Sunteți pe pagina 1din 10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

Dados

PrintversionISSN00115258
OnlineversionISSN16784588

ServicesonDemand
Article

Dadosvol.40no.2RiodeJaneiro1997

Articleinxmlformat

http://dx.doi.org/10.1590/S001152581997000200003

Articlereferences

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual*

Howtocitethisarticle

JosMurilodeCarvalho

CurriculumScienTI
Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail

Podeseargumentarqueoproblemadasrelaespolticasentreopoder
localeopodernacionalnoserresolvidopormeiodediscusses
conceituais.Oqueserianecessriomaispesquisadecampo.
Historiadores,semdvida,tenderiamaapoiaressepontodevista.H
momentos,noentanto,emqueoacmulodepesquisaspassaater
rendimentodecrescenteporqueasidiascomeamagiraremroda,sem
conseguiravanardevidoaconfusesouimprecisesconceituais.Nesses
momentosconvmpararpararevisoetentaresclarecerconceitose
teorias.

Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics

Relatedlinks
Share
More

Parecemequeesteumdessesmomentosnosestudosdepoderlocale
More
suasrelaescomoEstadonacionalnoBrasil.Himprecisoe
inconsistncianousodeconceitosbsicoscomomandonismo,coronelismo,
Permalink
clientelismo,patrimonialismo,feudalismo.Adificuldadenocertamente
privilgiobrasileiro,umavezquetaisconceitossoreconhecidamente
complexos.Basta,comoexemplo,mencionaraimensaliteraturaproduzida
emtornodofenmenodoclientelismo,asdiscussessobreocontedodesteconceitoeasdificuldadesem
empreglodemaneiraproveitosa.Nocasobrasileiro,nosconceitosmaisuniversais,comoclientelismoe
patrimonialismo,mastambmnoesmaisespecficas,comocoronelismoemandonismo,estoapediruma
tentativaderevisocomoauxlioparaoavanodapesquisaemprica,pormaisridaeinglriaquesejaatarefa.
oquemeproponhofazernesteartigo.Anfasesernosconceitosdemandonismo,coronelismoeclientelismo,
masnopoderserevitadarefernciasnoescorrelatasdepatrimonialismoefeudalismo.
Comeocomoconceitodecoronelismo1.DesdeoclssicotrabalhodeVictorNunesLeal(1948),oconceito
difundiuseamplamentenomeioacadmicoeapareceemvriosttulosdelivroseartigos.Noentanto,mesmoos
quecitamLealcomoreferncia,freqentemente,oempregamemsentidodistinto.Oqueeracoronelismonaviso
deLeal?Emsuasprpriaspalavras:"oqueprocureiexaminarfoisobretudoosistema.Ocoronelentrounaanlise
porserpartedosistema,masoquemaismepreocupavaeraosistema,aestruturaeamaneirapelasquaisas
relaesdepodersedesenvolviamnaPrimeiraRepblica,apartirdomunicpio"(Leal,1980:13).Nessa
concepo,ocoronelismoumsistemapoltico,umacomplexaredederelaesquevaidesdeocoronelato
presidentedaRepblica,envolvendocompromissosrecprocos.Ocoronelismo,almdisso,datado
historicamente.NavisodeLeal,elesurgenaconflunciadeumfatopolticocomumaconjunturaeconmica.O
fatopolticoofederalismoimplantadopelaRepblicaemsubstituioaocentralismoimperial.Ofederalismocriou
umnovoatorpolticocomamplospoderes,ogovernadordeestado.OantigopresidentedeProvncia,duranteo
Imprio,eraumhomemdeconfianadoMinistrio,notinhapoderprprio,podiaaqualquermomentoser
removido,notinhacondiesdeconstruirsuasbasesdepodernaProvnciaqualera,muitasvezes,alheio.No
mximo,podiaprepararsuaprpriaeleioparadeputadoouparasenador2.
Ogovernadorrepublicano,aocontrrio,eraeleitopelasmquinasdospartidosnicosestaduais,eraochefeda
polticaestadual.Emtornodelesearregimentavamasoligarquiaslocais,dasquaisoscoroniseramosprincipais
representantes.SeupoderconsolidouseapsapolticadosestadosimplantadaporCamposSalesem1898,
quandoestedecidiuapoiaroscandidatoseleitos"pelapolticadominantenorespectivoestado".SegundoSales,
eradosestadosquesegovernavaaRepblica:"Apolticadosestados[...]apolticanacional"(Sales,
1908:252).
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

