignoraba sus inclinaciones misticas. Y mis atin porque le habia sido presentado un afio an. tes por A, Mahler, entonces esposa de Gropius, que también estaba interesada por el orientalismo y era Participante activa de las sesiones teosdficas de Viena. Existe la sospecha —mejor, la certeza— de que el Gro pius de 1919 simpatizaba con la actitud misticista de 59 9 00 vonyyfod ey ua orqures un oyeuTUUY e292 aonb we eiqioied a8 ‘Soye sofjonbe wy “euemrape. eyuiou ZL ep Omny oyoxesop fenqueas tn ap ud -e8 ns-t0diepeziojor = 5840 we onbiop oypay ye sourayar son “sneyneg fap 5 ‘eurs}x9 © vuoi ‘seapr sey ap oNo9[eIp BI ap vIsIA 2p o1md J2 epsap ojps snidozp op orqmreo op pes 70 BI aworjdxo oysnfuy vyz9s ‘opos uo “uo}7] ap ezueN) [ae oustenyrndsa yop wasp nur e139 1 ugredsou0D Rs opuend une ‘sopeyMyIP ‘orquies ua ‘upreytasoad 95 OU “(226I) SIS1I9 Bf op OIPour ua TeuTEN & Ope! “eiodousoo £ opeameqin spat ‘Aysmmpuey -M, ‘oseo Jo Uy ‘[eoIpes woIeAOUAL eum & equitdse onb 0} 9} Un ue zepTUNSe ap [OYTp seur vy ‘uozer vursyur ejs9 iod x “ousteuores jap euwrouraord spur A epinq spar. ‘wpouapuar e equiudsardar oxad ‘eejstquieaot> un &: Of epnp UIs :eprouaa uoIo9ey Bj ap eUIOIqMID jo ua asi ~Pauoo & opeunsopard equisa Ui] “sneyneg [op 8] zon Bf B A “aoTDySOd ns syuoUTeoNspap sestaar e osnd 28 ‘soquormmprourer ups ‘snidoig ooo ony jsy “eno wunZupr IN “eBN] oan} OU soIsI99 sop uoHMjOAs} PT “Topues onto1o Wis ou “(6T61) Uiag ut isumy anf SIDASHOqAY Sop Usutueys fof e\sonoue eI ¥ esands: Bua snidorp £ (6161) 42M uaqom som wo ulasyoog "W opeuBemy weyqry owtos ealsojdxa um tas & Om EpZaUr eT IDG “OMsiMOFOMyUT ‘oUNSTTET “Asta ‘oursprejunjoa ‘ousmbreue ‘ousydoyn “oursjou> “Sion ‘ousyeyA ‘omsruoysaxdxa :euemmeye vmynd ef ue UeqEIs919p 98 ssouOTUD orb osuiostp [op saqa1L109 Se] Sepor upIooe op ozuoIj Oos uN We JoBFanNOD 300 “PY eptenb onb vurexBord wp ‘addnsBsaquoaoy x] ap vurexord osorrqure ye ovo} wo opezrueB10 o;2TUNIA “Or [9 : 861 9Psep opesype viqey as sdoap aonb 3 ‘Stop Op aHTAELIOD Bx}O s{SHID We equsiualupiqutE “eh 9p SPuEpy “oT ap squafesuoo exe usIquTey snIdor ued esey eun afnpouoo 5 zz6r wy “wou op omsren} tndsa Jp atzed equanioy onb Jap £ ofdord ero op sone | ‘vs0d anb oorojoapr osraagm yanbe ap uorazasep Hig 10d EpeaHour yyso wey] e auaIy vlousRduy ng “Teo “Sns o1quivo Un ep as.snrdor9 wa ‘orquies ug “eonssUE OF | “eureprproap soe] as wysPonsTE upFoIsod ns ioprta;U09 p OW ‘pepisuosuT ap ofquiea un aed ns op opiqey eq, ‘oums of y ‘soutstur soy opusrs uand{s vista op sor _-and sng ‘ueny opis ey ou opesoacid wy e] womb anb | J200uovaI"9p BY aS X “opluazex sows sou soy anb it ef © pepnuapr ejonbe ep o1or1o}ap oaysoxBoxd [2 wo i HIqUIE 0140 Ua XeosNq ap wy 28 OAfOUT OYepEpIaA [> , anb squopris'se o1ag “ejsaymdreo op zayfe} [a ered [eI -18Ur ap WOKIsMbpe eT ap opsodosd & ugHsend esol sous. Bun :]eueq ojWeuTeuarede eID OANOUE Ta “(IL6T ‘quoosjouesy) oytematuersax soognd soypoy opis wey (212 ‘erowoword ‘sexeo) ousfur Jo oxqos soqwauma -op SOT] “2261 ep Sozuoymos w ensiax os sopepreuos _ isd sop sey anus Fey snidorp 10d opeasep mea Je TEMeye epuaa [Ng aq eySojozrour | ‘op 3 JP Ua “smdorp ap pnrnse ef aquourestoord so eS pyuatuejeuoes werWUpe El —sows|ur soy wos erouanS xj woo A— soypnur upiquiv; ood ‘soyonu sod oyuout jo epezeyor sy ‘sneqneg Jep oxUEp ayueysuOS fa} un Ue aytorauod as {frig aq wBoopiour vy ‘omoId [Bq “mnues osxooey ue epre1 ou sneqneg Jo wa seapt ns op epuanyguy e| (opezeuoure osnppur anb quod opis edey Bingssog ue, onbune x “if jojoyiow eproouos ey ‘exqued un ug -(sopeTuauEP fim soy o[9s): saxoq0 ap & (sopadydeloresed o9s) sod Sion ap ‘(sommBuyjsax £ soxpens ojds) seny ep orour Mk oper] un ‘owsruoponpar ooyserp un 0d sep "a seutIo} ap ‘Ioep 89 “ seuioy ap offoised un vurepory “oanver ossoosd Jop [eUOVsT [omIuOD. < eumnbyar ey esqejao on ‘Ing aq’ eoypise ep ou Daenuoo Bmgsoo( eA ‘Puce ousuorsardxa [> & eusoUTe Jo EquITexa anb ‘seouojus op sneyNeg [a wo euROp woHeISe EL Y “(ZZ6I ‘TZ6T. “BInqseoq MEA) on “el de pintura sobre vidrio y en el de ceramica. Desde rrollar objetos —sobre todo Jos aparatos de ilumija-/ ign eléctrica salidos del taller de metales, bajo la res- ponsabilidad didactica de Moholy-Nagy y la técnica fle. Ch. Dell— que demuestran una mayor autonomfa for- mal que la de aquellos que se desarrollan al misrho tiempo en el taller de carpinteria, en el de tejidos, én la primera ldmpara disefiada por K. Jucker en 1923, «més parecida a un dinosaurio —comenta Moholy. Nagy— que a un objeto funcional» (Moholy-Nagy, 1938), el desarrollo leva en pocos meses a resultados sorprendentes. El mismo Jucker, junto con A. Wagen- feld (1900) crea una de las tipologias més felices del disefio industrial del Bauhaus: la «lampara de mesa» con la campana de opalina (1923-1924). Mas tarde, M. Brandt (1893) ejerce un papel fundamental en Ia crea. cién de otras tipologias nuevas de lémparas, En rea- lidad, de 1926 a 1933 la Brandt realiza diversos mode. -| Jos que se convierten en arquetipos del llamado «estilo Bauhaus»: Ja «lampara de cabecera Kamden» (1927) y las «l4mparas de globo» (1926 y 1927-1928), En el campo de los muebles, una