Sunteți pe pagina 1din 114

Introduo

Maria Immacolata Vassallo de Lopes


tica de transparncia na era do Big Data

Derrick de Kerckhove
(A massa sem corpo), (o corpo sem massa), (a massa
sem massa), (o corpo sem corpo). As redes sociais
como ambientes de ausncia (e fundamentalismos)

Novas massas e novos poderes.


Massas na era da Internet

Antnio Fidalgo
As redes e a armao: Da cultura do
narcisismo ao fetichismo tecnolgico

Francisco Rdiger
A carne e o bit

Eugnio Bucci
Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin
y desarrollo de cibercultura@

Jorge A. Gonzlez
Medios sociais e ensaio documental feminista

Margarita Ledo Andin


A cultura digital na berlinda

Lucia Santaella
ISBN 978-85-7205-149-1

9 788572 051491
Promoo e realizao:

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Norval Baitello Junior

Comunicao,
Cultura e
Mdias Sociais

Maria Immacolata Vassallo de Lopes


Margarida Maria Krohling Kunsch
(organizadoras)

M a r i a Immacol ata Va s sa l lo de Lop e s


M a rga r ida M a r i a K roh l ing Ku nsc h
(organizadora s)

Comunicao,
Cultura e Mdias
Sociais

1 a edio

So Paulo

2016

Copyright AssIBERCOM Todos os Direitos Reservados


A presente publicao encontra-se disponvel gratuitamente em: <http://www.assibercom.org/>

Maria Immacolata Vassallo de Lopes


Margarida Maria Krohling Kunsch
Organizadoras
Richard Romancini
Edio Cientfica
Tony Rodrigues
Projeto Grfico e Diagramao
Andr Drumond Ortega
Giulia Bonfiglioli
Reviso

Catalogao na Publicao
Servio de Biblioteca e Documentao
Escola de Comunicaes e Artes da Universidade de So Paulo
C741L
Comunicao, cultura e mdias sociais / Maria Immacolata Vassallo de Lopes,
Margarida Maria Krohling Kunsch (organizadoras) So Paulo: ECA-USP, 2015.
120 p.

ISBN: 978-85-7205-149-1
1.Comunicao 2. Cultura 3. Mdias sociais I. Lopes, Maria Immacolata
Vassallo de II. Kunsch, Margarida Maria Krohling

CDD 21.ed. 301.16

Sumrio

Introduo VII
Maria Immacolata Vassallo de Lopes

Pa rt e 1
RUMO A UMA CULTURA DA TRANSPARNCIA
tica de transparncia na era do Big Data 1
Derrick de Kerckhove

Pa rt e 2
MDIAS SOCIAIS COMO ESPAO DE PODER
(A massa sem corpo), (o corpo sem massa), (a massa sem massa),
(o corpo sem corpo). As redes sociais como ambientes de ausncia
(e fundamentalismos) 17
Norval Baitello Junior
Novas massas e novos poderes Massas na era da Internet 23
Antnio Fidalgo
As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo
tecnolgico 33
Francisco Rdiger

Pa rt e 3
MDIAS SOCIAIS COMO ESPAO DE CULTURA
A carne e o bit  57
Eugnio Bucci
Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y
desarrollo de cibercultur@ 61
Jorge A. Gonzlez
Medios sociais e ensaio documental feminista 81
Margarita Ledo Andin
A cultura digital na berlinda 93
Lucia Santaella

VI

Introduo
M a r i a I mm a c o l a t a V a s s a l l o

de

Lopes

P re sidente d a A s sI B E RCO M

XIV Congresso Ibero-americano de Comunicao IBERCOM


2015 foi uma realizao conjunta da AssIBERCOM e da ECA-USP, a
quem rendo meus agradecimentos, na figura de sua Diretora, a Prof
Dr Margarida Maria Krohling Kunsch, por todo apoio dado e expresso
atravs dos dedicados funcionrios que arregimentou. Filha da casa que
sou, tive a grande felicidade de ver esse congresso sediado na ECA e
na USP. Foi o segundo congresso de minha gesto como presidente da
AssIBERCOM, tendo o primeiro sido acolhido e organizado pela dedicada
amiga de Diretoria, Margarita Ledo, na Universidade de Compostela, em
maio de 2013.
Queremos ver este Congresso como parte dos esforos que so coletivamente empreendidos para a institucionalizao de um campo de estudos
e que encontram nos eventos sistemticos promovidos por suas associaes um dos indicadores mais importantes do grau de sua legitimidade e
reconhecimento acadmicos. Isso porque para esses eventos convergem o
debate sobre a atualizao de seus objetos de estudo, os temas emergentes, os trabalhos em andamento, os grupos de pesquisa, o intercmbio
entre pesquisadores de diversos pases, em seus diferentes estgios de
maturidade, etc.
Neste XIV Congresso IBERCOM, o resultado do esforo da Comisso
Organizadora pode ser visto na programao do evento que, sem falsa
modstia, acabou por transformar-se em um megaevento. A expectativa
inicial, e otimista, era fazer um congresso que reunisse por volta de 600
pessoas e, ao seu final, mais otimista impossvel, chegamos a cerca de
1.200 congressistas, a quase totalidade com trabalhos selecionados por
quatro peer reviews, que so os quatro coordenadores de cada Coordenao
Colegiada das DTIs (Divises Temticas IBERCOM).

VII

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

O Comit Organizador do Congresso1 no poderia deixar de estar


orgulhoso com esse resultado que est traduzido na Programao do
Congresso, que sumarizamos a seguir.
Iniciamos com a escolha do Tema Central do Congresso e tambm
deste livro: Comunicao, Cultura e Mdias Sociais, importante e oportuno e que foi objeto da Conferncia Inaugural de Derrick de Kerckhove,
Rumo a uma Cultura da Transparncia, e de duas Mesas Temticas: Mdias
Sociais como Espao de Poder e Mdias Sociais como Espao de Cultura, que
foram integradas por alguns dos mais destacados intelectuais da regio
ibero-americana. Este volume agrupa, especificamente, estas contribuies
cientficas.
Como um dos eventos de Pr-Congresso, tivemos o III Frum Integrado
de Comunicao Ibero-Americana - Frum CONFIBERCOM 2015, com sesses
1. O Comit Organizador foi composto por: Presidente: Maria Immacolata Vassalo de
Lopes - AssIBERCOM ECA-USP (Brasil), Coordenao Geral: Maria Immacolata Vassallo
de Lopes - AssIBERCOM ECA-USP (Brasil), Margarida M. Krohling Kunsch - Socicom
ECA-USP (Brasil), Comit Executivo Nacional: Maria Immacolata Vassallo de Lopes AssIBERCOM ECA-USP (Brasil), Margarida M. Krohling Kunsch - Socicom ECA-USP
(Brasil), Richard Romancini - ECA-USP (Brasil), Rosely Vieira de Sousa - ECA-USP (Brasil),
Comit Cientfico Internacional: Carlos Mauricio Arroyo Gonalves - AssIBERCOM
(Bolvia), Csar Bolao Vice-presidente Confibercom (Brasil), Delia Maria Crovi Druetta Presidente ALAIC (Mxico), Eneus Trindade Barreto Filho - Coordenador do PPGCOM-USP
(Brasil), Francisco Sierra Caballero - Vice-presidente CONFIBERCOM (Espanha), Gustavo
Cimadevilla - AssIBERCOM (Argentina), Ingrid Steinbach - AssIBERCOM (Bolvia), Jos
Marques de Melo - Presidente Emrito INTERCOM (Brasil), Lucia Castelln - AssIBERCOM
(Chile), Luis Humberto Marcos - Secretrio Geral AssIBERCOM (Portugal), Margarida M.
Krohling Kunsch - Diretora da ECA-USP, Presidente SOCICOM, Vice-presidente AssIBERCOM (Brasil), Margarita Ledo Andin - Vice-presidente AssIBERCOM, Presidente AGACOM (Galcia), Maria Immacolata Vassallo de Lopes - Presidente AssIBERCOM (Brasil),
Marialva Barbosa - Presidente INTERCOM (Brasil), Mauricio Lissowski - Coordenador
da rea de Comunicao na CAPES (Brasil), Moiss de Lemos Martins - Presidente CONFIBERCOM, Presidente de SOPCOM (Portugal), Norval Baitello Junior representante
da rea de Comunicao na FAPESP (Brasil), Othon Fernando Jambeiro Barbosa representante da rea de Comunicao no CNPq (Brasil), Comisso de Divulgao, Produo
Editorial e Multimdia: Hugo Fernando Salinas Fortes Junior ECA-USP (Brasil), Eduardo
Peuela ECA-USP (Brasil), Marisa Bento ECA-USP (Brasil), Maria Eugnia Ap. Gouveia
ECA-USP (Brasil), Maria de Lourdes Bianchi Avila ECA-USP (Brasil), Renata Biagioni
Wrobleski - ECA-USP (Brasil), Susana Sato ECA-USP (Brasil), Comisso de Lanamento
de Livros: Sandra Lucia Amaral de Assis Reimo ECA-USP (Brasil), Comisso de
Secretaria e Finanas: Rosely Vieira de Sousa ECA-USP (Brasil), Robson Csar Zanovello
ECA-USP (Brasil), Carolina Aparecida Temoteo Modesto ECA-USP (Brasil), Cristiane
Paraiba Socicom (Brasil), Evelyn Soares Socicom (Brasil).

VIII

Introduo | Maria Immacolata Vassallo de Lopes

de: 1) Frum de Poltica Cientfica e Tecnolgica; 2) Frum de Ps-Graduao; 3)


Frum de Publicaes e Difuso do Conhecimento, alm da Sesso especial do
Frum Confibercom 2015, Divulgao do conhecimento cientfico: caminhos,
critrios e dificuldades para indexao de revistas cientficas em Comunicao.
Esses fruns reuniram especialistas que vm trabalhando em um programa sistemtico de estudos empricos e aplicados nesses trs importantes
temas para o campo da Comunicao de nossa regio.
O outro evento de Pr-Congresso foi o II Seminrio de Epistemologia
da Comunicao, que retomou o histrico seminrio de 2002, nesta mesma
ECA. Com o apoio reiterado do PPGCOM-USP tivemos a audcia e a sorte de poder reunir 12 dos mais expressivos nomes da epistemologia da
comunicao contempornea no Brasil, publicando tambm outro livro
com os trabalhos expostos.
Finalmente, queremos sublinhar que neste Congresso continuamos
a dar mais um passo na nova fase de vida da AssIBERCOM, com a II
Reunio das DTIs - Divises Temticas Ibercom. Inauguradas em Santiago
de Compostela, cabe s DTIs a funo de aglutinar as pesquisas que
esto sendo realizadas na Ibero-Amrica, de modo que os pesquisadores dessa rea geocultural possam cada vez mais se conhecer e criar ou
reforar laos intelectuais e afetivos. Para realizar essa funo, de uma
forma diferenciada, as DTIs foram criadas com Coordenaes Colegiadas,
reunindo na coordenao de uma mesma DTI colegas espanhis, portugueses e latinoamericanos/brasileiros. Continuamos com o firme compromisso de aperfeio-las cada vez mais e com maior empenho para
que a AssIBERCOM se torne mais e mais representativa da unidade e da
diversidade que marcam o campo dos estudos da Comunicao na IberoAmrica. o que se pode ver no trabalho conjunto dos 54 Coordenadores
das Coordenaes Colegiadas das 13 DTIs, que avaliaram 1.020 papers
submetidos e dos quais selecionaram 7412. So estes que foram apresentados e debatidos em 84 sesses de trabalho ao longo das trs tardes
deste Congresso.
Por fim, no posso deixar de publicar aqui uma pequena mensagem
de Jess Martn-Barbero, enviada a todos ns por sua sentida ausncia
neste Congresso.

2. O livro digital de anais do congresso rene estes trabalhos.

IX

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais


Bogot, 23 de marzo de 2015
Estimadas directivas, convocantes y participantes del CONGRESO de IBERCOM,
y amigos brasileos: Lamento de veras que problemas de salud me hayan impedido
estar con ustedes respondiendo a su cariosa invitacin. Es algo que me duele
especialmente ya que los muchos aos de incesantes viajes me tenan acostumbrado
a reencontrar y hacer amigos en ese pas que, no solo por grande sino generoso,
ha sido un interlocutor crucial tanto de mi reflexin como de la investigacin. A
estas alturas de la vida la conversacin es tanto o ms densa y enriquecedora que
la escritura, lo que se ve ensanchado cuando el reencuentro es menos frecuente.
Perdonen que les comparta mi nostalgia pero sera tramposo de mi parte el no
hacerlo. Les deseo un congreso desnudador del facilismo tecnicista, que padece
nuestro campo en estos confusos tiempos, e incitador de un pensamiento que se
arriesgue a pensar las nuevas complejidades sociales, culturales y polticas de la
comunicacin. Un grande abrazo para todos,
Jess Martn Barbero

Parte 1

Rumo a uma Cultura


da Transparncia

tica de transparncia
na era do Big Data
Derrick

Kerckhove1

de

DA OPACIDADE TRANSPARNCIA

s culturas letradas passam da opacidade para a transparncia. A


alfabetizao introduziu a opacidade, por favorecer o silncio, a
internalizao e a apropriao da linguagem de modo totalmente
pessoal. Todas as tecnologias de rastreamento de dados esto atualmente
convergindo muito rapidamente e so absorvidas pelo e para o Big Data.
A pertinncia comercial e social de saber tudo sobre ns sem falar nas
questes de segurana faz com que a tendncia seja irreversvel. Nosso
destino, como sociedade imersa na cultura digital mundial, tornar-nos
transparentes. Desde a inveno do telgrafo, a transparncia um dos
efeitos atuais da eletricidade a fonte mais visvel de uma mudana
de civilizao que pode observar-se mundialmente. Este exatamente o
processo oposto aos efeitos de alfabetizao que nos fizeram individualmente opacos. A tica da opacidade que garantiu a privacidade demorou a chegar desde o momento de extorso e interrogatrio, durante a
Inquisio espanhola, at a separao da Igreja e do Estado, e da ascenso
do indivduo privado.
Como muda a natureza humana na era da Internet? Boa pergunta. No
parece que exista s uma natureza humana. Como bem expressa Manuel
Castells, cada vez que a tecnologia de base muda, a sociedade muda:
A comunicao consciente e significativa o que nos torna humanos.
1. Autor de The Skin of Culture (Somerville Press, 1995; traduzido em portugus como
A Pele da Cultura, Annablume, 2009) e Connected Intelligence (Somerville House Books, 1997),
atualmente professor aposentado do Department of French da Univeristy of Toronto,
Canad, mas professor titular de sociologia da cultura digital na Universit degli Studi
di Napoli Federico II, Itlia. Foi diretor do McLuhan Program in Culture and Technology
de 1983 at 2008. Hoje diretor cientfico do Media Duemila, em Roma.

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Por isso, qualquer transformao importante na tecnologia e na organizao da comunicao de grande relevncia para a mudana social2.
A forma que a natureza humana assume depende principalmente
das tecnologias da linguagem. Desde a oralidade at a era digital, a linguagem da sociedade no mundo inteiro mudou os vetores tcnicos trs
vezes. Para entender o que est acontecendo agora, sugiro as principais
caractersticas de cada um. Inicialmente todas as sociedades desenvolvem e sustentam sua prpria linguagem com o corpo. Nesta condio, a
linguagem sempre expressada atravs da voz, sempre em tempo real, e
se memoriza por repetio.

ESCREVER CONQUISTAR A INTERIORIDADE


Estas so as vrias etapas sucessivas que conduziram a privatizar a
identidade e a personalidade no mundo ocidental:
1. Remoo do texto do contexto
2. Liberao do leitor do texto
3. Liberao do leitor do contexto
4. Apropriao e privatizao do discurso
5. Silncio da linguagem que se torna pensamento
6. Privatizao do self
7. Constituio da interioridade
8. Privatizao da identidade
A chegada da escritura transporta a linguagem de fora para dentro
da mente. Especificamente, a leitura silenciosa interioriza perfeitamente
a linguagem e os contedos fictcios ou prticos da leitura fornecem ao
leitor um verdadeiro capital de individualizao. O indivduo se forma
diretamente na opacidade, ao contrrio da comunidade onde o discurso
oral cria transparncia. O modelo de indivduo aquele grego do hipcrita, aquele que atua de modo contrrio a sua palavra (hipcrita leitor,
Charles Baudelaire). Com a escrita, a epistemologia da tribo redistribuda
em muitas mentes privadas. Depois do alfabeto comea uma espcie de
apropriao da vergonha em nvel pessoal.

2.<https://www.bbvaopenmind.com/en/article/
the-impact-of-the-internet-on-society-a-global-perspective/?fullscreen=true>.

tica de transparncia na era do Big Data |


| Derrick de Kerckhove

O NOVO TOTEMISMO COLOCA A TECNOLOGIA COMO O CARTER


DEFINIDOR DA HUMANIDADE
O progresso cientfico e a descoberta do genoma inverteram simbolicamente o poder da natureza sobre a cultura. Todas as definies
do que ser humano exigem ajustes e atualizao, os limites e fronteiras esto se diluindo. Esta situao traz novas responsabilidades que
no foram totalmente expostas nem pelo trans-humanismo nem pelo
ps-humanismo.
A eletricidade trouxe uma grande inverso entre natureza e cultura.
As redes sociais (social media) comearam a publicar os jovens antes
de que eles tivessem tido tempo de amadurecer como indivduos. Os
cookies tornam todo mundo acessvel para as referncias cruzadas
num nvel diferente das mdias sociais , pois no esto sob o controle dos
usurios. Sem que a maioria das pessoas percebam isso, estamos sendo
conduzidos pelo nosso inconsciente digital, que talvez tenha mais
poder sobre ns do que o de tipo freudiano. Devemos tem-lo? Podemos
fazer alguma coisa sobre isso? Como podemos facilitar a transio entre
ser cidados privados e nos tornar ndulos numa rede global? A questo
hoje qual a tica que deve prevalecer na era digital para evitar o tipo
de tirania que j nos assolou no Renascimento.

O RETORNO DA CULTURA DA VERGONHA


Vemos no Capital da Reputao uma forma de retorno da vergonha pblica. As sociedades orais so baseadas na comunidade, e no
no indivduo. As tendncias so patriarcais e reguladas pelo regime da
reciprocidade comum e da honra. Os antroplogos a chamam de cultura
de vergonha, o que implica que o sentido de responsabilidade sempre
orientado para o outro, a famlia, o cl, a tribo.
A responsabilidade retorna ao individuo (formado no silncio da leitura e reflexo) e se chama culpa. Quando eu me sinto culpado ningum
sabe o que eu fiz, porque minha responsabilidade agora o meu prprio
destino. A identidade privada e a identificao coincidem. Tudo isso
bem compreendido pelas descobertas de Freud. O novo vetor tcnico da
linguagem a eletricidade, nas suas trs grandes fases, analgica, digital
e agora a mvel. O estatuto epistemolgico muda novamente. Castells o
v assim na lista de tpicos que aparecem em sua sntese: As grandes
mudanas nas estruturas sociais, cultura e comportamento social: a rede

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

como o modelo predominante de organizao; a individualizao como


orientao dominante do comportamento social; cultura da autonomia
como a cultura da sociedade em rede.
O importante nessa observao de Castells que no haja confuso
entre autonomia e identidade. O paradoxo pode ser, de fato, que a
tendncia para a autonomia no se baseia mais na identidade privada
ou sobre a opacidade, mas principalmente sobre a identidade pblica e a
transparncia. Em suma, podemos dizer que a volta para a transparncia
na cultura digital se da atravs do Big Data e que a sociedade est
evoluindo desde a opacidade para a transparncia. Claro que o Big Data
est ainda na infncia. Ainda muito mais uma acumulao de dados
que um tirar bom proveito dos nmeros. Devemos esperar, para no dizer
temer, a maturao das tcnicas de pesquisa, cada vez mais complexas e
eficazes. Mas claro que j somos totalmente prisioneiros dos dados que
deixamos nas nossas pistas. Ainda no sabemos at que ponto somente
a lei ou a tecnologia so capazes de proteger a privacidade. Mas se trata
realmente de privacidade? Castells novamente: Paradoxalmente, a vida
virtual mais social do que fsica, agora individualizada pela organizao
do trabalho e da vida urbana.

COMO HABITAMOS A REDE?


Vivemos e ocupamos trs espaos relacionados, mas independentes
um do outro, o espao fsico, o espao mental, e agora o ciberespao ou
espao virtual. O espao virtual est em conexo direta com o espao fsico
e ultrapassa todos os obstculos, mesmo os do corpo. Todos os nossos
perfis so publicados nas redes sociais e tambm nos bancos de dados
do governo e das empresas privadas. Chega o tempo da transparncia.
necessria uma tica que corresponda a esta nova condio.

tica de transparncia na era do Big Data |


| Derrick de Kerckhove
Figura 1. Vestindo a Internet: identidade digital

Fonte: <http://www.fredcavazza.net/>

Figura 2. Vestindo a Internet: fragmentao da identidade

Fonte: Francis Shannahan (<https://www.identityblog.com/?p=893>)

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

O FUTURO DO GOOGLE GLASS


O Google Glass pode estar fora do jogo neste momento, mas vai voltar
dado o improvvel sucesso do Oculus Rift e da corrida para revitalizar
a realidade virtual (VR). Basta imaginar que Google Glass + Vitrionics,
Emotiv, GPS, tecnologias de reconhecimento facial e Big Data significam
dizer adeus privacidade. O Google Glass coloca a retina do mundo
sobre a retina do usurio/a. Essa ntima relao entre o crebro e a esfera
de dados (datasphere) traz enormes consequncias para a nossa liberdade
mental individual. Ele pode destru-la to fcilmente como pode aument-la. Precisamos saber o que est acontecendo3.

A AUSNCIA DE CONTEXTO
Nossa experincia de vida em sociedade nos ensinou uma srie de
cdigos culturais graas aos quais ajustamos nosso comportamento de
acordo com nosso interlocutor: a quem estou dizendo isso? Quantos so?
So amigos, relaes profissionais? Posso dizer isso para Y se a minha
relao com X mudou? Tais questes encontram respostas espontneas,
instintivas na vida real, porque podemos avaliar instantaneamente o
contexto em que nos encontramos. uma perspectiva totalmente diferente
quando se trata de relacionamentos digitais.

A DESCONTEXTUALIZAO PODE SER ESPACIAL,


SOCIAL OU TEMPORAL
Espacial: o lugar onde a informao est tem pouco ou nenhum
impacto sobre a sua acessibilidade;
Social: a banalizao da difuso de informao para alm dos crculos
legtimos de circulao;
Temporal: a persistncia temporal da informao vai alm dos crculos
de sua legitimao.

NONOPTICON
Segundo Siva Vaidhyanathan, o panptico no corresponde s realidades de hoje. Outro neologismo proposto: nonopticon. No panptico,
todos os presos sabem que podem ser observados a partir de qualquer
ponto a qualquer hora, ainda que no conheam a pessoa suscetvel de
3. A nova angstia: <http://www.edizioninottetempo.it/it/prodotto/la-societao-dellatrasparenza>.

tica de transparncia na era do Big Data |


| Derrick de Kerckhove

espion-los em um determinado momento, eles conhecem a instituio


para a qual o guardio trabalha. No nonopticon, nunca se sabe se a
pessoa est sendo vigiada ou no, por quem e com que detalhe. Os termos
da vigilncia permanecem desconhecidos4.

QUATRO PARADOXOS
Vida privada: embora estejam bem conscientes dos riscos envolvidos,
os jovens ainda publicam informao sobre si mesmos sem preocupao,
incluindo informao que pode ser considerada sensvel.
Controle: os jovens pedem para ter controle sobre seus dados pessoais,
mas se preocuparam pouco e no atualizam as ferramentas de proteo de
anonimizao, criptografia, etc. (tecnologias que aumentam a privacidade,
ou Privacy Enhancing Technologies-PET).
Responsabilidade: os jovens consideram que a responsabilidade de
proteger os seus dados pessoais deve ser compartilhada entre o Estado, as
empresas e si mesmos, mas no acredito que isso seja feito corretamente.
O Estado parece muito distante, os negcios, no confiveis, e em relao
a si proprios, os jovens alegam que no tm tempo nem competncia.
Conscincia: as disposies legais para a proteo de dados pessoais
no so bem conhecidas nem esto totalmente aceitadas e tm menos
influncia no comportamento dos jovens do que a sua prpria experincia
diria.
As alternativas propostas so trs: transparncia total, anonimato
total e controle total.

TRANSPARNCIA TOTAL
Significa aceitar uma total transparncia fora de casa, em troca da mesma promessa por parte de vizinhos, colegas, empresas que nos empregam
ou nos vendem coisas, e de instituies que nos servem ou nos governam.
A transparncia recproca poria fim ao desequilbrio atual resultante da
vigilncia unidirecional com o uso de cmeras de vigilncia em todos os
lugares, inclusive, nos centros de videovigilncia ou nos lugares onde
submetida a controle de identidade nos subrbios.

4. Naked in the Nonopticon: Surveillance and marketing combine to strip away our
privacy, The Chronicle of Higher Education, fvrier 2008. <http://chronicle.com/free/v54/
i23/23b00701.htm>.

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

OS LIMITES DA TRANSPARNCIA
Porque todo mundo vai estar em posio de exigir a prestao de contas do outro, as pessoas vo se deixar em paz mutuamente (David Brin).
A transparncia pode resolver alguns dos problemas atuais, mas cria
outros: novos tipos de criminalidade de manipulao (o roubo de identidade), novas desigualdades e o risco de homogeneizao da sociedade,
cada um tentando ajustar-se s expectativas dos outros.

QUESTES DE TAL ZARSKY


Pode tudo ser transparente? Provavelmente no; assuntos domsticos, a correspondncia privada, as relaes cliente-advogado, os segredos
industriais, populaes carentes... Todo mundo tem as mesmas capacidades (econmicas, cognitivas, sociais) para perceber os observadores e reagir a tempo aos maus comportamentos? Todo mundo da mesma opinio
sobre o que perigoso e o que no ? O acesso mtuo s informaes
suficiente para equilibrar as relaes de poder, ou simplesmente desloca
os centros de poder? E, finalmente, que tipos de poder uma sociedade
baseada no compartilhamento absoluto das informaes permite que os
que esto em posio de gerir esta informao tenham?

TOTAL ANONIMATO (ANONYMACY)


Surgiram importantes propostas, entre as quais a declarao dos
direitos digitais fundamentais, criada pelo grupo de trabalho liderado
por Herv Morin, que diz que ningum tem o direito de usar livremente
as redes sem fornecer a sua identidade. Podemos ter certeza de que os
Ministrios da Justia e Assuntos Internos, interessados como esto em
acessar os dados tcnicos dos operadores de rede no mbito de sua alada,
no vero isso da mesma maneira.5

SE UMA PERSONALIZAO EFICAZ REQUER CONHECER A


PESSOA, TAMBM INCLUI SABER O NOME REAL DA PESSOA?
De acordo com Fulup Ar Fol, informtico da Sun Microsystems, Sei
quem voc , mas no sei o seu nome. Afinal, no mundo fsico, se voc
tomar um capuccino com dois croissants no mesmo bar todos os dias,
provvel que muito em breve o garom os prepare sem necessidade de
voc pedir. Ele saber que voc, mas no saber quem voc .
5. <http://www.droits-numeriques.org>.

tica de transparncia na era do Big Data |


| Derrick de Kerckhove

EM DEZEMBRO DE 1983, O TRIBUNAL CONSTITUCIONAL FEDERAL


ALEMO CONSIDEROU ESTA QUESTO E A LEI CENSO ACABA
DE SER APROVADA POR UNANIMIDADE PELO PARLAMENTO
O critrio o direito ao livre desenvolvimento da personalidade de
cada pessoa. O valor e dignidade do indivduo, baseados no seu livre
desenvolvimento como um membro da sociedade, so o cerne das hierarquias estabelecidas pela Constituio. (...)
O indivduo no tem um direito absoluto nem um controle ilimitado
sobre os seus prprios dados; a personalidade resulta dos intercmbios
que se desenvolvem na sociedade. A informao, at mesmo a de carter
pessoal, reflete realidades sociais que no esto associadas apenas com
o indivduo em questo. Para moderar a tenso entre os indivduos e a
sociedade, a Lei bsica arbitrou em favor de um indivduo ligado comunidade e limitado por ela.

