Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Derrick de Kerckhove
(A massa sem corpo), (o corpo sem massa), (a massa
sem massa), (o corpo sem corpo). As redes sociais
como ambientes de ausncia (e fundamentalismos)
Antnio Fidalgo
As redes e a armao: Da cultura do
narcisismo ao fetichismo tecnolgico
Francisco Rdiger
A carne e o bit
Eugnio Bucci
Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin
y desarrollo de cibercultura@
Jorge A. Gonzlez
Medios sociais e ensaio documental feminista
Lucia Santaella
ISBN 978-85-7205-149-1
9 788572 051491
Promoo e realizao:
Comunicao,
Cultura e
Mdias Sociais
Comunicao,
Cultura e Mdias
Sociais
1 a edio
So Paulo
2016
Catalogao na Publicao
Servio de Biblioteca e Documentao
Escola de Comunicaes e Artes da Universidade de So Paulo
C741L
Comunicao, cultura e mdias sociais / Maria Immacolata Vassallo de Lopes,
Margarida Maria Krohling Kunsch (organizadoras) So Paulo: ECA-USP, 2015.
120 p.
ISBN: 978-85-7205-149-1
1.Comunicao 2. Cultura 3. Mdias sociais I. Lopes, Maria Immacolata
Vassallo de II. Kunsch, Margarida Maria Krohling
Sumrio
Introduo VII
Maria Immacolata Vassallo de Lopes
Pa rt e 1
RUMO A UMA CULTURA DA TRANSPARNCIA
tica de transparncia na era do Big Data 1
Derrick de Kerckhove
Pa rt e 2
MDIAS SOCIAIS COMO ESPAO DE PODER
(A massa sem corpo), (o corpo sem massa), (a massa sem massa),
(o corpo sem corpo). As redes sociais como ambientes de ausncia
(e fundamentalismos) 17
Norval Baitello Junior
Novas massas e novos poderes Massas na era da Internet 23
Antnio Fidalgo
As redes e a armao: Da cultura do narcisismo ao fetichismo
tecnolgico 33
Francisco Rdiger
Pa rt e 3
MDIAS SOCIAIS COMO ESPAO DE CULTURA
A carne e o bit 57
Eugnio Bucci
Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin y
desarrollo de cibercultur@ 61
Jorge A. Gonzlez
Medios sociais e ensaio documental feminista 81
Margarita Ledo Andin
A cultura digital na berlinda 93
Lucia Santaella
VI
Introduo
M a r i a I mm a c o l a t a V a s s a l l o
de
Lopes
P re sidente d a A s sI B E RCO M
VII
VIII
IX
Parte 1
tica de transparncia
na era do Big Data
Derrick
Kerckhove1
de
DA OPACIDADE TRANSPARNCIA
Por isso, qualquer transformao importante na tecnologia e na organizao da comunicao de grande relevncia para a mudana social2.
A forma que a natureza humana assume depende principalmente
das tecnologias da linguagem. Desde a oralidade at a era digital, a linguagem da sociedade no mundo inteiro mudou os vetores tcnicos trs
vezes. Para entender o que est acontecendo agora, sugiro as principais
caractersticas de cada um. Inicialmente todas as sociedades desenvolvem e sustentam sua prpria linguagem com o corpo. Nesta condio, a
linguagem sempre expressada atravs da voz, sempre em tempo real, e
se memoriza por repetio.
2.<https://www.bbvaopenmind.com/en/article/
the-impact-of-the-internet-on-society-a-global-perspective/?fullscreen=true>.
Fonte: <http://www.fredcavazza.net/>
A AUSNCIA DE CONTEXTO
Nossa experincia de vida em sociedade nos ensinou uma srie de
cdigos culturais graas aos quais ajustamos nosso comportamento de
acordo com nosso interlocutor: a quem estou dizendo isso? Quantos so?
So amigos, relaes profissionais? Posso dizer isso para Y se a minha
relao com X mudou? Tais questes encontram respostas espontneas,
instintivas na vida real, porque podemos avaliar instantaneamente o
contexto em que nos encontramos. uma perspectiva totalmente diferente
quando se trata de relacionamentos digitais.
NONOPTICON
Segundo Siva Vaidhyanathan, o panptico no corresponde s realidades de hoje. Outro neologismo proposto: nonopticon. No panptico,
todos os presos sabem que podem ser observados a partir de qualquer
ponto a qualquer hora, ainda que no conheam a pessoa suscetvel de
3. A nova angstia: <http://www.edizioninottetempo.it/it/prodotto/la-societao-dellatrasparenza>.
QUATRO PARADOXOS
Vida privada: embora estejam bem conscientes dos riscos envolvidos,
os jovens ainda publicam informao sobre si mesmos sem preocupao,
incluindo informao que pode ser considerada sensvel.
Controle: os jovens pedem para ter controle sobre seus dados pessoais,
mas se preocuparam pouco e no atualizam as ferramentas de proteo de
anonimizao, criptografia, etc. (tecnologias que aumentam a privacidade,
ou Privacy Enhancing Technologies-PET).
Responsabilidade: os jovens consideram que a responsabilidade de
proteger os seus dados pessoais deve ser compartilhada entre o Estado, as
empresas e si mesmos, mas no acredito que isso seja feito corretamente.
O Estado parece muito distante, os negcios, no confiveis, e em relao
a si proprios, os jovens alegam que no tm tempo nem competncia.
Conscincia: as disposies legais para a proteo de dados pessoais
no so bem conhecidas nem esto totalmente aceitadas e tm menos
influncia no comportamento dos jovens do que a sua prpria experincia
diria.
As alternativas propostas so trs: transparncia total, anonimato
total e controle total.
TRANSPARNCIA TOTAL
Significa aceitar uma total transparncia fora de casa, em troca da mesma promessa por parte de vizinhos, colegas, empresas que nos empregam
ou nos vendem coisas, e de instituies que nos servem ou nos governam.
A transparncia recproca poria fim ao desequilbrio atual resultante da
vigilncia unidirecional com o uso de cmeras de vigilncia em todos os
lugares, inclusive, nos centros de videovigilncia ou nos lugares onde
submetida a controle de identidade nos subrbios.
4. Naked in the Nonopticon: Surveillance and marketing combine to strip away our
privacy, The Chronicle of Higher Education, fvrier 2008. <http://chronicle.com/free/v54/
i23/23b00701.htm>.
OS LIMITES DA TRANSPARNCIA
Porque todo mundo vai estar em posio de exigir a prestao de contas do outro, as pessoas vo se deixar em paz mutuamente (David Brin).
