Sunteți pe pagina 1din 14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

ITEM
Siteofficieldel'Institutdestextes&manuscritsmodernes

Jenarratif,Jecritiqueetcriture
intertextuelledansleContreSainteBeuve
FrancineGoujon,

Tabledesmatires
Aucommencement:lejecritique
1907:larfrenceautobiographique
Lespastiches:horsduSainteBeuvemaistoutprs
Lejeudesrcrituresprogrammes
AllonsplusloinqueGrard
Programmesbalzaciensetbaudelairiens
Contrelesgroupeslittraires,unevisionparadisiaque
mergencedujecrivant
Notes
Pourcitercettepage
LundestraitscaractristiquesduContreSainteBeuveest,onlesait,lmergencedunNarrateurqui
assume,lapremirepersonne,lercitetlesdiffrentespartiesdelessaicritique.Cettedcisionromptavec
lesystmenonciatifetnarratifdeJeanSanteuil.SilarflexioncritiqueestfrquentedansJeanSanteuil,le
jeduContreSainteBeuveinstalledslorigineunlieuosarticulerontautofictionetmtafictionil
dlimitedefaitunterritoireromanesquequisera,autermedunelaborationstructurellecomplexe,celuide
laRecherche.Pourinterrogerlagenseetlarticulationdecettedoubleinstancenonciative,jepartiraide
deuxhypothsesquiserontdabordexaminesindpendammentlunedelautre.
LeContreSainteBeuveestaumoinsautantunaboutissementquuneorigine:laruptureaveccequi
prcdeestbeaucoupmoinsnettequonapulepenseraumomentdeladcouvertedescahiersdebrouillon.
LinterprtationdespremiersfeuilletsduCahier3commelieudunspectaculairecoupdetexte,propose
parClaudineQumar1,craitlelieudunclinamenirrversible,isolaitleContreSainteBeuvedecequiavait
prcd,dterminaitfortementunavantetunaprsmarqusrespectivementdusceaudelchec,aumoins
relatif,etdeceluidelarussite.Onpeutaucontrairechoisirdeleresituerdansunesriedetentatives
menesparunProustconscientdesesobjectifs,lesprcisantetlesfaisantvoluermesurequilvarieles
moyensdelesatteindre.Lamiseenplacedesconditionsdelcriturefictionnelle,tellequelcrivainla
conoitalors,sachveavecleContreSainteBeuvemaiselleavaitcommencds1905,danslaprfacede
SsameetlesLysetstaitprcisegrceauxarticlespublisen1907.
LeContreSainteBeuvenestpassparabledesPastiches,danslamesureolactivitdupasticheurarticule
galement,maissurunautremode,lafictionetlathorielittraire.Proustjustifiertrospectivementles
pastichesenmettantenavantleurvaleurprliminaireetcathartique,maisilpeutsagirduncrandestin
dissimulerdesrelationstriangulairespluscomplexesentretroistypesdcriture:imitative,critiqueet
fictionnelle.LespastichesensriesontunenouveautdansloeuvrepubliedeProust.Ilsparaissentau
momentoleContreSainteBeuvescrit.lafoisextrieursetprochesduSainteBeuve,enquoipeuvent
ilslclairer?

Aucommencement:lejecritique
examinerdabordlagensedelavoixnarrative,onconstatequellesestprouvedanslesarticles
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

1/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

examinerdabordlagensedelavoixnarrative,onconstatequellesestprouvedanslesarticles
critiques.Ilsonttoujourstlelieuosedploieunjeauctorial,extrmementsoupleetvarichez
Proust.Dslorigine,ilcomprendplusieursfacettes:lejedequiestinvestidautorit,esthtiqueou
morale,oulesdeuxlafois,maniparunjeuneauteurpeinemoinspontifiant,parfois,queSainteBeuve
ouJulesLematre2.Puis,danslamesureolediscourscritiquereflteetconsolidelafoisuneposition
sociale,etventuellementmondaine,unjedeconfrencierquimontre,quiguideunpublic,attireson
attention,lemetengarde,parfoissefondenluietparfoissendistingue3.Ladimensiondialogiqueest
presquepartoutprsente.DelonpasseaujedutmoinquiassisteauconcertdeSaintSans,a
rencontrDaudet,estreuchezlaprincesseMathildeetnestpasmcontentdelefairesavoir.Onfrleicile
dtailautobiographiquemaisilsagittoujoursdegarantirlaparoledelauteurcommepersonnagesocial.On
peutremarquerquelemtalangage,trsdvelopp,quisoulignelacohrencedudiscours,serfreune
activitdeparoleplusquedcriture.Quandlauteursereprsenteentraindcrire,cestdelextrieur:
JaidevantmoiencrivantunephotographiedeM.deMontesquiou[...]4.Quandilrappellequesa
parolepasseenfaitparlcriture,cestpourentireruneffetcomiquefondsurletlescopagedesdeux
temps:Maisaumomentojallaisesquisserunportraitduclbrehumoristeetexplorateur[Grosclaude],
ReynaldoHahnfaitentendrelespremiresnotesduCimetireetforcemestderemettreundemes
prochainssalonslasilhouettedelauteurdesGaietsdelaSemaine[...]5
LesprfacesauxoeuvresdeRuskininaugurentunenouvellepriodeaucoursdelaquellesemetaupointun
jepseudoautobiographique,quiseraceluiduContreSainteBeuve.SidanslaprfaceLaBible
dAmiens,letraducteurvoque,commeprcdemment,desexpriencesbiographiquessubordonnessa
fonctioncritique:sesvisitesdelacathdralesurlespasdeRuskin,laprfacedeSsameetleslysinnove:
elleest,onlesait,diviseendeuxparties,unrcitdesouvenirsdenfanceetunerflexioncritiquesurla
lecture.Lelecteursetrouvedoncdabordentrandansuntexteapparemmentautobiographiquepour
dcouvrirensuitequilsagissaitdunedmonstrationdestineluifaire,ditProust,recrerdanssonesprit
lactepsychologiqueoriginalappelLecture,avecassezdeforcepourpouvoirsuivremaintenantcommeau
dedansdeluimmelesquelquesrflexionsquilmeresteprsenter6.
Lejeautobiographiqueapparatdoncdoubletitrecommelmanationdujecritique.Dunepartil
enestunefacettesupplmentaire,justifieparlesbesoinsdeladmonstrationcommesesprcdentes
apparitionsparlancessitdedfinirsocialementlauteur.Dautrepartilfondesacrdibilitsurla
consistancesupposedujecritique:sijaicritcequevouslisez,cequiestunevidence,jaiaussivcu
cequevouslisez.Biensrlesdeuxjenontpaslammeextension,ilseproduitunglissementdelun
lautremais,danslactepsychologiqueappellecture,ilnestpassensibleetlambigutjoueplein.
Ellejouedumoinspremirelecturecarlasecondepartiedutextenousinciterexaminerlapremirepour
enfaireunexemplelappuidunethorie.CestlamthodequeProustemploiepourobtenirdesonlecteur
unregardrtrospectifsurlanarration,enfaisantragirlercitetlessaicritiqueaucontactlundelautre.Le
ContreSainteBeuvereprendralemmedispositif,vraisemblablementauservicedelammeambition.
Cependant,silejeautobiographiqueestuneillusion,cestuneillusionvivace.Lauteurencouragela
lecturenavedecettepremirepartiedesaprfaceenyjetantlelecteursansallusionRuskinetsans
annoncepralabledesesobjectifsthoriques.Ilinsisteensuitelafoissurlinclusiondurcitdenfance
danslarflexioncritiqueetsurlautonomiesubversivedecercitdesortilge,olonsattardedans
cescheminsfleurisetdtourns:voulantparlerdelles[lescharmanteslecturesdelenfance],jaiparl
detouteautrechosequedeslivres[...]7.Brefilsagitplus,sembletil,dtablir,paroscillation,une
quivalencetoujoursremiseencauseentrelesdeuxjequedesubordonnerirrvocablementlunlautre.
Ainsisetrouveraitclosesansavoirtposelaquestiondelautobiographie,grcelamiseenplacedun
dispositifnarratifquilgitimetouteslesrponses.Critique?autobiographe?Proustseprotgecommela
chauvesourisdeLaFontaine8,quilcite.Lejecritiquesoutientetlimitelafoislmergenceduje
narratif,crantlesconditionsdelautofictionproustienne.

