Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
SuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Fechadelaltimarevisin:02/12/2015
ndicedecontenidos
1. Dequhablamos?
2. Quincertidumbresexistenentornoalas
recomendacionesparapoblacinadulta
espaola?
3. Culeslaprevisindenecesidadesde
suplementosenEspaa?
4. Cmosedebedeterminarlanecesidadde
suplementos?
5. Cmosetrata?
6. Cmohacerelseguimiento?
7. Existepoblacindeespecialvigilancia?
8. Criteriosdederivacin
9. Bibliografa
10. Msenlared
11. Autora
Dequhablamos?
Lossuplementosdecalcioy/ovitaminaDsonproductosfarmacuticosdiseadoscomofuentepara
aportacindetalesnutrientes.Suobjetivobsicoesreforzarlaingestadietticaparaintentaralcanzarla
recomendaday,subsidiariamente,paraprevenirotratarlasdeficienciasnutricionales,conseguirlasaturacin
delasreservasorgnicasyasegurarelmantenimientodeunestadobiolgicoptimo,elloconunmargende
seguridadapropiado(lvarezJ,2004).
Elcalcioesunmineraldeaporteexclusivamentedietticodeabsorcinmuylimitada(mximo40%),y
acumulacinenesqueleto.Elorganismotiendealahomeostasisdelcalciopormediodelsistemahormonal
paratiroideoparagarantizarsubiodisponibilidad(NordinBE,1997).
LaprincipalfuentedevitaminaDenEspaaesendgena(sntesiscutneaporestimulacinsolar).
Aproximadamenteun10%puedeobtenerseporladietaenformadecolecalciferol(vitaminaD3)o
ergocalciferol(vitaminaD2),loscualespormetabolismohepticosetransformanenel25hidroxiderivado
(calcidiol)yposteriormenteenel1,25hidroxiderivadoocalcitriol,principalmentepormetabolismorenal.La
homeostasisfosfoclcicadependedelestatusdesuficienciadevitaminaD,yenlosltimosaosseinvestiga
intensamentetambinsurelacinconpatologascrnicas,infecciosas,autoinmunesycncer(Hossein
nezhadA,2013).
ElcalcioylavitaminaDsonlosnutrientesquesevinculandeformamsconvincenteconlasaludseayla
prevencindefracturasenpersonasadultas,aunquenuncaconsideradosdeformaaisladarespectoal
entornodietticoyambiental(ConsultaMixtaOMS/FAO,2003).Lossuplementoscombinadosdeambosse
hanrelacionadoconmejoraymantenimientodelasaludseaenmujerespostmenopusicas,y
fundamentalmenteeninstitucionalizadasconmuybajoconsumoencalcio(NewberrySJ,2014UusiRasiK,
2013USPTF,2013).Lossuplementosdecalciotambinsevinculanenadultosconlaprevencindecncer
colorrectal(HeineBrringRC,2014),delaeclampsiaypreeclampsia(HofmeyrGJ,2014).Actualmente
despiertatambingranexpectacinlacorreccinconsuplementosdevitaminaDdesuaparentedeficiencia
generalizadaenpasesindustrializados,loquesehadescritocomounapandemiaconrepercusionesen
saludpblica.Sinembargo,losdatosdisponiblesdelaeficaciaendiversosresultadosdesalud,almargende
losvinculadosalasaludseaycadas,seconsideraninconsistentes(NewberrySJ,2014TheodoratouE,
2014).
Latabla1muestralosfactoresquedeterminanlasnecesidades,interaccionesysinergiasquepuedeninfluira
nivelindividualenelusodesuplementosdecalcioyvitaminaD(TsiarasWG,2011RobienK,2013).
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
1/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Tabla1.FactoresrelacionadosconlanecesidadindividualdecalcioyvitaminaDy/oconlaefectividaddelaprovechamiento
desuplementos.
Factores
Factores
individuales
Factores
ambientales
Factores
dietticos
Alteraciones
orgnicas
Calcio
Sexo.
Edad.
Ejerciciofsico.
Raza.
Situacinhormonal
estrognica
(mujeres).
Estatusdevitamina
D.
VitaminaD
Sexo.
Edad.
Actividadesenelexterior.
Exposicinsolar.
Raza.
Pigmentacincutnea.
Cantidaddepielirradiada.
Coberturadevestimenta.
Usodeprotectoressolares.
ndicedemasacorporal.
Estatustabquico.
Contaminacinatmosfrica.
Latitudgeogrfica.
Estacionalidad:invierno()/verano(+).
Dosisportoma
(inversamente
proporcional).
Intoleranciaa
lactosa.
Contenidodesodio,
fitatos,oxalatos,
taninos().
Fibradiettica().
Excesodefsforo(
).
Excesode
magnesio().
Consumobebidas
carbonatadas().
Ingestade
protenasanimales
().
Entornoacdico
gastrointestinal(+).
Lactosa(+).
Contenidoengrasadelacomida.
Intoleranciaalactosa.
Aclorhidria.
Alteraciones
paratiroideas.
Diarrea.
Alteracionesgastrointestinales:
enfermedadcelaca,obstruccinbiliaro
pancreatitis,enfermedadChron,bypass
gstrico.
Insuficienciaheptica.
Insuficienciarenal.
Alteracionesparatiroideas.
Enfermedadesgranulomatosas:
sarcoidosis,tuberculosis,etc.
Quemadurasextensas.
Medicamentoscon
altocontenidoen
sodiocomo
efervescentes.
Antirretrovirales().
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
2/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Medicamentos
que
interaccionan
IBP().
Tiazidas(+).
Diurticos
ahorradoresde
potasio(+).
Diurticosdeasa(
).
Bifosfonatos().
Antibiticos.
Glucocorticoides().
Anticonvulsivantes().
Glucocorticoides().
SupresoresovricosGnRHyotros().
Secuestrantesdecidosbiliares
(colestiramina,colestipol)().
Inbibidoresdelipasa(orlistat)().
Rifampicina,isoniazida().
(+):Aumentaabsorcinoinhibeeliminacinofavorecebiodisponibilidad.