1/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

Aconjunturaeconmica,segundoLeal,eraadecadnciaeconmicadosfazendeiros.Estadecadnciaacarretava
enfraquecimentodopoderpolticodoscoronisemfacedeseusdependenteserivais.Amanutenodessepoder
passava,ento,aexigirapresenadoEstado,queexpandiasuainfluncianaproporoemquediminuaados
donosdeterra.Ocoronelismoerafrutodealteraonarelaodeforasentreosproprietriosruraiseo
governoesignificavaofortalecimentodopoderdoEstadoantesqueopredomniodocoronel.Omomento
histricoemquesedeuessatransformaofoiaPrimeiraRepblica,queduroude1889at1930.
Nessaconcepo,ocoronelismo,ento,umsistemapolticonacional,baseadoembarganhasentreogovernoe
oscoronis.Ogovernoestadualgarante,parabaixo,opoderdocoronelsobreseusdependenteseseusrivais,
sobretudocedendolheocontroledoscargospblicos,desdeodelegadodepolciaataprofessoraprimria.O
coronelhipotecaseuapoioaogoverno,sobretudonaformadevotos.Paracima,osgovernadoresdoseuapoio
aopresidentedaRepblicaemtrocadoreconhecimentodestedeseudomnionoestado.Ocoronelismofasede
processomaislongoderelacionamentoentreosfazendeiroseogoverno.Ocoronelismonoexistiuantesdessa
faseenoexistedepoisdela.Elemorreusimbolicamentequandosedeuaprisodosgrandescoronisbaianos,
em1930.Foidefinitivamenteenterradoem1937,emseguidaimplantaodoEstadoNovoederrubadade
FloresdaCunha,oltimodosgrandescaudilhosgachos.OprprioLealincoerenteaosugerirumrenascimento
docoronelismoembutidonatentativadospresidentesmilitaresdeestabelecercontatodiretoentreogoverno
federaleosmunicpios,passandoporcimadosgovernadores(Leal,1980:14).Anovasituaonadatinhaaver
comaquedescreveuemsuaobraclssica.
Essavisodocoronelismodistingueodanoodemandonismo.Estetalvezsejaoconceitoquemaisseaproxime
dodecaciquismonaliteraturahispanoamericana.Refereseexistncialocaldeestruturasoligrquicase
personalizadasdepoder.Omando,opotentado,ochefe,oumesmoocoronelcomoindivduo,aqueleque,em
funodocontroledealgumrecursoestratgico,emgeralapossedaterra,exercesobreapopulaoumdomnio
pessoalearbitrrioqueaimpededeterlivreacessoaomercadoesociedadepoltica.Omandonismonoum
sistema,umacaractersticadapolticatradicional.Existedesdeoinciodacolonizaoesobreviveaindahoje
emregiesisoladas.Atendnciaquedesapareacompletamentemedidaqueosdireitoscivisepolticos
alcancemtodososcidados.Ahistriadomandonismoconfundesecomahistriadaformaodacidadania.
NavisodeLeal,ocoronelismoseriaummomentoparticulardomandonismo,exatamenteaqueleemqueos
mandescomeamaperderforaetmderecorreraogoverno.Mandonismo,segundoele,sempreexistiu.uma
caractersticadocoronelismo,assimcomoooclientelismo.AoreferirseaotrabalhodeEulSooPang,que
definecoronelismocomoexercciodepoderabsoluto,insiste:"no,evidentemente,aomeucoronelismoquese
refere",econtinua:"nohumapalavranomeulivropelaqualsepudesseatribuirostatusdesenhorabsoluto
aocoronel,ousexpressespessoaisdemandodosistemacoronelista".Maisainda:"Emnenhummomento,
repito,chameiocoroneldesenhorabsoluto"(idem:1213Pang,1979).
Boapartedaliteraturabrasileira,mesmoaqueseinspiraemLeal,identificacoronelismoemandonismo.Essa
literaturacontribuiu,semdvida,paraesclarecerofenmenodomandonismo.Daimagemsimplificadadocoronel
comograndelatifundirioisoladoemsuafazenda,senhorabsolutodegentesecoisas,emergedasnovas
pesquisasumquadromaiscomplexoemquecoexistemvriostiposdecoronis,desdelatifundiriosa
comerciantes,mdicoseatmesmopadres.Osupostoisolamentodospotentadosemseusdomniostambm
revisto.Algunsestavamdiretamenteenvolvidosnocomrciodeexportao,comooscoronisbaianosda
ChapadaDiamantina,quasetodosseenvolviamnapolticaestadual,algunsnapolticafederal(Carone,1971
Pang,1979MachadoNetoetalii,1972Queiroz,1975S,1974Silva,1975VilaaeAlbuquerque,1965
Campos,1975).Masofatodeestaliteraturatertornadosinnimososconceitosdecoronelismoemandonismofoi
negativo.Algunsautoresencontrarammesmoumcoronelismourbano(Reis,1971),ouumcoronelismosem
coronis(Banck,19741979).Oconceitoatinge,nessescasos,umaamplitudeeumafrouxidoquelhetiramo
valorheurstico.
Outroconceitoconfundidocomodecoronelismoodeclientelismo.Muitousado,sobretudoporautores
estrangeirosescrevendosobreoBrasil,desdeotrabalhopioneirodeBennoGaljart(19641965),oconceitode
clientelismofoisempreempregadodemaneirafrouxa.Demodogeral,indicaumtipoderelaoentreatores
polticosqueenvolveconcessodebenefciospblicos,naformadeempregos,benefciosfiscais,isenes,em
trocadeapoiopoltico,sobretudonaformadevoto.Esteumdossentidosemqueoconceitousadona
literaturainternacional(Kaufman,1977).Clientelismoseriaumatributovariveldesistemaspolticosmacroe
podemcontermaioroumenordosedeclientelismonasrelaesentreatorespolticos.Nohdvidadequeo
coronelismo,nosentidosistmicoaquiproposto,envolverelaesdetrocadenaturezaclientelstica.Mas,de
novo,elenopodeseridentificadoaoclientelismo,queumfenmenomuitomaisamplo.Clientelismoassemelha
se,naamplitudedeseuuso,aoconceitodemandonismo.Eleomandonismovistodopontodevistabilateral.
Seucontedotambmvariaaolongodotempo,deacordocomosrecursoscontroladospelosatorespolticos,em
nossocasopelosmandesepelogoverno.
Dealgummodo,comoomandonismo,oclientelismoperpassatodaahistriapolticadopas.Suatrajetria,no
entanto,diferentedadoprimeiro.Namedidaemqueoclientelismopodemudardeparceiros,elepodeaumentar
ediminuiraolongodahistria,emvezdepercorrerumatrajetriasistematicamentedecrescentecomoo
mandonismo.Osautoresquevemcoronelismonomeiourbanoeemfasesrecentesdahistriadopasesto
falandosimplesmentedeclientelismo.Asrelaesclientelsticas,nessecaso,dispensamapresenadocoronel,
poiselasedentreogoverno,oupolticos,esetorespobresdapopulao.Deputadostrocamvotospor
empregoseserviospblicosqueconseguemgraassuacapacidadedeinfluirsobreoPoderExecutivo.Nesse
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

