Sunteți pe pagina 1din 11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

NiklasLuhmannUmaapresentao

JooPissarraEsteves,UniversidadeNovadeLisboa
(in,N.Luhmann,AImprobabilidadedaComunicao,Lisboa,Vega,1993)

Corriaojdistanteanode1960.EntreosestudantesestrangeirosquenesseanochegamUniversidadede
HarvardencontraseNiklasLuhmanncidadoalemo,entocomtrintaetrsanosdeidade.Paratrs
ficavaumacarreiraannimaepoucoentusiasmantedefuncionriopblico,qualtinhachegadoaps
concluirosestudosdeDireitoemFriburgo.
OobjectivooficialdavisitaeraumaespecializaoemAdministrao.Secretamente,porm,ojovem
burocratatransportavaprojectosmaisambiciosos,frutodoseuinteressevidopelaleituraereflexo,que
desdehalgunsanosalimentavamargemdosgabinetes.
ApassagempelosEstadosUnidosmarcouumamudanaderumoradicalnavidadeLuhmann:dincioa
umpercursointelectualautnomo,prosseguidoduranteosanoscomenormepreseverana,atao
reconhecimento,naactualidade,comoumdosmaisimportantesautoresdopensamentosocialdestesculo.
RegressadodeHarvard,aindaacarreiradeAdministraoqueoespera,masentojligadoreade
investigao(InstitutodeSpira).Em1965,pelamodeHelmuthSchelsky,chegaUniversidadesas
contingnciasdavida(acomearpelassuasorigensfamiliares)podemexplicarqueestedesfechoprevisvel
tenhaocorridototarde.O"atraso"foi,porm,rapidamenterecuperado:umanobastouparaconcluirtodas
asprovasnecessriasobtenodactedraprimeironaUniversidadedeMunstere,apartirde1968,em
Bielefeld.
Masfoi,sobretudo,emtermosintelectuaisqueapassagemporHarvardmarcouopercursodeLuhmann.
Noinciodadcadade60,aUniversidadelocaleraumdosmaisimportantescentrosdasCinciasSociais
norteamericanas,emparticulardaSociologia,muitoporinflunciadeumautorentojconsagrado,Talcott
Parsons.Osseusseminrioseramseguidoscomenormeinteresseporestudantesdetodoomundo,e
Luhmannnofugiuregra.Anasceuumaafinidadeintelectualquepodemoshojeconsideraramais
consistentedoseupensamento.Sequisermosarriscarumacaracterizaogeraldapropostatericade
Luhmann,podemosconsiderlanadirectacontinuidadedaSociologiaestruturalefuncionaldeParsonsisto
significaqueeletomaessapropostacompontodepartida,eapenasisso,paradesenvolverummodelo
intelectualprprioque,emmltiplosaspectos,seafastadarefernciaoriginal.
NocasodeLuhmann,esta"fidelidade"verdadeiramenteexcepcional.Desdeosseusprimeirosescritos,
ficoupatenteaextremaoriginalidadedoseupensamentoqualificaoque,noentanto,oautornunca
aceitou,porcoernciacomoseuprpriomodeloterico.Essaoriginalidadenodispensouumdilogo
permanentecomoutrospensadores,emparticularosautoresconsagradostantodaSociologiacomoda
Filosofia.Tratousedeumdilogosempremuitovivoepolmico,difcildecompreenderpelamaioriados
seuscontemporneos(maishabituadosaevocaros"clssicos"emsinaldevenerao):umarelao
heterodoxa,prpriadeumverdadeiroiconoclasta,queapenasfaladosoutrosquandoissoabsolutamente
indispensvelparafocalizarmelhoroseuprpriopensamento.
HarvardficariaaindaligadavidadeLuhmannpeloconhecimentoqueeleatravoucomumjovemcolega
decurso:JrgenHabermas.Nestecaso,asrazessoantagnicassqueoligamaParsons.
OpensamentodeHabermasrepresentou,nosanosqueseseguirameathoje,areferncianegativa,por
assimdizer,dateoriadeLuhmann:aversocontemporneadatradioprogressistadopensamentoeuropeu,
queLuhmanndesdesemprerefutou,comumacrticaradicaltradioemancipatriaherdeirado
humanismodasLuzes,queeleconsideratotalmentedesajustadarealidadecomplexadassociedades
desenvolvidas.

http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

1/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

Noambientemuitoparticulardopensamentoalemo,osdoisjovensacadmicosdecidiramdarexpressoa
tointeressanteconflitointelectualcomapublicaodeumlivroconjuntoe,assim,em1971saiuestampa
TheoriederGesellschaftoderSozialtechnologie.Otrabalhomereceudiversasreediesnosanosseguintese
aeditora(Suhrkamp)ampliouassuasrepercussesdandoinciopublicaodeumasriedevolumes
complementares,numasrieintituladaTheorieDiskussion,ondeforamchamadosaparticiparnodebate
muitosoutrosdestacadoscientistassociais.
Apolmicaestavalanadaeficar,porcerto,paraahistriacomoumadasmaisimportantesdestesculo.
Aolongodosltimosvinteanos,oconfrontointelectualentreosdoisautoresradicalizouseaindamais,mas
nemporissoassuasrelaespessoaisdeixaramdeserasmelhores...