1907:larfrenceautobiographique
Laconstitutiondujepseudoautobiographiqueseprciseetsepoursuitparunautrecheminaumoins,
celuidelarfrenceautobiographiquerevendique.OnpenseaussittSentimentsfiliauxdun
parricide,osetrouventdesrfrencessansquivoquelamredelauteur(MadameProust),letexte
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

2/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

dunelettreadresseMarcelProustetlhistoirevraiedelexpditeurdecettelettre,HenriVan
Blarenberghe,assassindesamreaucoursdunecrisedefolieaudbutde1907.LaussiProustfaitoeuvre
decritiqueenanalysantletextedelalettreetceluidelarticledepresserelatantlemeurtre,quilplacedans
laperspectivedegrandesoeuvreslittraires,maislepoidsdujeautobiographiqueestcrasant.Lauteur
seprsentepourlapremirefoisouvertementcommelefilscrivant(etpeuttrecrivain)desesparents
morts,etutiliseunsystmedidentificationtriangulaire:sesparents,luimmeetunpersonnagerelqui
donneunsenscerapprochement,iciHenriVanBlarenberghe,lautreassassin.FilsdemadameProust,fils
crivant,peuttrefilshomosexuel9,lepersonnagedelauteurseprcise.
UntriangledummetypeapparatdansJournesdelecture,ledeuximearticlede1907,censtraiter
desMmoiresdeMmedeBoigneetquilesprendsurtoutcommeprtexte10.Icilepersonnagequigarantit
lancrageautobiographiqueseddouble:ilsagitdeladuchessedeMaill,nedOsmond,nicedeMmede
Boigne(Proustlavuequand,toutjeune,ilallaitaubal)etdeM.dOsmond,sonneveu,avecquilesparents
deProustontsouventdn.Ainsisetrouvetisseunetramedefrivolitsquipermetlauteurderelier
leprsentaupasslointainetlavielhistoire.Lethmedesdeuxfiliationsparalllesprciselidentit
concrteducritiquedunepartetdessinedelautreunrlepossible,celuidunhommequi,commeMmede
Boigne,rendracomptesongrdumondeoilvitetenpseraleslgancespourlapostrit.Lamortdes
parentsnestpascommente(ellelestdansSentimentsfiliauxdunparricide)maiselleestditequand
ProustmentionneleurspapiersparmilesquelsilatrouvlettresetphotographiedeM.dOsmond.Dansle
passagesurlesdemoisellesdutlphone,ladouleurdentendreunevoixdsincarne(ilmasemblque
cettevoixclamaitdesprofondeursdolonneremontepas11)mmesicenestpascelledelamre12,
amplifielesrsonancesduthme.
Ledernierarticlede190713,ledernieraussisansdouteavantlagrandeentrepriseromanesque,est
rtrospectivementprsentparlauteurcommeunecellulesminale.IlsagitdeJournesenautomobile,
publidansLeFigaroennovembre1907etreprisenttedesMlangesenjuin1919.Proustapartiellement
utiliscetarticlepourenfairelepremiertextenotparlenarrateurenfantdevantlesclochersdeMartinville.
IlmentionnecefaitennotedanslesMlangesetajoute:EtdansleIVmevolume(nonencoreparu)de
larecherchedutempsperdu,lapublicationdansLeFigarodecettepageremanieestlesujetdepresquetout
unchapitre.PourquoialorslerepublierdanslesMlanges?Ilsetrouvequeleslmentsquinous
intressenticinefigurentpasdanslapartiedutexteattribueaujeunehrosdelaRecherche,lapublication
de1919laissedoncpenserqueProustyattachaitduprix.
Onretrouvedanscetarticlelemodedidentificationautobiographiquerelevprcdemment:unnarrateur,
sesparentsetunpersonnagerel,iciAgostinelli,prsentcommelechauffeurdunarrateur,quirejointdece
faitlauteur.Mais,silonadmetquelesdeuxarticlesprcdentsconstituentunmodle,celuicisencarte
surplusieurspoints:cenestpasunarticlecritiquemaisunrcit,ledispositifdidentificationnefonctionne
quenapparencecarlesparentsdeProustnontpaspurencontrerAgostinelli14etcesparentsdefiction
habitentmicheminpeuprsentreLisieuxetLouviers.Ilsagitdonc,ladiffrencedesdeuxautres,
dundcorautobiographiqueentrompeloeil.Cequisubsistedecommun,outrelarfrenceun
personnagerel,cesontlesallusionsmtaphoriquesmaistrslisibles,lavieillesse,sinonlamortdes
parents15etlarfrencevoilelhomosexualit,communecetarticleetSentimentsfiliaux.
Dernierpointcommunrelever:ontrouvedanschacundecesarticlesdesallusionslactivitdcriture,
considresouventdanssaformelaplusmatrielleetlaplusphysique.QuonpenseSentimentsfiliaux
dunparricide,oProustcommentelafinesseetlanettetdescaractrestracsparHenriVan
Blarenberghe,enrappelantqueluimmevientdefaireunecopiedeceslettres.DansJournesdelecture,
ilmetenparalllelesdiffrentesformesdcriturepratiquesparlesfemmesdumonde,opposantles
quelquesmotstracssuruncartonauvrailivrequecertainesdentreellescriront.Quandcettepartiedeson
articleestcoupeparlardactionduFigaro,ilintroduituneplaisanterierflexiveportantsursapropre
activit,supposantquilcritnonseulementpourmaissurLeFigaro:Hlas,mevoiciarrivlatroisime
colonnedecejournaletjenaimmepasencorecommencmonarticle[...]16.Journesen
automobile,quiparataussiloignquepossibledusujet,comparelenarrateurautomobilisteaucavalier
quigalopemarebasseauborddelamerfaisantdupaysagedemerquenousavonssouslesyeuxune
marinequildateetquilsigne.Lejeauctorialsestfaittraceurdemotsdemanireassezallusive,
danslemtalangagesansdoute,maisaussiparlebiaisducommentaireoudunemtaphorecomplexe.Cette
rfrencelcriture,pluttvueparsonctsolitaire,humbleetprcis,estellelannonce,demi
dissimule,dundbutromanesqueoulajoutduntraitnouveauaufuturjeduContreSainteBeuve
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