2/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

sentido,possvelmesmodizerqueoclientelismoseamplioucomofimdocoronelismoequeeleaumentacomo
decrscimodomandonismo.medidaqueoschefespolticoslocaisperdemacapacidadedecontrolarosvotos
dapopulao,elesdeixamdeserparceirosinteressantesparaogoverno,quepassaatratarcomoseleitores,
transferindoparaestesarelaoclientelstica.
Exemploclarodessasituaoodacidadequenadcadade60eradominadaporduasfamlias,cujopoderse
baseavasimplesmentenacapacidadedebarganharempregosebenefciospblicosemtrocadevotos(Carvalho,
1966).Asfamliasnotinhamrecursosprprios,comooscoronis,eofenmenonoerasistmico,embora
houvessevnculosestaduaisefederais.Porvriosanosasduasfamliasmantiveramocontrolepolticodacidade,
alternandosenopoder.Osresultadoseleitoraiseramprevistosdeantemocomprecisoquasematemtica.Os
votostinhamdono,eramdeumaoudeoutrafamlia.Tratavasedeumcasoexacerbadodeclientelismopoltico
exercidonummeiopredominantementeurbano.Nosetratavadecoronelismo.
Temos,assim,trsconceitosrelacionados,masnosinnimos,guardandocadaumsuaespecificidade,almde
representaremcurvasdiferentesdeevoluo.Ocoronelismoretratasecomumacurvatiposino:surge,atingeo
apogeuecainumperododetemporelativamentecurto.Omandonismosegueumacurvasempredescendente.O
clientelismoapresentaumacurvaascendentecomoscilaeseumaviradaparabaixonosltimosanos.Ostrs
conceitos,assimconcebidos,mantmumacaractersticaapontadacomrazoporRaymondBuve(1992)como
essencialemumaabordagemhistrica:aidiadediacronia,deprocesso,dedinamismo.
Masnoseresolvemcomissoosproblemasrelacionadoscomostrsconceitos.Omenospolmicodelestalvez
sejaodemandonismo,vamosdeixloempaz.Quantoaoclientelismo,asdivergnciassograndes.Naliteratura
internacional,muitosnoconcordamemrestringiloidiadeatributodeumsistemaoutrosqueremapliclo
apenaspolticalocaloutrosaindaovemcomoumsistemaglobal(Scott,1977Clapham,1982Lemarchand,
1981Land,1983).Noseriapossvelnasdimensesdesteartigoretomaradiscussodesseconceitoalmdo
usoquedelefeitonoBrasil.VamosretomloemconexocomascrticasaoconceitodecoronelismodeLeal.
Acrticamaiscontundente,quasevirulenta,foifeitaporPaulCammack(19791982),efoirespondidacomigual
contundnciaporAmilcarMartinsFilho(1984).Comobemobservaesteltimo,oprincipalalvodeCammacka
interpretaoclientelsticadapolticabrasileiraduranteaPrimeiraRepblica,queele,Cammack,identificariacom
ocoronelismo.ContraessainterpretaoCammackproperetomaravisotradicionaldeumsistemapoltico
dominadopelosproprietriosruraiscujosinteressesseriamrepresentadospeloEstado.Jvimosquecoronelismoe
clientelismonoseconfundemeporaacrticaerraoalvo.MartinsFilholimitaseemsuarespostaasalvara
abordagemclientelstica.Maspodeseexaminarocontedodacrticanaquiloqueatingeocoronelismocomo
sistema.Opontocentral,ameuver,anegao,porCammack,davalidadedaidiadecompromissobaseadana
trocadosvotoscontroladospeloscoronispeladelegaodepoderesdogoverno.
Cammacknegaopoderdoscoronisdecontrolarosvotosetambmovalordovotocomomercadoriapoltica.
Quantocapacidadedecontroledovoto,hconsensoentretestemunhosdapocaeestudiososdequeela
existia.Elasedava,comovimos,atmesmoemcontextosurbanosedepoisdademocratizaode1945.Quanto
aovalordovotocomomercadoria,acrticafazsentido,avotaopoucovalianapoca.Hamplasevidncias
sobrefraudesescandalosasqueacompanhavamoprocessoeleitoralemtodasassuasfases.Ocoronelpodia
controlarosvotantesemanipularasataseleitorais,masquemdefiniaaapuraodosvotosereconheciaos
deputadoseraoprprioCongressoemacordocomopresidentedaRepblica.Essefoioacordonegociadopor
CamposSalescomosgovernadores.Aapuraofinalpodiainverteroresultadodasatas.Umatestemunhaocular
doprocessodereconhecimentonaCmaraem1909observa:"OsreconhecimentosdeGois,RiodeJaneiroe
DistritoFederalssefaroquandooschefeschegaremaacordo.Paraocasoaseleiesnadaestovalendo"
(Vieira,1980).
Seaceita,acrticaquebraumdospsdocompromissocoronelista,qualseja,adependnciadogovernoem
relaoaoscoronisparaaproduodevotos.Acrticapodeserconsideradavlidaseoscoronisforem
tomadosindividualmenteemsuarelaocomosgovernadores.Mesmoahaveriaexcees,poiscertoscoronis,
comoosdaBahia,podiamenfrentarosgovernadoresatnoterrenomilitar.Masmesmosemrecorreraesses
casosexcepcionais,aidiadocompromissocoronelistapodesermantidasemquesedaovotopesodecisivo.
Seosgovernadorespodiamprescindirdacolaboraodoscoronistomadosisoladamente,omesmonosedava
quandoconsideradosemconjunto.Aestabilidadedosistemacomoumtodoexigiaqueamaioriadoscoronis
apoiasseogoverno,emboraessamaioriapudessesereventualmentetrocada.Asmanipulaesdosresultados
eleitoraissemprebeneficiavamumgrupoemdetrimentodeoutroetinhamumcustopoltico.Seentravamem
conflitocomumnmerosignificativodecoronis,osgovernadoresseviamemposiodifcil,seno
insustentvel.BastamencionaroscasosdaBahia,deGois,doCearedeMatoGrosso.Emtodoseles,os
governadoresforamdesafiados,humilhadosemesmodepostos.Sotambmconhecidososcasosdeduplicatas
deassembliasestaduais,debancadasfederaiseatmesmodegovernadores.Asduplicatasdeassemblias
eramnomnimoembaraosasparaosgovernadoresepodiamprepararocaminhoparaaintervenodogoverno
federal,numaconfirmaodanaturezasistmicadocoronelismo.Muitasvezes,rebeliesdecoroniseram
incentivadaspelogovernofederalparafavoreceroligarquiasrivaisnosestados.
Ummnimodeestabilidadedosistemaexigiaalgumtipodeentendimentocomoscoronis,oupartedeles,sendo
deimportnciasecundriaqueacontrapartidadocoronelseconcretizasseexclusivamenteemvotos.Bastavao
apoiotcito,anorebelio.Setudodependessedovoto,seriadeesperarumalutamaiorporseucontrole,com
aconseqnciadequeaparticipaoeleitoralteriaatingidoproporesmuitomaioresdoqueosmseros2%ou
3%dapopulao.Comessaqualificao,atesedeLealcontinuadep.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