CONTROLE: A POSSE COMPLETA E GESTO DE TODOS


OS DADOS PESSOAIS
O artigo 5 dclaration des droits numriques fondamentaux
(francs): Ningum pode se apropriar dos dados digitais de outro sem
o seu consentimento livre e consciente.
Existem outras estratgias para defender a privacidade tais como o
Modelo Snapchat (Viktor Mayer- Schnberger), a Guerrilha da informao,
a guerra ciberntica, o bloqueador de radio-frequncia (RFID), o Trackme-not (Firefox) e o os sistemas de criptografia. Em vez de lamentar a
transparncia, precisamos explorar suas consequncias mais amplas.

A NOVA RESPONSABILIDADE
A licena para responder implica responsabilidade em relao ao outro
(culturas orais), em relao a si mesmo (culturas letradas) e em relao a
todo o mundo (mudana de escala pessoal).

CARTER DA RESPONSABILIDADE GLOBAL


A nova geografia mental (Google Earth, GPS, continentalismo, glocalismo) favorece o compartilhamento, a atitude baseada no pensamento
positivo/crtico e na sede de conectividade (interconectividade de tudo).

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

A DIFERENA QUE A INTERNET FAZ


Estamos expostos a tudo o tempo todo. O drama aumenta nosso estresse pessoal (em parte, porque ele experimentado em tempo real). Estamos
indefesos em relao ao terrorismo. Nos mostrado todos os dias que no
podemos confiar nas pessoas que colocamos em posies de responsabilidade (do Wikileaks ao Swissleaks). A viso geral do enfraquecimento
constante da economia em todo o mundo nos faz mais fracos e terrvel
para o futuro, nosso, e o de nossos filhos. Por quanto tempo podemos
assistir a isso? A transparncia do mundo um novo aspecto a considerar:
Catstrofes naturais e sofrimento;
Rebelies e guerras religiosas;
Decapitaes;
Eliminao de aldeias no norte da Nigria. Terrorismo nas nossas ruas.
esse o mundo em que queremos viver?

A GRANDE MUDANA DE SENTIMENTO


Quais so os componentes de nossa constituio psicolgica?
Qual a mistura de sentimentos que agora temos de suportar (aps
a era da disputa nuclear)?
Transparncia do mundo = exposio, mgoa, ansiedade.
Terrorismo = medo, vulnerabilidade.
Abuso = indignao, culpa.
Oposto polar = racismo, raiva.
A economia = nenhum sentido de futuro.

A SITUAO BRASILEIRA
Iluses enormes aps grandes esperanas:
A Copa do Mundo;
A descoberta de grandes quantidades de petrleo;
Uma economia mostrando a promessa de melhoria;
A atitude positiva tipicamente brasileira frente s dificuldades (por
exemplo, mutiro reformando algumas favelas e transformando a
palavra).
Esta atitude desafiada por decepes profundas:
A Copa do Mundo;
Escndalo da Petrobrs;
A economia indo a lugar nenhum.

10

tica de transparncia na era do Big Data |


| Derrick de Kerckhove

POR QUANTO TEMPO NS QUEREMOS PERMANECER VTIMAS...


de governos corruptos que exploram o seu prprio povo e os de outros
pases;
de catstrofes naturais de nossa prpria fabricao (no mais ato de
Deus);
de alguns comerciantes de armas que se beneficiam da morte brutal
de milhes de pessoas;
das multinacionais que fecham os olhos?
Ser que essas prprias pessoas no querem viver num mundo melhor?

A FORA FRACA E O SOFT POWER


A sabedoria chinesa antiga diz: quando confrontados com uma situao intratvel, o melhor exerccio uma suave persuaso. Esta sabedoria
tem relao com a ideia de fora fraca. Como funciona? Quo poderosa ?
Como se traduz em um ambiente social? O soft power se encontra na
meditao, orao, arte, negociao e, eventualmente, software.

TRS PILARES PARA UMA NOVA TICA


A proteo se refere regulao e definio das normas de comportamento. Isto inclui o desenvolvimento de ferramentas que garantem um
nvel razovel de privacidade.
O empoderamento dar os meios para que as pessoas construam e
possam agir como sujeitos autnomos ao longo do tempo.
A educao deve oferecer o entorno de informao e as competncias
para compreender e utilizar de forma inteligente as ferramentas de socializao e transao, e as regras sociais que emergem das novas tecnologias.

EDUCAO: JESUTAS 2.0


A educao deve mudar para abordar as competncias pertinentes
economia do conhecimento. No apenas uma questo de tecnologia,
mas de modelos de ensino e aprendizagem que ajudem os jovens a desenvolver habilidades que sirvam ao trabalho colaborativo: a desenvolver o
pensamento desviante, a ser capazes de utilizar as novas tecnologias de
forma adequada, a ser conscientes tanto dos riscos, como dos benefcios
destas tecnologias. A riqueza do pas e a renda per capita esto, sem
dvida, relacionadas com a difuso de conectividade, mas evidente que,
tambm, com o nvel de instruo.

11

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

E SOBRE O DIREITO DE ACESSO E RECUPERAO DE DADOS PESSOAIS?


Direito de acesso.
Direito de correo.
Direito de uso e reuso.
Direito de propriedade e distribuio.
Cada pessoa deveria ter o direito de examinar e ou recuperar das
empresas a informao pertinente para si mesmo/mesma e, eventualmente, vend-la pelo melhor preo.

A REVERSO: PROTEO CONTRA OU COM PROJEO?


Identidade digital como uma competncia
Como construmos nossa identidade digital, ePortfolio
Vendor Relationship Management.

GOVERNANA: EMPODERAMENTO
As polticas de governo aberto e da democracia em geral podem beneficiar-se de uma reviso digital. As novas tecnologias podem e devem ser
utilizadas para fomentar a participao e envolver cidados no governo e
nas instituies dedicadas ao servio pblico. O governo aberto est ainda
muito distante das polticas e preocupaes europeias.

ELEMENTOS DE UMA NOVA TICA (EMBORA TAMBM MUITO ANTIGA!)


Compartilhamento.
Transculturalismo.
Cuidados com o meio ambiente (decrescimento - Latouche).
A nova aristocracia?

PROCURAR UM NOVO EQUILBRIO PESSOAL


Constituio e gesto da(s) persona(s) digital(ais).
Novo conformismo (mas no fascista).
Produzir lixo de forma responsvel, pagar impostos, etc.
Resistir s tentaes adlteras ou ... ansiedade sexual livre.

12

tica de transparncia na era do Big Data |


| Derrick de Kerckhove

A TRANSPARNCIA VAI DEFINIR O COMPORTAMENTO


TICO DO FUTURO
No futuro as pessoas que no fazem a sua parte para a comunidade,
tais como o pagamento de impostos, ou acumulam enormes somas de
dinheiro no sero mais consideradas vencedoras, mas perdedoras sociais.

A TRANSPARNCIA VAI DEFINIR O COMPORTAMENTO


TICO DO FUTURO
Os negcios dependero da honestidade.
As pessoas vo pagar seus impostos.
Os governos tero de prestar contas.
O sentido de honra vai voltar.
A cultura de servio substituir a economia do lucro.

A INTERNET FUNCIONA COMO UM SISTEMA LMBICO SOCIAL


auto-organizando-se para enfrentar e, ocasionalmente, resolver
problemas emergentes e produzir solues.
As comunicaes globais instantneas confundem as dimenses local
e global, pressionando os contextos locais. Onde a velha ordem no desaparece facilmente, h confrontos abrasivos de mentalidades.

A TRANSIO DIFCIL...
...mas provavelmente menos do que as do Renascimento e a das guerras mundiais do sculo XX. Movimentos como:
Indignados, Anonymous, Occupy Wall Street, Primavera rabe;
Bem como o ativismo global iniciado pelo Wikileaks;
E agora seguido por iniciativas como a de Edward Snowden indicam
possveis direcionamentos geopolticos.

RUMO A UMA NOVA DEFINIO DA FAMLIA


HUMANA DE MARSHALL MCLUHAN:
Na era eletrnica vestimos toda a humanidade como a nossa pele6.

6. <http://tecnoculturaaudiovisual.com.br/?p=515>.

13

Parte 2

Mdias Sociais como


Espao de Poder

(A massa sem corpo), (o corpo sem massa),


(a massa sem massa), (o corpo sem
corpo). As redes sociais como ambientes
de ausncia (e fundamentalismos)
Norval Baitello Junior 1

NIKOLAI BERDJAEV E A NOVA IDADE MDIA

igura estranha e complexa, sendo marxista, revolucionrio e


cristo, no coube nas formas do leninismo (e muito menos do
stalinismo), foi exilado precocemente da jovem Unio Sovitica
(quando ainda se usava o exlio como punio dos no enquadrados),
viveu em Berlim e depois em Paris, esquecido, e deixou reflexes no
mnimo inslitas sobre o sombrio sculo que reinstaurou a sombra em
nome das utopias. Dentre elas a diagnose de uma nova Idade Mdia
que inicia com o sculo XX e que se aprofunda no decorrer e no poente
do sculo. Berdjaev no sobreviveu para ver o incio do XXI e os novos
(novos?) fundamentalismos e suas aes espetaculares, moldadas para
se tornarem imagens globais impactantes graas s tecnologias de
repetio e reverberao as novas eco-logias, as tecnologias do eco,
as repeties do mesmo.
Berdjaev entendeu a nova Idade Mdia como presena de poderes
pulverizados e caticos, passagem do racionalismo para um suprarracionalismo, o renascer das religies (ou formas religiosas) como
novos aglutinadores universais, novas formaes sociais, econmicas,
polticas e culturais e a superao do indivduo por novas formas de
coletividade.
1. Professor Doutor do Programa de Comunicao e Semitica da PUC/SP, lder do Centro
Interdisciplinar de Semitica da Cultura e da Mdia e bolsista produtividade do CNPq.

17

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

(A COMUNIDADE SEM COMUNIDADE): OS FUNDAMENTALISMOS


| D O NO CONVVIO
Apoiados ou no no diagnstico de Berdjaev de 19232, outros pensadores da cultura, da comunicao e da cincia poltica lanaram mo
do conceito, seja para refor-lo, seja para expandi-lo e aprofund-lo.
Umberto Eco o fez desde a dcada de 1970 at muito recentemente3. As
cincias sociais, na onda dos novos nacionalismos regionalistas depois da
queda da Unio Sovitica, tambm o fizeram, mas no se fixou o conceito
como tal. Hoje convm repens-lo novamente diante das novas formas
de sociabilidade que emergem a partir das comunicaes infinitamente
facilitadas (K. Marx e Friedrich Engels). Sobretudo pela pulverizao
das grandes comunidades em mltiplas tribos que se apresentam como
comunidades (de usurios), mas no passam de modelos de negcios
com as almas dos fiis ou com a fidelidade das almas que se vendem
e compram em troca de simples imagens, grifes, benefcios potenciais,
sorteios de altssima improbabilidade, por um lado, ou por sistemas de
crenas coletivas de natureza religiosa, por outro. O sentimento de pertena e a aparente anonimidade oferecem terreno frtil para a erupo
de fundamentalismos e oferecem guarida para a expresso de variantes
comportamentais condenveis no convvio social e secularmente combatidas pelas necessidades da coabitao de um mesmo espao social,
familiar, urbano, civil e planetrio. O exerccio da alteridade se contamina
de barbarismos menores e maiores, pois praticado ora no reduto do
recolhimento individual, sem o espelho da cara do outro e sem a possibilidade de sua no aceitao ser demonstrada na hora e no ato, ora no
reduto do recolhimento tribal, tnico, religioso, nacional, sob as bnos
dos deuses tribais. Normas bsicas do convvio civilizado se dispensam,
pois no h o convvio presencial, o outro ora uma imagem, ora um
herege, ambos estranhos. Se no h o convvio, possvel a comunidade?
Os vnculos in effigie, via imagem, via abstrao, via ausncia, sim, criam
comunicao, mas tambm criam comunidades? Se a resposta afirmativa, ento que tipo de comunidades? Comunidade sem comunho? H
comunidade sem comunho?
2. Berdjaev, Nikolaj (2000). Il nuovo medioevo. Riflessioni sul destino della Russia e dellEuropa.
Roma: Fazi Editore.
3.Cf. Eco, Umberto (1984). Viagem na irrealidade cotidiana. RJ: Nova Fronteira. Cf. tambem
Eco, Umberto, org. (2011). Il Medioevo. Roma: Enciclomedia Pub.

18

(A massa sem corpo), (o corpo sem massa), (a massa sem massa), |


| Norval Baitello Junior

(A MASSA SEM MASSA): O QUE SLIDO


SE DESMANCHA NAS REDES
Aparentemente salta-se a passagem da vida e do convvio para se atingir a massa, onde tambm no h o convvio, apenas a copresena fsica,
o estar ao lado de um corpo, mas nunca em frente a um rosto. O que faz a
massa a massa dos corpos, sua fora bruta de ocupar o espao. Por isso
elas foram agentes de tantas revolues, rebelies, protestos, mudaram a
face poltica do planeta. Mas, sem os corpos, h massa?
Aparentemente acabaram as massas, a matria-prima das rebelies
e dos protestos, possibilitadas pela primeira revoluo industrial que
inflou as cidades com corpos aos milhares e milhes, repetidos como se
fossem sados de uma prensa mvel que imprime folhetos e panfletos.
A massa, estudada por Ortega y Gasset4, por Harry Pross (em Sociedade
do Protesto e O protesto)5, por Canetti6 e por tantos outros, j no existe e,
quando esporadicamente se materializa (como efetivamente aconteceu
nos protestos de 2013 nas cidades brasileiras, espontaneamente e sem
liderana configurada) efmera e no se consolida, no se desmancha
no ar, mas se desfaz nas redes, se transforma em imagens reverberando
e repetindo imagens. E quando tenta se constituir em causa, resulta de
ato ensaiado nas telas de repetio, ato ps-meditado (ou ps-meditico), em encenao, portanto, sem a fora dos corpos que irrompem no
espao tridimensional. No mais massa se no se afirma e confirma
fisicamente, se no se mantm presente e atuante corporalmente. Quando
sua fora se transfere para o mundo das imagens ela, a massa, transforma sua natureza, torna-se quando muito, falsa massa ou massa amorfa.
As tecnologias de repetio se incumbiram de torn-las previsveis e
incuas, obedientes a uma lgica das imagens (ditada pela lgica dos
aparatos tcnicos), da superfcie e da superficialidade, pelo ensaio e pela
encenao, como tambm se incumbiram de esvaziar os corpos, transformando-os em repetidores, imagens de corpos ou corpos-imagens
que apenas ecoam.

4. Cf. Ortega y Gasset, Jos (1979). La rebellion de las masas. Madrid: Alianza.
5. Cf. Pross, Harry (1992). Protestgesellschaft. Mnchen: Artemis &Winkler. Cf. tambm
Pross, Harry (1971) Protest. Berlin:Luchterhand.
6. Cf. Canetti, Elias (1980) Masse und Macht. Frankfurt/Main: Fischer.

19

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

(A MASSA SEM CORPO): AS TELAS DE REPETIO


As assim chamadas redes sociais se mantm infladas e atingem
cifras astronmicas nas bolsas de valores, porque fundam sua alimentao no aparentemente incuo, no corriqueiro, no no-srio, no no-importante, no registro dos nadas que fazemos aos montes como parte do
preo do viver. Isto se apresenta como passatempo e entretenimento. O
no-fazer-nada-relevante destacado quando o registro do nada feito nas
mquinas que o repetem e reverberam transformam-no em uma grandeza mensurvel: tantas pessoas curtiram, aqui esto seus nomes. Curtese morte, doena, desespero, fotos de pratos cheios, festas ou selfies, os
pedidos de oraes e doaes, as imagens do duro dia a dia, da feia face
da rotina, das homenagens e louvores pblicos de relaes privadas, as
declaraes de amor sincero e eterno (eterno?). O que a eternidade para
uma mdia que se esvaziar completamente e desaparecer em pouco
tempo, talvez dois ou trs anos?, amor a uma s pessoa, mas anunciado
a centenas de milhares espalhadas aos quatro ventos, partilhadas com
meio mundo, as desgastadas poesias mais piegas, fotos de exuberantes
flores e floradas, rseos amanheceres, poentes em fogo. E as curties se
apresentam como meros ecos, reverberaes, vazias de verdadeira fruio,
vazias de surpresa, plenas do kitsch mais vulgar e esgarado. O desbotamento das emoes se fantasia de grandeza e luxo, de grandiosidade e
espetacularidade para simul-las ainda vivas e acesas. Tudo isso, amores
incandescentes, caras e mais caras (que se apresentam como uma nica
face), retratos sempre renovados querendo simular vibrante e surpreendente remoamento, emoes privadas, bebs rechonchudos, animais
de estimao, tudo se transforma em moeda e valor de mercado, sem ter
sequer transitado pelo valor de exposio, sem nenhuma reafirmao da
imanncia, porque passam imediatamente do ato ao retrato, sem serem
retidos nas retinas da alma. So valores que transitam diretamente do
mundo da imagem exgena em grande escala para o mundo da monetarizao (como bem o formulou Muniz Sodr7 apoiado nas reflexes de
Hans Christian Binswanger), sem passar pela imagem endgena, sem
passar pelo corpo e suas entranhas, pela fruio que nos transforma, nos
enriquece a alma e os olhos e nos comove o corpo.

7. Cf. Binswanger, Hans Christian (2011). Dinheiro e magia. R. de Janeiro: Zahar.

20

(A massa sem corpo), (o corpo sem massa), (a massa sem massa), |


| Norval Baitello Junior

(O CORPO SEM MASSA): A REPRODUTIBILIDADE E A ANGSTIA.


Por medo da morte o homem fez uma imagem, disse Kamper
A repetio, segundo Kierkegaard, tentativa de exorcismo da angstia. Como categoria fundamental da modernidade, a repetio que
confere realidade a qualquer fato. Por ela o passado insistentemente
presentificado, como um tentativa de ressurreio dos mortos. Mas tal
presentificao ambivalente, pois ela no traz de volta os mortos como
vivos, seno reafirma a sua morte. E por isso, ao invs de aplacar a angstia, ela apenas a reitera. Aqui diz Kamper: A repetio dos mortos apaga a
recordao. O passado torna-se a dominante do tempo. Da vem a enchente
das imagens e a incapacidade para o presente (Kamper 1991: 331).
Tal incapacidade para o presente, trabalhada em vrias obras do pensador alemo, ganha uma dimenso ainda mais flagrante quando pensamos
na categoria do corpo, como aquilo que insiste no aqui e no agora. Ao
mesmo tempo que se perpetua o passado, h ainda uma outra maneira de
se escapar do presente e da angstia: o refgio no futuro. Tal refgio se
apresenta sobretudo quando sobressaem os artefatos em suas reiteradas
novas verses, apontando desde j para a prxima verso da mesma coisa,
sedutoramente. O presente sempre rpida passagem para o futuro, pois
esse abriga todos os sonhos que o presente no permite que se realizem.

(O CORPO SEM CORPO): O ECO E A ECO-LOGIA


Manda um nude, o novo imperativo das comunicaes interpessoais por telinhas, define o erotismo sem corpo do sculo XXI. A inflao
vertiginosa das imagens fez com que elas inevitavelmente atingissem as
imagens ntimas, como ltimo reduto da fora de captura. Como toda
inflao se produz com a agregao de desvalor, agora o corpo e sua
intimidade que se contaminam com um crescente nada, com ausncia,
gratuidade e efemeridade. Psiclogos e mdicos j relatam um alarmante aumento de casos de perda da libido e consequente disfuno ertil
juvenil diante do encontro com corpos reais. Calcula-se que o aumento
da disfuno ertil e da hipossexualidade aumentou na faixa etria dos
15 aos 25 anos em 600 a 3.000 por cento desde o advento da internet8.
Esta taxa segundo o Relatrio Kinsey, em sua poca, se apresentava em
compreensvel 1 por cento.
8.Cf. dados s/hipossexualidade e disfuno ertil juvenil em <www.yourbrainonporn.
com>.

21

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

E o relato tambm crescente sobre as insuperveis vantagens do sexo


virtual apregoadas pelos seus adeptos, ouve-se tambm com frequncia
inusitada nas redes e nas listas.
Impossvel no lembrar aqui o mito de Narciso e da ninfa Eco. Ele,
enfeitiado pela prpria imagem, deixa-se devorar pela imobilidade e pelo
embevecimento. Ela, condenada a repetir as ltimas palavras que ouve,
transforma-se em um rochedo. O par arquetpico de Narciso e Eco oferece
uma chave importante para a lgica das imagens mediticas.
As repeties em eco contm em si um definhamento natural. Assim
constitui-se uma lgica qual tambm obedecem s repeties mediticas,
desde os media mais tradicionais at aqueles mais atuais. As replicaes
incansveis levam ao cansao da prpria mensagem, como uma fadiga
prpria dos materiais. Tal eco-logia, a lgica dos ecos, o que rege os
fenmenos excessivos das reverberaes e repeties.
Dietmar Kamper9 j apontava nas dcadas de 80 e 90 do sculo findo,
a grande investida das imagens (representaes abstratas, com hegemonia
da visualidade) sobre o mundo presencial e sensorial, sobre as presenas
e o tempo presente, em ltima instncia, sobre a corporeidade e sobre o
corpo, ele mesmo. Todas as abstraes do corpo (desde seus rastros at
os seus posts) nos afastam do corpo. Por isso necessitamos cada vez mais
de repeties e ecos para preencher o vazio e as ausncias.

9.Cf. Kamper, Dietmar (1997) Im Souterrain der Bilder. Die schwarze Madonna. Bodenheim:
Philo.
Cf. tambm Kamper, Dietmar (1991) Umgang mit der Zeit. Paradoxe Wiederholung. In
Kmpfer, Wolfgang (1991) Die Zeit und die Uhren. Leipzig: Insel. Kierkegaard, S. (1955),
apud Kamper (1991).

22

Novas massas e novos poderes.


Massas na era da Internet
Antnio Fidalgo1

1- VELHAS E NOVAS MASSAS

noo de sociedade de massas claramente anterior ao surgimento


das tecnologias de comunicao de massas, como o mostra claramente Martn-Barbero (1987) no 2 captulo da 1 parte de De los
medios a las mediaciones: Ni pueblo ni classes: la sociedad de massas. O
surgimento e larga difuso das mdias massivas do cinema e da rdio
que marcaram os fenmenos sociais e polticos na Europa da primeira
metade do sculo XX assentavam em movimentos sociais do sculo XIX,
nomeadamente a industrializao e a urbanizao. Barbero enfrenta a
fascinao tecnolgica e respectivo discurso soteriolgico, mostrando que
a teoria da sociedade de massas a de um movimento que vai do medo
decepo e da ao pessimismo, mas conservando o asco ou o nojo.
O medo e a decepo incidem claramente na ambiguidade das massas
quanto ao seu potencial destruidor e libertador. As turbas que semeiam o
caos sua passagem qual tsunami devastador da ordem existente podem
ser as mesmas que num dado momento se revoltam contra as estruturas
de opresso e as derrubam de alto a baixo, sem d nem piedade. O pessimismo surge quando o sonho da revoluo, de que um dia os oprimidos
da terra se erguero em massa contra os opressores para fazer um mundo
novo choca contra o reacionarismo, o fanatismo e a xenofobia das massas. A fora das massas, nascida da unio dos fracos, capaz de vencer
1. Professor catedrtico de Cincias da Comunicao na Universidade da Beira Interior,
Portugal. Estudou filosofia em Portugal (Universidade de Lisboa) e na Alemanha
(Universidades de Wrburg e Colnia). Foi professor da Universidade Catlica Portuguesa
(1984-1991). Fundou a BOCC - Biblioteca Online de Cincias da Comunicao (<http://bocc.
ubi.pt/>) e o LabCom (<http://www.labcom.pt/>), em cujas pgina esto referenciadas e
contidas as suas publicaes.

23

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

os ricos e os fortes que dominam e oprimem todos os outros, mas pode


tambm, num pice, passar de libertadora a opressora. O romantismo
revolucionrio cede passo ao asco.
O sculo XIX e a primeira metade do sculo XX so a poca das massas
e das revolues. Mas desde ento, com a ressaca dos regimes colectivistas de direita e esquerda, assistiu-se ao triunfo do capitalismo burgus
e das democracias liberais, em que cada um defende os seus interesses
na individualidade e privacidade do voto e na concorrncia do mercado
livre. Ademais, com o surgimento dos meios de comunicao electrnicos
de massas, nomeadamente a televiso, a internet e o celular, houve um
retorno ao lar e s preocupaes particulares de cada um. verdade que
houve momentos colectivos de sonho, em que os indivduos saram s
ruas, se aglutinaram em massas e exigiram o diferente ou o impossvel,
como o movimento hippie nos Estados Unidos ou o Maio de 68 em Frana.
No geral, porm, a histria das ltimas dcadas, em especial desde a
queda do Muro de Berlim e da generalizao da internet, a histria do
egotismo econmico, social e ldico. Cada um pensa em si, depois em si,
depois nos seus, e s muito depois nos outros.
Com este breve introito quero abordar a questo das novas massas,
geradas pelas mdias sociais, averiguar os novos poderes que geram.
A primeira coisa a fazer, no entanto, verificar i) se o conceito clssico
de massa se aplica s configuraes sociais criadas pelas novas mdias,
ii) se em caso afirmativo, que tipo de massa esse e quais as diferenas
especficas. Para esta anlise servir-me-ei da obra de Elias Canetti, Massa
e Poder (Masse und Macht) de 1960, uma pesada investigao e reflexo
de algum que viveu e sofreu na Europa a era das massas nas dcadas
intercalares das Guerras Mundiais.
O que caracteriza a massa e faz da massa massa a proximidade dos
seus membros, o ombro a ombro dos seus ajuntamentos, a espontaneidade
do seu surgimento, o impulso de crescer, de englobar mais e mais outros
indivduos, de os juntar massa, e de haver um sentir comum a todos os
membros de na massa se esbaterem as diferenas e todos serem iguais,
virados para um mesmo objectivo. Os dois grandes tipos de massa so
as massas abertas e as fechadas. As primeiras tendem a englobar o maior
nmero de elementos, a crescer indefinidamente, de tal modo, que o seu
grande objectivo justamente esse crescimento ilimitado. No momento
em que o crescimento para, a massa perde a coeso e desfaz-se, como se

24

Novas massas e novos poderes. Massas na era da Internet | Antnio Fidalgo

desfarelasse. A massa fechada aquela que tem uma fronteira fsica que
impede o seu crescimento indefinido, que garante a coeso e permite a
repetio do reencontro. Veremos que na internet encontraremos os grupos ilimitados e os limitados.
Mas a caracterstica fundamental da massa o que Canetti chama a
descarga (Entladung), o momento em que todos os que pertencem massa
se livram de todas as diferenas e se sentem iguais. Na massa h uma
homogeneidade dos membros, todos eles focados num mesmo propsito.
esse propsito e a tenso a ele associada que cimentam a massa, lhe do
coeso e a autonomizam dos indivduos que a compem. por isso que
dentro da massa reina uma extraordinria leveza do ser, ningum quer
ser mais do que os outros, ou diferenciar-se deles. tambm um momento de felicidade em que todos dentro da massa se sentem irmanados.2
Intimamente ligado a este aspecto de homogeneizao est a dinmica
da massa. No momento em que deixa de estar em movimento, a coeso
desfaz-se e a iluso subjacente de todos serem iguais desaparece, voltando
as diferenas, de ser e de propriedade, e as respectivas hierarquias.
As qualidades da massa so as seguintes: 1) a massa quer crescer
sempre; 2) dentro da massa domina a igualdade; 3) a massa gosta de
densidade; 4) a massa precisa de uma direco, de um fim, exterior a
cada um, mas agregador de todos, que refreie os objectivos particulares
dos seus elementos.
A questo que se coloca se podemos aplicar estas caractersticas
comunicao de massas. Mas desde logo, temos de atender que qualquer
uma destas caractersticas varia de grau e isso condiciona o diferente
tipo de massas.
A primeira observao a fazer que, partida, a massa um fenmeno social de proximidade fsica, condio para a psicologia de massas tal
como tratada nos tratados clssicos de finais do sculo XIX e princpios
do sculo XX, Gustav le Bon, Gabriel Tarde, Sigmund Freud. As condies
de submerso, contgio e sugesto, induzidas pelo anonimato, ocorrem
dentro do ajuntamento fsico. Actualmente, porm, as mdias separam os
indivduos fisicamente, o que uma objeco ao uso do termo de massas na era das telecomunicaes. Hoje comunicamos e interagimos com
quem est longe, por voz, vdeo e texto, como se estivesse nossa beira.
2. O despojamento das diferenas na massa remete para o esprito dionsiaco nietzscheano:
ver-se livre do peso da individualidade e fundir-se na ebriedade da festa colectiva.