():Disminuyeabsorcin,aumentaeliminacinocontribuyeabajabiodisponibilidad.
Quincertidumbresexistenentornoalasrecomendacionesparapoblacinadulta
espaola?
1.Definicindelainsuficiencia/deficienciayestablecimientodedintelparausodesuplementos.
Elestablecimientoderecomendacionesdeingestanutricionalsehabasadoenestimacionesdel
consumomedianteencuestasoestudiosecolgicos,mtodosfactorialesyanlisisdebalance,
considerndoseparalavitaminaDnulaexposicinsolar(VarelaMoreirasG,2013).
EnEspaa,aligualqueenotrospases,sesuelencitarydarporvlidasrecomendacionesemitidas
parapoblacindepasesdecomposicinracialyhbitosnutricionalesmuydistintos(USA
fundamentalmente),sinvalidacinprevia,ysinladebidadiscusindelaposibleincorreccindetal
extrapolacin(ConsultaMixtaOMS/FAO,2003UusiRasiK,2013LeFevreML,2015).Latabla2
reflejaelconsensodeingestadelaFederacinEspaolaSociedadesdeNutricin,Alimentaciny
Diettica(FESNAD,2010).
Tabla2.IDRdecalcioyvitaminaDenEspaaFESNAD.(FederacinEspaolaSociedadesdeNutricin,Alimentaciny
Diettica)
IDR*
Calcio
VitaminaD**
Edad
Mujeres
Varones
1419aos
1.000mg
1.000mg
2029aos
3039aos
900mg
Mujeres
Varones
5mcg
(200UI)
5mcg
(200UI)
7,5mcg
(300UI)
7,5mcg
(300UI)
10mcg
(400UI)
10mcg
(400UI)
10mcg
(400UI)
900mg
4049aos
5059aos
6069aos
1.000mg
1.000mg
>70aos
Embarazo
1.000mg
Lactancia
1.200mg
*IDR:ingestasdietticasdereferencia(valoresdereferenciadenutrientesparaunapoblacin
quedebecontenerunadietaparaprevenirenungrupodepoblacinlasenfermedades
deficitarias,reducirlasenfermedadescrnicasyconseguirunasaludptima,aprovechandoel
potencialmximodecadanutriente.SeconsideraequivalentealaRDAdefinidosenUSA
(AportesDietticosRecomendados).
**Daporsupuestonulaexposicinsolar.
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
3/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Noexistenrecomendacionesbasadasenunaestratificacindeestatusnutricionaldelaingestacalcio
segnnivelesriesgoclnicodemostradosoconocidos,yaqueengeneralsedesconocen,porejemplo,
enrelacinafracturasporfragilidadenEspaa(TebC,2011).Tradicionalmentenosehaestablecido
distincinentreelconsumomnimoenunapersonaindividualyelconsumoptimo,queenrealidadse
correspondeconelpercentil97,5delhistogramadeingestasdepoblacinsanadelgrupoalque
pertenece(quesecorrespondeconingestadiariarecomendadaIDR,equivalentealosaporte
dietticorecomendadoRDAenUSA)(ENIDE,2011).
SexistenrecomendacionesbasadasenlaestratificacindelestatusdevitaminaD,peronoexiste
consensoenladefinicindelosdintelesdesuficienciaeinsuficiencia,nienlosensayosautilizarpara
sudeterminacin,niensurelacinconelusodesuplementosdevitaminaDydecalcio(LeFevreML,
2015).
2.Anlisisdeeficaciadesuplementos(odeajustediettico).
Losestudiosdisponiblesparavalorarlaeficaciaoriesgodelossuplementosnutricionalesvienen
aplicandometodologasdediseoyanlisispropiasdemedicamentos,cuandodeberanusarse
metodologasespecficasparanutrientes(HeaneyRP,2013).
MuchossuplementosdisponiblesenEspaanoseajustandebidamentealoscriteriosdefinidosde
adecuadaformulacingalnica,oparacumplimientodelasrecomendacionesmsactualizadasdesu
uso(RigueiraGarcaAI,2012).
Nosehademostradodeformaconsistentelarelevanciaclnicaomodificacindelasituacinderiesgo
basal:
Enpoblacinnodeficitaria(ReidIR,2014).
Condosissuperioresalasingestasqueseconsiderannutricionalmenterecomendablesparauna
poblacinconcreta(UusiRasiK,2013ConsultaMixtaOMS/FAO,2003SandersKM,2009
HolickMF,2011).
Diferenciacinentredistintassalesdecalciousadascomosuplemento,oentrestasylas
fuentesalimentarias(engeneralslosehanhechoestudiosdevalidezlimitadasobrediferencias
enabsorcin)(RigueiraGarcaAI,2012).
DiferenciacinentredistintostiposdevitaminaDusadoscomosuplemento,oesquemas
posolgicosdelamisma(LeFevreML,2015NewberrySJ,2014TheodoratouE,2014).
3.Consideracindelosriesgos.
Existecontroversiaacercadelposibleaumentoderiesgocardiovascularasociadoalossuplementosde
calcio(ReidIR,2015).
Pareceexistirunaminusvaloracindelosfactoresrelacionadosconlaretencinyeliminacindecalcio
frentealasimplecuantificacindesuaportenutricional(RigueiraGarcaAI,2013AndersonJJB,
2013).
Estasreasdeincertidumbrehacenaconsejableunaactitudconservadorayprudenteenelusode
suplementos,conobjetodeevitaraquecontribuyanaldesequilibrionutricional.
CuleslaprevisindenecesidadesdesuplementosenEspaa?
Laingestamediadecalcioenadultosespaolesentre1864aosesadecuada.Elpercentil5sesitaentre
606y670mg(ENIDE,2011).Enmujeresatratamientoconfrmacosparaosteoporosis,aproximadamente
un19%tieneingestasinferioresa700mg(RigueiraGarcaAI,2013).Lasfuentesalimentariasbsicasson
losproductoslcteosseguidodepescados,crustceosymariscos,legumbres,frutossecos,etc.Seha
descritounaescasarelacinentrelaingestadietticadecalcioyelconsumodesuplementos,ascomouna
elevadaproporcindepersonasmayoresde50aosconconsumoexcesivodecalcioenrelacinalatoma
delosmismos(RigueiraGarcaAI,2013SanflixGimenoG,2013).