3/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

OutracrticadeCammacktemavercomovelhodebateentreclasseefollowing,travadopelaprimeiravezno
BrasilentreBennoGaljart(19641965)eGuerritHuizer(1965).CammackacusaLealdeveroscoronisapenas
comoatorespolticosenocomoprodutores,comoclassesocial.Aquitambmhquedistinguir.QueLeal
consideravaoscoroniscomoclassedominantenopodehaverdvida.Ocompromissocoronelistabaseavase
exatamentenadecadnciaeconmicadessaclasse.aperdadepodereconmicoquelevaocoronela
necessitardoapoiodogovernoparamantersuaposiodeclassedominante.Masverdadequeateoria
formuladaapenasemtermosdecompromissopoltico:oscoronisapiamogovernador,quelhesdcartabranca
emseusdomniososgovernadoresapiamopresidentedaRepblica,estereconheceasoberaniadelesnos
estados.
Mas,denovo,afalha,sefalhah,apenasformal.Istoporduasrazes.Aprimeiraqueaentregadocontrole
decargospblicosaoscoronistemevidentementeumsentidoquevaimuitoalmdopoltico.Nopreciso,por
exemplo,demonstrarqueopapeldeumjuizdepaz,deumjuizmunicipal,deumdelegadodepolciaoudeum
coletordeimpostosestestreitamentevinculadosustentaodosinteresseseconmicosdosdonosdeterrae
dosgrandescomerciantes.Astarefasdojuizedodelegadoeramimportantesparaocontroledamodeobrae
paraacompetiocomfazendeirosrivais.Sercapazdeoprimirouprotegerosprpriostrabalhadoresoude
perseguirostrabalhadoresdosrivaisfazendousodapolciaeraumtrunfoimportantenalutaeconmica.Como
observouOliveiraVianna(1949),ajustiabrasileiracaracterizavase,nessapoca,pelasfigurasdo"juiznosso",
do"delegadonosso",isto,eraumajustiapostaaserviodosinteressesdosmandes.Ocoletordeimpostos,
porseulado,podia,pelaao,ouinao,afetardiretamenteamargemdelucrodoscoronis.Atmesmouma
professoraprimriaeraimportanteparaconservarvaloresindispensveissustentaodosistema.Ignoraresses
aspectosdoscargospblicosqueseriasepararartificialmenteopolticodoeconmico.Nocoronelismo,como
definidoporLeal,ocontroledocargopblicomaisimportantecomoinstrumentodedominaodoquecomo
empreguismo.Oempregopblicoadquireimportnciaemsi,comofontederenda,exatamentequandoo
clientelismocresceedecresceocoronelismo.
Emsegundolugar,erararoqueosinteresseseconmicosdeclasseassumissemoprimeiroplanonaslutaslocais
daPrimeiraRepblica.Emgeral,istossedavaemmomentosdetentativasdecriaoouaumentodeimpostos
pelosgovernosestaduais.Osinteressesmaisamplosdoscoroniscomoclasseeramraramente,sejamaiso
foram,desafiadospelosgovernosoupelostrabalhadores.Nosecolocavaemquestoodomniodoscoronis
comoclasse.EstaumapremissaqueperpassatodaaargumentaodeLealedefatoatornainteligvel.O
conflitoassumia,assim,quasesempre,caractersticadedisputapolticaentrecoronisougruposdecoronis,
entrandoosgovernosestaduaisefederalsejacomojuiz,sejacomoprovocador,sejaaindacomoaliadodeuma
dasfaces.Nohaviamovimentosorganizadosdetrabalhadoresquepudessemcolocaremxequeodomniodo
senhoriato.Anicaorganizaodesetoresdominadosverificavasenosmovimentosmessinicosenocangao.
Masmessianismoecangaoatingiamodomniodaclasseproprietriaapenasindiretamente.Eramvtimasfceis
darepressoedacooptao,oudeambas(Queiroz,1977Monteiro,1974DellaCava,1970).Lealnoignorava
nemmenosprezavaoladoeconmicoemsuateoriadocoronelismo.Umadesuasinovaesemrelaoteoria
socialdapocafoiexatamentefugiraosreducionismosemvoga,econmicos,sociolgicos,culturaisou
psicolgicos.Suaanliseincorporacontribuiesdevriasdisciplinaseasintegranoconceitodesistema
coronelista(Carvalho,1980c).
Masasdivergnciasnoterminama.ComoapolmicaentreMartinsFilhoeCammackindica,estoemjogo
conceitossociolgicosepolticosfundamentaiscomoclientelismo,feudalismoepatrimonialismo,representaoe
cooptao.Usoapolmicaparaentrarnadiscussodoempregodessesconceitos.
MartinsFilhoacusaCammackdecometerumaimpropriedadeconceitualaovincularpatrimonialismoe
representaodeinteresses,aomesmotempoqueoprprioCammackapontaainconsistnciadaliteraturasobre
ocoronelismoquevinculariafeudalismoecooptao.Ameuver,pelosargumentosexpostosatagora,tanto
MartinsFilhocomoCammackseequivocamaocolocarNunesLealdentrodatradio"feudalista"quetemem
OliveiraViannaeNestorDuarteseusmaisilustresrepresentantes,maistardeseguidosporQueiroz(Oliveira
Vianna,1920Duarte,1939Queiroz,1956/57)3.Essatradioacentuaopoderdospotentadosruraisesuas
parentelasdiantedoEstadodesdeoinciodacolonizao.Osgrandesproprietriossovistoscomoonipotentes
dentrodeseuslatifndios,onde,comodisseumcronista,sprecisavamimportarferro,sal,plvoraechumbo.
DuranteaColniaeramalheios,senohostis,aopoderdogoverno.ApsaIndependncia,passaramacontrolar
apolticanacional,submetendooEstadoaseusdesgnios.Aformulaomaiscontundentedatesefeudalest
emNestorDuarte.Ascapitaniashereditriasseriam,segundoesteautor,instituieslegitimamentefeudaiseo
feudalismoteriadominadoostrsprimeirossculosdahistrianacional.Poucoteriamudadoapsa
Independncia,pois"opoderpolticoseencerranasmosdosquedetmopodereconmico"(Duarte,
1939:181).Aordemprivada,antagnicaehostilaoEstadocomopoderpblico,teriagovernadosoberanadurante
todooperodoimperialeaindapredominariapocaemqueolivrofoiescrito.Parasertoleradopelaordem
privada,oEstado,enquantotal,omiteseereduzsuastarefasmeracoletadeimpostos.Noresto,oEstado
privatizadoeageemfunodosinteressesdaclasseproprietria.
VimosqueLeal,apesardainterpretaodeMartinseCammack,negaexplicitamentevinculaoaessacorrente
feudalista.Podesesuporatmesmo,emboraeletenhanegadoahiptese,queseulivrotenhasidoumaresposta
aNestorDuarte.Lealnonemfeudalista,nemeconomicista,tampoucodicotmicoemsuaanlise.Opoder
polticonoreduzidoaopodereconmico,oEstadoeaordemprivadanosecolocamcomooposio
inconcilivel.Mas,mesmonoseaplicandoacrticaaLeal,aobservaodeMartinsFilhosobreorelacionamento