25

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Por outro lado, inegvel que nas mdias sociais, por exemplo, temos
aproximaes extraordinrias, ao ponto de falarmos de presenas conectadas e temos fenmenos de ajuntamentos macios rpidos em que se
verificam caractersticas especficas das massas, nomeadamente o alastramento rpido, como o fogo numa floresta, a intensidade crescente das
reaces por contgio do mata e esfola, e o direcionamento claro para
um objectivo, nomeadamente a caa e o linchamento moral e poltico de
uma figura pblica.
Canetti introduz a noo de massas invisveis para designar as massas
dos mortos, dos demnios, dos anjos e das geraes vindouras que condicionam o pensamento e a aco dos vivos. Ou seja, no s a presena
directa e o contacto fsico com outros enquadram a existncia humana
de cada um, mas tambm a representao de outros que, transcendendo
espao e tempo, nos esto associados de alguma maneira.
Nas mdias sociais verificamos que ocorre a principal tendncia da
massa, a de crescer ilimitadamente. Seja no facebook, no twitter, num blog,
o objectivo crescer continuamente, arranjar mais amigos e seguidores.
Qualquer grupo criado dentro de uma mdia social tem o desejo de crescer,
de incluir todos os que preenchem as condies para fazer parte do grupo.
O grupo de antigos alunos de uma universidade no facebook pretende
certamente chegar a todos os antigos alunos e t-los como seus membros.
Por outro lado, tambm envidar esforos para criar uma intensidade de
comunicao entre os seus membros, semelhana da densidade das
massas fsicas. Tambm de atender a que no grupo todos os membros
so iguais; procurada a homogeneidade dos membros em detrimento
das suas particularidades individuais. Do tamanho, da intensidade e da
homogeneidade do grupo depende a fora do grupo, a sua capacidade de
mobilizao, de conquista e de defesa.
S o aumento da massa permite enfrentar o perigo constante de se
desfazer e desaparecer. Quanto mais aumenta, mais os que esto se sentem
entrosados. No momento em que a massa comea a perder membros, a
coeso dos que ficam diminui. A massa dinmica, exige uma permanente
mobilizao, seja por um aumento rpido dos seus elementos, seja por
uma repetio de eventos em que se reafirma o objectivo da massa. Dentro
dos tipos de massas temos as lentas e as rpidas, decorrendo a distino
exclusivamente do tipo de objectivo. As massas mais proeminentes so as
rpidas, de objectivos prximos, realizveis, polticos, sociais. As lentas so

26

Novas massas e novos poderes. Massas na era da Internet | Antnio Fidalgo

as de natureza religiosa cujos objectivos so transcendentes, situados no


alm. De facto, face ao bicho da eroso que mina qualquer massa rpida,
as religies, enquanto grandes controladoras das massas, apostam na
repetio dos encontros enquanto factor de coeso e de sobrevivncia da
massa ao longo de sculos e milnios.
A massa rpida, assente num aumento sbito dos seus elementos, na
execuo pronta do objectivo concreto e realizvel, necessriamente
espordica. A tomada da Bastilha pela multido parisiense paradigmtica. Uma massa rpida no pode manter-se por muito tempo; os condicionalismos fisiolgicos dos elementos ditam os seus limites. Por sua
vez, as massas lentas resultam de uma domesticao das massas pelas
religies. Ao princpio estas apenas visam a expanso, a universalidade,
mas depois comeam a pensar na sobrevivncia, nas instituies. s
tantas mais importante fixar os fiis, do que buscar novos. Com isso
institucionalizam-se cada vez mais, constroem-se igrejas, mesquitas, etc.
para atender aos que j se incorporaram. Quanto maior for a expanso,
maior o cuidado e a preocupao de conservar o que foi conquistado.
que expanso seguem-se as correspondentes foras desagregadoras. Quanto mais rpido o crescimento, mais provvel a desagregao.
Assim, as igrejas ambicionam que as massas velozmente conquistadas se
tornem em rebanho. Ao princpio do crescimento contrape-se o princpio
da repetio. Em determinados locais e tempos os crentes so reunidos
e enquadrados por um mesmo cerimonial. A sensao da unidade
doseada e desse doseamento depende a sobrevivncia da igreja. Mas ai
de quem atente contra as massas fechadas das religies; tal pode levar
erupo em massa aberta. Todas as religies proibidas acabam por
se vingar numa espcie de mundanizao, em que a f se converte em
fora social.
Nas redes sociais temos tambm massas rpidas e massas lentas. As
mobilizaes, as peties, as campanhas e os vdeos virais na Internet so
exemplos de e-massas rpidas, que se constituem rapidamente e que to
rapidamente como surgiram assim desaparecem. As redes sociais, porm,
so semelhantes a religies visando a domesticao das massas. O facebook compara-se igreja catlica. A tendncia de abrangncia universal,
mas o mpeto inicial da missionao torna-se cada vez mais numa institucionalizao de servir os que j pertencem ao rebanho dos fiis. Todos
l cabem, e cada um escolhe os aspectos que mais lhe interessam. H uns

27

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

que so mais praticantes que outros, uns mais assduos e outros menos
assduos. A amplido e lentido do catolicismo encontra a sua traduo na
neutralidade algo incua da participao generalizada do facebook. Mas
num e noutro lado podem surgir movimentos sbitos de extraordinria
intensidade centrados sobre objectivos concretos. Dentro de uma massa
algo amorfa irrompem esporadicamente foras adormecidas com enorme
capacidade de mobilizao e de violncia.

2- MASSA E PODER
Inerente noo de massa, no sentido fsico, a violncia, a capacidade
e o exerccio da fora em fazer alteraes, de derrubar, destruir ou matar.
Uma turba em fria um animal feroz, um vendaval destruidor de tudo
por onde passa. A violncia imediata, isto , supe a proximidade fsica
prpria da massa. Em contraposio, o poder a violncia estendida no
tempo, e tambm mais geral e mais lato. Exercer violncia no a mesma
coisa que ter poder, embora o poder possa a qualquer altura recorrer
violncia no momento da deciso e da imposio. A violncia a forma
de poder tpica das massas rpidas, uma fora de enorme intensidade,
mas de breve durao. Claro que h regimes e poderes violentos, aqueles
que exercem a sua aco de forma recorrentemente violenta. Todavia,
um poder que se serve da violncia como forma habitual de se manter e
exercer est condenado ao fracasso. Um poder tanto maior quanto maior
a sua capacidade de violncia e quanto menor o uso que dela fizer. No
h confuso possvel entre um bandido violento e um exrcito poderoso.
Claro que nas mdias sociais no encontramos a violncia fsica pura
e dura, mas encontramos extraordinrias formas de violncia verbal e
psicolgica. Tambm aqui temos uma aco directa e contundente sobre
o visado e que pode levar sua destruio moral e at fsica, mormente
o suicdio.
As redes sociais tm a capacidade de domesticar a violncia e enquadr-la em estruturas de poder estveis e duradoiras. semelhana, de
novo, com o que acontece com as religies, os sistemas polticos e os regimes econmicos. Tais estruturas de poder so instituies que acabam
por determinar o alcance e a eficcia da aco espontnea dos indivduos
e das massas.
A disponibilidade para cumprir os requisitos das redes sociais, nomeadamente a criao de um perfil, a identificao, a submisso ao seu poder

28

Novas massas e novos poderes. Massas na era da Internet | Antnio Fidalgo

estruturante, de ter presena, voz e visibilidade no mundo das multides


virtuais. As redes sociais perguntam e os aderentes respondem. A relao de perguntar e responder uma relao de poder. De facto, toda a
pergunta uma intruso no universo do outro. Quem responde acaba
por submeter-se ao poder de quem questiona. Na figura do interrogatrio
surge claramente a relao de poder. O interrogado exposto e submetido
ao inquisidor.
As questes das redes sociais no so violentas e no so feitas sob
violncia. Mas, constantes e insistentes, revelam um poder continuado
sobre os aderentes. Ao princpio, podem ser apenas duas ou trs perguntas, mas depois vo surgindo cada vez mais. Muitas vezes so feitas de
forma indirecta e, por vezes, insidiosa. Porm, as redes sociais, tendo a
possibilidade de questionar, e mostrando com isso o seu poder, so muito
mais poderosas pela informao que coligem sem perguntar directamente
nada. maneira dos tiranos violentos de antanho elas tambm visam
saber tudo o que passa, s que sem o recurso violncia. No catolicismo
o indivduo levado a confessar-se, a expor o que de mais ntimo se passa dentro de si, mas que esconde dos demais. Faz isso para descargo da
conscincia. Nas redes sociais, no se trata de revelar segredos, s que
deixando rastos de mil e uma pegadas digitais, os indivduos acabam
por revelar os segredos que nunca imaginaram revelar e outros que eles
prprios ignoram. Isso possvel por um acumular de informao e pelo
seu tratamento, que s as capacidades computacionais recentes tornaram
possveis. As redes sociais dispem hoje de muito mais informaes sobre
os seus utilizadores do que alguma vez na histria os tiranos dispuseram
sobre os seus povos.

3- REDES SOCIAIS
No deixa de ser, contudo, inegvel que as mdias sociais constituem
plataformas modernas de movimentaes sociais, algumas de grande
relevo. E, neste ponto, h que examinar alguns aspectos: a autoria e espontaneidade da mensagem veiculada, o anonimato dos produtores de contedo, a colectivizao dos interesses e o contgio e reforo macios mtuos
nas manifestaes pblicas.
Desde logo, a questo da espontaneidade social; ou seja, como reaco
a situaes de explorao, opresso e injustia social e econmica. As
mdias tradicionais, detidas pelos grandes grupos empresariais de

29

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

comunicao, defendem a situao estabelecida, as relaes polticas,


sociais e econmicas vigentes. As mdias sociais parecem dar voz aos que
no tm voz nas mdias tradicionais. Tal como as ruas eram, nos sculos
XIX e XX, o local de manifestao do descontentamento e da revolta,
as mdias sociais oferecem o espao propcio manifestao colectiva
das grandes massas e, sobretudo, s minorias marginalizadas. Ou seja,
temos de diferenciar mdias tradicionais, em que o quem fala o poder
vigente, e as mdias sociais, mormente as criadas com a web 2.0, em que
a mensagem definida pelos consumidores, ou dito de outro modo, as
mdias de contedo gerado pelos usurios. Aqui temos de reconhecer
que as mdias sociais do azo a espontaneidades e especificidades, de
que as mdias tradicionais, enquanto servidoras de agendas e interesses
bem especficos, so incapazes. Todos tm direito ao uso da palavra e,
medida que esse uso se generaliza, os usos individuais deixam de ser
murmrios que mal se ouvem e, juntando-se, ganham uma dimenso
de clamor que os ouvidos mais obtusos no podero deixar de ouvir. A
diversidade de vozes e de mensagens no obsta a que o clamor colectivo
se torne bem explcito e claro nas suas reivindicaes.
provavelmente na espontaneidade das mdias sociais que ainda se
vive de algum modo a origem libertria da internet, em que na ausncia de
estruturas consolidadas cada um se sentia livre de criar e de se exprimir,
num mar infinito de possibilidades criado pela internet.
As massas, j foi dito, vivem de certo modo do anonimato dos seus
elementos. O anonimato a cobertura, por um lado, das diferenas dos
participantes da massa ou movimentao colectiva. No existindo uma
identificao individual, todos assumem papel idntico, colocando a nfase
no na qualidade da massa, mas to s na dimenso da mesma. Em segundo lugar, o anonimato elimina as reivindicaes ou interesses individuais,
por mais justificados e justos que possam ser. No anonimato desaparecem
as particularidades em prol dos interesses do grupo. O terceiro aspecto,
no menos importante, a dissociao que o anonimato permite entre a
aco do presente e as consequncias futuras, nomeadamente obviando
a possveis represlias dos poderes institudos.
Falar de anonimato na Internet na era ps Edward Snowden no faz
muito sentido. Nunca nos sentimos to vigiados no uso que fazemos da
Internet e das mdias sociais e um facto que parece no haver segredo
que escape s malhas da National Securiy Agency e de muitas outras

30

Novas massas e novos poderes. Massas na era da Internet | Antnio Fidalgo

agncias governamentais parecidas. Mas nos comeos da Internet a ideia


existente era a de um total anonimato, ideia tornada famosa pela clebre
cartoon de 1979 no New Yorker, de que On the Internet, nobody knows
you are a dog, na Internet, ningum sabe quem tu s. No obstante hoje
sabermos bem que no assim, isto , apesar de sabermos bem que
qualquer uso na Internet passvel de ficar registado, e de sabermos que
quem quiser ser radical na preservao da sua privacidade e anonimato,
tem de prescindir completamente do uso da Internet (ou ento entrar no
mundo paranoico da segurana informtica), apesar de tudo isso, ainda
persiste uma iluso de anonimato na Internet, que induz muita gente
a revelar urbi et orbi muitos elementos da sua vida privada e ntima.
Mas tambm essa sensao de anonimato, que ajuda a compreender a
mutao do contgio que caracteriza a massa fsica nas viroses digitais
que caracterizam as mdias sociais. De facto, no existe massa sem o
fenmeno do contgio. um elemento essencial para tornar um conjunto
discreto de indivduos numa unidade contnua de sentir e de aco. De
alguma maneira, o mesmo se passa com a divulgao e partilha virais
na Internet.
As massas, fsicas ou virtuais, s existem se as distncias forem suprimidas, distncias que definem identidades e papis sociais, que delimitam
grupos e estabelecem hierarquias, que, em suma, separam e isolam. O
indivduo em rede que participa numa massa reduzido apenas quele
trao que inclui na massa e o separa de tudo o mais. S isso conta, nada
mais. Nessa reduo, que significa uma aproximao aos outros da massa, e tambm um enorme distanciamento a todos os que no pertencem
massa, tem lugar a desinibio igualizadora dos membros da massa.
Mesmos os de natureza mais tmida e recatada

4 MASSAS VIRTUAIS E MASSAS FSICAS (SMART MOBS)


A Internet e o celular, em particular quando associados na internet
mvel, vieram estabelecer novas formas de constituio de massas,
em particular na relao das massas virtuais e das massas fsicas. A
mobilizao hoje feita pela internet e sobretudo com o recurso ao celular.
O fenmeno dos smart mobs, conceito cunhado por Howard Rheingold
em 2002, de pessoas que se desconhecem, mas que se juntam e cooperam
mediante a comunicao mvel, em vista realizao de objectivos de
curto prazo, representa uma novidade na vida social contempornea.

31

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

A noo de descarga de Canetti pode e deve ser retomada num novo


sentido, nomeadamente no sentido de grupos virtuais que se constituem
virtualmente, no ciberespao, e, num dado momento, se encontram fisicamente para dar visibilidade e fora ao seu movimento de crescimento
e de concretizao dos objectivos.
De facto, os celulares vieram acelerar e agilizar enormemente o tempo
e a feitura de massas, virtuais e fsicas. A descarga, no sentido aqui proposto, a libertao fsica da tenso surgida e aumentada virtualmente
nos meios de comunicao.
Obviamente que a tenso gerada distncia no um fenmeno novo,
antes podemos descobri-la na histria da comunicao, dos tambores e
trombetas que convocam guerra, dos sinos que tocam a rebate, e das
campanhas dos jornais, das rdios e das televises. De alguma forma,
conhecemos a criao e o esticar da tenso, mediante os rgos de comunicao de massas, no fenmeno dos grupos de fs de figuras pblicas,
que tm a respectiva descarga no aparecimento fsico dessas figuras junto
dos fs. A histeria dos adolescentes com msicos de bandas pop um
caso muito paradigmtico da tenso criada distncia, que descarrega
num encontro de proximidade fsica
O que novo hoje, sim, a comunicao entrecruzada das redes sociais,
criando dinmicas muito mais rpidas e imprevisveis, que desembocam
em descargas de ajuntamentos e manifestaes de rua. De algum modo, as
massas virtuais tm a tendncia a corporizarem-se fisicamente. Penso ser
isso uma evidncia emprica. O que temos agora a estudar so as relaes
entre as duas realidades, de como interagem e se reforam. O que podemos
desde j avanar que cada vez mais as comunicaes mveis sero usadas na formao e prossecuo dos objectivos que espevitam as massas.

BIBLIOGRAFIA
Canetti, Elias. Masse und Macht, 1960.
Martin Barbero, Jess. De los Medios a las Mediaciones, 1987.
Rheingold, Howard. Smart Mobs: The Next Social Revolution, 2002.

32

As redes e a armao:
Da cultura do narcisismo ao
fetichismo tecnolgico
Francisco Rdiger1

s redes sociais se tornaram, j na poca de seu nascimento, motivo


de uma empolgao poltica e moral que prossegue atualmente e
supera em muito, se que tem paralelo, com os sentimentos que
acompanharam o surgimento de suas predecessoras, as comunidades
virtuais da II metade dos anos 1980 (Turner, 2006, Streeter, 2010). O cunho
massivo e mundial que as primeiras lograram assumir em funo de sua
articulao empresarial por parte de sociedades acionrias recebedoras
de imensos capitais as tornou em muito pouco tempo um eixo de poder
para o qual as corporaes se voltaram, com o qual as foras polticas
organizadas passaram a lidar e em relao s quais as velhas indstrias
culturais, em parte, se renderam.
Avaliaes a respeito no tm faltado entre os estudiosos da comunicao e da cibercultura. Quer-se aqui esboar as linhas gerais de uma
nova fenomenologia das redes sociais.
Em resumo, defenderemos que, no plano imediato, o acionamento das
estratgias de poder, embora esteja presente, constitui dimenso de menor
relevncia na dinmica das redes sociais. Noutros termos, afirmaremos
que estas redes so, para seus sujeitos, passatempo articulado pela forma
mercadoria, cujo contedo esttico e o sentido social a popularidade.
Na seo final, vamos, contudo, dar um passo alm para defender que,
transcendendo este ltimo registro, as redes so tambm um veculo ou
porta de entrada do que Martin Heidegger chamou de armao em nossa
existncia.
1. Professor da Universidade Federal e da Pontifcia Universidade Catlica do Rio Grande
do Sul, Doutor em Cincias Sociais pela Universidade de So Paulo (1995). Publicou As
teorias da cibercultura (2. ed. Porto Alegre, 2013) e Martin Heidegger e a questo da tcnica
(2. ed. Porto Alegre, 2014).

33

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

No cometimento da tarefa, diga-se logo, no se pode ser ingnuo.


Para comear bem e prosseguir com orientao, inevitvel mapear as
principais vises que dispomos sobre o assunto. Vamos demarcar nosso
entendimento, identificando alguns outros.

1. AS REDES SOCIAIS NO PENSAMENTO DA CIBERCULTURA


Trs tendncias se destacam ou podem ser discernidas ao se falar de
redes sociais.

1.1. O populismo integrado: Henry Jenkins


Para o autor, as redes sociais importam na medida em que capacitam os sujeitos sociais a produzir e divulgar seus prprios bens culturais e, assim, a influir no cenrio comunicativo mais amplo, inclusive as
indstrias culturais, num sentido cada vez mais ecolgico e participativo
(Jenkins, 2008, p. 137). Os consumidores destes bens esto se convertendo
em produtores independentes, que desenvolvem sua atividade de acordo
com uma pauta que fora as corporaes a com eles negociar, ampliando
a diversidade cultural e a influncia das massas.
As redes permitem s pessoas expressar seu descontentamento e formular reclamaes s empresas jornalsticas, quando no o caso de
fornecerem a si mesmas seu prprio noticirio e agenda. O fenmeno
revalorizou as comunicaes entre os indivduos que no tinham acesso
aos meios seno como consumidores. Agora todo mundo est passando a
ter a chance de ser ouvido, expandindo o espectro de ideias em circulao
na sociedade de baixo para cima.
As redes sociais expressam o desejo de dilogo e manifestao, de
fortalecimento das conexes sociais, e de criao de comunidades mais
abrangentes atravs da circulao de mensagens miditicas. O pblico
que se forma atravs delas no explorado pela mdia, porque embora esta
por vezes o tente e o faa, ao se expressar este pblico est perseguindo
seus prprios interesses, conectado e informado pelas decises tomadas
pelos outros integrantes de suas redes sociais, escreve o autor em seu
trabalho mais matizado (Jenkins, Ford, Green, 2013, p. 60).
Os pecados da convergncia entre seus anseios e as aes da mdia
corporativa podem ser resolvidos atravs de uma poltica cultural capaz
de pressionar por reformas; pelo desenvolvimento de uma interao mais
livre e esclarecida entre seus sujeitos; para no falar do aporte que pode

34

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

trazer uma interveno escolar mais de acordo com os novos tempos.


Apesar da relativizao de juzos anteriores, em que o discurso acadmico mimetizava o discurso corporativo, percebemos que o autor segue
mope para o fato de que, assim como as empresas de mdia no precisam
de acadmicos que lhes ensinem como fazer mais dinheiro alavancando
as emergentes plataformas da web 2.0, as audincias em nome das quais
ele pretende escrever igualmente no precisam de quem defenda seu
direito pblico de participar significativamente [da produo da cultura]
(ibidem, p. xiv).
Jenkins e colaboradores no cogitam que aquelas empresas no precisam disso mas, antes, talvez sejam os acadmicos que parecem ter cada vez
mais interesse em atrair-lhes a ateno e prestar-lhes servios. Igualmente
no veem que, conforme vo adquirindo os meios, as prprias audincias,
que talvez nunca o desejaram, agora no mais precisam de quem fale por
elas ou advogue em seu nome.
O principal, porm, o fato de os autores no perceberem que o eclipse
em que agora procuram pr a tese da cultura da convergncia no
mais problemtico do que a dicotomia contida na prpria expresso. O
conceito em parte factual, noutra normativo de mdia espalhvel (spreadable media) que eles apresentam em seu lugar segue trabalhando com
a ideia de que a mdia social e a mdia corporativa constituem dois eixos
da comunicao midiada. Aos autores escapa o fato de que os sujeitos de
uma e outra so, em essncia, os mesmos, isto : criaturas da indstria
cultural em que se converteu boa parte do sistema capitalista.
Da proposta de anlise reformista que os autores nos apresentam, s
se pode esperar, portanto, o retorno do mesmo.

1.2 Cedric Biagini: o rechao tecnfobo


Para ele, o princpio ideolgico subjacente s e promovido pelas redes
sociais o de que as pessoas e o real s adquirem sentido quando publicizados (Biagini, 2012, p. 190). Agencia-se atravs delas um vasto processo
de supresso do segredo nas relaes sociais, a efetivao da mxima de
acordo com o qual se deve viver s claras defendido pelo positivismo
do sculo XIX. Meu poder se estende na medida em que o que me diz
respeito circula pela rede (p. 192); sei ou posso saber tudo o que quero
a respeito das pessoas que esto l: isso resumiria o credo que surge em
seu redor, resume o autor. Ocorre, no entanto, que, assim, o Facebook e

35

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

outras redes promovem uma sociabilidade em que as pessoas passam a


fornecer livre e voluntariamente a todos os demais muitas informaes
com que jamais sonharia obter o prprio aparato policial e at mesmo um
regime totalitrio (p. 184-185).
Nas redes sociais, os participantes desejam saber tudo de todos mas,
ao mesmo tempo, se deleitam com o fato de revelarem a todos o que
julgam ser a sua essncia: voyeurismo e narcisismo se misturam. A
ocorrncia est em consonncia com as transformaes provocadas na
realidade social pelo avano do capitalismo neoliberal. Os perfis que,
nas redes, enquadram os sujeitos sinalizam para o fato de que agora cada
um faz de si mesmo uma marca, se expe ao mundo como se fosse um
objeto de consumo em uma vitrine. O ingresso e a atuao em uma delas
tambm um processo de aprendizado ou treinamento nas tcnicas de
comunicao consagradas pelas empresas, visando assegurar sua prpria
publicidade (p. 193).
Nas redes sociais, apologia da superficialidade corresponde a negao da interioridade, forma-se um movimento em meio ao qual se projeta
uma massa de perfis tendencialmente indiferenciada, cujos integrantes
nem chegam a notar que esto ss, ao manterem-se em conexo autista
com suas centenas de supostos amigos (p. 194-196). Empresas que estimulam a amizade, o Facebook, Twitter e outros antes criam uma forma
de estar entre os outros que estimula o fechamento de cada um sobre sua
prpria esfera individual (p. 197), simplificam e banalizam as relaes
humanas, dando boa indicao do tipo de sociabilidade que nos domina
em meio cibercultura.
Biagini procede a uma crtica implacvel das redes sociais para, por
fim, concluir que, das novas tecnologias, h muito pouco esperar, desde
um ponto de vista emancipatrio e humano.
A aceitao da inovao tecnolgica nos torna cada vez mais dependentes
de mquinas que, reestruturando o mundo segundo sua prpria lgica,
isto , a da performance e da eficcia, criam um novo, em que reina a competio e em que cada um tem de agir cada vez mais rpido, mobilizar-se
unicamente em funo de sua empresa ou das redes digitais para existir
socialmente; um mundo em que impera a necessidade de ficar atento, de
prontido, a capacidade de se adiantar e de se adaptar a todas as evolues
tecnoculturais, sob pena de, em no o fazendo, sermos ultrapassados (p. 384).

36

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

Aps fazermos esta varredura, observa-se que o autor pouco ou nada


dialtico em sua reflexo, deixando de levar em conta os eventuais ganhos
que, a despeito de tudo que critica, as redes podem nos trazer em termos
de expanso do conhecimento, novas oportunidades de sobrevivncia
econmica e emancipao de contextos heternimos para alguns grupos
sociais. O principal, porm, nos parece o dficit prtico de uma teorizao
radical, todavia levada a cabo com inteno poltica de aspecto prtico.
A sada da situao que relata exige, segundo ele, nossa reaproximao como indivduos concretos portadores de capacidade prtica. A
humanidade precisa restabelecer o contacto direto e desafiador que se
est perdendo, deixar de lado certas prticas tecnolgicas, a fim de preservarmos a autonomia (p. 396). A tecnologia deve ser reapropriada em
termos humanistas e, em boa parte, descartada aps uma seleo, em vez
de ser explorada em termos empresariais e tecnocrticos.
As redes padronizam e estereotipam a experincia social, embrutecendo at mesmo as boas causas que por ventura aparecem nelas, de modo
que se trataria de abandon-las. O problema com a proposta , em nosso
ver, que, seguindo o raciocnio do autor, isto tem de ser um ato coletivo,
no pode se restringir a pequenos grupos. A greve privada no adianta
e no nos levar parte alguma, escreve Biagini citando Anders.
Quais so, porm, os meios que podemos dispor para iniciar este
movimento? Que recepo se pode esperar para esta ideia em meio a
uma sociedade dominada pelo pensamento tecnolgico? Avanar com
ela entre os grupos que defendem o primitivismo nos daria motivo para
crer nas virtudes da vida em sociedade, da educao, da cultura e da
evico de uma viso sombria da humanidade (p. 405)? Solues do tipo
que, em passado recente, props o Unabomber e agora lanam mo alguns
anarcoambientalistas esto fora de cogitao. A humanidade talvez j no
tenha tanto interesse na educao e cultura, assim como nas virtudes da
apropriao cooperativa da vida imediata, sem por isso se julgar menos
humana. O problema, se v, desafia prtica e teoricamente esta perspectiva.