II
AdivulgaodotrabalhodeNiklasLuhmannforadaAlemanhaest,ainda,muitoaqumdarealimportncia
doautornoquadrodopensamentoeuropeucontemporneo.
Sapartirdaltimadcadaestasituaosecomeouaalterar,comatraduoregulardealgunstextosna
Europa(emespecialnaGrBretanhaenaItlia),noJapoenaAmricaLatinanestecasocomum
interesseparticularparaopblicodelnguaportuguesa,emvirtudedaapostapioneiradecertoseditores
brasileiros.
Somltiplososfactoresquepodemjustificarestadescobertatotardia.OrecatodeBielefeldno
favoreceu,seguramente,aprojecointernacionaldeLuhmann,emboratenhaconstiudoomeioidealparao
seutrabalho:umauniversidaderecmcriada,queaspiravaassumirsecomalternativasvelhas
academias,promovendoaflexibilizaodosplanosdeestudodosseusalunoseainvestigao
interdisciplinardosdocentes.
Orecolhimentoqueestemeioacadmicoproporcionavafoiexploradoatexaustopelojovemprofessor
queseentregou,emtermosestritamentepessoais,construodeumpensamento.Senoplanoterico,oseu
esforo,comojficoureferido,nosentidoderefutarumacertatradiointelectualeuropeiadominante,j
noquedizrespeitoaosmtodosdetrabalho,Luhmannomaistipicamenteeuropeuquesepodeimaginar:
mximapessoalizaoemtodososplanosdeconcepodainvestigao,quedesenvolvidaapartirda
exploraodeumvelhoficheiropessoal,cujaconstruofoiiniciadaaindanostemposdapassagempela
burocraciadoEstado.
Masaprincipaldificuldademaiordivulgaodoautorestnoseuprpriopensamento.Nadanele
propcioaentusiasmosmuitorepentinos:aobsessivaprocuradainovao,umquadrodereferncias
desconcertantes(extenssssimo,muitodiversificado,leiturasreveliada"cartilha"consagrada,citaes
desconhecidasou,simplesmente,desprezadas...),apreocupaoconstantededesenvolverumaperspectiva
tericaglobal(mesmoquandoostemasabordadosparecemsugerirgrandeespecifcidadeeumestilode
abordagemmais"prtico")e,supremadificuldade,aexploraominuciosadecamposbibliogrficos
imensos,numaintenointerdisciplinarquedeixadesconcertadosmesmoosmaiseruditos.
Porltimo,asdificuldadesinerentesescrita.Umritmodeproduoalucinante,comalgumascentenasde
pginasregularmentepublicadastodososanospoucolivros(pelomenosconcebidosenquantotal),mas
maisdeumacentenadeartigosdispersosporinmerascolectneaserevistascientficas.Umplanode
publicaoaparentementefragmentrioedisperso,ondeostemassemultiplicam,repetemouencadeiamsem
outralgicaquenosejaadacoernciaglobaldadapelaintegralidadedopensamentodoautor.Eh,ainda,a
dificuldadedaescritapropriamentedita,queestnarazodirectadacomplexidadedateoriaquepretende
exprimir:umestilomuitopessoalecomplexo,comcriaodeterminologiaprpria,recorrnciassistemticas
(nemsempreevidentes),concatenaocaticadediversosplanosdeanliseeamultiplicaotorrencialdas
referncias.
TodosestesfactoressorazesdesobraquefazemdeLuhmannumautorpouco"apetecvel"dosagentes
editoriais.Aosquesepropemconheceroseupensamento,recomendvelquetomemdesdelogoem
devidacontaasdificuldadesqueosesperam.Adescrenaqueoprprioautorafirmaquantooriginalidade
dasuaobra,ouacaracterizaoquedelafazcomo"simplesdescrio"darealidadesocialnopassamde
merailusodefacilidades...
http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

2/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

Mas,apesardetodasestasdificuldades,importa,nestemomento,saudaroreconhecimentoque,comtodaa
justia,comeafinalmenteaseratribudo.Infelizmente,nemsempreaspolticaseditoriaistm
correspondidodamelhorformaaoscritriosderigorecoernciaqueacomplexidadedopensamentodeste
autorexigiria.Optase,comdemasiadafrequncia,portrabalhosmuitoparcelaresqueparecemsugerira
ideiadeespecializaodisciplinaremdomniosparticularescomo,aadministrao,oDireito,apedagogia,
etc.,quandoesseno,defacto,oregistoapropriadoparacaptaralgicadestapropostaterica.Outras
vezes,piorainda,jogaseabertamentena"lgicadomercado",comduvidosasestratgiasdeseduodeum
pblicodesconhecedoreshipoteticamente"interessado"nestecaso,asopestendemaprivilegiar
textosprimeiravista"sugestivos",masquesorealmentesecundrios.

III
Acomunicaofoiotemaescolhidoparadarunidadeselecodetextosaquiapresentada.umtemaque
permiteumaintegraobastanterigorosadoautornoquadrogeraldopensamentosociolgico
contemporneoe,muitoemparticular,permiteexplorarcomgrandeclarezaarelao,antesmencionada,
comaTeoriadosSistemaseasideiasdeTalcottParsons.
ASystemtheoriedeLuhmanntem,comooprprionomeindica,nanoodesistemaoconceitochave,o
qualrecolhedaSociologiafuncionaleestruturalnorteamericana,masdoqualtem,tambm,um
entendimentobastantediverso.Oaspectoprincipalquemarcaadiferenaentreasduaspropostasarelao
sistemameio.
Nalinhadatradiodominantenopensamentoeuropeu,aprimeiraversodaTeoriadosSistemasaplicada
realidadesocialconcebeuasociedadecomoumaespciedesistemasoberano,comcapacidadeilimitadade
modelaodoseumeioambientesegundoomodeloweberianodeumaracionalidadeidealtpica,
normativaeoptimal,nabasedaqualsedeveriaautomaticamenteinstaurarumarelaoharmoniosado
sistemacomomeio.
AconcepodeLuhmanndofuncionamentodasociedadeemtermosdeumarelaosistemameioretoma,
tambm,opensamentodeWeberodualismoracionalidadeformalracionalidadematerial:omeioambiente
dosistema(Umwelt)poderserconsideradooequivalentedaracionalidadematerial(aesferaemotivaeda
experincia,dasnecessidades,desejosepaixesdoshomens).Mas,doseupontodevista,omeionose
limitafunodemuniciador,porassimdizer,dosistemadefine,tambm,osseuslimitesderacionalidade.
Daquiresulta,porconsequncia,aredefiniodaprpriaracionalidadesistmica(systemrationalitt):jno
umaracionalidadehegemnica(comoWeberentendiaaracionalidadeformal),masantes"defensiva",uma
racionalidademquepretendeapenasacolhereneutralizar,tantoquantopossvel,asameaasprovenientesdo
meio(semnuncachegaradominlo).Nestamedida,elaperdetambmoseucarcternormativoeideal
tpicotornasecontingenteeoperacomoumaespciederedepluridimensionalepolimrfica.
Estaredefiniodetermoserelaesimplicaumaviragemradicalrelativamenteaopensamentopoltico
europeudominanteetem,comoltimaconsequncia,oabandonodefinitivodomodeloorganicistade
umarelaopartetodo,emqueaposiocentralestavasemprereservadaaoindivduo.Em
termosmacro
sociolgicos,ocorreumadesantropomorfizaodanoodeorganismo,consequentemente,ohomemdeixa
deserconsideradocomoparte(afundamental)dessemesmoorganismosocialetornaselheexteriorpassa
aconstituirummeioambientedosistemae,comotal,fontepermanentementegeradoradeproblemas,
criadoradecomplexidade.
Algunsautoresvemnestaconcepodasociedadeumpessimismodecarizcatastrofista,consequnciada
substituiodavelha"identidadesubstancial"poruma"identidadefuncional"edoreconhecimentodomeio
comofontedeinstabilidadenoneutralizvel.ComorefereMarramao,"opessimismodecarizcatastrofista
deLuhmannderivadirectamentedaaxiomticaprviasegundoaqual,entre'formal'e'material','sistema'e'
mundo','selectividade'e'complexidade'nohrelaolinear,nemcausaltransitiva,masscontiguidade.O
aumentodacomplexidadeambienteapresentaseaLuhmanncomoumaconstanteevolutivaabsoluta.A
evoluodomeioparaosistemaumafontede'problemas'constante(emtermosdenecessidadede
desenvolverealargarassuasprestaesselectivas).Mas,aomesmotempo,aevoluotambm
independentedasoperaesqueosistemaempreendepararesolverosproblemas,i.e..aevoluodomeio
http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