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

4/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

inadequadodosconceitosdefeudalismoepatrimonialismoaosdecooptaoerepresentaosesustentae
merececomentriosmaisamplos.
Odebateclssiconahistoriografiabrasileiraepodesedizerqueasposiesestosendoapenasatualizadase
aperfeioadasnaproduomaisrecente.Aoladodo"feudalista"NestorDuarte,ho"patrimonialista"Raymundo
Faoro,cujateseinverteoargumentodeNestorDuarte.OBrasilseguiuaevoluodePortugalquedesdeo
sculoXIVsehavialivradodosfracostraosdefeudalismoeimplantadoumcapitalismodeEstadodenatureza
patrimonial.Aospoucosformouseumestamentoburocrtico,instrumentodedomniodoreiquesetornou
independentedoprpriorei.Acolonizaofoiempreendimentocapitalistamercantilistaconduzidopeloreiepor
esseestamento.Oestamento,minoriadissociadadanao,quedomina,delesaindoaclassepoltica,aelite
quegovernaeseparagovernoepovo,Estadoenao.Ocapitalismomercantilistamonrquico,comseu
estamentoburocrtico,bloqueouaevoluodocapitalismoindustrialemPortugalenoBrasile,portanto,tambm
asociedadedeclasseseoEstadodemocrticorepresentativo(Faoro,1958)4.
UmalinhaintermediriaentreDuarteeFaoroseguidaporFernandoUricoechea(1978).Partindodeslidabase
weberiana,UricoecheainterpretaoBrasilimperialcomoauxliodotipoidealdeburocraciapatrimonial.Osdois
termossoemparteconflitantes,desdequeburocraciatomadanosentidoweberianoderacionalizaoe
modernizaodamquinadoEstado,enquantoopatrimonialtemavercomumaformadedominaotradicional
ligadaexpansodopoderpessoaldomonarca.exatamentenoconflitodialticoentreosdoisfenmenosque
oautorvanaturezadapolticabrasileiradesdeaColnia:ummistodecrescenteburocratizaoede
decrescenteprebendalizaooupatrimonialismo.Estadoesenhoriatoestabeleceramrelaodinmicade
complementaoeantagonismo.OEstadoportugus,edepoisobrasileiro,nopossuamrecursoshumanose
materiaissuficientesparaadministraraColniae,posteriormente,opasindependente.Faziasenecessrioo
recursoaopoderprivadonaformadeservioslitrgicos,cujoexemploprincipalfoiaGuardaNacional.Porseu
lado,osenhoriatonoconseguiudesenvolverformasdesolidariedadecorporativacapazesdepossibilitaro
enfrentamentodomonarca,enquantoaeconomiaescravistanolhespermitiaaconsolidaoestamentalque
caracterizouofeudalismoocidental.AidiadecompromissofogeaodualismodeFaoroetambmaoreducionismo
deNestorDuarte,aproximandosedaabordagemdeLeal.
AnlisematizadatambmadeSimonSchwartzman(1970).Partindodasmesmasdistinesweberianas,
trabalhadasporBendix(Weber,1964Bendix,1962),defeudalismoepatrimonialismoedesuasligaescomas
formaspolticasmodernas,Schwartzmandistingueevoluesdiferentesnasregiesbrasileiras.Aprincipaldelas
temavercomoestilopatrimonialcooptativocaractersticodoNordesteedeMinasGeraiseoestilofeudal
representativoprpriodeSoPaulo.EmMinas,aeconomiamineradora,marcadaporfortepresenada
administraocolonial,easubseqentedecadnciaeconmicaduranteoImprioteriamlevadoaprovnciae
depoisoestadodependnciadopodercentral,aodesenvolvimentodoclientelismoedacooptaocomoforma
derelacionamentopoltico.Emcontraste,atradiodeindependnciadosbandeirantespaulistasdurantea
Colniaeapujanaeconmicatrazidapelocaflevaramessapartedopasadesenvolverumarelaodemaior
autonomiaemrelaoaopoderfederal,baseadanarepresentaodosinteressesdaelitelocal.Ocontraste
entreosdoisestilosseria,navisodeSchwartzman,umadasprincipaischavesparaentenderoenigma
brasileiro.
Comrelaostrsltimasposies,elaspodemsercontestadasemtermosempricos.Aexistnciado
onipotenteestamentoburocrticodeFaorodedifcilcomprovaoemprica.Outrostrabalhossobreaburocracia
imperialmostramumquadrofragmentado,antesqueunificado(Carvalho,1980a).OprprioestudodeUricoechea
postulaumarelaodistintaentreburocraciaesenhoriatorural,omesmoacontecendocomrecentetrabalhode
Graham(1990).AtesedeSchwartzmansobreapolticaderepresentaodeinteressesdeSoPaulo
contestadaporestudosdocorporativismodosindustriaispaulistasnadcadade30(Costa,1991).Noentanto,
dopontodevistatericoeconceitualambossoconsistentes.Aterminologiaempregadaseguecomrazovel
precisoostiposideaisweberianosemantmcoernciaemrelaosconseqnciastericasderivadasdesses
tiposparaaevoluopolticadopas.Isto,dapostulaodopatrimonialismoderivaumestilopolticobaseado
nacooptao,noclientelismo,nopopulismo,nocorporativismodeEstado.Aoreverso,dapostulaodo
feudalismo,daindependnciadosenhoriatoruralemrelaoaoEstado,derivaumestilopolticobaseadona
representaodeinteresses,nospartidos,naideologia.
Amesmacoerncianosedcomoutrostrabalhossobreotema.JvimosacrticadeMartinsFilhoaCammack
relativaaesseponto.Dentrodalgicaweberiana,aconclusodaexistnciadeumsistemarepresentativodos
interessesdosproprietriosruraisdeveriavirdapremissafeudalistadeNestorDuarte,criticadaporCammack.
InsistirnafraquezadosenhoriatoruralperanteoEstadoedadeduziraexistnciadeumEstadorepresentativo
dessemesmosenhoriatoparece,defato,algoestranho.Fogenoslgicaweberianamastambmanlise
marxista.NaformulaodeMarx,semqueaquideledivirjaWeber,omodocapitalistadeproduo,baseda
polticaderepresentaodeinteresses,evoluidomodofeudaldeproduo.ComoobservaJ.P.Nettl(1968),no
foiporacasoqueMarxdeixoudeenfatizaroEstadoparaseconcentrarnasclassesaosetransferirdaAlemanha
paraaInglaterra,ondeatransiosedeudemodoexemplar.OPartidoComunistadoBrasilestavasendo
coerente,emboranonecessariamentelcido,aoinsistirnatesedofeudalismobrasileiro,doqualseevoluiria
paraocapitalismoedaparaosocialismo.NemmesmoodissidentemarxistaCaioPradoJr.negavaaseqncia,
apenasachavaqueopasjerahmuitocapitalistaeestava,portanto,prontoparaosocialismo,semterde
passarantespelarevoluoburguesa5.Nessecampo,adiferenaentreMarxeWebercomrelaoanliseda
evoluodassociedadesocidentaisestnofatodequeoprimeiroseconcentranaseqnciafeudalismo