1.3 A crtica emancipatria: Christian Fuchs


Neomarxista, Fuchs segue por outra linha de anlise, ao tratar do
assunto em seu livro Social media: a critical introduction (2014). Para ele, as
redes so um cenrio de lutas, em que intervm tendncias sociais contraditrias. O fenmeno contm uma dimenso ideolgica, consubstanciada

37

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

na propaganda feita em torno de seu carter revolucionrio e sua pretendida dinmica libertria e participativa. De fato, contudo, as redes no tm
essncia, no so em si mesmas progressistas ou conservadoras, destrutivas
ou emancipatrias. Atualmente, elas servem, sobretudo, explorao por
parte do capital, mas nada impede que elas deem lugar a usos gratuitos,
solidrios e humanizadores. A prova j est presente entre ns, em empreendimentos de natureza colaborativa e universal, como a Wikipedia, mas
tambm, ainda que de maneira bem menos clara e mais contraditria, em
algumas pginas do Facebook e certas campanhas do Twitter.
O Facebook e outras redes exploram o trabalho de gerao de contedos feito mais ou menos gratuitamente pelos seus usurios ao abrirem uma conta nas suas plataformas. Vende espaos de publicidade para
atingir estes usurios, sem lhes dar uma remunerao condigna, e viola
sua privacidade e direitos. Capitaliza ainda mais, explorando os demais
contatos que eles fazem na rede e acumulando informaes a seu respeito
que, depois de processadas, so vendidas a empresas de marketing para
uso dentro e fora da internet.
A explorao da mercadoria que se tornou o prosumer de internet expresso de um estgio do capitalismo em que as fronteiras entre trabalho e lazer
se tornaram fludas e aquela explorao se baseia em um novo princpio: a
explorao tende a ser sentida como diverso e se tornou parte do tempo
livre (Fuchs, 2014, p.122).

Por outro lado, verifica-se que suas prticas so denunciadas e muitas


de suas pginas servem para fazer propaganda anticapitalista, postar
noticirio alternativo e articular movimentos e aes progressistas, que
apontam para uma outra forma de vida em sociedade. Nisso, as redes
sociais capitalistas antecipam ou do sinal objetivo de um espao comum
baseado na internet que no depende da acumulao de capital, da publicidade, da ideologia e da economia da ateno estratificada [mercadologicamente], antes habilita o conhecimento, a comunicao e a colaborao a
se tornarem atividades sociais autnomas entre os seres humanos (p. 257).
Segundo o autor, o passo adiante ocorre com a luta pela criao e
manuteno de redes independentes do interesse empresarial, sustentadas unicamente pelo esforo colaborativo de seus usurios e a iniciativa
ideolgica de seus responsveis. Obviamente no se deve esquecer que

38

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

este tipo de ao no pode ser separado da luta mais ampla por uma
forma mais avanada de sociedade, pelo socialismo. A promessa contida
no termo mdia social, nota ele, s ser concretizada numa sociedade
orientada de acordo com o bem comum, exige a democracia participativa
e a propriedade e o controle coletivos dos meios de produo (p. 265).
O problema aqui consiste em saber se ainda podem surgir do movimento da indstria cultural os sujeitos capazes de tornar produtivo este
projeto numa escala mais ampla. A dvida se nosso tempo ainda comporta as condies e o tipo de ao requeridos para romper a ciranda das
redes sociais e p-las a servio da emancipao, seno de um movimento
poltico revolucionrio.
Fuchs tem o mrito de perceber que, assim como o conhecimento
de que h vigilncia poltica nas redes no importa para muitos de seus
sujeitos, a explorao econmica dos prosumers ou interagentes, em vez
de ser vivida como tal, , por eles, trabalhada como contraprestao pelos
prazeres que as mantenedoras lhes proporcionam. No entanto, no logra
ver que o sujeito que, em troca do servio prestado pelas redes, oferece
gratuitamente seus textos, imagens, vdeos e outros bens simblicos s
empresas s trabalha do ponto de vista dos crticos. Em geral, ele pouco
se importa com o fato de ser por elas vendido como potencial cliente aos
anunciantes.
A perversidade dos circuitos do capital numa era de abundncia e
consumo de massas posto pelo autor na conta de uma mistificao ideolgica que ele no nos explica satisfatoriamente. O fato das massas que
formam as redes sociais estarem virtualmente colonizadas pelos esquemas
da indstria cultural e, assim, pela economia de mercado capitalista sem
que isso lhes fuja conscincia no indicado em sua anlise. O preo
que ele paga por isso um voluntarismo poltico que, analisando bem,
colide com as prprias premissas de sua investigao.
Noutros termos, Fuchs no cogita que as redes sociais se tornaram
motivo de um fetichismo que se fez virtualmente total. Agora, so poucos
os que desejam ficar de fora ou por elas no tm interesse. Como todo o
resto, a militncia migrou para as redes sociais e l encontrou seu viveiro,
passando a agir cada vez mais no virtual em lugar do concreto. Hoje, a
resistncia esquerdista ou outra que subsista no apenas interna ao sistema mas, por isso mesmo, no tem um projeto alternativo de sociedade.
A oposio se tornou funo do sistema de poder vigente, expediente com

39

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

o qual seu prprio jogo se movimenta e dinamiza. Os projetos alternativos no tm mais como se sustentar, porque seus sujeitos e condies se
extinguiram.
Nas redes, os embates so agora, em geral, cosmticos, visto haver
consenso de que todos devem se integrar e ser aceitos, de que preciso
avanar com a sua democratizao. Os processos de formao da opinio,
se surgem, em geral tm o sentido de lubrificar as engrenagens do sistema.
A capacidade de mobilizar no tem mo nica e, onde no h apoio de
outras fontes, tende disperso, por falta de organizao. A presso que
por meio delas s vezes se faz eventualmente acatada muito mais por
uma crena abstrata no poder que emana das redes do que pelo apoio
objetivo que elas podem trazer para as campanhas polticas contra o status
quo ou s prprias aes dos grupos dirigentes tambm eles inseridos
em redes e sincronizados com seus movimentos.

2. DO FETICHISMO DA MERCADORIA E O CULTO


ABSTRATO DA PESSOA
Posto isso, concluda esta breve avaliao do que se tem teorizado
a respeito das redes sociais, podemos passar a relatar nosso ponto de
vista de maneira mais positiva. Em sntese, defenderemos a ideia de que
as redes seriam bem entendidas se vistas como prteses sociotcnicas,
reproduzidas por uma engenharia poltica annima e coletiva, com que
se faz frente crescente atomizao da sociedade, aps termos descartado
as opes totalitrias que, no passado, marcaram poca.
Os movimentos e regimes totalitrios, recapitulemos, visavam conter
a hemorragia poltica que no pode deixar de produzir a moderna democracia de massas com o remdio amargo e em muitos casos assassino
da violncia estatal e supresso das liberdades individuais. O progresso
tecnolgico, o aumento da riqueza e a repactuao poltica entre as foras
sociais organizadas permitiram que, nos pases de maior desenvolvimento
capitalista, esta alternativa fosse, contudo, descartada em meio histria
do sculo que passou.
Ainda assim, vale notar que isso no significa que tais fenmenos
tenham importado em soluo para os problemas de seu individualismo.
Ao contrrio, os fatores que contriburam para a ascenso daqueles regimes e movimentos so os mesmos que tendem a radicalizar esta tendncia,
a do individualismo, e os problemas de interao social, para no falar de

40

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

outros conflitos mais srios, que, de diversas formas, variantes conforme


o grupo e classe social, vitimam o homem contemporneo.
As redes sociais, macro ou micro, especializadas ou no, encontram
ressonncia na medida em que vm conferindo nova projeo ao culto do
indivduo, tentam tornar este culto sucedneo das associaes comunitrias e do fervor poltico do passado, fator de restabelecimento do social
com que o homem moderno procura criar mediaes cotidianas com seu
semelhante.
O processo econmico e tecnolgico que torna as pessoas mais independentes e, assim, distancia umas das outras o mesmo que coloca suas
vidas na dependncia de movimento sobre os quais elas tm muito pouco
ou nenhum controle, chegando a arrasar a existncia entre os mais frgeis
e atrasados. As redes sociotcnicas seriam, em nosso ver, uma emanao
de sua engrenagem, uma forma mais ligeira, dinmica e democrtica de
ocupar a experincia vivida ou subjetividade nas condies de existncia
assim determinadas.
O movimento que, para o bem e para o mal, liberta as pessoas do trabalho e, assim, refora a vontade poder que nos vai tomando conta h alguns
sculos encontrou nas redes uma forma avanada de lidar com o vazio
em que tudo isso importa, ao nos cercar de bens de consumo e desocupar
nossas faculdades relacionais. A civilizao dos costumes que as relaes
mercantis fomenta ingressa com as redes em uma dialtica na qual est
em jogo um narcisismo coletivo. As tenses que assombram o primeiro
processo, o estranhamento que o outro nos provoca, so sublimadas, por
seu intermdio, em um cenrio dinmico, no qual cada um se mantm
senhor de si sem perder o contato com o outro; em que as pretenses de
poder que nos sugere o dinheiro tendem a se harmonizar no palco eletrnico universal e privado de maior mal-estar criado por meio da internet.
Do ponto de vista propriamente sociolgico, o fato maior seria que as
redes s importam para a ao empresarial de indivduos e organizaes:
estas precisam ajudar a mant-las, para explorar suas potencialidades
como forma de mercado. A instrumentalizao poltica tentada por quem
tem interesse e possui os meios para tanto, mas esta alternativa no parece
ser a sua vocao. As redes no seriam tanto um instrumento, mas antes
um ambiente em que, de forma muito racional e sistemtica no tocante ao
formato, se projeta coletiva e relacionalmente a experincia vivida numa
era em que a economia de mercado se torna total e planetria.

41

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

A, as concepes tradicionais de vida, conforme as quais essa teria


um sentido (religioso, poltico, familiar, profissional), cedem lugar ao culto
coletivo da imagem de cada um, em que ver e ser visto, tuitar e ser tuitado, apesar de tudo, mantm a vontade poder em equilbrio dinmico e
estado de graa, mediante a criao de uma espcie de mstica narcisista
da solicitude em comum. A os conflitos polticos, religiosos e morais no
esto ausentes, imprimindo-lhes as marcas da realidade histrica maior,
mas a tendncia , como dito, as oposies se tornarem cosmticas, uma
encenao necessria retroalimentao dos contatos e certificao das
conscincias.
De fato, pouco ou nada se decide poltica e moralmente neste fenmeno. A regra a banalidade cotidiana. O horror e o sublime que, nas
redes, eventualmente algo nos causa duram pouco tempo. A urgncia
a de repassar a nova aos demais, j que outros posts esto vindo, trazendo as notcias do aniversrio de uma prima e da visita de um amigo a
um restaurante recm-inaugurado. A violncia, a estupidez, a pobreza
espiritual, como os exemplos de valor, coragem e altrusmo rpido se
volatizam, ao converterem-se em capital com que se pode se expressar e
interagir nada mais tabu, mas tudo est anulado, pouco ou nada deixa
ou provoca em cada um.
As redes revelam-se, por tudo isso, uma espcie de passatempo articulado pela forma mercadoria, cuja novidade em relao a outros o cunho
de exerccio individual; o contedo imediato esttico; e o sentido social
a busca de prestgio sob a forma de popularidade.
Querem muitos lev-las a srio demais, atribuindo-lhe sentido poltico,
por exemplo; mas este no nos parece que seja o caso, em que pese sua
eventual explorao com objetivos extremistas. As redes sociais tendem a
instituir o seu lugar absorvendo os conflitos, mesmo os cotidianos, sendo
em essncia um espao de simulao do contraditrio, muito mais do que
da conscientizao a seu respeito. A proteo que representa a distncia
na comunicao e que os impressos comearam , nelas, maximizada
pela presena de formatos que, embora possam desencadear a discusso
racional, se inserem em circuitos que, antes, favorecem ou estimulam o
reasseguramento de nossa identidade narcisista e afiliao grupal (ainda
que provisria e mltipla).
O fenmeno sinaliza, para quem puder ver, que a opinio se tornou
uma categoria social ultrapassada, um produto obsoleto, em processo de

42

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

liquidao ou pela qual ningum est disposto a pagar muito. Nas redes,
a capacidade de expressar livre e publicamente nossa opinio encontra
seu paradigma no sujeito que, carecendo de conhecimento de causa e sem
ter noo de ou respeito por quem eventualmente o elabora, opina sobre
tudo e sobre todos irresponsavelmente. Por isso, a ateno e, s vezes, o
espao que lhes conferem os jornais no se deve sua influncia poltica
ou contedo intelectual, mas tibieza e oportunismo empresarial da
prpria imprensa.
A mquina liberou o homem para, agora em massa, entregar-se ao
vazio que no pode deixar de surgir, sempre que falta emprego de sua
potencialidade criativa ou esta inexiste. As redes correspondem ao momento em que esta humanidade tende a oferecer-se a si mesma o espetculo de
sua banalidade, postando fotos, retransmitindo mensagens, produzindo
vdeos caseiros e recitando textos ao mesmo tempo em que cada um
monitora o outro para rivalizar sem fechar a porta para a visita do alheio.
Familiarizados com as regras da sociedade do espetculo, os sujeitos recorrem infinidade de ferramentas ficcionalizantes disponveis no mercado
para se autoconstruir. A meta enfeitar e recitar o prprio eu como se fosse
um personagem audiovisual. No muito difcil, pois a mdia oferece um
farto catlogo de identidades descartveis, que cada um pode escolher e
emular: possvel copi-las, us-las e logo descart-las para substitu-las
por outras mais novas e reluzentes (Sibila, 2008, p. 241-242).

As relaes de hierarquia e subservincia, que das redes no esto


ausentes, certo, no constituem a sua essncia, mas aspectos menores
de um movimento em que as estratgias de acumulao do capital simblico e as prestaes de vassalagem, alm de abstratas e politicamente
insignificante, tendem soma zero. O fato de, nelas, virtualmente todos
poderem igualmente se inserir e se expressar e, portanto, poderem em tese
igualmente disputar prestgio em seu respectivo nicho social sinaliza o
cunho essencialmente democrtico, ainda que andino do ponto de vista
concreto, das redes sociais.
O egocentrismo da vontade de poder que nos joga redes adentro tem
sua origem ou promovido por nossa dependncia existencial a um sistema de relaes mercantis baseado no desenvolvimento tecnolgico
mas se agencia por meio da moeda vulgar da popularidade, como bem

43

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

notou Lee Siegel (2008). As pessoas logram por meio das redes abstrair
sua existncia, editar o seu melhor e se apresentar s outras em condies
ideais. As fantasias de poder sobre si e sobre o outro que, postando seu
ego ideal e vigiando o alheio, as redes sociais agenciam em escala de
massas so as fantasias de controle sobre seu eu e sobre o modo como
os outros deveriam se relacionar consigo, carecendo de maior relevncia
poltica e sociolgica, menos pelo fato de serem fantasias do que pela sua
flagrante esterilidade.
Significa que as redes sociais importam socialmente sobretudo pelo
seu sentido dramatrgico ou ritual, embora no se possa descartar totalmente outros aspectos, obviamente. A forma generalizada de comunicao
ou moeda de troca que as viabiliza uma emanao da mercadoria: a
popularidade. A fantasia no se sustenta sem gratificao: esta, nas redes
sociais, provm do fato de olhar e pretender-se olhado, de seguir e possuir
seguidores, de postar e receber postagens, de granjear aplauso, etc.
Segundo Durkheim ([1950] 1983), recordemos, a religio dos modernos a pessoa humana, a substituio do culto coletividade e seus
representantes pelo culto coletivo do individual. O respeito pela pessoa
passa, em nossa era, a ser acompanhada do culto do indivduo. Ocorre
que o indivduo que se cultua tende, em geral, a ser o sujeito desprovido
da obra, feitos e arte. O progresso tecnolgico que permite a expanso
da riqueza e o aumento da populao o mesmo que nos vai reduzindo
a corpos sem capacidade criadora e habilidade prtica, tendencialmente
incapazes de elaborar inventivamente sua situao.
O consumismo abstrato a que tende a modernidade a reao mais
genrica e de mais longo alcance com que nosso tempo se encaixa nas
tendncias materialistas que lhe estruturam o movimento. As redes sociais
permitem que, como os meios anteriores, este consumismo a que se dedica
nosso tempo avance sobre o prprio indivduo e, em parte, sobre o prprio
sujeito mas, em contraste com eles, realizem esta ltima tarefa em compartilhamento com os demais. O narcisismo coletivo que as movimenta
se caracteriza por fazer de espelho os olhos alheios e, por isso, no exclui
antes requer o voyeurismo. A vontade de poder que exero sobre o outro
a mesma que lhe autoriza a exercer meu narcisismo mas ser que isso
tudo esgota a decifrao do fenmeno?
Para ns, no o caso, a ocupao da experincia vivida com a celebrao abstrata do individualismo democrtico promovida pela sua captura

44

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

nas redes organizadas pelo capital no esgota o entendimento com que, em


tese, se pode ir alm das teorias em circulao a respeito das redes sociais.
A fixao virtualmente manaca que miniredes como as que permitem
formar os aplicativos de ltima gerao nos aparelhos de mdia portteis
existentes e por surgir apontam para um fenmeno mais abrangente.
A vontade de poder que se manifesta via redes sociais no tem a fora
daquela que nos projeta para seu interior e nelas nos amarra.

3. O APARATO E AS REDES: FETICHE TECNOLGICO?


Jodi Dean (2010) nos abre perspectiva para aprofundar o assunto,
observando que, atravs da internet, estamos sendo capturados em e nos
tornando prisioneiros de redes sociotcnicas que, vendo bem, se mantm
atravs da mobilizao de impulsos em vez da satisfao de nossos desejos ou da ao transformadora. O principal em relao s mesmas no
est no contedo por elas agenciado, mas no sequestro e dinamizao da
experincia vivida pelo aparato tecnolgico. A autora leva as redes a srio
o suficiente para discuti-las em referncia aos movimentos polticos que
nela intervm, mas no por isso se impede de concluir que sua migrao para e aparente intensificao neste territrio importam na paulatina
sublimao sociolgica destes ltimos.
H que denunciar os processos de comunicao e a interatividade
promovida pelas redes sociais, observando que as mensagens que por elas
circulam no estimulam sequer mudanas de atitude, porque, em geral,
no so mais que mensagens para serem registradas, passadas adiante
e arquivadas (para nunca mais ser consultadas), quando no o caso de
serem apagadas. As pessoas conquistaram com as redes mais que o poder
de expressar publicamente sua opinio: atravs destas redes, elas de fato
esto exercitando-o, ao postar, votar, comentar, compartilhar, etc. mas
isso no tem se revelado um avano, defende a autora.
A comunicao pblica se tornou um imperativo, um fato social no
sentido durkheimiano, mas nisso h um ardil. O livre emprego da palavra no trouxe esclarecimento. As massas foram capturadas pelas redes,
em vez de p-las a servio de uma prxis transformadora. O resultado
disso que, agora, o estado e as empresas no precisam mais se esforar
para divertir as massas, mantendo-as na iluso e passividade. As massas
mesmas assumiram esta tarefa. Os espetculos da mdia corporativa e
a propaganda abominvel que essas massas supostamente contestavam

45

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

se tornaram objeto de sua prpria criao, projetando em novo patamar


a submisso voluntria a que se haviam imposto durante a primeira era
da indstria cultural.
As pessoas se conectam e interagem livremente, conversam e debatem
sem parar, o tempo todo, sobre os assuntos que bem entenderem; escrevem, filmam e fotografam mas onde o tema no pura e simplesmente
banal, o que aparenta ser uma discusso, no fundo uma falao carente
de argumentos e finalidade. A mensagem pede ou recebe leitura superficial, no muda ningum, em meio a um fluxo contnuo e avassalador de
mais e mais mensagens, onde em geral so somente reaes que circulam
e, no mximo, se transacionam afeto (Dean, 2010, p. 91-126).
Muniz Sodr resume a tese, observando que:
Na rede eletrnica, as pessoas se conectam, no para comunicar um importante contedo, mas pelo xtase da conexo, que no deixa de ser uma
antecipao futurstica daquilo j vislumbrado pela neurocincia atual: a
submerso virtual como contato distncia do crebro com as mquinas
(Sodr, 2014, p. 116).

Podemos deixar de lado o chamamento voluntarista ao concreta


com que Dean reage situao por ela diagnosticada em termos que no
esto distantes dos de Biagini. A autora revela nostalgia pela poltica e
ainda v futuro para o social. Para ns, fenmenos como as redes sociais,
conforme ela nos descreve, so, ao contrrio, um indcio ou sinal de seu
ultrapassamento. A pobreza de ideias ou irrelevncia dos contedos to
comuns nas redes sociais, o emprego sistemtico do recorta e cola, a prtica continuada da retuitagem, os memes que se repassa com o conhecido
olha esta, olha a, no tem a ver apenas com o culto abstrato e rasteiro
do indivduo na era democrtica.
O fenmeno tambm tem a ver com o fetichismo tecnolgico que,
impulsionado pelo capital em sua mais recente fase de desenvolvimento,
mais e mais se apodera da coletividade na era da cibercultura. A cibercultura tem sido vista por ns como uma forma superior ou estgio avanado
da indstria cultural. As redes sociais, pensamos, podem ser mais um
trampolim com que nos jogamos no fetichismo tecnolgico que lhe
intrnseco, conforme este foi vislumbrado pioneiramente por Adorno (cf.
Adorno, 2008, p. 100-102).

46

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

Afinal de contas, elas no projetam na experincia vivida a sensao


de uma democracia consumada, onde enfim todos estariam ou poderiam
entrar em contato e falar de igual para igual com todos os demais? A palavra no nivelada e posta em um mercado virtualmente transparente,
submetido injuno do sim e do no, da curtida ou rejeio, por parte
de todos os outros? O fato de a viglia das novas geraes, atentas a tudo
e a todos, estar passando a ficar sempre ligada em seus aparatos, para
alm da certificao narcisista e o exibicionismo compulsivo com que se
cultua a nova personalidade democrtica no ciberespao, todavia indica
um movimento mais amplo.
Para ns caberia pensar, com efeito, se este fenmeno no um aspecto
daquele movimento de tomada da humanidade pelo que foi chamado de
armao pelo filsofo Martin Heidegger.
Heidegger entendia por tal uma interpelao ao mesmo tempo coletiva
e annima que nos feita para confiar nosso destino que se consubstancia
via avano da tecnologia maquinstica, destacando que este processo contm pelo menos dois aspectos principais. A clausura a que a armao nos
conduz, ao nos tornar prisioneiros desta tecnologia, foi, pelo menos por
um tempo, pensada por ele em conexo com os conceitos de maquinao
e experincia vivida (cf. Heidegger [1936-1938] 2015). O primeiro d conta
da paulatina renncia criatividade potica e artesanal que tem lugar em
nossa era, a ascenso de uma ordem cada vez mais autmata, annima
e sistmica, assegurada por um mesmo aparato tecnolgico. O segundo,
subordinado ao primeiro e que interessa mais diretamente ao estudioso
dos fenmenos de mdia, o consumo da experincia vivida processada
por muitos de seus dispositivos.
Quem sabe a compulso com que nos prendemos aos celulares, muito
mais do que s comunicaes, cujo sentido no seno girar em torno de
si mesmas, no tem a ver com o chamado da armao? Quem sabe nossa
afiliao s redes sociais, para alm do culto do indivduo, no tem a ver
tambm com a fascinao que, no ocaso da figura do animal racional,
nos cola os olhos s telas, nos prende s cores, sons e movimentos ao
alcance do dedo, mais que prpria imagem, para no falar da palavra
que nelas se joga?
No passado, a televiso comprimiu a experincia e a reduziu a simples
imagem eletrnica, como o rdio e o telefone haviam feito eletricamente
antes com a palavra. Hoje, a mdia digital interativa, especialmente quando

47

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

se torna porttil, assim procede em relao a ns mesmos, ao criar um


no lugar ao mesmo tempo para o corpo e a ao do sujeito social. A
emancipao da experincia vivida, da subjetividade, promovida com o
avano da economia de mercado e o desenvolvimento do individualismo,
encontra com tanto defesa para seus efeitos mais deletrios, via a criao
de ambientes tecnolgicos capazes de produzir sua descarga. O cinema e
os eventos de massas deram incio ao processo. As formas de comunicao
em rede as arrematam em sucessivos estgios de desenvolvimento. Os
aparatos celulares lhe culminam o fetichismo.
O processo histrico levou as pessoas a se dispersarem em massas,
visto que os fatores para que antes formassem comunidades e associaes
esto, em toda a parte, declinando. As pessoas se afastam e, no fundo,
cada vez mais se estranham em presena das outras, apesar do fascnio
que ainda causam as aglomeraes e as descargas coletivas que, em meio
a tanto, aliviam as tenses oriundas do fato de se viver s. As comunicaes no s compensam cotidianamente esta perda de contato direto, mas
ajudam a tratar a nostalgia e sofrimentos que ela provoca entre muitos.
Os indivduos podem com elas fazer contato com todos os demais conservando a distncia asseguradora da liberdade conquistada por seu eu,
porque virtualmente ningum mais est longe do outro; e todos tm a
seu alcance todas as informaes que julgam importantes.
O avano de nossos recursos e meios de comunicao todavia tem
um preo eles nos convertem em abstraes. Os aparatos, por si s, no
tm como frear o enfraquecimento de nossa capacidade de agir coletiva
e criativamente no plano concreto. O fato que a palavra est perdendo a
espontaneidade, e as expresses corporais, se no embrutecem, so cada
vez mais inibidas. As pessoas se encontram cada vez menos qualificadas
tanto a se entender como personalidades morais autnomas e integradas, quanto como sujeitos capazes de se apropriar do mundo como todo
coerente de que fazem parte. O crescimento da distncia objetiva entre
suas personalidades e o avano da impotncia poltica individual que se
vivencia no cotidiano, contudo, no nos projeta no vazio, onde logramos
empregar nossa capacidade criativa ou, no sendo o caso, encontramos
distrao.
A experincia vivida com as telas de cristal lquido e a mdia digital
interativa se evidencia neste momento, na medida em que nos permite
dedicar distrao que nos impede de cair no vazio tempo de viglia no

48

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

empregado em uma atividade sistmica objetiva. As obras e aes que no


temos mais como criar por fora da desocupao que traz um progresso
mecnico tm agora um sucedneo no manuseio dos aparatos cujos programas e ambientes se multiplicam, a solicitao a do toque acelerado
e contnuo, e o prazer pressupe ou provm da falta de concentrao e
da anulao do pensamento.
Cabe pensar se as redes sociais no esto funcionando como via de
acesso de uma experincia vivida cujo ncleo o puro e simples manejar de aparelhos. Viabilizadas pela internet, recordemos, elas no so
meras fibras materiais e ligaduras tecnolgicas entre computadores. Por
outro lado, so mais que simples ambientes de circulao de informaes
e conhecimento. Quem sabe se, para alm de seu sentido especfico de
expresso do narcisismo coletivo na era da democracia de massas, elas
no so tambm um pretexto ou via de instalao do que se tem chamado
de fetichismo tecnolgico?
Antnio Fidalgo (2009) defende em sua anlise que, mais importante
do que o uso consciente ou alienante do aparelho celular, estabelecer
os princpios de sua tica, a fim de distinguir entre seu uso e abuso na
prtica (p. 95). Ser, no entanto, que no nos projetamos em poca na
qual, para a maioria, a liberdade, o interesse e a convenincia da atitude
tica tendem a desaparecer? Seguir por essa linha no conduz, como
parece no caso do autor, a pensar em termos de uma etiqueta portadora
de pouca relevncia poltica e sociolgica, embora saudvel do ponto de
vista moral e cotidiano?
Para ns, a resposta s perguntas bvia. Que o aparelho com que nos
conectamos s redes seja til algo inquestionvel. Que apenas a utilidade
comande seu manuseio no o . Atravs dele estamos sendo suspensos
em redes que sinalizam o advento de uma nova era. A solidariedade
moral que o aparato s vezes compromete e as intruses que seu mau uso
provoca na vida alheia so um subproduto de um processo ao mesmo
tempo coletivo e impositivo que, abrangente e compulsivo, no tem mais
como ser enfrentado com a predicao moral ou o apelo autenticidade.
Querem alguns pensar que o principal na comunicao ainda o
contedo, mas pode ser que a era de o que lhe dava conta, o sentido, esteja
ficando para trs, como outros, h tempo, j aventaram. As prticas de
postagem e a conexo permanente podem por certo formar uma opinio
pblica gasosa e, eventualmente, colaborar para a ao poltica organizada.