LaingestamediadevitaminaDesinadecuadaentodoslosgruposdeedad,deficienteenmujeresde
cualquieredad(rango1864)yenhombresde45a65(ENIDE,2011).Laingestaresultamsalejadadelas
recomendacionesenpersonasmayores(RigueiraGarcaAI,2012).Lasdietasderesidenciasgeritricas
espaolasparecemuydeficientesenvitaminaD(MilVillarroelR,2009MilVillarroelR,2012).Las
principalesfuentesnutricionalessonpescados,moluscos,crustceosyderivados,seguidosdeloshuevos
(ENIDE,2011).
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
4/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
LasprevalenciasdenivelesplasmticosmuybajosdevitaminaDtambinsonelevadasenestudios
espaoles(RigueiraGarcaAI,2012).Lapoblacinespaolademujeresmayoresde65aosconnivelesde
insuficiencia(<50nmol/L20ng/mL)esaproximadamenteun44%entrelasnotratadasporosteoporosis,y
cercadel30%anestandotratadas,independientementedelazonificacinsegnexposicinsolar
(QuesadaGmezJM,2013).Existenindiciosdeunaprevalenciadedeficienciavitamnicamuyalta(>90%)
enmujeresembarazadas,condiferenciasimportantesentrerazas(OrtigosaGmezS,2015).
Ladesnutricinenpoblacinancianaesunproblemademagnitudnodesdeable,yrelacionadocondiversos
problemasdesalud,comofracturasdecadera,cuyocribadoseconsideranecesario(MilVillarroelR,2012).
Cmosedebedeterminarlanecesidaddesuplementos?
Elusodesuplementosparareforzarlaingestadeunnutrientenodebeabordarsedeformaaisladasin
considerarlaposibilidaddeunasituacindemalnutricin,quehabraderesolverseconajustesdietticos
globales.Paralavaloracincompletadelestadonutricionalenunentornoclnicoserecomiendalaaplicacin
deherramientascomoelMalnutritionUniversalScreeningTool(MUST)anivelcomunitarioylaprimeraparte
delMiniNutritionalAssessment(MNA)enpoblacinanciana.Eldiagnsticonutricionalserealizaatravsde
lahistoriaclnicaydiettica,exploracinfsicaqueincluyaantropometra(altura,peso,prdidadepesolos
ltimos6meses),anlisisbioqumicoypruebasfuncionales.Aunquenoseconsideracomopatrnoro,la
valoracinglobalsubjetivaresultabastanteprctica(CamposdelPortilloR,2015).Lacuantificacin
nutricionalsedeberealizarconencuestassemicuantitativasvalidadasyutilizandolainformacindisponiblede
composicindealimentosespaola(http://www.bedca.net/),centrndoseenelconsumodelcteos,
pescadosgrasos,crustceos,mariscosycerealesreforzadosparaconocerespecficamenteelaportede
calcioyvitaminaD(VarelaMoreirasG,2013).
ParaorientarhaciaunaposiblecarenciadevitaminaD,habraquecentrarsetambinenaspectosno
nutricionalescomolugarderesidencia,fototipocutneo,hbitospersonales(sedentarismo,actividadesalaire
libre).
Determinacindenecesidaddecalciocomonutrienteaislado:
Sevaloraporelgradodeadecuacindelaportealimentarioalaingestadiariarecomendada(IDR)para
elgrupopoblacionalalquepertenece(tabla2).Seconsideraadecuadodeformaaproximada,
alcanzarunmnimodel80%delaIDR(ENIDE,2011).Avecessesimplificaproporcionandolacifrade
undinteldeingestamnimade800mg/ddecalcio(VarelaMoreirasG,2013vanderVeldeRY,2014
MeierC,2013)ode500mg(TaylorJ,2014ConsultaMixtaOMS/FAO,2003).
Laestimacindelconsumodiariodecalciosepuederealizar:
Deformamsprecisamediantelaencuestasemicuantitativaespecfica(RigueiraGarcaAI,
2013),idealmentedurante3dasnoconsecutivos(incluyendounfestivo),cuyainformacinse
deberacompletarconlainvestigacindetomadeotrosproductosnutricionales(multivitamnicos
porejemplo).
Deformagroserayrpida,interrogandosobrelasporcionesdelcteosquetomadiariamentey
multiplicandopor300(RosenHN,2015).
Ladeterminacindecalcioplasmticoslotieneintersenelcasodeiniciodetratamientos
antirresortivos(condicindefichatcnica),oenelcasodetratamientosconvitaminaDadosisaltaso
deformaprolongada.
DeterminacindelanecesidaddevitaminaDcomonutrienteaislado:
LasuficienciadevitaminaDseestimapormedicindelaconcentracinplasmticade25OHD,
idealmenteutilizandounprocedimientoanalticoquemidalosdos25hidroxiderivados(devitaminaD2
yD3)(VarelaMoreirasG,2013AsprayTJ,2014LeFevreML,2015).Latabla3muestrala
estratificacindenivelesdevitaminaDparacalificarelestatusdeunindividuo(AsprayTJ,2014
HanleyDA,2010LeFevreML,2015LewisR,2014HolickMF,2011NowsonCA,2012TaylorJ,
2014PazirandehS,2015).
NoseconsideraapropiadorealizaruncribadopoblacionaldeestatusdevitaminaDenpersonasno
sintomticas(AsprayTJ,2014HanleyDA,2010LeFevreML,2015LewisR,2014HolickMF,2011
NowsonCA,2012TaylorJ,2014).
EsaconsejableinvestigarelestatusdeindividuosconriesgodepadecerdeficienciadevitaminaD
(AsprayTJ,2014HanleyDA,2010LeFevreML,2015LewisR,2014HolickMF,2011NowsonCA,
2012TaylorJ,2014):
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
5/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Sndromesdemalabsorcin(fibrosiscstica,enfermedadinflamatoriaintestinal,enfermedadde
Chron,cirugabaritrica,enteritisporradiacin).