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

5/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

capitalismo,aopassoqueWeberadmitetambm,mesmonoOcidente,aalternativaderivadadopatrimonialismo.
Marxrelegaaltimapossibilidadeaomodoasiticodeproduo(Marx,1971).
OutroautorquetambmusaosconceitosdemaneirapoucoconsistenteRichardGraham(19901994).Emsua
bempesquisadaobrasobreasociedadebrasileiraduranteoImprio,quetrazvriascontribuiesimportantes,
GrahamretomaatesedahegemoniaeopredomniodossenhoresdeterrasobreoEstado.Avidadosgabinetes,
segundoGraham,dependiatanto,senomais,dosldereslocaisdoqueooposto.Comoparaesseautorqualquer
concepodeEstadoquenoimpliqueadominaodeumaclasseabstraotericaou,pelomenos,
inaplicvelaoBrasil,slherestapostularodomniodapolticaimperialpelaclassedominanterural(Graham,
1994:536).Atatudobem.Comovimos,estaatesedeNestorDuarteeQueiroz.Oproblemaconceitualsurge
quandoGrahamtrabalhaotempotodocomanoodeclientelismo,derelaespatrocliente.Oclientelismo
seriaamarcacaractersticadosistemapolticoimperial:"Podese,pois,afirmarqueoelementodecisivoda
polticabrasileiranosculoXIX[...]foioclientelismo"(idem:544).Ora,qualquernoodeclientelismoimplica
trocaentreatoresdepoderdesigual.Nocasodoclientelismopoltico,tantonoderepresentaocomonode
controle,ouburocrtico,parausardistinofeitaporClapham(1982),oEstadoapartemaispoderosa.ele
quemdistribuibenefciospblicosemtrocadevotosoudequalqueroutrotipodeapoiodequenecessite.O
senhoriatoruralseriaaclienteladoEstado.NocertamenteestaavisodeGrahamsobrearelaode
poderes.SeriamaislgicoparaeleconsideraroEstadocomoclienteladosenhoriato.Masnohnadaemseu
textojustificandoessareviravoltanoconceitodeclientelismo.OutraalternativaseriaretornartesedeNestor
Duarte,deixandodeladosuaprpriaevidnciasobreprticasclientelsticas.
AvisopatrimonialdeUricoecheaimplicareconhecermaiorpoderaosenhoriatoruraldoqueaabordagem
clientelistaclassistadeGraham.Narelaopatrimonial,oEstadovaialmdasimplesdistribuiodeempregos
pblicosemtrocadeapoio.Elesevforadoadelegarboapartedaadministraolocal,senotodaela,aos
donosdeterra.NaformulaodeBendix,h"compromissosentreasforasopostasquedoaoschefeslocais
completaautoridadesobreseusdependentes,namedidaemqueistocompatvelcomosinteressesfiscaise
militaresdogovernante"(Bendix,1962:356).Oserviolitrgicodessesparticularesexercidogratuitamente,no
constituindo,portanto,umatarefaburocrticadoEstado.
NoImprio,aGuardaNacionalfoiagrandeinstituiopatrimonialqueligouproprietriosruraisaogoverno.Elano
foicriadaporproprietrios,nemeraumaassociaoqueosrepresentasse.Foicriadapelogovernodurantea
Regncia,inicialmenteparafazerfaceaosdistrbiosurbanosdesencadeadosapsaabdicaodoimperadore
suainspiraoeraaguardafrancesa,umaorganizaoburguesa(Castro,1977).Posteriormentequefoisendo
transformadanograndemecanismopatrimonialdecooptaodosproprietriosrurais.Daosmuitosconflitos
entreseusoficiaiseoutrasautoridadesdogovernooueletivas,comojuzesmunicipais,juzesdepazepadres,
conflitosestesanalisadosporThomasFlory(1981).OsoficiaisdaGuardanoapenasserviamgratuitamente
comopagavampelaspatentesefreqentementefardavamastropascomrecursosdoprpriobolso.Aescolha
democrticadosoficiais,poreleio,foiaospoucossendoeliminadaparaqueadistribuiodepatentesde
oficiaiscorrespondesseomelhorpossvelhierarquiasocialeeconmica.Emcontrapartida,aGuardacolocava
nasmosdosenhoriatoocontroledapopulaolocal.
NoseresumiaGuardaNacionaloingredientepatrimonialdosistemaimperial.Osdelegados,delegados
substitutos,subdelegadosesubdelegadossubstitutosdepolcia,criadosem1841,eramtambmautoridades
patrimoniais,umavezqueexerciamserviospblicosgratuitamente.Omesmopodeserditodosinspetoresde
quarteiro,queeramnomeadospelosdelegados.PraticamentetodatarefacoercitivadoEstadononvellocalera
delegadaaosproprietrios.Algumastarefasextrativas,comoacoletadecertosimpostos,eramtambm
contratadascomparticulares.OpatrimonialismogeravasituaesextremascomoadeummunicpiodeMinas
Geraisondeosserviospatrimoniais,assimcomooscargoseletivosdejuizdepaz,vereadoresenadorestavam
nasmosdeumasfamlia.Trezepessoasligadasporlaosdeparentescoocupavamquasetodosospostos,
algumasacumulavamcargoseletivosepatrimoniais,comoodevereadoreosdecomandantedaGuardaNacional
esubdelegado(verAReforma,26/10/1869,p.3).OEstadoutilizavaaindaosserviosdaIgrejaparaexecutar
suastarefas:todososregistrosdenascimento,decasamento,demorteeramfeitospelocleroereconhecidos
peloEstado.Duranteboapartedoperodoimperial,ospadrestinhamtambmpapelimportantenaseleies,que
eramrealizadasdentrodasigrejas.Elesforamtambmencarregadosdeinformaraogovernosobreaexistnciade
terraspblicasnosmunicpios,quandodaaplicaodaleideterrasde1850.
AgrandedivergnciaqueessaabordagemtemcomadeGraham,quenelaainiciativadoEstado.AGuarda
eraumaorganizaocriadapelogovernoecontroladapeloministrodaJustiaoscargosdedelegadoe
subdelegadodepolciaforamcriadosparaesvaziarasfunesdosjuzesdepaz,autoridadeseletivas.Namedida
emqueosproprietriosruraiscontrolavamaeleiodosjuzesdepaz,oesvaziamentodopoderdestesem
benefciodeumaautoridadepatrimonialeraumaperdadepoderparaaqueles.Osproprietriosnuncase
organizaramemestamentocomonofeudalismo,nemempartidospolticos6.Organizaesdeproprietrios
surgiramapenassvsperasdapassagemdaleiquelibertouoventreescravo(Pang,1981).Sintomaticamente,
essasorganizaesreagiamcontraumaaodogovernoqueconsideravamradicalmentecontrriaaseus
interesses.Oprprioimperadorfoiporelesacusadodetraionacionalporfavoreceramedidaabolicionista.
Atendnciaeraclaramentenosentidodereduzir,ataeliminao,osresduospatrimoniaisdaadministraoem
favordaburocraciadoEstado.Inmerosconflitossurgidosemfunodocomportamentodasautoridades
patrimoniais,comoosdelegadoseoficiaisdaGuarda,comearamjnoImprioaserresolvidospelorecursoa
autoridadesburocrticas,comoosjuzesdedireitoeoficiaisdapolcia.NaRepblica,astarefasdemanuteno
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

6/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

daordempassaramtodasparaaburocracia,namedidaemquedelegadossetornaramfuncionriospblicoseos
estadosaumentaramrapidamenteoefetivodesuaspolciasmilitaresquesubstituramaGuardanasuafuno
original.AIgrejatambmfoiseparadadoEstado,tendosidoinstitudooregistrocivil.Ocoronelismosurgiunesse
momento,comorecuodopatrimonialismoeoavanodaburocracia.
Aessaaltura,podesevoltarperguntainicialeprocurarsabersetodaessadiscussoconceitualnointil
disputaacadmica.Sempropsitodequererintroduzirrigidezdesnecessria,esperotermostradoavantagem
queteriaparaapesquisamaiorprecisonadefiniodeconceitosbsicos.Maisainda,esperoterindicadoque
naseleoeusodosconceitosaquidiscutidosestoembutidasvisesmacrossociaisdistintasdaevoluo
histricadopasedascaractersticasdoBrasildehoje.Aliteraturatemdemonstradoamplamente,porexemplo,a
relaoentrepatrimonialismo,corporativismoeautoritarismo(Schwartzman,1977)acomplementaridadeentre
clientelismoecorporativismo(Kaufman,1977)aalianaentreclientelismoepopulismo(Diniz,1982).A
terminologiausadaparadiscutiropoderlocalnaColnia,noImprio,ounaPrimeiraRepblica,refletevisesdo
Brasildehoje,oumesmovisesmaisgeraissobreasleisetendnciasdastrajetriasdassociedades.
Oimportanteemtodoodebatenodiscutirseexistiuouseexistedominao.Ningumnegaisto.Oproblema
detectaranaturezadadominao.Fazenormediferenaseelaprocededeummovimentocentradonadinmica
doconflitodeclassesgeradonasociedadedemercadoquesurgiudatransformaodofeudalismonamoderna
sociedadeindustrial,viacontratualismo,representaodeinteresses,partidospolticos,liberalismopolticoouse
elasefundanaexpansolentadopoderdoEstadoqueaospoucospenetranasociedadeeenglobaasclasses
viapatrimonialismo,clientelismo,coronelismo,populismo,corporativismo.estadiferenaquefazcomqueo
BrasileaAmricaLatinanosejamosEstadosUnidosouaEuropa,quesejamoOutroOcidente,nafeliz
expressodeJosG.Merquior7.