3/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

possuiumgrauilimitado,ouantes,impossveldedeterminar,deindiferena'reduodecomplexidade'.
Assim,nopodemosexcluiraprioriqueasmedidastomadaspelosistemaparafazerfaceaoaumentoda
contingnciaambienteseacabemporrevelarincapazesdeseoporaesseprocessodeentropiaqueameaa
conduzirmorte.Pelocontrrio,devemosteremcontaaprpriaeventualidadedacatstrofe"(Marramao,
1988:206).
Sempremcausaapertinnciadestaobservao,devemosnoentantoteremcontaque,noquadroda
Systemtheorie,"tudoisto"consideradocomamximaserenidade,prpriadoactodasimplesde
"observao":trataseapenas(ousupostamente?)dadescriodofuncionamentoobjectivodasociedade.E
aosmaisalarmados,Luhmannpodersemprereplicarque,nestascondies,estdefinitivamenteafastadaa
possibilidadetotalitria:comonenhumsistemapodeincorporarporinteiroaidentidadedohomem,no
existe,porisso,operigodesetornartotalizante.
OautoentendimentoqueestaversodaTeoriadosSistemastemdesiprpriaedaevoluosocialno
parece,defacto,poderserclassificadadecatastrofista,mastambm,indiscutvelquenopartilhao
optimismosubjacenteaopensamentodeParsons.Aoelegeraintegraocomotemacentraldoseuprograma
depesquisa,osocilogoamericanoreencontrouovelhoproblemadalegitimidade(recorrenteno
pensamentopolticomoderno),paraoqualpropsumnovotipodesoluolegalista:naaceitaodanorma
reconheceaobservnciadeumconsenso(implcito)relativoaoscontedosdevalordosimperativos
emitidospelosistemapoltico.Estaredefiniodaproblemticadoconsensodeveservistaaparda
concepodopodercomomediumdetroca(nosujeitologicadasomazero)ederedistribuio
permanenteemtodoosistema(Parsons,1963:232esgs.),bemcomodoentendimentodoDireitoassim
comoespciede"caixanegra"reguladoradosistema:filtraasexpectativassociais,transformaasem
exignciaslegtimas(segundoopadronormativovigente)eedirigeasaosistemapolticoadministrativo,
porumlado(input),e,poroutrolado(output),conferelegitimidadesdecisespolticasetransmiteasde
formaapoderemorientaroscomportamentossociais(Parsons,1971:303).Pareceevidentequeesta
reuniodepressupostosssejustificaemfunodeumextremooptimismoquantoaorumodaevoluo
socialescapacidadesilimitadasdeadaptaoeaperfeioamentodademocracia.
AafinidadedeLumanncomParsonsnoincluiapartilhadestaatitudeperantearealidadeeaevoluo
social.Pelocontrrio.Noinocenteasuaprefernciapelotemadagovernabilidade,quedoutrorumoao
programadepesquisaeequivale,naprtica,aumamudanadeparadigma.Sattulodeexemplo,
consideremosomodocomoele"resolve"aquestodalegitimidade.Emfacedasnecessidadesde
autoprogramaodosistema,resultadodaameaaconstantequeelesofrepelocrescimentoda
complexidade,alegitimidadereduzidaaummeroproblemafuncional:oaperfeioamentodosmecanismos
deprocedimentoinstitucionalizadosdosubsistemaadministrativo,queassimlibertaoosistemasocial
geral(oprocessodedeciso)dosconstrangimentosdo"mercadopoltico"(osubsistemadospartidoseas
suasleisdeconcorrncia),conferindolhemaiorautonomiaecapacidadeselectiva(Luhmann,1969:2935).
Estaformadelegitimidaderespondecaractersticadossistemasdassociedadesdesenvolvidasque
Luhmanndesigna"autopoiesis":ummecanismoreflexivodoprpriosistemaquelhepermiteo
desdobramentoautoreflexivo,deformaapodersatisfazerasnecessidadesdeplasticidadeeestabilidadedas
suasestruturasnumcontextoaltamentecomplexo(Luhmann,1986:172esgs.).
Alegitimidadeassimconcebidacomomerooperadorsistmicoquevisatornarosistemasocial
suficientementeflexvel,senoaopontodeelepoderaspiraradominarintegralmenteoseumeioambiente,
pelomenostornandooresistentesvariaesqueatmlugar,fazdaparticipaopoucomaisqueum
ritualeddademocraciaumaimagemextremamenteempalidecida.
Inevitavelmente,aousadiacustaaLuhmannvercairsobresioeptetodeneoconservadorismo.Noh
nestareaconadadesurpreendenteque,aliseemtermosmaisprosaicos,encontraplenacorroboraonas
simpatiaspolticasdoautor,desdehlongadata(tinhasidopelamodademocraciacristqueinicioua
promissoracarreiraadministrativa,entretantocompletamenteesquecida...).Masoqueporenquantoficar
aindasemrespostaconclusiva,emprimeirolugar,seotermodeclassificaaoutilizadoaindamantm
propriedade(ounopassajdemaisumarqueismodopensamentopolticoda"VelhaEuropa"...)e,em
segundolugar,seaclassificaoestigmatizaateoriaou,simplesmente,umaformaderesistnciaperantea
prpriarealidadesocial...
http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