A transparncia pode resolver alguns dos problemas atuais, mas cria
outros: novos tipos de criminalidade de manipulao (o roubo de identidade), novas desigualdades e o risco de homogeneizao da sociedade,
cada um tentando ajustar-se s expectativas dos outros.
A NOVA RESPONSABILIDADE
A licena para responder implica responsabilidade em relao ao outro
(culturas orais), em relao a si mesmo (culturas letradas) e em relao a
todo o mundo (mudana de escala pessoal).
A SITUAO BRASILEIRA
Iluses enormes aps grandes esperanas:
A Copa do Mundo;
A descoberta de grandes quantidades de petrleo;
Uma economia mostrando a promessa de melhoria;
A atitude positiva tipicamente brasileira frente s dificuldades (por
exemplo, mutiro reformando algumas favelas e transformando a
palavra).
Esta atitude desafiada por decepes profundas:
A Copa do Mundo;
Escndalo da Petrobrs;
A economia indo a lugar nenhum.
10
11
GOVERNANA: EMPODERAMENTO
As polticas de governo aberto e da democracia em geral podem beneficiar-se de uma reviso digital. As novas tecnologias podem e devem ser
utilizadas para fomentar a participao e envolver cidados no governo e
nas instituies dedicadas ao servio pblico. O governo aberto est ainda
muito distante das polticas e preocupaes europeias.
12
A TRANSIO DIFCIL...
...mas provavelmente menos do que as do Renascimento e a das guerras mundiais do sculo XX. Movimentos como:
Indignados, Anonymous, Occupy Wall Street, Primavera rabe;
Bem como o ativismo global iniciado pelo Wikileaks;
E agora seguido por iniciativas como a de Edward Snowden indicam
possveis direcionamentos geopolticos.
6. <http://tecnoculturaaudiovisual.com.br/?p=515>.
13
Parte 2
17
18
4. Cf. Ortega y Gasset, Jos (1979). La rebellion de las masas. Madrid: Alianza.
5. Cf. Pross, Harry (1992). Protestgesellschaft. Mnchen: Artemis &Winkler. Cf. tambm
Pross, Harry (1971) Protest. Berlin:Luchterhand.
6. Cf. Canetti, Elias (1980) Masse und Macht. Frankfurt/Main: Fischer.
19
20
21
9.Cf. Kamper, Dietmar (1997) Im Souterrain der Bilder. Die schwarze Madonna. Bodenheim:
Philo.
Cf. tambm Kamper, Dietmar (1991) Umgang mit der Zeit. Paradoxe Wiederholung. In
Kmpfer, Wolfgang (1991) Die Zeit und die Uhren. Leipzig: Insel. Kierkegaard, S. (1955),
apud Kamper (1991).
22
23
24
desfarelasse. A massa fechada aquela que tem uma fronteira fsica que
impede o seu crescimento indefinido, que garante a coeso e permite a
repetio do reencontro. Veremos que na internet encontraremos os grupos ilimitados e os limitados.
Mas a caracterstica fundamental da massa o que Canetti chama a
descarga (Entladung), o momento em que todos os que pertencem massa
se livram de todas as diferenas e se sentem iguais. Na massa h uma
homogeneidade dos membros, todos eles focados num mesmo propsito.
esse propsito e a tenso a ele associada que cimentam a massa, lhe do
coeso e a autonomizam dos indivduos que a compem. por isso que
dentro da massa reina uma extraordinria leveza do ser, ningum quer
ser mais do que os outros, ou diferenciar-se deles. tambm um momento de felicidade em que todos dentro da massa se sentem irmanados.2
Intimamente ligado a este aspecto de homogeneizao est a dinmica
da massa. No momento em que deixa de estar em movimento, a coeso
desfaz-se e a iluso subjacente de todos serem iguais desaparece, voltando
as diferenas, de ser e de propriedade, e as respectivas hierarquias.
As qualidades da massa so as seguintes: 1) a massa quer crescer
sempre; 2) dentro da massa domina a igualdade; 3) a massa gosta de
densidade; 4) a massa precisa de uma direco, de um fim, exterior a
cada um, mas agregador de todos, que refreie os objectivos particulares
dos seus elementos.
A questo que se coloca se podemos aplicar estas caractersticas
comunicao de massas. Mas desde logo, temos de atender que qualquer
uma destas caractersticas varia de grau e isso condiciona o diferente
tipo de massas.
A primeira observao a fazer que, partida, a massa um fenmeno social de proximidade fsica, condio para a psicologia de massas tal
como tratada nos tratados clssicos de finais do sculo XIX e princpios
do sculo XX, Gustav le Bon, Gabriel Tarde, Sigmund Freud. As condies
de submerso, contgio e sugesto, induzidas pelo anonimato, ocorrem
dentro do ajuntamento fsico. Actualmente, porm, as mdias separam os
indivduos fisicamente, o que uma objeco ao uso do termo de massas na era das telecomunicaes. Hoje comunicamos e interagimos com
quem est longe, por voz, vdeo e texto, como se estivesse nossa beira.
2. O despojamento das diferenas na massa remete para o esprito dionsiaco nietzscheano:
ver-se livre do peso da individualidade e fundir-se na ebriedade da festa colectiva.
25
Por outro lado, inegvel que nas mdias sociais, por exemplo, temos
aproximaes extraordinrias, ao ponto de falarmos de presenas conectadas e temos fenmenos de ajuntamentos macios rpidos em que se
verificam caractersticas especficas das massas, nomeadamente o alastramento rpido, como o fogo numa floresta, a intensidade crescente das
reaces por contgio do mata e esfola, e o direcionamento claro para
um objectivo, nomeadamente a caa e o linchamento moral e poltico de
uma figura pblica.
Canetti introduz a noo de massas invisveis para designar as massas
dos mortos, dos demnios, dos anjos e das geraes vindouras que condicionam o pensamento e a aco dos vivos. Ou seja, no s a presena
directa e o contacto fsico com outros enquadram a existncia humana
de cada um, mas tambm a representao de outros que, transcendendo
espao e tempo, nos esto associados de alguma maneira.
Nas mdias sociais verificamos que ocorre a principal tendncia da
massa, a de crescer ilimitadamente. Seja no facebook, no twitter, num blog,
o objectivo crescer continuamente, arranjar mais amigos e seguidores.
Qualquer grupo criado dentro de uma mdia social tem o desejo de crescer,
de incluir todos os que preenchem as condies para fazer parte do grupo.