49

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Porm, parece-nos, como dito, que no este o seu aspecto principal. Os


processos citados dependem de fatores externos, como mostra a fortuna
da chamada primavera rabe e dos protestos anticapitalistas de incio da
dcada. Querem outros nos convencer que o sentido destes aparatos reside
nas trocas e interaes sociais objetivas que eles agenciam tecnologicamente. O ponto a ressalvar o pouco alcance sociolgico da maior parte
destas trocas e interaes, se excetuarmos os contatos de carter funcional
e, portanto, lubrificantes do sistema social vigente em nosso tempo.
Geser (2004) observou, com razo, que, nos contatos que os aparatos
celulares viabilizam a funo ftica mais importante do que a informao
veiculada, mas cabe pensar se aquela funo ainda depende primordialmente de uma dinmica puramente sociolgica. Para ns, o problema
com as redes no que elas reforcem o comunitarismo mais estreito,
como pretende o autor. O principal reside, em nosso ver, no fato de que,
circunscrevendo a subjetividade ao imediato do equipamento, elas servem
de libi para a regresso da experincia vivida. As redes, pensa o autor,
subvertem o social por reduzir o contexto de transao s relaes aos
seus amigos e contatos: embora isso possa ocorrer, tal no nos parece ser
o mais relevante. A hiptese que vale a pena pensar a de que, assim, elas
antes fomentam o fetichismo que, h mais de um sculo, se desenvolve
sombra de nossos aparelhos de comunicao.
A possibilidade de se comunicar ou estabelecer contato com virtualmente todos os demais passou a ter contrapartida no crescente aprisionamento individual da experincia vivida aos terminais da megamquina
ciberntica em que, na raiz, o mundo se vai tornando. A comunicao
ubqua e a conexo permanente se do menos com os que integram sua
rede do que com as formas e funes dos aparelhos a que se acorrentaram.
O principal em relao s redes no est na falao que lhe toma conta,
mas no sequestro e dinamizao da experincia vivida pelo aparato tecnolgico, na compulso manaca em que se tornou seu manuseio numa
era de regresso da conscincia.
Jody Dean fica no meio do caminho em sua anlise, ao reconhecer a
centralidade da captura afetiva agenciada pelas redes, sem deixar de
postular que seu foco so as mensagens, os contedos que circulam nas
redes. Pensando em avanar, sugerimos que, cada vez mais, o essencial
reside antes no fetiche em que o prprio aparato e seus recursos se tornaram para os usurios. Atualmente, a experincia vivida no ciberespao

50

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

da mdia porttil se gratifica sobretudo com o manuseio da mquina e a


explorao de suas dispositivos, o virar das pginas e o clicar em botes,
a rotao das fotos e a transmisso de arquivos, o abrir de pastas e a
inspeo da trilha sonora, etc. Cada vez mais, a interao se reduz a um
dilogo interminvel com a mquina (Baudrillard, 1990, p. 30).
Paradigma ou arqutipo da experincia vivida na era das redes e
da cibercultura o sujeito que passa o dia preso tela onde rodam seus
games, ao console com que comanda seus lances e cadeira onde aloja
seu corpo, e se irrita com os chamados que o distraem disso; o sujeito que,
reunindo todos estes itens, exceto a cadeira, mas com uma cmera monitorando o ambiente e conectado internet, talvez acoplada a culos, reage
unicamente consigo mesmo em uma cidade onde a vida se tornou zumbi.

4. CONCLUSO
As redes sociais esto permitindo s multides sair da obscuridade,
empolgar a prpria expresso e, assim, ganhar rosto, mas a via encontrada
problemtica. O efeito global de seu movimento em conjunto o giro
cada vez mais rpido e banal de um carrossel de sons, imagens e palavras. As pessoas so ali, mas agora aos bilhes, os fantasmas aos quais o
rdio e a televiso, em nmero pequeno, comearam a dar vida h cerca
de um sculo atrs. O resultado deste gigantismo a desvalorizao da
experincia vivida, a compulso hipertlica por novas, e o conformismo
ou a acomodao ao prazer assim descoberto com nossos aparatos.
O avano das redes precisa ser visto, por isso, como expresso sociolgica do individualismo democrtico tanto quanto forma de reasseguramento ontolgico a que recorre uma poca em que nos tornamos
prisioneiros da tcnica planetria: se no o fosse, haveria dificuldade
em compreender sua presena em cenrios ainda muito marcados pelas
relaes tradicionais, como exemplifica o caso do Isl. O fato de elas provavelmente reduzirem a sensao de isolamento e o crescente distanciamento moral entre as pessoas s pode ser entendido em conexo com um
movimento atravs do qual somos, pouco a pouco, privados de outras artes
que poderiam combat-los e nos entregamos a prteses que reintroduzem
a intersubjetividade em termos essencialmente artificiais e solipssticos.
Destarte, verifica-se sem surpresa porque atualmente a comunicao, a
participao, a interao so exaltadas revelia do seu contedo, tornando-nos todos alunos de escola primria, a quem a professora deve exaltar,

51

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

qualquer que seja o contedo ou propriedade da manifestao, porque


a manifestao vale mais do que a substncia do enunciado. Entramos
em era na qual a participao vale por si mesma, mas ser que isso no
porque o ponto a levar em conta seja outro? Embora no tenha noo de
onde e por que, cada vez mais gente se orgulha do fato de pura e simplesmente estar sempre ligado e, por a, ir se exonerando da vida concreta e
sua exigncia de engajamento objetivo. Que juzo podemos fazer disso?
Argumentamos nestas pginas em favor do entendimento de que as
redes emanam do fetichismo da mercadoria e instituem-se via a dinmica da popularidade. Os aparatos que as viabilizam, no entanto, tambm
esto envoltos por um fetichismo tecnolgico e se sujeitam dinmica da
armao. As comunicaes que naquelas tm lugar so, por isso, menos
reveladoras do que a concomitante captura do social pelo aparato multimdia ora em curso. As redes portam um aspecto ao mesmo tempo social
e tecnolgico. O primeiro diz respeito ao que permite a seus supostos
sujeitos operarem; o segundo ao que lhes viabiliza. O aparato multimdia
que as sustenta esconde, no entanto, um aspecto essencialmente comportamental, assinalando a reduo tecnolgica da experincia vivida ao
seu aspecto puramente sensvel, a uma espcie de sensibilidade residual,
puramente zootica.
s pessoas parece importar cada vez menos que se extraia o corpo do
contato com a vida, agora que a vida se leva cada vez mais em abstrato,
visto que, pela internet, o seu espectro conjunto est em toda a parte e de
uma forma que cada uma no poderia experimentar concretamente no
contato com seu aparelho, seja fazendo amizades, viagens, compras, sexo,
etc. O vazio em que cada um vive em conceito est sendo mascarado pela
iluso objetiva de que tudo est ao nosso alcance de nossas mos nada
se subtrairia comunicao. Os conflitos e os diferendos ainda esto
a, inclusive neste plano, mas por meio dele eles, contudo, tendem a ser
anestesiados, anulados, uma vez que, colocado na palma da mo, zunindo
nos ouvidos e cristalizando a viso, o mundo sensvel agora rodopia sem
parar, conservando a espcie de fascnio que, antes do abate, paralisa o
animal sob a mira da arma com sinal de luz.
A ambiguidade do fetichismo tecnolgico correlato armao e, portanto, da experincia vivida mais comum nas redes sociais provm do fato
dele, apesar de tudo, ainda ser uma forma de estar junto, uma expresso,
talvez nostlgica, da vontade de estar junto e se relacionar que o poderio

52

As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo | Francisco Rdiger

tecnolgico vai quebrando, aos nos tornar mais moral e materialmente


independentes uns dos outros, quando no o caso de nos prometer um
futuro ps-humano.
Dizia Gnther Anders, ex-discpulo de Heidegger, que, com a televiso,
o consumo de imagens adquirira mais valor que a experincia imediata da
realidade (Anders, [1956] 2002, p. 117-241). Cabe pensar se, com os aparatos
interagentes da nova mdia, no se vai alm. Isto , no se entra em um
estgio muito mais radical da obsolescncia do homem a respeito da
qual o autor filosofava, visto eles substiturem o contato imediato com o
semelhante pela absoro fetichista com a engenhoca como fonte privilegiada de gratificao existencial.
Os aparatos viraram motivo de obsesso, e dela no falta quem se
orgulhe. As redes sociais que lhes justificam o uso so o engodo folclrico
que nutre nosso romance com as mquinas, podem ser questionadas como
mais uma via de nosso crescente e, em parte, silencioso aprisionamento
na armao.

REFERNCIAS
Adorno, Theodor. Current of Music. Londres: Polity, 2008.
Anders, Gnther. Lobsolescence de lhomme. Paris: Ivrea, [1956] 2002.
Baudrillard, Jean. Videosfera y sujeto fractal. In Videoculturas de fin de
siglo. Madri: Ctedra, 1990.

Biagini, Cdric. Lemprise numrique. Paris: Lechappe, 2012.


Dean, Jody. Web theory. Londres: Polity, 2010.
Durkheim, mile. Lies de sociologia. So Paulo: Queiroz, [1950] 1983.
Fidalgo, Antnio. O celular de Heidegger. In Matrizes n. 1 (81-98) 2009.
Fox, Kate. Evolution, alienation and gossip. Oxford: Social Issues Research
Center, 2001.

Fuchs, Christian. Social media: a critical introduction. Londres: Sage, 2014.


Geser, Hans. Is the cell phone undermining the social order? In Glotz, P.;
Bertschi, S.; Locke, C. (eds). Thum culture. New Brunswick: Transaction,
2005.
Heidegger, Martin. Contribuies filosofia. Rio de Janeiro: Via Verita, 2015.
Jenkins, Henry. Cultura da convergncia. So Paulo: Aleph, 2008.
Jenkins, H.; Ford, S.; Green, J. Spreadable media. Nova York: New York
University Press, 2013.
Lasch, Christopher. A cultura do narcisismo. Rio de Janeiro: Imago, 1983.

53

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Ling, Rich. New tech, new ties. Cambridge: MIT Press, 2008.
Mattelart, Armand. Le profilage des populations. Paris: La Dcouverte, 2014
Sibilia, Paula. O show do eu. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 2008.
Siegel, Lee. Against the machine. Nova York: Spiegel & Grau, 2008.
Sodr, Muniz. A cincia do comum. Petrpolis: Vozes, 2014.
Streeter, Thomas. The net effect. Nova York: New York University, 2010.
Turkle, Sherry. Alone together. Nova York: Basic Books, 2011.
Turner, Fred. From counterculture to cyberculture. Chicago: The University
of Chicago Press, 2006.

54

Parte 3

Mdias Sociais como


Espao de Cultura

A carne e o bit

Eugnio Bucci2

inha lder acadmica, a professora Maria Immacolata, pede que


eu redija um texto sobre uma mesa que passou, ao que acedo
enquanto cedo. Ou antes que eu esquea o dito e que a fala j
feita perea. Eu no estava preparado para escrever a respeito e o que
se segue uma prova disso.
Comeo por lembranas que parecem ordenadas por metforas
prprias do organismo, metablicas, reativas, do tipo que nos incitam
a ver o mundo como se o mundo fosse um ser vivo. Sa daquela mesa
motivado, eu diria mesmo que sa energizado. Houve ali algo de neuronal
e, por outro ngulo, algo de intensamente corporal. As imbricaes entre
o eletrnico e o biolgico afloraram epiderme do objeto de forma um
tanto randmica medida que uma voz deslizava na direo de outra
voz. O tema comum seria As Mdias Sociais como Espao de Cultura,
de tal sorte que havia, logo de sada, um direcionamento pressuposto
para que se abordassem os nexos lgicos ou, quem sabe, paradoxais
entre a esfera das to propaladas prticas sociais, dos costumes,
dos saberes aproblemticos temperados pelas manifestaes estticas
problematizantes, e uma segunda esfera, que com a primeira no disputa
espao fsico nem institucional, em que tem lugar a evoluo ferica, ou
deveramos dizer, talvez, desmaterializante e luminescente das linguagens
1. Consideraes a pretexto do emocionante painel, ou mesa energizante, que me coube
a honra de mediar, durante a 14 Ibercom. O tema seria As Mdias Sociais como Espao
de Cultura. A a coisa derivou. Ou quem delirou fui eu.
2. Doutor em Cincias da Comunicao pela Escola de Comunicaes e Artes da
Universidade de So Paulo (ECA-USP). Professor Doutor do Departamento de Jornalismo
e Editorao e do Programa de Ps-Graduao em Cincias da Comunicao, ambos da
ECA-USP, e Diretor do curso de Ps-Graduao em Jornalismo com nfase em Direo
Editorial da Escola Superior de Propaganda e Marketing (ESPM, So Paulo-SP, Brasil).

57

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

nascidas da tcnica e potencializadas pelos recursos algortmicos do


universo digital. Mais que isso, contudo, alm disso e muito alm do que
seria o para-alm disso, o que tivemos foram agulhas de sentido espetando
a pele humana. No cybercultura, mas uma Cyberacupuntura feita de
ps-eletrodos pontiagudos.
Jorge Gonzlez se ps de p e se dedicou a diferenciar humanos dos
demais animais. Mas isso de novo?, argumentou meu hipotlamo.
Equivocado. Jorge no reeditou o lugar comum. Principiou lembrando
que teramos ns (desde que se admita a premissa de humanidade em
minha presente condio, o que me tornaria um a mais nesse vasto ns)
a exclusividade no exatamente da linguagem, mas da metalinguagem.
Seramos ento (j comigo includo), os nicos seres vivos na Terra com
a capacidade de falar sobre o que falamos, sobre nossas aes e enunciados, quer dizer, sobre a vida que s podemos viver por sermos seres cuja
existncia dada no por clulas naturais, mas pela cultura (segunda
natureza, se voc quiser, mas essa conversa velha).
Ele ento metafalou sobre a memria e sobre a memria da memria. Quem somos ns? Bichos portadores de memrias que se sabem memrias etc. Essas memrias so postas por nossas formas de representao
que so, diretamente, formas de ao (sempre lingustica), pois agir
significar. A questo que representamos o outro (tambm supostamente
humano) e interferimos sobre a representao do outro. No raro, voc
de repente pode descobrir que a sua memria de si, ou da sua condio,
produzida pelo outro. Embora ele no tenha dito exatamente isso exatamente assim (coisa que voc poder verificar vontade, folheando este
livro), assim que reverberou o que ele disse na memria (do outro) que
dele me ficou (em mim, mas posto pelo outro que ele).
Da para as redes sociais, claro, s um pulo. Csmico. Histria, condio natural, representao digital, tudo se combina e se atrita num moto
um tanto irreversvel. O humano, que j era diferente de tudo o mais que
possa ser considerado vivo no planeta, torna-se tambm diferente, e muito,
do que tem sido at aqui. Considerando que progrido numa librrima
interpretao do que ele disse interpretao metalingustica, por certo
e que, no obstante, est longe de estar errada, anoto que somos seres
diferentes dos animais e mais ainda diferentes do que costumvamos ser,
quando j ramos diferentes dos animais. Nossa memria outra. Nossos
processos cerebrais se modificaram.

58

A carne e o bit | Eugnio Bucci

Jorge me fez coar a cabea, massageando os folculos capilares quase


extintos que carrego por teimosia. Algo de intrigante se prenunciava.
S aquelas ideias bastariam para desprogramar o roteiro de um painel
que tinha tudo para ser mais culturalista do que frankensteiniano (no
frankfurtiano), mas ainda havia mais por vir (e eu tentando tomar notas
com caneta e papel, assim como era no princpio). Margarita Ledo insistiu um pouco mais no corpo o feminino, por certssimo e desenhou
seu percurso intelectual mostrando como por meio de ressignificaes
insurgentes (palavras minhas) as mulheres tomam posse no apenas do
organismo que as identifica mas, principalmente, das narrativas que as
constituem de si para si mesmas e, somente depois disso, para os outros.
Ela afirma que o feminismo liberta o corpo masculino do prprio machismo e faz com que o discurso machista se desmanche no ar. Eu que no me
sei machista me senti mais livre. Um trabalho a menos. H mais, muito
mais, no que ela disse em seu galego que tem pele de pssego, mas isso
que redijo agora h de ser suficiente.
Os presentes batiam palmas. Auditrio pleno. Sucesso de pblico,
imagine. E Lucia Santaella comeou a ler seu texto bem escrito, com
inconfundvel caligrafia tctil, embora em tipos de imprensa. Ela tinha
digitado sua letra de mo e tinha folhas de papel diante dos olhos. E
veio com tudo em cima dessa histria de tcnica, de natureza, de... corpo
e nome e nome do corpo. Lembrou Heidegger dizendo que o domnio
tcnico da natureza avana como uma fera enfurecida. Devo fazer uma
pausa nesse cotovelo do compasso. A fera enfurecida a selva, a besta, o
demnio. A tcnica o suprassumo da civilizao. A ideia de capitalismo
selvagem flerta com essa de Heidegger. E, agora, o estgio avanadssimo
de monitoramento eletrnico da vida alheia que foi desvelado na NSA
(a menina superpoderosa dos Estados Unidos) graas s inconfidncias
de Edward Snowden, est a para expor a pulso bestial que conduz a
instituio do Estado supertecnolgico. Outra vez, a tecnologia a bestafera que, ao dominar a natureza (do inimigo) no governa mais a sua
prpria. Mdias sociais, estimado leitor, so isso a: a comidinha da menina
superpoderosa.
Lucia Santaella invocou Marx, num dos lapsos em que saiu do texto,
para quem o homem, dominando a natureza, dominava a sua prpria.
Mas agora, e isso quem diz sou eu, ao dominar a natureza pela tcnica
hipertecnolgica, entrega-se a uma natureza superior que ele mesmo no

59

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

conhece nem domina. Mas ela foi alm, ela tambm. No resisto a citar
um trecho:
As molculas sintticas derivadas do plstico que hoje pululam nas guas
dos oceanos esto criando novas formas de vida, ps-biolgicas e novas
paisagens ps-naturais. So formas de vida de grande complexidade derivadas do surplus txico. Se levarmos essa questo s ltimas consequncias, podemos imaginar uma nova biosfera da qual a vida orgnica tal
como a conhecemos desapareceu para dar lugar a novas formas de vida
germinadas em ambientes txicos.

Ela falou de ns como pacientes de uma novssima enfermidade, a


enfermidade neuronal (conceito que toma emprestado a Byong-Chul Han),
numa infeco que no mais bacteriana ou viral. Corpo e bit, corpo e
mquina, organismo e tcnica.
No tem mais jeito. Somos todos ciborgues, uns com inveja do marcapasso do outro, que mais moderno mas s pode ser comprado na base
do contrabando. Ao mesmo tempo, ela avisa, no caiamos no choramingo
das crianas mimadas. De minha parte, bem que tenho avisado. A prxima revoluo tecnolgica ser o cncer domesticado: mutao gentica a
servio da tcnica. A segunda natureza se far matria. E essa mesa me
deixou saudades.

60

Tecnofilias y tecnofobias
frente a la investigacin y
desarrollo de cibercultur@
Jorge A. Gonzlez1

raz de una charla inaugural impartida por Derrick De Kerckhove,


una de las mesas de discusin se organiz sobre la pregunta: en
qu medida es posible pensar en la aparicin efectiva de nuevos
espacios para la cultura, creados por los medios sociales?
Esta pregunta no se puede responder de forma simple ni solo con los
instrumentos conceptuales utilizados tradicionalmente para pensar las
complejas relaciones entre la sociedad, la tecnologa y la cultura.
Necesitamos una formulacin diferente que voy a explicitar apretadamente en cuatro apartados analticos que componen la estructura de
este texto.
La Sociedad observada desde su produccin simblica.
Las tres dimensiones de las ecologas simblicas.
La relacin sistmica entre el cerebro interno y el cerebro externo.
De los Frentes Culturales al desarrollo de Cibercultur@.

Con toda seguridad, el tema que resalta en las modas intelectuales y


organizacionales sobre dichos medios merece mucho ms espacio. Sin
embargo, prefiero optar por una colocacin ms reflexiva de las bases
para replantear la pregunta.

1. LA SOCIEDAD OBSERVADA DESDE SU PRODUCCIN SIMBLICA


Los llamados medios sociales crean formas nuevas de cultura?
Comencemos por la cultura.
1. Investigador del LabCOMplex, rea Cibercultur@ y Comunidades de Conocimiento,
Centro de Investigaciones Interdisciplinarias en Ciencias y Humanidades, Universidad
Nacional Autnoma de Mxico.

61

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Como sabemos, la cultura no constituye algo aislado o flotante en


las sociedades, sino que puede entenderse mejor como el estudio de la
totalidad de las relaciones sociales desde el punto de vista de los procesos de
significacin (Gimnez, 2006: 329-ss).
Ello tiene algunas implicaciones bsicas para su adecuada teorizacin.
Adems de la produccin material de su vida, todas las relaciones
sociales pueden analizarse pensadas desde los procesos de formacin de
sus ecologas simblicas (en adelante, ES).
Con la nocin de ecologas simblicas designamos el conjunto total de
relaciones de sentido que en una sociedad se construyen en la historia
con un entorno fsico, biolgico, psicolgico, social y cultural a travs de
la actividad cognitiva y sus dimensiones ms complejas, como la mente,
el discurso y la actividad modeladora y adaptativa de las identidades y
alteridades de los diferentes y variados colectivos sociales. Esta dimensin cognitiva y simblica slo se puede lograr dentro de un ecosistema
de soportes materiales de la actividad de representacin de la sociedad.
Sin ellos, la eficacia de la cultura en la construccin de identidades, en la
reproduccin de la sociedad, en el establecimiento de las tradiciones, en
las vanguardias, es impensable. (Gonzlez, 2012: 177)

La sociedad se deja entender mejor como una totalidad organizada


(Garca, 2000: 68) en movimiento, es decir, como un sistema complejo y por
lo mismo, en equilibraciones dinmicas y no como una cosa fija y esttica.
Tal y como lo plante en su tiempo Marcel Mauss, todo hecho social debe
ser considerado como un hecho social total (1979: 258-259). Un hecho simultneamente econmico (porque toda produccin es siempre produccin
de algn tipo de valor); poltico (porque ese valor generado se produce
solo mediante una forma particular de organizacin colectiva) y simblico,
porque tanto la produccin como la organizacin estn diseadas colectivamente y tienen un sentido preciso y compartido.
La sociedad, para la ciencia, solo puede ser concebida como un devenir
histrico, es decir, como un proceso en permanente construccin.
De este modo, sabemos que toda dimensin simblica se construye,
para efectos de su anlisis, como totalidad relativa que considera otras
determinaciones (econmicas, polticas, histricas) como activas dentro
del mbito de su propia especificidad.

62

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez

En otros trminos, no existe (ni ha podido existir) ninguna sociedad


humana que no sea productora (y tambin a su vez, producto) de una
segunda naturaleza totalmente sgnica, semitica, textual, discursiva.
A sta, la escuela de Tart, le llama semisfera:
La biosfera tiene una estructura completamente definida, que determina
todo lo que ocurre en ella, sin excepcin alguna [...] El hombre, como se
observa en la naturaleza, as como todos los organismos vivos, como todo
ser vivo, es una funcin de la biosfera, en un determinado espacio-tiempo
de sta. Tambin en las cuestiones de la semitica es posible un enfoque
anlogo. Se puede considerar el universo semitico como un conjunto
de distintos textos y de lenguajes cerrados unos con respecto a los otros.
Entonces todo el edificio tendr el aspecto de estar constituido de distintos
ladrillitos. Sin embargo, parece ms fructfero el acercamiento contrario:
todo el espacio semitico puede ser considerado como un mecanismo
nico (si no como un organismo). Entonces resulta primario no uno u otro
ladrillito, sino el gran sistema, denominado semisfera. La semisfera
es el espacio semitico fuera del cual es imposible la existencia misma
de la semiosis. As como pegando distintos bistecs no obtendremos un
ternero, pero cortando un ternero podemos obtener bistecs, sumando los
actos semiticos particulares, no obtendremos un universo semitico. Por
el contrario, slo la existencia de tal universo de la semisfera hace
realidad el acto sgnico particular. La semisfera se caracteriza por una
serie de rasgos distintivos. (Lotman 1996: 12)

La extensin que hace Lotman del espacio conceptual de la biosfera


hacia la semisfera, refuerza conceptual y empricamente nuestra propuesta.
Pero cules son los componentes centrales de esas Ecologas Simblicas?
Para efectos de la teorizacin de la investigacin y desarrollo de cibercultur@, considerar que dichos componentes clave son la informacin, la
comunicacin y el conocimiento.
Estos componentes privilegiados, no agotan todas las posibles, pero
su tejido y su textura conforman el ncleo tridimensional especial de
dichas ecologas simblicas.
Mediante estos tres componentes analticos, se ejercen y diferencian
las acciones e interacciones sociales, todas significativas, como parte distintiva de nuestra especie.

63

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

2. LAS TRES DIMENSIONES DE LAS ECOLOGAS SIMBLICAS


La dinmica de las ES puede ser identificada y estudiada mediante el
diseo de complejos empricos (Garca, 2000: 69-70) construidos a partir de
la objetivacin de tres tipos de actividades colectivas propias de la especie
humana cuya trama las hace efectivamente inseparables:
Las dinmicas para establecer relaciones entre cosas y hechos mediante
signos y cdigos, que llamamos informacin (Capurro y Hjrland,
2003),
Las dinmicas para organizarse y coordinar sus acciones, que llamamos comunicacin (Maturana y Varela, 1990: 165-167);
Las dinmicas que, entrelazadas con las dos anteriores, conducen
a la resolucin de problemas sin solucin mediante innovaciones, inicialmente de ndole prctico-abstracto y posteriormente de carcter
abstracto-concreto, que llamamos conocimiento (Piaget y Garca,
1982; Garca, 2000).
Por donde queramos comenzar el recorte, siempre nos encontraremos
con las otras.
El fundamento de esta intrincada trenza simblica ha sido paleontolgicamente documentado y est ligado al curso de la evolucin social
de los sistemas tecno-econmicos desarrollados por los humanos como
estrategias de resiliencia para adaptarse a un entorno determinado.
Este racimo de adaptaciones viene pautado inicialmente por el entorno de la naturaleza y posteriormente por la innovacin multidimensional que represent, en su momento y en su propia dinmica evolutiva,
el habitat urbano. Algunos autores llaman antropoceno al perodo que
comienza en el siglo XVII con la Revolucin Industrial y el afianzamiento
del capitalismo como sistema-mundo, particularmente como una fase
intensamente perturbadora2 del equilibrio de los ecosistemas hasta esas
fechas (Crutzen, 2002). De ah que ms recientemente se est generando
un espacio interdisciplinario absolutamente necesario para comprender
y explicar las complejas relaciones entre la sociedad y los ecosistemas, de
tal manera que hoy en da los cientficos tanto de disciplinas duras como
blandas, se han dado cabal cuenta de que la sociedad y la naturaleza,
no pueden ser concebidos (y nunca debieron serlo) por separado.
2. Ver tambin la coincidencia con las tres catstrofes de Flusser, citado por Baitello
(2012:27-28).