3/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

(lauteurluiassignera,onlesait,unterritoiredlimitparlardactiondedeuxarticlesdansLeFigaro).On
nepeutgureseprononcer.
QuandilabordeleContreSainteBeuve(etpeuttredjlessoixantequinzefeuilletsquilontprcd),
Proustdisposedoncduneinstancenonciativeconstitueparlexpressionautorisedejugementscritiques
etparunesriedetraitspseudoautobiographiquesprogressivementmisenplace.Pseudo,nonquilssoient
tousinexactsmaisProustneconclutpaslemoindrepacteautobiographiqueexplicite.Ilaaussimisaupoint,
enunseulexemplaire,unestructurejuxtaposantautobiographieetcritiqueetimposant,parlebiaisdela
secondepartie,unerelecturedelapremirecommelmentdunethorie.
Dailleurslastructurationdurcitautofictionnelselonunparadigme(celuideschambresdansleContre
SainteBeuvepuisdanslouverturedelaRecherche)sestgalementprouvedanslesarticlescritiques.
Duneprfaceruskiniennelautre,lvolutionestnette.PourLaBibledAmiens,lesfragments
autobiographiquesconstituentunelistedexemples,mlsauxanalysesdeRuskin.Maislaprfacede
Ssameetleslys,danssapartieautobiographique,eststructureenfonctiondeslieuxquiabritentleslectures
delenfant.Lieuxindissolublementlisauxmomentsdelajournecommeleschambresleseront,dans
ContreSainteBeuve,auxdiffrentespoquesdelavieduNarrateur.Lesactivitsetlespersonnages
sordonnentdjlintrieurdeceparadigme.Ilestdifficiledesavoirsi,rapportelapartiecritique,cette
organisationestunmoyen(cestcequiestaffirm)ouunefin,lestatut,assezlche,dechanedexemples,
permettantaurcituneautrecohrencequecelledudroulementchronologique.Quoiquilensoit,les
paradigmesnarratifsduContreSainteBeuve(expriencesdesouvenirsinvolontairesdanslaprface,et
surtouttournoiementdeschambresdansleSainteBeuvercit)sappuieront,delammefaon,surlacritique
delintelligenceetsurltudedufonctionnementdelammoire.Cettestructureadoncuneorigine
comparablecelledujenarratif.

Lespastiches:horsduSainteBeuvemaistoutprs
Danscetenvironnementcritique,siimportantpourunauteurquisattachearticulerfictionetthorie,
figurentlespastiches.LarelationdesimultanitquilsentretiennentavecleContreSainteBeuvenestsans
doutepasfortuite,lesconditionsdelapublicationleprouvent.Alorsquilchercheunditeurpourlesrunir
envolume,enavril1908,ProustcritMedeCaillavet:LinfmeCalmannnematoujourspasrpondu!
Depuisonzejours!Etctaitsiurgent!Silrefusemaintenantjenauraiplusletempsdemadresserun
autre.Enfin17!.Ilsexprimeexactementcommesilintrtdespastichestaitlilactualitdelaffaire
Lemoine(Lemoineatmisenlibertprovisoirele2avriletsenfuiraenjuin).Ildevrapourtantattendre:
lditionenvolumedespastichesneparatraqueonzeansplustarden1919,horsdetouterfrence
lactualitjudiciairemaisaumomentolapublicationdelarecherchedutempsperduestrelance:le
volumeparatenjuinenmmetempsquelombredesjeunesfillesenfleursetquunerditiondeDuct
dechezSwann.Proustfaitrechercherlemanuscritdespastichesenjuillet1918,dsquiladonnlebon
tirerdesJeunesFillesGallimard18.IlavaitdjfaitdestentativesauprsdeFasquelle,fin1912etdbut
1913,tandisquilcherchaitunditeurpourDuctdechezSwann19.Ilimportedonc,sembletil,quele
roman,ContreSainteBeuveouRecherche,puissetreluaveclespastiches(etavecuncertainnombre
darticlescritiquesrunisplustarddanslesMlanges).Lactualitquidonneduprixauxpastichesen1919,
commesansdouteen1912eten1908,estenfaitlapublicationduroman.
En1919,Proust,romancierreconnu,insistesurlavaleurpurificatricedespastiches:letouttaitsurtout
pourmoiaffairedhygineilfautsepurgerduvicesinatureldidoltrieetdimitation,critilRamon
Fernandez20.Lcrituredepastichesseraitdoncunexercicesalutairesietseulementsielleestcoupede
lcritureromanesque.Maisen1908et1909,ilmettaitsurtoutenavantleurfonctiondecritiquelittraire
enaction21.Lexpressionenactionimpliquedunepartquecetypedecritiqueestquasimentmontre
entraindesaccomplir(lauteurprenddesrisques,ilsenremetlaractionimmdiatedulecteurpour
validerlapertinencedesesanalyses)etdautrepartquilstablitunerelationcirculaireentrelalecture
critiqueetlcritureimitative,toutesdeuxvhiculantlemmecontenu,luneconduisantlautre.Outre
lintrtpdagogiquequeProustsouligne,ilsapproprie,parsavirtuositdepasticheur,unespaceola
critiquelittrairedbouchesurlcrituredefiction,espacedisponiblealorspourdestentativesultrieures.
AprslesuccsdespastichesparusdansLeFigaro,leurauteur,dsireuxdenepassenfermerdansungenre
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

4/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

quilqualifiaitdassezsecondaire22,crivaitvigoureusementR.DreyfusMerdepourlespastiches!
etcompltaitparuneExplicationparH.Tainedesraisonspourlesquellestumerasesmeparlerdes
pastichesquisetermineainsi:Vousvoulezbienduneoudeuxcaricaturesdansunvestibuleavant
dentrerdanslabibliothque.Maisilestennuyeuxderesterindfinimentdanslevestibule23.Siles
pastichessontlevestibule,quelleestlabibliothque?QuandilpubliePastichesetMlanges,Proustfaittat
dunprojetquiauraitgrouppastichesetarticlescritiquessurlesmmesauteurs,sansprciserquel
momentillauraitenvisag24.Maislorigine,labibliothqueestprobablementleContreSainteBeuve
puisquelesarticlescritiquesnotsdanslespremierscahiersdebrouillonrelventdelaconversationavec
Maman.Ilsdoiventmontrerlapartienarrativesousunjournouveau:etquandonaurafinilelivre,on
verra(jelevoudrais)quetoutleromannestquelamiseenuvredesprincipesdartmisdanscette
dernirepartie,sortedeprfacesivousvoulezmiselafin25.Onretrouveledispositifdeladoublelecture
inaugurdanslaprfacedeSsameetlesLysmaislamiseenuvredesprincipesdartesticiplus
complexe.