Escasaonulasactividadesalairelibre(institucionalizados,hospitalizadosdurantelargotiempo).
Escasaonulaexposicinsolar(mujeresconropalargaporrazonesculturalesoreligiosas,
invierno,altacontaminacin).
Trastornosseosrelacionados(osteomalacia,osteoporosis).
Enfermedadrenalcrnica.
Falloheptico.
Tratamientoconmedicacinqueinteraccione(vertabla1).
Personasnoautctonas(indopakistanes,subsaharianos,engeneralpersonasdepieloscura).
Ancianosconhistorialdecadas.
Ancianosconhistorialdefracturasdebajoimpacto.
Mujeresembarazadasoensituacindelactancia.
Trastornosgranulomatosos(sarcoidosis,tuberculosis,histoplasmosis,coccidiomicosis,etc.).
Personasobesas.
Nivelesinexplicablementeincrementadosdefosfatasaalcalina.
Personasatratamientocondosis>2000UIdecolecalciferolportiemposuperiora6meses.
Unoomasdelossiguienteshallazgosclnicos(TaylorJ,2014):
Dolorodebilidadseadeinicioinsidiosogeneralizadoolocalizado,especialmenteenla
espaldainferiorocadera,quepuedeafectartambinacostilla,muslo,opies.
Debilidaddemsculoproximal,porejemploencudricepsygluteos(sepuedemanifestar
comodificultadparaincorporarsedelasillaomarchadepato).
Hinchazn,sensibilidadyenrojecimientoensitiosdepseudofracturas.
Encasodedetectarunadeficienciafranca(<10ng/mL)sepuedenrealizarcomopruebas
complementarias:fosforo,calcio,nivelesplasmticosde1,25dihidrocolecalciferol(sloenpersonas
quesesospechedficitde1alfahidroxilasa),PTH,fosfatasaalcalina,electrolitos,nitrgenourea
sanguneo,creatinina,anticuerpostransglutaminasa(paradescartarenfermedadcelaca).Sihaydolor
seosepuedenrequerirradiografas(AsprayTJ,2014).
Sedebedetenerencuentalaestacionalidadyelmomentomedicindenivelesparalacorrecta
interpretacindelosnivelesdevitaminaD:losnivelesanualesmsbajossedanaprincipiosdela
primavera(abrilmayo)ylosmsaltosaprincipiosdeotoo(septiembreoctubre).
Tabla3.Nivelesde25OHD,estado,manifestacin.
Estado
25OHD
Manifestacin
Dficit
<25nmol/L(<10
ng/mL)
Raquitismo,osteomalacia.
Subptimo
2550nmol/L(10
20ng/mL)
Asociadoconriesgodeenfermedadseaybaja
absorcindecalcio.
Adecuado/Subptimo
(*)
5075nmol/L(20
30ng/mL)
Posibleasociacinconriesgodeenfermedades
crnicas,inmunolgicas,etc.
ptimo
75100nmol/L
(3040ng/mL)
ptimo/No
recomendado(**)
100125nmol/L
(4050ng/mL)
Posiblerelacinconalgunoscnceres(prstata).
Norecomendado
>125nmol/L(50
ng/mL)
Posiblerelacinconaumentodefracturas.
Exceso
>240nmol/L(>96
ng/mL)
Hipercalcemia,confusin,poliuria,polidipsia,
debilidadrenal,fallorenal.
25OHD:concentracinplasmticade25hidroxicalciferol.UI:unidadesinternacionalesnmol:
nanomolesng:nanogramosmcg:microgramosL:litromL:mililitros.
(*)AdecuadosegncriteriodeIOM,subptimosegncriteriodeScientificAdvisoryCouncilof
OsteoporosisCanada,USEndocrineSociety,UKNationalOsteoporosisSociety.
(**)NorecomendadosegncriteriodeIOM,ptimosegncriteriodeScientificAdvisoryCouncil
ofOsteoporosisCanada,USEndocrineSociety,UKNationalOsteoporosisSociety.
Lalneamsgruesaindicaelestratodemayoracuerdo.
Cmosetrata?
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
6/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Ingestainadecuadaocarencialdecalcio(UusiRasiK,2013SandersKM,2009vanderVeldeRY,
2014),referidaamgdecalcioelemento:
Silaingestaes<500mg/d(<2porcionesdelcteooequivalente):aportecomosuplementodedos
dosisde500600mgdecalciocoincidiendoconcomidas(comidaycena,odesayunoycenao300mg
decalcioentresdosis,conlascomidasprincipales(total:9001.200mgdesuplemento).Sisetoma
tiazidassimultneamente,sevalorarreducirdosisdesuplemento.
Ingesta500900mgcalcio,unavezdescartadamalnutricin,ysinoseesttomandotiazidas
simultneamente:suplementarconunadosisde500600mgdecalcioelemento,administradocon
comidas,obiendosdosisde300mgdecalcio(preferible).
Duracindeltratamiento:mientraspersistaeldesequilibrio.
Elmximodeaportedecalciopordosisde500mgyconcomidas.
Encualquiercasosonpreferiblesmodificacionesdietticasparaconseguirelaportedecalcionecesario
(PazirandehS,2015).
Enpersonasquenorealicenningunaactividadalairelibreosinexposicinsolarhabitual(ej.
institucionalizados),lasuplementacindecalciodebeacompaarsedesuplementacindevitaminaD
(colecalciferol)encantidadesdemantenimiento(verapartadosiguiente),asociadoonoalcalcio.
Laclasificacindeficiente/insuficiente/subptimodevitaminaD(AsprayTJ,2014HanleyDA,2010
LeFevreML,2015LewisR,2014HolickMF,2011NowsonCA,2012TaylorJ,2014PazirandehS,2015):
Laexposicinsolarsuberitematosaeslaprincipalfuenteysinriesgodeintoxicacin(1015minutosal
daenbrazosypiernasenverano).
Inadecuadaexposicinsolar/airelibre(ej.institucionalizados),tomadefrmacosantirresortivos,cadas
frecuentes,ysinconocimientodelnivelde25OHcolecalciferol:
Persona<70aos:600UIcolecalciferol,unmnimode12meses.