64

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez

Esta conciencia ha desembocado en lo que ms recientemente algunos


estudian como socio-ecosistemas (social-ecosystems) que consiste en:
el estudio de las mltiples interdependencias entre procesos naturales
y sociales a lo largo de diferentes escalas temporales y espaciales. 3
(Becker, 2010: 9)

Y ya lo sabemos, si es social y humana entonces tambin es una actividad mediada por signos, por textos, por discursos.
De ah mismo viene el fundamento de la idea de una ecologa simblica
entendida como una funcin elementalmente humana (Cirese, 1984: 21),
es decir, solamente desarrollada por la especie humana como estrategia
compleja de resiliencia, de adaptacin al entorno, siempre, por necesidad,
espacial y temporalmente situada.
En esta perspectiva, las crticas que tratan como innatista o idealista
la conceptualizacin de las formaciones culturales transclasitas o elementalmente humanas, que Cirese refiere siempre a las estructuras de
la vida cotidiana de cualquier sociedad humana, no tienen ningn fundamento, pues las caractersticas y la estructura de dichas formaciones
estn siempre inmersas dentro de un proceso que posee coordenadas
espaciales, temporales y socio-ecolgicas particulares, que nada tienen
que ver con esencias o substancias atemporales.
Entonces, podemos entender una ecologa simblica como una relacin compleja en devenir, con todos los niveles de la vida productiva y
reproductiva, mediada simultneamente por:
a) signos complejos,
b) formas de asociacin complejas y
c) formas de adaptacin mediante innovaciones capaces de romper
dependencias y establecer, por as decirlo, protocolos de accin que
redundan en la ampliacin de las capacidades, simultneamente
simblicas, tecnolgicas y organizativas.
Debemos al trabajo monumental de Andr Leroi-Gourhan (1997), discpulo de Marcel Mauss, los elementos suficientes para sostener esta idea
de interdefinibilidad que liga inicialmente a la informacin, la comunicacin
3. study of the manifold of interdependencies among natural and social processes along
different temporal and spatial scales. (Traduccin libre del autor.)

65

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

(y posteriormente al conocimiento) como unidad diferenciada distintiva


de las capacidades de la especie humana:
la repentina evolucin atribuida a la abolicin de la barrera prefrontal,
al acceso a un pensamiento superior en el que los signos intervienen como
instrumentos para dominar el ambiente externo; tal dominio, inconcebible
sin lenguaje, es tambin inconcebible sin una organizacin social compleja.
(Leroi-Gourhan, 1977:186)4

Los procesos de produccin de InformacinComunicacin


Conocimiento as como su compleja dinmica, forman una totalidad inseparable, con caractersticas determinantes de interdefinibilidad (Garca,
2006: 182), en todos los procesos de actividad de las sociedades humanas.
Es por tanto imposible concebirlas por separado o mutilando a cualquiera
de ellas.
Esta mutilacin me parece que acontece con la moda intelectual de
estudiar las as llamadas tecnologas de informacin y comunicacin
sin relacin alguna con los procesos de desarrollo y construccin de
conocimiento.
Como lo he afirmado en otros textos, toda tecnologa de informacin y comunicacin que no se conciba tambin como una tecnologa de
conocimiento, se convierte en una tecnologa de desconocimiento (Gonzlez,
2012: 197).
Recientemente, varios autores coinciden con la importancia de estudiar
la produccin social del desconocimiento, las races sociales de la ignorancia (Proctor, 2008; McGoey, 2012) para comprender mejor la dinmica
de la realidad social cotempornea.
En sntesis, solo cuando consideramos estas tres dimensiones como
interdefinibles, podemos acceder a una caracterizacin menos episdica
y solo descriptiva de las ES.
Cabe ahora s, preguntarnos por esta relacin y las interacciones que se
generan con las plataformas de software que proporcionan servicios de redes
sociales. Ni medios sociales ni redes sociales. Ambas denominaciones
4. tale improvisa evoluzione statta attribuita allabolizione dello sbarramento
prefrontale, allaccesso a un pensiero superiore in cui i simboli intervengono como
strumenti per dominare lambiente esterno; tale dominio, inconcepibile senza linguaggio,
pure inconcepibile senza unorganizzazione sociale complessa.

66

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez

se prestan a usos metafricos muy socorridos, pero poco o nada controlados, con lo que pierden toda su capacidad heurstica de diferenciacin
e integracin en el proceso de conocimiento.
En otras palabras, aunque parezca obvio, las redes sociales no son
efecto del software informtico o la Internet. Por el contrario, constituyen
formas bsicas de organizacin social que pueden ser, en algunos aspectos,
potenciadas o limitadas por dichos servicios.
Sin embargo, cabe preguntarnos, cmo estn transformndose nuestras ecologas de informacin, comunicacin y conocimiento con el crecimiento exponencial de los usuarios del Facebook, Instagram, Twiter y
otras ms?
Figura 1. Clasificacin de usuarios de Facebook en 2014 (millones de usuarios)

Fuente: <http://www.statista.com/statistics/268136/top-15-countries-based-on-number-of-facebook-users/>

Con algunas pequeas variantes en las cifras segn distintas fuentes,


en la Figura 1, observamos que salvo por los Estados Unidos y el Reino
Unido, entre los primeros ocho pases con mayor cantidad de usuarios
de Facebook en el mundo, seis de ellos no son pases considerados como
altamente desarrollados y estn por muchos indicadores lejos del centro
del Sistema-Mundo.
Cmo afectan estas prcticas las respectivas culturas de informacin,
comunicacin y conocimiento de dichas sociedades? Qu transformaciones estn producindose en los sistemas de informacin, comunicacin y
conocimiento? Cmo se modulan y modelan sus ecologas simblicas?

67

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Pienso que estas preguntas no pueden ser contestadas de forma abstracta, sino que deben conducirse en investigaciones empricas concretas
para poder constatar o falsear nuestra idea. Sin embargo, esto es motivo
de otro desarrollo que no cabe en este texto. Veamos pues una perspectiva
de cmo las tecnologas se relacionan con la mente, con la inteligencia,
como capacidad de resolver problemas concretos mediante el intelecto.

3. LA RELACIN SISTMICA ENTRE EL


La tecnologa a lo largo de toda nuestra historia se desarrolla por
el ejercicio de fabricar instrumentos que no slo son utilizables como
herramientas, sino que son directamente utilizados para fabricar otros
instrumentos llamados adecuadamente metainstrumentos por Cirese
(1984: 110).
Esto implica la valoracin, por ejemplo, de un tipo de piedra cuya
consistencia es ms dura y slida, para con ella golpear de cierta manera
sobre otra piedra de consistencia distinta, accin con la que se generan
lajas filosas, que servirn como herramientas para cortar segmentos ms
finos de diversos materiales. La flecha o la lanza, operan como instrumentos imprescindibles para una caza efectiva de presas, sean para la
alimentacin o la defensa. La piedra ms dura funciona entonces como
un metainstrumento bastante complejo (De Beaune, 2004: 139-ss).
En otras especies animales se ha constatado el uso de herramientas
como prtesis del cuerpo: los cuervos de Caledonia utilizan varitas de
distintos tamaos para conseguir alimentos y junto con otras especies
con comportamientos similares, han llamado la atencin de los bilogos
por su sofisticado modo de resolver problemas (Taylor, Hunt et al. 2007:
1504 y ss).
Pero es en la especie humana donde todas las evidencias acumuladas
hasta el momento apuntan a que el proceso de creacin de instrumentos
complejos ha sido simultneo al desarrollo de metalenguajes, es decir, un
tipo de lenguajes complejos que son capaces no solo de nombrar los objetos, sino de hablar de lo que se habla sobre los objetos.
No es posible la existencia de tal tipo de complejos metainstrumentos sin
la copresencia de los metalenguajes, que son los que nos permiten anticipar,
disear, imaginar y generar aquellos. Por correspondencia, no es posible
generar metalenguajes sin la compleja relacin neurolgica (interna) y las
coordinaciones externas que producen los metainstrumentos.

68

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez

De esta forma es preciso tomar distancia, tanto de los pansemiotismos


(todos somos discursos fluidos para desconstruirnos), tan recurridos
en el mbito de los estudios de comunicacin, como de los materialismos
chatos (solo importa, en ltima o nica instancia, lo material).
Ninguna de estas posiciones extremas es capaz de conceptualizar de
forma adecuada la generacin de sentido, plenamente simblico, como
actividad concomitante a toda accin tecnolgicamente mediada sobre
cualquier materia.
Cognicin, semiosis y accin material sobre el mundo han ido siempre
juntas.
Para efectuar estas acciones, los humanos desarrollamos lo que
Vygotski llamaba funciones superiores de la inteligencia y si tomamos
el cerebro biolgico como unidad de observacin, tales funciones se construyen de afuera hacia adentro.
Esta concepcin marca claras tomas de posicin frente a cualquier
reduccin cognitivista e intimista de la mente: lo que llamamos la
inteligencia humana depende del tipo de mediadores externos, generados
por y en cada sociedad especfica. En otras palabras, esta postura de la
psicologa histrico-cultural fundada por Vygotski y su grupo de trabajo,
nos lleva a entender, para todas las etapas de la humanidad, la indisoluble
relacin entre el cerebro interno (las funciones superiores de la inteligencia
individual) y las formaciones extracorticales, todo un ecosistema de
soportes materiales y de mediadores concretos disponibles en un
contexto especfico, que desde la sociedad se incorporan orgnicamente
en el individuo.
Es a partir de dicha incorporacin, que se genera un proceso dialctico entre el cerebro externo (todo ese conjunto de mediadores sociales
disponibles, cultural y socialmente determinado) y el cerebro interno
(biolgico, dotado de redes neuronales conectadas y secuenciales en la
corteza cerebral).
Los signos, la materia bsica de la cultura, operan funcionalmente como otro tipo de neuronas (a todo ttulo, sociales) sistmicamente
conectadas con las neuronas cerebrales (biolgicas). Es por esta razn
que no basta solamente evocar la relacin con el contexto, sino que su
vnculo debe ser explicitado en funcin de lo que Del Ro (1997:127) llama
arquitecturas culturales pasadas y presentes, como modeladoras de las
funciones superiores de la inteligencia:

69

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais


El contexto externo es para el hombre a la vez un contexto natural y psicolgico, del mismo modo que nuestro cerebro se construira tanto con los
estmulos naturales como los culturales. Los estmulos son re-presentados
o transmitidos, conectados por nuestro sistema nervioso. Y si las neuronas
median internamente en escalonamientos sucesivos (o re-presentaciones:
hacer presente el estmulo a la neurona siguiente con una modificacin
semitico-biolgica, y as en conexiones o re-presentaciones sucesivas)
los signos culturales median externamente y suponen otro tipo de re-re-presentacin. Ambas son sin embargo sistmicamente congruentes. De
este modo, tanto las nociones de semisfera, como de cerebro externo
y la de arquitecturas flexibles de la conciencia como neoformaciones
neurales nos presentan la accin sobre la cultura a la nueva luz de una
accin directa sobre la mente, el desarrollo y la educacin (nfasis nuestro). (Del
Ro y lvarez, 1997: 120)

Otra de las virtudes, a mi juicio enormes, de esta propuesta, estriba


en que el estudio y el anlisis de tales arquitecturas culturales generan no
solo capacidades cognitivas, sino que ejercen un efecto fundamental de
diseo sobre la educacin sentimental, la sensibilidad, el gusto, la moral,
la tica, la responsabilidad y el compromiso colectivo:
Slo el anlisis cuidadoso de las arquitecturas culturales del hecho humano, pasadas y presentes, permitir disear con lucidez las alternativas ms
viables de futuro. Igual que es preciso preservar el banco evolutivo del
genoma humano, lo es preservar el gran legado histrico-cultural de lo
que podramos llamar el <culturoma humano>: el conjunto de modelos
culturales para construirnos nosotros mismos, especialmente en lo relativo a sus elementos morales y directivos. Este legado puede ser aun ms
precioso que el legado de la salud fsica en una especie como la nuestra.
(Del Ro y lvarez, 1997: 127)

En el trabajo de fundamentacin de la propuesta de Frentes Cultures


durante el proyecto FOCYP comenzamos a concentrar energa y recursos
precisamente en la direccin de construir sistemas de informacin emprica, bsicos para poder entender la especificidad del desarrollo cultural
en Mxico, cartografiando as algunas de las transformaciones durante el
siglo XX que generaron lo que hoy vivimos en Mxico (Gonzlez, 1995):

70

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez


Los pblicos no nacen, se van construyendo en relacin con un ecosistema de soportes materiales sin los cuales el acceso a las disposiciones
que se requieren para degustar las obras es, si no imposible, muy escaso
y aleatorio. Esa es la ecologa de los soportes materiales cuya historia de
su creacin, mantenimiento, distribucin y oferta en el tiempo todava
nos es invisible. Pero el tercer escenario el ms importante es cuando
la trayectoria se pone en relacin con una variedad de ecosistemas de
soportes materiales de la cultura. Eso conforma, para m, una ecologa
simblica. (Gonzlez, 2012: 222)

La investigacin neuropsicolgica-histrico-cultural contempornea,


continuadora de los trabajos de Vygotski y Luria, paso a paso est documentando empricamente la configuracin funcional de diferentes neoformaciones corticales en diferentes culturas5, con lo que se establece
un puente comparativo interesante y cientficamente plausible con otras
aproximaciones sociolgicas ms recurridas en el mbito de los estudios
de comunicacin, tales como los conceptos de habituscampo de Bourdieu
(1979), y la menos conocida, pero no menos importante, produccin antroponmica de Bertaux (1979).
La tecnologa no puede ser estudiada de forma rigurosa solo como
instrumentos, dispositivos, extensiones o prtesis (que podra ser una
de sus caractersticas o propiedades), sino como un proceso y para ello
conviene considerarla como un vector, es decir, una fuerza con orientacin
que permite o impide hacer algo y hacer hacer a otros, pero tambin con
otros. Desde sus orgenes ya lo vimos con el nacimiento de una nueva
especie de homnidos la tecnologa aporta y habilita o deshabilita diferentes facultades de poder.
Si seguimos la argumentacin atrs expuesta, toda tecnologa de informacin y comunicacin es tambin, de hecho, una tecnologa de conocimiento.
Si no incluimos los efectos de conocimiento, esos procesos de diferenciacin e integracin de situaciones problemticas en estructuraciones
maximizadoras sucesivas, como bien nos mostr Piaget (2010: 34-ss) dentro
de esa trada indivisible, esta omisin no resulta jams inicua, sino que,
por el contrario, en tanto que mediaciones que habilitan capacidades de
poder, las convierte en monumentales tecnologas de desconocimiento.
5. Del Ro y lvarez (1997: 120) citan los trabajos de Tadanobu Tsunoda: The japanese
brain, Tokio, Taishukan, 1985 y de Mecacci: Identikit del cervello, Bari, Laterza & Figli, 1984.

71

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Esto es, las TICs se convierten por dicha carencia, en tecnologas de


desintegracin, indiferenciacin, deslocalizacin, desubicacin, insensibilizacin, desconexin, desorientacin y de vaciamiento del vnculo moral
de lo que llamaba Flaubert, la educacin sentimental.
Verdaderas tecnologas de la ignorancia, cognitiva, pero ms grave y
especialmente ignorancia emocional.
No pretendo de ninguna forma satanizar o estigmatizar dichas tecnologas, sino ms bien advertir que una enorme mayora de los estudios y
anlisis sobre ellas y su impresionante circunstancia, permanece atrapada
en lo fascinante y prometedor de sus capacidades (inteligencia colectiva,
convergencia cultural aldea global, etc.) as como de sus propiedades de velocidad e intensidad para conectar prosumidores, capaces de
generar sus propios contenidos en acciones de creatividad remarcable y
otras variadas propiedades de los equvocamente denominados medios
sociales o por simple comodidad social media.
En el fondo Facebook, Twitter, Linkedin y los dems, son bsicamente
plataformas informticas conectadas a la red de Internet que facilitan lo que
en ingls se llama social networking, facilitan las acciones de conectarse
con otros, que ya eran parte de sus redes sociales de convivencia primaria,
o con otros otros que, sin previo conocimiento o contacto social, se juntan
virtualmente porque sienten o gustan de prcticas similares. Justo lo que
Bauman (2003) llama comunidades estticas, que bien pueden surgir como
grupos de aficionados (fans) o como agregado de indignados (anti-fans?),
como ha ocurrido ms recientemente en diferentes movimientos sociales
en distintas sociedades (Schachtner, 2012; Galindo y Gonzlez-Acosta, 2013;
Krohling-Peruzzo, 2013). Al llamar metafricamente medios sociales o
redes sociales a las plataformas tecnolgicas ms conocidas dentro de la
red de Internet de manera simplista perdemos de vista sus interrelaciones,
su dinmica y su eficacia, hasta ahora escasamente teorizadas, sobre las
ecologas de informacin, comunicacin y conocimiento de toda sociedad
en particular. Por ah es la va como tiene que estudiarse la relacin entre
las llamadas neoformaciones corticales.
La propuesta de Kerckhove, reconocido como un relevane continuador
del pensamiento de McLuhan, para comprender la nueva realidad electrnica que vive el mundo, no obstante haber sido en su momento interesante y creativa, se queda sin embargo limitada a constataciones parciales
que l imputa a la modulacin electrnica de la cultura contempornea:

72

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez


El entorno ha dejado de ser un contenedor neutral para nuestras actividades. Est hecho de informacin, se ha vuelto inteligente y a travs de los
medios, todo est llegando a ser abierto6. (Kerckhove, 1997: 179)

El entorno, conforme lo que he venido exponiendo de la perspectiva


de la psicologa histrico-cultural, jams ha sido un contenedor neutral
de nuestras actividades y tampoco, en toda la evidencia de la investigacin en distintas disciplinas, se est volviendo inteligente. Con esta
concepcin, ms cauta en trminos sociales, pero igualmente cercana a
las tesis sobre la convergence culture de Jenkins, me parece que no es
posible desarrollar una teora adecuada, con respaldo cientfico de los
procesos que estudiamos, pues ambas posiciones se concentran ms en
ofrecer descripciones y detalles de las caractersticas de lo que suponen
que est sucediendo y descuidanee el proporcionarnos una estructura de
relaciones, un mecanismo (a la Bunge), pero su ms grave carencia est
especialmente en una representacin de las transformaciones que permita
no solo entender, sino transformar el objeto.
Con lucidez sociolgica, Nick Couldry (2011) critica la debilidad descriptiva y el entusiasmo acrtico, en muchos sentidos pre-cientfico, pre-sociolgico, de la alegre y seductora perspectiva de la convergencia
tecnolgica, de la cul Henry Jenkins quiz sea tal vez el ms conocido
e influyente. Coincido plenamente con la crtica de Couldry:
sera ms productivo poner nuestras visiones de lado y atender ms de
cerca la conflictiva diversidad de lo que sucede por debajo de la esperanzadora etiqueta de la convergencia7. (Couldry, 2011: 499)

Es precisamente la desconexin de las descripciones de la convergencia con sus determinaciones estructurales e histricas especficas, lo
que esta crtica propone, sin negar en absoluto la pertinencia del estudio
de los procesos que subyacen al objeto.
6. The environment has ceased to be a neutral container for our activities. It is made of
information, it is becoming intelligent and, via the media, everything is coming out
into the open. (Trad. libre del autor.)
7. it would be more productive to put our visions aside and attend more closely to
the conflicted diversity of what goes on under the hopeful badge of convergence. (Trad.
libre del autor.)

73

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

En la misma lnea que la convergencia cultural, los llamados medios


de comunicacin (desafortunadamente sin el menor rigor, se sigue incorporando a la red de Internet en esa pseudo-categora) han sido entendidos
de forma conceptualmente pobre, excesivamente descriptiva y muy poco
diferenciante.
Esos objetos de conocimiento no pueden ser entendidos simplemente
como medios, sino como organizaciones complejas cuyo trabajo primordial es la produccin y difusin de visibilidad pblica (Thompson, 2005:
35-36), otra forma de llamar al capital simblico (Bourdieu, 1979: 171-172)
por cuya generacin, distribucin y apropiacin luchan los diferentes
agentes sociales, colectivos e individuales.
En medio de todas esas tensiones, los mal llamados medios, de ninguna manera son neutrales. Son parte activa de la estructura de ejercicio
del poder en la sociedad contempornea a diversas escalas.
Pero si bien no son medios (porque lo suyo no es mediar), tampoco
son de comunicacin, debido a que la relacin histrica que ha construido
con sus audiencias, ha sido (hasta la llegada de Internet y las llamados
redes o medios sociales) ms agudamente unidireccional, es decir, una
relacin no dialgica de informacin unidireccional (Gumucio, 2006: 5-6).
Entiendo perfectamente que el uso social de las palabras (y en este caso,
debera ser de los conceptos) les otorga un valor y un peso indiscutible
en la gestin de la esfera pblica, justo como funciona el periodismo. Sin
embargo, cuando nociones metafricas, recurrentes en otros campos y a
su vez poco controladas en trminos cientficos, son empleadas, sin ms,
en el trabajo de construccin rigurosa de conocimientos, las cosas desafortunadamente, no operan igual.
De hecho, mucho del trabajo de la ciencia ha residido en la deconstruccin de prenociones e intuiciones, sacadas del sentido comn, de las letras
o del periodismo, que, si bien, nos proporcionan metforas sugerentes cuyo
valor evocativo puede ser inmensamente atractivo y eficaz en la produccin misma de capital simblico, en la medida en que dichas metforas
no diferencian ni integran con mayor rigor el tipo de procesos que estn
detrs de tales expresiones, al menos en el trabajo de investigacin cientfica, deben ser criticadas y superadas por conceptos y configuraciones
de conceptos que permitan volver inteligible, no solo las caractersticas y
propiedades de los observables (etapa en la que se queda la mayora de los
estudios que los utilizan), sino la inferencia de las relaciones estructurales

74

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez

que necesitamos para comprender dichas propiedades. Pero especialmente,


si queremos hacer una buena y potente teora, la ciencia est obligada a
desarrollar una representacin de los procesos sociales y simblicos que sea
capaz de explicar, tanto las estructuras, como las particularidades descritas
de su accionar en el mundo social. He sostenido en numerosas ocasiones
que los estudios de comunicacin han quedado atascados desde hace
mucho tiempo en esta trampa. Dichos estudios, al estar centrados en la
observacin descripcin y objetivacin de las propiedades de los sistemas
que estudian, han dependido fatalmente de distintas modas intelectuales
basadas en nociones y metforas sexies, sugerentes y atractivas que, sin
embargo, en mi opinin, han detenido el desarrollo de una teora potente
de los procesos de comunicacin en nuestras sociedades.
Todas las disciplinas cientficas ya nos lo mostraron con plena suficiencia la Epistemologa Gentica se establecen como tales, solo cuando
son capaces de representar procesos (construidos mediante mecanismos
trans-objetuales), es decir, cursos de accin de transformacin de estructuras
de relaciones (construidas mediante mecanismos inter-objetuales) donde
adquieren sentido, comprensin y pertinencia, las regularidades, caractersticas y propiedades (construidas mediante mecanismos intra-objetuales)
de los observables que el trabajo de pesquisa permite recortar y objetivar
(Piaget y Garca 1982: 250-251).
La ciencia no se detiene solamente en descripciones y constataciones de
relaciones causales, expresadas, eso s, en lenguaje atractivo y en el mejor
de los casos intuitivo, sino que debe proporcionar explicaciones plausibles
que convierten a una teora en un poderoso sistema de transformaciones
(Garca, 2000: 140).

EPLOGO: DE LOS FRENTES CULTURALES AL DESARROLLO


DE CIBERCULTUR@.
En la apertura de la discusin, De Kerckhove se cuestiona si debemos
temer a la transparencia provocada por los medios sociales [transparencia
para quines? de quines? en dnde y cundo?] por si podemos hacer
algo al respecto [con quines?, contra qu intereses?, desde dnde
y hacia dnde?] y sobre cmo facilitar la transicin de ser ciudadanos
privados para volvernos un nodo en una red global [son los mismos
ciudadanos aquellos de una esfera pblica totalmente distinta a la conceptualizada geopolticamente desde el norte?] (Gonzlez, 2014: 35-37).

75

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Interesantes y agudas preguntas, que desafortunadamente no alcanzan para generar las respuestas honestamente planteadas por l y otros
autores, mientras permanezcan arraigadas en pseudoconceptos, que a su
vez generan pseudoobservables y pseudoteoras de esta aguda cuestin
que, tanto a De Kerckhove, como a muchos otros, nos parece, quizs por
razones diferentes, crucial.
Sostengo que esta relacin entre informacincomunicacinconocimiento puede ser desarrollada y enriquecida de forma participativa y
dialgica para retejer lazos sociales.
En el sentido que Del Ro apunta, es posible redisear la relacin entre
el cerebro interno y el cerebro externo mediante la intervencin en los
mediadores culturales concretos. Pero esta operacin compleja, no ser ni
fcil ni apresurada. Requiere de tiempo y de diagnsticos adecuados, de
conceptos ms finos y construcciones necesariamente interdisciplinarias.
Desde la etnosociologa, a travs del estudio de las formas de luchas,
resistencias y estrategias diversas mediante las que se ha generado la relacin social de hegemona tenemos poco a poco diagnsticos especficos en
distintos Frentes Culturales (Gonzlez, 2012: 135-168). Mediante ellos hemos
ido documentando bajo la perspectiva de la construccin social del consenso
y la legitimidad de cierta configuracin socio-histrica de la cultura contempornea en la religin, las ferias y las telenovelas (Gonzlez, en prensa).
Gracias al enorme trabajo de la psicologa histrico-cultural inspirada en Vygotski y desarrollada por varios colegas en distintas partes del
mundo (Wertsch, Del Ro y lvarez, 1997) y al trabajo de la formacin
y transformacin de las estructuras antroponmicas (Bertaux, 2015), el
dilogo con la perspectiva de los Frentes Culturales (Gonzlez, 2012: 135168) se ha complementado con herramientas ms finas a escalas distintas.
La transformacin, acompaada de un conocimiento profundo, a la
vez detallado y procesual, de las ecologas simblicas y los sectores subalternos, histricamente emprobrecidos, desenergetizados y degradados de
Amrica Latina (dnde estn aquellos ciudadanos privados inventados?) resulta una condicin necesaria, aunque no suficiente, para generar
un cambio social cada vez ms urgente.
Es mediante el diseo, la apropiacin y el ejercicio horizontal y dialgico de sus propios sistemas de informacin, sus propios sistemas de comunicacin
y de conocimiento (el conjunto de mediadores culturales) que las respectivas
culturas de informacin, comunicacin y conocimiento pueden redisearse.