Lejeudesrcrituresprogrammes
Larelationentrethorieetfictionatmiseenvidencesurplusieurspoints:B.Brunamontrquela
critiquedelintelligenceestinscritedanslercitparletournoiementdessensationsetdessouvenirsaudbut
delamatineSainteBeuve26.Sagissantdestudessurlescrivainscependant,larelationnesemblepas
univoque.IlparatclairqueProustchoisitsesmatresparmilescrivainsmconnusparSainteBeuve.Illeur
empruntedesthmesetdesstructures,leCarnet1enportetmoignage.Maiscetteinfluencesaccompagne,
sembletilduneentreprisedcritureimitative,assume.Cestlquelespastichesinterviennentcomme
tableauxdanslevestibuledeluvre.AuseuilduSainteBeuve,ilspourraienttreunavisaulecteur:
attention,imitation.Maisimitationthorise,siconsubstantielledeloriginalitdelauteur,siloignede
toutdmarquageservilequilfautunsigneextrieurpourpermettreaulecteurdeladceler.Cesigne,les
pasticheslefournissent:noubliezpasqueleromancierestaussipasticheuretgalementthoricien.Lune
deslecturesrtrospectivesprogrammespourlapartienarrativeseferaitdanscetteoptique.
Ilsagitldimitationcrypte27commelaRechercheenfournitdemultiplesexemples,ceciprsquele
modedaccsaudcryptagevarie.Danslegrandroman,lesindicationsquipermettentdidentifierlauteur
sontinclusesdansletexte:trsbrvescitationsoumtaphoresintroduisantunpersonnage,unesituation
provenantdelhypotexte28.Ilestvraiquontrouveaussidesmentionsdelauteurconcernpeude
distancedelarcritureintertextuelle.LeContreSainteBeuvefournitlesclsdanslesarticlescritiquesdela
secondepartiecequidonneundispositiflafoismoinsallusifetquelquepeuludique,dutypesolutiondes
nigmes.Ilsoulvepourtoutlecteur,mmenaf,desinterrogationssurlintertextualit:ellesnaissentde
lcartentrelesdeuxlecturespossibles,celleoonignorelintertexteetcelleoonleperoit.
IlnestpasquestiondanalysericilinfluencedesauteursduSainteBeuvesurProust,maissimplementde
donnerquelquesexemplesdescorrespondancestabliesentrelesarticlescritiquesetlapartienarrative.Si
cescorrespondancessontassezprcises,ellesvrifierontlhypothsequeProust,endvoilantle
fonctionnementdelcritureimitativetellequillapratique,entreprendunedmarcheconcerte,quiaplace
danssadmonstration.PrenonslecasdeNerval29:laconsignetoniqueduCarnet1:Allonsplusloin
queGrard[](f14r)rpond,danslarticlecritiquedesCahiers5et6,unmlancoliqueirreldu
pass:EtnousvoudrionstantavoircritcespagesdeSylvie30.Maiscesontdautrespagesquelarticle
programme.ProustycritdeSylvie:Cettehistoirequevousappelezunepeinturenavecestlervedun
rve[]31.Combrayseraainsilesouvenirdunsouvenirpuisquelercitestfondsurunedouble
analepse32.Quantlanavetdelapeintureetsagrcemesure,cestsurcepointsurtoutqueProust
sopposeJulesLematreetBarrs.LesnomsdeSylvie,critil,sontfaitsnonavecdessouvenirsde
tempsrel,maisavecceplaisirdefracheur,maisbasedinquitude,queressentaitcefoldlicieuxet
quifaisaitpourluidecesmatinesdanscesboisoupluttdeleursouvenirdemirvunenchantement
pleindetrouble33.

AllonsplusloinqueGrard
AuxmatinesdanslesboisrpondentdanslesCahiersSainteBeuvelespromenadeschamptresde
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

5/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

Combray.Lapremireversion,assezcourte,queProustendonnedansleCahier4esttroitementbornepar
ledrameducoucherdunepartetparlabsencedubaisermaternellessoirsdepromenadeversGuermantes
(Villeboncestade)dautrepart.LangoisseguettelenfantsurlecheminduretourtandisqueleNarrateur
adulteconstatequelatristesserevientdanssavieunecertaineheureaveclargularitdelafivre34
cestexactementlephnomnequilanalysedanssonarticlesurNerval:lesouvenirdunefemmequil
aimaitenmmetempsquuneautretouslessoirslereprendunecertaineheure35.Ontrouvedansle
Carnet1unenoteencoreplusclaire:Sylvie.Lesdeuxtats(plaisirjour,tristessedeperdreMaman
soir[])(f13r).Quantauplaisirressentiaucoursdecespromenades,ilaenluimmequelquechose
dinquitant:Lavuedespommiers36desbleuets,descoquelicots,destrflesvioletsmeremplissaitdune
tellejoiesiexalte,mefaisaitpousserdetelscrisqueleDrPiperaudquenousrencontrmesunjourdit:Ila
besoindedouchescepetit,oubienildonneraplustarddelagrmentsafamille37!.Lencore,larticle
critiqueavertitdelarcritureenmentionnantcequelquechosequifaisaitsauter,danseretchanterGrard
maispasdunejoiesaine38.LagrcemesurenexistepasplusCombrayquedansleValoisde
Sylvie.
Siloncompareattentivementlanalysecritiqueetlespremiersdveloppementsnarratifs,ondistingueune
autrercritureprogramme:levoyageentraindesCahiers2et339estreprisdeSylvie.Larticlecritique
montrelespointsdecontactentreletextedeNervaletceluideProust.Etdabordlatmosphrebleutreet
pourpredeSylvie40.CestlavueduncielroseourougequeleNarrateurassocieausouvenirdecevoyage
et,danstouteslesversionsunemtaphoretravailleassimilelalumiredelaubeunenacrebleutre.La
jeunepaysanneroussequiapporteducafaulait,lesjouesplusrosesencoredurefletdusoleillevant
(Cahier2,f8r)atoutdunefilledufeuonretrouveenellelestraitsrossdeSylvie41.Enrevanchele
caractreeuphoriquedusommeildanslewagonenmouvementnestnullementempruntauvoyage
nervalien.CequeProustretientdeGrardetquifondesarcriture,cestlarrive,autermedunenuitde
presqueinsomnie,enunlieupourainsidiredtachdelaralit.Tellessontcesmatinesbnies,
creusesparuneinsomnie,lbranlementnerveuxdunvoyage,livressephysique,unecirconstance
exceptionnelle,dansladurepierredenosjournes,etgardantmiraculeusementlescouleursdlicieuses,
exaltes,lecharmedurvequilesisoledansnotresouvenir42.Icisaffichentlesprincipesquiguidentla
rcriture.
Lestroublesdelademisomnolence,cettatolespritrsisteencoreauxbizarrescombinaisonsdu
songe43apparaissentdansleContreSainteBeuvecritiquecommeledomainepropredeNerval.Au
passage,sousformedecomparaison,Proustvoquelecasdunartistequinoteraitensendormantles
tapesdeconsciencequiconduisentdelaveilleausommeil,jusquaumomentolesommeilrendle
ddoublementimpossible44.Cetteindicationrenvoieprobablementaumorceaurdiglenversdu
Cahier145,(sicenestquelestapesdeconscienceyprennentlaformedendormissementsetdebrefs
rveils)etleplacesouslinvocationdeNerval.MaisalorsqueGrardrevoitensendormantlestableaux
lesplussaillantsdunelonguepriodedexistence46,Proustchoisitcessensationsquiontjamais
disparuavecladiximeanne47,leretourlirrationneletlinavouabledelenfance.
Preuvesupplmentaire,danslarticlecritiquereparatlejepseudoautobiographique,celuidelaprface
auSainteBeuveetdesarticlesantrieurs,quivientillustreruneanalysethorique.Parmilesmatines
nervaliennes,dfiniescommerellesmaisexaltantesetquiontlacouleurdurve,Proustclassecellesquon
passedanslesdemeuresolairvifdelanaturevousexalteencore,danslesdemeurespaysannesoudans
leschteauxetilenchane:Quedechtelainspositifsjaidainsitonnerparlmotiondema
reconnaissanceoudemonadmirationrienquenmontantunescaliercouvertduntapisauxdiverses
couleurs,ouenvoyant,pendantledjeunerleplesoleildemarsfairebrillerlestransparentescouleurs
vertesdontsontpatinslestroncsduparc48etvenirchauffersonplerayonsurletapisprsdugrandfeu,
pendantquelecochervenaitprendrelesordrespourlapromenadequenousallionsfaire49.Orlamme
vocation,oupresque,setrouvedansleCahier350.Seslments:lefeu,lesoleilsurletapis,lalumire
dhiver,lecochercaractrisentleschambresquelondsirelesjoursdebrume.Pourquoicetcho?Iciilne
sagitplusdunercrituremaisdunrenvoidirectlarticlecritique.Biensrilpeutsagirdune
inadvertancequiauraitdisparusileContreSainteBeuveavaittconduitterme.Linterprtationpour
laquellejopterainestpasmoinsvraisemblable,silonconsidrelartproustiendesrappelsetdesreprises
avecvariantes:lauteurmnageunpassageentreSainteBeuvecritiqueetSainteBeuvenarratifetappelle
parllattentiondulecteursurlintertextenervalien.