4/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

Quando,entrens,sagoraesteautorcomeaasermelhorconhecido,talvezsejamaisindicadorefriarum
poucoodesejodeencontrarrespostasdefinitivasparatodasestasdvidastantomaisporqueestamos
peranteumpensamentoqueparecelongedejseterdadocomoconcludoe,poroutrolado,reflectimos
sobreaprpriarealidadedomomento,quenoseupermanentedevirpode,atodoomomento,oferecernovos
elementosmaiselucidativos.
Mas,parecedesdejindiscutvelexistiremvirtualidadesnestaousadaTeoriadosSistemasSociaisqueesto
muitoalmdoseuvirtuosismoespeculativo.AperspicciadasanlisesdeLuhmannnoquedizrespeito
compreensopolticadassociedadesmaisdesenvolvidasflagranteassociedadesdominadaspela
dinmicadamassa,mergulhadasnumacriseprofundadovelhosistemadepartidoseespectadorasda
emergnciaintempestivadenovasformasdeconflito.
issoquegaranteaLuhmannumlugardestacadonahistriadopensamentosocialcontemporneo,com
relevoparticularparaasuapropostadeumnovocritriodarazo:aracionalidadesistmica,queregistaa
obsolnciadosvelhoscritriosregulativosda"verdade"eda"justia"(ou,pelomenos,asuacrise
profunda)efica,paraj,aconstituirumderradeiropassodecisivonoprocessodesecularizao(dopoder)e
depositivizao(doDireito).Mantm,assim,tambmalgumsignificadoainclusodestateorianoquadro
doqueseconvencionouchamar"psmodernidade"(Bednarz,1991:42332)aexpresso,noentanto,no
pertenceaovocabulriodoautoremesmoobjectodasuaironiacorrosiva(Luhmann,1987:231).A
conotaosurgeemvirtudedointeresseprestadotendnciadeslegitimizantepresentenassociedadesmais
desenvolvidas,comacrisedas"metanarrativas"(do"Esprito"ouda"Humanidade"),queformavamo
quadroteleolgicoderefernciadapolticamoderna,eaemergnciadeumcritriopuramenteperformativo
(autolegitimante),deoptimizaodarelaoinputoutput,queempolticaequivaleaoesvaziamentodo
processodedecisoesuaarregimentaosobecontroloformalizado.Estapareceser,tambm,aintuiode
LyotardquandoalinhaasuateoriadapsmodernidadeporLuhmannecontraHabermas(Lyotard,1979:
6978).
Oquepermanece,porenquanto,muitodiscutvelnapropostadeLuhmannomodocomoeledpor
encerradoumdeterminadotempohistrico,aarbitrariedadecomquepostulaumanovarealidade
absolutamentediferenteque,paratodososefeitoseemdevidorigor,nopodeseridentificadadeoutra
formaquenosejaadeumatendnciadopresenteouumapossibilidade(entreoutras)queseabre
evoluosocial.Marramaofala,aestepropsito,deuma"idealizaodoprocessodesecularizao",uma
espciede"histriaexpost",comefeitoscomprometedores:eliminaasformasconflituantesde
racionalidade,neutralizaoproblemadareproduosocialemsentidoamploeddapolticaumavisono
apenasneutralizantemas,essencialmente,"improdutiva""aconceposistmicadsoluoaodramtico
dilemadeWebersobrearelaoentreoladoinovadoreoladoadimnistrativodopoltico,massoresolve
porqueeliminadeperspectivaoprimeirotermododilema(...)o'decisionismo'deLuhmann(...)associase
aessasociologiado'fimdapoltica'quevnahipertrofiadaadministraoaconsequnciainevitvelda
atrofiados'fenmenosdedominao'"(Marramao,1983:155).
OparadigmaqueLuhmannnospropeajudanosacompreenderdiferentesaspectosdarealidadesociale
polticacontempornea(queoutrosparadigmasnoentendemou,simplesmente,ignoram),masdeleno
devemosesperarmaisdoquenospodedar.Doseuprogramanoconstamasrespostasaosproblemasda
dinmicasocial,dastendnciasinovadorasedamudanaestrutural.

IV
NaSociologiaestruturalefuncional,oparadigmasistmicoequivaliaapoucomaisqueumaintuio,A
sociedadeconsiderada,emtermosglobaisenasualgicadefuncionamento,comoumsistema,mass
muitoparcialmenteforamexploradastodasasconsequnciasdestanoo.
Luhmannpropesecolmatarestalacunacustadeumplanodeinvestigaociclpico,queaspiranos
renovaropensamentosociolgico,mastambmaprpriaTeoriaGeraldosSistemas,nassuaspossibilidades
deaplicaoaoutrosdomniosdoconhecimento.Nosurpreende,destemodo,queapardapresena
permanentedateoriaparsoniana,Luhmannintroduzacomgrandefrequnciarecentramentosimprevisveis
(Dupuy,1988:72),deixandonospreplexosquantoaoverdadeiroregistodoseuraciocniosociolgico,