Persona70aos:800UIcolecalciferol,unmnimode12meses.
Connivelde25OHcolecalciferolconocido:
Nivel<25nmol/L(<10ng/mL)(DeutzeD,2013):
Replecindedepsitosaportandounglobalde300.000400.000UIdecolecalciferolen
unperiodode612semanas(dosisacumuladaodivididaendosis
semanales/mensuales/diarias,segnconveniencia)seguidodemantenimientoadosis
habituales.Unmesdespusdecompletarladosisdechoque,sedebemedirelcalcio
plasmtico,ylaPTH.
Mantenimientocondosisde6002.000UI(mnimo800UIen>70aos)decolecalciferol
(dosisdiarias)o,siresultamsconveniente,dosisacumuladasequivalentessemanaleso
mensuales.
Nivel2550nmol/L(1020ng/mL):6002.000UIdecolecalciferol(mnimo800UIen>70aos)o,
siresultamsconveniente,dosisacumuladasequivalentessemanalesomensuales.
Nivel5075nmol/L(2030ng/mL):valorar4002.000UIdecolecalciferol(mnimo800UIen>70
aos)y/orefuerzoestilosdevidaenpersonasariesgodeempeoraromantenerelestatus
vitamnicosubptimo.
ColecalciferoleslavitaminaDdisponibleenEspaaconsideradadeformaunnimecomoel
suplementodemejorbeneficio/riesgo.Calcifediolsloseconsideraapropiadoencasodeinsuficiencia
heptica,ycalcitriolencasodeinsuficienciarenal,cuandoafectea1alfahidroxilasa(RigueiraGarca
AI,2012PazirandehS,2015).
Colecalciferolsedebeadministrarenformasfarmacuticasslidas,olquidasconvehiculizacin
oleosa,yconcomidas.
Lasdosisacumuladasentratamientoscontinuadosslodebenutilizarsesiexistensuficientesgarantas
deadecuadacomprensindelasinstruccionesdeusoporriesgodeintoxicacin(RigueiraGarcaAI,
2012).
Portradicinydisponibilidadhistricadepreparadosfarmacuticosparausoadosisaltas,enEspaa
lareplecindevitaminaDenEspaasehavenidorealizandoconcalcidiol.Sinembargoesunfrmaco
quecarecedeunaadecuadavaloracindebeneficio/riesgo,ylasdosismsapropiadasestnmenos
estudiadas(RigueiraGarcaAI,2012PazirandehS,2015).
Elusodecolecalciferolesseguroenunampliorangodedosis,ylosriesgosdetoxicidadsetienen
queconsiderarenelcasode:usoconcomitantedesuplementosdecalcioodetiazidas,ocon
administracinsuperiora50.000UI(CADTH,2014).
Tabla4.PresentacionesdesuplementosdecalcioyvitaminaDdelmercadoespaol(basededatosCIMAdelaAgencia
EspaoladeMedicamentosyProductossanitarios).
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
7/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Mg
Ca2+
Forma
farmacutica
Nombrecomercial
Comentario
500
Comprimidos
masticables
CalcioDArkomedica
MasticalD,Ostine
Comprimidos
CarbocalD
Comprimidos
bucodispersables
BonesilDFlas,CimascalD
ForteFlas,NatecalDFlas,
VeriscalDFlas
Siproblemas
deglucin.
Comprimidos
masticables
CalcialD,CalcioDIsdin,
CimascalDForte,Disnal,
NatecalD,VeriscalD,
NatecalDCarbonato
clcico/colecalciferolCinfa,
Normon,KernPharma,
Anuar,CarbocalD
Comprimidos
masticables
MasticalDsaborlimon,
MasticalDsabornaranja
Comprimidos
recubiertos
CalciposD
600
Comprimidos
bucodispersables
OsmilleD
Siproblemas
deglucin.
250mg
Comprimidos
efervescentes
Ibercal
Siproblemas
deglucin.
270
mg/5
mL
Suspensinoral
Ibercal
Siproblemas
deglucin.
Emulsinoral
CalcioVeinte
Permitemezclade
colecalciferol
solucin.
Aptosiproblemas
deglucin.
Comprimidos
efervescentes
CalciumSandoz
Aptosiproblemas
deglucin.
Comprimidos
masticables
Carbocal
Sobrespara
suspensinoral
CalcioRecordati,Osteocal
Aptosiproblemas
deglucin.
Comprimidos
Carbocal
Comprimidos
masticables
Cimascal,Densical,
Natecal
100.000
UI/10
mL
Solucingotas
Deltius
1mL=50gotas,
1gota=200UI
25.000
UI/2,5
mL
Solucinoleosa
Deltius
Aptopara
administrardosis
acumuladas.
UIvitD
400
600
800
1.000
500mg
104
mg/5
mL
500mg
600mg
20.000
UI/10
mL
Solucinoleosa
gotas
VitaminaD3KernFama
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
Aptopara
administracin
flexible(1mL=30
gotas=2.000UI)o
8/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
acumulada.
60.000
UI/30
mL
Solucinoleosa
VitaminaD3KernFama
Aptopara
administracin
flexible(1mL=30
gotas=2.000UI)o
acumulada.
800UI
Comprimidos
Divisum
VitamineD3B.O.N.
Aptopara
administrardosis
acumuladasy
problemasde
malabsorcin.
Medicamento
extranjero.
200.000
UI
InyectableIM
Nota:seobvianlacitadesuplementosquenoseajustanalasrecomendacionesdediseo
galnicoapropiadooposologarecomendada.
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
9/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Algoritmo(adaptadodeTaylorJ,2014DeutzeD,2013)
*Si>70aosoriesgodefracturasocadas,resto400600UI,sepuedenadministrardosisacumuladas.
Cmohacerelseguimiento?
Suplementosdecalcio:
Valorarperidicamentelasmodificacionesdietticasydeestilosdevidaqueafecten.
Incidirenlanecesidadderealizarejercicioymantenercondicionesdevida,dietaosuplementacin
paragarantizarsuficienciadevitaminaD.