http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

6/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

Programmesbalzaciensetbaudelairiens
OnnaborderapasicilexempledeFlaubertetpeineceluideBalzac.DanslecasdeFlaubert,onnedispose
pasdelarticlecritiquecritprobablementpourleContreSainteBeuvemaisseulementdunfragment
portantlamentionajouterFlaubert,dansleCahier2951.EncequiconcerneBalzac,larticlecritique
nestpasunerhabilitation,commedanslecasdeNerval.IlexprimelesjugementsambivalentsdeProust,
admirateur,contempteuretrivaldeBalzac.Oronconstatequelesdveloppementsnarratifs,surlesdeux
thmesquirelventdelinfluencebalzacienne,sonttraitssurlemodeducontrepoint.Cesttrsvident
pourltudedelaristocratie.ProuststigmatiseladmirationnavedeBalzacpoursesproprespersonnages,
censsreprsenterlecombledelespritetdeladistinction.Or,danslescahiersSainteBeuve,lecomtede
Guermantessedistinguedabordparlavulgaritdesonlangageetlabanalitdesaconversation.Dansle
traitementdelhomosexualit,onnotelammedmarche,maislcartestplussubtil.Proustsaluela
nouveautetloriginalitdeBalzacsonpropretraitementduthme(etdanscedomaine,sesrcrituresde
Balzacserontmultiples),esttoutentiercontenudansllogeadresssonprdcesseur:[]chaquemot,
chaquegesteaainsidesdessousdontBalzacnavertitpaslelecteuretquisontduneprofondeuradmirable.
Ilsrelventdunepsychologiesispciale,etqui,saufparBalzac,najamaistfaiteparpersonne,quilest
assezdlicatdelesindiquer52.Eneffet,dansleSainteBeuvenarratifetaudel,Proustassumeralatache
dlicatedebriserlesecret,deprciserlesdessousdechaquegeste.Programmelafoisbalzacienetanti
balzaciendontontrouveunepremireapplicationdanslesCahiers7,6et51:linversiondeM.deGuercyy
estprogressivementdvoilepuissoumiseuneanalyseserrequiendtruitlemystre.
Cenestpaslaseuleindicationprogrammatiquecontenuedanslarticlecritique.Commentantlestitresde
Balzac,ProustnotequedansLaRecherchedelabsolu,ilestpeuquestiondabsolu:lesujetdulivreest
bienpluttlesravagesquelgosmedunepassiontenddansunefamilleaimantequilasubit,quelquesoit
dailleurslobjetdecettepassion,etilajoute:Celuiquicriralaviedelafamilledunneurasthnique
pourrafaireunepeinturedummegenre53.Or,dansleContreSainteBeuvelempriseduNarrateur,
despotiquemalade(p.118)surunefamillequiilimposeseshorairesetquichercheledistraireest
vidente54.Ilyalsansdouteunindice.
Dernireremarque:leslecteursdeBalzacqueProustmetenscnedansleContreSainteBeuvenarratif55
remplissentlammefonctionquelamatinenervaliennedansunchteau:ilstablissentunliendirectavec
leSainteBeuvecritique.Cettefois,lareprisepeutdifficilementreleverduneinadvertance.Lecomtede
Guermantes,sonfrreetlajeunemarquisedeCardaillec,frusdeBalzac,lacomtessedeGuermantesetla
marquisedeVilleparisis,quinelapprcientpas,sonttousdemauvaislecteurs:incapablesdaccderun
jugementfondsurdescritresartistiques,ilsjugentluvredeBalzaccommeilsjugeraientunspectacle
tirdelaralitou,pourcertainsdentreeux,commeuntmoignagedesmauvaisesmaniresquirendent
lauteurinfrquentable.LeurserreursnaissentdesdfautsconjugusdeBalzacetdeSainteBeuvetelsquils
sontexpossdanslapartiecritique,ofigurentgalementdesractionsdelecteurs.Lanalysethorique,en
sinscrivantainsidanslafiction,tablitunesuperpositionthmatiquevidenteentrelesdeuxpartiesdu
SainteBeuve,plaidantpourunelectureattentivedautresrapprochements.
DanslecasdeBaudelaire,cestletraitementcrueldelavieillessequisembletreaucentredelarelation
entreSainteBeuvecritiqueetSainteBeuvenarratif.A.Compagnonamisenvidencelesliensentrele
commentairequeProustfaitdesPetitesVieillesetdiversesvisionsdelamreetdelagrandmre,
notammentunrveduCahier50ocelleciapparathumilie,lafoissouffranteetmchante56.Contre
samrequireprocheBaudelaireleschosescruellessursafamille57,trouvesdansseslettres,le
Narrateurdfendlasubordinationdelasensibilitlavrit,lexpression58etlimitelacruaut
baudelairienneaudomainedelart:lessouffrancesquilraille,quilprsenteaveccetteimpassibilit,on
sentquillesaressentiesjusquaufonddesesnerfs59.lpoquedeContreSainteBeuve,cetterecherche
delabeautparlaprcisionfroceetlmotiondissimulerenvoieprobablement,maispasuniquement,au
Baldettes,dontlapremireversionconnuesetrouvedansleCahier51etlasuivantedansleCahier57.
LuvredeBaudelaireseprteraitmaldesrcrituresempruntantetmodifiantunschmanarratifmaisun
pisodedelabiographiedupotesignalepeuttrelespassagesosoninfluencesestexerce.Baudelaire
mourantnesereconnutpasdanslemiroirqueluiprsentaituneamiebarbareetsalua60.Onretrouvele
miroirqueFranoiseprsentelagrandmre,aveclammeinconscientecruaut61.Parlletraitement
romanesquedelagonie,quiintgretouteslesconstatationscliniquesetnometpasundtaildouloureux,
pourraitsaffirmerbaudelairien62.
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