O grupo de antigos alunos de uma universidade no facebook pretende
certamente chegar a todos os antigos alunos e t-los como seus membros.
Por outro lado, tambm envidar esforos para criar uma intensidade de
comunicao entre os seus membros, semelhana da densidade das
massas fsicas. Tambm de atender a que no grupo todos os membros
so iguais; procurada a homogeneidade dos membros em detrimento
das suas particularidades individuais. Do tamanho, da intensidade e da
homogeneidade do grupo depende a fora do grupo, a sua capacidade de
mobilizao, de conquista e de defesa.
S o aumento da massa permite enfrentar o perigo constante de se
desfazer e desaparecer. Quanto mais aumenta, mais os que esto se sentem
entrosados. No momento em que a massa comea a perder membros, a
coeso dos que ficam diminui. A massa dinmica, exige uma permanente
mobilizao, seja por um aumento rpido dos seus elementos, seja por
uma repetio de eventos em que se reafirma o objectivo da massa. Dentro
dos tipos de massas temos as lentas e as rpidas, decorrendo a distino
exclusivamente do tipo de objectivo. As massas mais proeminentes so as
rpidas, de objectivos prximos, realizveis, polticos, sociais. As lentas so
26
27
que so mais praticantes que outros, uns mais assduos e outros menos
assduos. A amplido e lentido do catolicismo encontra a sua traduo na
neutralidade algo incua da participao generalizada do facebook. Mas
num e noutro lado podem surgir movimentos sbitos de extraordinria
intensidade centrados sobre objectivos concretos. Dentro de uma massa
algo amorfa irrompem esporadicamente foras adormecidas com enorme
capacidade de mobilizao e de violncia.
2- MASSA E PODER
Inerente noo de massa, no sentido fsico, a violncia, a capacidade
e o exerccio da fora em fazer alteraes, de derrubar, destruir ou matar.
Uma turba em fria um animal feroz, um vendaval destruidor de tudo
por onde passa. A violncia imediata, isto , supe a proximidade fsica
prpria da massa. Em contraposio, o poder a violncia estendida no
tempo, e tambm mais geral e mais lato. Exercer violncia no a mesma
coisa que ter poder, embora o poder possa a qualquer altura recorrer
violncia no momento da deciso e da imposio. A violncia a forma
de poder tpica das massas rpidas, uma fora de enorme intensidade,
mas de breve durao. Claro que h regimes e poderes violentos, aqueles
que exercem a sua aco de forma recorrentemente violenta. Todavia,
um poder que se serve da violncia como forma habitual de se manter e
exercer est condenado ao fracasso. Um poder tanto maior quanto maior
a sua capacidade de violncia e quanto menor o uso que dela fizer. No
h confuso possvel entre um bandido violento e um exrcito poderoso.
Claro que nas mdias sociais no encontramos a violncia fsica pura
e dura, mas encontramos extraordinrias formas de violncia verbal e
psicolgica. Tambm aqui temos uma aco directa e contundente sobre
o visado e que pode levar sua destruio moral e at fsica, mormente
o suicdio.
As redes sociais tm a capacidade de domesticar a violncia e enquadr-la em estruturas de poder estveis e duradoiras. semelhana, de
novo, com o que acontece com as religies, os sistemas polticos e os regimes econmicos. Tais estruturas de poder so instituies que acabam
por determinar o alcance e a eficcia da aco espontnea dos indivduos
e das massas.
A disponibilidade para cumprir os requisitos das redes sociais, nomeadamente a criao de um perfil, a identificao, a submisso ao seu poder
28
3- REDES SOCIAIS
No deixa de ser, contudo, inegvel que as mdias sociais constituem
plataformas modernas de movimentaes sociais, algumas de grande
relevo. E, neste ponto, h que examinar alguns aspectos: a autoria e espontaneidade da mensagem veiculada, o anonimato dos produtores de contedo, a colectivizao dos interesses e o contgio e reforo macios mtuos
nas manifestaes pblicas.
Desde logo, a questo da espontaneidade social; ou seja, como reaco
a situaes de explorao, opresso e injustia social e econmica. As
mdias tradicionais, detidas pelos grandes grupos empresariais de
29
30
31
BIBLIOGRAFIA
Canetti, Elias. Masse und Macht, 1960.
Martin Barbero, Jess. De los Medios a las Mediaciones, 1987.
Rheingold, Howard. Smart Mobs: The Next Social Revolution, 2002.
32
As redes e a armao:
Da cultura do narcisismo ao
fetichismo tecnolgico
Francisco Rdiger1
33
34
35
36
37
na propaganda feita em torno de seu carter revolucionrio e sua pretendida dinmica libertria e participativa. De fato, contudo, as redes no tm
essncia, no so em si mesmas progressistas ou conservadoras, destrutivas
ou emancipatrias. Atualmente, elas servem, sobretudo, explorao por
parte do capital, mas nada impede que elas deem lugar a usos gratuitos,
solidrios e humanizadores. A prova j est presente entre ns, em empreendimentos de natureza colaborativa e universal, como a Wikipedia, mas
tambm, ainda que de maneira bem menos clara e mais contraditria, em
algumas pginas do Facebook e certas campanhas do Twitter.
O Facebook e outras redes exploram o trabalho de gerao de contedos feito mais ou menos gratuitamente pelos seus usurios ao abrirem uma conta nas suas plataformas. Vende espaos de publicidade para
atingir estes usurios, sem lhes dar uma remunerao condigna, e viola
sua privacidade e direitos. Capitaliza ainda mais, explorando os demais
contatos que eles fazem na rede e acumulando informaes a seu respeito
que, depois de processadas, so vendidas a empresas de marketing para
uso dentro e fora da internet.
A explorao da mercadoria que se tornou o prosumer de internet expresso de um estgio do capitalismo em que as fronteiras entre trabalho e lazer
se tornaram fludas e aquela explorao se baseia em um novo princpio: a
explorao tende a ser sentida como diverso e se tornou parte do tempo
livre (Fuchs, 2014, p.122).
38
este tipo de ao no pode ser separado da luta mais ampla por uma
forma mais avanada de sociedade, pelo socialismo. A promessa contida
no termo mdia social, nota ele, s ser concretizada numa sociedade
orientada de acordo com o bem comum, exige a democracia participativa
e a propriedade e o controle coletivos dos meios de produo (p. 265).
O problema aqui consiste em saber se ainda podem surgir do movimento da indstria cultural os sujeitos capazes de tornar produtivo este
projeto numa escala mais ampla. A dvida se nosso tempo ainda comporta as condies e o tipo de ao requeridos para romper a ciranda das
redes sociais e p-las a servio da emancipao, seno de um movimento
poltico revolucionrio.