Vigilaradecuadaadherenciaaltratamiento,frecuentementeproblemtico(RigueiraGarcaAI,2013
SanflixGimenoG,2013).
VitaminaD:
Valorarperidicamentelasmodificacionesdietticasydeestilosdevidaqueafecten.
Verificaralos6mesesdelareplecinlacorreccindeniveles.
MedircalcioplasmticoperidicamenteconusodedosisaltasdevitaminaD.
Existepoblacindeespecialvigilancia?
Ancianos(mujeresyhombres>70aos)(TaylorJ,2014HanleyDA,2010LeFevreML,2015LewisR,
2014HolickMF,2011NowsonCA,2012):esaconsejablequeenlaspersonasinactivasyconescasas
actividadesalairelibreseconsidereelusodesuplementosdevitaminaDadosisde8002.000UIaldasin
realizarniveles,anoserquesesospechedeficienciaimportante,yenelcasodedisponerdeellosseintente
alcanzarlos75ng/mL.Elaportedecalciosepuedeconseguirconlcteosoyogur(inclusoenintolerantesa
lactosa),queademspuedecontribuiraevitarotrascarencias.Setienequesospecharmalnutricinsise
verificasarcopenia,bajopeso,pesoinferioralideal,etc.
Mujerespostmenopusicas(mujeres5070aos):USPreventiveTaskForce(USPTF,2013)establece
quenoserecomiendaelusodesuplementosparaprevenirfracturasnienhombresnienpremenopusicas.
Enprevencinprimariademujerespostmenopusicasnoserecomiendausodesuplementosenmujeres
ambulantescon400UIdecolecalciferoly1.000mgdecalcio,yconsideraquenoexisteinformacin
adecuadaparasuplementarenestasmujerescon>400UIdecolecalciferoly>1.000mgdecalcio.Esto
contrastaconlasposicionesquesehabanmantenidohastaahoraoconlasrecomendacionesdeotras
sociedadesenrelacinalusodesuplementos(SandersKM,2009RosenHN,2005HanleyDA,2010).Ante
laincertidumbre,seaconsejaquesloseutilicensuplementosenarasaoptimizarlasaludgeneralen
situacincarencialparaalcanzarlasingestasonivelesvitamnicosqueseandeaplicacinenestegrupode
mujeres,monitorizandonivelesdevitaminaD,siespreciso,encasodequesepadezcaosteoporosisy/ose
trateconfrmacosantirresortivos(TaylorJ,2014HolickMF,2011HanleyDA,2010LeFevreML,2015).
Embarazadasylactancia:laOMSrecomiendaque,enelcasodedemostrarsebajaingestaencalcio,se
debenusarsuplementosdecalciode1,52gramosaldadecalcioelemento,dividiendoladosistotalen3
tomasdiariasconlascomidas,quesemantengadurante20semanascomopartedelcuidadoantenatal,
especialmenteenmujeresconriesgodeeclampsia(OMS,2013)sinembargoparalavitaminaDconsidera
quenosedebesuplementarporfaltadepruebasdeeficaciadelossuplementos(OMS,2012).NHS
consideraquetodaslasmujeresembarazadasoconlactanciadebentomaralmenos600UIdevitaminaD
paragarantizarunestatusadecuadoyevitarsituacincarencialqueafectealdesarrollodelfeto(TaylorJ,
2014),enlamismalneaquelaSociedadAmericanadeEndocrinologa(HolickMF,2011).
Personasdepieloscura,obesidad:serecomiendamonitorizarnivelesdevitaminaD(LeFevreML,2015
HolickMF,2011TaylorJ,2014),especialmenteenelcasodeembarazoysuplementarhastaconseguir
suficiencia(TaylorJ,2014).Deformageneralserecomiendasuplementacin,yparaobesospodraser
necesariasdosishasta34vecessuperioresalasnormales(HolickMF,2011).Laspersonasdepielmuy
oscuraparalalatituddeEspaaypersonasobesassepresuponequetienenmayorriesgodetenerbajos
niveles,comoenUSA,aunqueseconsiderainciertositalpeculiaridadsepuedeconsiderardeficienciao
puedetenerrepercusionesclnicas(LeFevreML,2015).
Criteriosdederivacin
Seranecesarioconsiderarladerivacinparaestablecerlanecesidad,dosisytipodesuplementosuotra
terapiaenelcasode:
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
10/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Sndromesquecursenconmalabsorcin(fibrosiscstica,enfermedadinflamatoriaintestinal,
enfermedaddeChron,cirugabaritrica,enteritisporradiacin).
Trastornosgranulomatosos(sarcoidosis,tuberculosis,histoplasmosis,coccidiomicosis,etc.).
Personasconenfermedadrenalcrnicadegrado34.
Trastornosparatiroideos.
Embarazosdealtoriesgo.
Bibliografa
AgenciaEspaoladeSeguridadAlimentariayNutricin.Evaluacinnutricionaldeladietaespaola.II.
Micronutrientes.Sobredatosdelaencuestanacionaldeingestadiettica(ENIDE).Madrid:Ministerio
deSanidad,ServiciosSocialeseIgualdad2011.Textocompleto
lvarezJ.Usoyabusodelossuplementosdietticos.EndocrinolNutr.200451(2):427.Texto
completo
AsprayTJ,BowringC,FraserW,GittoesN,JavaidMK,MacdonaldH,etal.Nationalosteoporosis
societyvitaminDguidelinesummary.AgeAgeing.201443(5):5925.PubMedPMID:25074538.Texto
completo
CamposdelPortilloR,PalmaMiIlaS,GarcaVquezN,PlazaLpezB,BermejoLpezL,Riob
ServnP,etal.AssessmentofnutritionalstatusinthehealthcaresettinginSpain.NutrHosp.201531
Suppl3:196208.PubMedPMID:25719787.Textocompleto
CanadianAgencyforDrugsandTechnologiesinHealth(CADTH).RapidResponseReport:Summary
ofAbstracts.VitaminDToxicityAssociatedwithDifferentVitaminDDosingRegimens.CADTH2014.