7/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

Silemiroirestattribulagrandmre,lesalutdeBaudelairegarestdonnunautrepersonnage:M.de
Guercyqui,rencontrantleNarrateuraprsavoirsubideuxattaques(danscetteconvulsionmtallurgiquede
saface,sesyeuxvifsetimpertinentstaientdevenusatones63),luiadresseunprofondsalut.Dautrepart,
dansleBaldettes,deuxtraitementsdelavieillessesaffrontent:lunpotiqueausensidalisantdu
terme,taypardescomparaisonsempruntesauconteetlaferielautreprocdantparladescription,
lafoisterribleetgrotesque,decorpsdontlemouvementetlexpressionchappentlavolont.Dansle
Cahier51,leseulportraitdecetype,lepremierdecettesriebaudelairienne64,estceluideMmede
Villeparisis.Elleestprojeteenavant,casseendeux,prtetomber65,autrerappelpossibledusalut
effrayantexcutparlepote.
Lesindicationsqui,danslapartiecritiqueduSainteBeuve,renvoientaurcitviseraientdoncmodifierle
regarddulecteursurcequilvientdelire.Auparcourscandidedunrcitautobiographiquesuccdealors
unelectureinduiteparlarflexioncritiqueetaptedistinguer,dansletexte,lejeudesinfluencesetdes
convergenceslittraires.Lalecturecritiqueseraitellelabonne,cellequiannulelaprcdente?Cestpeu
probable:laforcemotionnelledurcitdenfanceestsuffisantepourpermettrelemouvementdebalancier
djnotdanslaprfaceSsameetlesLysentrejeautobiographiqueetjecritique.Onpeutjuger
invraisemblablelhypothsedunedoublelectureprogramme:quelcrivainseraitassezirralistepour
escompterunelecturenavesuiviedunelectureplussavantedummeouvrage?Maissilundeuxest
susceptibledelavoirfait,cestbienProust,quiespraitqueleslecteurscomprendraientlapensevritable
delauteur66etlacompositiondeluvre67enconsidrantrtrospectivementlarecherchedutemps
perdudanssonensemble.
Quoiquilensoit,lesrcrituresdgagesparunelecturepostcritiqueduSainteBeuveromanseplacent
bonnedistancedespastiches.Danscecaslcritureimitativeneservlequelorsquelimitateurveutbien
lavouerpourtelleetcestade,loriginalitdutextenestplusdmontrer.Ilyasansdouteunplaisirde
lcrivaindanscesreprisesdcales,sipuissammentrinterprtesquilpeutlesconduireleurtermeavant
dendonnerlemot.Cependantlobjectifnestplusdefaireillusionbienquecedispositifgardedupastiche
leplaisirdujeulittraire,insparabledunecertaineconnivenceaveclelecteur.Dailleurs,lesindications
restantallusives,ellespeuvent,suivantleslecteurs,trelucidesdansuneproportionvariable,outoutes
ignores,sansqueleSainteBeuvenarratifperdesonintrt.Silesrcrituresnesontpasinfrieuresaux
modleschoisis,leromancierdbutantseplaceparmilesgrandscrivainsmaissansrenoncerlamalice
sansprtentiondupasticheur.Lesarticlescritiquesrenvoientlafoisauxpastichesetcesrcritures
cependantlespastichesrestentextrieurs,commelaformefigedunecriturequi,danslapartie
romanesqueduSainteBeuve,saffirmevritablementcrative68.

Contrelesgroupeslittraires,unevision
paradisiaque
QuellerelationcesrcrituresentretiennentellesavecladmarcheantibeuviennedeProust?Ilfautnoter
quelacritiqueenaction,quelleprennelaformedepastichesoudercritures,sefaitdirectement
duvreuvre,dcrivaincrivain.Cequi,delapersonnalitdelauteur,nepassepasdansluvre,perd
toutintrtetlecritiquebeuviensetrouveimplicitementdisqualifipuisqueanalyseetpratiquelittraires
saffirmentindissociables.Danssonarticlede1920surFlaubert,Proustexprimeclairementcetteconception
proposdespastiches:Notreespritnestjamaissatisfaitsilnapudonneruneclaireanalysedecequil
avaitdabordinconsciemmentproduit,ouunerecrationvivantedecequilavaitdabordpatiemment
analys69.Durestelanotiondegroupelittraire,sichreSainteBeuve,setrouvegalementconteste.
Proustlit,parmilesvictimesducritique,lesgrandsprdcesseursquidonnerontuneimpulsionson
uvre.Maissilconstituesongroupelittraire,cenestpasenformantunecommunautdideset
dambitionsrsoluesimposerdanslasocit,cestparlareconnaissancedeparentssubtilestranscendant
lescartstemporels.LespositionsquisoustendentleSainteBeuveseretrouvent,beaucoupplustard,dans
larponseuneenqutede1922:Enfinvousmequestionnezsurlescoles.Ellesnesontquun
symbolematrieldutempsquilfautungrandartistepourtrecomprisetsituentresespairs,pourque
lOlympiahonniereposeauprsdesIngres,pourqueBaudelaire,sonprocsrvis,fraterniseavecRacine
[]70.
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

8/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

LidedunecoexistenceharmonieusedesgrandesuvresnestpasnouvellechezProustquicontemplait
dj,dansleCahier57,unpaysagelittrairesansfrontiresetsansconflits:.[]voiciquetonuvre
apparatcommesisemblableauxgrandesuvresdesautresquetoutesbarriresindividuellestombes,il
semblequecommelesmorceauxindmentsparsdunemmepeinturemurale,onpourraitlesrentoiler
dansunmmepanneauocettecollinequetu[Bergotte]assibiendcriteseraitcontinuesansheurtparla
prairiedeTolstooufaucheLevine71.Leverberentoiler72,termerare,veillelattention.Cettetechnique
quirapprochedesuvresindmentsparespourraittreunemtaphoredelarcriture,surtoutsilon
prendencompteladfinitionunpeudiffrentequeLittrdonnedumot:Termedepeinture.Collerun
vieuxtableausurunetoileneuve,outransporterunepeinturedunevieilletoilesuruneneuve.Dansce
contexte,unauteurmodernepeutencontinuerunautresansheurtetrestaurerparllclatdeson
uvre.Maislusagedumotimpliqueaussiunrisque:unromancierdbutantquircritluvredegrands
ancienssexposeaureprochedepauvretdanslinvention,sinondeplagiat.
Cerisque,lacolorationdniquedumorceauvisepeuttreleconjurer.Eneffet,danslescahiersde1909
1910,quandProustmentionnedessujetsidentiques,oupeusenfaut,traitspardescrivainsdiffrents,il
recourtauxmtaphoresdelavgtationetdufleurissement.Cestlecaslorsquilcompare,dansle
Cahier29,lamaniredHenrideRgnieretcelledAnatoleFrance:
SansdoutequandRgnieretFranceontcommenctousdeuxcrire,avaientilslammeculture,lammeide
delart,ontilscherchfairedemme.Etcestableauxquilsessayaientdepeindreilsavaientsurleurralit
objectivepeuprslammeide.PourFrancelavieestlervedunrve,pourRgnierleschosesontlevisagede
nossonges.Maiscetteidentitsimilitudedenospensesetdeschoses,Rgnier[]estplustourmentdensaisir
denmarquerleprolongementdenoublierjamaisdevrifier,dedmontrerlaconcidence,ilreprendsanscessesa
pense,saphrasesallongeet,seprcise,setortille,sombreetminutieusecommeuneancolie,quandcellede
Francerayonnante,panouieetlisseestcommeunerosedeFrance73

Lesdiffrencesdetempramentquifondentloriginalitlittraireontlapermanencevivanteetproductrice
desespcesvgtales.
LorsqueProustexaminequeltraitementdesthmespresquesemblablesontreudespoquesdiffrentes,il
reprendlesmtaphoresdelafloraisonncessaire.Ainsi,dansleCahier26,proposdeMarguerite
Audoux74:
Alorsnousavonsbeautreseuls,neconnatrepersonne,nepouvoiravoirapprisdepersonne,pourtantnous
faisonslemmecheminquenoscompagnonsdusicle.MargueriteAudouxbergrenesavaitriendesautres.Mais
lanaturelavaitexactementdisposecommeunefleuraupointexactsurlerameaudutempsoellecroissait,de
sortequesonlivrebrille,toutsemblable,entreceuxoilaprisplace,deCharlesLouisPhilippeetdeGrard
dHouville.EtayanttraiterparexempledanssonlivrelepetitpisodedunevacherveusedjtraitparGeorge
SanddansFranoisleChampi,ilyaentreleursdeuxmaniresdeleconcevoiretdeletraiterunecertaine
distance,unedistancequexactementavecunejustessemathmatiquelabergrearespecteetquiestcelledu
cheminquafaitlasensibilitpotiquedepuisleromantismeralistedeGeorgeSandqueljusqucelledenos
plusmodernesauteurs,sansquelabergreaitconnulepointdedpart,nifaitellemmeletrajet,niconnulepoint
darrivedesautres,simplementparcequelleexprirefltesamanirecommetoutcasparticulierlesloisplus
gnralesdelespce,etlemomentdelvolution.Ainsisioriginalquilfailletrepourtre,sinouveau,eston
harmonieusementfonduaveccequiprcdeetcequisuit(sansquecesmotsaientnaturellementunesignification
exclusivementchronologique)75.