primera e importante coh- tribucién del Bauhaus estd constituida por la silla «Wassily», de acero tubular curvado y niquelado (1925), desarrollada privadamente —es decir, fuera de los th- eres del Bauhaus— por M. Breuer. A partir de este modelo, surge en el Bauhaus —y no solamente en ¢1 Bauhaus— la obsesién por hallar para las sillas solt- ciones constructivas de tipo lineal cada vez més nub- vas. Con este espiritu, M. Breuer disefia otras sills de acero tubular curvado, M. Stam (1899) y Mies van || der Rohe aportan también soluciones ejemplares. Gran parte de estos modelos serén producidos a partir de 1927 por Ie firma ‘Thonet. ¥ ello no es casual: entre Ia linearidad en madera curvada y Ia linearidad en acerp tubular, la relacién es obvia, En realidad, la cuestidp de una influencia, directa o indirecta, por parte de las muebles de Michael Thonet (1796-1871) y de su hijp | ‘August en el desarrollo de la silla en los aiios veinte y treinta ya ha sido indicada (Portoghesi, 1964; Santoro, 1966; Mang, 1971; Rubino, 1973; Guenzi, 1974; Masso. byio y Portoghesi, 1975). En febrero de 1928 Gropius presenta su dimi “Sion del Bauhaus. Con é! se marchan Moholy-Nagy, Bayer y Breuer. A propuesta de Gropius, es nombrado director H. Meyer, que un afio antes se habfa hecho cargo de la responsabilidad de la nueva seccién de ar- quitectura. De esta manera se cierra uma fase y se abre otra. En 1923, Gropiuis habia lanzado el slogan «Arte y Técnica, una nueva unidad», En el fondo, era una nueva versin de la tesis de Behrens, ya presente en el texto comentado «Kunst und Technik», de 1910. Pero con un ingrediente que faltaba en Behrens: la admisién de la esteticidad auténoma de la maquina. Porque Gropius, después de muchas vacilaciones y pos- tergaciones, se decide a aceptar la «estética mecdnica») de Van Doesburg. Aunque es consciente de los peli- gros que, por otra parte, él mismo denunciaba con frecuencia, Gropius se apropia del formalismo neoplas- ticista. O mejor, de un formalismo neoplasticista ree- laborado a partir del constructivista. De esta manera, un nuevo criterio de composicién de la forma, inspi- ‘rado en la técnica, venfa a sustituir al precedente, ins- pirado en la artesanfa. Es decir, que volvia a aparecer, vestida con un ropaje nuevo, la vieja idea académica de composicién. Después de su furtiva travesia enovem- brista», Gropius vuelve a su precedente tradicién cul- tural, que era sustancialmente «no politica». ¥ si bien el nuevo formalismo no lo entusiasmaba, por lo me- nos contribuia a legitimar culturalmente su falta de compromiso: la composicién técnico-estética hace de sucedéneo de la recomposicién social y politica del iundo. «El tecnicismo de Gropius puede, en rigor, interpretarse como una «no-politica —observa Argan— en el sentido de que tiende a resolver o incluso a evi- 9 ‘eypoxop ¥] op eBiiur vIgzm vim ap opeynsox soso 9p ouaturefare-ya anb op wpnp quo ON Word Of6t ‘s0depy) esmeqneg opysa: J@ eRequioD ‘sneqneg TPP J0}911p ep pepyfeo Tur Ud :voTMONeN UIE Ban wo pxuosne aur ‘sy *[*--] safqanux soy ap epeazoyoo ‘epnomoss yl ua ueqeiuas as & eIuLIOp 9g “oT[LTEUTe ETO oynSuyin [q “[nze wre oor Tq “ofox exe opexpens [q ‘souopeitouriadxo sns w2 asiezejos ered sneqneg op sqous so @ & ze8nf exed sourt soy e eqep as sneqneg, [pp oqno ais “exBeu A spi8 ‘vouvyq ‘Inze ‘efor ‘eyppreare wer svxeo sns f ‘ofanf Jap afd Je B19 oqno Jo /epL ap Sapepyssoou se] ey EpeIELIO ugHeMsy ee -2008 opo} ueppadtut sesonyssout sersoy» :sneqneg wal oqwemou jonbe we aqteufar mypsydso yo souTuLIp soy -womlis soj we aquosep sada ‘Io}2aNp owsod uoTstndxa Rs 9p oanour woo ‘nessoq ep apjea[e ‘essay e wire. zeprow & vaieure ns ug “oUtsTfeurI0y ab wsoo exo BI ow “(sg6q ‘snidoxp) ofou audunais snydory ‘pepzaa 710 “9p B onb ‘sneqneg ofpsa [2 “rafoyy unBag “sneqneg oy “Hse opeure]| [ep orpndar ns ose[> eponb upiquier osog ‘eoyuo9} & axe omua Pepin ey eB eAre[er vlfonbe vot -oumedyouzid ‘zosesepord ns sod seprusisos s1s0} se{ uorsodo wiv ap so taseyy ap prynoe vf ‘ones xc ‘soj90N1P ep ugPuNy ns vpramse’ seuady’-(y6 “d ‘gz6I ‘xafoyy) «oonpise osaoord tin so ou amnxysuop “[--] BS “Aspe ou ‘ore od & ‘uorsuny'so epra vpoy, “openoopeut 82 o> 10d & ‘ugroisoduios $9 —iaq anau aig ap $01 “woumnfie soy opusridar ‘sheqneg [ep oompotied Jo uo ‘xokay ered “(6961 ‘09 [EC {6961 ‘ROMA So] ap azqi{ [eA emy[No eum ap OFTOIUNTHOAPE > soedioyus —eysrambeur vopgise wun ynsod anb axe P opuatnpouy— yerouad uo aure Jo ‘urejg ered omt0o ‘zokoyy rea “(6961 ‘OHA {6961 “PMO ‘g96t ‘FIST ‘oer ‘Ae19) «aise Jep eiienuir ey ap sosn souepryz9d So] ape & eproozed Anut ugroIsod wun opedope BGET “(1r61-0684) Ayszuissyy fq WOd so19e7u0D sns sod ‘Tend [> EIS op seENy se] o1s9 us ondts oop ‘oIUOUID|ePHP BP ony 99 “HY ‘een eistanonnsuos suoUTe[quqoid oms “esfepep “so om vyuordury eno ‘oure-rue ugwisod wun sq wood ‘oz61 ‘xefaWW) ceonspze uop|soduos sp eye auodo ‘9S eseo. eM ap pepreuOTUNy ap vapr v] A ‘ooNgIsa ‘om ‘ootus32 ossoord un so amusuog goreureyrede un ap. © consjieqin wed un 9p uprorsoduioo vy ap aqoap grb? ‘A epmsge scored sou aljonur un ap uoroIsodu09 ey ap vapr eT iuoIoUNy se