Fuchs tem o mrito de perceber que, assim como o conhecimento
de que h vigilncia poltica nas redes no importa para muitos de seus
sujeitos, a explorao econmica dos prosumers ou interagentes, em vez
de ser vivida como tal, , por eles, trabalhada como contraprestao pelos
prazeres que as mantenedoras lhes proporcionam. No entanto, no logra
ver que o sujeito que, em troca do servio prestado pelas redes, oferece
gratuitamente seus textos, imagens, vdeos e outros bens simblicos s
empresas s trabalha do ponto de vista dos crticos. Em geral, ele pouco
se importa com o fato de ser por elas vendido como potencial cliente aos
anunciantes.
A perversidade dos circuitos do capital numa era de abundncia e
consumo de massas posto pelo autor na conta de uma mistificao ideolgica que ele no nos explica satisfatoriamente. O fato das massas que
formam as redes sociais estarem virtualmente colonizadas pelos esquemas
da indstria cultural e, assim, pela economia de mercado capitalista sem
que isso lhes fuja conscincia no indicado em sua anlise. O preo
que ele paga por isso um voluntarismo poltico que, analisando bem,
colide com as prprias premissas de sua investigao.
Noutros termos, Fuchs no cogita que as redes sociais se tornaram
motivo de um fetichismo que se fez virtualmente total. Agora, so poucos
os que desejam ficar de fora ou por elas no tm interesse. Como todo o
resto, a militncia migrou para as redes sociais e l encontrou seu viveiro,
passando a agir cada vez mais no virtual em lugar do concreto. Hoje, a
resistncia esquerdista ou outra que subsista no apenas interna ao sistema mas, por isso mesmo, no tem um projeto alternativo de sociedade.
A oposio se tornou funo do sistema de poder vigente, expediente com
39
o qual seu prprio jogo se movimenta e dinamiza. Os projetos alternativos no tm mais como se sustentar, porque seus sujeitos e condies se
extinguiram.
Nas redes, os embates so agora, em geral, cosmticos, visto haver
consenso de que todos devem se integrar e ser aceitos, de que preciso
avanar com a sua democratizao. Os processos de formao da opinio,
se surgem, em geral tm o sentido de lubrificar as engrenagens do sistema.
A capacidade de mobilizar no tem mo nica e, onde no h apoio de
outras fontes, tende disperso, por falta de organizao. A presso que
por meio delas s vezes se faz eventualmente acatada muito mais por
uma crena abstrata no poder que emana das redes do que pelo apoio
objetivo que elas podem trazer para as campanhas polticas contra o status
quo ou s prprias aes dos grupos dirigentes tambm eles inseridos
em redes e sincronizados com seus movimentos.
40
41
42
liquidao ou pela qual ningum est disposto a pagar muito. Nas redes,
a capacidade de expressar livre e publicamente nossa opinio encontra
seu paradigma no sujeito que, carecendo de conhecimento de causa e sem
ter noo de ou respeito por quem eventualmente o elabora, opina sobre
tudo e sobre todos irresponsavelmente. Por isso, a ateno e, s vezes, o
espao que lhes conferem os jornais no se deve sua influncia poltica
ou contedo intelectual, mas tibieza e oportunismo empresarial da
prpria imprensa.
A mquina liberou o homem para, agora em massa, entregar-se ao
vazio que no pode deixar de surgir, sempre que falta emprego de sua
potencialidade criativa ou esta inexiste. As redes correspondem ao momento em que esta humanidade tende a oferecer-se a si mesma o espetculo de
sua banalidade, postando fotos, retransmitindo mensagens, produzindo
vdeos caseiros e recitando textos ao mesmo tempo em que cada um
monitora o outro para rivalizar sem fechar a porta para a visita do alheio.
Familiarizados com as regras da sociedade do espetculo, os sujeitos recorrem infinidade de ferramentas ficcionalizantes disponveis no mercado
para se autoconstruir. A meta enfeitar e recitar o prprio eu como se fosse
um personagem audiovisual. No muito difcil, pois a mdia oferece um
farto catlogo de identidades descartveis, que cada um pode escolher e
emular: possvel copi-las, us-las e logo descart-las para substitu-las
por outras mais novas e reluzentes (Sibila, 2008, p. 241-242).
43
notou Lee Siegel (2008). As pessoas logram por meio das redes abstrair
sua existncia, editar o seu melhor e se apresentar s outras em condies
ideais. As fantasias de poder sobre si e sobre o outro que, postando seu
ego ideal e vigiando o alheio, as redes sociais agenciam em escala de
massas so as fantasias de controle sobre seu eu e sobre o modo como
os outros deveriam se relacionar consigo, carecendo de maior relevncia
poltica e sociolgica, menos pelo fato de serem fantasias do que pela sua
flagrante esterilidade.
Significa que as redes sociais importam socialmente sobretudo pelo
seu sentido dramatrgico ou ritual, embora no se possa descartar totalmente outros aspectos, obviamente. A forma generalizada de comunicao
ou moeda de troca que as viabiliza uma emanao da mercadoria: a
popularidade. A fantasia no se sustenta sem gratificao: esta, nas redes
sociais, provm do fato de olhar e pretender-se olhado, de seguir e possuir
seguidores, de postar e receber postagens, de granjear aplauso, etc.
Segundo Durkheim ([1950] 1983), recordemos, a religio dos modernos a pessoa humana, a substituio do culto coletividade e seus
representantes pelo culto coletivo do individual. O respeito pela pessoa
passa, em nossa era, a ser acompanhada do culto do indivduo. Ocorre
que o indivduo que se cultua tende, em geral, a ser o sujeito desprovido
da obra, feitos e arte. O progresso tecnolgico que permite a expanso
da riqueza e o aumento da populao o mesmo que nos vai reduzindo
a corpos sem capacidade criadora e habilidade prtica, tendencialmente
incapazes de elaborar inventivamente sua situao.
O consumismo abstrato a que tende a modernidade a reao mais
genrica e de mais longo alcance com que nosso tempo se encaixa nas
tendncias materialistas que lhe estruturam o movimento. As redes sociais
permitem que, como os meios anteriores, este consumismo a que se dedica
nosso tempo avance sobre o prprio indivduo e, em parte, sobre o prprio
sujeito mas, em contraste com eles, realizem esta ltima tarefa em compartilhamento com os demais. O narcisismo coletivo que as movimenta
se caracteriza por fazer de espelho os olhos alheios e, por isso, no exclui
antes requer o voyeurismo. A vontade de poder que exero sobre o outro
a mesma que lhe autoriza a exercer meu narcisismo mas ser que isso
tudo esgota a decifrao do fenmeno?