Iciaffleurelaquestiondelcritureimitative.ImaginonsqueMargueriteAudouxaitreprisdessein
lpisodedelavacherveuse.DeluvredeGeorgeSandlasienne,lescartsdelasensibilit
collectiveetdelavisionindividuellenelauraientpasmoinsprotgedunrentoilagebanalet
appauvrissant.Proustsattachedonnerdelarcritureuneimagesereine.DansleCahier57,ilconclutainsi
lemorceausurlaruniondesgrandesuvresenuneseulepeinturemurale:[]loriginalitsielle
semblesefondredanscetteunitimmensetaitpourtantncessairepouryaccder.Aucuneressemblancene
satteintdudehors.Ellenestquelextriorisationdunmeenharmoniesoninsuavecdautresmes76.

mergencedujecrivant
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

9/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

Largumentationproustienne,surcepoint,restedonclargementdfensive.Lvocationdunjardin
paradisiaquedesgrandesuvresdispenselcrivaindexplicitersapratiquedelarcriture,pratiqueplus
ludiqueetplusaudacieusequelesthoriesdontillentoure.IlestvraiquenousignoronscommentleSainte
Beuveachevauraittraitlaquestion.Cequiparatclairentoutcas,cestqueProust,danscejeuavec
dautrescrivainsetaveclelecteur,semontreentraindcrire,conscient,ladiffrencedeMarguerite
Audoux,desonpointdedpartetdesonpointdarriveetdonnantvoirleparcoursquilaccomplit.Entre
lejenarratifetlejecritiqueduContreSainteBeuveseprciselelieudunjercrivant,ausens
oMerleauPontypeutparlerdujetravaillantdeClaudeSimondansunentretienrapportparle
romancier:Jeluidis:ceClaudeSimondontvousavezparldoittretrsintelligent.Ilmedit:Oui,trs.
Maiscenestpasvous.Cestvoustravaillant.Cestcepersonnagequenoussuscitonsparletravaildela
langueetquidisparatdsquenouscessonsdetravailler77.Delammefaon,seullejecrivantde
Proustassumepleinementlanouveautdesadmarche.

Notes
1AutourdetroisavanttextesdelouverturedelaRecherche:nouvellesapprochesdesproblmes
duContreSainteBeuve,Bulletindinformationsproustiennesn3,1976.
2Ainsi:Maisilesttempsdenvenirlerreurdesthtiquequejaivoulusignalericietquimesemble
dnuerdetalenttantdejeunesgensoriginaux(Contrelobscurit,Essaisetarticles,p.390),ou:Je
saisreconnatreaussienunroietenunprtendantunevritablegrceroyale(LapersonnedAlphonse
Daudet,uvredart,Essaisetarticles,p.399).
3Sijeconnaissaiscejeunehomme,jeneledtourneraispasdallerauLouvre,jelyaccompagnerais
plutt(articlesurChardinetRembrandt,Essaisetarticles,p.373).
4Essaisetarticles,p.405
5Lacourauxlilasetlatelierauxroses,lesalondeMmeMadeleineLemaire,Essaisetarticles,p.463.
6Essaisetarticles,p.172.
7Essaisetarticles,p.172.
8LaFontaine,Lachauvesourisetlesdeuxbelettes.
9ProustavaitcritHenriVanBlarenberghepourtenterderetrouverunemploydescheminsdefer.On
penseauxchasseursetauxtlgraphistesdeM.deCharlus.
10Essaisetarticles,p.527533.
11Ibid.,p.529.
12CestlecasdansJeanSanteuil(JS,p.356).
13SilonexceptelecompterendudesblouissementsdAnnadeNoailles,parule15juin1907,etdeux
articlesncrologiques,quilaissentmoinsdelibertlauteur.
14Ilsmeurenten1903et1905,alorsqueProustrencontreAlfredAgostinellipendantlt1907.
15Justeaprslesparentssontmentionneslesmaisonsrencontresenrouteappuyestendrementsurun
poirierqueleurvieillesseaveugleavaitlillusiondtayerencore(Essaisetarticles,p.63).
16DanslesnoteslaprfacedeSsameetleslys,ontrouveunementionassezcomparable,maissrieuse,
delacorrectiondespreuvesquelauteurestentraindeffectuer(Essaisetarticles,p.190).
17Corr.,VIII,100
18Corres.P/G,lettre62du14juin1918.
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

10/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

19Corr.,XI,lettres166et167XII,lettre8.
20Corr.,XVIII,lettre213.DanssonarticlesurlestyledeFlaubert,en1920,ilreprendlammeide:faire
unpastichevolontairepournepasfairetoutesaviedupasticheinvolontaire(Essaisetarticles,p.394).
21Corr.,VIII,lettres24et25.Proustdfinitaussilespastichescommeuneformeindirecte,plusdiscrte,
plusbrveetpluslgantedecritiquelittraire(lettre32).
22Corr.,VIII,lettre24.
23Corr.,IX,lettre69,du7juillet1909.
24IlcritR.Fernandezenaot1919:javaisdabordvoulufaireparatrecespastichesavecdestudes
critiquesparalllessurlesmmescrivains,lestudesnonantdunefaonanalytiquecequelespastiches
figuraientinstinctivement(etviceversa),sansdonnerlaprioritnilintelligencequiexpliquenilinstinct
quireproduit(Corr.XVIII,lettre213)
25LettreA.Vallettedaot1909(Corr.,IX,lettre78).
26VoirB.Brun,Ledormeurveill,gensedunromandelammoire,CahiersMarcelProust11,
tudesproustiennesIV,p.241316.
27VoirA.Bouillaguet,ProustlecteurdeBalzacetdeFlaubert:limitationcrypte,Champion,2000.
28A.Bouillaguet,ouvragecit,chapitreVIIInotammentolauteurtudielesbalzaqumeset
balzacismesF.Goujon,MorelouladernireincarnationdeLucien,BIPn32,p.4164
RfrencesbalzaciennesetcryptageautobiographiquedansDCS,BIPn33,p.5174.
29LinfluencedeNervalsurProustcontinuejouerbienaudelduContreSainteBeuvelatechniquede
rcritureelleaussiperdure.AinsiP.L.Reyprouvequelascnedufuret,danslesJeunesFillesreprendcelle
delarondeetduchantdAdriennedansSylvie.Lhsitationentrelesjeunesfillesquilanalysedansle
Cahier12estprogrammedansleCarnet1(f14r)maispasdanslarticlecritique.(P.L.Rey,Proust
lecteurdeNerval,BIPn30,1999,p.1928).Delammefaon,M.MiguetOllagniermontrecomment
loppositiondesdeuxctsdeCombrayrecouvrecelledOrianeAdrienne,aristocrateetsaintedevitrail,et
deGilberteSylvie,plusprosaqueetmoinsthre.Mais,danslarticlecritiqueduContreSainteBeuve,
seuleunenotesurAdrienne(CetteAdrienne[]ceschteaux,cespersonnesnoblesquilsemblevoir
vivrepluttdanslepass[],p.158)annoncelesdveloppementssurGuermantes(M.MiguetOllagnier,
DelalecturedeSylvielcrituredelaRecherche,BMPn34,1984,p.199215.
30ContreSainteBeuve,d.Fallois,coll.FolioEssais,p.256.Saufmentioncontraire,touteslespaginations
renvoientcettedition.
31Ibid.,p.257.
32C.QumarfaitlerapprochementavecSylvie,cetteautrerecherchedutempsperdu,quidjse
prsentait,pourlessentiel,souslaformedunrcitanaleptiqueengendrparlarsurrectionfortuitede
souvenirsdejeunesse(articlecit,p.10etnote73).
33ContreSainteBeuve,p.154155.IlcritiqueplusloinlexpressiondeBarrsfoldlicieuxquil
attribueironiquementunmanquedegotcharmant.
34Cahier4,f44r.
35ContreSainteBeuve,p.157158.
36LespommierssontilsunrappeldeSylvie?LavisionqueNervalenaestpresqueviolente:Plusloin
queLouvresestuncheminborddepommiersdontjaivubiendesfoislesfleursclaterdanslanuitcomme
destoilesdelaterre:ctaitlepluscourtpourgagnerleshameaux(LesFillesdufeu,coll.Folio,1972,p.
137).
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