oaHelgo 2 ‘ugroIsoduioo so arze TH "218 9p seiqo Uos ON “eRMOUODS UOIOLNy : EMUTIOY B{ 9p oyposd wos ses09 sejso sepoy, “prepuEls seo sueoreu ‘seuyo vied seps ‘sowondoxee ‘s}peq-orsnur ‘solis ‘sexsenut ap sexy :voody vasnu eun ap solu -OuIYSa3 Soy uoBmns ‘sepeoyde sore set ap sauoDENTy “Uy, sep\tod pu ‘soonss1ze soidssuoo soy ap uoIsnsu09 Bp tod qu ‘seoisepo souorsuajard uoo sepeqezd oN» : eur “Age reseyy ‘owsyepiayeur Jap A ousyano9[09 Jap ‘ows ax Jap ‘oMIs!HeISONUE [9p ‘ouIs|ARONposd Jap ug} x9 VI Ue o]USUT[EMaMIEpUNy opeseq owstfeUOrsUNy um rueig £ 3prumpg tod soue sojjenbe uo sepruaysos seapt Se] 9p BiowaNYUr e] wIEIsUOD 9s ‘ou 21s9.Uo opor exqog “(9Z61) Y49M Sv wIStAax YI ua Opparede ‘eqOM, sNDU JIG» O[NOPAW Ja Wa £ ‘oBrea nse ‘(9Z6T) oroensqe. eure J axqos QEy ep coypsZouou oxoU \nu jp ue :soquainnoop sop we epemownse; squourer Bo soared reumfay, © peal] ns op saque ‘sofa Op isou09-e] "€26 ap spndsap sneqneg Jo wo oyresad. WW EISTTEULIO}-COTIp OUISTTeUOIOUN jo Woo a4seI3u09 uo ‘eysjaonpord-ooruag) omsyeuoIouny [a eqeyasard Si OEY 'SZ6I epSep o1quIoNM Bo UoIsepor ano ap ‘ures “WA (£681) WOU “A “(ZL6T-E68T) rc PPI “(SZ6I-PZ6I) waINVg uInz aBpanog - Say vans AS|Aax ¥] op Mads yo sneynEg [e BAdq] 1069p “(IS6r ‘weBzy) cemyno ey ep oueld tuasep ng uated anb saueuraye sopenyo9por A uuey & vpronoar sou anb oapour o3: SasezH09. por ‘TeI90S pepHEToroUny eprony ep wa “sey tendiente a neutralizar una pretendida politizacién hial © cia la izquierda del Bauhaus, por obra de su director, Pero Ja explicacién «politica» no basta. Para legar a una explicacién més completa nos hemos de remontaii a motivaciones menos contingentes, pero no por ellg menos decisivas. Nos referimos al zigzagueante recorrit do del capitalismo, sobre todo europeo, frente a las exi; gencias de racionalizacién y de tipificacién del progra; ma productivo de Ford, Bs claro que el estilo Bauhaus ha sido uno de los intentos més serios de dar una respuesta proyectual a estas exigencias. Lastima que ’ esta respuesta Ilegaba con retraso. Sin duda Gropius tenia razén, en su cambio de 1923, cuando imagind\ que en Alemania se producirfa un resurgimiento del programa productivista, pero no habia podido prever que este resurgimiento durara tan poco tiempo. Cuan do el estilo Bauhaus asume sus caracteristicas defi; ‘nitivas, en torno a 1927, el programa productivista ya ha comenzado a mostrar su propia vulnerabilidad, y ef capitalism aleman se orienta ahora hacia una nueva estrategia. Ante esta perspectiva inquietante, los repre, sentantes del racionalismo reaccionan de dos maneras; © continttan defendiendo obstinadamente los estilemay formales elaborados en el Bauhaus de Gropius, o bien: reniegan de ellos in toto, proponiendo como alterna; tiva un productivismo a ultranza. Esta es la posiciéy de Meyer: una fuga hacia adelante. El productivismo}, ‘hasta aquel momento ‘s6lo estrategia de la product cién, viene propuesto de nuevo por Meyer como estrat tegia para el cambio radical de la vida cotidiana. En suma, una estrategia de la erevolucién-cultural». Pero también Meyer llega con retraso: el intento ya habia sido hecho en la Uni6n Soviética, inmediatamente des! pués de la revolucién, és decir, en condiciones much més favorables que las de Alemania en 1928, y se hat bia demostrado: un. fracaso. Meyer, al igual que los constructivistas ‘rusos, cafa asi victima del «antigud suefio del intelectual europeo: ponerse como guia “mot 70 Jaireceién del Bauhaus, en sustitucién de Meyer; desde el punto de vista del disefio industrial es un periodo particularmente escaso de contribuciones tanto teéri- ‘cas como prdcticas. A partir de 1933, fecha de la clau- sura definitiva del instittuo y del advenimiento del na- zismo, los principales protagonistas del Bauhaus aban- donan Alemania: Albers (U.S.A., 1933), Kandinsky (Francia, 1933), Klee (Suiza, 1933), Gropius (Inglaterra, 1934, y U.S.A, 1937), Moholy-Nagy (Inglaterra, 1934, y U.S.A, 1937), Breuer (Inglaterra, 1935, y U.S.A., 1937), Feininger (U.S.A., 1936), Bayer (U.S.A., 1938), Hilbers- heimer (U.S.A., 1938), Mies van der Rohe (U.S.A., 1938), Peterhans (U.S.A., 1939). Al propio tiempo que la dids. pora, se produce el proceso de mitificacién del Bau- haus. Surge la Ieyenda de un Bauhaus identificado ex- clusivamente con el periodo 1923-1928 de la era de Gro- pius: el Bauhaus del estilo Bauhaus. El resto no existe, © poco menos. El perfodo vitalista-expresionista de It- ten es presentado entre las brumas mas confusas, el perfodo del funcionalismo productivista de Meyer es suprimido totalmente. Es asi cémo, en los afios treinta, empieza a per- -filarse un disefio industrial orientado hacia dos polos opuestos: por un lado, hacia el styling sostenido por el capitalismo monopolista americano; por otro, hacia el legendario estilo Bauhaus, propiciado por los prota- gonistas del Bauhaus emigrados a Estados Unidos, y por un grupo de arquitectos, criticos e historiadores | norteamericanos, | La contraposicién se harA més aguda con el co- i | zal” de la organizacién de clase» (Tafuri, 1971, p. 72). i } De 1930 a 1933, Mies van der Rohe