http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

5/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

biolgico,cibernticoouaoautordereferncia
Parsons,Wiener,Varela,Maturana...
Otemacomumaostextosreunidosnestelivroacomunicaoilustracomrarafelicidadeomodocomo
estasduaslinhasdeinvestigaoseentrelaam.
OprimeiroobjectivoparaLuhmanndardacomunicaoumaimagemdestitudadashabituaisreferncias
ontolgicaseantropologizantes.Parsonstinhaaindapermanecidoprisioneirodestemodelo,porexemplo
quandoconcebeuos"mediasimblicos"imagemdalinguagemhumanaesegundoaarticulaosimples,
smbolosanoissovaleulhe,alis,contundentescrticasporsobrevalorizaroinstitudoeno
compreenderosfenmenosdedesvio(CartwrighteWarner,1976:6545).
Aalternativaestemacentuararelaoentrecomunicaoesistema,emparticularossistemassociais,para
osquaisacomunicaoconstituifactorprioritriodeafirmaodasuaindividualidadeporoposioaos
processosestritamenteinformacionaisdeoutrostiposdesistemas.Nosoj,pois,osindivduos,enquanto
tal,quesoconsideradosossujeitosdecomunicao,masosprpriossistemassociaisemergindoa
sociedade,tambmconsideradaenquantosistema(:osistemadetodosossubsistemassociaisconstitudos
ouaformar),comoouniversodetodasascomunicaespossveis.
Arelaosistemacomunicaopodesersintetizadaemduasteses:
1.acomunicaoodispositivofundamentaldadinmicaevolutivadossistemassociais
2.emfunodaprpriaevoluododispositivocomunicacional(comaformaodos"media
simbolicamente
generalizados"),oseureferentesoasagregaescolectivasdecarcterfuncionalquedopelonomede
sistemas(ejnoohomemconsideradoindividualmenteoindivduo,osujeito).
Acomunicaodestinaseaproduziraeficciasimblicageneralizantequetornapossvelaregularizaoda
vidasocialsobaformadeumaorganizaosistmicae,aomesmotempo,criacondiesdeestabilidade
favorveisaestetipodeorganizaosocialeaoseudesenvolvimento.
luzdestaperspectiva,acomunicaovistacomoumprocessoeminentementeselectivointrinsecamente
selectivo,jqueaprpriacomunicaoumprocessodeselecesquesedesenvolveatrsnveis:produo
deumcontedoinformativo,difusoeaceitaodessemesmocontedo(Luhmann,1981a:1378).Eainda
umprocessoselectivo,porqueaprpriacomunicaodesencadeianovassequnciasselectivas,despoleta
nossistemasnovassriesdeseleces,combasenasquaisestesoperamareduodacomplexidadecom
queseconfrontamecriamcondiesdeestabilidade.Encontramonos,porconseguinte,peranteuma
concepomuitopeculiardecomunicao,entendidabasicamentecomodispositivocibernticodestinadoa
normalizarasrelaessistemameio.
Ocorteradicalqueestaconcepodecomunicaofazcomoentendimentocomum(mesmonomeio
cientfico)estbempatentenarefutaoliminarqueLuhmannapresentadaideiadepancomunicao
positiva,propostapelaPsicossociologiasistmica(Watzlawick,BeavineJackson,1967:457e72).
AperspectivadeLuhmannadeumaabordagemproblematizantedacomunicao,quecomea
precisamenteporquestionarascondiesdeimprobabilidadedaprpriacomunicaoaquestoda
improbabilidadetem,alis,umalcancetericomaisamplo,relacionadacomoprocessosocialde
ajustamentodeexpectativasecomaaceitaovinculativadedecisessemexignciademotivaoracional
(Luhmann,1981b:995esgs.).
Ascondiesdeimprobabilidadeestointimamenterelacionadascomosnveisdeselecoantes
mencionados.Temos,porumlado,umaimprobabilidaderelacionadacomacompreenso,queresultadode
umcertosolipsismoprpriodoscontextoscomunicacionaisodadodepartidanopodedeixardeserum
determinadoisolamentodosparticipamtesnoprocessodecomunicao,umindividualismodasconscincias.
Outrafontedeimprobabilidadeestrelacionadacomacapacidadederecepo,ondeprevaleceum
pluralismodesituaeseinteresses.Porltimo,aimprobabilidaderelativaaosresultadospretendidos(coma
comunicao):mesmoquandoasdificuldadesanterioressoultrapassadas,resta,comoderradeira,ade
http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

6/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

conseguirincorporaracomunicaoaonveldocomportamento(doOutro),fazeradoptla(oscontedos
visados)comopermissadeaco.
Estasituao,comofacilmentesecompreender,ameaadoradavidadossistemas:afectaacapacidadede
deciso,edeformamaisacentuadacomoacrscimogeraldacomplexidadeque,comojfoireferido,
caracterizaoprocessodeevoluodassociedadesmodernas.Acomunicao,sporsi,ouseja,enquanto
recursolinguagemconvencional,noumagarantiaseguradanormalperformatividadedossistemas.Por
isso,aformaodos"mediasimbolicamentegeneralizados"Parsonshaviareferido,odinheiro,opoderea
influncia,aqueLuhmannacrescentou,oamoreaverdade,deixandoaindaemabertooutraspossibilidades.
Elesoperamcomoumaespciedesubstitutosdalinguagem,emperfeitasolidariedadecomofuncionamento
dossistemas,deformaagarantirasuaoperatividadee,aomesmotempo,adefinirnovospadresdo
entendimentohumano(compatveiscomoscontextosaltamentecomplexosdasnossassociedades).
ATeoriadaComunicaoeaTeoriadosSistemasapresentamseapartirdeagoraprofundamentesolidrias,
emcontrastecomopatchworkquecaracterizouosprimeirosexercciosdeaplicaodoparadigmasistmico
aodomniodasCinciasSociais.
Doisaspectosondeestecontrastemuitontido.Oprimeiro,relacionadocomosmediasistmicos
(funcionaisou"simbolicamentegeneralizados"):elesdeixamdeserentendidosemparalelismocoma
linguagem(comodefendiaParsons),epassamaassumirsecomoverdadeirasalternativaslinguagem.Na
dinmicadossistemas,elesvmsubstituiropapelquealinguagemdesempenhounassociedades
convencionais.Seasualgicainternamantmumcertoparalelismocomalinguagem,jasuaoperatividade
estmuitoalm:tratamsedemecanismosderegulaodosprocessossociaisquepretendem,precisamente,
dispensaralinguagemsurgemcomorespostasdificuldadesquealinguagemjnoconsegueresolver,ao
nveldasrelaeshumanascomplexasdassociedadesactuais.
Segundoaspecto:acomunicaoperdeaconotaodetransmissoeumcertocarcterteleolgico
(muitoevidente,precisamente,nateoriaparsoniana)consequnciadeserconsideradaanterior
formaodossistemaseexterioraoseufuncionamento,oqueobrigavaestesauma"adaptao".O
desenvolvimentotericolevadoacaboporLuhmanneliminaesteabismo,daelefalardeautorefernciado
processocomunicacional:acomunicaoestviradaparasiprpria,isto,paraosistemaemquetemlugar,
visaasuaautopreservao,aregularizaodosfluxossistemameioresultadodaintervenodosmedia
funcionais(criadospelosprpriossistemas)edaconsequentepossibilidadededescartaralinguagemcomo
nicorecursopararesolveroproblemadacompreenso.
Aideiadeautoreferencialidadedalinguagemsuficientementeinteressanteparaquenosocupemosum
poucomaisdela.
Ocarcterautoreferentedacomunicaodeveservistocomoalternativaideiaanteriordareflexividadeda
comunicaodeacordocomadiferenaessencialintroduzidaporestanovaperspectiva,segundoaqual,os
agentesdecomunicaonosojosindivduos,masossistemassociais.Acomunicaoumdispositivo
deautoregulaodossistemas:apartirdela(enaespecificidadedequeserevesteemcadamedium
funcional),cadasubsistemasocialobservaseasiprprioeobservaosoutrossubsistemas(edemais
contexto,mesmoosmaisdistantes,doseumeioambiente).Todaadinmicadoprocessodecomunicao
viradaparaoseuprpriointerior:asvriasoperaesdeselecoreferidas,emresultadodasquaisseproduz
ainformao,soohorizonteltimodacomunicao.
Autoreferencialidadenodeveaquisertomadacomosinnimodefechamento.Oprocessodecomunicao
devepreservarsempreumcertograudeabertura,poissassimpodesergarantidaaproduoregularde
informaoresultado,porconseguinte,deumadeterminadapermeabilidadedosistemaemrelaoaomeio
exterior.Aautoreferencialidade"trabalha"apartirdestaaberturainicialeconsiste,emltimainstncia,na
formadeacentuarocarctersistmicodacomunicao:davercomoasequnciadasoperaesselectivas
quepermitemchegarcomunicaoso,todaselas,nassuasdiferentesfases,orientadaspelalgica,
conjuntodeimperativosenecessidadesdossistemassociais.Exemplo,atodososttulosbrilhante,destetipo
de"funcionamento"dacomunicaootextopresentenestacolectneasobreaOpinioPblica,onde
Luhmannanalisaoprocessodecomunicaodosistemapoltico.