11/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

37Cahier12,f24r,transcriptionC.Qumar.
38ContreSainteBeuve,p.155Essaisetarticlesp.240.
39Onentrouveaumoinsquatreversions:dansleCahier3,f27r29r,dansleCahier2,f7r8rpuis
lenversducahier,f28v27vetf29r25v.
40ContreSainteBeuve,p.157.
41LesFillesdufeu,coll.Folio,1972,p.141.
42ContreSainteBeuve,p.157etp.158.
43CitationdeNerval(ContreSainteBeuve,p.151)
44ContreSainteBeuve,p.150
45Cahier1,f71v000ContreSainteBeuve,p.5157.
46CitationdeNerval(ContreSainteBeuve,p.151).
47ContreSainteBeuve,p.53.
48A.SimonatudilesconvergencesentrelepassagesurleBoisenautomne,findeDuctdechez
SwannetlafindeSylvie.Lalumirevertesurlestroncsdarbresestundeslmentsrutilissdans
lvocationduBoisetpeuttreconstituetilunindicemaislapremireversionconnuedumorceaunese
trouvepasdanslesCahiersSainteBeuve(A.Simon,DeSylvielaRechercheProustetlinspiration
nervalienne,Romantismen95,1997).
49ContreSainteBeuve,p.159.
50ContreSainteBeuve,p.66.
51VoirM.Naturel,ProustetFlaubert,unsecretdcriture,Rodopi,1999,chapitreV.
52ContreSainteBeuve,p.212.
53ContreSainteBeuve,p.200.
54Dautrepartleschosrythmiquesetphoniquesentrelarecherchedelabsoluetlarecherchedu
tempsperdunesontsansdoutepasfortuits.
55Cahier1,f54v24vet20v18vContreSainteBeuve,chap.XII.
56Lervedelagrandmrecrotteatoutdunpetitpomeenprose,aveccetteinsensibilitquifaisait
que,dansleContreSainteBeuve,lamrenaimaitqudemiBaudelaire(A.Compagnon,Ce
frmissementduncurquionfaitmal,Proustentredeuxsicles,Seuil,1989,p.156).
57ContreSainteBeuve,p.170.
58ContreSainteBeuve,p.173.
59ContreSainteBeuve,p.170
60ContreSainteBeuve,p.184.
61CG,II,p.629.
62LapremireversionconnuedelamortdelagrandmresetrouvedansleCahier14,qui,selonF.Leriche
nestpasantrieurauprintemps1910(F.Leriche,DunouveausurleCahier14,BIPn21,1990).Maisle
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

12/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

morceauduCahier14,clairetpeuratur,pourraittreunrecopiage.
63Cahier51,f18rMatinechezlaprincessedeGuermantes,d.H.BonnetetB.Brun,Gallimard,1982,
p.63.
64EllesedveloppedansleCahier57,f46r50r.
65Cahier51,f65vMatinechezlaprincessedeGuermantes,p.34.Onserappellecettestrophedes
PetitesVieillesciteparProust(CSB,p.171):
moinsque,mditantsurlagomtrie,
Jenecherche,laspectdecesmembresdiscords,
Combiendefoisilfautquelouvriervarie
Laformedelaboteoulonmettouscescorps.
66OnsaitcommentProustprogrammelalecturedesonroman:Jesuisdoncforcdepeindredeserreurs,
sanscroiredevoirdirequejelestienspourdeserreurs[]Lesecondvolumeaccentueracemalentendu.
Jesprequeledernierledissipera(LettreJ.Riviredu6fvrier1914,Corr.,XIII,p.100).
67Corres.P/G,lettre31.
68CestpourquoijaiprfrautermedepasticheintgrquutiliseA.Bouillaguetcelui,
malheureusementplusvague,dercriture.
69.Essaisetarticles,p.594595.
70RponseuneenqutedesAnnales,26fvrier1922(EA,p.641).
71Cahier57,f17v,MatinechezlaPrincessedeGuermantes,p.184.
72Proustlemploie,danslemmecontexte,auf35vduCahier57MatinechezlaPrincessede
Guermantes,p.360TR,IV,EsquisseXXXV,p.859.
73Cahier29,f67r68r.Latranscriptionestsimplifie.
74Sonpremierromanetleplusclbre,MarieClaire,paruten1910.
75Cahier26,f17v18vTR,IV,p.1391,note5.
76Cahier57,f38vMatinechezlaPrincessedeGuermantes,p.185.
77C.Simon,Leprsentdelcriture,entretienavecJacquesNeefsetAlmuthGrsillon,Genesisn13,
1999,p.119.

Pourcitercettepage
FrancineGoujon,Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve,Item
[Enligne],
Misenlignele:05dcembre2007
Disponiblesur:http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191.

Noticebibliographique
Bulletindinformationsproustiennes,n34,2004(p.95110)

Navigation
http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

13/14

16/06/2016

Jenarratif,JecritiqueetcritureintertextuelledansleContreSainteBeuve|ITEM

Rubriques
Accueil
Actualits
Sminaires
Publicationsetrevues
Colloques
Dictionnaire
Centresdedocumentation
Annuaire
Equipes
Contrats
Explorerparauteurs
Explorerparnotions
Plateformecollaborative
Contacts

SousRubriques
Goujon
Articlesenligne
ArticlePrcdent
Articlesuivant
Retourausommaire

Recherche
Rechercher Rechercher

Hautdelapage|Navigationsurlesite|Recherche
AccueilContactL'ItemRSSPodcastSitepropulsparLodel

http://www.item.ens.fr/index.php?id=194191

14/14

S-ar putea să vă placă și