Textocompleto
ConsultaMixtaOMS/FAOdeExpertosenRgimenAlimentario,NutricinyPrevencinde
EnfermedadesCrnicas.Dieta,nutricinyprevencindeenfermedadescrnicas:informedeuna
ConsultaMixtadeExpertosOMS/FAO.Ginebra:OrganizacinMundialdelaSalud,SeriedeInformes
tcnicos2003.ISBN9243209167.Textocompleto
FederacinEspaoladeSociedadesdeNutricin,AlimentacinyDiettica.IngestasDietticasde
Referencia(IDR)paralaPoblacinEspaola,2010.ActDiet.201014(4):1967.Textocompleto
HanleyDA,CranneyA,JonesG,WhitingSJ,LeslieWD,ColeDE,etal.GuidelinesCommitteeofthe
ScientificAdvisoryCouncilofOsteoporosisCanada.VitaminDinadulthealthanddisease:areviewand
guidelinestatementfromOsteoporosisCanada.CMAJ.2010182(12):E6108.PubMedPMID:
20624868.Textocompleto
HeaneyRP.Guidelinesforoptimizingdesignandanalysisofclinicalstudiesofnutrienteffects.NutrRev.
201472(1):4854.PubMedPMID:24330136
HeineBrringRC,WinkelsRM,RenkemaJM,KragtL,vanOrtenLuitenAC,TigchelaarEF,etal.
Dietarysupplementuseandcolorectalcancerrisk:asystematicreviewandmetaanalysesof
prospectivecohortstudies.IntJCancer.2015136(10):2388401.PubMedPMID:25335850
HofmeyrGJ,LawrieTA,AtallahAN,DuleyL,TorloniMR.Calciumsupplementationduringpregnancy
forpreventinghypertensivedisordersandrelatedproblems.CochraneDatabaseSystRev.
20146:CD001059.PubMedPMID:24960615.Textocompleto
HolickMF,BinkleyNC,BischoffFerrariHA,GordonCM,HanleyDA,HeaneyRP,etal.Endocrine
Society.Evaluation,treatment,andpreventionofvitaminDdeficiency:anEndocrineSocietyclinical
practiceguideline.JClinEndocrinolMetab.201196(7):191130.PubMedPMID:21646368.Texto
completo
HosseinnezhadA,HolickMF.VitaminDforhealth:aglobalperspective.MayoClinProc.
201388(7):72055.PubMedPMID:23790560.Textocompleto
LeFevreMLU.S.PreventiveServicesTaskForce.ScreeningforvitaminDdeficiencyinadults:U.S.
PreventiveServicesTaskForcerecommendationstatement.AnnInternMed.2015162(2):13340.
PubMedPMID:25419853.Textocompleto
LewisR,ChakrabhatiS,SmithS.GuidelinesfortheTreatmentofVitaminDDeficiencyandInsufficiency
inAdults.June2012.ReviewdateJune2014.Textocompleto
MartnezdeVictoriaMuozE,RosBerruezoG.Ingestasdietticasdereferencia.Objetivos
nutricionales.Guasalimentarias.En:VarelaMoreirasG,RequejoMarcosAM,OrtegaAntaRM
SalvadorZamoraNavarro,SalasSalvadJ,CabrerizoGarcaLetal.,coord.LibroBlancodela
NutricinenEspaa.Madrid:FundacinEspaoladelaNutricin(FEN)2013.Textocompleto
MeierC,KrnzlinME.Calciumsupplementation,osteoporosisandcardiovasculardisease.SwissMed
Wkly.2011141:w13260.PubMedPMID:21882122.Textocompleto
MilR,AbellanaR,FarranA.Valoracinnutricionaldelosmensencincoresidenciasgeritricasysu
adecuacinalasingestasrecomendadasparalapoblacinanciana.ActividadDiettica.
200913(02):518.
MilVillarroelR,FormigaF,DuranAlertP,AbellanaSangrR.Prevalenciademalnutricinenla
poblacinancianaespaola:unarevisinsistemtica.MedClin(Barc).2012139(11):5028.PubMed
PMID:22677049
MoyerVAU.S.PreventiveServicesTaskForce.Summariesforpatients.VitaminDandcalcium
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
11/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
supplementationtopreventfracturesinadults:U.S.PreventiveServicesTaskForcerecommendation
statement.AnnInternMed.2013158(9):I36.PubMedPMID:23440177
MoyerVAU.S.PreventiveServicesTaskForce.VitaminDandcalciumsupplementationtoprevent
fracturesinadults:U.S.PreventiveServicesTaskForcerecommendationstatement.AnnInternMed.
2013158(9):6916.PubMedPMID:23440163.Textocompleto
NeutzeD,MounseyA,DavidsonL.FPIN'sclinicalinquiries:pharmacologictherapyforvitaminD
deficiency.AmFamPhysician.201387(4):Online.PubMedPMID:23418806.Textocompleto
NewberrySJ,ChungM,ShekellePG,BoothMS,LiuJL,MaherAR,etal.VitaminDandcalcium:a
systematicreviewofhealthoutcomes(update).EvidenceReport/TechnologyAssessmentNo.217.
Rockville:AgencyforHealthcareResearchandQuality(AHRQ)2014.Textocompleto
NordinBE.Calciumandosteoporosis.Nutrition.199713(78):66486.PubMedPMID:9263260
NowsonCA,McGrathJJ,EbelingPR,HaikerwalA,DalyRM,SandersKM,etal.WorkingGroupof
AustralianandNewZealandBoneandMineralSociety,EndocrineSocietyofAustraliaand
OsteoporosisAustralia.VitaminDandhealthinadultsinAustraliaandNewZealand:aposition
statement.MedJAust.2012196(11):6867.PubMedPMID:22708765.Textocompleto
OrtigosaGmezS,GarcaAlgarO,MurSierraA,FerrerCostaR,CarrascosaLezcanoA,Yeste
FernndezD.Concentracionesplasmticasde25OHvitaminadyparathormonaensangredecordn
umbilical.RevEspSaludPublica.201589(1):7583.PubMedPMID:25946587.Textocompleto
PazirandehS,BurnsDL.OverviewofvitaminD[Internet].EnWalthamMA:UpToDate2015,version
23.7.[acceso28/11/2015].Disponibleen:http://www.uptodate.com
QuesadaGmezJM,DiazCurielM,SosaHenriquezM,MaloufSierraJ,NoguesSolanX,Gomez
AlonsoC,etal.LowcalciumintakeandinadequatevitaminDstatusinpostmenopausalosteoporotic
women.JSteroidBiochemMolBiol.2013136:1757.PubMedPMID:23142144
ReidIR,BollandMJ,GreyA.EffectsofvitaminDsupplementsonbonemineraldensity:asystematic
reviewandmetaanalysis.Lancet.2014383(9912):14655.PubMedPMID:24119980
ReidIR,BristowSM,BollandMJ.Cardiovascularcomplicationsofcalciumsupplements.JCellBiochem.