http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

7/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

Aideiasubjacentequeasequnciadeoperaesselectivasdoprocessodecomunicaoocorrecom
perfeitaautonomiarelativamenteaqualquertipodeinflunciaexterioraosistemaasfontesdesentidono
participam/controlamoprocessodeproduodosentido.,comtodaaevidncia,umaideiasuficientemente
polmicaparaacicataroutrasteoriasdacomunicaomasestetambmummritomuitoprpriode
Luhmann...
Antecipandocrticasprevisveis,apresentadaacaracterizaodesteprocessodecomunicaocomo"auto
referencialidadedinmica",parasublinharaaberturajreferidae,tambm,aorientaoparaadiversidade
quesempreestpresentenoprocessocomunicacional(Izuzquiza,1990:208).Autoreferncianodeve,por
conseguinte,confundirsecomtautologia:acomunicaonosedestinaareproduziromesmo,antes
trabalhasistematicamentecomadiversidadedaconsistirnumprocessoselectivoamltiplosnveis.A
diversidadecriadapelaprpriadinmicacomunicacional(osparticipantes,oscontedos,asseleces,etc.)e
adiversidadequeadinmicadossistemascria.claroque,destepontodevista,a"diversidade"situase
semprenoslimitesdeumadeterminadalgicaunitriaalgicadossistemassociais.Comojsabemos,esta
lgica,isto,ofuncionamentodossistemassociaisnodispensaadiversidade:seotipodeproblemasquese
colocamsobasicamentesempreiguais,jasrespostasencontradassomuitodiversasdeacordocoma
prpriadiversidadedossistemas,dosrespectivosmeiosexteriores,bemassimcomodasrelaesquese
estabelecementreunseoutros.

V
Ompetoderenootericaaestenvelatingeoplanoconceptualrelativoaoselementosconstituintesdo
processodecomunicao.
Tratasedeumreordenamento,nunscasos,ereinterpretao,noutroscasos,doselementosbsicos
identificadospelaTeoriadaComunicaoconvencional.Aobservaosobumanovaluzdesteselementos,
hmuitoidentificados,conferelhesnovoscontornoseredefineasuaimportncianocontextoglobaldo
processodecomunicao.
Nestedomnio,anotademaiororiginalidadedadapela"expectativadexito",consideradaoelemento
ordenadordatotalidadedoprocesso,doconjuntodasoperaesselectivas(Luhmann,1982a:2656).
Aexpectativadesucessodacomunicaodeveserinterpretadacomoenfatizaodocarcterfuncionaldeste
processo:noumaexpectativagratuta(ouespontnea),antesobedeceadeterminadasnecessidades
funcionais.Deve,poroutrolado,serconsideradaemestreitarelaocomaautoreferencialidadeda
comunicao:aprobabilidadedesucessosertantomaiorquantooprprioprocessocomunicacionaltenha
possibilidadedesedesenvolverdeummodoautnomo(autoreferente)edecontrolartodasasinfluncias
exterioresqueinevitavelmenteoameamaolongodopercursoselectivo.
Falardeexpectativa,recordemos,significadesdelogoadmitirocarctercontingentedosucesso.Emltima
anlise,permanecemsempreemabertotantoapossibilidadedeaceitaocomoaderecusadasmensagens
oprocessodecomunicaopreservaataolimiteumindispensvelgraudeabertura,que,
simultaneamente,condiodoseusucesso,mas,tambm,aeventualidadedofracasso.
Tooumaisproblemticoqueesteelementoemsidoprocessodecomunicaoa"expectativadexito"
ocritrioutilizadoparadefinir"xito".AoriginalidadedopensamentodeLuhmanntrilhapercursossinuosos
quetmtantasportasdeacessocomodefugaesoconfrontocomosprpriostextosdoautorpodeajudar
cadaum,porsiprprio,adescobrirqualadirecoapercorrer...
Continuandooelencodoselementosbsicosdoprocessodecomunicao.Oelementonucleara
informao(oucontedoinformativo).,comosabemos,oresultadodeumadeterminadaselecoe,por
outrolado,subentendeumadeterminadaintencionalidade.Ainformaooprodutodedeterminado
trabalhosobreasformassimblicaselasprpriasjresultadodeumaoperaodeselecooprodutode
umaoutraselecoentrealternativas,queretmdeterminadasformassimblicas(enotodasas
disponveis),paraintegrlasnoprocessodecomunicaoe,assim,astransformareminformao.
Claroqueaoperaoselectivaconstituintedainformaoaquiconsideradadeacordocomasua
pertinnciaparaosistemaassim,tambm,aintencionalidade,antesreferida,obedeceaomesmocritrio.
http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