76

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez

El efecto configuracional de todo ello, implica la transformacin de


sus propias ecologas simblicas. Para ello pueden o no utilizarse las plataformas de servicios de redes sociales. Eso lo tiene que decidir la propia
auto-organizacin frente a los problemas muy claros y definidos.
Este es el propsito de la perspectiva que yo llamo la investigacin y
el desarrollo de cibercultur@ (Gonzlez, 2012; Gonzlez 2014), en la que lo
importante no son solo los instrumentos, o la conexin tecnolgicamente
mediada, compulsiva y por cualquier motivo pseudo-conceptualmente
supuesto, sino el balance social, cognitivo, directivo y poltico de enfrentar problemas concretos para generar conocimiento local para superarlo.
Romper las estructuras del desconocimiento impuesto. Esto se realiza
a travs de diversos mediadores, artefactos culturales, que faciliten y
potencien las relaciones horizontales, en red (no solo computacionalmente mediada, pero reconozco que con ayuda de dicha mediacin el
efecto puede ser ampliado), sean capaces de producir conocimiento situado
(Gonzlez 2014: 40-41).
En otras palabras, la prioridad est en la energa que tenemos que
generar y emplear para la construccin de la configuracin nostrica, del
nosotros (Lenkersdorf, 2010) y desde ah podemos decidir cules tecnologas, cundo y cuntas.
Pero nunca al revs, como las visiones tecnoflicas sobre la convergencia,
la transparencia y la democracia digital, que se consideran neutrales,
incluso de manera ingenua y bienintencionada, postulan. Tenemos que
romper los crculos viciosos en los que la percepcin y la accin colectiva
permanecen atoradas, atrapadas, atascadas.
Necesitamos redisear, re-ingenierar, arquitecturas culturales
solidarias, deliberada y delicadamente construidas para que, como nos
lo planteaba con toda pertinencia Miguel de Unamuno, nos permitan y
motiven, junto con muchos otros, a pensar muy alto y sentir muy hondo.

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
Alvarez, Amlia (Ed.). Hacia um currculum cultural. La vigencia de Vygotski
en la educacin, Madrid, Fundacin Infancia y Aprendizaje, 1997.
Askanius, Tina & Liv Stubbe stergaard (editors). Reclaiming the public
sphere. Communication, Power and Social Change, Hampshire, Palgrave
MacMillan, 2014.

77

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Baitello Junior, Norval. O pensamento sentado. Sobre glteos, cadeiras e


imagens, Porto Alegre, Editora Unisinos, 2012.

Bauman, Zigmut. Comunidad. En busca de seguridad en un mundo hostil.


Madrid, Siglo XXI, 2003.

Becker, Egon. Social-ecological systems as epistemic objects, en Glaser,


Krause, Ratter & Welp (Eds.) Human-Nature Interactions in the Anthropocene,
Op. Cit. pp. 37-59, 2012.
Bertaux, Daniel. Destinos pessoais e estrutura de classe. Para uma critica da
antroponoma poltica, Rio de janeiro, Zahar, 1979.
______ . Le care comme partie merge de la production de la vie. Revue des
sciences sociales (Vers une socit du care?), Nm. 52, dit par Catherine
Delcroix, Juan Matas, Daniel Bertaux, Strasbourg, PUS, 2015.
Bourdieu, Pierre. La distinction. Critique sociale du jugement, Pars, Minuit,
1979.
Capurro, Rafael y B. Hjrland. Concept of Information, 2003, <http://fiz1.
fh-potsdam.de/volltext/stuttgart/04058.html> (Acceso, Julio 2015).
Cirese, Alberto. Segnicit, fabrilit, procreazione. Appunti etnoantropologici,
Roma, CISU, 1984.
Couldry, Nick. More sociology, more culture, more politics, Cultural Studies,
25:4-5, 487-501, 2011.
Crutzen, Paul. Geology of mankind, Nature, 415, 23, 2002.
De Beaune, Sophie A. The Invention of Technology, Current Anthropology,
Vol. 45, No. 2, April 2004, pp. 139-162.
De Kerckhove, Derrick. Internet es un nuevo paso en la evolucin humana, Muy Interesante, 229, 2000. [<http://www.muyinteresante.es/cultura/
arte-cultura/articulo/derrick-de-kerckhove>], (Acceso: julio 2015).
______ . The skin of culture, London, Kogan Page, 1977.
Del Ro, Pablo y lvarez, Amelia.Saber o comportarse? El desarrollo y
la construccin de la directividad, en Amelia lvarez (Ed.), Op. Cit. pp.
101-131.
Galindo, Jess y Jos Ignacio Gonzlez-Acosta. #YOSOY132. La primera
erupcin visible, Mxico, Global Talent University Press, 2013.
Garca, Rolando. El conocimiento en construccin. De las formulaciones de Jean
Piaget a la teora de los sistemas complejos, Barcelona, Gedisa, 2000.
______. Sistemas complejos. Conceptos, mtodo y fundamentacin de la investigacin
interdisciplinaria, Barcelona, Gedisa, 2006.

78

Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y desarrollo | Jorge A. Gonzlez

Gimnez, Gilberto. Teora y anlisis de la cultura (I), Mxico, CONACULTA,


2006.

Glaser,

Marion, G. Krause, B. Ratter & M. Welp (Eds.). Human-Nature


Interactions in the Anthropocene: Potentials of Social-Ecological Systems
Analysis, London, Routledge, 2012.
Gonzlez, Jorge A. Coordenadas del imaginrio. Protocolo para el uso
de cartografias culturales, en Estudios sobre las culturas contemporneas,
2/1, 135-161, 1995.
______ . Entre cultura(s) e cibercultur@(s). Incurses e outras rotas no lineares,
So Paulo, UMESP, 2012.
______ . Researching and developing cybercultur@: Emerging local knowledge communities in Latin Amrica, em Askanius, Tina & Liv Stubbe
stergaard, Reclaiming the Public Sphere, Op. Cit., pp. 26-46, 2014.
______ . Mais cultura(s). Ensaios sobre comunicao, cultura e sociedade, Natal,
UFRN, em prensa.
Gumucio, Alfonso. Tiempo de milagros: tres retos de la comunicacin para el cambio social, Lima, Centro de Competencia en Comunicacin para Amrica
Latina. 2006.
Hay, James & Nick Couldry. Rethinking convergence/culture, Cultural
Studies, 25:4-5, 473-486, 2011. [DOI: 10.1080/09502386.2011.600527]
Krohling-Peruzzo, Cicilia. Movimentos sociais, redes virtuais e mdia
alternativa no junho em que o gigante acordou (?), MATRIZes, 7, 2, jul./
dez., So Paulo Brasil, p. 73-93, 2013.
Lenkersdorf, Carlos. El nosotros en el contexto maya-tojolabal, en
Melgar, Ricardo y Cassigoli, Rossana (coords.), Pueblos, disporas y voces
de Amrica Latina, Mxico, UNAM, 2010, pp. 33-48.
Leroi-Gourhan, Andr. Il gesto e la parola (I). Tcnica e linguaggio, Torino,
Einaudi, 1977.
Lotman, Iuri. Semisfera (I) Semitica de la cultura y del texto, Madrid, Ctedra,
1996.
Maturana, Humberto y Francisco Varela. El rbol del conocimiento. Las
bases biolgicas del conocimiento humano, Madrid, Editorial Debate, 1990.
Mauss, Marcel. Sociologa y antropologa, Madrid, Tecnos, 1979.
McGoey, Linsay. Strategic unknowns: towards a sociology of ignorance.
Economy and Society, Volume 41, Issue 1, February 2012, pages 1-16.
Piaget, Jean. La equilibracin de las estructuras cognitivas. Problema central del
desarrollo, Mxico, Siglo XXI, 2010.

79

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Proctor, Robert & Londa Schiebinger (eds.). Agnotology The Making and
Unmaking of Ignorance. Stanford Stanford University Press, 2008.

Rayner, Steve. Uncomfortable knowledge: the social construction of ignorance in science and environmental policy discourses. Economy and Society,
Volume 41, Issue 1, February 2012, pages 107-125.
Schachtner, Christina. Social Movements and Digital Media. Trans-territorial
Online Public Spheres in the Middle East and North Africa, Paper presented
into RC 07, Future Research, ISA 2nd Forum, Buenos Aires, 2012.
Taylor, Alex, Gavin Hunt et al. Spontaneous Metatool Use by New
Caledonian Crows, Current Biology 17, 15041507, September 4, 2007.
Thompson, John B. The new visibility. Theory, Culture & Society, Sage,
London, Vol. 22(6): 3151, 2005. [DOI: 10.1177/0263276405059413]

80

Medios sociais e ensaio


documental feminista
Margarita Ledo Andin1

onectadas pero segregadas, unha idea reactiva da cineasta,


escritora e investigadora Ursula Biemann condcenos ao estudo
do uso das redes sociais desde unha perspectiva de xnero, e
a localizar nun percurso de tres dcadas a pasaxe dende determinadas
prcticas e actitudes que a penas experimentaban con ou instrumentalizaban
as redes, cara a incorporacin consciente das mesmas para fins expresivos,
organizativos e comunicativos, dicir, de intercambio con respecto a fins,
reelaborado aquel antigo rol de organizadores colectivos. No que esta
autora, a Biemann, acostuma a definir como un discurso en torno ao
traballo migrante (entre Espaa e Marrocos, entre Mxico e USA, no Sahara
e na Ucrana, do Leste cara ao Oeste... ) entrelzanse algunhas constantes
que teen a ver coas tecnoloxas do corpo e, singularmente, con outro
modo de pensar a producin colaborativa do coecemento a traveso da
obra artstica, a recepcin colaborativa e ese paso, tan reclamado, do
usuario pechado en si mesmo que devn un axente de empoderamento.
Recuperar, resignificar e, outra volta, facer circular, desde un compromiso
compartido, a fasqua contempornea que define, en tanto espazos de
cultura, os Medios sociais.
1. Doutora en Ciencias da Informacin pola Universitat Autnoma de Barcelona e
Catedrtica de Comunicacin Audiovisual e Publicidade na Universidade de Santiago
de Compostela, dirixe o Grupo de Estudos Audiovisuais e o proxecto de I+D+i Towards
the European Digital Space. The role of small cinemas in original versin (CSO2012-35784). Os
seus estudos en torno da imaxe documental fotogrfica e cinematogrfica reflctense en
obras como Cine de fotgrafos (2005). Cineasta e escritora, entre os seus filmes figuran Santa
Liberdade (2004), Liste, pronunciado Lster (2007) ou a ficcin A cicatriz branca (2012). Preside
a Asociacin galega de investigadores e investigadoras en comunicacin, AGACOM; a
Federaao lusfona de ciencias da comunicao, LUSOCOM, e vicepresidenta primeira da
Asociacin espaola de investigacin en comunicacin, AEIC as como da AssIBERCOM.

81

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

For no campo da investigacin, for no da formacin para activar o


uso acado e, obviamente, creativo das TIC, o traballo en rede, que est
na cerna dos Medios sociais, entrou na esfera pblica como modalidade
de relacin persoal e grupal, a travs da reactualizacin do pensamento
que engarza o activismo co coecemento, a poltica cotin coa ocupacin
crtica de espazos de empoderamento. Das propostas artsticas ate as
acadmicas, un termo, AXENCIAMENTO, dicir, capacidade de actuar
para xestionar o debate e a transformacin social, ten cada vez mis a
marca colaborativa coa notacin On line. Secomas, talvez anuncie un
modelo diferente do outrora denominado participativo, matiz que radica
seguimos a Anagramtica do proxecto Subtramas en que non se parte
de estruturas predefinidas. vista, tamn, eses conflitos sintomticos que
cada proceso xera. Para a sa posta en relacin, iremos cara ao backstage
acadmico, observaremos algunhas prcticas significativas, relataremos
un dos conflitos como peza de aprendizaxe -nin todo glamuroso no
mundo das TIC- e como proposta, iremos recuperar a esperanza volta
do ensaio documental feminista.
Na derradeira entrevista a Stuart Hall (setembro 2013), o terico-organizador, activista fala de pensamento til (fronte do grande pensamento
da Escola de Frankfurt, por exemplo), fala da Cultura coma un operador
que atravesa todas as disciplinas as humanistas, as sociais e mesmo as
tecnolxicas e que intervn nas transformacins intelectuais e ticas
dun tempo determinado; remarca a necesidade de tomar conciencia das
posibilidades da accin e desclpase mentres recoece que non hai
desculpa posbel por ter botado man dun lugar comn, dun estereotipo
en que dixo, hai ben anos, que o Feminismo irrumpira nos Cultural
Studies, CCSS as a thief in the nigth e como unha amiga lle di que para
aln dos valores incorporados os que configuran o Patriarcado, mxima
expresin das relacins de Poder os actos prcticos condicionan, pesan
e por veces teen mis forza ca o propio pensamento.
Fala, anda, Stuart Hall, daquel 1964, fai xa 51 anos; da crise do coecemento convencional (tradicional, aquel que representa un mundo en desaparicin) e do emerxencia das identidades, das polticas comunais, da
poltica dende abaixo e do estudo do cotin, das vidas, de quen es e
do que desexas ti [como muller con posicin de clase e como cidad] en
concreto, facer. Non en nome de (as mulleres, a negritude, a comunitas)
senn falando por ti que o que resume na procura do persoal no social.

82

Medios sociais e ensaio documental feminista | Margarita Ledo Andin

Imos retornar, xa que logo, a esa ladroa que irrompe no medio e medio
da noite e que, en pouco tempo vai trenzando unha rede, un cuarto de seu,
transversal, transnacional e transdisciplinar, que se expresa por exemplo na publicacin Feminist Media Studies (2011) e que co mesmo sentido
crtico e ao axexo das mudanzas, nunha sorte de balance e de procura de
novos itinerarios, advirte da necesidade de investigar o campo da cibercultura e das polticas dos dixital media, o seu impacto nas mulleres, a
caracterizacin do xnero na comunicacin contempornea e, de modo
sobranceiro, o xeito no que as TIC as conectan [s mulleres].
Reivindicando o entrecruzamento entre acadmicas, activistas e profesionais, a procura de ferramentas intelectuais e a consciencia da necesidade de facer avanzar tanto a teora coma o rigor e os matices metodolxicos, as posicins orintanse cara ao discurso das relacin opresivas de
xnero que o neoliberalismo radicaliza, ou cara ao sexismo por exemplo
nos videoxogos , co corpo como indicador.
Na pasaxe para as aplicacins do devandito, as organizacins que se
definen na relacin de poltica e feminismo presentan propostas-tipo
para a alfabetizacin dixital, coma o Kit da loita na internet, de ACSURLAS SEGOVIAS, nunha iniciativa, Gnere, TIC i activisme, que visa incorporar ao traballo das axitadoras sociais todas as ferramentas para, citmolas
en cataln, difondre, compartir, escoltar, aprendre, dialogar, traballar en
xarxa, fer denncies i convocatries a gran escala, difuminant les barreres espacials i, fins i tot, les jerarquias2. Un dos materiais de traballo
refrese, precisamente, ao Ciberfeminismo e a fenda dixital de xnero, con
opinins enfrontadas sobre a mesma e admitindo a sa diminucin coa
tecnoloxa mbil mentres os exemplos van cara as bloggers, cruciais, din,
por exemplo no estoupido e difusin da primavera rabe ou na creba de
estereotipos machistas.
No reverso da paisaxe, o que pasou en 2012 e que Michelle Goldberg
publica so o ttulo Feminisms Toxic Twitter Wars en The Nation o 17 de
febreiro de 2014. Naquel vern de 2012 un grupo de blogueiras renense
no Barnard College para tratar, precisamente, do feminismo On line. Da
xuntanza sae o informe #Femfuture: On line Revolution onde, por exemplo, as sas autoras (Martin e Valenti) din: Women of color and other
groups are already overlooked for adequate media attention and already
struggle disproportionately in this culture of scarcity,
2. <www.acsur.org>.

83

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Ambas autoras recolle Golberg tratan do modo no que o activismo


on line visibilizou a particular inxustiza que sofren as mulleres transexuais de cor e congratlase da habelencia da Internet para facer saber
s feministas brancas da exhibicin non consciente dos seus privilexios
raciais: a lot of feminist dialogue online has focused on recognizing the
complex ways that privilege shapes our approach to work and community, E con grande intelixencia, a cronista leva o relato dos feitos cara a
cerna de dilemas latentes, anda pouco aprofundados que, coa rede, pasan
a ser evidentes:
The women involved with #Femfuture knew that many would contest at
least some of their conclusions. They werent prepared, though, for the
wave of coruscating anger and contempt that greeted their work. Online,
the Barnard groupnine of whom were women of colorwas savaged
as a cabal of white opportunists. People were upset that the meeting
had excluded those who dont live in New York (Martin and Valenti had
no travel budget). There was fury expressed on behalf of everyone
indigenous women, feminist mothers, veteranswhose concerns were
not explicitly addressed. Some were outraged that tweets were quoted
without the explicit permission of the tweeters. Others were incensed
that a report about online feminism left out women who arent online.
Where is the space in all of these #femfuture movements for people
who dont have internet access? tweeted Mikki Kendall, a feminist
writer who, months later, would come up with the influential hashtag
#solidarityisforwhitewomen.

Desta maneira #Femfuture devn un realizativo do seu propio contradiscurso en que alerta do que xa se anunciara hai dcadas: as diferenzas non son reducbeis ao xnero. O disenso e a crtica aos privilexios
das brancas manifstase ate chegar ao que ser cualificado de ofensas
ideolxicas, ben lonxe e ben preto das gabanzas que, soamente un ano
antes, a critica Emily Nussbaum lle dirixa ao feminismo na blogoesfera
no New York magazine: Freed from the boundaries of print, writers could
blur the lines between formal and casual writing; between a call to arms,
a confession, and a stand-up routineand this new looseness of form
in turn emboldened readers to join in, to take risks in the safety of the
shared spotlight.

84

Medios sociais e ensaio documental feminista | Margarita Ledo Andin

Para aln de coecermos outras facianas do conflito que os Social


Media, nunha nova dialctica do encontro, traen canda si e que nos levan
a botar man daquela politics of location que, fuxindo de calquera universalismo, a Teresa de Laurentis argumentara e que a segunda e terceira
vaga do feminismo trouxera para a tona en que amosou a pluralidade e as
visins diferentes atravesadas non soamente polo xnero e o transxnero
como pola etnia, en vencello co lugar que ocupa a ideoloxa, a escolla
sexual ou a clase social, imos avantar cara ao concreto ao abeiro de determinadas propostas exemplares.
Do persoal ao poltico e ate o persoal poltico ou, supoo que mis
preto do Gramsci e dos CCSS, o persoal no poltico, escolmamos un par
de casos nos que a tecnoloxa constitutiva, e nos que se engarza a creatividade artstica, a pescuda, a conectividade de grupo e a intervencin
poltica.
O primeiro, Ruta Remake, un proxecto das artistas lituanas Nomenda &
Gediminas Urbonas3, comeza en 2002 no ronsel dunha outra intervencin,
Transaction, que tia analizado a nocin de vctima a respecto do rol da
muller no cinema e na cultura tradicional lituanas. Unha das participantes,
a musicloga Ruta Gostautienne, propn como unha das mltiplas interpretacins do concepto de vtima a ausencia da voz feminina. E desta
interpretacin sae Ruta Remake que vai tentar facer da carencia virtude,
coa voz como corpus ton, timbre, entoacin, ritmo... precisamente na
sa relacin co corpo.
A explicacin que acompaa esta proposta intelectual e socio-artstica
dinos que o proxecto componse, para aln de de pezas de arquivo, de
entrevistas a mulleres lituanas que traballan coa voz en territorios diferentes: escritoras, lingistas, musiclogas, cantantes, activistas para
investigar a voz da muller e o papel que desempea na construcin dun
escenario de vctimas.
Atrs, e como paisaxe que nos engule, o mito de Narciso e a ninfa Eco.
Narciso mirase nas augas e prendase de si mesmo, do canon de beleza
que el propio define, e a ninfa, dentro das augas, fica prendada da voz
masculina. A partir dese momento xa non quen nin de desenvolver nin,
polo tanto, de recoecer a sa propia voz. Por iso o eco soamente repite.
Por iso as mulleres estamos condenadas a repetir e non podemos nunca
3. Nomeda & Gediminas Urbonas, 2008, Devices for action, MACBA, Barcelona. Vxase
<www.macba.cat>.

85

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

contradicir o que di o barn. E as, desta xeito tan melanclico, a ninfa


Eco non poder dicir nada sobre si mesma.
Pero, de maneira enigmtica, iso que se llama resistencia lbrase con
determinadas prcticas en torno e desde o feminino, como resistencia
o pracer de escoitar e a sa pasaxe cara outra existencia, mentres citan
a Hlne Cixous a propsito da obra das mulleres e da proximidade do
falado coa escrita.

SINAIS PARA RECOECER A LONGA ANDAINA


As, e adentrndonos no audiovisual, segundo todas as pistas as prcticas artsticas do feminino pasan pola auto-referencia, pola reproducin
do self, e adoito escollen a modalidade do real, do documental. Ou as
se desprende da afirmacin de Vivian Sobchack a propsito do cinema
de non ficcin feito por mulleres: Documentary is less a thing than an
experience (o documental non tanto unha obra coma unha experiencia).
Por iso non casual a existencia de tratados seminais sobre a auto-conciencia, por exemplo a proposta de Julia Lesage en Womens Fragmented
Conciousness in Feminist Experimental Art biographical Video, onde
se nos entrega un repertorio de figuras de estilo que sempre convido a
localizar. Figuras que nos re-envan a esta conclusin4:
For these videomakers, to show and edit an autobiographical work entails
their conceptually reformulating relations between womens mind, body,
emotions, and history especially family history (...) They porsue an epistemological investigation of what kinds of relations might constitute the
self, using as a laboratory their own consciousness

Figuras que agora resumo naquelas que terman da confrontacin da


voz co documento: a irona e a retranca en relacin con fotos, diarios,
cartas, metraxe atopado , imaxes publicadas, arquivos, relatos oficiais e
dende unha actitude de exploracin do cotin, da vida de a diario no que
se etiquetou como homevideomaking para ir cara a fabulacin como
modo de xerar formas de pensamento nos autobiographical fiction canda
nos chamados conceptual films. Ate que, ao lur cos dedos o universo dixital, as mulleres fanse cun arquivo de seu e adoptan a tecnoloxa
4. Vxase Permui, Uqui e Rudo, Mars (eds.) 2005, Corpos de Producin, CGAC, Santiago
de Compostela.

86

Medios sociais e ensaio documental feminista | Margarita Ledo Andin

de proximidade como modo da escrita e como angueira, unha posicin


explndidamente encarnada na autora que consegue eliminar a distanza
entre argumento e filme, en Agns Varda.
1997: Primera Internacional Cyberfeminista (Documenta de Kassel)
organizada por OBN (Old Boys Network). Por al andaba Donna Haraway
que espeta aquela frase que devn consigna: todas somos cyborg ,
por al andaba Sadie Plant canda as indecentes VNS Matriz, e que nos
resultan de grande utilidade hora de prantexarmos unha xeneraloxa das
linguaxes que a tecnoloxa trouxo para a arte de xnero e para podermos
constatar que aquela sigue marcada polo corpo como grande contedor da
opcin sexual, da tnia, da idade, da clase social, da cultura, da fala, do
artificio expresivo e comunicativo.
2007: Ana Martnez Collado, Rosa Martnez, Virginia Vilaplana... dende o Espai dArt Contemporani de Castell, ESCAC, en Feminismos en el
escenario electrnico, flannos da arte como territorio expandido e fannos
entender este adxectivo como o deber de intervencin e de inclusin, de
dar entrada non soamente a novas frmulas, a outros materiais e propostas, senn a un segmento estraado, marxinalizado da creacin, para activar a fasqua solidaria na arte, o seu potencial colaborativo e compartido. E
en facndoo, unha palabra anterga retorna a todos os ambientes, a utopa:
utopa como actitude, como asociacin, interaccin, investigacin, como
diversidade, como comunicacin transversal... ancheando o vocabulario
e orientndoo cara novas lecturas que no noso contexto nos sita, outra
volta, no un e no mltiplo como solucin, o subxectivo no obxectivo, na
tecnoloxa como ferramenta identitaria e intercultural, e que nos leva cara
a un recn e interesante texto do prof. Martn Barbero en MATRIZes5:
A convergncia digital introduz nas polticas culturais uma profunda
renovao do modelo de comunicabilidade, pois do unidirecional, linear e
autoritrio paradigmam da transmisso de informao, passamos ao modelo
da rede, isto , ao da conectividade e da interao que transforma o modo
mecnico da comunicao a distncia pelo modo electrnico de interface
de proximidade. Novo paradigma traduzido em uma poltica que privilegia
a sinergia entre muitos projetos pequenos acima da complicada estrutura
dos grandes e pesados aparatos tanto na tecnologia como na gesto.
5. Martn-Barbero, Jess. Diversidade em convergncia, MATRIZes, 2, 2014, So PauloBrasil, p.15-33.

87

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Proxectos pequenos, dende una serie de prcticas recoecbeis e analizbeis, o que o feminismo contemporneo desenvolve nas cosmogonas
da cibercultura lvannos cara a prcticas que no noso universo prximo
se trasforman en plataformas de investigacin visual como Subtramas6,
visando a construcin de imaxinarios crticos, con conceptos-chave como
bio-poltica, do it together, subxectivacin e ate formar o seu abecedario
anagramtico, con extensins a Facebook ou YouTube e ligames a outras
plataformas e pxinas de Institucins artsticas. A devandita cineasta,
escritora e docente Virginia Villaplana sintetizao as:
En oposicin al efecto de realidad y verdad que a menudo utiliza el rgimen documental como mecanismo de control biopoltico sobre las formas
y prcticas sociales, Subtramas pone de relieve las experiencias que han
redefinido las fronteras entre la ficcin, el ensayo y el documental7

Das redes fsicas festivais, editoras, lugares de encontro ate as dixitais; da necesidade de observar a pertinencia das teoras e confrontalas
coa recepcin das obras; das mencionadas taxonomas aproximativas que
Julia Lesange elabora volta da idea de conciencia fragmentada e prctica
artstica no cine de mulleres, a interiorizacin de que ti fas unha obra para
outra persoa na que te incles, que ti vas facendo unha pelcula que te vai
facendo, explicando, modulando; esta concepcin transformativa que
Brecha Ettinger aprofunda8 non poda se non encontrarse como peixe
na auga ao conxugar as tecnoloxas do eu filmo, o sistema de relacins
(mentais, emocionais, corporais, histricas) que constiten ese eu, co
modo novo de facer viaxar e intercambiar imaxes, de establecer filiacins,
de naturalizar o cinema sen cmara con repositorios iconogrficos-, de
transcodificar, automatizar, disolver, materializar cuxo resultado se disemina a travs de plataformas que veen de vello (WomenMakesMovies)
ou que son consecuencia directa do novo (Feministfrecuency).
Para conclur, situmonos no comn, no ttulo da nosa fala e recollemos
ideas que iremos tamn facer pblicas na revista TELOS9; achegmonos
6. Vase <http://subtramas.museoreinasofia.es/es/anagrama>.
7. Intervencin en el Foro Internacional Cinema de Pequenas Nacins, Alfabetizacin
Flmica e Novas Audiencias (Proyecto Cara o Espazo Dixital Europeo, Plan Nacional
de I+D+i (CSO 2012-35784), Santiago de Compostela, 23-24 de octubre de 2014.
8. Ettinger, Bracha, Regards et espace-de-bord matrixiels, 1999, La lettre vole, Bruxelles.
9. Ledo Andin, Margarita, Cine documental, cibercultura, tecnologas de proximidad,

88

Medios sociais e ensaio documental feminista | Margarita Ledo Andin

ao ensaio documental, voz autoral que, sobre unha imaxe de mares en


movemento, dirxese a ns, espectadoras e espectadores, e danos noticia
de algun que non , desa personaxe comn que se move nas beiras e
que xuridicamente non existe. O plano un fra de campo, non mostra,
non un plano indicial, , pola contra, un plano posuidor dun realismo
ontolxico que o fai verdadeiro: estamos en presenza do lugar -material
e simblico- onde as migracins do novo sculo se debaten. A cineasta,
escritora e investigadora Ursula Biemann desenvolveu varios proxectos
de fronteira e de trata, que adoita definir como un discurso en torno ao
traballo migrante: entre Espaa e Marrocos; entre Mxico e USA, do Leste
cara ao Oeste Mobilidade, tecnoloxa e xnero son as sas marcas, non
soamente polo dispositivo dixital que lle permite a mxima performatividade senn pola consciencia da conexin.
A forza (militarizacin do espazo/Patriarcado), a vixilancia e a
fragmentacin do corpo como arquivo, como peza a controlar; a pobreza, a crueldade da terra, o abandono, a sexualizacin canda o desprazamento de mulleres. A trata entre fronteiras de Ciudad Jurez a
Melilla e a posicin dunha autora que non asume o feminismo con
categoras universais senn locais, que analiza o movemento global e
transnacional de masas humanas e das mulleres seguindo a ruta de
outras mercancas.
Todo comeza en Performing de Border, 1999, en Ciudad Jurez, coa
maquiladora; todo pasa en torno a un enclave onde as mulleres son ensambladoras e nunha zona de desaparicins, de feminicidio na que, como
noutras zonas, eses corpos son un nmero, un catlogo sen datos. E esa
frase dunha participante no traballo de Ursula: vendes tu vida, vendes
tu tiempo...
Filmado con rapazas de 16 a 23 anos, coas maquiladoras de Ciudad
Jurez, unha personaxe robotizada a nivel de proceso produtivo, un compoente pasivo do acordo Goberno/Multinacionais, using time off from
the maquila to earn extra Money by prostituting themselves, recolle na sa
crtica Berelowitz, culminara un itinerario que conduz a activar outra
maneira de entender tanto o proxecto de investigacin colaborativo World
of Matter10, en torno aos recursos naturais e a unha open plataform, coma o
grupo que, dende a teora da cultura, o desenvolve: editores multimedia,
TELOS, 100, 2015, p.81-83.
10. Ursula Biemann, A World of Matter and Mobility, <www.geobodies.org>.