asumiré la i rer del tiempo, en particular después de Ia primera exposicién del Bauhaus, en 1938, en el Museum of Mo- dem Art, de Nueva York. El Bauhaus, que muchos Grefan una experiencia concluida ¢ incluso fracasada, vuelve a ser actual. A. H. Barr, en la introduccién al libro-catdlogo, a cargo de H. Bayer, W. e I. Gropius, n 4 j[ep ‘—sexeprutts Anux soyuerrea uexuansue as soseuIp a €L, * -njsuy ‘seumbpur ap soyouodwos & soyred ‘sequatur ~exioy. seumbyur sepeiuasod uvx uoroisodxe ey Ug “(Bunnpumo.gs ye A) 8143s ye ugT{sodo wa ‘Usizap sno1o “soo tm ap uPIqUIy { “ewory9IS9 pepreno ns 10d SopEs 99 [7] sain soxafgos ap eiquq uosuqor ‘soysondxa sovafqo sof & opuarpnye ‘oBo[yreo-o1qy fo Wy “YOK vA -OnN 9p 1V Wrepoyl Jo uMasnyy oMUsTUT Jo Ua uOsUYOS ‘yg 10d-epezqueii0 “(yE6T) MY auryooyy ugIOIsodxo vy :uSisap pood [op wapr e] ¥ azuauTayTaNy opinquyues Bq -eq] anb ugrseysoytueur exo soyte soe soun opronpoxd ‘wiqey 98 soplug sopeisy wg ‘sneyneg [op uoTDISodxe 2] 9p oquourepos erred om vapr wy ‘ayuoUTEROID saxe|durafa_outos sopesapist0s “xes tooaxour peutsoy pepyena semonsed ns sod anb “soyofgo ‘rap sa ‘ud:sap poo8 ap soperepsuoo Js Uap ond epnsnpur ey 10d sopronpord sojafqo sozaf9 onb 9p kop! ¥[ Soplup sopeisy wo ourmes asituqe w vzoid stra ONqUIY 910 U9 A ‘sadtONS OprpUNAAp we} ‘spoUEAY woltz0 9p ‘oo9q iy [P enb syuasisuo spur viony onb ‘Suijdis ye eapentayfe ean opmeasng eqeiso BIUIaN SOUR so] Wo-onb eavovewe emy[no ef 9p o}uoHLI09 ETfonbe us ooedwiy suru un ofnpord smeyneg Jap, uotsz9A eISq “osn op sojafqo se19aso1d op —enpeptooe vor» Y[— BroueUr eAenU euN ‘gAonU voHOEpIp eu ap spur ape ‘ezoquye ‘eijosqe wuoutse uo ‘onb soqussop set “shia ap peprunutoo van :sneyeg [op epezteapr ud -etiiy wun eqeynsar perored ugoequosaid ¥sa Uog “asp ap ayzed wun squoute[os ous ‘uIeg{ OoIp owoD ‘«e[jouL -esop 98 A aata onb» sneqneg Jo. 0a Boel] os ou ‘seiqured seo wy ‘sneyneg [op [eored uooeqos -ard euin epsaryo (gz61-6161) SmidorH ap exo eT TeNsN[E & oqtiourealsnjoxo epeoipap eqeIse OuEND UD ‘YIOA EA “onyy ap uois|sodxs Bf amb soap ap souray org “(8e61 ‘H3eq) :onsodoxd ays. aqu9s0 Pepyen vun eursoy op oxdeouos. je sourepose ‘ordi “1 -uud un apsoq ‘pepyenseo sod 9ys1xo onb vsoo eum onb spur of[e somosom ered vomits. ofp ‘eaxt0y op odea lod Jo a1qos SoMeMOrKoYar o euLIOF vrqered ¥| souNO opueno orag “0A sourapod anb o| opor so euiog “019 -edsa Jo uo sowrexuooua anb o| so —aquioss— eunto.[> toonogid ouros o24190) eystA ap ox Jo 9psop o1ueL ‘seuranxe sput sepuaNDastOI sn BISBH] UOIOETUTIO Byso xeAoy] opiqes ey anb peprreuosiad yy opis wy ype ‘SMB -neg [ep souuMye sof sopos aq “eIsHTeuoIoUNy-zISTAHIOND -oad yj tod onb spur ‘Temntoy-oonpiso upioeyuatio ef 10d aqrouoyany Anur opmnygut so ye ‘redeyy ap eA suid -029 ap toPoaNp ef artis oposrad un uo ‘sap $9 ‘6z6T ® iz6l ap sneyneg Jap. outmnye onbuny “(go6t) TEN. 59 oquouodxe pedpourd [q “omeoqraureayiou uaisap pot tease sosyed soy ue anbune— peroadsa twa ozms £ ‘oad ome oquajeambe [a so onb “(6y61 ‘II$a) tow a7n8 vf op ugrodoou0o vy eyjoxtesap os eytlareno some soy tig, “zuxjeur euisrax eI wove sneyMeg o[so A usisap pood ‘sums uo isneyneg opse opeurel] Jap ojoruroeu Jo ua ojeMRAIS}9p eFoUANYUT eu oprusy BGeY ‘o}SIA Sout -2y ourod ‘enb £ Bingsaog uv 10d {z6q ua eysondoxd ‘evormmseur woHg|Sa> EI HOI UNTO We SeSoo SeyONUE ou 29 wumnbyar Bf ap wap PIS vIso ‘oBon] apsaq. “ef OUT -oa8 ep op eonowrd ugrseoyde wim ‘Tensra esta ap oyund PP 9psep ‘uos seumbyur sey “[:--] sexpenoso £ sujfax ‘souror ouroo soyuaumaysuy ap epnce vf woo ‘sojqyauey & sojemoe sodiona ua & opyprodns uo vpemoysuen ‘SOL “Roxyo So] op A seyoax seauyl se] ap wIoENSqe-BzaTIAq FI aed ua so —uneg sorp— eumbpun ef ap anze fap ez9119q ep Suydss qe eaneuraye vy eIpUoy as sours pnb wo wolq Anur esaidxe onb osod ‘oumnby ap spuzoy, oes 9p 4 ugre[d 9p sei sey Mepunge onb. ja we opKo} UM. op vien 9g “ceumnbyur ey ap aire Jap wz2|[oq» ¥ $9 19 “8s onb 0] aquosep ‘ofo[yieo-o1qy] oursyur ye opeyerd uo ‘amg ‘(sonaig op sramqes Jo & eps Bf ‘sola 21102) sa|qenur ‘conspuiop osn ap sorafqo ‘sooypiua!s soweut [..-]. Cuando hablamos de las formas de la naturale, za;‘pensamos en aquellas especialmente bien logradas| Cuando hablamos de las formas de Ia técnica no nog referimos a unas formas cualesquiera, sino a aquellag que consideramos particularmente vélidas» (Bill, 1952, p. 7). La posicién de Bill respecto al styling es clara: «Comparados con los bienes de produccién, los bienes de consumo estén hoy mucho mas sujetos a la moda, Y este campo se ha ampliado hasta abarcar los muc! bles y los automéviles. El consumo es mas rapido. Y, asi, automaticamente, se abusa de la forma, convi tiéndola en un factor de incrementd'de ventas. Este pé| ligroso desarrollo se manifiesta claramente en el estilo streamlining, que hoy ocupa el lugar que aintes ocupa, ba la ornamentacién. Por ello, si hoy reclamamos de nuevo las bellas formas, por motivos estéticos, no qu remos que se nos comprenda mal: se trata siempre d formas vinculadas a la cualidad y a la funcidn del ob- jeto. Se trata de formas honestas, no de invencioné: para incrementar las ventas de productos de cardcter