2015116(4):494501.PubMedPMID:25491763
RigueiraGarcaAI,ZardainTamargoE,LpezGonzlezI,SnchezlvarezL.Expectativasdel
beneficio/riesgodelaingestadecalcioenmujerescontratamientosparaosteoporosisdeAsturias
estudioASFARCAL.NutrHosp.201328(2):42837.PubMedPMID:23822695.Textocompleto
RigueiraGarcaAI.RecomendacionessobresuplementosdevitaminaDycalcio.RevEspSalud
Publica.201286(5):46182.PubMedPMID:23223760.Textocompleto
RobienK,OppeneerSJ,KellyJA,HamiltonReevesJM.DrugvitaminDinteractions:asystematic
reviewoftheliterature.NutrClinPract.201328(2):194208.PubMedPMID:23307906
RosenHN.CalciumandvitaminDsupplementationinosteoporosis[Internet].EnWalthamMA:
UpToDate2015,version23.7.[acceso28/11/2015].Disponibleen:http://www.uptodate.com
SandersKM,NowsonCA,KotowiczMA,BriffaK,DevineA,ReidIRWorkinggroup:Australianand
NewZealandBoneandMineralSocietyandOsteoporosisAustralia.Calciumandbonehealth:position
statementfortheAustralianandNewZealandBoneandMineralSociety,OsteoporosisAustraliaand
theEndocrineSocietyofAustralia.MedJAust.2009190(6):31620.PubMedPMID:19296813.Texto
completo
SanflixGimenoG,SanflixGenovsJ,RodriguezBernalCL,PeirS,HurtadoI.Prevalence,
determinants,andinappropriatenessofcalciumsupplementationamongmenandwomeninaSpanish
Mediterraneanarea:crosssectionaldatafromtheESOSVALcohort.JBoneMinerRes.
201328(11):228694.PubMedPMID:23661631.Textocompleto
TaylorJ,JeffreyR,GiddenF,McLoughlinM,ColbyR.GuidelinesfortheTreatmentofVitaminD
DeficiencyandInsufficiencyinAdults.NHSNorthantompshire2014.Textocompleto
TebC,delRoLM,CasasL,EstradaMD,KotzevaA,DiGregorioS,etal.Factoresderiesgode
fracturasporfragilidadenunacohortedemujeresespaolas.GacSanit.201125(6):50712.PubMed
PMID:21955641.Textocompleto
TheodoratouE,TzoulakiI,ZgagaL,IoannidisJP.VitaminDandmultiplehealthoutcomes:umbrella
reviewofsystematicreviewsandmetaanalysesofobservationalstudiesandrandomisedtrials.BMJ.
2014348:g2035.PubMedPMID:24690624.Textocompleto
TsiarasWG,WeinstockMA.FactorsinfluencingvitaminDstatus.ActaDermVenereol.201191(2):115
24.PubMedPMID:21384086
UusiRasiK,KrkkinenMU,LambergAllardtCJ.Calciumintakeinhealthmaintenanceasystematic
review.FoodNutrRes.201357.PubMedPMID:23687486.Textocompleto
vanderVeldeRY,BrouwersJR,GeusensPP,LemsWF,vandenBerghJP.CalciumandvitaminD
supplementation:stateoftheartfordailypractice.FoodNutrRes.201458.PubMedPMID:25147494.
Textocompleto
WorldHealthOrganization(WHO).Guideline:Calciumsupplementationinpregnantwomen.Geneva
(Switzerland):WorldHealthOrganization(WHO)2013.Textocompleto
WorldHealthOrganization(WHO).Guideline:VitaminDsupplementationinpregnantwomen.Geneva
(Switzerland):WorldHealthOrganization(WHO)2012.Textocompleto
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
12/13
1/4/2016
GuaclnicadeSuplementosdecalcioyvitaminaDenpersonasadultas
Msenlared
BauerDC.Clinicalpractice.Calciumsupplementsandfractureprevention.NEnglJMed.2013Oct
17369(16):153743.PubMedPMID:24131178
HolickMF,BinkleyNC,BischoffFerrariHA,GordonCM,HanleyDA,HeaneyRP,etal.Endocrine
Society.Evaluation,treatment,andpreventionofvitaminDdeficiency:anEndocrineSocietyclinical
practiceguideline.JClinEndocrinolMetab.201196(7):191130.PubMedPMID:21646368.Texto
completo
LeFevreMLU.S.PreventiveServicesTaskForce.ScreeningforvitaminDdeficiencyinadults:U.S.
PreventiveServicesTaskForcerecommendationstatement.AnnInternMed.2015162(2):13340.
PubMedPMID:25419853.Textocompleto
NewberrySJ,ChungM,ShekellePG,BoothMS,LiuJL,MaherAR,etal.VitaminDandcalcium:a
systematicreviewofhealthoutcomes(update).EvidenceReport/TechnologyAssessmentNo.217.
Rockville:AgencyforHealthcareResearchandQuality(AHRQ)2014.Textocompleto
Autora
AnaIsabelRigueiraGarca
Farmacutica
ServiciodeFarmaciaHospitalariadelHospitalSanAgustn.ServiciodeSaluddelPrincipadode
Asturias.Avils(Asturias).Espaa.
Elsevier2016
http://www.fisterra.com/guiasclinicas/suplementoscalciovitaminadpersonasadultas/
13/13