8/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

Oquadroapresentadoajudanosacompreenderalgunsmovimentossignificativosaonveldoscontedos
informativos.Porexemplo,nodiscursopoltico,comodeterminadostemasentramemagenda,depoisde
perodosmaisoumenosprolongadosdeletargia(emgestaoouemadormecimento):oproblemaecolgico,
aquestomilitar,a"qualidadedevida",acorrupo,etc..Estesexemplosdeixamperceberdoismomentos
nagestaodainformao:umaprimeiraelaboraosimblica(aindairrelevanteparaosistemapoltico)ea
posteriorintegraonodiscursopolticoregular("agenda"),quandodeterminadas(esdeterminadas)
formassimblicassecristalizamsobaformademensagenspolticas,informaorelevanteparaosistema
poltico.
Amensagem,emltimainstncia,aquiloque,naprtica,objectivaainformo.Materializaaecolocaa
disposiodosinterlocutoresparaqueelesapossampartilhar.Sequisermosinsistirnumavisoformale
esquemticadoprocessodecomunicao,poderemosconsideraramensagemcomoumnovopasso(outra
etapaselectiva)doprocessodacomunicao.
Aofalarmosem"interlocutores"estamosaindaautilizaroquadroderefernciadasteoriasdacomunicao
convencionais.AsdesignaesutilizadasporLuhmann"Ego"(aquelequecomunica)e"Alter"(oque
recebeainformao)podem,porissomesmo,tornarseequvocas.Oseuobjectivodestituirosagentesda
comunicaodeumcarcterantropologizante:tratamsedeagentesqueintervmcomoelementosdeum
sistemaou,emdeterminadascircunstncias,soosprpriossistemasqueactuamenquantoagentesno
processodecomunicao.Mesmoquandoidentificamospessoasindividuais,asuaparticipaonoprocesso
sempreencaradacomoadeelementosqueassumemoestatutodeagentesdeumdeterminadosistema
social.
Aindaquantoaestesagentesdoprocessocomunicacional,epararemarcarocortecomasteorias
convencionais,elessoconsideradosemtermosdehomogeneidade:"Ego"e"Alter"sojumresultadodo
processo,pertencem,partida,aummesmouniversodereferncia(contextoderelao),quedispensa,
assim,qualquerexercciodestinadoacoloclosemcontacto(preocupaohermenutica).Aideia,to
ousadaquantodiscutvel,queossistemasfuncionaroparaosindivduoscomoreferentefenomenolgico
absoluto,umaculturaprpriaquevemocuparoespaoanteriormentereservadoculturadeummodode
vidamultifacetadoepolissmicoestanoterpropriamentedesaparecido,masasuaexistnciadeveser
mediadapelaprimeira.Avulgarizaoaonveldalinguagemcomumdeexpressescom"culturadas
organizaes","culturadeempresa","culturapoltica",etc.sintomticasenodatotaltransparnciada
teseradicalluhmaniana,pelomenosdeumcertotourdeforcenosentidodefavorecerdeterminadas
possibilidadesdedesenvolvimento(comportagonistas,alis,bemidentificadosecominteresses
inequvocos).
AcomunicaoconsideradanoquadrodaTeoriadosSistemasapresentaumcarctereminentementetcnico,
eoelementoondeissomaisevidenteocdigo.
Ocdigotemumpapelcrucialnadinmicadoprocessodecomunicao:oelementoque,emltima
instncia,ordenaatotalidadedoprocesso,emtornodoqualosoutroselementosgravitameestabelecem
configuraesvariveis.ParaLuhmann,ocdigo,sporsi,jummododecomunicao:umesquemaque
permiteaosistemaprocessaroseumeioambientesobaformadeinformao,segundoosparmetrosde
satisfaodeumadeterminadafunorefereapropsito,"aformadocdigodefineoprincpiosegundoo
qualocdigo,apesardassuasdiferenasinternas,estabeleceumaunidadenocampoquereguladetermina
oquepodesercomunicadoatravsdocdigoe,poroutrolado,astransformaesdascapacidadesde
comunicao,consequentemente,tambmaquiloquecadapocaconsideraoseucentrodesentido(...)a
unidadedocdigocomeaporserumideal,depoisumparadoxoe,porltimo,umafuno"(Luhmann,
1982b:43).
Atecnicidadedocdigodada,emprimeirainstncia,peloesquematismoelementardasuaconstruo
interna:temporbaseumesquemamuitogeralesimplificado,detipobinrio,comumafuno
eminentementeperformativamarcaarealidadecontingente,extremamentediversificadaecaticacomque
seconfrontamossistemas,criandodiferenasapartirdasquaisoselementossorapidamenteordenados.O
cdigo,porconseguinte,revesteumaformaextremamenteabstractaeestdestitudodequalquercunho
ontolgico.umaespciedeimagemidealdomundo,detipodualista,apartirdaqualpodemser
assinaladaseordenadasdiferenas:apartirdeumadiferenaprimriaoudirectriz,ocdigo,desdeoseu
http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