Para ns, no o caso, a ocupao da experincia vivida com a celebrao abstrata do individualismo democrtico promovida pela sua captura
44
45
46
47
48
49
50
4. CONCLUSO
As redes sociais esto permitindo s multides sair da obscuridade,
empolgar a prpria expresso e, assim, ganhar rosto, mas a via encontrada
problemtica. O efeito global de seu movimento em conjunto o giro
cada vez mais rpido e banal de um carrossel de sons, imagens e palavras. As pessoas so ali, mas agora aos bilhes, os fantasmas aos quais o
rdio e a televiso, em nmero pequeno, comearam a dar vida h cerca
de um sculo atrs. O resultado deste gigantismo a desvalorizao da
experincia vivida, a compulso hipertlica por novas, e o conformismo
ou a acomodao ao prazer assim descoberto com nossos aparatos.
O avano das redes precisa ser visto, por isso, como expresso sociolgica do individualismo democrtico tanto quanto forma de reasseguramento ontolgico a que recorre uma poca em que nos tornamos
prisioneiros da tcnica planetria: se no o fosse, haveria dificuldade
em compreender sua presena em cenrios ainda muito marcados pelas
relaes tradicionais, como exemplifica o caso do Isl. O fato de elas provavelmente reduzirem a sensao de isolamento e o crescente distanciamento moral entre as pessoas s pode ser entendido em conexo com um
movimento atravs do qual somos, pouco a pouco, privados de outras artes
que poderiam combat-los e nos entregamos a prteses que reintroduzem
a intersubjetividade em termos essencialmente artificiais e solipssticos.
Destarte, verifica-se sem surpresa porque atualmente a comunicao, a
participao, a interao so exaltadas revelia do seu contedo, tornando-nos todos alunos de escola primria, a quem a professora deve exaltar,
51
52
REFERNCIAS
Adorno, Theodor. Current of Music. Londres: Polity, 2008.
Anders, Gnther. Lobsolescence de lhomme. Paris: Ivrea, [1956] 2002.
Baudrillard, Jean. Videosfera y sujeto fractal. In Videoculturas de fin de
siglo. Madri: Ctedra, 1990.
53
Ling, Rich. New tech, new ties. Cambridge: MIT Press, 2008.
Mattelart, Armand. Le profilage des populations. Paris: La Dcouverte, 2014
Sibilia, Paula. O show do eu. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 2008.
Siegel, Lee. Against the machine. Nova York: Spiegel & Grau, 2008.
Sodr, Muniz. A cincia do comum. Petrpolis: Vozes, 2014.
Streeter, Thomas. The net effect. Nova York: New York University, 2010.
Turkle, Sherry. Alone together. Nova York: Basic Books, 2011.
Turner, Fred. From counterculture to cyberculture. Chicago: The University
of Chicago Press, 2006.
54
Parte 3
A carne e o bit
Eugnio Bucci2
57
58
59
conhece nem domina. Mas ela foi alm, ela tambm. No resisto a citar
um trecho:
As molculas sintticas derivadas do plstico que hoje pululam nas guas
dos oceanos esto criando novas formas de vida, ps-biolgicas e novas
paisagens ps-naturais. So formas de vida de grande complexidade derivadas do surplus txico. Se levarmos essa questo s ltimas consequncias, podemos imaginar uma nova biosfera da qual a vida orgnica tal
como a conhecemos desapareceu para dar lugar a novas formas de vida
germinadas em ambientes txicos.
60
Tecnofilias y tecnofobias
frente a la investigacin y
desarrollo de cibercultur@
Jorge A. Gonzlez1
61
62
63
64
Y ya lo sabemos, si es social y humana entonces tambin es una actividad mediada por signos, por textos, por discursos.
De ah mismo viene el fundamento de la idea de una ecologa simblica
entendida como una funcin elementalmente humana (Cirese, 1984: 21),
es decir, solamente desarrollada por la especie humana como estrategia
compleja de resiliencia, de adaptacin al entorno, siempre, por necesidad,
espacial y temporalmente situada.
En esta perspectiva, las crticas que tratan como innatista o idealista
la conceptualizacin de las formaciones culturales transclasitas o elementalmente humanas, que Cirese refiere siempre a las estructuras de
la vida cotidiana de cualquier sociedad humana, no tienen ningn fundamento, pues las caractersticas y la estructura de dichas formaciones
estn siempre inmersas dentro de un proceso que posee coordenadas
espaciales, temporales y socio-ecolgicas particulares, que nada tienen
que ver con esencias o substancias atemporales.
Entonces, podemos entender una ecologa simblica como una relacin compleja en devenir, con todos los niveles de la vida productiva y
reproductiva, mediada simultneamente por:
a) signos complejos,
b) formas de asociacin complejas y
c) formas de adaptacin mediante innovaciones capaces de romper
dependencias y establecer, por as decirlo, protocolos de accin que
redundan en la ampliacin de las capacidades, simultneamente
simblicas, tecnolgicas y organizativas.
Debemos al trabajo monumental de Andr Leroi-Gourhan (1997), discpulo de Marcel Mauss, los elementos suficientes para sostener esta idea
de interdefinibilidad que liga inicialmente a la informacin, la comunicacin
3. study of the manifold of interdependencies among natural and social processes along
different temporal and spatial scales. (Traduccin libre del autor.)
65
66
se prestan a usos metafricos muy socorridos, pero poco o nada controlados, con lo que pierden toda su capacidad heurstica de diferenciacin
e integracin en el proceso de conocimiento.
En otras palabras, aunque parezca obvio, las redes sociales no son
efecto del software informtico o la Internet. Por el contrario, constituyen
formas bsicas de organizacin social que pueden ser, en algunos aspectos,
potenciadas o limitadas por dichos servicios.
Sin embargo, cabe preguntarnos, cmo estn transformndose nuestras ecologas de informacin, comunicacin y conocimiento con el crecimiento exponencial de los usuarios del Facebook, Instagram, Twiter y
otras ms?