(Recebidoparapublicaoemoutubrode1996)

NOTAS:
*Trabalhoapresentadonosimpsiosobre"NationBuildinginLatinAmerica:ConflictBetweenLocalPowerand

NationalPowerintheNineteenthCentury",emhomenagemaRaymondBuve,Leiden,Holanda,2021deabrilde
1995.

1.Retomoeexpandoaquialgumasidiasdesenvolvidasnoverbetesobrecoronelismo
includonoDicionrioHistricoBiogrfico,19301983,organizadopeloCentrodePesquisa
eDocumentaodeHistriaContemporneadoBrasil(Cpdoc),daFundaoGetulio
Vargas.
2.Umaexcelenteeimpiedosadescriodopapelpolticodospresidentesdeprovncia
duranteoImpriofoifeitaporJooFranciscoLisboa(1864/65)emseuJornaldeTimon,
includoemObrasdeJooFranciscoLisboa.
3.Outravertentedessacorrentechamaaatenoparaainflunciadasparentelasnesse
mundodominadopelospotentadoslocais.Vejamse,porexemplo,ostrabalhosdeL.A.
CostaPinto,LutasdeFamlianoBrasil(IntroduoaoseuEstudo)(1949)eLindaLewin,
PolticaeParentelanaParaba(1993).
4.Quemprimeirousouaexpressopatrimonialismoparadescreverapolticabrasileirafoi
SrgioBuarquedeHolandaquetomouconhecimentodaobradeWeberduranteestadana
Alemanha.VejaseuRazesdoBrasil(1936,cap.V).
5.Paraaposioortodoxamarxista,formuladajnadcadade20,vejaOtvioBrando
(FritzMayer),AgrarismoeIndustrialismo(1924).ParaacrticadeCaioPradoJr.,vejaseuA
RevoluoBrasileira(1966).
6.Ospartidospolticosimperiaiseramcoalizes.Oliberalreuniaproprietriose
profissionaisliberais,oconservadorcompunhasedeproprietriosemagistrados.Emtodas
asquestesquediziamrespeitoaosinteressesdosproprietrios,comoadaabolioda
escravido,osdoispartidossedividiaminternamente.VerCarvalho(1980b,cap.8).
7.Orefereeannimodesteartigoobservouqueoltimopargrafo"muitoconcordante
comavisodeSimonSchwartzman".Emhavendotalconcordncia,elamotivoparaque
meautocongratule.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

7/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
BANCK,GeertA.(1974),"TheDynamicsoftheLocalPoliticalSystemintheStateofEspritoSanto,Brazil".Boletn
deEstudiosLatinoamericanosydelCaribe,n17,pp.6977.[Links]
____.(1979),"ThePersistenceofLocalLevelFactionalism.AnAnthropologistsAssessmentofitsImplicationsfor
BrazilianNationalProcess".CinciaeCultura,n31,pp.851859.[Links]
BENDIX,Reinhard.(1962),MaxWeber.AnIntelectualPortrait.NewYork,Doubleday.[Links]
BRANDO,Otvio(FritzMayer).(1924),AgrarismoeIndustrialismo.BuenosAires,s/e.[Links]
BUVE,Raymond.(1992),"PoliticalPatronageandPoliticsattheVillageLevelinCentralMexico:Continuityand
ChangeinPatternsfromLateColonialPeriodtotheEndoftheFrenchIntervention(1967)".BulletinofLatin
AmericanResearch,vol.11,n1,pp.128.[Links]
CAMMACK,Paul.(1979),"OCoronelismoeoCompromissoCoronelista:UmaCrtica".CadernosdoDepartamento
deCinciaPoltica,n5,BeloHorizonte,pp.120.[Links]
____.(1982),"ClientelismandMilitaryGovernmentinBrazil",inC.Clapham(ed.),PrivatePatronageandPublic
Power.PoliticalClientelismintheModernState.London,FrancesPinterPubl.[Links]
CAMPOS,FranciscoI.(1975),CoronelismoemEstadoPerifrico:GoisnaPrimeiraRepblica.TesedeMestrado,
UniversidadeFederaldeMinasGerais.[Links]
CARONE,Edgard.(1971),"Coronelismo.DefinioHistricaeBibliografia".RevistadeAdministraodeEmpresas,
vol.11,n3,pp.8589.
CARVALHO,JosMurilode.(1966),"Barbacena:AFamlia,aPolticaeumaHiptese".RevistaBrasileirade
EstudosPolticos,n20,pp.153194.[Links]
____.(1980a),"Coronelismo",inDicionrioHistricoBiogrficoBrasileiro,19301983.RiodeJaneiro,
Cpdoc/FundaoGetulioVargas,ForenseUniversitria,pp.932934.[Links]
____.(1980b),AConstruodaOrdem:AElitePolticaImperial.RiodeJaneiro,Campus.[Links]
____.(1980c),"EmLouvordeVictorNunesLeal".Dados,vol.23,n1,pp.59.[Links]
CASTRO,JeanneB.de.(1977),AMilciaCidad:AGuardaNacionalde1831a1850.SoPaulo,Cia.Editora
Nacional.[Links]
CLAPHAM,Christopher(ed.).(1982),"ClientelismandtheState",inC.Clapham(ed.),PrivatePatronageand
PublicPower.PoliticalClientelismintheModernState.London,FrancesPinterPubl.[Links]
COSTA,VandaMariaR.(1991),"OrigensdoCorporativismoBrasileiro",inR.R.Boschi(org.),Corporativismoe
Desigualdade.AConstruodoEspaoPbliconoBrasil.RiodeJaneiro,Iuperj/RioFundoEditora,pp.113146.
[Links]
COSTAPINTO,LuisdeA.(1949),LutasdeFamlianoBrasil(IntroduoaoseuEstudo).SoPaulo,Cia.Editora
Nacional.[Links]
DELLACAVA,Ralph.(1970),MiracleatJoazeiro.NewYork,ColumbiaUniversityPress.[Links]
DINIZ,Eli.(1982),VotoeMquinaPoltica.PatronagemeClientelismonoRiodeJaneiro.RiodeJaneiro,Paze
Terra.[Links]
DUARTE,Nestor.(1939),AOrdemPrivadaeaOrganizaoPolticaNacional.SoPaulo,Cia.EditoraNacional.
[Links]
FAORO,Raymundo.(1958),OsDonosdoPoder.FormaodoPatronatoPolticoBrasileiro.PortoAlegre,Globo.
[Links]
FLORY,ThomasH.(1981),JudgeandJuryinImperialBrazil,18091871.Austin,UniversityofTexasPress.
[Links]
GALJART,Benno.(1964),"ClassandFollowinginRuralBrazil".AmricaLatina,vol.7,n3,pp.324.
[Links]
_____.(1965),"AFurtherNoteonFollowings:ReplytoHuizer".AmricaLatina,vol.8,n3,pp.145152.
[Links]
GRAHAM,Richard.(1990),PatronageandPoliticsinNineteenthCenturyBrazil.Stanford,StanfordUniversity
Press.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