9/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

prpriointerior,ordenaoselementosdomundosobaformadeinformao,queeleseencarregatambmem
canalizarparaasredesdasrelaessociais.
Aparentemente,ocdigoencontrasetambmdestitudodequalquertraotico,poisobinarismodasua
formaelementarequivalearenunciarafirmaodequalquervalornicocomocritriodeseleco:o
cdigoestprogramadoparaoperarfluentementecomqualquerdasalternativasdobinrio,aceitatantoas
"afirmaes"comoas"negaes"oqueelenotoleraum"terceirofactor",isto,tudoaquiloqueescapa
bipolaridadedoprpriocdigoequeconstitui,paraosistema,rudo.
Obinarismodocdigodumcunhoespecficoautoreferencialidade(dacomunicao)eautopoiesis
(dossistemas),atrsreferidas:introduznofuncionamentodossistemasumnveldeassimetriaqueimpedea
criaodeparadoxosedetautologiasinteis.Da,tambm,oseucarctereminentementefuncionalea
estreitaconotaoquecadacdigoestabelececomumdeterminadosubsistemasocial(deacordo,pois,com
afunoprimriadeste).
Emsuma,ocdigoparaLuhmannumpurooperador:aquiloquesimplesmentepossibilitaacomunicao,
isto,produzinformaoeidentificaorudotudoistosempreapartirdeumaposiodepretensa
neutralidadefaceaomundo.Ecomooperador,ocdigolimitasearesponderscontingnciasqueoreallhe
coloca.Quandoissojnopossvel,significaentoqueestcriadaumanovanecessidadesocial,paracuja
satisfaohaverquecriarumnovocdigo,comcapacidadedeprocessarumnovotipodeinformao,
destinadaasertrabalhadaporumnovosubsistema,nascidodaindividualizaodeumanovafuno
social.Notemos,porconseguinte,umaperspectivadeevoluodocdigotodasasmudanasinternasso
adaptaesemtornodeumamesmafunoreguladoramasumaperspectivamaisgeraldeevoluodos
cdigosnoseuconjunto:acriaodenovoscdigosquesinaldaprogressivadiferenciaofuncionalda
sociedade.
Atecnicidadedocdigoumfactorcrucialdoxitodacomunicao.Tornafactvelaquiloque,partida,
altamenteimprovvel:acompreenso.
Acompreensonoobjectodeavaliaoemtermossemnticos,comoemgeralacontece.Adquireantes
umaconotaoeminentementepragmticaque,decertomodo,estjparaalmdoprocessode
comunicaopropriamentedito,umaconsequnciadestemesmoprocesso.Apesardetudo,uma
consequnciaaindaassimcontingente,aopontodesepoderconsiderlacomooderradeironvelde
seleco.Estacontingnciadependeemlargamedidadosresultadosobtidosnosanterioresnveisde
seleco:quandoestessopositivos,ento,ograudeprobabilidadedesechegarcompreensosermais
elevado.
Emtermossistmicos,aavaliaosemnticaapenasimportantenasimplicaesaonvelda
complexidadesocialqueresultamdacompreenso,assuasconsequnciasnaordemsocialpassveisdeuma
avaliaosegundoocritrioreduo/aumentodacomplexidadesocial.Nosignificaistoqueosaspectos
lingusticosdacomunicaoestejamcompletamenteausentesdopensamentodeLuhmann.Pelocontrrio,
mesmomuitofrequenteapreocupaocomquestessemnticasrelacionadascomostemasobjectode
estudomasaperspectivaqueoautortemdasemntica,comoestbemdemonstradonasuaanliseda
formaodoconceitomodernodetempo,adeumaespciedeintermezzo,aonveldaelaboraoda
experincia,entredoismomentosfortesdetransformaodasestruturassociaisque,porissomesmo,exigem
umamaisperfeitaespecificaodoscdigosporformaanormalizar(noplanosimblico),tantoquanto
possvel,adescontinuidade(material)dasestruturassociais(Luhmann,1980:233esgs.).
Nofechamentodoprocessodecomunicaoreencontramonos,assim,comacomplexidadedomundo.Mas
estetinhajsido,recordese,opontodepartida,arazoconstituintedacomunicao,ofactorquefaz
despoletaroprocessocomunicacional.
Nosetrata,portanto,verdadeiramentedeum"fechamento",mastosomentedeumciclodeauto
referencialidadequesecompleta,para,emmovimentocontnuo,novocicloseiniciar.
Acomplexidadeeterna.

http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

10/11

24/10/2016

JooPissarraEsteves,NiklasLuhmannUmaapresentao

Bibliografia:

BEDNARZJr.,John
1991"Translator'sintroduction",inScottLasch(org.),PoststructuralistandpostmodernistSociology,
Cambridge,EdwardElgarPub.Comp.
CARTWRIGHT,BlissC.eWARNER,R.Stephen
1976"Themediumisnotthemessage",inAAVV,ExplorationsinthegeneraltheoryinSocialScience,
N.York,CollinMacMillanPub.
DUPUY,JeanPierre
1988"Auprincipedesapprochescommunicationnellesdupolitique:laphilosophiecosaiseduXVIII
sicle",Herms,n1,Paris,CNRS
IZUZQUIZA,Ignacio
1990Lasociedadsinhombres,Barcelona,Anthropos
LUHMANN,Niklas
1969Legitimaopeloprocedimento,Braslia,Ed.Univ.deBraslia,1980
1980Strutturadellasocietesemantica,Bari,Laterza,1983
1981b"Remarquesprliminairesenvued'unethoriedessystmessociaux",Critique,n413,Paris
1981a"Laimprobabilidaddelacomunicacin",RevistaInternationaldeCienciasSociales,vol.XXXIII,
Paris,
Unesco
1982aThedifferentiationofsociety,N.York,ColumbiaUniv.Press
1982bLoveaspassion,Cambridge,PolityPress,1986
1986"TheautopoiesisofSocialSystems",inF.GeyereJ.Zouwen(org,),Sociocyberneticparadoxes,
London
1987PoliticaltheoryintheWelfareState,N.York,WalterdeGruyter,1990
LYOTARD,JeanFranois
1979Laconditionpostmoderne,Paris,Ed.deMinuit
MARRAMAO,Giacomo
1983Poderysecularizacin,Barcelona.Ed.Pennsula,1989
1988"L'ordredsenchant,sensetparadoxesdelarationalitpolitique",Herms,n1,Paris,CNRS
PARSONS,Talcott
1963"Ontheconceptionofpower",ProceedingsoftheAmericanPhiolosophicalSociety,n107
(3)
1971Osistemadassociedadesmodernas,S.Paulo,Liv.PioneiraEd.,1974
WATZLAWICK,PaulBEAVIN,J.HelmickeJACKSON,DonD.
1967Unelogiquedelacommunication,Paris,Ed.duSeuil,1982

http://bocc.ubi.pt/pag/estevespissarraluhmann.html

11/11

S-ar putea să vă placă și