Figura 1. Clasificacin de usuarios de Facebook en 2014 (millones de usuarios)
Fuente: <http://www.statista.com/statistics/268136/top-15-countries-based-on-number-of-facebook-users/>
67
Pienso que estas preguntas no pueden ser contestadas de forma abstracta, sino que deben conducirse en investigaciones empricas concretas
para poder constatar o falsear nuestra idea. Sin embargo, esto es motivo
de otro desarrollo que no cabe en este texto. Veamos pues una perspectiva
de cmo las tecnologas se relacionan con la mente, con la inteligencia,
como capacidad de resolver problemas concretos mediante el intelecto.
68
69
70
71
72
Es precisamente la desconexin de las descripciones de la convergencia con sus determinaciones estructurales e histricas especficas, lo
que esta crtica propone, sin negar en absoluto la pertinencia del estudio
de los procesos que subyacen al objeto.
6. The environment has ceased to be a neutral container for our activities. It is made of
information, it is becoming intelligent and, via the media, everything is coming out
into the open. (Trad. libre del autor.)
7. it would be more productive to put our visions aside and attend more closely to
the conflicted diversity of what goes on under the hopeful badge of convergence. (Trad.
libre del autor.)
73
74
75
Interesantes y agudas preguntas, que desafortunadamente no alcanzan para generar las respuestas honestamente planteadas por l y otros
autores, mientras permanezcan arraigadas en pseudoconceptos, que a su
vez generan pseudoobservables y pseudoteoras de esta aguda cuestin
que, tanto a De Kerckhove, como a muchos otros, nos parece, quizs por
razones diferentes, crucial.
Sostengo que esta relacin entre informacincomunicacinconocimiento puede ser desarrollada y enriquecida de forma participativa y
dialgica para retejer lazos sociales.
En el sentido que Del Ro apunta, es posible redisear la relacin entre
el cerebro interno y el cerebro externo mediante la intervencin en los
mediadores culturales concretos. Pero esta operacin compleja, no ser ni
fcil ni apresurada. Requiere de tiempo y de diagnsticos adecuados, de
conceptos ms finos y construcciones necesariamente interdisciplinarias.
Desde la etnosociologa, a travs del estudio de las formas de luchas,
resistencias y estrategias diversas mediante las que se ha generado la relacin social de hegemona tenemos poco a poco diagnsticos especficos en
distintos Frentes Culturales (Gonzlez, 2012: 135-168). Mediante ellos hemos
ido documentando bajo la perspectiva de la construccin social del consenso
y la legitimidad de cierta configuracin socio-histrica de la cultura contempornea en la religin, las ferias y las telenovelas (Gonzlez, en prensa).
Gracias al enorme trabajo de la psicologa histrico-cultural inspirada en Vygotski y desarrollada por varios colegas en distintas partes del
mundo (Wertsch, Del Ro y lvarez, 1997) y al trabajo de la formacin
y transformacin de las estructuras antroponmicas (Bertaux, 2015), el
dilogo con la perspectiva de los Frentes Culturales (Gonzlez, 2012: 135168) se ha complementado con herramientas ms finas a escalas distintas.
La transformacin, acompaada de un conocimiento profundo, a la
vez detallado y procesual, de las ecologas simblicas y los sectores subalternos, histricamente emprobrecidos, desenergetizados y degradados de
Amrica Latina (dnde estn aquellos ciudadanos privados inventados?) resulta una condicin necesaria, aunque no suficiente, para generar
un cambio social cada vez ms urgente.
Es mediante el diseo, la apropiacin y el ejercicio horizontal y dialgico de sus propios sistemas de informacin, sus propios sistemas de comunicacin
y de conocimiento (el conjunto de mediadores culturales) que las respectivas
culturas de informacin, comunicacin y conocimiento pueden redisearse.
76
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
Alvarez, Amlia (Ed.). Hacia um currculum cultural. La vigencia de Vygotski
en la educacin, Madrid, Fundacin Infancia y Aprendizaje, 1997.
Askanius, Tina & Liv Stubbe stergaard (editors). Reclaiming the public
sphere. Communication, Power and Social Change, Hampshire, Palgrave
MacMillan, 2014.
77
78
Glaser,
79
Proctor, Robert & Londa Schiebinger (eds.). Agnotology The Making and
Unmaking of Ignorance. Stanford Stanford University Press, 2008.
Rayner, Steve. Uncomfortable knowledge: the social construction of ignorance in science and environmental policy discourses. Economy and Society,
Volume 41, Issue 1, February 2012, pages 107-125.
Schachtner, Christina. Social Movements and Digital Media. Trans-territorial
Online Public Spheres in the Middle East and North Africa, Paper presented
into RC 07, Future Research, ISA 2nd Forum, Buenos Aires, 2012.
Taylor, Alex, Gavin Hunt et al. Spontaneous Metatool Use by New
Caledonian Crows, Current Biology 17, 15041507, September 4, 2007.
Thompson, John B. The new visibility. Theory, Culture & Society, Sage,
London, Vol. 22(6): 3151, 2005. [DOI: 10.1177/0263276405059413]
80
81
82
Imos retornar, xa que logo, a esa ladroa que irrompe no medio e medio
da noite e que, en pouco tempo vai trenzando unha rede, un cuarto de seu,
transversal, transnacional e transdisciplinar, que se expresa por exemplo na publicacin Feminist Media Studies (2011) e que co mesmo sentido
crtico e ao axexo das mudanzas, nunha sorte de balance e de procura de
novos itinerarios, advirte da necesidade de investigar o campo da cibercultura e das polticas dos dixital media, o seu impacto nas mulleres, a
caracterizacin do xnero na comunicacin contempornea e, de modo
sobranceiro, o xeito no que as TIC as conectan [s mulleres].
Reivindicando o entrecruzamento entre acadmicas, activistas e profesionais, a procura de ferramentas intelectuais e a consciencia da necesidade de facer avanzar tanto a teora coma o rigor e os matices metodolxicos, as posicins orintanse cara ao discurso das relacin opresivas de
xnero que o neoliberalismo radicaliza, ou cara ao sexismo por exemplo
nos videoxogos , co corpo como indicador.
Na pasaxe para as aplicacins do devandito, as organizacins que se
definen na relacin de poltica e feminismo presentan propostas-tipo
para a alfabetizacin dixital, coma o Kit da loita na internet, de ACSURLAS SEGOVIAS, nunha iniciativa, Gnere, TIC i activisme, que visa incorporar ao traballo das axitadoras sociais todas as ferramentas para, citmolas
en cataln, difondre, compartir, escoltar, aprendre, dialogar, traballar en
xarxa, fer denncies i convocatries a gran escala, difuminant les barreres espacials i, fins i tot, les jerarquias2. Un dos materiais de traballo
refrese, precisamente, ao Ciberfeminismo e a fenda dixital de xnero, con
opinins enfrontadas sobre a mesma e admitindo a sa diminucin coa
tecnoloxa mbil mentres os exemplos van cara as bloggers, cruciais, din,
por exemplo no estoupido e difusin da primavera rabe ou na creba de
estereotipos machistas.