89

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

artistas, autonomus media practicioners, arquitectos, fotoperiodistaspara


propiciar, precisamente a travs da sa interconexin, distintas lecturas
dos diversos materiais.
Rather than full-length videos, all media are edited into a multiplicity of
documents and video clips that are configured into clusters and interlinked
in a manner to render visible new potential relations between seemingly
distinct events, forces, and locations. The idea is that by connecting a
visual document about illicit gold mining in the Amazon basin with a
video file of the Nigerian oil delta states or Egyptian land use politics,
a variety of possible readings about global flows and histories between
these sites can be activated.

Xurde, as, algun diferente do usuario convencional de redes, algun


que recupera, re-significa e pon de novo a circular, non de maneira aleatoria senn dende un compromiso compartido que, neste caso, fala de
ecoloxa e, coa sa orixe ben localizada, de discursos pblicos descentralizados. o paso que anticipa, acompasando a tecnoloxa, o ensaio
documental feminista.

CODA
Your body is a battleground (o teu corpo un campo de batalla),
dende aquela consigna expandida da artista conceptual feminista norteamericana Brbara Kruger, cada vez que escoitamos a palabra corpo,
outrora tan oculta, sabemos que nela se entrelazan xnero e poltica de
representacin, sexismo e violencia, precariedade e dependencia; sabemos
que nela se reactualiza, tal una maldicin bblica, unha das formas mis
degradas de relacin humana: a trata.
Somos, ao mesmo tempo ca elas, esa perdida total da querencia. Da
beleza. Da dispoibilidade amatoria. Mulleres que sobreviven na representacin desa outra que nin son, nin tiveron posibilidade algunha de o ser.
Dbeda, esta, mis al da historia. Ferida difcil, moi difcil de corcoser.
Mulleres sen dereitos no porto de orixe e no de chegada; mulleres sen
papeis, en trnsito continuo, re-encarnadas nas marxes das vas pblicas,
das fronteiras, dos empregos clandestinos, do traballo portas adentro, das
domsticas. Mulleres sen dereitos e sen tempo nin lugar para saberse con
dereito a teren dereitos.

90

Medios sociais e ensaio documental feminista | Margarita Ledo Andin

Mulleres lonxe de aquelas outras mulleres, das costureiras que, no


medio e medio do sculo dezanove, unanse desobediencia de curtidores, impresores, xastres... para ser protagonistas da conquista da noite
para elas. Recolleuno para nos todas Jacques Rancire en La nuit des proltaires a travs de vestixios diversos, a travs dos seus peridicos, das
sas follas voandeiras, dos seus poemas, da sa actitude emancipada.
Non, non se trataba de rebelarse contra os salarios da fame, contra a
explotacin sen par. Rebelbanse, como nos explica o filsofo comunista,
contra a dor do tempo roubado, contra a perda literal da vida, contra o
traballo sen fin e ese sono que s lles sirve para recuperar forzas. Por
iso deciden darlle o volta palabra sono e soar, adentrarse na noite,
agruparse, gozar.
Mais si o ronsel luminoso das goguette, de eses espazos colectivos nos
que se reuniron para beber e para cantar as letras que as e os traballadores inventaban e adaptaban a melodas coecidas; si ese ronsel esvaeu
so prohibicin napolenica en 1851, a praza pblica seguiu animndose
con estrelas fugaces e con accins que deixaron a sa pegada en espiral
para que a historia puidese avanzar. Por iso, a pesar de retrocesos a base
de vergallo, de complicidade sen consentimento co poder patriarcal, do
retorno submisin nas tarefas do fogar, reproducin non consentida, non querida; a pesares de (auto) condenrmonos a transmitir a sa
xerarqua, os seus valores, a divisin de roles como natural, as mulleres
saben que o seu corpo , quizais, a sa nica e vulnerbel posesin. E
como tal acada un lugar de seu nas propostas culturais, coa rede como
novo habitculo comn.

BIBLIOGRAFA
Baumann, Ursula. A World of Matter and Mobility in www.geobodies.
org.

Ettinger, Bracha. Regards et espace-de-bord matrixiels (1999) Bruxelles: La


lettre vole.

Ledo Andin, Margarita. Cine documental, cibercultura, tecnologas de


proximidad, TELOS, 100, 2015, p.81-83.
Martn-Barbero, Jess. Diversidade em convergncia, MATRIZes, 2,
2014, So Paulo-Brasil, p.15-33.
Mondzain, Marie-Jose. Pour limage, prsomption dinnocence in Images
documentaires, 35/36, 1999.

91

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Nomeda & Gediminas Urbonas.

Devices for action (2008) Barcelona:

MACBA.

Permui, Uqui e Rudo, Mars (eds.) Corpos de Producin (2005) Santiago de


Compostela: CGAC.

Rancire, Jaques La nuit des proltaires-Archives du rve ouvrier (2005) Paris:


Fayard.

VV.AA A voz e a palabra. Coloquio sobre a batalla dos xneros (2005) Santiago de
Compostela: CGAC.

Zurian, Francisco A.(Ed.) Imagen, cuerpo y sexualidad. Representaciones del


cuerpo en la cultura audiovisual contempornea (2014) Madrid: Ocho y Medio.

92

A cultura digital na berlinda


Lucia Santaella1

o seu curso do semestre do vero de 1928, Heidegger declarou que o


domnio tcnico sobre a natureza avana como uma fera enfurecida
(AGAMBEN, 2015, p. 275). O filsofo no viveu para ver a acelerao
desse avano no apenas sobre a natureza natural, mas, sobretudo, sobre a
natureza humana, desde a instaurao e incremento da revoluo digital.
Com algumas sementes anteriores, a histria do computador provm do
sculo XX. Tanto quanto posso ver, e j publiquei sobre isso (SANTAELLA,
1996, p. 195-208), trata-se de uma mquina cujo desenvolvimento deu
continuidade s primeiras mquinas e dispositivos rudimentarmente
inteligentes da revoluo industrial, ou seja, dotadas de uma inteligncia
sensria, tais como so a cmera fotogrfica, cinematogrfica e o
fongrafo, seguidos por aparelhos eletrnicos sofisticados como o rdio
e a televiso. Na sua evoluo, essa inteligncia maqunica baseada
nos sentidos humanos desembocou no computador, este baseado nas
operaes mentais, portanto, uma mquina mais propriamente dotada
de inteligncia que veio dar hoje nas pesquisas e realizaes galopantes
da inteligncia artificial.
Para ficarmos apenas naquilo que diz respeito aos efeitos sociais da
cultura do computador que, nos primrdios dos anos 1990, era chamada
de comunicao mediada por computador, a fera enfurecida de que falava
Heidegger pode ser plenamente testemunhada. Em termos de cultura, o
grande toque revolucionrio soou quando, de uma caixa fechada para
processar e armazenar dados, o computador, por meio de modem e telefone, comeou a se abrir para o mundo da comunicao nos anos 1980.
1. Professora doutora titular do Programa de estudos ps-graduados em Tecnologias da
Inteligncia e Design Digital da Pontifcia Universidade Catlica de So Paulo (PUC-SP),
Brasil. Pesquisadora 1A do CNPq.

93

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

Desde ento, a febre tornou-se cada vez mais ardente. Foi apenas h vinte
anos que a WWW foi implantada, transformando o computador em uma
metamdia deglutidora de linguagens, responsvel por um formidvel
salto nos modos de organizao da linguagem humana, que vem sendo
chamada de hipermdia. Junto com isso, o desenvolvimento das redes foi
colocando crescentemente a internet no terminal de usurios. Do incio
do milnio para c, esses desenvolvimentos foram progressivamente
penetrando nas casas, no trabalho e na educao, quando passamos a
habitar ecologias saturadas de tecnologias, algumas delas adaptativas
para nos fornecer aquilo de que necessitamos (informao e servios),
de acordo com nossas necessidades e daquilo que estamos fazendo no
momento.
Para dar conta da acelerao nas mutaes que o incremento da tecnologia do hardware e do software vem produzindo, a cultura da Web
passou a ser numerada: Web 1.0, 2.0, 3.0. Tudo isso em no mais do que
duas dcadas. Os abalos ssmicos culturais tiveram incio com a Web 1.0
que vai de 1980 a 1990, quando reinava o desktop com seus sistemas de
arquivo, e-mail, servidores, bancos de dados e seus suportes: http, HTML,
Java, gerando trabalhos em equipe, intranets, portais. Ento, de 2000 a 2010,
a Web 2.0 trouxe a exploso das redes sociais, Orkut, Twitter e Facebook,
junto com os blogs e as wikis, baseadas no XML/J2EE. A exploso dessas
plataformas foi grandemente municiada pelo advento dos dispositivos
mveis conectados internet e, portanto, dotados do poder de acesso,
comunicao e entretenimento online de qualquer lugar para qualquer
outro, em qualquer tempo.
Tim OReilly, guru do marketing digital, cunhou o termo Web 2.0 para
se referir ao modo como o valor das novas redes no depende do hardware,
nem mesmo do contedo veiculado, mas sim do modo como elas atraem a
participao de comunidades sociais em larga escala, coletando e anotando
dados para os outros usurios. Algumas dessas plataformas requerem a
ativa participao dos usurios na confiana de um ethos social baseado
no compartilhamento de dados textuais, imagens e sons. Outras plataformas dependem da anlise automatizada do comportamento coletivo.
A terceira era que estamos atravessando, depois de 2010, a da Web
semntica, da computao na nuvem, a Web com banco de dados, dos
agentes pessoais inteligentes, incluindo tambm as febres do momento,
que so a internet das coisas e o big data.

94

A cultura digital na berlinda | Lucia Santaella

Pode-se dizer que, no momento atual, a internet j alcanou sua fase


adulta. , portanto, chegada a hora de um balano, de um acerto de contas
das redes consigo mesmas. Esse acerto de contas vem sendo chamado de
ps-digital e ps-mdia. chegada a hora de avaliar at que ponto a euforia
inicial de suas promessas pode se manter e at que ponto caiu irremediavelmente por terra. Nesse sentido, o prefixo ps, em tal contexto, est longe de
significar to s e apenas a cultura e sociedade que sobrevieram ao digital,
mas, na realidade, est sendo empregado para marcar as posies crticas
que devem ser necessariamente assumidas diante das contradies, paradoxos, ambivalncias e dilemas que o universo digital est nos apresentando.
Desde pelo menos um par de anos, nitidamente a Europa Central e
Europa do Norte vm sendo varridas por um desconforto crescente em
relao cultura digital. Um dos eventos internacionais mais importantes
nessa rea, o Transmediale, ocorre em Berlin em todos os meses de janeiro.

1. TRANSMEDIALE COMO TERMMETRO DO ESTADO DA ARTE


Por estar sempre antenado nas ltimas tendncias conceituais, crticas
e artsticas do contemporneo, esse evento funciona como um verdadeiro
termmetro do estado da arte do campo miditico. O ncleo temtico de
2014 versou sobre o after glow, expressando com isso o resto de luz crepuscular da cultura digital o que no quer ingenuamente dizer que o digital
chegou ao fim, mas sim que no se pode mais adiar o enfrentamento com o
que sobrou do sonho e das utopias tecnolgicas. Para isso, preciso atacar
em trs frentes principais, a saber: (a) examinar a materialidade do digital
de uma perspectiva geofsica e geopoltica; (b) prestar ateno naquilo que
entra pelas portas do fundo do digital, especialmente o hackativismo e (c)
analisar as implicaes do digital sobre a identidade, sexualidade e prazer
como meios para se refletir sobre a poltica e a cultura.
Dessas frentes derivam reflexes sobre vigilncia, o uso e abuso militar dos atributos geogrficos, o controle geopoltico crescente, diante dos
quais os direitos digitais devem resistir e lutar para preservar a liberdade
de expresso, a privacidade online e a acessibilidade da informao. Essas
so as reivindicaes dos hackers, ativistas e artistas. Questes para discusso so tambm as ambivalncias irresolvveis entre o fragmentrio e
o mltiplo, a vigilncia e a privacidade, o analgico e o digital, o fsico e o
virtual, o real e algo mais, o visvel e o invisvel, e, certamente, a maneira
como o big data vem estufando a cultura digital de contradies.

95

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

De um lado, o lixo digital invade nossas vidas cotidianas. De outro,


o lixo antropognico est levando a uma crise ontolgica da natureza
sem precedentes. As molculas sintticas derivadas do plstico que hoje
pululam nas guas dos oceanos esto criando novas formas de vida, ps-biolgicas e novas paisagens ps-naturais. So formas de vida de grande
complexidade derivadas do surplus txico. Se levarmos essa questo s
ltimas consequncias, podemos imaginar uma nova biosfera da qual a
vida orgnica tal como a conhecemos desapareceu para dar lugar a novas
formas de vida germinadas em ambientes txicos.
Se as redes digitais esto reprogramando nossa vida sensorial, ento
as intervenes inventivas tm de estar atentas aos processos invisveis
que correm nos subterrneos das redes. Nesse sentido, os antiambientes
da arte, de que falava McLuhan, devem funcionar como contrapontos
ao habitat estatstico invisvel no qual vivemos. Intervenes em rede
so, por natureza, trabalho de arte. O ponto no produzir objetos
artsticos, mas gerar contextos de conectividade que so emergentes e
imprevisveis.
De 2014 para 2015, o tom pessimista do Transmediale acentuou-se.
Sob o ttulo de Capture all, o Transmediale 2015 entrou decididamente na
escurido da noite digital. O grande malfeitor, que tudo captura, so os
algoritmos. Nada mais no universo escapa da lgica de seu poder invisvel e onipresente. O governo e as corporaes, as economias, a cultura, a
vida, nossos pensamentos, nossos hbitos e nosso eu, as coisas, o tempo
e o espao esto submetidos governabilidade algortmica. Nesta verso
renovada da sociedade de controle do capitalismo digital, tudo virou
dados mercantilizados.
O que vem acontecendo com a vida em meio avalanche de algoritmos? Quais so os impactos da lgica da padronizao e da engenharia
sobre os sistemas vivos? Qualquer direo que possamos tomar, sugestes,
recomendaes e estatsticas fisgam nosso olhar, transformando nossas
vidas em ndices de monetarizao.
A multifacetada sociedade de vigilncia ubqua, operativa tambm
no trabalho, visa nos tornar mais produtivos. Mas ser que queremos nos
engajar em uma sociedade que tudo traduz em acelerao do trabalho?
Quando o trabalho cada vez mais definido por algoritmos, rotinas de
regulamentao controlam e intensificam a performatividade. Qual a
possibilidade de recuar, sem ser marginalizado do mercado de trabalho?

96

A cultura digital na berlinda | Lucia Santaella

Em 2014, os ideais do Transmediale alimentavam-se da figura heroica do hacker. Em 2015, entretanto, as alternativas que sobraram para os
hackers no soam mais muito alentadoras: ou eles so perseguidos e presos, ou se protegem na marginalidade de uma atuao que seja capaz de
encontrar vias desviantes do sistema, ou so contratados pelas grandes
corporaes com altos salrios. Na descrena do ideal hacktivista, resta
apenas a ironia como nico e minguado farolete para se locomover na
escurido da noite digital.
O que se lamenta fundamentalmente so as pretensas perdas relativas
ao eu, ao self. Lastima-se o eu quantificado, a automercantilizao, a coisificao do eu, a perda da privacidade pessoal, o imaginrio capitalista
que permeia o planeta com seu modo prprio de captura, abraando desde a subjetividade at a ecologia, desde o involuntrio s racionalidades
conscientes.
O diagnstico dessas perdas, com entonaes autorais sui-generis, atingiu seu clmax na palestra mais esperada e mais celebrada do
Transmediale, a do sul-coreano alemo Byong-Chul Han. Com 56 anos de
idade e aparncia de 30, hoje alocado na Universitt der Knst, de Berlin, na
qual trabalha com filosofia e novas mdias, esse filsofo est fazendo furor
na Alemanha, com repercusses tambm na Escandinvia e Espanha.
Sua biografia, sobre a qual no cabe aqui discorrer, tem lances extraordinrios de genialidade. Alguns o consideram sucessor de Baudrillard
ou Agamben. Vem publicando de um a dois livros, bem curtos (por volta
de cem pginas), todos os anos e alguns deles j esto traduzidos para
doze lnguas. Os ttulos dos livros primam pela fora sugestiva. Seguem
alguns deles: Hiperculturalidade (2006), A arte da permanncia (2009), Por que
di o amor (2009), A agonia de Eros (2012), Sociedade da fadiga (2012), Sociedade
da transparncia (2013), No enxame (2014). O que une todos esses livros o
diagnstico, que o autor realiza, das patologias psquicas das sociedades
atuais (alis, baseado em Han, esse ser o ttulo de um dos captulos
patologias psquicas do ps-digital do livro, Temas e dilemas do ps-digital.
A voz da poltica, que estou no momento tentando terminar). luz desse
diagnstico, a fadiga, por exemplo, traduz-se em fadiga de si mesmo,
como foi magistralmente tratada no filme Melancolia, de Lars von Trier.
Toda sociedade apresenta suas prprias enfermidades. Para Han,
da enfermidade bacteriana, passamos para a viral e, agora, enfrentamos
a enfermidade neuronal. A exposio de suas ideias pontilhada de

97

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais

expresses breves e contundentes, tais como imploso psquica, surplus


de positividade, competio consigo mesmo, exibicionismo beirando o
pornogrfico etc. tem provocado enorme atrao inclusive para um
pblico jovem.
Felizmente, o evento no tinha por inteno levantar apenas crticas,
mas buscar caminhos de resistncia nos trs eixos do trabalho, do jogo
e da vida. O que se busca, portanto, abrir brechas de luz na escurido,
discutindo os equvocos e ofuscamentos daquilo que costuma ser compreendido como governabilidade dos algoritmos. Na realidade, ainda
existe uma certa crena na possibilidade de resistncia civil e artstica
ao domnio onipresente do big data. Consequentemente, em vez de simplesmente copiar a mmica do big data da cincia, as artes e humanidade
devem explorar novas alianas crticas com as formas que a sociedade civil
pode ter de produzir barulho pblico de modo a garantir a integridade
e a disseminao tica da informao. Por exemplo, como prticas P2P
podem ser usadas para construir cenrios ldicos para espaos urbanos
e sociais? Como as formas de contraorganizao podem se manifestar
atravs dos vos e excessos das redes cibernticas?
Como saldo de todas as ideias que correram pelo evento, fica a lio
de que a grande maioria dos discursos crticos s gasta saliva e silcio,
sem levar a nada, sem consequncias pragmaticistas. Em suma: criticar
no falar, mas fazer, especialmente porque, diante das imensas complexidades do capitalismo digital, a maior parte das crticas acaba por soar
como mensagens morais e cvicas de pastores no plpito.

2. PROBLEMATIZAO DOS DIAGNSTICOS


No obstante os elementos positivos da busca por caminhos alternativos, tanto quanto posso ver, os diagnsticos do estado da arte acima
apresentados merecem alguns reparos. Antes de tudo, o que as lamrias
que se fazem ouvir contra as redes sociais acabam revelando que a
inteligncia e psiquismo coletivos, espraiados pelas redes planetrias de
comunicao, no conseguiram abalar em quase nada o apego nostlgico
ao eu cartesiano, ou seja, um eu unificado, senhor de si mesmo, autnomo e impermevel s transformaes, instabilidades e incertezas que a
alteridade produz em ns.
O que tambm parece faltar a esses lamentos relativos a perdidas iluses egicas a ateno ao fato de que as redes esto prenhes de paradoxos,

98

A cultura digital na berlinda | Lucia Santaella

contradies e ambivalncias. Basta um exemplo, enquanto governos e


indivduos comuns reclamam da invaso da privacidade, jovens hoje se
expem e se exibem at o limite da obscenidade, sem qualquer preocupao com valores prprios da privacidade, o que transforma a defesa
pessoal desses valores em reivindicao de tiozinhos e vovozinhas.
Est, sobretudo, em falta a densidade do mtodo genealgico que
foi ensinado por Foucault e bem apreendido por Agamben. Para este, a
genealogia, como j dizia Foucault (ver 1979, p. 171), no implica retirar
todas as mscaras para desvelar finalmente uma identidade primeira.
Implica, isto sim, uma anlise minuciosa dos detalhes e dos episdios,
das estratgicas e das tticas, das mentiras e das verdades, dos dtours e
das vias principais, das prticas e dos saberes para tentar substituir uma
pergunta previsvel por perguntas menos bvias (AGAMBEN, 2013, p. 97).
Colocar nos ombros dos algoritmos o peso de toda a vilania dos
poderes atuais no passa de uma obviedade, no sentido de que, a rigor, os
algoritmos so apenas a ponta visvel de um iceberg bem mais intrincado.
Desde Foucault (1999), sabemos que toda sociedade um arquiplago
de poderes que se constituem por justaposio, enlace, cruzamento e
hierarquia de distintos poderes sustentados por distintos saberes e viceversa. Concentrar todo o poder nos algoritmos uma simplificao que
repousa sobre a ignorncia de que eles cumprem hoje funes decisivas
para a preciso do funcionamento hipercomplexo da economia poltica
do biopoder, ou seja, da estatizao do biolgico. Isso no comeou com
os algoritmos, mas j no sculo XVIII, quando a genealogia foucaultiana
veio reconhecer um conjunto de processos relativos natalidade,
longevidade, enfermidade, mortalidade populacional e um conjunto
de outros elementos configuradores de uma problemtica econmica,
jurdica e poltica. s preocupaes trazidas pelas epidemias, adicionouse o levantamento de dados estatsticos sobre as endemias, enfermidades
que atacam a populao e provocam a diminuio da fora de trabalho
e as consequncias econmicas que disso resultam, e especialmente hoje
nos custos dos seguros. Nas palavras de Foucault, em um conjunto de
problemas,
o corpo corpo dos indivduos, corpo das populaes surge como portador de novas variveis: no mais simplesmente raros ou numerosos,
submissos ou renitentes, ricos ou pobres, vlidos ou invlidos, vigorosos

99

Comunicao, Cultura e Mdias Sociais


ou fracos e sim, mais ou menos utilizveis, mais ou menos suscetveis de
investimentos rentveis, tendo maior ou menor chance de sobrevivncia,
de morte ou de doena, sendo mais ou menos capazes de aprendizagem
eficaz. Os traos biolgicos de uma populao se tornam elementos pertinentes para uma gesto econmica e necessrio organizar em volta
deles um dispositivo que assegure no apenas sua sujeio, mas o aumento
constante de sua utilidade. (FOUCAULT, 1979, p. 198)

Tcnicas do poder disciplinar que j eram comuns no sculo XVIII,


agora, sob o manto dos algoritmos, tpicos da passagem da sociedade
disciplinar para a sociedade de controle (Deleuze, 1992, p. 209-226) para
ficarmos apenas no campo da educao, so tcnicas que se perpetuam
em seus vrios estgios, que vo dos jardins de infncia aos programas
de ps-graduao, especialmente nos pases perifricos do capitalismo
global. Ora, o foco irradiador do poder disciplinar sempre esteve voltado
para o corpo dos indivduos, por meio da superviso, da vigilncia estrita,
do adestramento fsico e domesticao mental, em prol do incremento
da fora de trabalho e, hoje tambm, em prol dos grficos estatsticos
acadmicos, cuja quantificao, em total negligncia e esquecimento do
qualitativo, posta a servio do orgulho nacional perante os mapas internacionais comparativos.
Portanto, a vigilncia ubqua e invisvel, agora sustentada pelos
algoritmos, no outra coisa seno um incremento, uma sofisticao
e refinamento da economia poltica no capitalismo digital. Assim, a
biopoltica, que encontra hoje nos algoritmos, nos big data, seus maiores coadjuvantes, tem a ver com o poder que, regulado pela poltica
cientfica, medicinal e jurdica, exercido sobre a biologia, sobre a vida
das populaes que crescem cada vez mais, ocupando todos os espaos
disponveis sobre o globo.
Last but not least, o que ainda faltou a muitos dos diagnsticos vigentes
de que o Transmediale um dos arautos so consideraes sobre a diversidade geopoltica. Quando as condies de vida social do hemisfrio norte
so comparadas quelas do hemisfrio sul, sem nem mesmo precisarmos
ir to longe quanto o Nepal, denncias sobre o poder dos algoritmos
daqueles que permanecem embrulhados no eurocentrismo no podem
soar aos nossos ouvidos seno como choramingas de crianas mimadas.

100

A cultura digital na berlinda | Lucia Santaella

REFERNCIAS
AGAMBEN, Giorgio (2013). Opus Dei. Homo Sacer, II-5, Francisco Arruda do
Nascimento (trad.). So Paulo: Boitempo.
(2015). A Potncia do pensamento. Ensaios e conferncias, Antonio
Guerreiro (trad.). Belo Horizonte/So Paulo: Autntica.
DELEUZE, Gilles (1992). Conversaes, Peter Pl Pelbart (trad.). Rio de Janeiro:
Ed. 34.
FOUCAULT, Michel (1979). Microfsica do poder, Roberto Machado (trad.). Rio
de Janeiro: Graal.
______ . (1999). Em defesa da sociedade: curso no College de France (1975-1976),
Maria Ermantina de Almeida Prado Galvo (trad.). So Paulo: Martins
Fontes.
HAN, Byung-Chul. (2013). La sociedad de la transparncia, Ral Gabs (trad.).
Barcelona: Herder Editorial.
______ . (2014a) La agona del Eros, Ral Gbas (trad.). Barcelona: Herder
Editorial.
______. (2014b). En el enjambre, Ral Gabs (trad.). Barcelona: Herder Editorial.
______. (2014c). A sociedade do cansao, Gilda Lopes Encarnao (trad.). Lisboa:
Relgio Dgua.
SANTAELLA, Lucia (1996). Cultura das mdias. So Paulo: Experimento.

______ .

101

Introduo

Maria Immacolata Vassallo de Lopes


tica de transparncia na era do Big Data

Derrick de Kerckhove
(A massa sem corpo), (o corpo sem massa), (a massa
sem massa), (o corpo sem corpo). As redes sociais
como ambientes de ausncia (e fundamentalismos)

Norval Baitello Junior


Novas massas e novos poderes.
Massas na era da Internet

Antnio Fidalgo
As redes e a armao: Da cultura do
narcisismo ao fetichismo tecnolgico

Francisco Rdiger
A carne e o bit

Eugnio Bucci
Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin
y desarrollo de cibercultura@

Jorge A. Gonzlez
Medios sociais e ensaio documental feminista

Margarita Ledo Andin


A cultura digital na berlinda

Lucia Santaella
ISBN 978-85-7205-149-1

9 788572 051491
Promoo e realizao:

S-ar putea să vă placă și