8/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

____.(1994),"MecanismosdeIntegracinenelBrasildelSigloXIX",inA.Annino,L.C.LeivaeFX.Guerra
(dirs.),DelosImperiosalasNaciones:Iberoamrica.Zarogoza,IberCaja,pp.525544.[Links]
HOLANDA,SrgioBuarquede.(1936),RazesdoBrasil.RiodeJaneiro,JosOlympio.[Links]
HUIZER,Gerrit.(1965),"SomeNotesonCommunityDevelopmentandRuralSocialResearch".AmricaLatina,vol.
8,n3,pp.128144.[Links]
KAUFMAN,RobertR.(1977),"Corporatism,Clientelism,andPartisanConflict:AStudyofSevenLatinAmerican
Countries",inJ.M.Malloy(ed.),AuthoritarianismandCorporatisminLatinAmerica.Pittsburgh,Universityof
PittsburghPress.[Links]
LAND,CarlH.(1983),"PoliticalClientelisminPoliticalStudies.RetrospectandProspects".InternationalPolitical
ScienceReview,vol.4,n4,pp.435454.[Links]
LEAL,VictorNunes.(1948),Coronelismo,EnxadaeVoto.RiodeJaneiro,Forense.[Links]
____.(1980),"OCoronelismoeoCoronelismodeCadaUm".Dados,vol.23,n1,pp.1114.[Links]
LEMARCHAND,Ren.(1981),"ComparativePoliticalClientelism:Structure,ProcessandOptic",inS.N.Eisenstadt
eR.Lemarchand(eds.),PoliticalClientelism,PatronageandDevelopment.BeverlyHills,SagePublications,pp.7
32.[Links]
LEWIN,Linda.(1993),PolticaeParentelanaParaba.UmEstudodeCasodaOligarquiadeBaseFamiliar.Riode
Janeiro,Record.[Links]
LISBOA,JooFrancisco.(1864/65),"JornaldeTimon",inObrasdeJooFranciscoLisboa.SoLuizdoMaranho,
Typ.deB.deMattos.[Links]
MACHADONETO,Zahidetalii.(1972),OCoronelismonaBahia.Salvador,Ed.daUniversidadeFederaldaBahia.
[Links]
MARTINSFILHO,Amilcar.(1984),"ClientelismoeRepresentaoemMinasGeraisduranteaPrimeiraRepblica:
UmaCrticaaPaulCammack".Dados,vol.27,n2,pp.175197.[Links]
MARX,Karl.(1971),PreCapitalistEconomicFormations.NewYork,InternationalPublishers.[Links]
MONTEIRO,DuglasTeixeira.(1974),OsErrantesdoNovoSculo:UmEstudosobreoSurtoMilenaristado
Contestado.SoPaulo,DuasCidades.[Links]
NETTL,J.P.(1968),"TheStateasaConceptualVariable".WorldPolitics,n4,pp.559592.[Links]
OLIVEIRAVIANNA,Francisco.(1920),PopulaesMeridionaisdoBrasil.Paulistas,Fluminenses,Mineiros.So
Paulo,MonteiroLobatoeCia.[Links]
____.(1949),InstituiesPolticasBrasileiras.RiodeJaneiro,JosOlympio.[Links]
PANG,EulSoo.(1979),CoronelismoeOligarquias,18891943.ABahianaPrimeiraRepblica.RiodeJaneiro,
CivilizaoBrasileira.[Links]
PANG,LauraJarnagin.(1981),TheStateandAgriculturalClubsinImperialBrazil,18601889.Ph.D.Thesis,
VanderbiltUniversity.[Links]
PRADOJR.,Caio.(1966),ARevoluoBrasileira.SoPaulo,Brasiliense.[Links]
QUEIROZ,MariaIsauraPereirade.(1956/57),"OMandonismoLocalnaVidaPolticaBrasileira".Anhembi,24/26.
[Links]
_____.(1975),"OCoronelismonumaInterpretaoSociolgica",inB.Fausto(org.),HistriaGeraldaCivilizao
Brasileira.TomoIII,vol.1.SoPaulo,Difel,pp.155190.[Links]
____.(1977),OMessianismonoBrasilenoMundo.SoPaulo,Alfamega.[Links]
REIS,FbioWanderley.(1971),"Participacin,MovilizacineInfluenciaPoltica:NeoCoronelismoenBrasil".
RevistaLatinoamericanadeCienciaPoltica,vol.2,n1,pp.332.[Links]
S,M.AuxiliadoraF.de.(1974),DosVelhosaosNovosCoronis.Recife,UniversidadeFederaldePernambuco.
[Links]
SALES,Campos.(1908),DaPropagandaPresidncia.SoPaulo,s/e.[Links]
SCHWARTZMAN,Simon.(1970),"RepresentaoeCooptaoPolticanoBrasil".Dados,n7,pp.941.
[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

9/10

18/09/2016

Mandonismo,Coronelismo,Clientelismo:UmaDiscussoConceitual

____.(1977),"BackdoWeber:CorporatismandPatrimonialismintheSeventies",inJ.M.Malloy(ed.),
AuthoritarianismandCorporatisminLatinAmerica.Pittsburgh,UniversityofPittsburghPress.[Links]
SCOTT,JamesC.(1977),"PoliticalClientelism:ABibliographicalEssay",inW.S.Schmidtetalii(eds.),Friends,
FollowersandFactions.AReaderinPoliticalClientelism.Berkeley,UniversityofCaliforniaPress,pp.483505.
[Links]
SILVA,CelsonJosda.(1975),MarchaseContraMarchasdoMandonismoLocal.BeloHorizonte,RBEP.
[Links]
URICOECHEA,Fernando.(1978),OMinotauroImperial.ABurocratizaodoEstadoPatrimonialBrasileirono
SculoXIX.SoPaulo,Difel.[Links]
VIEIRA,Jos.(1980),ACadeiaVelha.MemriadaCmaradosDeputados,1909.Braslia,SenadoFederal.
[Links]
VILAA,MarcosViniciuseALBUQUERQUE,RobertoC.de.(1965),Coronel,Coronis.RiodeJaneiro,Tempo
Brasileiro.[Links]
WEBER,Max.(1964),EconomaySociedad.Mxico,FondodeCulturaEconmica.[Links]

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaC reativeC ommonsAttribution


License

R.daMatriz,82,Botafogo
22260100RiodeJaneiroRJBrazil
Tel.(5521)22668300
Fax:(5521)22668345
dados@iesp.uerj.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581997000200003&lng=en&nrm=iso&tlng=pt

10/10

S-ar putea să vă placă și