No reverso da paisaxe, o que pasou en 2012 e que Michelle Goldberg
publica so o ttulo Feminisms Toxic Twitter Wars en The Nation o 17 de
febreiro de 2014. Naquel vern de 2012 un grupo de blogueiras renense
no Barnard College para tratar, precisamente, do feminismo On line. Da
xuntanza sae o informe #Femfuture: On line Revolution onde, por exemplo, as sas autoras (Martin e Valenti) din: Women of color and other
groups are already overlooked for adequate media attention and already
struggle disproportionately in this culture of scarcity,
2. <www.acsur.org>.
83
Desta maneira #Femfuture devn un realizativo do seu propio contradiscurso en que alerta do que xa se anunciara hai dcadas: as diferenzas non son reducbeis ao xnero. O disenso e a crtica aos privilexios
das brancas manifstase ate chegar ao que ser cualificado de ofensas
ideolxicas, ben lonxe e ben preto das gabanzas que, soamente un ano
antes, a critica Emily Nussbaum lle dirixa ao feminismo na blogoesfera
no New York magazine: Freed from the boundaries of print, writers could
blur the lines between formal and casual writing; between a call to arms,
a confession, and a stand-up routineand this new looseness of form
in turn emboldened readers to join in, to take risks in the safety of the
shared spotlight.
84
85
86
87
Proxectos pequenos, dende una serie de prcticas recoecbeis e analizbeis, o que o feminismo contemporneo desenvolve nas cosmogonas
da cibercultura lvannos cara a prcticas que no noso universo prximo
se trasforman en plataformas de investigacin visual como Subtramas6,
visando a construcin de imaxinarios crticos, con conceptos-chave como
bio-poltica, do it together, subxectivacin e ate formar o seu abecedario
anagramtico, con extensins a Facebook ou YouTube e ligames a outras
plataformas e pxinas de Institucins artsticas. A devandita cineasta,
escritora e docente Virginia Villaplana sintetizao as:
En oposicin al efecto de realidad y verdad que a menudo utiliza el rgimen documental como mecanismo de control biopoltico sobre las formas
y prcticas sociales, Subtramas pone de relieve las experiencias que han
redefinido las fronteras entre la ficcin, el ensayo y el documental7
Das redes fsicas festivais, editoras, lugares de encontro ate as dixitais; da necesidade de observar a pertinencia das teoras e confrontalas
coa recepcin das obras; das mencionadas taxonomas aproximativas que
Julia Lesange elabora volta da idea de conciencia fragmentada e prctica
artstica no cine de mulleres, a interiorizacin de que ti fas unha obra para
outra persoa na que te incles, que ti vas facendo unha pelcula que te vai
facendo, explicando, modulando; esta concepcin transformativa que
Brecha Ettinger aprofunda8 non poda se non encontrarse como peixe
na auga ao conxugar as tecnoloxas do eu filmo, o sistema de relacins
(mentais, emocionais, corporais, histricas) que constiten ese eu, co
modo novo de facer viaxar e intercambiar imaxes, de establecer filiacins,
de naturalizar o cinema sen cmara con repositorios iconogrficos-, de
transcodificar, automatizar, disolver, materializar cuxo resultado se disemina a travs de plataformas que veen de vello (WomenMakesMovies)
ou que son consecuencia directa do novo (Feministfrecuency).
Para conclur, situmonos no comn, no ttulo da nosa fala e recollemos
ideas que iremos tamn facer pblicas na revista TELOS9; achegmonos
6. Vase <http://subtramas.museoreinasofia.es/es/anagrama>.
7. Intervencin en el Foro Internacional Cinema de Pequenas Nacins, Alfabetizacin
Flmica e Novas Audiencias (Proyecto Cara o Espazo Dixital Europeo, Plan Nacional
de I+D+i (CSO 2012-35784), Santiago de Compostela, 23-24 de octubre de 2014.
8. Ettinger, Bracha, Regards et espace-de-bord matrixiels, 1999, La lettre vole, Bruxelles.
9. Ledo Andin, Margarita, Cine documental, cibercultura, tecnologas de proximidad,
88
89
CODA
Your body is a battleground (o teu corpo un campo de batalla),
dende aquela consigna expandida da artista conceptual feminista norteamericana Brbara Kruger, cada vez que escoitamos a palabra corpo,
outrora tan oculta, sabemos que nela se entrelazan xnero e poltica de
representacin, sexismo e violencia, precariedade e dependencia; sabemos
que nela se reactualiza, tal una maldicin bblica, unha das formas mis
degradas de relacin humana: a trata.
Somos, ao mesmo tempo ca elas, esa perdida total da querencia. Da
beleza. Da dispoibilidade amatoria. Mulleres que sobreviven na representacin desa outra que nin son, nin tiveron posibilidade algunha de o ser.
Dbeda, esta, mis al da historia. Ferida difcil, moi difcil de corcoser.
Mulleres sen dereitos no porto de orixe e no de chegada; mulleres sen
papeis, en trnsito continuo, re-encarnadas nas marxes das vas pblicas,
das fronteiras, dos empregos clandestinos, do traballo portas adentro, das
domsticas. Mulleres sen dereitos e sen tempo nin lugar para saberse con
dereito a teren dereitos.
90
BIBLIOGRAFA
Baumann, Ursula. A World of Matter and Mobility in www.geobodies.
org.
91
MACBA.
VV.AA A voz e a palabra. Coloquio sobre a batalla dos xneros (2005) Santiago de
Compostela: CGAC.
92
93
Desde ento, a febre tornou-se cada vez mais ardente. Foi apenas h vinte
anos que a WWW foi implantada, transformando o computador em uma
metamdia deglutidora de linguagens, responsvel por um formidvel
salto nos modos de organizao da linguagem humana, que vem sendo
chamada de hipermdia. Junto com isso, o desenvolvimento das redes foi
colocando crescentemente a internet no terminal de usurios. Do incio
do milnio para c, esses desenvolvimentos foram progressivamente
penetrando nas casas, no trabalho e na educao, quando passamos a
habitar ecologias saturadas de tecnologias, algumas delas adaptativas
para nos fornecer aquilo de que necessitamos (informao e servios),
de acordo com nossas necessidades e daquilo que estamos fazendo no
momento.