inestable, sujeto a las modas» (ibidem, p. 46). Se ha| denunciado con frecuencia el formalismo implicito en Ja gute Form de Bill —y la critica es valida por m chos motivos. Con todo, se ha de reconocer que la cues: tién del formalismo no puede ser planteada hoy en los mismos términos en que lo hacia Meyer en los afios 1928-1929. El advenimiento del styling, de hecho, cam- dia radicalmente la problemética del disetio industrial y por ende, la valoracién del formalismo. No cabe dudi de que la gute Form se presenta, después de la segun- da guerra mundial, como Ja imica actitud de disenso frente al dominio casi absoluto del styling. Y éste es un mérito que se ha de reconocer a Bill. Con todo, I concepcién de Bill se ha de examinar también en rela- cién con los desarrollos europeos del disefio industrial en los afios cincuenta y sesenta, sobre todo en relacién con la Hochschule fiir Gestaltung (HfG) de Ulm (Re publica Federal Alemana), de Ia cual Bill ha sido co- 4 | fundador, junto con I. Scholl (1920)y 0. Aicher (1922), ‘y primer rector. Este instituto, inaugurado oficialmen. Jie en 1955-con un discurso de Gropius, se proponta re- "tomar la tradicién del Bauhaus, interumpida en 1933 por el nazismo. «La escuela —afirmaba Bill—es la con- tinuacién del Bauhaus (Weimar-Dessau-Berlin). Y se le ‘afaden nuevas tareas, que hace veinte, treinta afios, no "se consideraban tan importantes como ahora en el cam- po de la proyectacién» (ibidem, p. 166). ePero qué significa realmente para Bill una Hochschule fiir Gestaltung destinada a ser la continua- cién del Bauhaus? ¢Cudles eran las tareas nuevas que debian legitimar histéricamente, por asi decirlo, la con- tinuacién del Bauhaus? Si bien Bill no ha sido tan ex- plicito a este respecto en sus escritos, es bien sabido que aspiraba a una Hochschule fiir Gestaltung capaz de desarrollar, von todos los enriquecimientos del caso, Ta orientacién estético-formal del Bauhaus. Pero ya he- mos visto que esta orientacién presentaba aspectos de- masiado vulnerables para constituir, por si misma, la fuerza motriz del nuevo instituto. Lo mismo se puede decir de la didéctica del Bauhaus, y de la estructura organizativa derivada de ella, En la Hochschule fiir Gestaltung de aquellos afios se admite, en principio, Ja tesis de la continuacién, pero no se admite compren- derla en términos de una mera restauracién. O sea: Bauhaus, de acuerdo, pero solamente luego de una se- vera comprobacién de la actualidad de sus presupues- tos didécticos, culturales y organizativos. Pero esta exigencia leva a una situacién bastante anémala, y ciertamente paraddjica: ya esta funcionando un exce- lente edificio con aulas y talleres perfectamente insta- lados, hay ya un primer grupo de docenies y de estu- diantes, y de pronto se descubre que Ia validez del mo- delo elegido —el Bauhaus— todavia queda por demos- tar, La ambigiiedad de tal situacién determina un cli- ma de impaciencia y también de inaceptabilidad reci- “ proca entre sus protagonistas. De esta manera surgen rr LL -wuoy ayn8 vl ap osuasp jap so[var sayenyy. soy oyserrTTEUL ap auiod :jqepnput sa esoo ean oreg “MpUIDTE oWsyTeNT -wooau Jap Suyézs un v oproared o8[e vas ‘

ajueureatsnqe UpIqUIEy' opeuTET] ‘cunerg OTFISe> [2 onb- xeunye ‘oisn{uy osnouy.a ‘operafiexs epiag ‘wioy azn zy opeydooo ey :efomyse upeutjax woo oseo o1S9°Ue OP senjoe vy UpUTETe outsHeNdesoan [y “Une Ig asopmyutioysuen ‘osuastos ap 0198 2oey Os oSsuastp ap oye ‘uuog ayn ey anb oywapras sq “Suzy “7S Te BARULIAITE OWI ‘tHLOy 273 vy ep UoIodeDu0y x] ered seqanid op comeq a[qeprunoy un eXnytisu0o cumeig ofise" JS ‘0188 tod oyouestoard org. “Bou -yroduraqu09 BLsnpUut eT epoy we opyoered osvo uno} -sixe ou ‘opmf oxsonu y ‘peprun ey we peprun e] ep. ‘epenbsnq ap ojdurfe un so «mmierg opfise» [2 ‘pepelt sea ef UD peprun vp axduras equosnq- «n7oAN{O OTS?” pp onb ome, ug -vuroy onsont ered spxour werd op, ousmouay un ‘«unerg” o[Asé> opeureyl Jo preT[OLTEseP 28 TP ag “uMpyTEN ap ‘unerg euLry ve] ap: sozonpord <4 so ap vous] Bf ap upfowsoqeTD ET B ealS[oOp oTELOde ‘ban weoey ‘royory £ open Sumapersey any emMqos|POH | ¥[ ap saju00p soy ‘eJuoNOUPD soue sop Wy “sREyNe [PP [PULIOF-ooNpISa UOLLIUOLIO LL US teosnq ep THY > ‘opeorpur sourayy ouroo ‘saoyexr sedno & sestoosd ¥ OpIng. | _ omrsquoromnizur ‘ou “_epanb souowr oj od soo etn gsamtiatnas soue 200p soy | OL -pHM09 wquY ‘BIGO NS OD soytIOSa sms HOD “THEE oN ovonpoxd Jap wunioj eI ap ugrodsou0s wun ¥ aqTOUNTaT wepuodsaz09.jerouad we ‘soionpord soyse anb 1220109 21 ap ey ag “eEsnpur ej ered woseio0doxd ‘sartarsyse 8p. soruerpnase ap uprses0qejoo 2 Hos ssoaa x ‘SenyTED So MF aHYDSYDOH ¥| ap saztraD0p so] anb soronpord I Sol B-s10Yer as onb o| us oWIsTUX Oo] TDAP apand es ou i ‘Tha 9p «spndsop» un «soqe» un oquowreepp aisixa ‘ooripfepad vst op ound Jo apsap ‘uaIg 1s oxo “sorqutes s01s9 9p squotrestoord wawop ‘opunur BP [eENsNpUr ouestp op sefanoso sey sepo} wa EFauANTy “uy vpungod ean proorefe onb X ‘emp o;d20u09> Jo proureyy 28 oper spur anb o7 -upfoejoasoxd vy ap e}S0p -opoyaur ¥] ap uproezmpunyord & orpnyso jo vIoey aztOUE “eanyuyep vyusto 9s onb ‘TeLnsnpuy ousstp op owour | Jop oon ypIp ommarmeajueld jo eiquie) “seomog) seoypyTeIO seudyostp sey e ‘oydaou0o oxant Jo ua ‘epmaune vou stodun ef efojar enb ‘sorpmso ap ued jo atuoueroue, -sns viquieg “eareziueaio & eonopprp uoisadxo oquorp. ‘todsaxio9 ns ap & eanvonpa euLoOp eI ap [9 :ooroed $9 oduivo un wa ‘sorme;zoduu.a ‘sorqures opiqey vq ‘08 requis wig “Bumypeysep any oYDSYOH ef w aquoUTpETD Ur opep emqey [9 anb o3ermeauerd Jap eanbolq ua» jures un opemursaxap ey ou [Tg ep epHsed ey zere[9 Wo ‘BSumperseg zy a[nypsypoH vf ap oyjoxsesep fo wo [Ne op eprted vj op soraza soy oprs wey sapeng? ] “yoyoar ap oBxeo > s0fop i B opeByqo pron 98 [Lg 9C6T Ua onb wisey ‘soyquayesur Booey 98 SeIsUATERTp ses ‘sealoforrjoeIe0 seIoUIIOF iP Sep wprpour wes wo weruon sopeno sé] anya “SouoZ “BI selUHSIp tod % (L161) BB8ayosiaz “Mm A (Zz6T) oper POPPE “L “(S96T-0Z61) I0PZND “TH ‘reysrY O :seueaol Svar seB]00 sns A Ile anue sefouarapp sexounsd sey i Bibliografia Abranova, A., “tHe E21 & sit “dd “OL6l “ve/ee ou van Ip vHoys :ouiszmmany Je ou w6 “Su6t “etmofog ue epexqa|s9 uproIsodxa vl ap oBoIpIEd ‘vdos “Ha1sO ur axipop tag aq Ua “eseUZAINIDM\» “g ‘Ox{fog, “49 8 eg “dd “1961 ‘7 6 “9 Uo ‘ “W ‘ThE “ét61 ‘Youmz, we eperqaeo ozs pungysaM To 21908 ugpisodxe wap ofoIpieo ‘uuog amd aq “W ‘Ie ~ew “Vy °s ‘suoupa euedsa ap IX olfig ‘707 2] ap VuONSIET “saquioy Jap uprooakoig ‘wUETNAS Zu6t ‘soxpucy ‘uvpy fo worsuaresr out “a *E ‘TeUIOE, ‘equaumeapoadsaz ‘S161 &:ZL61 ‘IL6T-‘PHDEN “y's ‘souoripa sniney, us san So] ‘Iyoa1g 24gos soar} sway “E souorovumueny 2 Z souoron' reueporseo UoIsiOA ‘To6] “UTeYY we yMpRTEKT “ua srunyy wo ‘emary ptm Samuyeprgs “y ‘uTMefog, ‘LL6r ‘euoporeg “y ’s sow vanjoarinbso m1 ap m1 “eg ‘pusapou vannamyo, "sss © sg “dd “OLGE ‘zz ot “sftsyosnaz ayosmu ~yostoutare, Ua “eutjeoy, pun sunyf> “g ‘sua “1861 {NOK waony “Supyng wepow "> “M ‘puamyg CW H ‘Zoran “yor £4 ‘ozaqIy ‘sinmypmog OT “WW AA sepa] “SE6T HOA BAONNY Us UpEsqa;s ~oereo Te opoeyoud ‘gz6r-6sT6) “Let ‘Sem someng “ITV'S ‘HOISTA aanN SouOIIPY ‘ounbyyy v op vag v] Ua compioazmnbim ouastp & vyioa.y zeUETTOISe UOTSIAA “996 ‘sexpUOT ‘Ay a1 TMODyY Isang ay) UE UBssaq pun Geooy.y “y ‘aReYUER, "82z ¥ See “Ad “SEL “OOL oH TEAXD “TOA ‘asagsoyy po. ~aynpory ay va “OneSAY SUNDER “yl ‘ureqUEE “SLT ‘SHO, AON “opnoaq pauuivears oy “Ea “os “sL6r ‘o@nqureg ~ojopoysoundisag op 13 Bunaynfingy “a “g “Jape “6961 ‘woIsiemD ‘sE6r-sz6r :sapuTg U9M, uayosinag sop suas -eumsog 24» UD “«sepung, HOM, wayDsIMag sop SUMpUNIN oxo “g ‘uM “SS6r “(snasnypesseyy) aspriquED ‘poruoay preaianr ‘9 40 40M UL “W "UL ‘aMoIg “9161 ‘euO|aoIe “Y “g ‘HID oa¥isny jeLoNpH ‘su Dungy sojouery & vamirennbay “oowipyoaynbav oUDSIC ZH BIE UpISIOA fyz6T ‘SOIPUC] ‘SoDtIaI9g umugT 22 PMD aanroamnpouy “aanjoanyaay ur uBiseq “9, “wwoqpeoxg, SLE & Ly “ad ‘9961 He ‘PISPeIy| “9 ap OB.eo & “pa ‘ojsoasoN Jap assns amb aod 37 wo “(gt6T) “O “E96 ‘oBmnqureyy ‘smut disuny ag "A ‘TOWUOI ‘ous OSOUOHON sap 2H ~oyssaudea,top vamuaynpoay “9 ‘ “Let ‘etojaoreg *y * Crispolti, E., I! mito della macchina ¢ altri termi‘ smo, ‘Trapani, 1969. ‘jel, H., Introduccién a Velde, H. Van de, Zun: neuen Stil, Munich, 1955. S Chapanis, A., Research Techniques in Human Engi. neering, Baltimore, 1959; versién castellana: Ingenieria, hombre-mdquina, Compatia Editorial Continental, S. A. CECSA, México, D-F., 1968. Chombart de Lauwe, P-H., «Convergences et contro. -verse sur Ia géntse des besoins», en Cahiers Internationauly de Sociologie, vol. XVLVIIT, 1970, pp. 25 a 36. Dal Co, F., «Hannes Meyer e la ‘venerabile scuola di Dessan’s, en H. Meyer, Architettura o Rivoluzione, Padua, 1969, pp. 18 a 56; versiGn castellana: El arquitecto en 1a ly cha de clases y otros escritos, Editorial Gustavo Gili, S. A., Barcelona, 1972. Dal Co, F., «Architetti ¢ citta - Unione Sovietica: 1917-1934», en VV.AA., Socialismo, Cittd, Architettura, URSS: 1917-1937, Roma, 1971, pp. 91 a 147; version caste Mana: Socialismo, ciudad y arquitectura. URSS: 1917-1931, Alberto Corazén Editor, Madrid, 1973. Danesi, S., «ll Lef e il dibattito sull’arte produttivig:! ta», en Majakovskij-Mejerchot'@-Stonistavskij, Milén, 1975, pp. 27 a 32. De Feo, V., URSS architettura: 1917-1936, Roma, 1963 [Véanse sobre el tema: VV.AA., Metodologia de la plani cacidn: Aportaciones soviéticas (1924-1930), Alberto Cora. 26n Editor, Madrid, 1972, y A. Kopp, Arquitectura y urba-,| nismo soviéticos de los afios veinte, Editorial Lumen, Bat: celona, 1974]. Delevoy, R. L., Henry van de Velde zum 100 Ge- burtstag, Stuttgart, 1963, ‘De Maria, L: (Ed), Marinetti e il futurismo, Milén, 1968. De Palma, A., Le macchine e Vindustria da Smith | Marz, Turin, 1971 [Véase del autor: La divisién capitatiy. ia del trabajo, Cuadernos de Pasado y Presente, Buenos Aires, 1972]. Dijksterhuis, E. J., The Mechanization of the World Picture, Nueva York, 1961. Doesburg, Th. van, «De betekenis der mechanischp: esthetiek voor de architectuur en de andere vakken», en Bouwkunding Weekblad, vol. XLII, ns 25, 1921, pp. 164 f- 166; n° 28, pp. 179 a 198; ne 33, pp. 219 a 221. Doesburg, Th. van, «Der Wille zum Stil. Neugestal det fut tung von Leben und Technik, en De Stijl, vol. V, no 2, 1922, pp. 23 2 32; ne 3, pp. 33. 41. |” Doesburg, Th. van, Grundbegriffe der neuen gestal- fenden Kunst, Munich, 1925. Doesburg, Th. van, feiten (betreffende de invloedsontwikkeling van “De Stijl” in't buitenland) die woor zich spreken», en De Stijl, s.n., 1927, pp. 53 a Ti. Dorfles, G., Le oscillazioni del gusto, Milan, 1958; sversién castellana: Las oscilaciones del gusto, El arte de hoy entre la tecnoc men, Barcelona, 1974, Dorfles, G., I div ire delle arti, Turin, 1959; ver- sin castellana: EY devenir de las artes, Fondo de Cultura Econémica, México, D-F., 1970. Dorfles, G., Simbolo, comunicazione, consumo, Tu- rin, 1962; versién castellana: Simbolo, comunicacién y con ‘sumo, Editorial Lumen, Barcelona, 1975, Dorfles, G., Introduzione al disegno industriale, Bo- lonia, 1963; versién castellana: El disefio industrial y su estética, Editorial Labor, S. A., Barcelona, 1977. Dorfles, G. (Ed), Kitsch. Antologia del cattivo gusto, Mildn, 1968; versién castellana: El Kitsch. Antologia det mal gusto, Editorial Lumen, Barcelona, 1973. Dorfles, G., Artificio ¢ natura, Turin, 1968; version castellana: Naturaleza 3 Editorial Lumen, Barce- Iona, 1972 Dorfles, G., Dal significato alle scelte, Turin, 1973; versi6n castellana: Del significado a las opciones, dito. rial Lumen, 1975. Dreyfuss, H., Designing for People, Nueva York, 1955. Eckstein, H., «Idee und Geschichte des Deutschen Werkbunds», en 50 Jahre Deutscher Werkbund, Frankfurt am Main, 1958, pp. 7 a 18. Egbert, D. D., Social Radicalism and The Arts, Nue- va York, 1970 [Véase del autor: El arte en la teoria mar- sista en la prdctica, Tusquets Editor, Barcelona, 1973] Erffa, H. von, «Bauhaus: First Phases, en The Ar- chitecturat Review, vol. CXXIT, n# 727, 1957, pp. 103 a 105. Fagiolo, M,, «La cattedrale di cristallo, L’architetta- ra dell'espressionismo ¢ la tradizione “esotericas”, en Il re- vival, ed. a cargo de G. C. Argan, Mildn, 1974, pp. 225 a 288; versién castellana: El pasado en el presente. El revival en las artes pldsticas, la arguitectura, el cine y el teatro, Edi- torial Gustavo Gili, S. A., Barcelona, 1977. 83 se Pun ssyonjosoy nz empntond) st som, “UL, ‘ssnORL, “9% © Gt “dd ‘go6r ‘ureW wre IamyqUERy “pung al4aq soyosinaq eayor og uo ‘esapimayraM WaqDSIMOC Sop aiqpmppsen nz esamopeq pun wozpoN “UL ‘ssnoq “ge € “dd “gogr “2 ott ‘ag us ‘euBisaq [eEsnpuy sep srxezg> “Wy ‘o[e8np, “ov ® Ly ‘dd “yor “uog vyequsyg we ‘esnpunty yauoNy» “D ‘tzuIN. “8967 “TPBNIMIg ‘snoynog e1yor g¢ UprdISodxe ef op OB0TE UWOHION, EM “M >eID, eo ‘asneqmeg sep pun snidozg syeM» “y ‘019 “ost & Tpt dd Ou6T ‘Sony somang “y °S ‘sexo g00uLe ‘posora |} y26T “ZOETOE o 'ILAXX ‘104 ‘Sotusapoyy sduia,, $97 Ua ‘«sos Dinyoaymbév DI op soouvaqy ceuelja}svo UoIssOA fog6y ‘AOR of SEI Op VIM 49 SMOFOTUISO} ‘oMbmUYoaL» 'y "210 waany ‘simoairo.y poo -Jo ‘9961 ‘euopsoreg ‘uommy JeLONpy ‘seoynvg v & DénsoanMbsv vA -onu vy wuElaIse9 UY 3 “9961 ‘euoporea, “eoRpaW-ooNRUAID TeHONPA ‘Vanjoaymban ‘odusasy TH6T “(SHasnppesseyy) oBPLG “L] ‘2uy ‘aarwsogyyog spoanyosy a1, ear BI & “9961 ‘seoetEg “Vy “9. ‘Sex01IPA Lay Sup 4a ojody szomne [ap upIqUIR suEZAI “CZ posdsnoynog 49p aipspuniy “y\ ‘smIdorg “et B 9g “dd “6T6T ‘nysog wp asuny $09 o1reqly ‘Sozuauinoog °0 [A :O}uaTUIAOUT To a1q0s95 UMD "A ap o81e9 & “po ‘owissayyaysoo Jop Damon 7 Ua “(CZ6TOC61) “g ‘ueD aL smin|nog VT seuTefaqseo WOT waoadsos ‘¢9.4 79 "dd & gg d‘1z & 9¢ dd “2961 BUM “W“ET 9p OBseo v “po “Snompmog sug uo sommopue sa12 Soy “(2z6q) soopr-snermeg sop sioxeIBesL, arg? 4 (6T6T 9p [EIQe) «IeMITa\M UT sosMeyMeg UayosTTEEIS sap unserforg pun soyruujy> femoy ‘euryoovut ayap vyllayo 2 wBysag “a “yoveT “USL ‘Sapuoy ‘savax Suspuriog sit Jo sore samuite yy, up snoynog ay? Jo Was 242. pur smdosg sazqo9y “WN ‘OwODsTOUET og & 6T “dd “$16t ‘¢ ot ‘suomsoddg uo «A100uI, IR 10 Sodaxdy» “y “woydurerg f “ozet ‘BrcIoT “(OZ61 ‘dtodouor pun Kop-or) WeRio asossou8 svq- aInaH{ ask018 SoC “HL ‘DIOL “es6r “worm “(Zz6r QHOM pun afeT yy) vaqey wr Bofag “H ‘Plog e i oe 961 ‘weprosUIY “TE6reReT “Bungsood tm oats Ud “«SOx fourm aprsooygqndad ian Sou Ua» “a ‘weqIog 7 “OLS WOK waa “Iuasate oy O7 DU UML OIA ays woul usssaq fo KuoIsE VY ‘20qeI0L - “368 4 H6R “ © gee “dd ‘ge ot ‘ize © 618 “dd “GI6T ‘ug ot “omynyos ang to “eumuisurry topo israBMog” "94 snidoND . “ze @ 67 “dd “pI6E BUDE ‘sopUNga | uoHosmeG sop Yonguor Os “udUte} “Rog saqfersisnput 40M apUOPLGTAS sod “hy “enyo25 weg LL °d “e161 “euag ‘sopungysom usyosmaq sop yong i CRPMOH Pin aussnpur wy isumy exer us ‘easemsmmeqety “ove ® 19 dd “pu6t “SnpUY weuepomT SunppoWMUA oq» “\ ‘snIdory, AE 0x eaany ‘ssan“T “fap OBE e “pa ‘iat yeuoky wa . “19 © 0¢ “dd ‘crot ‘96 oe {1 v gz “dd “ye oH E a tg @ oz “dd ‘tg ow ige v Tz dd “gu6t ‘Ze ott ‘OUOSDIIO UP oa aur Aufgabe des Deutschen Werkbundes, Tubinga, 1959 Hitchcock, H.R. / Johnson, Ph., The International Style, Nueva York, 1966, Hoffmann, H., «Das historisches Bauhaus», eh “ Baukunst und Werkform, ne 10/11, 1953, pp. 564 a 570. ‘Houghton, W. La storia dei mestieri i rapporto al pensiero seicentesco» (1957), en Le radici def © pensiero scientifico, Milén, 1971, pp. 362 @ 390, Hiiter, K. D., Das Bauhaus in Weimar, Berlin, 1976. Itten, J., «Fragmente zu Leben und Werk» (1955), en Johannes Iiten Werk und Schriften, Zurich, 1972, pp. 31 y 32. Johnson, Ph., «History of Machine Arts, en Machi. ne Art, Nueva York, 1934, pp. 13 a 17. Jones, J. Ch,, Design Methods, Londres, 1970. Kantor, K., «Dizajn v kontekste kul’tury» (EI dis.” fio en el contexto de la cultura), en Dekorativnol Iskussh vo SSSR, 1975, no 9, pp. 26 a 29. Kaufmann, E,, Jr., «Industrial Design», en Ency- clopaedia Britannica, 1960, pp. 284 y 28. Klingender, F. D., Art and Industrial Revolution, - Londres, 1968. Koenig, G. K., «L'eredita dell’espressionismo», ea Architettura deltespressionismo, ed. a cargo de F, Bors y G. K, Koenig, Génova, 1967, pp. 179 a 240. Koyré, A., From the Closed World to the Infinite Universe, Baltimore, 1957. Kraiski, G., Le poetiche russe del Novecento, Bart, 1968. Kraus, K., Pro domo et mundo, Munich, 1912. Kroll, F, Bauhaus: 1919-1933, Diisseldorf, 1974. Lang, L,, Das Bauhaus: 1919-1933 -Idee und Wirck- lichtkeit, Berlin, 1965. Latham, R. S., «The Artifact as a Cultural Ciphers, en Who Designs America?, Garden City, Nueva York, 1966, Le Bot, M,, Peinture et machinisme, Paris, 1973. Leering, J., Introduccién a Theo van Doesburg: 41883-1931, Amsterdam, 1969. L'Esprit Nouveau, vol. I, 1920 (reprint, Nueva York, 1969). Leuchtenberg, W. Chicago, 1958. ‘Lindahl, G., «Von der Zukunftskathedrale bis zur Wohnmaschine. Deutsche Architektur und Architekturdé- .. The Perils of Prosperity, 86 ‘pate nach dem ersten Weltkriege», en Idea and Form, vol. I, 1959, pp. 226 a 282. Lindinger, H., Vorindustrielle Produktgestaltung - [Bine Kritit der Kunshistorischen Interpretation von der Produktgestaltung in den vorindustriellen Jahrhunderten, ‘trabajo de tesis, HEG, Ulm, 1961. Liridinger, H., «N&hmaschine 1962- Analyse», en Form, n2 18, 1962, pp. 32 a 42. bach, B. (Ed), Die Industrie zum Thema: In- dustrieDesign und Studium, Bielefeld, 1973 Loos, A., «Ornament und Verbrechen> (1908), en Programme und Manifeste zur Architektur des 20, Jahr- Jumderts, ed. a cargo de U. Conrads, Frankfurt am Main, 1964, pp. 15 a 21 [Véase de A. Loos, Ornamento y delito y otros escritos, Editorial Gustavo Gili, S. A., Barcelona, 1972, y Ia versi6n castellana de Ia obra de U. Conrads [Ed.], Programas y manifiestos de la arquitectura del siglo XX, Editorial Lumen, Barcelona, 1973.] Lux, J. A, Ingenieur Aesthetik, Munich, 1910. Majakovskij, V., «Tempo o fabbrica?» (1918) y sLocomotiva, vola come freccia» (1926), en Opere, Roma, 1958, vol. VIII, p. 308 y vol. TIT, p. 91 a 93, respectiva. mente, Maldonado, T. / Wahl, E., Grundsatzuntersuchung ber Haushaltsgeriite, texto ciclostilado. Maldonado, T., «Neue Entwicklungen in der Indus- frie und die Ausbildung des Produktgestalters», en Ulm, ‘ne 2, 1958, pp. 25 a 40. Maldonado, T., La formazione del disegnatore industriale, ponencia presentada en el Congreso del ICSID, Venecia, 1961. Maldonado, T., «Industrial design: un tour d’hori- zon sur quelques problémes actuels», en Bulletin de 'Ins- titut @Esthétique Industrielle, n2 10/11, 1962, pp. 1 a 7. Maldonado, T., «Ist das Bauhaus aktuell?», en Utm, ne 8/9, 1963, pp. 5 a 13. Maldonado, T., «Stellimgsnahmen zu “Ist das Bauhaus aktuell?"», en'Utm, ns 10/11, 1964, pp. 62 a 73. Maldonado, T., La ‘speranza ‘progetiuale, Turin, 1970; version castellana: Ambiente humano e ideotogia, Ediciones Mueva Vision, SAIC. Buenos Aires, 1971. Maldonado, T., Avanguardia e razionalita, Turin, 1974; versién castellana: Vanguardia y racionalidad. Ar. ticulos, ensayos y otros escritos: 1946.1974, Editorial Gus- tavo Gili, S. A., Barcelona, 1977. 87 1M 9p iousapoUt ouesep Jop Sosauo}A =OUDI|=ISE ‘61 ‘Sexpuoy ‘smdo1y s297oM 07. SUORY 1 “BM wosg “witsaq wapoyy Jo sxAe.O}g "N ‘s9USKOg “let ‘euoppareg “Y °S “MED OneIsN [HONDA ‘oisHoHs -audva vanyooninbso VT + Let wes ‘smusquosssasdes sop anny: “D, ‘wet ‘sured ‘ounyou aijuos pigI00g VT “S “oMAOOSOPY ‘Sb9 £29 “Ed “push “9 oU “XIXK “TOA “oFofpoq uO “ITAX O ‘ooes Jou ommsreima 9 omsturtae “oMstormaooyY *.21q3S09 , Geir ‘enoporg “y “s ‘seuoupa ening ‘viousq popmBe! & 2 ral “Hod Mp iY,T- 49S Up axojoyokse “Y “Y ‘SOON 7 ‘9L6T ‘PEP “PW ‘Jeong souOTIDA, ‘nongisa ugrodaosed & ugapussofun vy ap Dy0aT -doonad Ja sere vel “dd “ge6T “HIOR ASN “Sz6T-6IET ssmOYRDG Ua ‘esaINAXIL SUNQBrT 1 sing omy wor .-y ‘ABeN-AoqOW, [eget ‘sory sovang ‘onuguy souoripg ‘vysrxs0u: ap Dyasay & upss}s Daan VT :x0MNE Top aseRA] GT ‘YPM AW “unpyamoy mz ToUowy UO, "T “ABeN-AOON “SLBT ‘nosoyy ‘(soxaf “qo sof op & semnbeut se 9p wzaqIaq e| 21q0g) foB9e 7 wi? pul o10zLy OW "A ‘AodtaNW /.“—{ °O “TIAZoUIpY "8961 “HOR BAONN ‘SrETBI6T :kuDUs Jod Pub samizarnoay g, ‘UCT era esneqneg wep sne smmsneupy wap “Py Gok ‘SOT ® OOT “wapig? ua “(gz6t) “OL6] ‘ewOY ‘osv9 1} 9 mjo8as v7 ‘LE & Ze “dd ‘S96T ‘69 ot ‘oMsopoyy sseUtt 9 eofiayse anorzeormmMo9 ‘uBisoq> tag up 88 Z “eL61 ‘sony: soumng “FO TVS ‘sopra TeHONDg ‘popiner 7 2p a1 1 1a *UETIeIseo wOKSIOA {61 ‘s]eq“snoy t WS “(OE6T) Bojodosyiuy 19 aF0]019 2S wo “(eZ6T-E76T)

S-ar putea să vă placă și