Para dar conta da acelerao nas mutaes que o incremento da tecnologia do hardware e do software vem produzindo, a cultura da Web
passou a ser numerada: Web 1.0, 2.0, 3.0. Tudo isso em no mais do que
duas dcadas. Os abalos ssmicos culturais tiveram incio com a Web 1.0
que vai de 1980 a 1990, quando reinava o desktop com seus sistemas de
arquivo, e-mail, servidores, bancos de dados e seus suportes: http, HTML,
Java, gerando trabalhos em equipe, intranets, portais. Ento, de 2000 a 2010,
a Web 2.0 trouxe a exploso das redes sociais, Orkut, Twitter e Facebook,
junto com os blogs e as wikis, baseadas no XML/J2EE. A exploso dessas
plataformas foi grandemente municiada pelo advento dos dispositivos
mveis conectados internet e, portanto, dotados do poder de acesso,
comunicao e entretenimento online de qualquer lugar para qualquer
outro, em qualquer tempo.
Tim OReilly, guru do marketing digital, cunhou o termo Web 2.0 para
se referir ao modo como o valor das novas redes no depende do hardware,
nem mesmo do contedo veiculado, mas sim do modo como elas atraem a
participao de comunidades sociais em larga escala, coletando e anotando
dados para os outros usurios. Algumas dessas plataformas requerem a
ativa participao dos usurios na confiana de um ethos social baseado
no compartilhamento de dados textuais, imagens e sons. Outras plataformas dependem da anlise automatizada do comportamento coletivo.
A terceira era que estamos atravessando, depois de 2010, a da Web
semntica, da computao na nuvem, a Web com banco de dados, dos
agentes pessoais inteligentes, incluindo tambm as febres do momento,
que so a internet das coisas e o big data.
94
95
96
Em 2014, os ideais do Transmediale alimentavam-se da figura heroica do hacker. Em 2015, entretanto, as alternativas que sobraram para os
hackers no soam mais muito alentadoras: ou eles so perseguidos e presos, ou se protegem na marginalidade de uma atuao que seja capaz de
encontrar vias desviantes do sistema, ou so contratados pelas grandes
corporaes com altos salrios. Na descrena do ideal hacktivista, resta
apenas a ironia como nico e minguado farolete para se locomover na
escurido da noite digital.
O que se lamenta fundamentalmente so as pretensas perdas relativas
ao eu, ao self. Lastima-se o eu quantificado, a automercantilizao, a coisificao do eu, a perda da privacidade pessoal, o imaginrio capitalista
que permeia o planeta com seu modo prprio de captura, abraando desde a subjetividade at a ecologia, desde o involuntrio s racionalidades
conscientes.
O diagnstico dessas perdas, com entonaes autorais sui-generis, atingiu seu clmax na palestra mais esperada e mais celebrada do
Transmediale, a do sul-coreano alemo Byong-Chul Han. Com 56 anos de
idade e aparncia de 30, hoje alocado na Universitt der Knst, de Berlin, na
qual trabalha com filosofia e novas mdias, esse filsofo est fazendo furor
na Alemanha, com repercusses tambm na Escandinvia e Espanha.
Sua biografia, sobre a qual no cabe aqui discorrer, tem lances extraordinrios de genialidade. Alguns o consideram sucessor de Baudrillard
ou Agamben. Vem publicando de um a dois livros, bem curtos (por volta
de cem pginas), todos os anos e alguns deles j esto traduzidos para
doze lnguas. Os ttulos dos livros primam pela fora sugestiva. Seguem
alguns deles: Hiperculturalidade (2006), A arte da permanncia (2009), Por que
di o amor (2009), A agonia de Eros (2012), Sociedade da fadiga (2012), Sociedade
da transparncia (2013), No enxame (2014). O que une todos esses livros o
diagnstico, que o autor realiza, das patologias psquicas das sociedades
atuais (alis, baseado em Han, esse ser o ttulo de um dos captulos
patologias psquicas do ps-digital do livro, Temas e dilemas do ps-digital.
A voz da poltica, que estou no momento tentando terminar). luz desse
diagnstico, a fadiga, por exemplo, traduz-se em fadiga de si mesmo,
como foi magistralmente tratada no filme Melancolia, de Lars von Trier.
Toda sociedade apresenta suas prprias enfermidades. Para Han,
da enfermidade bacteriana, passamos para a viral e, agora, enfrentamos
a enfermidade neuronal. A exposio de suas ideias pontilhada de
97
98
99
100
REFERNCIAS
AGAMBEN, Giorgio (2013). Opus Dei. Homo Sacer, II-5, Francisco Arruda do
Nascimento (trad.). So Paulo: Boitempo.
(2015). A Potncia do pensamento. Ensaios e conferncias, Antonio
Guerreiro (trad.). Belo Horizonte/So Paulo: Autntica.
DELEUZE, Gilles (1992). Conversaes, Peter Pl Pelbart (trad.). Rio de Janeiro:
Ed. 34.
FOUCAULT, Michel (1979). Microfsica do poder, Roberto Machado (trad.). Rio
de Janeiro: Graal.
______ . (1999). Em defesa da sociedade: curso no College de France (1975-1976),
Maria Ermantina de Almeida Prado Galvo (trad.). So Paulo: Martins
Fontes.
HAN, Byung-Chul. (2013). La sociedad de la transparncia, Ral Gabs (trad.).
Barcelona: Herder Editorial.
______ . (2014a) La agona del Eros, Ral Gbas (trad.). Barcelona: Herder
Editorial.
______. (2014b). En el enjambre, Ral Gabs (trad.). Barcelona: Herder Editorial.
______. (2014c). A sociedade do cansao, Gilda Lopes Encarnao (trad.). Lisboa:
Relgio Dgua.
SANTAELLA, Lucia (1996). Cultura das mdias. So Paulo: Experimento.
______ .
101
Introduo
Derrick de Kerckhove
(A massa sem corpo), (o corpo sem massa), (a massa
sem massa), (o corpo sem corpo). As redes sociais
como ambientes de ausncia (e fundamentalismos)
Antnio Fidalgo
As redes e a armao: Da cultura do
narcisismo ao fetichismo tecnolgico
Francisco Rdiger
A carne e o bit
Eugnio Bucci
Tecnofilias y tecnofobias frente a la investigacin
y desarrollo de cibercultura@
Jorge A. Gonzlez
Medios sociais e ensaio documental feminista
Lucia Santaella
ISBN 978-85-7205-149-1
9 788572 051491
Promoo e realizao: