Shankar 1

MejeJelejCeced
cegKe mebj#eke
heefjJeepeke mJeeceer %eeveevevo mejmJeleer
mecheeoke ceC[ue
[e@0 jece vejsMe ef$ehee"er

[e@0 keceuee heeC[se
mebeespeke
Jeer0 kes0 efleJeejer
ekeeMeke
eerceod Deee peieodieg Mejeeee& Jewefoke MeesOe mebmLeevece

JeeCeer ceefvoj, uengjeyeerj, JeejeCemeer
efJe0me0 2061 JewMeeKe Megkeue hebeceer Mebj peevleer~
eqleere heg<he 2004
cegKe mebj#eke : heefjJeepeke mJeeceer %eeveevevo mejmJeleer
meneesie jeefMe : hees 251.00 cee$e
cegke : Yeeie&Je Yet<eCe esme, ef$eueeseve, JeejeCemeer

otjYee<e : 2435555, 2436633, 2436644
ekeeMeke :
eerceod Deee peieodieg Mejeeee& Jewefoke MeesOe mebmLeevece
JeeCeer ceefvoj, uengjeyeerj, JeejeCemeer
~~ eer~~
Jevos eerMebkejeeee&ced~
Mebkejb Mebkejb Jevos
kewueememLeb censejced~
Devebe Mebkejb Jevos
ceevememLeb cenerejced~~1~~
veceeefce peeceele=Jejb efncees:
veceeefce ceeveb e peieodiegb leced~
Skees peielmebnjefle mJeMekelee
heeKeC[ceve: mJeefOeee peIeeve~~2~~
ve meebKee ve eesiee ve veweeefekee Jee
ve JewMesef<ekee Jee ve Jee yeewpewvee:~
keoe meeOeeebeefejs mJeeefOehelebb
meYeeeeb eoeeee&metefe: eCeerlee ~~3~~
mebmLeeefheleeveer YegJeves veveg heeJeveeefve
Oeeceeefve esve cegefvevee leg elegefce&leeefve~
yeeemeefo#eg peveceevemecebieueeefve
leb Mebkejb cegefveJejb eCelees veceeefce ~~4~~
eoJeefOe peefvejs<ee Yeejlewkeelceleeee
efvepeefnleJeeveeveeb mebemeejwjvesve~
mekeuepeveheoeveeb mebefnlee YeeJehetCee&
leoJeefOe veveg YetefceOe&veleeb eeefhelew<ee~~5~~
efJeeejweee&eeb mJeceleefJeJe=leew e: heglej:
eeejwee&$eeeeb megjheoveleew ees velelece:~
mJeYee<es lekezeex efJeMeoceefleleeb oMe&eefle e
leceeeee Jevos YegJeveceefCeYetleb jefJeJejced~~6~~
ceeveJeb eefleheee esve YegJeves mebmLeeefhele: meJe&Lee
Oece&: meeJe&peveerve S<e efJeMeo: e=leeOe=le: meeele:~
mebveemesve mene$e esve ceefnlee Yeefee mlees$ew: meoe
Deeeee eCeceeefce leb cegefveJejb eerMebkejb meeoj: ~~7~~
Jesoevleeveeb eLee mee emejefle YegJeves leod eoereb efJeOeeveb
eeeervee mebmke=efle: mee eYeJeefle OejCeew eme leled mebefJeOeeveced~
DeeeeexCe eegeb efJeefJeOeefJeefOeYe=leb peerJevewkeeb e esve
Yeteeled lemeeJeleejes hegvejefhe ve efejeled Yeejles eeLe&vee ve: ~~8~~
eer0 efYe0 JesueCekej; 14-4-87
MejeJelejCeced heg<he-2
efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)
kegue ieerle
YeJe Mej osefMeke ces MejCeced
efJeefoleeefKeueMeeemegOeepeueOes;
ceefnleesheefve<elkeefLeleeLe&efveOes~
oes keuees efJeceueb ejCeb; YeJe Mej osefMeke ces MejCece~~
keCeeJeCeeuee
heeuee
jeeeefKeueoMe&veleJeefJeob;
YeJe
ceeb; YeJemeeiejog:KeefJeotveoced~
Mej osefMeke ces MejCeced~~
YeJelee
pevelee megefnlee YeefJelee; efvepeyeesOeefJeeejCeeeceles~
keueeseJejpeerJeefJeJeskeefJeob; YeJe Mej osefMeke ces MejCeced~~
YeJe SJe YeJeeefveefle ces efvelejeb; mecepeeele esleefme keewlegefkelee~
cece Jeeje ceesncenepeueefOeb; YeJe Mej osefMeke ces MejCeced~~
megke=lesefOeke=les
yengOee
YeJelees; YeefJelee meceoMe&veueeuemelee~
Deefleoerveefceceb heefjheeuee ceeb; YeJe Mej osefMeke ces MejCeced~~
peieleerceefJelegb
keefueleeke=leees;
efJeejefvle cenecenmeuele:~
DeefnceebMegefjJee$e efJeYeeefme iegjes; YeJe Mej osefMeke ces MejCeced~~
ieghegbieJe hegbieJekesleve les; meceleeceeleeb
MejCeeieleJelmeue leJeefveOes; YeJe Mej
veefn keesefhe megOeer:~

osefMeke ces MejCeced~~
efJeefolee ve ceee efJeMeowkekeuee; ve e efke_eve kee_eveceefmle iegjes:~

oglecesJe efJeOesefn ke=heeb menpeeb; YeJe Mej osefMeke ces MejCeced~~
MegYeb YeJeleg
Sm-New
eerceod Deee MejYeieJelheeo kes efMe<e leeskeeeee& ke=le leeskeekeced

eerceod Deee peieodieg Mejeeee& Jewefoke MeesOe mebmLeeveced kee kegue ieerle
Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele
Preface
There have been incarnations in this country under different names and forms with the sole motive
of leading the human race from unreality to reality, from darkness to light and from death to immortality.
This in turn has always helped the world. One such incarnation of unparallel importance, of this country,
has been Adi Shankara whose scriptures are of immense value to this country. However, as a rivulet is lost
in a swampy morass, the modern writings on Him are restricted only the empty discussion and textual
criticisms which leave an impression of their ignorance keeping a reader under the delusion, intentionally
or deliberately (not known) at what original Shankara was alike.
Whena comman man is blinded by worldly desires, innumerable difficulties and obstacles, hamper
the realization of Almighty, Adi Shankara's work will comfort him. The Advent of this invincible Adi
Shankara to establish the truth, was inevitable. As it has been recited in Bhagwat Gita.
eoe eoe efn Oece&me iueeefveYe&Jeefle Yeejle ~

DeYeglLeeveceOece&me leoelceevebb me=peecenced ~~ (DeOeee 4, Mueeske 7)
When righteousness declines and evil is on the ascendance, He manifests himself to destroy evil and
save the pious ones. The Parabrahma divides himself into Purush and Prakriti which helps in the creation
of the world. His dominant role in the form of Brahma-Creator, Vishnu- Protector and Preserver and
Mahesha the destroyer of evil is the essence of the universe to maintain even the flow of humanity.
The nectar like teachings of Adi Jagat Guru Shankaracharya, in his songs are well known to the
intelligent, diligent as well as to the earnest aspirants of knowledge. I've included the various verses of Adi
Shankara which will kindle the heart of devotees giving them peace and joy. This optimistic pedant's work
to kindle the zest for life and love for fellow being-the vedic prescription of integral life harmony between
spiritual and temporal is appreciated and accepted all around.
Adi Shankara was a representative of absolute truth, consciousness and bliss, Creator of eternal
Sanatan Dharma. He was a universal teacher who was beyond all differences, without attributes all pervading
and ever centred in is the self. This great composer of Stotra 'BHAJGOVINDAM', highlighter of the
Unassessibility of Karma, a matchless hero, a great philosopher, a religious reformer, poet, critic and orator. Over and above all, he was an unparallelled leader, a great statesman and a real unifier.
'One sees Shankara as a youth on fire with intellectual ambition, a stiff and intrepid debator; another
regards him as a shrewd political genius attempting to impress on the people a sense of unity; for a third,
he is a calm philosopher engaged in the single effort to expose the contradictions of life and thought with an
unmatched incisiveness; for a fourth, he is the mystic who declares that we are all greater than we know.'
Sm-New
Radhakrishnan, the great philosopher of India said :
This miraculous child who was born at 'KALADI' village in Kerala was the only son of shiv Guru
(Father) and Arya Amba (Mother). He was just a 3 years baby when his father passed away. After demise
of Shivguru, Lord Shiva started his Leela. Shankara attained perfect knowledge of vedas as is evident from
this shloka.
DeJe<ex elegJexoer eoMes
meJe&MeeeefJeod ~
<ees[Mes ke=leJeeved Yee<eb eef$ebMes cegefvejYeieeled ~~

He left home and took sanyas at the tender age of 8 years. Despite having a short lifespan, this legendary saint wrote Bhasyas of 18 Granthas showing world the path of peace, unity, brotherhood and preaching Brahmasatyam - Jaganmithya, the unique philosophy of god at the age of 16 yrs.
His advice to men was : "Oh fool! Discard your greed for money and wealth. Seek true knowledge
keeping in mind free off all excessive desires. Be content and complacent with whaterer you have got as
a result of your past karmas". Shankara has further stated 'With you foe and friend, with your son and kith
and kin, have no hate or affinity too. If you aspire to the status of Vishnu, then develop equanimity first
with all odds of life'.
ieseb ieerlee veecemeneb Oesebb eerheeflehecepeeced ~

veseb meppevemebies efeeb oseb oervepeveee e efJeeced ~~
(ehe& hebpeefjkee-m$eesleced)
India has always been a spiritual leader. The Vedas are still relevant for the upliftment of the humanity. Gyan Kaand, Karma Kaand and Upasana Kaand have discussed in detail the work of Adi Shankara.
The man's desires are Vitteshana, Puttreshana and Lokeshana. Can you change the desires of human
beings? Is there any other way to get satisfaction in life? Can it fulfil our aim to have a lot of money? The
Upanishadic philosophy refuses to accept the worldly achievements if one wants to overcome 'Ragadweshas'. If you want to obtain an ethical behaviour, if you want to build rich nation not by wealth but
by knowledge, you should all look into the Vedas, Samhitas, Aranyakas and Sutra Granthas, Smriti and
puranas and in the teachings of our saints. Adi Shankara too had tried to magnify the ideas of ambiguous
people by saying that one is not poor by wealth but by dissatisfaction and his innumerable desires.
Sm-New
His Advait philosophy is universal as the first Prime Minister of India Pt. Nehru has narrated in his
"Glimpses of The World History"- 'The Shankara's record is remarkable one-the whole country was stirred
up by Shankara's books commentaries and arguments, not only does he become a great leader of Brahmin
class but seems to catch the imagination of masses, it is unusual thing for a man to become a great leader
chiefly because of his powerful intellect and for such a person to impress himself on millions of people and
on history. He was a great intellectual giant, revolutionary, practical reformer of his time-world is yet to
produce.'
This volume has been carefull designed for the benefit of those who are heading on the path of
Dharma, while living amid toil and moil of the world. The whole philosophy and literature of Shankara gives
the message to accept only one super power that is Brahma. All the creatures and human beings are His
creation. He never differentiates and discriminates anyone.
8
Indeed Adi Shankar was the reincarnation of lord Shiva as told :
ogeeej-efJeveeMeee eeogYet&lees cenerleues

me SJe Mejeeee&: mee#eele kewJeue veeeke:
Adi Shankara not only gave to the world, the unique philosphy of God : "Brahmsatyam Jaganmithya",
but he also established four Peethas in four parts of the country with the objective of providing spritual calm
and peace to the people suffering from physical and mental turmoil and also to unite people on the same
spritual platform by spreading and nourishing "Sanatan Dharm".
Although the aforesaid peethas ie, Sringeri, Govardhan (Puri) Jyotish Peeth (Badrikashram) and Dwarika
Peeth (Dwarika Puri), headed by four Shankaracharyas including Sarvagya Peeth of Kanchi Kamkoti, fifth
peeth are reqularly performing religious activities to revive the dying tradition but it is still unfortunate that
Shankaracharyas, the scholars and even the Government, on account of misconception, has accepted the misinterpreted facts, mentioned in the history regarding the actual date of birth and time of Adi Shankara. They
have universally accepted the year of his birth as 788 B. C. which is totally wrong. The decision of establishing wrong date of birth was taken under the influence of western scholars, who had always tried to
confuse Indian people to cut off them from their glorious past.
However, the scholar like Chitsukhacharya, king Sudhanwa, Kota Venkatachalam, T. S. Narayan Shastri,
P. N. Oak, Sri Niwas Tewari, M. L. Krishnamani, S. D. Kulkarni, Udai Veer Shastri and others have done
some valuable work in this regard and have rightly declared the year of Shankara's birth as 509 B. C. ie,
Yudhisthir Sambat 2631, Kali Sambat 2593, Vikram Sambat before 452, which is the real year of his birth.
It is also disheartening to see that the Shankaracharyas entrusted with the duty of furthering the cause of
Adi Shankara and Sanatan Dharma are not taking interest in their assigned role. I am not criticising them
but there is a need of greater awareness among the spritual leaders so that they could further the mission
of Adi Shankara.
"Shodh Sansthanam" organiged "2512th Jayanti Adi Shanker Digvijay yatra". The yatra was flagged off
from Kashi and passed through Prayag, Khaga, Fatehpur, Bithur, Auraiya, Bulandshehar, Hapur, Garh
Mukteshwar, Noida and Concluded at Indraprastha, ie, Delhi. The yatra was participated by over more than
hundred saints, devotees and dignatories in which through devotional songs by the saints, the message of
Adi Shanker was conveyed.
In Delhi, Yatra covered over two dozen temples and performed vedic rituals there. About 50 seminars
and symposiums were also organised at different places at Delhi.
Sm-New
For this good cause the Founder President of "Shreemad Adya Jagadguru Shankaracharya Vedic Shodha
Sansthanam Varanasi, Parivrajak Swami Gyananand Saraswati came forward in the year 2000. He started
Historical and immemorable 2510th and 2511th Adi Shankara Charya Jayanti Maha Sahastrabdi DigVijay
Mahotsava in the year 2001 and 2002 respectively at Varanasi after that Adi Shankara Charya 2503 Pravajya
and Kumaril Bhatt Maha Milan Mahotsava, Tirth Raj Prayag in the year Nov. 2002, Adi Shankar Kumeril
Bhatt Vedic Vijay Mahotsava Satra, Jan. 2003. These historical functions were participated by eminent seers,
saints and dignitaries who highlighted the role of Adi Shankara in this modern age. The year 2003 was
celebrated as the birth year of Adi Shankara to mark the year.
Under the aegis of Vedic Shodha Sansthanam a conference was also held at IPM & Rajendra Bhawan
Sabhagar New Delhi. The conference was participated by 32 scholars, Mrs. Sheela Dixit, Chief Minister
Delhi, Central Minister, Sahab Singh Verma, Dr. Karn Singh, Ex chief Jugtice Hon'ble R.S. Pathak, Ex Chief
justice Hon'ble Rang Nath Mishra, Ex chief justice Hon'ble Mr. Venkat Chalaiya, of Supreme Court Of India,
Juslice S.N. Kapoor, High Court Delhi, Prof. D. N. Tiwari and several other dignatories graced the occasion. Vice Chancller of Rashtriya Sanskrit Sansthan (A Deemed university) was the chief organiser of the
symposium organized at Rajendra Bhawan Sabhagar. The Digvijay Yatra then returned to Faridabad and later
Culminated at Vrindavan. At Vrindavan, Yogi Samrat Devraha Hans Baba greeted and blessed the members of yatra. At sevral places the Yatra was immennseley greeted, cheered and jostled by dancing crowd,
which showed that Adi Shankara is still alive in the hearts of people. It is said in the legendry that Acharya
Shankara had served sweet Butter to Lord Krishna with his own hands in Vrindavan. The devotees and saints
of the biggest Yatra visited Bankey Bihari Temple and sang devotional songs in praise for him.
In the memory of Adi Shankara Continueous efforts are being done by the Vedic Shodh Sansthanam with
the collaboration of Jyotish Adhyayan Evam Anusandhan Sansthan, Prayag, Future Point, Indian Council
of Astrological science, Chennai, A world wide "Jyotish Maha Kumbh" ie world Astro-Conference was held
on the occasion of Nasik Maha Kumbh at Nasik from Aug. 24 to 27 of 2003. Nearly 500 astro scientists
participated in this mega event at Kalika Devi Auditorium, Nasik. Yogi Samrat Devraha Hans Baba and 50
deseiples of Vishwa Guru Swami Maheswaranand from abroad also graced the occasion to make alive the
memory and work of Adi Shankara. Astro scientists also challenged the claims of western scholars, astrologers and astrornomers regarding the Eternal Sanatan Dharma and Ancient knowledge of astrology.
Sm-New
Speaker, Assembly Maharashtra, Mr. Arun Bhai Gujrati, the Chief Minster, Mr. Vilas Rao Deshmukh,
Minister of Industries, Mr. Patang Rao Kadam, Home Minister Mr. Kripa Shanker Singh, Congress General Secratary Mr. Jai Prakas Chaged, Mr. Anna Patil, Subhash Mishra, K. C. Pandey, Chandra Prakash
Tiwari, Ram Shanker Tiwari, K. D. Singh, Dutta Patil, Vilas Patil, Sunil Didvaniya Bala Sahab Purushottam
Lohgaonkar, Tryambkeshwar Nasik and several other dignatories Contributed their full co-operation to the
conference and other functions of Vedic Shodh Sansthanam and their immemorable assistance can not be
forgotten. Not only this "Adi hankara 2504 Pravajya Mahotsava" and Swarn Sanyas of jagadguru
Shankaracharya, Kanchi Kam Koti, Swami Jayendra Saraswati from 4 to 8 November at Varanasi was also
celebrated in association with Vedic Shodha Sansthanam and in Magh Mela Prayag, "Magh Makar
Mahotsava" was also celebrated from January 16th to 27th 2004. in which "Shankar- Vedant" Various aspects
of religion & astrology importance of Prayag etc. were successfully discussed in the conference by the eminent scholars like Prof. Kutumb Shastri of Rastriya Sanskrit Sansthan.
We are also happy to announce that in the Singhastha Kumbh, Ujjain, Shreemad Adya Jagadguru
Shankara Charya Vedic Shodh Sansthanam, Prachya Vidya Jyotish Adhyayan Evam Anusandhan Sansthan,
Prayag, Mr. Arun Bansal of Future Point, Mr. M. N. Kedar, Indian Council of Astrological Science New
Delhi, Pt. Shyam Naryan Vyas, Jyotish Acadamy Ujjain, Raj Jyotishi Pt. Babulal Joshi, Bhartiya Jyotish
Parishad, Bharat, Ratlam M.P. will be jointly organising in the memory of Adi Shankaracharya at this holy
occasion of 2513th Birth Year of Lord Adi Shankara which will be celebrated as 'Jyotish Divas' all over
India for the first time in the country. The learned scholars of the country and abroad shall participate in
this mega event. At this occasion a short musical balley "Shankaravataranam" On the life and work of Adi
10
Shankara by 40 students of Bhartiya Vidya Bhawan, New Delhi, a wing of fine arts Kala Bharti under the
guidance of Pro. G. R. Sunder ji shall be played.
This the second volume of "Shankaravatarnam" is now with you which contains research papers and articles of renowned scholars and astro scientists of India. The first part of this volume was dedicated to the
life of Adi Shankara and the second part is on Astro Science.
We are very grateful to all those scholars, who have allowed us to publish their research papers in this
volume and expecially to Mr. B. K. Tiwari, Addl. Commissioner, Income Tax, Varanasi, who has taken much
pain for the publication thereof. We are also grateful to Great saint Yogi Samrat Devraha Hans Baba and
Parivrajak Swami Gyananand Saraswati, the Founder President of Shreemad Adya JagadGuru
Shankaracharya Vedic Shodh Sansthanam, Varanasi, as with their blessings and guidance, we have been able
to present this volume.
We are very thankful to Hon'ble Mr. Ram Prakash Gupta, Governer (M.P.), Sushri Uma Bharti, Chief
Minister (M.P.), Satyanarayan Jatia, Central Minister, New Delhi, Ex Education Minister (U.P.) Pt. Rajbali
Tiwari, Mr. Deepak Jyoti Tripathi, Satish Mishra D. C. to Governer (M.P.), Pt. Shardanand Mishra, P. A.
to Governer (M. P.), Pt. Mustfa Arif, Indrajeet Chaturvedi, Anil Saxena, Kailash Hari and Satynarayan
Chaturvedi who have given their kind assistance and support to us.
We are very thankful to Ex Chief Justices of India Sarvashree Hon'ble Mr. Rang Nath Mishra, Mr. R.
S. Pathak, Mr. Venkat Challaiya, Justice Mr. Girdhar Malviya, Allahabad High Court, Justice S.N. Kapoor,
Delhi High Court, Prof. D. N. Tiwari, member of Planning Commission, Vachaspati upadhyay, Vice
Chancellar Lal Bahadur Shastri Sanskrit University, Prof. G. R. Sunder, Registrar B. V. B. Delhi, Prof. V.
Kutumb Shastri, V. C. Rashtriya Sanskrit Sansthan, Mr. Arun Kumar M. P., Sant Eknam Dev ji
(Kurukshetra), Mr. M. N. Kedar, J. N. Sharma, Kamlesh Dutt Tripathi, Director Kali Das Acadamy, A. K.
Bansal, Future Point New Delhi, Prof. Nityanand Pandey, Director, Kendriya Hindi Sansthan, Agra,and
Ashok Chaturvedi, Agra, who have actively participated in the historical "Digvijay Mahotsava".
We are also thankful to Mr. Lal Ji Shukla I.P.S. Allahabad, Girija Shankar Tripathi, Smriti Malviya and
Shashank Tripathi, B.M. Pandey, Pradip Seth, Rajeswar Sharma and Anand Shukla.
Last but not least we are extreemely thankful to Mr. R. K. Singh, Ex Commissioner Income Tax,
Varanasi, A. K. Dwivedi, Ex. C.M.O., Varanasi, Swami Adityanand Saraswati, Pt. Mani Shankar Pandey,
Ex M.L.C. and Vice President U.P.C.C.,Mr. Ashutosh Dhar Dubey, SHITAL Pd. Rastogi (Mallu Babu), Amar
Pal Sharma, Rakesh Giri, Tridev Kapoor, R. C. Chauhan, Gopal Purwar (Kanpur), G. S. Shastri, Jai Govind
11
Sm-New
We can not forget the kind assistance of Pt. Kailash Chandra Bhardwaj, Secratary, Vishweswar Trust,
Varanasi, Pt. Satyanaryan Pandey, Ex Chief Secreatary Sri Bharat Dharm Maha Mandal, Varanasi. Pt. Vinod
Shankar Upadhyay Advocate, Trustee, Vishweshwar Trust and legal consultant of Vedic Shodh Sansthanam,
Mr. Ram Shanker Singh, 'Rakshat Gangam', Varanasi, R. Singh, Gen. Secratary, Vedic Shodh Sansthanam,
Kamla Singh, Chandra Shekher Singh, Surendra Tiwari, Akhilesh Singh, Rakesh Singh, S. P. Srivastava,
Bhaskar Pathak, Chote lal Mishra, Mrs. Ranjana Gupta, Dr. Mrs. Rama Upadhyay, Pt. Gopal Naryan Pandey,
Shyam ji Singh, Mrs. Urmila Singh, B. D. Singh, Vijay Shankar Chaturvedi, Jaswant Singh, Mahendra Singh,
Ram Pujan Singh, Peshkar Singh, Jay Prakash Singh, Kalika Singh and Kavindra Singh who have played
their vital role in every function of Shodha Sansthanam.
Shastri, Kamlesh Mishra (Indore), Ajit Kumar Mishra (Ujjain), Sudhir Bhai (Ujjain), Pt. Anand Shankar Vyas
(Ujjain) and all the office beareres and members of Maha Kaal Mandir Samiti (Ujjain) under whose guidance and support the publication of this second volume of 'Shankaravataranam' has been possible.
I hope scholars will give their valuable suggestions to strengthen and to spread the philosphy of Adi
Shankara for the peace of the world and mankind.
Sincere efforts have been made to bring this volume in present shape but some errors might have crept
in, due to oversight. We will be grateful to all generous readers to draw our attention to them.
meJex YeJevleg megefKeve: meJex mevleg efvejeceee:~

meJex YeeefCe heMevleg cee keefeod og:Ke Yeeie YeJesle~~
Sm-New
Dr. Ram Naresh Tripathi

Shreemad Adya Jagadguru Shankaracharya Vedic Shodha Sansthanam.
12
Sm-New
mebYeJeeefce egies egies ...

13
Deeeee& Mebkej - eekeekeeue
Jesoe: <e[b efveefKeueb e Meeeb ceneved ceneYeejle-JeeefjjeefMe:

lJee: hegjeCeeefve e mebyeYetJeg: meJe&lJeoereb Keueg Jee*dceeeKeced~ (Jener 7/22)
lJecemceoeos:
heoJeeR
ieleesYetjKeC[heeefC[leceyeesOeeb
les~
Megkeef<e&Jeled eereflekejesefme efJeved hegjsJe efMe<ew: men cee YemeermlJeced~~ (Jener 7/33)
YeieJeeve JeemeosJe ves Deeeee& kees DegleMej kene nw~ <ees[Me Je<ee&eg ceW ner Mej kee ceefCekeefCe&keeIee hej Deheves Mejerj es[ves kee
15
Sm-New
jeêre Skelee keer cetefle& Mebkej ves Deheves Deveghece Jewog<e SJeb DeOeelce meeOevee kes yeue mes Yeejleere efJeled meceepe kes hetJe& eJe=e efJeeej
eJeen kees yeoue [euee~ Deepe kesJeue Yeejle kee ner veneR Deefheleg mecemle mebmeej kee efJeled meceepe Gvekeer efJelee, efJeeej Mewueer SJeb Gvekes eje
mLeeefhele efmeevleeW kes eefle velecemleke nw~ Ssmes cetOe&ve ueeske kelee& vesle=heg<e kes efJe<ee ceW efJeled mecegoee meefvoneve nw efke Gvekee eeogYee&Je keye
ngDee? Mebkej kes keeue efJe<eeke GheueyOe meeceeer ceW Deeeee& mebmLeeefhele ce"eW keer megjef#ele meeceeer kees efJeMes<e cenJe efoee peevee eeefnS~ Gve
heer"eW ceW eleske heer" kes Deepe leke kes MejeeeeeX keer veeceeJeueer leLee Gvekes heer"eOe#e keeue kee efveoxMe GheueyOe nw~ efJeefMe MeesOe kes
Ghejevle Deee Mejeeee& YeieJelheeo kee efJeJejCe keg Fme ekeej nwDeeefJeYee&Je- JewMeeKe Megkeue hebeceer, 2631 egefOej mebJeled keueyo 2593, 509 F&0 hetJe&
Gheveeve- ew$e Megkeue veJeceer, 2636 egefOeefj mebJeled keueyo
mebveeme- keeefle&ke Megkeue SkeeoMeer, 2639 egefOeefj mebJeled
efMe#ee- (ieesefJevo heeo mes) Heeuiegve Megkeue efleeree, 2640 egefOeefj mebJeled
keeMeer eLece Deeieceve- ew$e Megkeue $eeesoMeer 2643 egefOeefj mebJeled 497 Je<e& F&0 hetJe&
ceefCekeefCe&keeoMe&ve, eeC[eue Jes<eOeejer YeieJeeve efJeMJeveeLe mes YeW Jeelee&, ceveer<eehebeke mes efJeMJeveeLe keer mlegefle leLee Yee<e jevee kes
efueS yeojer Oeece peeves keer esjCee Yeer Fmeer hegCe #eCe ceW ngF&~ Demceoeefo-heoJeerceYepemlJeb- efJeeveeLe ves Ssmee kene-legceves nceejer heoJeer
eehle kej ueer nw (Mebkej efo0 me0 6/45)
ogce&efleceleeefve efvejme.... met$eYee<eceOegvee efJeoOeeleg (Meb0 efo0 6 me./48)
Yee<eeefo jevee- (yeoefjkeeece ceW) pes yeoer DeceeJemee, 2646 leke peeseflece&" efvecee&Ce-Fmeer Devlejeue ceW
efoefiJepeemebkeuhe-(oMeeecesOe)-Deeefeve Megkeue oMeceer (efJepeecegntle&), egefOeefj mebJeled 2647, keefue meb0 2609, F&0 hetJe& 493~
1, Fme 16 Je<e& keer Deeeg ceW ner Deeeee& Mebkej ves mecemle Yee<eeW kes uesKeve kee keee& mecheVe efkeee
<ees[Mes ke=leJeeved Yee<eced
2. <ees[Me Je<ee&eg ceW ner yeeeCe Jes<eOeejer YeieJeeve JeemeosJe kee oMe&ve, met$eYee<e hej De efoJemeere MeeeeLe& ngDee~ heeheeo ves Deheveer
ef mes JeemeosJe kees heneevee~
Deeeee&ceensefle cenermegjeseb Jeemees efn JesoevlejnmeJeslee (Meb0 efo0 meie& 7/10)
lJeb Mej: Mej SJe mee#eeod Jeememleg veejeeCe SJe vetveced~
leeesefJe&Jeeos meleleb emees efkeb efkejesnb kejJeeefCe mee:~~ (Jener 11)
Mej ves Jeemepeer keer mlegefle keer, Jeemepeer ves Deheveer Jeeme heoJeer eoeve efkeee~~
Sm-New
emleeJe kejveecegntle&cee$eb ceefCekeefCe&keeeeb efJeOesefn melmeue meefVeOeeveced~

efejeod elesnb hejceeeg<eesvles
lepeeefce eeJeod Jehegje nseced~~ (Meb0 efo0 7-51)
Jeeme peer eje Mejerj leeie kejves pewmes YeeJe jnme kees mecePevee Deewj Yee<e evLe eeej-emeej kej peieled keueeCe kejves leLee
meveeleve-mebmke=efle meeceepe mebmLeeheve nsleg <ees[MeJe<ee&eg eoeve kejles ngS DevleOee&ve nesvee Deeefo keee& 16 Je<e& keer ner Deeeg ceW keeMeer ceW ner
ngDee~~
Deew Jeeebefme efJeefOevee leJe Jelme! oeeveveeefve ee YeJelee megefOeeeefpe&leeefve~
Yeteesefhe <ees[Me YeJevleg YeJee%eee les Yeteee Yee<eefceoceejefJeevleejced~~ (Jener-55)
ns Jelme! yeee ves legcnW Dee" Je<e& keer Deeeg oer Leer, Deve Dee" Je<eeX kees legceves $e+ef<eeeW keer mesJee kejves mes eehle efkeee DeLeJee $e+ef<ekeee&
Yee<e mecheeoveeLe& eehle efkeee~ Deye ceQ efMeJe keer Dee%ee mes legcnW 16 Je<e& keer Deeeg Deewj eoeve kejlee ntB~ en legcneje Yee<e leye leke Fme
Yetleue hej eefleefle jns, peye leke mete&, evcee Deewj leejs ekeeefMele nesles jnW~
legce Fme Deeeg mes Jeso efJejesefOeeeW kes ieJee&j ve kejes, Jesocele eefleefle kejeslJeceeeg<eevesve
efJejesefOeJeeefoieJee&jesvcetuevepeeiekew:~ (Meb0 efo0 56)
eoee mebYeeJe Jejb cegveerMees wheeeve: meesvlejOeeeleelcee~~ (Jener-58)
Fme ekeej Jejoeve oskej wheeeve cegefve DevleOee&ve nes iees~
Mej kee ceefCekeefCe&kee mes efMe<eieCeeW kes meeLe emLeeve Deewj oMeeecesOe hej efoefiJepee OJeefve kee mebkeuhe, iee kee Devegceesoveieekeced keer jevee kej YeieJeleer iee keer mlegefle, efoefiJepee ee$ee mes hetJe& ceelee DeVehetCee& mes %eeveheer {eue Deewj Jewjeie heer keJee keer
efYe#ee ceeBievee-%eeve Jewjeie efmeeLe efYe#eeb osefn e heeJe&leer, emLeeve$eeer (yeemet$e, Gheefve<eod, eerceieJeerlee) cenee eeesie keer efJeMJeveeLe
mes Devegceefle, leCe lehemJeer mewefvekeieCeeW kes meeLe efoefiJepee kes efueS oef#eCe efoMee ceW emLeeve ....~
eefle:ef#eleerMeesefhe iegefve&eesieeved cevees oOes efoefiJepees ceveer<eer~ (Jener-60)
JevOeeeceeveojef J evOecener O ejs C e Jeeeb eces v e eef j leeb nef j leb elemLes ~ ~ (Jener - 61)
mcejCe jns! YeieJeeve jece Yeer Fmeer efJepee cegntle& ceW efJepee ueeYe kes efueS Deiemlecegefve kes eje DeefOeefle oef#eCe efoMee keer Deesj ner
eues Les~ Mebj ves Yeer Fme oef#eCe efoMee kees egvee~
Yee<eme Jeeefle&keceLew<e kegceeefjuesve Yedsve keejefelegceeojJeeved cegveerv:~ (Meb0 efo0 me0 7-61)
YeieJeeved JesoJeeme peer keer esjCee mes Deeeee& Mej kegceeefjue Ye kes eje Deheves Yee<e kes Thej Jeeefle&ke yeveJeeves keer Fe keer Deewj
efJevOeeeue Jeve heLe mes eeeie hengBes~ meJe&eLece Mej keer JeeCeer ves eeeie-ceefncee kee JeCe&ve efkeee Devevlej eeeflejske-Deehetefjle oe
YeieJeleer ef$eJesCeer keer mlegefle keer~
Deeceppeleeb efkeue levetceefmeleeb efmeleeb e keleg keefuevomegleee keefueleeveg<eeced~
Deee
peleveeeceLe
efveleIeeb
ceOes eeeieceiecevcegefveLe&ceeie&ced~~ (Meb0efo0me0 7~63)
e$eehueglee efoJe Mejerj YeepeDeeevleejb efoefJe Yeesie peeleced
meYegeles
JeeefOekeLeeveefYe%ee:
eensceceLe&
egeflejsJe
mee#eeled
(Jener 7/66)
eeeie ceW mveeve kejves Jeeues ueesie efoJe Mejerj kees OeejCe kej og:Ke kes veece mes Yeer Deheefjefele neskej mJeie& ueeske ceW evcee leLee
leejeDeeW keer efmLeefle leke YeesieeW kees Yeesieles nQ~ egefle Yeer kenleer nwefmeleeefmeles meefjles e$e meles le$eehuegleemees efoJeceglheleefvle~~
ef$eJesCeer keer Fme ekeej mlegefle kej leehemejepe Mej ves peue ceW Ke[s neskej Deheveer kecej kees Jee mes {kee Deewj oesveeW neLeeW mes oC[
16
kees Thej G"ekej DeIece<e&Ce mveeve kejves keer DeefYeuee<ee keer~

oeso&C[egicees=leJesCegoC[essIece<e&Cemveevecevee yeYetJe~
eeeie ceW efMe<eeW kes meeLe mveeve kej peve-meben keer Fe kejves Jeeues Deeeee& mJeeb ke=leeLe& ngS~ mebiece hej GvnW Deheveer ceelee kee Yeer
mcejCe Deeee efpemeves Fvekee heeueve efkeee Lee~ Deveske keeW kees mene Lee~
ef$eJesCeer le hej Deeeee& ves ueesieeW kees en yeeleeerle kejles megvee efke meppeveeW kes DeeeeYetle efpeme heefC[le ves heJe&le mes efiejkej Jeso-cev$eeW
kes eeceeCe kees efme efkeee Lee Deewj efpemekes emeeo mes mJeie&ueeske ceW jnves Jeeues Yeer osJeleeDeeW ves e%e YeeieeW kees eehle efkeee Lee Jener DeMes<e
JesoeLe& kees peeveves Jeeues, Oeerj kegceeefjueYe - ieg kes efmeevleeW kes KeC[ve mes GlheVe ceneved oes<e kees neves kes efueS-Deeefmleke nesves kes keejCe
Yetmes keer Deeie ceW Deheves kees peuee jns nQ~
Fme yeele kees megvekej Deeeee& ves MeerIe Deekej Yetmes keer Deeie ceW yew"s ngS kegceeefjue Ye kees osKee~ eYeekej Deeefo Deveske efMe<e DeeBKeeW
ceW DeeBmet Yejs ngS Ye heeo kees Iesj jKes Les~ Deeie mes Ketye OegDeeB efvekeue jne Lee~ Jeso ceeie& j#eke kegceeefjue Ye peer ves henues mes Mej kee
Je=eevle lees megve jKee Lee hejvleg GvnW DeeBKeeW mes osKee veneR Lee~ GvneR Mej kees Deheveer DeeBKeeW mes osKekej, Jes Delevle Deeeefole ngS~
efMe<eieCeeW mes YeieJelheeo Mej kee hetpeve kejJeeee~ Mej ves keceC[ueg kes DeefYeceefv$ele peue yetBoeW mes Deefive-pJeeuee kees legjvle Meevle efkeee
Deewj emeVe efee neskej kegceeefjue kees Dehevee Yee<e efoKeueeee~ Yee<e osKekej kegceeefjue peer Delevle emeVe ngS Deewj GheosMekeeW ceW es
Mej mes kene Deew meneeefCe efJeYeeefvle efJeved! meodJeeefle&keeveeb eLeces$e Yee<es ns efJeve! Fme Yee<e evLe kes henues DeOeee Yee<e ceW Dee" npeej Jeeefle&ke MeesefYele nes jns nQ~ eefo en osn oen keer oer#ee veneR efuees
jnlee lees Fme megvoj evLe hej DeJeMe Jeeefle&ke efueKelee~ eYees! mebmeej ceW Deehe kee oMe&ve ogue&Ye nw~ hetJe& pevce ceW Gheeefpe&le hegCeeW kes keejCe
ner Devle mecee ceW Deehe Deepe nceejs meccegKe nges nQefejb efo#es YeieJevleefcelLeb lJecee ces ef heLeb ieleesYet:~ - - veejeeCe! Deehekees osKeves keer Fe cegPes yengle efoveeW mes Leer, hejvleg cesjs ef heLe ceW Deehe Deepe nes jns nQ~ mele nw! Fme mebmeej ceW
ceveg<eeW kes efueS DeYeer Jemleg kees eehle kej uesvee Deheveer Fe hej ner efveYe&j veneR nw~ eeCe-eeeCe ece ceW eleerej kes oMe&ve-ueeYe mes efee
emeVe nw~ mesJee ve kej mekeves kee hejce keuesMe Yeer~ eYees! ceQves! (kegceeefjue ves) evLeeW keer jevee keer, kece& ceeie& kee efveCe&e efkeee~ egefle kes mJele:
eeceeCe kees efme kejves kes efueS egefle Deewj ueeske mes efme F&MJej kee ceQves efvejekejCe efkeee nw~ hejvleg ceQ Gme F&MJej kee keYeer efve<esOe veneR
kejlee efpemekes efyevee peieled megKeoeeke veneR nes mekelee~
leLeeieleeevleceYetoMes<eb me JewefokeesOJee efJejueeryeYetJe~

hejer#e les<eeb efJepeeee ceeie, eeJeefle& meb$eelegcevee: hegjeCeced (Meb0 efo0 me0 90)
osJe! mecemle mebmeej efJeke=le yeeweW kes eje Deeeevle nes ieee Lee-efpememes Jewefoke ceeie& efJejue nes ieee Lee~ Fmekeer hejer#ee kej ceQves Jesoceeie& keer j#ee kes efueS Jewefoke efJepee kejves kee Geesie efkeee~
DeveelceJeeoer efJeke=le yeeweW kes mecegoee-efMe<e Deewj mebIe kes ueesie jepeeDeeW kees Deheves JeMe ceW kejles~ ueesieeW kes Iej ceW eJesMe kejles Deewj
en Ieesef<ele kejles Les efke en jepee cesjs he#e kee nw, Gmekee osMe nce ueesieeW kee nw, FmeefueS Deehe ueesie Jesoceeie& ceW ee cele jefKeS~
Jeso-esle-efheMeee-Oetle&-YeeC[ efveMeeejeW eje jefele nw~ Gvekeer mecemle Meefe Jeso ceeie& kees otef<ele yeleueeves ceW ueieleer Leer, Jeso efJe
DeeejCe kejeves ceW Leer ve efke mJeOece& heeueve ceW~ osMe ceW Jeehle Fme jesie keer keesF& oJee ve Leer~
osJe! efpeme Jemleg kee efve<esOe kejvee nw Gmekee %eeve nesves hej ner Gmekee KeC[ve efkeee pee mekelee nw~ meleemele Jemleg kee yeesOe nes
mekelee nw DeveLee veneR~ SleoLe& hejer#eCe nsleg ceQ vece> neskej yeeweW keer MejCe ceW ieee Deewj Gvekes efmeevle kees Deeeesheevle he{e~ yeew Deeeee&
eje Jeso ceeie& kees otef<ele yeleees peeves kes keejCe ceQ Deheves kees jeske veneR heeee Deewj cesjer DeeBKeeW mes DeeBmet kee yetBo heke he[e~ otmejs efJeeeefLe&eeW
17
Sm-New
kegceeefjue keer DeelcekeLee
ves Fme yeele kees peeve efueee~

Deewj en efJehe#e kee efJeeeLeea nw yeueJeeve yeeeCe nw~ Fmes ne osvee eeefnS-Fme hekeej Deeheme ceW cev$eCee kejkes Deefnbmee JeeefoeeW ves
efceuekej cegPes (kegceeefjue kees) TBes cenue keer Deejer mes meerOes veeres efieje efoee~ eYees! ceQ Ske Deejer mes otmejer hej efiejves ueiee~ leye ceQves
peesj mes DeeJeepe efoee-eefo egefle-Jeso eceeCe neW! efveoex<e neW! meJe&oes<e efJeJeefpe&le neW! lees efJe<ece mLeue hej efiejkej Yeer ceQ peerefJele jn peeTBiee~
Deewj Ssmee ner ngDee~ mJele: eceeCe Jesoefvee mes ceQ peerefJele jne~
Deeeg hee&vle ceQves Jeso ceeie& keer eeflee keer nw DeelceevegmebOeeve ece ceW cegPes ueiee efke ceQves yeew ieg mes Meee kee DeOeeve kejkes Gvekes
efmeevle kee KeC[ve efkeee nw~ eeefhe mele Jeso eeflee ceW ner en keee& ngDee, efHej cesjer Deelcee Fmes DehejeOe kejej osves ueieer nw~ Fme oes<e
kes efveJeejCe keer Fe mes ceQves Deeie ceW eJesMe efkeee nw~
ns eesieerv! Deeheves Yee<e yeveeee nw, en ceQves megve jKee Lee~ Gme hej Je=efe yeveekej eMe eehle kejves keer eyeuese Yeer Leer~ hejvleg Fme
mecee en yeele kenvee ner JeLe& nw~
Sm-New
heb0 kegceeefjue keer efoJe ef

peeves YeJevlecenceee& p eveeLe& peelecew l ej#eCeke= les ef J eef n leeJeleejced ~
eeiesJe esVeeveJelce& ke=leeLe& esLee:~ heehe#eeee ve leosMeceeeefj<eced ~~
eYees! ceQ peevelee ntB efke Deee& peve kes keueeCe kes efueS leLee Dewle ceeie& keer j#ee kes efueS Deeheves DeJeleej enCe efkeee nw~ eefo Deehe
kee oMe&ve cegPes henues ner nes ieee neslee lees ceQ leYeer ke=leeLe& nes peelee Deewj heeheeW kees otj kejves kes efueS en DeeejCe kejves kee DeJemej ner ve
Deelee~
Meeyej Yee<e kes Thej Jeeefle&ke efueKeves kes meceeve Deehekes Yeeie hej Jeeefle&ke efueKekej eMe eeefhle cesjs Yee<e ceW veneR efueKee Lee~ heeheMeeefvle (efveJe=efe) kes efueS oer#ee (mebkeuhe) enCe kej en Mejerj leg<eeveue ceW nw-mebkeuhe-leeie esemkej veneR~
Mej JeeCeer
mecYeeJeveeefhe YeJelees veefn heelekeme meleb eleb ejefme meppeveefMe#eCeee~
GppeerJeeeefce kejkeecyegkeCees#eCesve Yee<esefhe ces jee Jeeefle&kece YeJeced ~~
kegceeefjue! Deehekes eefj$e ceW heeleke keer mecYeeJevee veneR nw Deehe en meleele meppeveeW kees efmeKeueeves kes efueS kej jns nQ~ ceQ DeYeer neLe
mes keeflehee peue efyevogDeeW kees ef[kekej Deehekees mJemLe kej oslee ntB~ Deehe Yee<e hej megvoj Jeeefle&ke keer jevee kejW~
yee JeseeDeeW ceW efMejesceefCe, leheefmJeeeW ceW DeeieCe Mej kes Fme ekeej kenves hej Jen Oece&Jesee yeeeCe kegceeefjue efJevee hetJe&ke efHej
yeesues~
ns YeieJeeve Mej! ceQ Deehekes eYeeJe kees peevelee ntB~ peeves leJeenb YeieJeved eYeeJeb meble Yetleeefve hegvee&LeeJeled~ Deehe ceW Fleveer Meefe nw
efke mebmeej kee mebnej kej efHej Gmeer lejn Deehe Gmes yevee mekeles nQ~ hejvleg eYees! ceQves DeYeer Fme Jeso-efJeefnle ele kee DeejcYe efkeee nw~ eefo
ceQ Fmes es[ oslee ntB lees meppeveeW keer ef ceW Deefvevoveere veneR jntBiee~ mebkeefuhele ele kees ceQ es[ veneR mekelee~ ns eeflejepe! Deehe keeMeer mes
heOeejs mee#eeled efMeJe nQ~ cegPes leejke yee jece-veece GheosMe oskej ke=leeLe& kejW~ eYeeW! eefo Deehe Jesoevle-ceeie& kees ekeeefMele kejvee eenles
neW~ Yee<e hej es Jeeefle&ke uesKeve F nw lees~ meye MeeeeW ceW cegPemes DeefOeke %eelee -meJe&MeeeefJeod cesjs efJeeeefLe&eeW ceW es efoievleeW ceW
keerefle&Meeueer Jewefoke kece&keeC[ ceW lelhej GheosMeke, eJe=efe ceeie& ceW ceneve kece&"-ie=nmLe Yetleue hej eefme ceC[ve efcee nQ~ efveJe=efe ceeie& ceW
GvneWves keYeer Deeoj veneR efoKeeee nw efkemeer ekeej Deehe GvnW Deheves JeMe ceW keerefpeS~ eYees efyevee osj efkeS-DeefJeuecye Gvekes heeme peevee
eeefnS~ Gvekeer eer GYee Yeejleer kees mee#eer yeveekej Deehe MeeeeLe& ceW GvnW peerlekej Deheves JeMe ceW kejW~
ns eefleJej! Deehekes Yee<e hej Jeeefle&ke Jener cesje efMe<e ceC[ve yeveeesiee~
lJeb efJeMJeveeLe FJe ces mecees meceeieemleeejkeb mecegheefoMe ke=leeLe&esLee:~
18
Deehe efJeMJeveeLe keer lejn cesjs Fme Devle keeue ceW GheefmLele ngS nQ-osj ve kejW-DeefJeuecye cegPes leejke cev$e kee GheosMe oskej Deehe
ke=leeLe& kejW~ ns DekeejCe ke=hee kejves Jeeues Mej! Deehe Ske #eCe kes efueS eneR GheefmLele jnW, peye leke ceQ eesieerveW kes eje oe keceue
ceW efevleveere Deehekes he kees osKelee ngDee Deheves eeCeeW kees es[ otB~
efveJee&pekeeCe cegntle&cee$ece$e lJeee YeeJecenb leg eeJeled~
eesieerv lhepe Yeeiecesleled lepeecemetved heceJes#eceeCe:~~
Deee Mej YeieJelheeod ves Fme eeeie kes Jesoerhej Jesoesejke heb0 kegceeefjue Ye heeo kees efvele-meJe&ieled -mLeeCeg-Deeue-meveeleve
megKe-mJehe-hejce ekeeMe he yee kee efJeefOeJeled GheosMe efoee~ yeeeeYevlej Meeske-ceesn Deeefo veW mes efveJe=e kegceeefjue Ye GheosMe
eJeCeeshejevle Meevleb efMeJeced Dewleced ceW eefleefle nes iees~
DeeeMej YeieJelheeo keer eepee mes Dee" (8) Je<e& yeeo keefue mecJeled 2609 eeveer (16) <ees[<eJe<ee&eg ceW eewme" (64) Je<eeae
efveieceeiece kesmejer heb0 kegceeefjue Ye kee leerLe&jepe eeeie ceW mebiece le hej ceneefceueve Ske eefme Ssefleneefmeke Ievee nw leg<eeveue ceW eefJe
Ske ceneeeCe kee Jewefoke Oece& kes Jesefocetue mebkeuhe ceW Deelceeslmeie&! iewefjke heefjOeeveeJesefle Deeeee& Mej kee oMe&ve SJeb leejke yeeveeceesheosMe
mes ke=le ke=le Jesoceele&C[ kegceeefjue Ye kee eeeie leerLe& ceW Demle nesvee~ efJeMJe Oece& kes Fefleneme ceW Decueeve peesefle:hege jnsiee~ egie heg<ee
eerceodDeeepeieodiegMejeeee& SJeb heb0 kegceeefjue Ye kee leerLe&jepe eeeie keer Jesoer hej meeoj mcejCe Jele&ceeve Yeejleje^ kee hegveerle kee&Je
nw~
ceC[ve efcee mes Jeeo-ceeie&Meer<e& Jeoer le=leeree, 2647 egefOeefj mebJeled 493 F&0 het0
Meejoe heer"mLeeheve-keeefle&ke Jeoer $eeesoMeer, 2648 egefOeefj mebJeled 492 F&0 het0
e=biesjer ce" efvecee&Ce-Heeuiegve Megkeue veJeceer, 2648 egefOeefj mebJeled 492 F&0 het0
ceC[ve kee mebveemeenCe (megjsejeeee& veece) ew$e Megkeue veJeceer, 2649 egefOeefj mebJeled 491 F&0 het0
megOevJee jepee mes mecheke&-ceeie&Meer<e& Megkeue oMeceer, 2649 egefOeefj mebJeled 491 F&0 het0
megjsejeeee& kee Meejoeheer"eefYe<eseve-ceeIe Megkeue mehleceer, 2649 egefOeefj mebJeled 491 F&0 het0
hegve: efoefiJepeeejcYe-JewMeeKe Megkeue le=leeree, 2650 egefOeefj mebJeled 490 F&0 het0
efoefiJepee emebie kes Devlejeue ceW Deve keee& $eeske kee Deevee-eeJeCe Megkeue mehleceer, 2653 egefOeefj mebJeled 487 F&0 het0
nmleeceueke kee Deevee-DeeefMJeve Megkeue SkeeoMeer, 2654 egefOeefj mebJeled 486 F&0 het0
ieesJe&ve heer"mLeeheve JewMeeKe Megkeue oMeceer, 2655 egefOeefj mebJeled 485 F&0 het0
heeheeo kee JeneB DeefYe<eseve-JewMeeKe Megkeue oMeceer, 2655 egefOeefj mebJeled 485 F&0 het0
efoefiJepee keee&-Yee hetCe&ceemeer 2655 egefOeefj mebJeled 485 F&0 het0
keeeer keecekeesef heer"mLeeheve 2658 keefue meb. 2620, 482 F&0 het0
keeMceerj ceW Meejoeheer" Jeeme-2662 egefOeefj mebJeled 478 F&0 het0
ceneefveJee&Ce keeefle&ke hetCe&ceemeer 2663 egefOeefj mebJeled 2625 keefue meb0, 477 F&0 het0
Mej kee pevce SJeb Deeegceeve
Fme efJeJejCe kes Devegmeej meeOeejCe mLetueceeve mes Deeeee& Mej kee Deeegceeve 32 Je<e&, 6 ceeme, 10 efove kee neslee nw~ Mej
DeeefJeYee&Je keeue ceW 2631 egefOeefj mebJeled ceW yeleeee nw~ egefOeefj mebJeled keefue mebJeled mes 38 Je<e& hetJe& eejcYe neslee nw Fmekee eejcYe egefOeefj
kee jepeeefOejesnCe keeue nw~ 36 Je<e& egefOeefj ves jepe efkeee, Gmekes oes Je<e& Devevlej keefue kee eejcYe neslee nw~ Fme ekeej eer mebJeled
19
Sm-New
eejcYe nesves mes 509 Je<e& hetJe& Mej kee eeogYee&Je keeue Deelee nw~
Deeeee& kes Deeegceeve kes ueieYeie 32 Je<e&, pevce keeue keer Je<e& mebKee ceW kece kejves hej (509-32 477) F&mee hetJe& 477
ceW Deeeee& kee DeJemeeve keeue Deelee nw~ keefue mebJeled kee eejcYe eereyo kes eejcYe mes 3102 Je<e& hetJe& neslee nw~ FmeceW (3102) ceW 38
pees[ves hej eereyo mes hetJe& egefOeefj mebJeled kee eejcYe keeue (3140) nesiee~ FmeceW mes Mej kes pevcekeeue kee 2631 Ieeves
(3140-2631 509 Je<e& eer hetJe& ceW Mebkej kee pevce keeue Deelee nw~)
pewmes keefue-mebJeled eer mebJeled mes 3102 Je<e& hetJe& eejcYe neslee nw, Jewmes ner egefOeefj mebJeled 3140 Je<e& eejcYe neslee nw~ peye nce
Meejoeheer" kes uesKeevegmeej Deeeee& Mej kes pevce keeue kees %eele kejvee eenW, lees nceW egefOeefj mebJeled kes 2631 Je<e&, eer hetJe& egefOeefj
mebJeled kes eejefcYeke ieCeveebkees (3140) ceW mes Ieeves eeefnS (3140-2631 509) leye 509 F&0 het0 ceW Mej kee pevce keeue
Deelee nw~ eefo keebeer keecekeesefheer" kes uesKeevegmeej Deeeee& kee pevce keeue efvekeeueles nQ, lees JeneB efveefo& keefue mebJeled kes Je<eex (2593) keer
eer hetJe& keer eejefcYeke keefue mebJeled mebKee (3102) ceW mes Ieevee eeefnS (3102-2593 509) Fmekes Devegmeej Deeeee& kee
pevce keeue eer mebJeled kes eejcYe mes 509 Je<e& hetJe& Deelee nw~ Heuele: Ske efove kee Yeer Devlej veneR nw~ (788) F&0 meved keebeer keece keesef
heer" kes 38 Deeeee& DeefYeveJeMej kee DeefYe<eske keeue nw~
DeeOegefveke heeeele efJeeveeW kes Devegmeej DeeeMebkejeeee& YeieJelheeo kee eeogYee&Je keeue ener nw~ Deeeee& DeeeMebkej kes peerJeve
mecyevOeer meeefnle kes mevlegefuele DeOeeve mes en heefjCeece mhe neslee nw~ 788 F&0 meved kes DeefYeveJeMej efJevcetOe&ve SJeb ce"eW kes eew{
eeejke ngS~ heefjCeecemJehe Mejeeee& kes he ceW Fvekeer eeflee mLeeefhele ngF&~ ueieYeie Ske Meleer kes Devoj ner Yee uesKekeeW ves Fvekes
DeefYe<eske keeue kee DeefJeYee&Je keeue kes he ceW GuuesKe efkeee pees hejJeleea-keeue ceW Deee Mejeeee& kes eeogYee&Je-efJe<eeke mecePe efueee
ieee~
ceveesjeke yeele en nw efke es MeesOekeee& Deee Mejeeee& peer kes pevce mLeeve leke kee helee veneR ueiee mekes Les Deewj DeefYeveJeMej
kes pevce mLeue efeocyejced kees ner DeeeMej kee pevce mLeue ceeveles Les~ e=biesjer kes Mejeeee& ve=efmebnYeejleer ves DeeeMej kes JeemleefJeke
pevce mLeue keeue[er eece kee ekeeMe efkeee~
Sm-New
Ske Deve efJeeej1. heejefmeeeW kee eefme Oece& evLe mebmke=le eefvkee-efpemeceW Deeeee& kee eeogYee&Je keeue efJeece mebJeled mes hetJe& 403 Je<e&, 460
F&0 hetJe& kene nw~
2. eefme Fefleneme uesKeke heefeceer efJeeve [e@0 efJemesv kes cele ceW Deeeee& keeue efJeece meb0 mes 420 Je<e& hetJe& eeveer 477 F&0
hetJe& nw~
efJeosefMeeeW kes Fme efveheCe ceW oes<e veneR ceeveles Fvekes cele ceW F&mee het0 Deeeee& kee DevJesef<ele keeue ner mejenveere nw~
cenef<e& oeevevo mejmJeleer ves Deheves keeue keer GheueyOe meeceefeeeW kes DeeOeej hej Deheves evLe meleeLe& ekeeMe kes SkeeoMeJeW meceguueeme
ceW 2200 Je<e& hetJe& DeeeMej kee keeue kenkej F&0 hetJe& ner mJeerkeeje nw~
hetJe& ceerceebmee kes eefme Deeeee& kegceeefjue Ye mes Mej keer YeW Ske Ssefleneefmeke Ievee nw efpeve efJepee kes Devegmeej$e+ef<eJee&jmleLee hetCe& ceee&#eew Jeececesueveeled; Skeerke=le ueYeslee: eesOeer meee$eJelmej:~~
Yeeeee& kegceejme kece&keeC[wkeJeeefove: %ese:; eeogYe&Jemleefmceved Je<ex eewefOejs Mekes~~
Fme Mueeske kee DeLe& mecePeves mes henues Yeejleere Fefleneme-hejcheje ceW eege mebJeleeW mes heefjee DeeJeMeke nwke- keefue meb0 en 3102 F&0 hetJe& mes eejcYe neslee nw~
Ke- efnvot egefOeefj mebJeled keefue mes 36 Je<e& hetJe& ee 3138 F&0 het0 mes eejcYe neslee nw~
ie- pewve egefOeefj mebJeled 468 keefue ee 2634 F&0 hetJe& mes eejcYe neslee nw~
20
Deye Mueeske osKeW-$e+ef<e 7 Jeej 7, hetCe& 0, celee&#eew 2 yeeF lejHe jKeves hej (Debkeeveeb Jeeceleesieefle:) pewveeW kee
2077 egefOeefj mebJeled Deelee nw~
Deye 2634 F&0 hetJe& mes 2077 egefOeefj mebJeled Iee osves hej 557 F&0 hetJe& kees nceW kegceeefjue Ye kee pevce keeue ceevevee nesiee~
DeeeMejeeee& kes eLece peerJeveerkeej SJeb efMe<e efelmegKeeeee& ves ye=nledMej efJepeeevLe ceW efueKee nw efke DeeeMejeeee& mes
kegceeefjue 48 Je<e& ye[s Les~ Deye Deehe 557 mes 48 efvekeeue oerefpeS lees Deeeee&Mej kee pevce-keeue 509 F&0 hetJe& ner Deelee nw~
Fme efpeve efJepee ceW ner Deeeee& Mej keer eflejesYeeJe efleefLe Fme ekeej oer ieF& nw~
$e+ef<eJee&CemleLee Yetefcece&lee&#eew Jeececesueveeled ~ SkelJesve ueYesleemleecee#ee le$e Jelmej:~
DeLee&le $e+ef<e 7, yeeCe 5, Yetefce 1, celee&#eew 2, FvnW yeeF Deesj mes osefKeS, lees 2157 egefOeefj-mebJeled Deeee~ Deye
2634-2157 477 F&0 hetJe& DeeeMebkejeeee& kee eflejesYeeJe Je<e& efveefMele ngDee~
hegCeMueeske ceejer kes Devegmeej Deeeee& Mej kee osneJemeeve 2625 keefue ee 3102-2625 477 F&0 hetJe& ngDee~
keee pewve leLee hegCe Mueeskeceejer kes mebkeuevekeej Ske meeLe efceuekej en Demeleke&lee kej jns Les~
lele: mee
oMeces ceemes
mechetCe&MegYeue#eCes~ <e[defJebMes Melekes eerceegefOeefjMekeme Jew~~
Skeef$ebMesLe Je<ex leg neeves vevoves MegYes~ ces<e jeefMeb ieles metex JewMeeKes ceeefme MeesYeves~~
Megkeuehe#es e heeceeb efleLeeb YeemkejJeemejs~ hegveJe&megieles evs ueie>s keke&keees~~
ceOees eeefYeefpeVeececegntex
MeesYeves ef#eles(2)~ mJeesemLes kesvmebmLes e iegjew cevos kegpes jJeew~~
efvepelegieles
Meges
jefJeCee
meles
yegOes~ eemetle leveeb meeOJeer efieefjpesJe <e[eveveced ~~
mhe nw efke Deee Mejeeee& 2631 egefOeefj Meke, eeveer keefue 2593 eeveer 509 F&0 hetJe& ceW GlheVe ngS Les~
1. ejkeeheer" kes hetJe&-Deeeee& ves efJeceMe& kes he= 29 hej jepee megOevJee kee pees leecehe$e ekeeefMele kejeee nw, Gmekee keeue Yeer
478, 477 F&0 hetJe& "njlee nw~ leecehe$eevegMeemeve ceW Mej kes mecekeeueerve jepee megOevJee kee DeeosMe nw, efpemekeer keg hebefeeeB Fme ekeej
nQ~
efveefKeueeesefieeeJeeea eercejYeieJelheeoheeees: YecejeeceeCes<eg OevJevees cece
meewceJebMeet[eceefCeegefOeefjheejchee&-heefjeehleYeejleJe<e&me
DeeefueyehetefJe&keseb
jepeveme
efJe%eefhle.....egefOeefjMekes
2633
DeeefeveMegkeue
15~~
Deeefeve Megkeue ieesJeOe&ve heer" kes 38 JeW Deeeee& eesieerMJej ves Deheves evLe ceW 509 F&0 hetJe& ner Mej kee pevce ceevee nw~ eeeerve Mej
efJepee kee ejkee keeeer Deewj hegjer-ce"eW eje mJeerke=le efleefLe he$eefle<es eeeleveueMesJeefOeyeeCeves$es, ee vevoves efoveceCeeJegoieOJeYeeefpe~
jeOesefoles[gefJeefveie&leceueie>sleentleJeeved efMeJeieg: me e Mebkejsefle~~
Deveue-3, MesJeefOe-9, yeeCe-5, ves$e-2-3952, Fmes Gue keerefpeS 2593 keefue mebJeled~ keefue mebJeled 3102 F&0 het0 mes
eejcYe nesves kes keejCe 3102 mes 2593 efvekeeueves hej 509 F&0 het0 ner yeelee nw~ yeekeer kee efJeJejCe Yeer peesefle<e mes "erke-"erke efceue
peelee nw~
2. keecekeesefheer"ced kee efleefLe-Jeej-Je<e&-mebege ieg-hejcheje-efJeJejCe-efpemeceW hegCeMueeskeceejer (keeeer kes 54JeW Deeeee& meJe&%eeve
meoeefMeJeyeesOeke=le) hejce efMeJesv mejmJeleer kes efMe<e meoeefMeJe yeesv keer iegjlveceeefuekee Deewj Gme hej DeelceyeesOeke=le meg<ecee-JeeKee
meefcceefuele nw~
3. efpeve efJepee Deeefo efJejesOeer he#eeW kes evLe~
21
Sm-New
Deee Mej YeieJelheeo kes menhee"er efelmegKeeeee& ves Fme mevoYe& ceW henues ner efueKe efoee Lee-
4. efelmegKeeeee&-ke=le Je=neMejefJepee kes Mueeske~

5. Mej efJepee efJeueeme-efeodefJeueemeeefleke=le~
6. Mej efJepee efJeueeme-Jeemeefieefj~
7. Mej efJepee efJeueeme-meoevevo~
8. Mej efJepee efJeueeme-ceeOeJe~
9. e=biesjer ce" keer eeeerve hejcheje~
10. eer keese JeWkeeeueced eje G=le Deee Mejeeee& kes mechetCe& peerJeve keee& efleefLe~
11. jepee megOevJee kee leecehe$e~
12. Yeejleere Fefleneme ceeuee~
13. Jesoevle oMe&ve kee Fefleneme (heb0 GoeJeerj Meeeer) Deeefo Deveeve mevoYe& eesle evLeeW, MeesOe efJe<eeke GheueyOe meeceefeeeW hej
DeeOe=le nesles ngS nceeje leke& Deee Mej kee DeefJeYee&Je keeue egefOeefj mebJeled - 2631 keueyo 2593, 509 Je<e& F&0 hetJe& Ieesef<ele kejlee
nw~
Ssmeer yeele veneR efke es nceejs eceeCe etjesheere Fefleneme%eeW kees %eele veneR Les; hej Gvekeer Ghes#ee-veerefle kes oes ner keejCe nceejs meeceves Deeles
nQ~ Ske lees GvneWves peesefle<e leLee meeceoeefeke evLeeW kees efyevee keejCe DeeceeefCeke ceevee~ otmeje Deesleve ceveesefJe%eeve keer ef mes ueesie efkemeer
Yeer leLe kees F&mee kes hetJe& ceeveves ceW Demecebpeme efoKeeles Les~ eeefhe efke etjesheere FeflenemekeejeW kes meejs eceeCe hejer#eCe keer kemeewer hej efvecet&ue
eceeefCele ngS nQ Deewj Gvekes heers oew[ves Jeeues efJeosMeer ef[efeeeW kee ceesnOeejer yengle heers jn ieee nw~ leLeeefhe Jele&ceeve ceW DeeJeMekelee nw efke
nce Deheves Fefleneme kees Deheves MeeeeW ee eceeCe evLeeW kes cetue ceW yew"kej Deewj Gvekes DeeOeej hej Yeejle kes mees Fefleneme keer emlegefle kejW~
meewYeeie nesiee!
Sm-New
heeeele uesKekeeW keer e ef

efJeefueece peesvme : hegjeCeeefo meeOeveeW hej DeefJeMJeemeYeejleere Fefleneme kee keeueece yeveeves kee meJe&eLece eeeme Lee heeeele efJeeve mej efJeefueece peesvme kee~ YeeieJele hegjeCe mes GheueyOe
jepeJebMeeW keer metefeeeW kes menejs peye Gmeves keeueece keer meeefjCeer yeveeeer lees Gmes en yeele mhe efoKeeF& oer efke F&mee hetJe& 3102 ceW keefueegie
keer keeue ieCevee eejcYe ngF&, DeLee&led ceneYeejle eg keer Ievee F&mee hetJe& 3100 mes Yeer henues keer nw~ F&meeF& cele kes eYeeJe kes keejCe Gmes
Fme yeele hej efJeeeme veneR ngDee~ DeeejuewC[ kes Deeke& efyeMehe jsJeC[ pee@ve DeMej ves F&0 1664 ceW Ieesef<ele efkeee Lee efke mechetCe& me=ef kee
ner efvecee&Ce F&mee hetJe& 4004 ceW (23 Deketyej eele: 9 yepes) ngDee~ pees ueesie Fme Iees<eCee kee efJejesOe kejsieW GvnW heLe esner ceevee peeesiee~
ieesu[mkej kes Devegmeej cewkemecetuej Yeer Fmeer yeele hej efJeMJeeme kejles Les~ Dele: mej efJeefueece peesvme ves Yeer keefueegie cetueeOeej kees eceeefCele
nesles ngS Yeer ceeveves mes Fbkeej kej efoee~ Yeejleere hegjeCe meeefnle hej efJeMJeeme kejves kees Jen leweej veneR ngDee~
eerke, jesceve meeefnle kees DeeOeej yeveeee-Dele: peesvme ves F&mee hetJe& eewLeer Meleeyoer mes F&meJeer otmejer Meleeyoer leke kes 500 mes
DeefOeke Je<eeX ceW (egieeyo 28JeeR Meleeyoer mes 33JeeR Meleeyoer leke) eerke SJeb jesceves uesKekeeW eje efueKes iees Yeejle mecyevOeer meeefnle hej
vepej [eueer efpemeceW Gmes leerve Yeejleere jepeeDeeW kee GuuesKe efceuee~ heeefueyeesLee kee jepee kePewv[^sceme, efpemes DeheomLe kej yevee ngDee Deve
mecee mesC[êkeesme SJeb leermeje Gmekee heg$e mesC[êsefmehmed Fve leerve veeceeW ceW mes mesC[êkeesme kes veece keer meceevelee evieghle veece mes nesves
kes keejCe peesvme ves Gmes ner hegjeCeeW ceW GefuueefKele ceieOe mecee evieghle ceeve SJeb heeefueyeesLee kees ner heeueer heg$e ceeve efueee~ en DevegmebOeeve
F&0 1793 ceW efkeee ieee~ Fmeer DeeOeej hej peesvme ves mecee evieghle ceewe& kee jepeejesnCe Je<e& (F&mee hetJe& 320 DeLee&led ) egieeyo
2782 lee efkeee Lee~
mJeeYeeefJeke ner evieghle ceewe& kes heew$e mecee DeMeeske kee mecee Deelee nw egieeyo 29JeeR Meleeyoer (F&mee hetJe& leermejer Meleeyoer) heeeele
keeue efveCe&e ecegKe he mes Fme mesC[êskeesme SJeb evieghle veeceeW keer meceevelee hej DeeOeeefjle nw, Deve efkevneR "esme Ssefleneefmeke eceeCeeW hej
22
Sm-New
veneR~ en cee$e MeesOe keee& F&meJeer 18 Je 19 JeeR Meleeyoer ceW ngDee, peye Yeejle ceW DebespeeW kee Meemeve Lee~ Dele: DebespeeW ves hee"e hegmlekeeW
ceW ener keeue ece mecceefuele kej Gmes ner meJe&$e he{evee eejcYe efkeee, keeeWefke en Gvekeer F&meeF& eeflee SJeb Yeejleere mebmke=efle kees ueIeglJe
osves keer veerefle kes Devegketue Lee~
Yeejle kes ieewjJeMeeueer Fefleneme kes yeejs ceW Dee Feflenemekeej Yeer Fme mele mes cegBn veneR cees[ mekeles efke oes npeej Je<e& hetJe& keer ceeueJe
Meke mebIe<e& keer mebJeled -eJele&ke Ievee Deleble eeefvlekeejer jner efpemekes heee&hle eceeCe Deveske DevegegefleeeW mes GheueyOe nQ~ heeeeleeW ves Fme
Deleble cenJehetCe& Ievee SJeb mebJeled -eJele&ke efJeeceeefole kees DeefveCe&e kes DebOekeej ceW {kesue osves kee ogmmeenme efkeee; pewmes keerueneve& ves
kene efke F&mee hetJe& 57 ceW efJeeceeefole veece kee keesF& jepee ngDee ner veneR SJeb Heie&gmeve kes Devegmeej efJeece mebJeled kee eejcYe F&mee hetJe& 57
ceW ve neskej F&meJeer 544 ceW DeLee&led JeemleefJekelee mes 601 Je<e& yeeo ngDee~ nceejs eneB Jele&ceeve ceW eeefuele hee"eeceeW ceW Fve ueesieeW kes ener
keLeve ceeves peeves kes keejCe F&mee hetJe& 57 kes Mekeeefj efJeeceeefole kee keneR GuuesKe ner veneR~ JeemleJe ceW F&mee hetJe& 57 keer Gheeg&e ceneve
23
DeefYeeee en neslee nw efke keefve<ke kes keeue ceW keunCe kes Devlejeue-keeue kees pees[kej 78 2402 2480 F&meJeer meved ceW keunCe
kee mecee Deeesiee~ eefo nce 1970 F&meJeer meved ceW efJeeceeve nQ lees Fmekes Devegmeej (2480-1970 510 Je<e& kes Devevlej keunCe
hewoe nesiee, Deewj jepelejbefieCeer efueKesiee~ keee keesF& megefJeeejke Fme efmLeefle kees mJeerkeej kej mekelee nw?
eefo nce heeeele uesKekeeW eje efveefo& 78 F&meJeer meved kees keefve<ke kee jepeejesnCe keeue mJeerkeej kejles nQ, Deewj keunCe kee keeue
1148 F&meJeer meved mJeerke=le nw lees Fve oesveeW kee Devlejeue-keeue 1148-78 1070 Je<e& yevelee nw~ keunCe ves ieesvevo (3) mes
ueieekej Deheves keeue leke 86 jepeeDeeW kee efJeJejCe efoee nw Deewj Gvekee jepekeeue 2190 Je<e& efueKee nw leye 2190-1070
1120 Je<e& kee Fefleneme keneB Keheeee peeesiee? JemlegefmLeefle en nw efke heeeele uesKekeeW kes keefve<ke efJe<eeke efveoxMe efvejeOeej SJeb
eceeCeMetve nQ~ Yeejleere Fefleneme kes efJe<ee ceW heeeele uesKekeeW ves efpeme eefeee kees Deheveeee nw Jen meJe&Lee DehetCe& nw, GmeceW Deveske Yeejleere
DeefYeuesKeeW keer Ghes#ee keer ieF& nw~ DeYeerr iele hebefeeeW ceW mhe efkeee ieee efke jepelejbefieCeer Deewj DeeOegefveke uesKekeeW eje efveefo& keefve<ke kes
keeue ceW hejmhej ueieYeie 1332 Je<e& kee Devlej nw~ eefo mLetue he mes Fmes meJee lesjn meew ee lesjn meew Je<e& kee Devlej Yeer mJeerkeej efkeee
peee lees kenvee nesiee efke DeeOegefveke heeeele uesKekeeW ves Yeejleere Fefleneme-keeue kes ueieYeie lesjn meew Je<eeX kee Ieeseuee efkeee nw~ YeieJeeve yeg
Deewj Devevlej kes yeew oeMe&efvekeeW Deeefo kee pees keeue heeeele uesKekeeW ves efveefo& efkeee nw, eefo Gmekees ueieYeie lesjn meew Je<e& heers ne efoee
peee, lees Jen Deheves eLeeLe& mecee kes Deeme-heeme hengBe peelee nw, pees Yeejleere Fefleneme mecyevOeer DeefYeuesKeeW mes meceefvJele neslee nw~ Fmekes
Devegmeej YeieJeeved yeg kee keeue ueieYeie 1800 Je<e& F&mee-hetJe&, leLee ceewe& jepeJebMe kee keeue ueieYeie 1500 Je<e& F&mee-hetJe& mecePevee
eeefnS~
jepelejbefieCeer kes mhe uesKe SJeb Deve efveefo& efJeJejCeeW kes DeeOeej hej en mhe nes peelee nw efke YeieJeeved yeg kee pees keeue (500
Je<e& F&meehetJe& kes ueieYeie) heeeele uesKekeeW ves Devegceeve efkeee nw, Jen meJe&Lee DeMeg nw~ peye veeieepeg&ve yeew oeMe&efveke kee keeue F&mee hetJe&
yeejnJeeR Meleer kee Devle Deewj lesjnJeeR kee eejcYe nw, leye YeieJeeved yeg kee keeue F&meehetJe& heeBeJeeR-"eR Meleer kenvee meJe&Lee efvejeOeej nw~
nceeje ue#e Fve oeMe&efvekeeW kes Fefleneme kee GuuesKe ve neskej kesJeue Gleves DebMe kee efJeJeseve kejvee nw, pees Deeeee& Mej kes
hetJe&efveOee&efjle keeue ceW yeeOeke eleerle neslee nw~ Fme DeJemej hej mJeYeeJele: en eMve peeie G"lee nw efke Fve yeewoeMe&efvekeeW kes keeueece efveoxMe
ceW meJe&eLece efveefo& DeMJeIees<e kees eerm Sje kes 120 JeW Je<e& ceW efkeme DeeOeej hej jkeKee ieee nw? peyeefke DeeIees<e, veeieepeg&ve,
jepeekeefve<ke kee JeemleefJeke keeue F&meehetJe& lesjnJeeR Meleer kes eejcYe leLee yeejnJeeR Meleer kes Devle kee Yeeie Deelee nw~ Fmeer lejn eerve kes
Devegmeej ieewlece yeg kee efveJee&Ce Je<e& F&0 het0 11JeeR Meleeyoer ceevee peelee nw hejvleg es Feflenemekeej 7 Meleeyoer Deewj heers peeeB lees YeieJeeved
yeg kee mener keeueece F&0 het0 (1807) Je<e& heeeWies~ efleyyele ceW 9JeeR, LeeF&uewC[ ceW 7JeeR, uebkee ceW 5JeeR, yee osMe ceW 544 F&0 het0 leke
kee ceveeee peevee hee"eeceeW ceW Jener keeue he{eee peevee Yeer ogYee&ie hetCe& nw~
Sm-New
Skeevles megKeceemeleeb hejlejs esle: meceeOeereleeced,

Skeevle ceW megKe mes yew"eW hejyee ceW efee ueiee oes~
24
Deeeee& veece
heeeele uesKekeeW eje Devegceeefvele keeue
Yeejleere Fefleneme kee JeemleefJeke keeueece

(F&meehetJe& kes ueieYeie
keefue Je<e&)
DeeIees<e
120 DeLeJee 78 F&meJeer meved
1250
Je<e&
1852
,,
veeieepeg&ve
150
,,
,,
,,
1200
,,
1902
,,
vevoerej
170
,,
,,
,,
1150
,,
1952
,,
yemegyevOeg
280-310
,,
,,
1100
,,
2002
,,
Deme
320-330
,,
,,
1075
,,
2027
,,
DemeYe
320
,,
,,
1050
,,
2052
,,
Deee&osJe
300-350
,,
,,
1000
,,
2102
,,
kegceejpeerJe
380
,,
,,
,,
900
,,
2202
,,
yegIees<e
400
,,
,,
,,
860
,,
2242
,,
yegheeefuele
400
,,
,,
,,
850
,,
2252
,,
efo*dveeie
480
,,
,,
,,
740
,,
2362
,,
evkeerefle&
550
,,
,,
,,
660
,,
2442
,,
YeeJeefJeJeske
600
,,
,,
,,
600
,,
2502
,,
Oece&keerefle&
635
,,
,,
,,
550
,,
2552
,,
,,
Sm-New
DeeIees<e mes Oece&keerefle&hee&vle yeves Deeeeeex kee keeueece
25
keeueece kes oes efYeVe DeeOeej ueieYeie 1300 Je<e& kee Deblej
ieewlece yeg efveJee&Ce

483 F&0 het0
evieghle ceewe& jepeeefYe<eske
320 F&0 het0
DeMeeske ceewe& jepeeefYe<eske
320 F&0 het0
DeMeeske ceewe& jepeefYe<eske
258 F&0 het0
Deee Mebkejeeee& pevce
788 F&0
heeeele cetueeOeej
egieeyo (Yeejleere eg mes)
F&mee hetJe&
keefueegie cetueeOeej
egieeyo (Yeejleere eg mes)
2619
1807
1295
2782
1534
1568
2782
1534
1568
2844
1472
1630
3890
509
2593
Fmeer ekeej ceieOe meeceepe JebMe kes mecee Fve oes ieCeveeDeeW kes Devegmeej yengle Deblej Deelee nw~ heeeeleeW eje efoee ieee
JebMeevegmeej keeueece ceieOe kes vevoJebMe mes Deeies kee ner efoee nw, keeeWefke Jes Gmekes hetJe& keer IeveeDeeW kees Demhe SJeb Deheg ceeveles nQ:-
vevo JebMe
ceewe& JebMe
Megbie JebMe
keJJe JebMe
DeebOe JebMe
ieghle JebMe
heeeele cetueeOeej mes

(yeer. S. efmceLe kes Devegmeej)
JebMe kes kegue Je<e&
keefueegie cetueeOeej eee efevleve Oeeje mes

JebMe kes kegue Je<e&
45
137
112
45
289
149
kegue Je<e& 777
100
316
300
85
506
245
1552
Sm-New
heefjCeece mJehe en mecYeJe nw efke efJeled meceepe Fme eLeeLe&lee kees mecePesiee1. YeieJeeve yeg efJeece mebJeled mes ueieYeie 1800 Je<e& hetJe& ngS~
2. ceewe& jepe kee eejcYe ueieYeie 1500 Je<e& efJeece hetJe& ngDee~
3. eefme yeew oeMe&efveke ueieYeie 1300 Je<e& efJeece hetJe& mes 600 Je<e& hetJe& kes Devlejeue keeue ceW ngS~
4. Deee Deeeee& Mebkej kee eeogYee&Je 452 Je<e& efJeece hetJe& (509 F&0 het0) ceW ngDee~
Fme efJeeej cevLeve ceW pees efJeeved Dehevee megPeeJe emlegle kejWies, GvnW nce efJevee hetJe&ke mJeerkeej kejWies~
heefjeepeke mJeeceer %eeveevevo mejmJeleer
26
eer keeMeerefJeeveeLees efJepeeleslejeced

egeflemce=eflehegjeCeeveeceeueeb
veceeefce YeieJelheeob Mebkejb
keCeeueeced~
ueeskeMejced~~
Deepe mes ueieYeie 2512 Je<e& hetJe& Yeejle ceW pewve Oece&, yeew Oece& leLee Deveske meceoeeeW Deewj cele-celeevlejeW kee yeesueyeeuee Lee~ pewve
Oece& keer Dehes#ee yeew Oece& DeefOeke MeefeMeeueer efme ngDee~ yeew Oece& ves Jewefoke Oece& kees Keguekej egveewleer oer~ jepeeee eehle kej uesves hej
Gmekee he Delevle Ge nes ieee~ hejcesMJej efveefce&le meveeleve Oece& mebmke=efle mes efJeefVe nes ieee~ mJeeLe&, Yeesie-hejeeCelee, veie> heeMeefJekelee,
DeieefCele-hebLe, Jeie&-Jeeo, Yee-leeefv$eke, keeheeefueke, heebeje$eeefo hejce veeefmlekelee kee yeesueyeeuee Lee~ efJeke=le yeeweW, pewveeW keer yeye&jlee ves
MeyoeW kee eLeeJeled DeLe& ve mecePekej JesoeW kees Oetle& Je Yeeb[ efveMeeejeW keer jevee kenves ceW keg kemej ve jKeer Leer~ meJe&$e Jes Jeso, F&MJejJeCee&ece, meoeeej keer efvevoe leLee Deveeeej-heeheeeej kee eeej kejves ueie iees Les~ jepeveerefle mJeeLe& kee kes v yeve ieF& Leer Deewj lelkeeueerve
jepee Fvekes kegeeeW ceW HeBme iees Les~ es yeew ueesie efMe<e mecegoee meefnle jepeeDeeW kees JeMe ceW kej pevelee kees Deheves eYeeJe ceW ueekej en
jepee cesjs he#e kee nw, Gmekee osMe nceueesieeW kee nw, DeleSJe Deeheueesie Jeso ceeie& kee Deeoj cele kejes.. en kenkej Jeso efJe ceeie& kee
DeeejCe kejeles Les...
jepee ceoereesefpejmcemceoereb leoeefeOJeb ve leg Jesoceeie&ced ~ (Mebkej efoefiJepee meb. 7-19)
Fve oesveeW (yeew-pewve) celeeJeueefcyeeeW kees efpeleveer DeefOeke DeemLee Deheves Oece& ceW Leer, Gmemes DeefOeke Gvekee Glmeen Jewefoke Oece& kes
KeC[ve ceW Lee~ Fme lejn Jewefoke Oece& hej yeeweW Deewj pewveeW keer oesnjer ceej he[ jner Leer~ meeceeve pevelee ogefJeOee Deewj Tneheesn ceW he[ ieF&
Leer~ Jewefoke Oecee&JeueefcyeeeW keer efJe<eeocee efmLeefle Leer, efHej Yeer Jes Deheves Oece& kes hegvelLeeve kes efveefcee eeCeheCe mes eseMeerue Les~ Fme ekeej
Oeeefce&ke peiele ceW ceneve Dejepekelee Deewj Demle-Jemlelee efJejepeceeve Leer~ Oece& keer Dee[ ceW Oeeefce&ke veslee Keguekej efJe<eeYeesie kej jns Les~
Jes Deheves kegke=leeW hej Oece& keer cegnj ueieekej Gmes mener efme kejves keer ese kej jns Les~ meJe&$e Oeeefce&ke G=bKeuelee, Dejepekelee Deewj
Deveeeej Jeehle Lee~ otmejs MeyoeW ceW Oeeefce&ke [ekegDeeW kee yeesueyeeuee Lee~ Jes Deheves peIeve ke=leeW mes meeceeve pevelee kes Oeve kee Mees<eCe kejles
ner Les, GvneWves Gmekes ceveesyeue kees Yeer #eerCe Deewj otef<ele kej efoee Lee~ efJeefJeOe eeleveeDeeW, DeleeeejeW, ogjeeejeW mes he=LJeer keeBheves ueieer Leer~
Oeeefce&ke pevelee Yeeeeeble nes $eeefn-$eeefn kejves ueieer~ peye Jewefoke Oece& keer ogo&Mee nesves ueieer, mJeie& ogie&ce nes ieee, cees#e og<eehe nes ieee,
eeCeOeejer peerJeeW kes mJeYeeJe ceefueve nes iees, mecemle peiele ceW efJeIve-yeeOee, jesieeefo ves [sje [eue efoee~ Ssmeer efJe<ece Deewj YeeeJen efmLeefle ceW
Oeeefce&ke peiele ceW efkemeer Ssmes Glke leeieer, efvemhe=n, Jeerlejeie, OegjvOej, efJeeve, leheesefve, Goej meJe&iegCemecheVe DeJeleejer heg<e keer ceneve
DeeJeMekelee Leer, pees Oece& keer efJee=bKeefuele keef[eeW kees Skeekeej kejkes Gmes meg{ yeveelee Deewj Oece& kee JeemleefJeke mJehe meyekes meccegKe
emlegle kejlee~ "erke Gmeer mecee Fme Yetleue hej Jewefoke Oece& keer hegve: mLeehevee kes efuees YeieJeeve ceneosJe Deeeee& Mebkej kes he ceW DeJeleefjle
ngS~ Deeeee& Mej kes DeeefJeYee&Je keer ceneve DeeJeMekelee Leer~ eefo Gme mecee Gvekee DeJelejCe ve ngDee neslee lees ve peeves Jewefoke Oece& efkeme
heeleeue kes ienjs iele& ceW efiejkej meceehle nes ieee neslee~ Mej kes pevce kee ener jnme nw~ ceeOeJeeeee& ves Mebkejeeee& kes DeJelejCe kee JeCe&ve
efJemleej kes meeLe efkeee nw~ Gmekee meejebMe Fme ekeej nw~ YeieJeleer YetosJeer Deewj mecemle osJeleeDeeW ves peieled ee yeee kes meeLe kewueeMe heJe&le
hej peekej efheveekeheeefCe DeeMeglees<e YeieJeeve Mebkej keer Deele& JeeCeer ceW kejye mlegefle keer~ leye YeieJeeve Mebkej Gve ueesieeW kes meccegKe Delevle
27
Sm-New
eerceod DeeeMebkejeeee& YeieJelheeo kes DeeefJeYee&Je kes mecee

Yeejleere JeeleeJejCe Je Oeeefce&ke efmLeefle
lespemJeer he ceW eke ngS Deewj GvnW Fme ekeej Deeeemeve efoee-ns osJeieCe ceQ mecemle IeveeDeeW mes YeueerYeeBefle efJe%e ntB~ Dele: ceQ ceveg<e kee
he OeejCe kej DeeheueesieeW keer ceveeskeecevee hetCe& keBiee~ ogeeej efJeveeMe kes efuees leLee Oece& kes mebmLeeheve kes efueS yeemet$e kes leelhee&
efveCee&eke Yee<e keer jevee kej De%eeve cetueke wlehe DevOekeej kees otj kejves kes efueS ceOeekeeueerve mete& keer YeeBefle eej efMe<eeW kes meeLe
eej YegpeeDeeW mes ege efJe<Ceg kes meceeve Fme Yetleue hej eefleDeeW ceW es Mebkej veece mes DeJeleefjle ntBiee~ cesjs meceeve ner Deeheueesie Yeer ceveg<e
Mejerj OeejCe kej cesjs keee& ceW neLe yeeFes~ Flevee kenkej Deewj osJeleeDeeW kees Deve DeeJeMeke efveoxMe oskej YeieJeeve Mebkej DevleOee&ve
nes iees~
YeieJeeve Mebkej kee pevce Deeefo peieodieg Mebkejeeee& YeieJeeve kee DeeefJeYee&Je 2631 egefOeefj mebJeled 2593 keueyo, 509 F&0 hetJe& vevove mebJeled MegYe
eneW mes ege, MegYejeefMe, hegveJe&meg ve#e$e, mete&, cebieue Deewj Meefve Ge mLeeve SJeb ieg kesvmLe, JewMeeKe Megkeue hebeceer, jefJeJeej kees ceOee
ceW Yeejle kes megotj eosMe oef#eCe ceW efmLele kesjue-Je=<e heJe&le SJeb hegCe meefueuee hetCee& veoer mes DeeJe=e keeue[er eece ceW yeeeCe ocheefe
Deeee&cyee-efMeJeieg kes megke=leebeue ceW ngDee!.... efJeveeMeee e og<ke=leeced MewJeer lespe efMeMeg he ceW DeJeleefjle ngDee~ eefJeceYeJeled efkeue MewJe
lespe:~ ogeeej efJeveeMeee eotYet&lees cenerleues~ me SJe Mebkejeeee&: mee#eeled kewJeueveeeke:~... en lees efveefJe&Jeeo nw efke DeeeMebkejeeee&
YetleYeeJeve Yetles<eg DeeMeglees<e censej YeieJeeve kes DeJeleej nQ~... Fmekes eceeCe mJehe YeefJe<eesej oMece, mkevo hebece... SJeb efMeJe jnme kes
kesnefjveeo DeefJemcejCeere nQ~
3
4
eb0 Je=0
6
jeng
7
Me0
2
9
met0 yeg0
12
Meg0
kesleg
10
ceb0
8
9
11
keueeoew efmeneevles ueeskeevegenkeeceee~ elegefYe&: men efMe<ewmleg MejesJeleefj<eefle~~

DeleSJe Devegceevele: Deewj efceLeeeMeeefYeuee<eer uesKeke ceveeW ves pees Deeeee& Mej kee mecee "JeeR mes lesjnJeeR Meleeyoer leke efveOee&efjle
kejves kee keekeovleJeled eeeme efkeee nw-Jen DemJeerkeee& nw~ ceeOeJeere Mebkej efoefiJepee kes Devegmeej
Sm-New
Deeeee& keer pevce kegC[ueer

meJe&%ee Deheew<esee YeieJeleer egefle Yeer efpevekes iegCeeW kee eefleheeove Deeee& Yejkej kejleer nQ....eefkeleceefYeOees egeflejefhe Gve Deeeee&
YeieJeeve kes iegCe-ieCeeW keer efJeMes<eleeDeeW kee meeeesheevle JeCe&ve ceveg<e keer yegef kewmes kej mekeleer nw~.... YeieJeleer metefe kes Devegmeej mele yeeue
yegef ner ceevee peeesiee.... lees Yeer efvepe efieje heeJeve nsleg mes Mej efoefiJepeeevegJeleea evLeeW mes eeflkeefele emlegefleeeB Dehesef#ele nw~ Deeeee&
Mebkej kes cemleke hej evcee kee, ueeue hej ves$e kee leLee kevOeeW hej ef$eMetue kee efe efJeeceeve Lee~ Mejerj kee jbie mHeefkeceefCe kes meceeve
Lee~ ue#eCeeW kees osKekej DevegYeJeer efJeeveeW ves Gme yeeueke kees evceewefue Mebkej kee mee#eeled DeJeleej mecePe efueee~ Gme Deueewefkeke efMeMeg kes
pevce kee eYeeJe mecemle JeeleeJejCe hej efJeefe$e he mes osKee ieee! Gme #eCe efmebn Deewj neLeer, JeeIe Deewj ce=ie, meeBhe Deewj etneW-hejmhej
efJejesOeer heMegDeeW Deewj pevlegDeeW ves Deheves Jewj YeeJe kee heefjleeie kej efoee Deewj hejmhej efce$e YeeJe mes YeceCe efkeee~ eneB leke keer hejmhej
28
Ie<e&Ce kejkes Deheves Mejerj keer Kegpeueen otj keer, Je=#eeW Deewj ueleeDeeW ves Heue HetueeW keer Je<ee& keer; meYeer veoer mejesJejeW kee peue efvece&ue Deewj
megmJeeo nes ieee; cesIe Yeer Oeerceer-Oeerceer Je=ef kejves ueies; heJe&leeW mes efvePe&j Pejves ueies~ Dewle efmeevle kes efJehejerle evLe efJeeveeW kes neLeeW mes
Dekemceeled he=LJeer hej efiej he[s; egefleeeW eje eefleheeefole efMejesYetle Jesoevle evLe nBme he[s; eer Jeeme osJe kee efe$e Deevevo mes emHegefle nes ieee~
meejer efoMeeeW efvece&ue nes ieF Deewj Jes Meerleue, cebo, megievOe mes Deehetefjle nes ieF~ Oetce Deeefo mes jefnle efJeMeg pJeeueeDeeW mes Deefie>osJe nJe heoeLe&
enCekej ceebieefueke eleerle nesves ueies~ Mebkej kes DeJeleej enCe nesves hej osJeieCe DeekeeMe ceC[ue mes efoJe heg<heeW keer Je=ef kejves ueies~
yeeueeJemLee yeeueke Mebkej ves Deeeg kes eLece Je<e& ceW ner meYeer De#ejeW leLee Deheveer ceele=Yee<ee-ceueeeuece kees meerKe efueee~
eLeceneeve SJe meceenerled mekeueJeCe&cemeew efvepeYeeef<ekeeced ....
(Meb0 efo0 meie& 4-1, 2)
......... efmece SJe efMeMegefue&efKelee#ejced
efleere Je<e& ceW efJeefOeJeled he{vee meerKe efueee Deewj le=leere Je<e& ceW keeJe Deewj hegjeCeeW kees eJeCe cee$e mes ner mecePe efueee! Mebkej yeeuekeeue
mes ner egleOej Les~ le=leere Je<e& ceW Gvekee et[ekejCe mebmkeej, heeBeJeW Je<e& ceW Meeeere efJeefOe mes Gheveeve mebmkeej mecheVe ngDee~ Gheveeve mebmkeej
kes heeeled efJeeeOeeve kes efueS ieg meceerhe iees, Mebkej ves Deuhekeeue ceW ner eejeW JesoeW, <ed MeeeeW kee DeOeeve kej efueee~ iegie=n efveJeeme
kes efveeceevegmeej efYe#ee kes efuees iees yeeeejer Mebkej ves efYe#ee kes he ceW DeeBJeuee osves Jeeueer efveOe&ve yeeeCeer keer oefjlee kees otj kejves kes efueS
lelkeeue ceneue#ceer keer mlegefle keer, ue#ceer Yeer Deefle emeVe ngF& Deewj GvneWves DeeBJeues kes Deekeej keer megJeCe& KeC[eW keer yeeeCe kes Iej ceW Je<ee&
kej oer~ Mebkej keer Fme Deueewefkeke Meefe kees osKekej oMe&keieCe ceneve Deeee& ceW he[ iees~ Fvekeer efoJe eefleYee elegefo&ke Hewueves ueieer!
Gme yeeueke ves DeJeleejer Meefe mes kesJeue oes Je<eeX ceW ner mechetCe& Jeso JesoebieeW kes DeOeeve kees mecheVe kej efueee~ Ssmes cesOeeJeer Deewj Yeefe mecheVe
efMeMeg kees heekej ieg Deheves kees efJeMes<e ieewjJeeefvJele mecePeves ueies~
meele Je<e& keer Deuheeeg ceW cene eMemJeer yeeeejer yeeueke Mej Jesoeefoke mecemle MeeeeW ceW heejbiele neskej ekeeC[ heefC[le nes iees~
Ske efove Mej hetCee&veoer ceW mveeve kejves iees, Jes peeWner peue ceW Glejs leeWner Ske ceiej ves Gvekee hewj heke[ efueee~ Mej ves ceelee mes efveJesove
efkeee efke-ceeB! eefo Fme mecee mebveeme enCe kejves keer Dee%ee os oes lees ceiej cegPes legjvle es[ osiee~ ceeB ves kene, Jener nes yese ! ceQ Dee%ee
osleer ntB legce mebveemeer nes peeDees~ Flevee kenkej Jen cetef&le nes efiej he[er~ Mebkej ves ceelee kee DeeosMe heekej ceve ner ceve F osJelee kee mcejCe
efkeee Deewj Deelegj mebveeme OeejCe kej efueee Deewj ceiej ves Yeer ceelee keer Dee%ee heeles Mebkej kees legjvle es[
efoee! ievOeJe& osnOeejer ceiej
Deheves ueeske ceW euee ieee~ Mebkej kee ceve Deevevo mes heefjhetCe& nes ieee! cete& yeerleves hej ceelee kees en Deefee keee& Demee ueieves ueiee~ Mebkej
kee ceve ceelee keer Fme DeJemLee kees osKekej GodefJeie> nes ieee~ en Gvekes efueS Deefie>-hejer#ee kee #eCe Lee~ Ske Deesj JewOeJelee kes eeme mes
eefmele pevceoe$eer ceeB Deewj ye=nej kele&Je nsleg Yeejle ceeB! GvneWves ceve ner ceve hejceelcee mes eeLe&vee keer, eYees cegPes Meefe oes ceeB keer yegef esefjle
kej oes! ceeB kee keesceue oe JeeJeled ke"esj kej oes, efpememes Jes mebmeej kes keueeCe heLe ceW yeeOeke ve yeves! efHej Mebkej ves Deheves mecyeefvOeeeW
kees yegueekej ceelee kes YejCe-hees<eCe keer hetjer JeJemLee keer, efpememes GvnW efkemeer ekeej keer keesF& Yeer hejsMeeveer ve nes! Mebkej ves pewmes ner ceg[vee
eene, ceelee ves peesj keer DeeJeepe oer! Mebkej ceQves legcnW mebveeme enCe kejves keer Dee%ee eoeve keer nw en yeele De#ejMe: mele nw; efkevleg cesjer
en Deefvlece DeefYeuee<ee nw efke cesjs Deefvlece mecee ceW legce cesjs meceerhe jnesies Deewj cesjs cejves hej oen-mebmkeej legcneR kejesies! ceelee keer yeele
megvekej Mebkej eghe nes iees, Deewj meeseves ueies eefo Gvekeer Deefvlece DeefYeuee<ee ve hetjer keer ieF& lees efveee ner Jes DeefOeke efoveeW leke peerefJele ve
jn mekeWieer~ Mebkej ves kene, ns ceeB, cesjer yeele Oeeve mes megefvees Deewj Gme hej hetCe& efJeeeme keerefpeS, efove ceW, jele ceW, leLee efkemeer Yeer mecee,
efkemeer Yeer DeJemLee ceW mJemLe DeJemLee ceW DeLeJee iCeeJemLee ceW cegPes mcejCe kejWieer, ceQ Gmeer mecee meejs efveeceeW kees lees[kej Deehekeer mesJee
ceW GheefmLele jntBiee Deewj osneJemeeve kes heeeled Deefvlece mebmkeej Yeer ceQ mJeeb keBiee~ ceeB Deehe Oewe& OeejCe kejW, mebveeme kee lees Deefevle Heue
nw emeVe efee mes cegPes DeeMeerJee&o oW, efpememes cesje mebveeme enCe meeLe&ke Deewj meHeue nes, ceeB ves kene Jener nesiee yese! ceQ mees Devle:kejCe
mes legcnW DeeMeerJee&o os jner ntB efke legcneje ceveesjLe meHeue nes! mecyeefvOeeeW kees ceelee kes Yeueer-YeeBefle osKe-jsKe kejves kee efveoxMe kej Mebkej
ves ceelee kes keceueJeled ejCeeW ceW eCeece efkeee Deewj Deheves ue#e keer Deesj Deemej ngS~ Mebkej yee%eeve ceW efveceie> Deeies ye{ves ueies~ eleerke
29
Sm-New
mebveeme enCe -
mes ele#e keer Deesj, cetle& mes Decetle& keer Deesj, mecheke& mes efJeje yevOeve nervelee keer Deesj Deewj Deuhe mes Yetcee keer Deesj Degle YeeJe oMee ceW
eues pee jns Les; Dekemceeled Gmeer mecee Ske veJeerve Ievee Ieer~ hetCee&veoer kes le hej efmLele YeieJeeve eerke=<Ce kes cebefoj mes Ske efJeMes<e OJeefve!
YeieJeeve eerke=<Ce keer iecYeerj OJeefve, Mebkej kees megveeF& he[er! Mebkej legce Fme mLeeve kees es[kej Deve$e pee jns nes! ye[er otj mes hetCee&veoer
kees legce Fme mLeeve hej ues Deees nes~ hetCee&veoer kee peue cesjs DeeJeeme ceW eefJe neskej efvejvlej cegPes #egyOe Deewj DeMeevle kej jne nw~ cesjs efueS
eneB jnvee Deye DemecYeJe jn ieee nw~ eer ke=<Ce kee DeeosMe megvekej Mebkej ves cetefle& kees Delevle ee hetJe&ke G"e efueee Deewj Gmes megjef#ele
mLeeve hej mLeeefhele kej efoee~ meeLe ner eeceJeeefmeeeW mes Gvekes efueS cebefoj efvecee&Ce keer eeLe&vee keer! Fmekes yeeo YeieJeeve eer ke=<Ce DeeosMe
ueskej Deeies ye{s! ceeie& ceW veefoeeW, heJe&leeW, JeveeW, veiejeW, mejesJejeW, eeceeW, ceveg<eeW leLee me=ef kes Jewef e$eeW ceW mee#eeled meJe&mee#eer SkeerYetle yeeef
e mJehe mee#eeled efMeJe mJehe kee oMe&ve kejles ngS eue jns Les, Mebkej ves neLe ceW Ske oC[ Yeer OeejCe kej jKee Lee, Jen oC[ Fme yeele
kee meteke Lee efke egefleeeW hej ee ve jKeves Jeeues GoC[, Denbkeej, ceeie&Ye heg<e heer, heMegDeeW kees JeneR mes nekej mevceeie& hej uee jns
Deewj Jeso heer ieeeeW keer j#ee kej jns nQ~ Deeeee& Mebkej kee ner en eYeeJe Lee efke GvneWves Jewefoke Oece& kees heeKeefC[eeW kes neLe mes yeee efueee;
veneR lees Jen keYeer kee efVe-efYeVe nes ieee neslee~
ieesefJevoheeo kee oMe&ve SJeb meefJeefOe mebveeme enCe Deeeee& ieesefJevo heeo Deheves Degle leeie, lehemee, eesieyeue, yee%eeve Deewj ekeeC[ heeefC[le kes keejCe meejs osMe ceW eefme Les~
Mebkej kees DemeeOeejCe eefleYee-mecheVe osKekej Deeeee& cegiOe nes iees~ Deeefo Mes<eeJeleej ieesefJevoheeo ves Mebkej Ssmes megeesie DeefOekeejer efMe<e
kees heekej ceve ner ceve { OeejCee yevee ueer efke Fmeer owJeer-Meefe mecheVe yeeueke kes eje heeKeefC[eeW kee Devle nesiee~ GvneWves Mebkej kees
mebveeme keer meefJeefOe oer#ee oer Deewj Mebkejeeee& kee veece eefme efkeee~
vece&oe keer Yeer<eCe yee{ efJeled es Mebkej eeflelJe eehle kej DeelceevegmebOeeve Je peiele efnle kes efevleve ceW efveceie> jnles~ FOej Je<ee& $e+leg kes iejpeles cesIeeW keer
yeej-yeej Je=ef heeBe efoveeW leke nesleer jner~ Fmemes vece&oe ceW eueekeejer yee{ Dee ieeer~ eejeW Deesj nenekeej cee ieee, heMeg-heef#eeeW Deewj ceveg<eeW
keer Deele& OJeefve mes DeekeeMe ietBpe G"e~ Je=#eeW keer hebefe keer hebefe OejeMeeeer nesves ueieer~ vece&oe le kes ueesie YeeYeerle neskej j#eeLe& hegkeejves
ueies~ eejeW Deesj $eeefn-$eeefn cee ieF&~ peue eJeen kes Yeer<eCe Meyo mes meYeer DeeeceJeemeer YeeYeerle nes iees~ Gme mecee iegieesefJevo heeo
efveefJe&keuhe meceeefOe ceW efmLele Les~ efMe<eieCe Gvekes Mejerj keer j#ee kes efueS efeefvlele Les~ Mebkej Fme efmLeefle kees osKekej keg osj leke Meevle
jns~ hejvleg Lees[er osj yeeo De Je<eeae Mebkej ves Ske Ie[e ueskej Gmes cev$e mes DeefYeceefv$ele kej iegHee kes ej hej jKe efoee~ vece&oe keer yee{
kee meeje peue Gmeer Ie[s ceW DeJe nes ieee~ GvneWves Gme Ie[s ceW mecemle peue Ske$e kej Gmeer ekeej jKe efoee efpeme YeeBefle Deiemle $e+ef<e
ves Deheveer nLesueer ceW meceg kees jKe efueee Lee~ Fme lejn mes vece&oe keer yee{ kees Meevle kej Mebkej ves keueeCe efkeee~ meceeefOe mes G"ves hej
iegJej ves Mebkej keer Deueewefkeke eesie-efmeef Meefe kee Je=eevle efMe<eeW kes cegKe mes megvee Deewj DeleefOeke emeVe ngS~
ieg ieesefJevo heeo kee Mebkej kees DeeosMe-
Sm-New
ns Jelme! Deye legce MeerIe JeejeCemeer peeDees~ JeneB legce Jesoevle cele kee eeej-emeej kejes Deewj Gmekeer efMe#ee oes~ ueesieeW kee ceve mebmeej
oeJeeefie> mes oiOe nes jne nw~ legce JesoeW ceW JeefCe&le DeeOeeeflceke leJe kee jnmeesodIeeve kejes Deewj Gmeer Dece=leJe<ee& mes ueesieeW kee oiOe oe
Meerleue kejes~ eoMe (12) Je<eeae Mebkej ieg ejCeeW ceW eCeecekej efMeJehegjer, JeejeCemeer kes efueS eefmLele ngS~ ceeie& ceW meneeW kees oMe&veGheosMe mes ke=leeLe& kej Jewefoke Oece& kee eeej-emeej kejles ngS eefleJej Mebkej JeejeCemeer iebiee kes le hej hengBes~ GvneWves meJe&eLece megjmeefj
YeeieerjLeer kees eCeece efkeee Deewj mveeve efkeee~ leovevlej JeneB kes DeefOeele= osJe YeieJeeved keeMeer efJeeveeLe kee oMe&ve Deewj hetpeve efkeee~
GvneWves ceefCekeefCe&kee Iee hej Dehevee efveJeeme yeveeee~ Jewefoke Oece& kes hegveej kes mecyevOe ceW efvejvlej meeseles ngS GvneWves keeMeer ceW keg
mecee Jeleerle efkeee~
eeC[eueJesMeOeejer YeieJeeve efJeeveeLe Deewj DeeeMebkejeeee&Ske yeej eefleJej Mebkej Deheves efMe<eeW kes meeLe ceOee keeueerve ke=le kejves iebieepeer keer Deesj pee jns Les~ eer<ce $e+leg keer eeC[lee
30
Deheveer ejce meercee hej Leer, meYeer eeCeer ieceea mes Jeekegue Les, Yeer<eCe leehe mes yeeves kes efuees ceefueeeW ves Yeer peue kes Yeerlej MejCe ues ueer Leer,
elegefo&ke veerjJelee Leer~ "erke Ssmes mecee ceW Mebkej ves Ske eeC[eue osKee, efpemeves Deheves eej YeeeJen kegeeW mes ceeie& kees Iesj jKee Lee~ Gmes
osKeles ner Mebkej ves Ge mJej ceW kene-otj nes, otj nes~ Gvekeer yeele megvekej eeC[eue Deheves mLeeve mes leefveke Yeer me mes ceme veneR
ngDee; yeefuke Mebkej mes kenves ueiee, ns cenelceved! Deeheves en kene otj nes~ lees Fmemes Deehe osn kees nevee eneles nQ DeLeJee osner kees? Fve
oesveeW ceW Deehe efkemes neves keer Fe jKeles nQ? %eeve-efJe%eeve Yejer yeeleW megvekej Mebkej mebosn ceW he[ iees efke en eeC[eue nw DeLeJee eeC[eue
JesMeOeejer Deve keesF& ceneheg<e? Dele: meleefve Mebkej ves Gmemes kene~ Fme ekeej eJeCe-ceveve, efveefoOeemeve nesves hej Yeer efpeme { yegef
heg<e keer ef ceW mechetCe& efJee Deueie he mes ekeeefMele nesles jns nQ, Jen eens yeeeCe nes DeLeJee eeC[eue nes, Jen Jevoveere nw~ en cesjer {
efvee nw~ Deeeee& ves efpeve MueeskeeW mes eeC[eue JesMeOeejer efJeMJeveeLe keer mlegefle keer Jes ceveer<eeheeke veece mes eefme nQ~ Gvekee YeeJeeLe& Fme
ekeej nw-ceQ yee ner ntB esleve cee$e Jeehle en mecemle peieled Yeer yeehe nw~ mecemle Mepeieled cesjs eje ner ef$eiegCeceeer DeefJeee mes keefuhele
nw~ mele efvece&ue hej megKe he ceW efpemekeer yegef { nw, Jen eens eeC[eue DeLeJee efpe nes, cesje ieg nw, Ssmeer cesjer efvee nw-Deelcee ceW Deeeee&
Mebkej keer DehetJe& efvee osKekej YeieJeeve efJeMJeveeLe Deefle emeVe nes eeC[eue JesMe leeie kej efoJe evceewueerej Decetefle&eeW ceW eejes Jeso
OeejCe efkees ngS eke ngS~ efMeJe YeieJeeve kes Fme Decetefle& he kees osKekej Deeeee& Mebkej Yee, Yeefe, efJevee, Oewe&, n<e& mes Yej iees~ GvneWves
YeieJeeve efMeJe keer YeeJehetCe& mlegefle keer~ mepeue ves$eeW mes efMeJe kes ejCeeW ceW mee<ebie eCeece efkeee~ Deeeee& Mebkej kes Yeefe %eeve hej YeieJeeve
efJeeveeLe DeleefOeke emeVe nes yeesues-ns Jelme legceves nceejer heoJeer eehle kej ueer~ ns leheesOeve, legceves e%ee kes hejce Glke<e& kees eehle kej efueee
nw~ ns Jelme! keefue kes oes<eeW mes ege cet{eW ves Jeso kes kegeflmele Yee<eeW keer jevee keer nw~ legcnW yeemet$e hej vetleve Yee<e efueKevee nw~ legcneje
efueefKele Yee<e DeleefOeke eefleefle Deewj ieewjJehetCe& nesiee~ ns Dewle yegefefve Mebkej! pee veece mebJelmej kees Oeve kejles ngS ef$eueeskeer ceW
Jesocele keer pee kejes~ DeJewefokeeW kees MeeeeLe& ceW hejeefpele kej yeelelJe-hebeosJeesheemeve leerLe& ceee&oe keer eeflee kees, Deheves lespemJeer efMe<eeW
kees meveeleve Jeso Jesoevle Oece& eeej kes efuees efveege kej ke=leeLe& neskej cegPeceW efJeueerve nes peeDees~ YeieJeeve efJeeveeLe ves Deeeee& Mebkej kees Fme
ekeej efveoxMe efoee Deewj Deheves DeceesIe DeeMeerJee&o mes GvnW ke=leke=le efkeee~ Fmekes yeeo eejeW JesoeW meefnle DevleOee&ve nes iees~ Gvekes neLeeW
eej keges eejeW Jeso Les~ FOej Mebkej Deheves efMe<eeW meefnle iebiee le hengBes~ mebOee Jebove mes efveJe=e nes YeieJeeve efJeeveeLe kes DeeosMe heeueve ceW
efveceie> Les~ Devle ceW GvneWves efveCe&e efueee efke ueeske keueeCeLe& Jesoevle Oece& eeej kejves kes efuees yee met$e hej Yee<e efueKevee DeeJeMeke nw~
DeleSJe Fme cenlJehetCe& keee& efmeef nsleg Yee<e jevee kes efuees Skeevle mLeeve yeojer veejeeCe Oeece kee eeve efkeee-Gvekee DeJeleej lees mecemle
Jewefoke Oece& kee hegve: mebie"ve Deewj mebmLeeheve kes efuees ner ngDee Lee, Dele: Fme ceneue#e kes peerJeveeleer ves efMe<eeW meefnle Gej efoMee yeojerveeLe
kes efuees emLeeve efkeee~
keeMeer mes yeojerOeece kes heoee$eer Mebkej eefle Oecee&vegmeej efYe#eeVe mes #egOee efveJe=e kejles keg#es$e, nefjej, $e+ef<ekesMe, osJeeeeie,
eerveiej, eeeie, keCe& eeeie, vevoeeeie, efJe<Ceg eeeie Deeefo mLeeveeW hej mveeve hetpeve, eJeeve kejles yeern[ Jeve-hebLe, ogie&ce heJe&le
e=bKeueeDeeW IeeefeeW, Jeve-GheJeve, Deveske veoer-veeueeW kees GuuebIeve kejles ngS yeojerOeece hengBes~
Deuekeveboe le hej efmLele veejeeCe ceefvoj kes meceerhe lehle kegC[ ceW efMe<eeW meefnle Deeeee& mveeveeefo mebOee kejkes ceeie&keuesMe mes
efveJe=e ngS~ Fmekes heeeled eer yeojerefJeMeeue kes ceefvoj ceW veejeeCe kee oMe&ve kejves iees hej veejeeCe kee elegYeg&pe efJeen Lee ner veneR~ meleegie
ceW $e+ef<eeeW eje eefleefle efJeen ve osKekej Mebkej og:Keer Deewj #egyOe ngS; Gmekes peien jKeer efMeuee kee Dee&ve hetpeve kej ceefvoj kes yeenj
efvekeues Deewj Dee&keieCeeW mes hete, ns Dee&keieCe, ceefvoj veejeeCe-efJeen mes Metve keeeW nw? Fme hegCe #es$e ceW lees veejeeCe eejeW egieeW ceW efveJeeme
kejles nQ~ Dee&keeW eje en peevekej efke eerveer omeg kes Deleeeej, Deveeeej ner keejCe nQ efJeen efvekeJeleea kegC[ ceW nw efeefvlele Mebkej
iecYeerj cege ceW veejo kegC[ keer Deesj Deemej ngS~ meYeer ueesie Gvekes heers eue jns Les~ kegC[ kes meceerhe hengBe kej Mebkej ke osj mleyOe
YeeJe mes Ke[s jns~ Fmekes yeeo Deeeee& kegC[ kes DeLeen peue ceW veejeeCe efJeen kes efueS keto he[s~ ueesieeW ceW nenekeej cee ieee; hej Lees[er
osj ceW Deeeee& YeieJeeve keer elegYeg&pe cetefle& neLe ceW efuees yeenj efvekeues hej efvejer#eCeeshejevle %eele ngDee efke cetefle& KeefC[le nw~ oeefnves neLe keer
keg GBieefueeeB ter ngeer nQ~ Mebkej ves Gme cetefle& kees Deuekevevoe ceW efJemeefpe&le kej efoee~ GvneWves hegve: kegC[ ceW ieeslee ueieeee, Deeee& en
efke Jener cetefle& neLe ueieer~ Deeeee& peye-peye ieeslee ueieeles, Jener efJeen efceuelee~ Deeeee& efkebkele&JeefJecet{ nes efevlee ceW he[ iees-en kewmeer owJeer
31
Sm-New
keeMeer mes yeojerOeece-
ceeee nw~ "erke Gmeer #eCe DeekeeMeJeeCeer ngeer Mebkej legce mebMee ceW ve he[es, og:Keer cele nesDees! keefueegie ceW Fmeer Yeie>-efJeen keer hetpee Dee&vee
nesieer~ DeekeeMeJeeCeer megvekej Yeefe YeeJeeJesMe ceW Mebkej kes jesce-jesce hegueefkele nes G"s~ veejeeCe efJeen kees kebOes hej jkeKes ngS Deeeee& kees
yeenj efvekeueles osKekej meYeer oMe&ke mleyOe jn iees, eejeW efoMeeSb pee-pee keer legcegue OJeefve mes ietBpe G"er~ eejeW Deesj nj-nj Mebkej, peepee Mebkej nesves ueiee~ Mebkej ves mJeeb Fme cetefle& keer eeflee Jewefoke jerefle mes cebefoj ceW kejkes hetpeve-Dee&ve keer JeJemLee keer~ Deeeee& Mebkej
eje eueeeer ieeer hetpee heefle Deepe Yeer De#egCCe jerefle mes efJeeceeve nw~
Yee<e-jevee:hejce heefJe$e Jeeme Deeece keer iegHee kees Deeeee& ves Dehevee efveJeeme yeveeee leLee Deheves peerJeve kes cenJehetCe& keee& ceW mebueie> ngS~
meJe&eLece GvneWves yeemet$e hej efJeMeo Yee<e efueKee~ en Yee<e Delevle iebYeerj, heebef[lehetCe& SJeb megueefuele nw~ leovevlej F&Me, kesve, ke",
eMve, cegC[ke, ceeC[tkee, lewefejere, Sslejse, evoesie, ye=noejCeke, ve=efmebnleeheveere, Fve Gheefve<eoeW SJeb eerceieJeerlee, mevelmegpeeleere hej
efJeue#eCe Yee<e jevee keer~ Fmekes Deefleefje Deveske mlees$e-GheosMemeeneer, efJeJeske et[eceefCe, Dehejes#eevegYetefle Deeefo mlees$e ebLe 240,
ekejCe-evLe 80, efJeefJeOe evLeeW keer jevee kej Yeejleere meeefnle keer DeMes<e Je=ef keer, pees ceeveJe peiele kes efuees ceneve DeeMee& nw~ Fve
jeveeDeeW mes Deeeee& keer Deueewefkeke keefJelJe Meefe kee heefjee efceuelee nw~ MetveJeeoer yeew Jeso-Jesoevle eefleheee leJe Deelcee kees ceej [eueves
kes efuees Gmekes heers oew[s Les; hejvleg Deeeee& Mebkej ves Jesoheer meceg kees veeeheer cebojeeue eje ceLe kej Yee<eheer veJeerve megOee
efvekeeueer~ efpemes heerkej yeeefpe%eemeg Jesoevleer Depej-Decej nesves ueies Deewj Meee mebeece ceW Jeso-efJejesOeer Me$egDeeW kees leke& ef$eMeue eje ceej
efiejeee~ cee$e 16 Je<e& keer Deeeg ceW ner Deeeee& ves Gheefve<eod, yeemet$e, eerceieJeerlee hej efJeue#eCe Yee<e jevee kej ueer Leer~
Yeejle keer Jewefoke hejcheje SJeb Yeejle kes Yeewieesefueke, Ssefleneefmeke, DeeOeeeflceke De#egCCelee nsleg Yeejle kes eejeW keesves ceW peesefle&
(efnceeuee), ieesJe&ve (hegjer-G[ermee), e=bieefiejer (kevee&ke), eefjkee (iegpejele) ce"eW keer mLeehevee keer leLee eej ecegKe efMe<eeW-heeheeo,
megjsej, leeske Deewj nmleeceueke DeeeeeeX kees heer"eefOeheefle efveege efkeee leLee Deheves peerJeve kes Debeflece #eCe kees hejecyee YeieJeleer keecee#eer
keer Dee&vee ceW efveJesefole efkeee~ es mLeue Deepe Yeer meveeleve efnvot mebmke=efle keer efoefiJepee heleekee Henjeles ngS DeKeC[lee kes kesv yeves ngS
nQ.... Deeeee& Mebkej kee YeemJej peerJeve meeJe&Yeewefceke meveeleve Oece& ceeie& eoMe&ke ekeeMemlecYe nw~ peneB GvneWves hegCeceeer Yeejle ceelee kees
meveeleve Oece& keer j#ee kej megKeeefvJele efkeee~ JeneR Deheveer pevceoe$eer ceelee Deeee&cyee kees efoes iees Deefvlece Jeeve kes JeekeeeW keer hetCe& j#ee Yeer
keer~ cee$e 32 Je<e& keer Deuheeeg ceW Deeeee& ves peerJeve keer pees meJeeieerCelee emlegle keer, Yeejle Gmes keYeer veneR Yetuesiee~
DeJe<ex
elegJexoer
eoMes
meJe&MeeeefJeod~
<ees[Mes ke=leJeeved Yee<eb eef$ebMes cegefvejYeeled~~
Sm-New
heefjeepeke mJeeceer %eeveevevo mejmJeleer
32
DeeeMej meeOevee-meewvoe&
meeJe, esce, DeeoMe&ege,

Deevevo-eesle Jes hegCeOeece ~
Devlece&ve ecegefole nes efpevemes,
ceeOege& he kee keewve veece ?
jme-meev oe, Deveghece e%ee,
keuhevee eJeCe, JeeCeer ueueece ~
meewvoe&-meej Mejeeee&,
mebmke=le-mebmke=efle kes Keele veece ~
es otjefegle keeuepeeer,
keueeCeOeece Mej ceneved ~
Yeejle kes nQ heee&e yeves,
GeeoMeeX kes yeves
eeCe ~
en Yejle-Keb[-Deeueeske Oeece,
hee Deeefo peieodieg Deefle heeJeve ~
Gvekes lehe mes ner Deee& osMe,
jpe ceuee yeveer nw ceve YeeJeve ~~
efJeece mebJele keer 5JeeR MeleerhetJe&
peye Oece&-kece& kee Ieesj eme ~
ye{ jner elegefo&ke yeye&jlee,
veeefmlekelee kejleer Deneme ~~
cege cewLegve De ceerve ceeBme,
efHej cee Yeesie Lee ceneeesie ~
heeKeC[er hee cekeejeW kee,
efvele Keguekej kejles Les eeesie ~~
Deeece efJeueeme kes kesv efJevog,
ceeeeJeer Les meye ce"eOeerMe ~
efpeleves peve Gleves efYeVe hebLe,
DeejeOe efJeefJeOe iegCe ege F&Me ~~
Sm-New
lehe-lespe-hege, YeemJej ueuee,

kee<eee Jemeve, Jeheg efoJe ceewve ~
meeOeveeueerve cegefveJej eCece,
yeve osJe peesefle Jen he keewve ?
Fefve-efveen, pehe-leheesefve,
Ghekeej, Meerueegle keewve Oeve ?
peve-peve-mesJee efpemekee DeYeer,
Deeeee& eJej mee keewve Deve ?
kejles eMemle heLe veeve-egieue,
JeeCeer efyeKesjleer Deefcele %eeve ~
meewvoe&-Oeece cegKe-ceb[ue nw,
Jen keewve lehemJeer oerefhleceeve ?
nw keeee efkemekeer? eYeg Mej,
oMee&les efvepe keCee Deheej ?
cegee megOece& kes efkeeles,
yeve Jewefoke mebmke=efle-met$eOeej ~~
ueeskeesej eefjle efJeOeelee Jen,
ceeveJeer keuee keer cetefle& YeJe ~
en keewve efJee$eelee Deeee,
Yeejle ceW ues DeJeleej veJe ?
kenleer ceeleeSB osKe GvnW,
efkeme hegCeceeer kee kegef#e-ueeue ?
Deheueke efvenejleer leCeer meye,
efJe-Oeece yevee en hegCeYeeue ~
osKeles egJeke ieCe kenles nQ,
heew<e kee kewmee megg he ?
meeseles Je= Fme efJeen ceW,
nw oMe&veere eYeg kee mJehe ~~
33
~
~~
~
~~
~
~~
~
~~
~
?
~
~~
Megefe ceve mes oesveeW ves efceuekej,

kej efoee e%e, lehe, leerLe&oeve ~
mevceeie& efJeOeeeke heg$e nsleg,
mecheVe ngS efMeJe-Devegeve ~~
lehe ceeveeW mJeeb ke=leeLe& ngDee,
heefle-helveer kees kej heg$eJeeve ~
efMeJe-ieg ves Mej veece efoee,
megle kees efMeJe kee Jejoeve ceeve ~~
Mej kee DeeefJeYee&Je ngDee,
en Oeje Oeve efvepe megle efJeueeske ~
veJe peerJeve heekej Deee& ueeske,
yeve ieee Jebe Glke<e& ueeske ~~
peie kee DeIe-DeesIe efceeves kees,
pewmes ekes eer ke=<Ce jece ~
Oejleer hej Oece& megj#ee efnle,
Mej DeeS meuhe Oeece ~~
heefjJeej Deewj ceeee efJejefnle,
osJeeshece Les keceveere keeefvle ~
eer jece ke=<Ce kes otle yeves,
osles Degle mebosMe-Meebefle ~~
meeceepe Deewj eemeeo veneR,
eeceebeue kees kej oerefhleceeve ~
peve-peve GVeeeke cesOeeJeer,
Mej eCece megCe efveOeeve ~~
~
~~
[e@0 Depeg&ve efleJeejer

DeOe#e
e0 SJeb cet pe0 meb0 efJeYeeie
cenelcee ieeBOeer keeMeer efJeeeheer"
JeejeCemeer
Sm-New
hebef[le Les ocYeer efJes<eer,

efpeveceW ve Deuhe meeJe-%eeve
meyekee Dehevee oue-oMe&ve Lee,
yeelegue yeIeejles efvele
Meeve
ogye&ue Lee je^, meceepe efVe,
DeeejCe Ye meye yeves oerve
Deeefmlekelee-ee-Yeefe-#eerCe,
YeejleJeemeer
kele&Jenerve
kejles Les efvele Gheneme cet{,
ken Yeeb[, Oetle&, Me" jefeleJeso
DeeejCe Oece& keer ogie&efle mes,
Deeefmleke peve ceW Lee ceneKeso
kesjue eosMe keeue[er eece,
kes efMeJe-ieg Deeee&cyee ceneved
pees oee, mvesn, DeeejCe, Yeefe,
mebmke=efle kees osles hetCe& ceeve
Les emeVe ocheefle, hej menmee,
efMeJe-ieg kes Pej jns veeve
helveer Deeee&cyee ves hete?
efkeme efJe<eeo ceW [tyee ceve
efees! mecePe efMeMeg-neme-ove ceW,
efveefnle Deee& ie=n kee keueeCe
heg$enerve ogie&efle heeles nQ,
vejkeJeeme mes keYeer ve $eeCe
mebleefle efJenerve lejmetb efveefmeefove,
lesjer ieesoer kees efceues Meeve
mebleeve Ske nes efoJe Deewj,
Gmemes mebmke=efle kee ye{s ceeve
ogefevleeDeeW kees leeie eYees,
peye evceewefue kee kejW Oeeve ~
meeOevee heuesieer efveefele ner,
nesiee megheg$e efhej efces cueeefve ~~
34
Deeeee& Mej kes eje heefjheesef<ele DeKeC[ Dewle he hejbyee keer efmeef ceW meJe&ecegKe eceeCe Deeiece nQ pees Jeekeehe nQ~ eefo
Jeekeecee$e kee DeLe& mebmeie&he ceevee peeesiee lees egefleJeekee Yeer mebmeie&yeesOeke neWies~ leye ceneJeekee DeKeC[ leJe kee yeesOe kewmes keje mekeWies?
Fmekes Gej ceW Jesoevleer efJeeejkeeW ves en efmeeble emlegle efkeee efke JeekeeeW ceW mebmeie& kees efJe<ee ve kejves Jeeues eLeeLe&%eeve keer nsleglee ner
DeKeC[leeLe&lee nw~ FmeerefueS heeoMeerkeej kenles nQmebmeieex Jee efJeefMees Jee JeekeeeLeex vee$ees meccele:~
DeKeC[wkejmelJesve
JeekeeeLeex
efJeog<eeb
cele:~~ (heb0 o0 7)
DeKeC[wke jme yee kee yeesOe kejeves Jeeues eej ceneJeekee Jesoevle peieled ceW eefme nQ~ FvnW eejeW JesoeW mes mecye Gheefve<eoeW mes efueee
ieee nw~ Deeeee& Mebkej ves Deheves eej eOeeve efMe<eeW kees Fve eej ceneJeekeeeW mes eyeesefOele efkeee~
leJeceefme
-evoesie Gheefve<eod 6/8/7 meeceJeso
e%eeveb yee
-Sslejse Ghe0
5
$e+iJeso
Denb yeeeefmce
-Je=n0 Ghe0
1/4/10 epegJexo
Deeceelcee yee -cee0Ghe0
2
DeLeJe&Jeso
Fve JeekeeeW mes nesves Jeeues DeKeC[eLe&yeesOe kes efJe<ee ceW Yeeceleer emLeeve Deewj efJeJejCe emLeeve ves efYeVe-efYeVe ekeej mes efJeeej efkeee nw~
Yeeceleer emLeeve kes Devegmeej Meyo hejes#e %eeve kee ner meeOeve nw~ Dele: Fme Meyo mes GlheVe nesves Jeeueer ecee hejes#e ner nesleer nw~ eJeCe, ceveve
Deeefo mes peye ceve Meg nes peelee nw leye Jen Deelcee kes mee#eelkeej kee keejCe yevelee nw~ eJeCe Deewj ceveve efveefoOeemeve kes Debie nQ Deewj
efveefoOeemeve Deer nQ~ Fmekes efJehejerle efJeJejCekeej kee cele nw efke ele#e efYeVe eceeCe mes Yeer Dehejes#e ecee kee Goe nes mekelee nw~ pewmes
DevegheueefyOe eceeCe keer HeueYetlee DeYeeJeecee ele#eelceke nw Jewmes ner Meyo eceeCe kee Heue Yeer ele#e he nes mekelee nw~ eJeCe ner eOeeve
nw, ceveve Deewj efveefoOeemeve Gmekes Debie nQ~
efpe%eemee heo hej efJeeej kejles ngS Deeeee& Mebkej ves kene nw-DeJeieeflehee&vleb %eeveb mevJeeeeee Feee: kece&-efpe%eemee Meyo kee
DeLe& Jemleg keer DeJeieefle DeLee&led mee#eelkeej ceW pee kej hetCe& neslee nw~ hejce Deeeee& ieew[heeo kes Devegmeej mebmeejer peerJe Deveeefokeeue mes ceeee
efvee ceW meesee nw~ mJehe> Jee peeele oesveeW oMeeDeeW ceW cesje leLee Gvemes mecye og:Ke-megKe kee DevegYeJe kej jne nw~ peye leJeJesee ieg kes ejelegce Ssmes keee& keejCe he veneR nes, efejpeeele DeevevomJehe yee nes-Ssmee kenkej peieeee peelee nw leye Gmes en eyeesOe neslee nw efke Jen
yeee-DeeYevlej meYeer efJekeejeW mes jefnle, DeefJeee mes meJe&Lee Demhe= nw~ DeleSJe Deefve, DemJehe> efve<ehee nw~ FmeefueS Dewle he nwDeveeefoceeeee meghlees eoe peerJe: eyegOeles~
(ceeb0kee0
1/16)
DepeceefvecemJehe>cewleb
yegOeles
leoe~~
Fve ceneJeekeeeW mes Dehejes#eevegYeJe efkeme ekeej nes mekelee nw-en efJeeejCeere nw~ Je=efe efkeme ekeej yeeelcewkee keer Jeefekee yeveleer nw?
ueewefkeke Ie heeefo efJe<eeke %eeve ceW lees-Devle:kejCe Je=efe Deewj GmeceW eefleefcyele ewleve-oesveeW Ie kees Jeehle kejles nQ~ Je=efe kes eje
efJe<eeiele De%eeve kee DeeJejCe ve neslee nw Deewj efeleefleefyecye eje Jen Ie ekeeefMele neslee nw~
35
Sm-New
DeKeC[ ceneJeekeeeLe&
yegeflemLe efeoeYeemeew eJeefhe Jeehveglees Ieced~

le$ee%eeveb efOeee veMesoeYeemesve Ie: mHegjsled~~ (heeoMeer 7/91)
efkevleg yee ceW Ssmee nesvee mebYeJe veneR~ yee meJe&Jeeheke nw~ Dele: Jen meerefcele Jemleg eje Jeehle veneR nes mekeleer~ DeleSJe yee peye efJe<ee
neslee nw leye Je=efe ceW eefleefcyele ewleve Gmes Jeehle veneR kejlee~ efkevleg peerJe kees pees yeeefJe<eeke De%eeve nw Gmekes veeMe kes efueS yee ceW Yeer
Je=efe Jeeefhle keer Dehes#ee nw~ pewmes mete& kees osKeves kes efueS oerheke kes ekeeMe keer DeeJeMekelee veneR nw efkevleg Gmekes ele#e kes efuees yevo ves$eeW
kees Keesuevee DeeJeMeke nw Gmeer ekeej yeeefJe<eeke De%eeve kes efveJeejCe nsleg Je=efe Jeehelee lees Deheefjnee& nw efkevleg HeueJeehelee veneR, Fmeer
efueS heeoMeerkeej kenles nQHeue
JeehelJecesJeeme
Meee
ke=efeefve&Jeeefjleced~
yeeCe%eeve
veeMeee
Je=efeJeeefhlejhesef#elee~~
(heb0o07/90)
yegef ceW efmLele efeoeYeeme kee veece ner Heue nw~ ueewefkeke efJe<ee %eeve ceW pees efeoeYeeme (Heue ewleve) Ie kees ekeeefMele kejlee nw,
Gmekeer Dehes#ee yee%eeve ceW veneR nw~ leJele: Jen mJeeb peesefle nw efkevleg JeeJeneefjke oMee ceW De%eeve mes {kee ngDee nw~ Fme JeeJeneefjke oMee
kees meceehle kejkes heejceeefLe&ke efmLeefle ceW hengBeves kee Gheee Meee efJeeej nw~ peye leke hejceeLe& kes ekeeMe kees DeJe kejves Jeeues De%eeve
kee efveJeejCe veneR nesiee leye leke JeeJeneefjke oMee heer DevOeefveMee meceehle veneR nesieer~
peesefle:mJehe nesves hej Yeer yee DevOekeej kes meceeve De%eeve kee efJeveeMe mJele: keeeW veneR kejlee-Fme eMve kee meceeOeeve en nw efke
Jemlegle: Jen DeefJeee Deewj Gmekes keeeeX kee Yeemeke nw~ pewmee efke kene ieee nwlecesJe
YeevleWvegYeeefle
meJe~
leme Yeemee meJe&efceob efJeYeeefle~~
pewmes mete& keer efkejCeW mecemle le=CeeefokeeW kee mebJeOe&ve ner kejleer nQ efkevleg mete&keevle ceefCe kes ceeOece mes peye GvneR le=CeeefokeeW hej
he[leer nQ lees Gvekees peuee osleer nQ, Gmeer ekeej mJeeb ekeeMe nesles ngS Yeer Je=efe hej Dee{ neskej ner ewleve De%eeve kee veeMeke nw~ leefolej
oMee ceW lees Jen De%eeve Deewj Gmekes keeeeX kee DeJeYeemeke ner neslee nw~ DeleSJe Jesoevle Jeekee-eJeCe, ceveve Deeefo kes eje mebmke=le
Devle:kejCe mes GlheVe ngF& yeeefJe<eefeCeer Je=efe yeemee#eelkeej kes efueS DeeJeMeke nwlele:
meJee&efveme
eleiyeewkeeieeseje~
ee Je=efecee&vemeer Mege peeeles JesoJeekeele:~
lemeeb ee efeoefYeJeefe: mJele: efmee e Meejer~
leosJe yeeefJe%eeveb leosJee%eeve - veeMeveced~~
Sm-New
(efJeJejCeecese meben he=0 6)
ceneJeekeeeW eje DeKeC[ DeLe& kes yeesOe kees GheheVe kejves kes efueS Jesoevle ceW efJeMes<e eefeee DeheveeF& ieF& nw~ eMve nw efke peerJe Deuhe%e
nw Deewj F&MJej meJe&%e nw~ Dele: leled lJeced Deefme Fleeefo Jeekee Yeer hejmhej efJe DeLe& Jeeues nQ, leye Jes DeKeC[wke jme yee kee eefleheeove
kewmes kej mekeles nQ? Fmekes Gej ceW MeeekeejeW ves kene nw efke es Jeekee mee#eeod DeKeC[ yee kee eefleheeove veneR kejles Deefheleg ue#eCeeMeefe
eje leerve mecyevOeeW mes DeKeC[eLe& yeesOe GheheVe neslee nwmeeceeveeefOekejCee
efJeMes<eCeefJeMes<elee~
ue#e - ue#eCemecyevOe: heoeLe&: eleieelceveeced~~
leJeceefme ceW leled heo kee DeLe& nw-hejes#elJe-meJe&%elJeeefo efJeefMe ewleve Deewj lJeb heo kee DeLe& nw-Dehejes#elJe-efkeefep%elJeeefo
efJeefMe ewleve~ Fve oesveeW heoeW kee Ske ner ewlevehe DeLe& kes yeesOe kejeves ceW leelhee& nw~ Dele: Fve oesveeW heoeW ceW meeceeveeefOekejCe mecyevOe
nw~ Fmeer ekeej leJeceefme Jeekee ceW leled heo efJeMes<eCe nw Deewj lJeb heo efJeMes<e nw~ Dele: efJeMes<e efJeMes<eCe YeeJe mecyevOe kes eje leled Deewj
36
(ye=noejCeke Yee<e Jeeefle&ke 183)
DeLee&led leJecemeeefo Jesoevle Jeekee mes GlheVe meceied %eeve kes Goe nesles ner Devle:kejCe Deeefo meefnle DeefJeee kee ueeshe nes peelee nw
Deewj Deelce mJehe eke nes peelee nw~ keeeWefke Dehejes#elee GmeceW mJehele: efJeeceeve nw~
37
Sm-New
lJeb ewleve lJeb ewleve he Ske ner DeLe& kes yeesOeke nQ~ ue#eue#eCeYeeJe DeLee&led Yeeie ue#eCee mes leled ceW meJe&%elJeeefo efJeefMe leLee lJeced ceW
Deuhe%elJeeefo efJeefMe DebMe kee leeie kej ewleveebMecee$e ner enCe efkeee peelee nw~ Fme ekeej leled, lJeced Deewj Deefme leerveeW heoeW kee DeLe&
ewleve cee$e ceW hee&Jeefmele nes peelee nw~
peye ieg DeOeejeshe Deewj DeheJeeo mes efpe%eemeg DeefOekeejer kees leJeceefme Jeekee kes heoeLeeX kees YeueerYeeBef le mecePeekej DeKeC[ DeLe& kee
yeesOe keje osles nQ lees Gmekes oe ceW Denb yeeeefmce ceQ ner efvele Meg-yeg-cege-mJeYeeJe yee ntB ~ Ssmeer DeKeC[ekeeefjle efeeJe=efe Gefole
nesleer nw~
hejes#e %eeve mes DemeJeeheeoke De%eeve kee efvejekejCe neslee nw hejvleg Dehejes#eevegYetefle mes DeYeeveeheeoke DebMe keer efveJe=efe nesleer nw~
DeleSJe efpeme ekeej oMecemJeceefme Jeekee mes mJeelcee ceW oMecelJe kee mee#eelkeej neslee nw Fmeer ekeej Deeceelcee yee ceneJeekee mes Yeer
yee kee eleieelcee mes DeYeso %eele neslee nw pees mee#eelkeej he nwDeelcee yeesefle Jeekeee Lex efve:Mes<esCe efJeeeefjles~
JeefeefuueKeles
eodJeod
oMecemlJecemeerlele:~~
(heb0o07/58)
Fmeer ekeej keeseceelcesefle Jeecegheemcens (Ssle0 6/5/1) Fleeefo efJeeej kes eje hetJeexe jerefle mes leled SJeb lJeced heoeLe& kee
heefjMeesOeve kejles ngS e%eeveb yee (Ssle 6/5/3)-Fme ceneJeekee mes e%eevehe Deelcee kee yeelJe yeesOe kejeee ieee nw~
Deelcee kee peerJe YeeJe efeod Deewj Deefeled kes DeeOeeefmeke mecYeso mes ngDee nw~ efeoefeod eefvLe ner DenceLe& nw~ leJeceefme kee lJeb heoeLe&
Deewj Denb yeeeefmce kee Denb heoeLe& Ske ner Jemleg nQ~ peeele-mJehe>-meg<egefhle Je efveefJe&keuhe meceeefOe leke efeobMe DeefeobMe mes Gtle DeLeJee
Devegtle efkemeer ve efkemeer he ceW peg[e nw~ FmeefueS efeled Deheveer he=Leked meee kee DevegYeJe veneR kej heelee~ Dele: Deelcee kes mJe mJehe ceW
eefleefle nesves kes efuees~ efeled Deefeled oesveeW DebMeeW keer Deesj mes cees#e kes eefle DeefOekeejer nesvee DeeJeMeke nw~ henueer De%eeve efveJe=efe efeled
(Deelcee) he#e kes mlej hej nesleer nw Deewj otmejer Deefeled DeLee&led yegef kes mlej hej~ oesveeW kes ner DevegYetefle ceW heefjCele nesves hej mechetCe& ehe_e
kee efJeuee mecYeJe nw~ Fmekes efueS leerve eCeeefueeeB efveefo& nQ1. DeelceleJe keer DevegenMeefeveeeceelcee eJeevesve ueYe: ve cesOeee ve yengvee eglesve~
ecesJew<e Je=<egles lesve ueYe: lemew<e Deelcee efJeJe=Cegles leveg mJeeced~~
2. efleere kes efuees Deveske eCeeefueeeB nQ~
3. le=leere esCeer Deeiece Je Jesoevle keer nw pees Jeeked kees ceeOece yeveeleer nw~ JewKejer pees JeeeJe keer mLetuelece DeJemLee nw; ceW efMe<e kees
leJecemeeefo JeekeeeW kee GheosMe nesves hej Yeer eceMe: Gheemevee eje MeesOe kejles-kejles ceOecee ceW efeepe ceW eJesMe neslee nw Deewj heMevleer
ceW DeLe& kee mee#eelkeej kej heje ceW Gmekee Dehejes#eevegYeJe nesves ueielee nw~ leYeer Denb yeeeefmce keer DevegYetefle nesleer nw~ ener peerJevcegefe keer
DeJemLee nw~ Fme DeJemLee ceW efJeeved kee MejerjeefYeceeve veneR jn peelee~ keWegueer mes cege mehe& kes meceeve Jen osnmLe nesves hej Yeer DeMejerj nw~
DeefJeeeuesMeJeMeeled Gmekeer eeCe efeee eueleer jnleer nw~ Mejerj ceW jnlee ngDee Jen Deelcee yee ner nw~ Gmekes mebmeejer YeeJe kee meJe&Lee Deheueehe
nes egkee nw~ FmeerefueS Deeeee& Mebkej kes heefMe<e Deeeee& megjsej kenles nQleJecemeeefo
JeekeeeslLe-meceiOeerpevcecee$ele:~
DeefJeee
menkeeexCe
veemeeroefmle
YeefJe<eefle~~
Deeeee& Mebkej ves Deveske egefeeeW mes Meyo kees ner yeeekeej Je=efe kes eefle keejCe ceevee nw~ ceve Gmekee menkeejer keejCe nes mekelee
nw~ en "erke nw efke peye leke ceve Skeee veneR nesiee leye leke met#ce efJe<ee kees enCe veneR efkeee pee mekesiee, yee%eeve keeue ceW yeeekeej Je=efe
Yeer veneR jnleer~ JeneB ceve mJeeb ner yeehe yeve peelee nw~ pewmes jppeg kee %eeve nes peeves hej Gme mecee mehe& jmmeer he mes veneR efoKelee Deefheleg
mehe& mJeeb ner Deheves DeefOeeve keejCe jmmeerJeled Yeeefmele neslee nw~ Gmeer ekeej ceve DeefOeeve he mes yee ner nw Deewj Deve meYeer DeekeejeW kee
DeYeeJe nes peeves hej DeefOeeve yeehe nes peelee nw~ eefo yeeekeej kees Je=efe he ceevee peee lees efveefoOeemeve keer Gheeesefielee nes mekeleer nw
hejvleg peneB Jewjeie keer leerelee nw JeneB Jesoevle ceneJeekee kes eje mebmkeeefjle nesves mes ceve kesJeue DeefOeeve he ner jn peeesiee~
Ssmee eleerle neslee nw efke Deeeee& Mebkej kee eJeCe kes hetJe& meJe&kece& mebveeme hej DeefOeke peesj nw~ Gvekes cele ceW hetCe& Jewjeie SJeb yeee
JeJenej kee leeie nes peeves hej eJeCe keer {lee mes efkemeer Yeer keejCe kes efyevee ceve mJemJehe ceW eefleefle nes peeesiee DeLee&led Deelcehe nes
peeesiee~ hejvleg Deve efJeeejke eJeCe kes yeeo mebveeme hej peesj osles nQ~ en DeeJeMeke veneR efke eJeCe peve %eeve efveefoOeemeve mes { neslee
nes, efveefoOeemeve mes Skeee ceve mJehe YeeJe kees eehle neskej Jesoevle Jeekee peve DeKeC[ DeLe& kee yeesOe kejlee nw~ DeleSJe yee%eeve heer
Dehejes#eevegYetefle kes eefleJeekee yeesOe ner keejCe nw~
[e@0 keceuee heeC[se
mebmke=le efJeYeeieeOe#e
Jemevle kevee ceneefJeeeuee
kecee, JeejeCemee
Sm-New
efveleeefveleJemleg efJeJeske: ke:

efveleb JemleJeskeb yee leod Jeefleefjeb meJe&ceefveleb
meJe&ceefveleced~ DeecesJe efveleeefveleJemlegefJeJeske:~~
leJeyeesOe
38
Meebkej Dewle Deewj meee kes meesheeve

Deeceleewj hej Yeejleere oMe&ve oes ecegKe YeeieeW-Deeefmleke SJeb veeefmleke-ceW yeeBe peelee nw~ Deeefmleke oMe&ve Jes nQ pees JesoeW kees meJeexe
eceeCe kes he ceW ceeveles nQ~ peyeefke veeefmleke oMe&ve JesoeW kees veneR ceeveles~ eeJee&ke, yeew SJeb pewve veeefmleke oMe&ve ceeves peeles nQ Deewj meebKe,
eesie, veee, JewMesef<eke, hetJe& ceerceebmee SJeb Gej ceerceebmee Deeefmleke oMe&ve ceeves peeles nQ~ Jesoeble kee ner Gej ceerceebmee kene ieee nw keeeWefke en
oMe&ve Gheefve<eoeW hej DeeOeeefjle nw Deewj Gheefve<eo JesoeW kee Debeflece Yeeie nw~
Jesoeble kes Yeer Deveske mebeoee nQ~ GveceW meyemes ecegKe Dewle Jesoeble nw~ Fmeer Dewle Jesoeble kes eJele&ke Deeefo Mebkejeeee& nQ~ Jes Fme yeele
hej yeue osles nQ efke yee Deewj peerJe ee peiele oes veneR nQ~ es SkelJeJeeoer efkeesCe Deheveeles nQ Deewj hejce meee kees yee kes veece mes hegkeejles
nQ~ Mebkej kee Dewle yee kees efveieg&Ce Deewj meYeer YesoeW mes jefnle ceevelee nw Deewj meeLe ner peieled kes efceLeelJe leLee yeeelcewkee kee eefleheeove
kejlee nw~
DewleJeeo Yeejleere oMe&ve kee Fme ekeej Jen efmeeble nw efpemekes Devegmeej hejce meeeSB oes veneR, Dewle nQ~ eneB en eMve G"eee pee
mekelee nw efke Dewle peye Debelf ece meee kees oes ee oes mes DeefOeke veneR ceevelee lees Gmes Ske ner keeeW veneR kene? Gmes Ske vekeejelceke heo mes,
Dewle keeeW kene ieee~ keoeefeled Fmekee meyemes ye[e keejCe en nw efke Meyo Ske ee eeW kenW, mebKee, Ske oes mes meehese#f ele nesleer nw~ efyevee oes
kes nce Ske keer keuhevee veneR kej mekeles~ eefo Ske nw lees oes Yeer nesiee Deewj Deve mebKeeSB Yeer neWieer~ efkebleg Dewle oMe&ve ceW efpeme hejce meee keer
keuhevee keer ieF& nw~ Jen efvejhes#e nw, Jen efkemeer Yeer Deve mebKee mes meehese#f ele veneR nw~ Fmeereuf eS Fmes Ske ve kenkej Dewle kene ieee nw~ meb#eshe
ceW DewleJeeo JeemleefJekelee keer mebjevee ceW mebKee kes eJesMe kees DemJeerkeej kejlee nw~ SkelJeJeeo kees DewleJeeo leYeer kene pee mekelee nw eefo Ske
mes nceeje leelhee& efvejhes#e Ske mes nes ve efke mebKeeiele Ske mes~
peieled kes mebyebOe ceW Meebkej Dewle keer ceeeeJeeoer OeejCee Gheefve<eod kes Gme Ske keLeve keer JeeKee hej DeeOeeefjle nw efpemeceW kene ieee nw efke
peye Ske (yee) keer efmeef ee GheueefyOe nes peeleer nw lees DeveskelJe mJele: meceehle nes peelee nw~ Fmekee DeLe& Mebkejeeee& kes Devegmeej en ngDee efke
peieled keer Deveskelee Jemlegle: eLeeLe& veneR nw keeeWekf e peye ceveg<e yee kes JeemleefJeke Dewle-mJeYeeJe kees mecePe ueslee nw lees Gmekes efueS efJeMJe keer
JemlegSB mJeeb yee kes Deefleefje Deewj keg veneR jnleer~ Gmes Fme yeele keer DevegYetelf e nes peeleer nw efke yee kes efmeJee Deewj keg Yeer JeemleefJeke veneR nw~
ueesie kesJeue De%eeveJeMe ner peieled keer Deveskelee kees eLeeLe& mecePe yew"s nQ~ en De%eeve meeefJe&ke nw Deewj Fmeereuf eS Fmes ceeee kene ieee nw~ peieled Fme
ekeej ceeee nw, efceLee nw~ kesJeue yee ner mele nw~ yee meleb peieled efceLee ~
eefo peieled Deheveer Deveskelee kes meeLe Jemlegle: efceLee nw Deewj Ske cee$e mele yee nw lees Meebkej oMe&ve kes meboYe& ceW Ske meeLe&ke eMve
en G"eee pee mekelee nw efke efHej Deveskelee mele nesleer Yeeefmele Yeer keeeW nesleer nw? Ssmee eleerle keeeW neslee nw efke en mebmeej-en me=efJeemleefJeke nw?
39
Sm-New
Mebkejeeee& kes Devegmeej yee kes heefjJele&ve kee eMve ner veneR G"lee~ keejCe-yee Deewj keee&-yee kee wle "nj ner veneR mekelee~
JeemleefJekelee hetCe&le: Dewle nw~ nceW ueielee nw efke heefjJele&ve ngDee nw~ Jemlegle: en cee$e DeeYeeme nw~ peieled yee kee efJeJele& nw~ yee keer eleerefle
nw-yee kee heefjCeece veneR nw, yee kee JeemleefJeke heefjJeefle&le he veneR nw~ efpeme ekeej mJehe> kes mecee, mJehe> ceW efoKeeF& osves Jeeueer yeeleW
JeemleefJeke eleerle nesleer nQ, Gmekeer ekeej peieled Yeer mele efoKeeF& oslee nw~ peye mehevee tsiee, peye yee-Skeelce keer DevegYetefle nes peeSieer lees
helee euesiee efke me=ef, DeveskelJe Deewj peiele-meyekeg Yece Lee, Pet" Lee, efceLee Lee~ pees %eeveer nQ Jes ceeveles nQ efke peieled kesJeue Ske eleerefle
nw, meee lees kesJeue Dewle yee ner nw~
Sm-New
Mebkejeeee& Fmekee Gej De%eeve ee DeefJeee ceW heeles nQ~ nceW yee SkelJe kee %eeve veneR nw, DeYeer leke nce yeeevegYetefle mes Jebefele nQ,
FmeerefueS DeveskelJe nceW JeemleefJeke eleerle neslee nw~ efpeme efove yeeevegYetefle nes peeSieer, peye yee kee JeemleefJeke Dewle %eeve nceW GheueyOe nes
peeSiee~ leye meeje DebOekeej otj nes peeesiee Deewj yee ner Skecee$e mele efoKeeF& osiee~ peieled Deheveer Deveskelee kes meeLe mJele: efJeueghle nes
peeSiee~ peyeleke yeeevegYetefle veneR nesleer, peieled keer meee leYeer leke JeemleefJeke eleerle nesleer nw~ De%eeve t peeves hej peieled efceLee nes peelee
nw~
Mebkejeeee& ves yee kes eefle Fmeer De%eeve kees ceeee kene nw~ ceeee Ske Jeweefeke De%eeve ve neskej meeefJe&ke De%eeve nw~ nce meYeer keer
yegef hej ceeee kee ceeveeW hejoe he[e ngDee nw pees yee kes JeemleefJeke Dewle kees efheelee nw~ kesJeue Jes ner efyejues ueesie pees yeeevegYetefle kees
GheueyOe kej heeS nQ, Fme ceeee mes cege nes heeles nQ~ Jemlegle: ceeee kee keee& ve kesJeue yee kes Dewle mJehe kees efheevee nw yeefuke Gmes efJeke=le
kejvee Yeer nw~ Fme ekeej ceeee mes Ske Deesj yee kes SkelJe hej DeeJejCe he[ peelee nw lees otmejer Deesj GmeceW DeveskelJe kee DeejesheCe Yeer nes
peelee nw~ FmeerefueS DeveskelJe efoKeeF& osves ueielee nw~ Fmes yee kee efJe#eshe kene ieee nw~ ceeee kes Fme ekeej oes keee& nQ-DeeJejCe Deewj efJe#eshe~
kene pee mekelee nw efke es oes MeefeeeB nQ~ DeeJejCe ceeee kee vekeejelceke he#e nw pees JeemleefJekelee kees (yee kes Dewle mJeYeeJe kees) efheelee
nw Deewj efJe#eshe Gmekee mekeejelceke henuet nw pees yee hej Deveskelee kees DeOeejesefhele kejlee nw~ hegve: ceeee Jeefeiele De%eeve ve neskej meeefJe&ke
De%eeve nw~ Jen keYeer eflejesefnle veneR nesleer~ Gmes yee ceW efveefnle Meefe kene pee mekelee nw~ Jen yee mes Dehe=Leke nw~ yee nw lees ceeee Yeer nw~
uesefkeve efpeme lejn DeefJeee peerJe kees eYeeefJele kejleer nw ceeee yee kees eYeeefJele veneR kejleer~ yeefuke ceeee mJele: yee hej hetCe&le: efveYe&j nw~
Dewle oMe&ve ceW ceeeeJeeo keF& JeeKeeSB mecYeJe yeveelee nw~ meJe&eLece peieled kees efceLee yeleeves kes efueS Fmekee Gheeesie efkeee ieee nw~
peieled Deewj yee, Gmekes Devegmeej oesveeW ner, Ske meeLe mele veneR nes mekeles~ peieled mele keer kemeewer hej Keje veneRb Glejlee~ mecemle peieled
efJejesOeeW mes ege nw~ en ve meled nw Deewj ve Demeled nw FmeerefueS Fmes DeefveJee&veere kene nw~ en ve meled nw Deewj ve Demeled oesveeW mes efYeVe nw eefo
oesveeW kes ner ue#eCeeW mes ege nw-meodmeod efJeue#eCe~ ieesej peieled kes veece he efkemeer ve efkemeer meee kes he nQ, efkebleg Fme meee keer JeeKee
mebYeJe veneR nw~ meled Deewj Demeled kee peieled Ssmee efceeCe nw efke Gmekeer JeeKee mJeeb peiele veneR nes mekelee~ ceeeeJeeo peieled kes Fmeer
DeJeeKeeefele mJehe kees jsKeebefkele kejlee nw~
hegve: ceeeeJeeo Fme yeele keer Yeer DeefYeJeefe nw efke yee Deewj peieled kes yeere keesF& yeesOeiece leeefke&ke mebyebOe veneR nes mekelee~ peieled keer
Meeble JemlegSB Deveble meee mes efkeme ekeej mebyebefOele nQ, en peeveves kee nj yeewefke eeeme DemeHeue ngS efyevee veneR jn mekelee~ ceeeeJeeo Fmeer
DeyeesOeiece efmLeefle kees mhe kejlee nw~
meb#eshe ceW Dewle oMe&ve ceW ve kesJeue peieled kees ceeee kene ieee nw yeefuke Jen efmeeble Yeer ceeee-efmeeble ner nw pees yee kees peieledhe
ceW emlegle efkeS peeves keer JeeKee kejlee nw~
Dewle oMe&ve kes megeefme met$e, yee meleb peieled efceLee mes Ssmee eleerle neslee nw efke Mebkejeeee& peieled kees hetjer lejn mes Demeled
ceevekej Gmes ceeee kenles nQ~ FmeceW mebosn veneR efke Dewle Jesoeble ceW Me peieled kee JeCe&ve keYeer-keYeer "erke Ssmeer ner Yee<ee ceW efkeee ieee
nw pees en ieueleHenceer hewoe kejleer nw efke peieled Jemlegle: hetjer lejn Demeled nw~ Fme mebyebOe ceW pees heke Gheeesie efkeS ieS nQ Jes Yeer Fmeer Deesj
mebkesle kejles nQ~ GoenjCe kes efueS mebmeej kees cejerefekee, jppegmehe&, Megefejpele, mJehe>, peue yegodyegod, Hesve, ceeeeefveefce&le nefmle, Fvpeeue
Deeefo kene ieee nw~ ceeee kenkej lees Gmes efceLee yeleeee ner ieee nw~ uesefkeve Jemlegle: nceW en Oeeve jKevee nw efke es meye efmeHe& heke nQ
Deewj FvnW heke kes DeLe& ceW ner enCe efkeee peevee nw~ Fvekes DeLe& kees Gme meercee leke KeeRevee efyeukegue ieuele nesiee efke DeveLe& nes peeS!
Mebkejeeee& ves meled Deewj Demeled Fve oesveeW MeyoeW kees meehes#e ve ceevekej efvejhes#e DeLe& ceW Fvekee eeesie efkeee nw~ meled Jen nw pees meJe&oe
Jele&ceeve nw, pees meowJe mele nw~ efpemekeer melelee mJeeb ekeeMe nw~ efpemes meled yeleeves kes efueS efkemeer eceeCe keer DeeJeMekelee veneR he[leer~ pees
keYeer KeefC[le veneR neslee~ Fme DeLe& ceW kesJeue yee ner mele nw~ Fmeer lejn Demeled Jen nw efpemeceW meled kes keesF& Yeer ue#eCe veneR nesles~ eefo
efvejhes#e mele kee GoenjCe Deelceved ee yeeved nw lees efvejhes#e Demeled kee GoenjCe yebOee heg$e ee ef$ekeesCeelceke ee kene pee mekelee nw~
nceeje Me peieled Fme efvejhes#e DeLe& ceW ve meled nw, ve Demeled~ DeLee&led Jen yee keer lejn efvejhes#e meled Yeer veneR nw Deewj ve ner yebOee
heg$e keer lejn hetjer lejn Demeled nw~ en Fmekes DeelceefJejesOeer mJeYeeJe kee eesleke nw~ FmeerefueS en DeefveJe&eveere nw~ en Ske meehes#e, Meeble
40
mebJe=efe nw~ yesMeke efvejhes#e he mes, heejceeefLe&ke ef mes en mele veneR nw uesefkeve JeeJeneefjke ef mes en Demeled Yeer veneR nw~ efpeme DeLe& ceW
Gmes meled mes Jebefele efkeee ieee nw Jen meJe&keeefueke meled nw~ Gmekeer Deefvelelee kees osKeles ngS ner Fmes efceLee ee ceeee kene ieee nw~ keesF& en
veneR ken mekelee efke peieled keer JemlegSB Deefvele veneR nQ, ee efke en Me peieled meJe&keeefueke mele nw~ efHej Yeer nj keesF& peieled kees mele
ceevelee nw-Ssmee FmeefueS nw efke DeYeer efkemeer kees efvejhes#e mele kee %eeve veneR nw-nceW DeYeer yeeevegYetefle veneR ngF& nw~ peieled keer melelee,
yeeevegYetefle nes peeves hej ner Kebef[le nes mekeleer nw, Gmemes henues veneR~
eefo "erke Ssmes ner nw pewmes peye leke nce mJehe> mes peeieles veneR, mJehe> nceW mele ueielee nw~ nce kesJeue peeie peeves hej ner Fme efve<ke<e&
hej Deeles nQ efke nce pees meesles mecee DevegYeJe kej jns Les, Jen mele veneR mJehe> Lee~ efpeme lejn peeele DeJemLee mJehe> mebmeej kees Kebef[le kejleer
nw, Gmeer lejn kesJeue yeeevegYetefle ner Me peieled kees Kebef[le kej mekeleer nw~ peye leke en Kebef[le veneR neslee mele yevee jnlee nw~ Dele: Me
peieled Yeer meYeer JeeJeneefjke eeespeveeW kes efueS mele nw~ peyeleke nce peieled ceW nw, nce ieesej peieled kees Demele veneR ceeve mekeles~ en
JeeJeneefjke meee nw~ en Ske Ssmeer keee& eCeeueer nw pees efveleeble DeeJeMeke nw, Yeues ner Gmekee Deblele: yeeeJe ve efkeee pee mekes~
mee lees en nw efke Mebkejeeee& ves ve kesJeue peieled kees ner Ske efJeMes<e ekeej keer JeeJeneefjke meee mes mebheVe efkeee nw yeefuke GvneWves
Yece kees Yeer meee mes hetjer lejn Jebefele veneR efkeee nw~ keesF& Yeer eleerefle Fleveer efiejer ngF& veneR nw Deewj Fleveer efvece>mlejere veneR nesleer pees yee kes
Deeefuebieve mes t peeS~ nj peien yee ner eleerle neslee nw, Jener Yeeefmele neslee nw~ nj DeeYeeme mes keg DebMe leke lees mele neslee ner nw~ peye
nce mJehe> ceW keesF& Me osKe jns nesles nQ lees Jen Me Yeer, peye leke mJehe> euelee nw, efyeukegue mele ner ueielee nw~ mJehe> ceW mJehe> kee peue
nceejer (mJehe> keer) heeme yegPeelee nw~
ener yeele peeele DeJemLee ceW nceejs YeceeW kes yeejs ceW Yeer mener nw~ peye nce ieueleer mes jmmeer kees meeBhe mecePe yew"les nQ lees nce Gmemes [jles
Yeer nQ~ peye leke meeBhe mecePes yew"s jnles nQ nce [jles nQ~ uesefkeve pewmes ner en Yece Kebef[le neslee nw, Deewj JeemleefJeke %eeve kee Goe neslee nw,
jmmeer Deheves JeemleefJeke mJehe ceW Dee peeleer nw~ Jen meeBhe veneR jnleer~ meeBhe Yece yeve peelee nw~
Fme ekeej ve kesJeue Me peieled kees , efpemes JeeJeneefjke meee kene ieee nw, Mebkejeeee& hetjer lejn mes Demeled veneR ceeveles, yeefuke mJehe>
peieled Deewj peeele peieled kes Yece Fleeefo kees Yeer, Jes leyeleke mele ceeveles nQ peyeleke efke Jes Kebef[le veneR nesles~ Dewle ceW FvnW eefleYeeefmeke
meee kene ieee nw~ en eefleYeeefmeke meee mhe ner Gme mlej keer lees veneR nw efpeme mlej keer JeeJeneefjke meee nw uesefkeve en hetjer lejn Demeled
Yeer veneR nw~
Dele: Deye eefo nce Demeled mes meled keer Deesj euew lees meee kee mlejere JeCe&ve keg Fme ekeej efkeee pee mekelee nwJen pees efvejhes#e he mes Demeled nw, pewmes yevOee-heg$e Fmes Deueerke kene ieee nw~ Fmes Demeled "njeves kes efueS efkemeer eceeCe keer DeeJeMekelee
veneR nw~ en leg meee (?) nw~ Fmemes peeoe mele, Yece Deeefo, keer eeefleYeeefmeke meee nw, Gmemes peeoe mele nw, en veevee veecehe Jeeuee peieled,
DeLee&led, JeeJeneefjke meee~ hejvleg meyemes peeoe mele nw heejceeefLe&ke meee DeLee&le, ef$ekeeueeyeeefOele efvejhes#e yeeved!&
megjsvo Jecee&
10, Se. DeeF&. peer. 1-mekeg&uej jes[
Fueeneyeeo-211001 (G0 e0)
Sm-New
keeMeeb efn keeMeles keeMeer keeMeer meJe&hekeeefMekee
41
Sm-New
Deeeee& Mebkej kes DewleJeeo keer eemebefiekelee

Jesoeble oMe&ve kes Dewlecele kee eeej YeejleJe<e& ceW eeeervekeeue mes nw~ Deeeee& Mebkej ves Fmekees kesJeue vetleve Deewj heefj<ke=le he ner
veneR efoee, Deefheleg Fmekee meJee&efOeke eeej Yeer efkeee~ FmeefueS DewleJeeo Mebkej kes veece mes Keele nw~ yeemet$e hej Deepe efpeleves Yeer Yee<e
GheueyOe nQ, GveceW meyemes DeefOeke eceeefCeke Deewj meceele Meebkej Yee<e nw~
Mebkej ceW ekeeC[-heebef[le, iebYeerj efJeeej Mewueer, eeb[ kece&Meeruelee, DeieeOeYeieJeod Yeefe, Deveghece leeie, Deeeflece eesiesee& Deeefo
Deveske iegCe efJeeceeve Les~ Gvekeer JeeCeer ceW mee#eeled mejmJeleer efJejepeceeve LeeR~ Fmeer keejCe cee$e yeeerme Je<eex ceW GvneWves eeleeeele keer megefJeOee
kee meJe&Lee DeYeeJe nesves hej Yeer megotj keMceerj SJeb yeerveejeeCe Oeece mes keveekegceejer leLee mechetCe& YeejleJe<e& ceW YeceCe kej ceerceebmeke,
heeMeghele, keeheeefueke, Meee SJeb yeew meceoee kes he=hees<ekeeW kees MeeeeLe& ceW hejeefpele kejkes osMe kes eejeW keesveeW ceW eej eOeevece" mLeeefhele
kej, Ske egie kee efvecee&Ce kej efoee~
Deeeee& Mebkej kes cele ceW efpelevee MeJeie& nw meye ceeeesheeefOeke nesves kes keejCe efJeefYeVe DeeYeeefmele neslee nw~ hejceeLe&le: Jen DeKeC[
Meg efevcee$e ner nw~ Fmeer keer DevegYetefle kees %eeve keer meb%ee oer peeleer nw~ efpeme ekeej lejbie, Oeeje YeBJej Deeefo peue mes efYeVe veneR nQ Gmeer ekeej
en veeveeefJeOe mebkeefuele efJeMJe kesJeue Meg hejb yee ner nw, Gmemes efYeVe keesF& Jemleg veneR nw, Jener Deelcee nw~ Skecee$e leeeflJeke heoeLe& efveieg&Ce,
ketmLe efvele, meefeoevevo yee ner nw~ peerJe Deewj yee kee Yeso DeefJeee kes keejCe neslee nw~ cees#eMeee keer ef mes Yeer Meebkej Jesoeble
Deeeflece nw~
Deeeee& Mebkej kes oMe&ve keer kesvere DeJeOeejCee DeelcelelJe ner nw~ Fme DeJeOeejCee hej efJeeej efkeS efyevee Gvekeer mecevJeeJeeoer
ef hej meceke efJeeej mebYeJe veneR nw, Deewj ve neR Gvekes oMe&ve keer Jele&ceeve meboYeex ceW Gheeoeslee kees YeueerYeebefle mecePee pee mekelee nw~
Gvekes Devegmeej yee Deewj Deelcee ceW DeYeso nw~ Fmekes meceLe&ve ceW Deeeee& mLeeve-mLeeve hej egefleeeB GodOe=le kejles nQ pees efvece>ebefkele nQ1. Debn yeeeefmce1
2. leled lJeceefme2
3. meJe& KeefuJeob yee3
4. vesn veeveeefmle efkeeve4
5. meosJe meewceFoceeceemeerled5
yee ee Deelcee ecese veneR nes mekelee, keeeWefke en DeheefjefVe nw~ Gmes %eeve kee efJe<ee veneR yeveeee pee mekelee~ efkemeer Jemleg kee %eeve
eehle kejves keer ese kejves hej, Gmekes efueS efJeMes<eCeeW kee eeesie kejvee he[lee nw, Deewj efJeMesef<ele Jemleg kees otmejer Jemleg mes he=Leked kejvee
he[lee nw~ DeleSJe efJeMes<eCe kee eeesie Jemleg keer meercee kee efveeceve SJeb otmejer Jemleg mes Gmes efYeVe kejves kes efueS neslee nw~ Jesoeble cele ceW Deelcee
Meyo kee efJe<ee Yeer veneR nw~ yee kees Dehejes#e ee mee#eelkeej he kene ieee nw-eled mee#eeohejes#eeod yee6~ Gmes meleb%eevecevebleced leLee
meefeoevevo Yeer kene ieee nw, Jen Yetcee Yeer nw~ Jen e nw~ Deeeee& Mebkej Deelcee kees meled, efele Deewj Deevevo FmeefueS kenles nQ, efke Jen
Demeled pe[ Deewj og:Keelceke peieled mes efYeVe nw, Jemlegle: Jen efveieg&Ce nw~
Deelcee keer efmeef kes emebie ceW Deeeee& Mebkej kenles nQ, efpeme lejn meeceves jmmeer kes efJeeceeve nesves hej, ekeeMe kes DeYeeJe ceW nce
GmeceW mehe& kee DeOeeme kej mekeles nQ, Gmeer lejn Deelcee ceW Yeer Deveelcee kee Denmeeme nes mekelee nw~ Gvekes Devegmeejve leeJeoeceskeevlesveeefJe<ee:; Demceled eleeefJe<eelJeeled,
Dehejes#elJeee
eleieelceeefmes~
42
Deelcee %eeve kee efJe<ee nes ner veneR mekelee, en keLeve meJe&Lee Gheege veneR nw, Jen Demceled elee kee efJe<ee nw~ eefo esleve Deelcee kees
Dehejes#e ve ceeveW lees Gmekes %eele ve nesves mes mechetCe& efJe<ee Yeer %eele veneR nes mekesiee leLee meye keg DebOe Deewj DeekeeMe nes peeSiee~ Deeeee&
ves Fve hebefeeeW ceW Deelcemeee keer efmeef kes efueS Ske efJeefMe ekeej kes leke& kee Deeee efueee nw~ Jes efueKeles nQ efke-Deelcee mJeeb efme
nw~ Jen efkemeer ekeeMe keer Dehes#ee veneR jKelee~
DeelcelJeeeelcevees
efvejekejCeMebkeevegheheefe:
veeelceeievlegke:
kemeefeled,
mJeebefmelJeeled~
veeelceelceve: eceeCecehes#e efmeOeefle, leme efn ele#eeoerefve eceeCeeveeefmeeceseefmee Gheeoerebles~ 7
Deelcee keesF& yeeeJemleg ee Deeieblegke Oece& veneR nw~ Jen eceeCeeW mes efme veneR neslee, Jen eceeCeeefo JeJenej kee Deeee nw, Fvekes eeesie
mes hetJe& ner efme nw~ Fmekee efvejekejCe mebYeJe veneR nw~ Deefie> Deheveer G<Celee kee efvejekejCe efkeme ekeej kej mekeleer nw? Jen meJe&oe Jele&ceeve
mJeYeeJe nw~ meJe&meelcelJeee yeeeefmlelJeeefmeef~ Deelcee ner yee nw~ pees Deelcee Deewj yee ceW Yeso kee oMe&ve kejles nQ, Jes ef$ekeeue ceW Yeer
Fmekeer meee efme veneR kej mekeles~
Deelcee keer mJeebefmelee kee efJeeej, Jesoeble keer Yeejleere oMe&ve kees Ske Deeeflece osve nw~ Deelce leJe kes efveheCe kes Ghejevle Deeeee&
cees#e kes meeOeve keer hejsKee emlegle kejles ngS kenles nQ efke peerJe Deheves mJehe kes efJe<ee ceW efceLee%eeve kes keejCe ner Fme mebmeej kes Deveble
keuesMeeW kee Yeeieer yevelee nw~ Jen Meg, yeg, cege meefeoevebo yeemJehe ner nw~ peye leke veeveelJeyeesOe meceehle veneR nesiee, leye leke
Deevebohe yee keer Dehejes#eevegYetefle veneR nes mekeleer~ Deeeee& Mebkej leLee Gvekes eesie efMe<e megjsej efJeMeg%eeve kees cegefe kee Skecee$e
meeOeve ceeveles nQ~ kece& lees cee$e meJeMegef kee meeOeke neslee nw~ Deelcee kes Deveglheee, Deveehe, DeefJekeee& leLee Demebmkeee& nesves kes keejCe kece&
eje Gmekeer efve<heefe nes ner veneR mekeleer~8 Dele: kece& JeLe& nw~ meeceeveleee ceefueve efee DeelceleJe kee yeesOe veneR kej mekelee, hejvleg
keeceveenerve efvelekece& kes Devegeve mes efeeMegef GlheVe nesleer nw~ efpememes efyevee efkemeer yeeOee kes peerJe Deelcee kes mJehe kees peeve ueslee nw~
Deeeee& Mebkej ves Deheves ceneve ebLe efJeJeskeet[eceefCe Deewj GheosMemeeneer ceW %eeve eeefhle keer eefeee kee ye[e ner efJeMeo JeCe&ve efkeee nw~
Jesoevle %eeve keer eeefhle nsleg efMe<e kees meeOeveelege mes ege nesvee Deheefjnee& nw~
meeOeveelege e=bKeuee keer henueer ke[er efveleeefvele JemlegefJeJeske kees ceevee ieee nw~ efpemekee DeeMee nw-yee ner kesJeue mele nw, Gmemes
efYeVe en peieled Deefvele Deewj efceLee nw~ meeOeke ceW Fme efJeJeske kee Goe cegefe heLe kee eLece meesheeve nw~ efleere ke[er nw-Fneceg$eeLe&heueYeesieefJejeieDeLee&led Fnueewefkeke Deewj heejueewefkeke mecemle HeueeW kes Yeesie mes Gmes Jewjeie nes~ leermejer ke[er MeceoceeefomeeOevemechele nw efpemeceW Mece, oce,
Ghejefle, efleefle#ee, meceeOeeve Deewj ee kees Meeefceue efkeee ieee nw leLee cegceg#eglJe DeLee&led cees#e heeves keer Glke DeefYeuee<ee nesvee Fme e=bKeuee
keer Debeflece ke[er nw~ Fve meYeer meeOeveeW mes ege nesves hej efMe<e yee%eeveer ieg kes meceerhe peekej Deelcee kes mecyevOe ceW efpe%eemeg neslee nw~
yee%eeveer meodieg eesieefMe<e kees leled lJeceefme Deeefo ceneJeekeeeW kee GheosMe oslee nw~ en ceveve, efveefoOeemeve Deeefo eesie-eefeeeDeeW eje
Dehejes#e he ceW yeoue peelee nw~ DeleSJe ieg kes JeeveeW kes eJeCe kes heMeeled Jeekee kes DeLe& kee ceveve leLee Oeeve, OeejCee DeLeJee efvejblej
DeYeeme Deleble DeeJeMeke neslee nw~ Fmeer kes heMeeled Dehejes#eevegYetefle nesleer nw~ leled lJeceefme Jeekee megveles ner DeefOekeejer efMe<e kees legce mJeeb
esleve yee nes-en DeLe& OJeefvele neslee nw~ Fmeer GheosMe hej efvejblej DeYeeme Deewj efveefoOeemeve kejles ngS meeOeke kees en DevegYetefle nesleer nw
efke-ceQ Yeer yee ntB (Denb yeeeefmce)~ Fmeer ceeie& kees enCe kejves mes peerJe Deewj yee kee Yeso meJe&Lee efce peelee nw, SkelJe kee %eeve nes peelee
nw~
Meebkej Jesoeble cee$e efmeevle keer efJe<eeJemleg veneR nw~ en meveeleve Deewj JeJeneefjke cele nw~ Fmekeer efMe#eeDeeW kes meej hej eefo nce
iebYeerjleehetJe&ke efJeeej kejW lees en mhe heefjueef#ele neslee nw efke en mebmeej kes eleske peerJe ceW, eleske ceveg<e ceW efJeeceeve yee keer meee hej
Deeen efoKeueelee nw~ mebmeej kes meYeer peerJe peye yeehe nQ lees GveceW peeefle, Oece&, meceoee SJeb JeeoYeso kee efkeefeled mLeeve veneR jn peelee
nw~ en efJe<eemegKe kees nse efmekej ceeveJe kees DeeOeeeflceke GVeefle keer Deesj esefjle kejlee nw~ keeeWefke DeeOeeeflceke megKe meee Deewj
efejmLeeeer neslee nw~ en cele nceW JemegOewJekeggcyekeced keer Goej YeeJevee mes Deesle-eesle kejlee nw~ DeelceoMeea keer ve kesJeue ceveg<ecee$e ceW
Deefheleg eeefCecee$e ceW Deelceef nes peeleer nw~ efHej Jen Ie=Cee efkememes kej mekelee nw? peerJevcege heg<e Fmeer peerJeve ceW Gme Meeele SJeb
efvejefleMee megKe mJehe Deelcee kees eehle kej ueslee nw, efpememes ye{kej Deve keesF& megKe veneR nw, Jen peerJeve keer Gme efmLeefle kees eehle kej
43
Sm-New
ueslee nw efpemeceW ceeveJemeceepe ee eeefCecee$e kes efnle kes Deefleefje Gmekee mJeeLe& Mes<e veneR jnlee~ Jen Ssmeer heefjhetCe& hejekeee kees eehle kej
ueslee nw, efpemekes Deveblej keg Yeer eeefhle keer keecevee Mes<e veneR jn peeleer~
Deeeee& Mebkej kee efevleve mecevJeeJeeoer ef ueskej Deemej neslee nw, Fmekee ue#e peerJeve ceW G"ves Jeeues mebMeeeW kee Gvcetueve kejkes
oe ebefLe kee Yesove kejvee nw, DeelceevegYetefle keer ejce keesef hej hengBekej meeOeke hejeJej leJe kee oMe&ve kejlee nw~ keeflehee Deeueeseke
en Dee#eshe kejles nQ efke en efevleve efveef<eeleehejke, Jeefekesefvle SJeb heueeeveJeeoer nw~ Fme emebie ceW en kene pee mekelee nw efke Deeeee&
kee cele mecee DeYegoe (meeOeveelege) kees Deelcemeeled kejlee ngDee Yeer efve:esemed ee hejcecetue hej Deef[ie nw~ en hetCe&leee mecevJeeelceke
SJeb MeeMJele cele nw~
Deewheefve<eefoke efebleve ceW melebJeo, Oece&ced ej Fleeefo JeekeeeW eje vewefleke ceeveleeDeeW kees hetCe& mJeerke=efle eoeve keer ieF& nw~ Deeeee& ves
Yeer Meceoceeefo <edmecheefe mes nerve Jeefe kes efueS DeelceleJe kee mee#eelkeej DemebYeJe ceevee nw~ mecemle vewefleke efveeceeW keer mJeerke=efle kes
yeeJepeto Fvekees hejce ue#e veneR ceevee nw, en meeOevecee$e nw~ pees DeelceoMe&ve keer eesielee GlheVe kejleer nw~
Deeeee& Mebkej eefleheeefole efveefJe&Mes<e leJe ceW ve lees efkemeer DeYeerhmee keer keuhevee keer pee mekeleer nw Deewj ve cetueJeee keer~ Fme ekeej
kes heeeele efJeeejke pees Fme DeelceleJe kees Jeefeefve, Deelcekesefvle, mJeeLe&hetCe& leLee vekeejelceke vewelf eke cetue ceeveles nQ~ Jes Jemlegle:
Fmekes mecevJeeelceke efkeesCe kee mener Deekeueve veneR kej heeS nQ~ DeelceevegYetefle mes henues pees meeOeke hejce efve:esemed keer Deesj GvcegKe
neskej eJee|lele neslee nw, Jen Ske lejHe lees Jeefeefve meeOevee keer ejce keesef hej Deemej neslee peelee nw, otmejer lejHe Deheves DeeoMe& mebece,
lehe SJeb %eeve peesefle mes Deeueesefkele peerJeve eje mebhetCe& efJeMJe kee, meceef kee keueeCe meeOeve Yeer kejlee nw, Deewj Fme ekeej meceepe kes efueS
Gheeesieer Yeer efme neslee nw~
Dewle keer DeKeC[ DeeOeejefMeuee hej DeJeefmLele nesves kes keejCe en cele hejcemeled leLee hejcecetue mes mecyeefvOele mecemle mecemeeDeeW
kee meceeOeeve emlegle kejlee nw~ Flevee ner veneR mebhetCe& esceheer cetueeW kees DebleleesielJee eseesvcegKeer yeleekej en cetueeW kee hejce cetueerkejCe
emlegle kej oslee nw~ Gme hejcecetue kees meled, efeled SJeb DeevebomJehe ceeveves kes keejCe hejce DeeMeeJeeo kee mebeej kej meYeer ekeej keer
peeieefleke keef"veeFeeW kee meceeOeeve emlegle kej oslee nw~
meefn<Ceglee DewleJeeo kes efueS mJeeb ceW Ske Oece& nw, peye Jeefe en DevegYeJe kej ueslee nw efke efkemeer Yeer Oecee&Jeuecyeer kes efueS Gmekee Oece&
cetueJeeve nw lees Jen Gmekes eefle Goemeerve veneR nes mekelee~ [e@0 kes0 meer0 Yeeeee& kes MeyoeW ceW peye keesF& Jeefe Deheves Oece& ceW efJeefMe efvee
jKelee nw, leye Jen DevegYeJe kejlee nw efke Deve Oece& Yeer Gmekes efueS Gleves ner heefJe$e nQ efpelevee Gmekee Oece&~ JeemleJe ceW en Dewle ef kes
Fme efJeeej kee efke meYeer peerJeelceve Ske Deelceved nw-kee JeJeneefjke he#e nw~ Yeele=lJeYeeJe pees Fme cele ceW JeJenejhe ceW mJeerkeej efkeee ieee
nw, Jen Gve DeelceeDeeW kee Yeele=lJeYeeJe nw efpevneWves mJeOece& kees Deheveeee nw~ 9
Deble ceW en mJeerkeej kejves ceW nceW keesF& Deeheefe veneR nes mekeleer efke Jesoeble JeeJeneefjke Oece& nw~ Fmekee mebosMe nw mechetCe& JemegOee kees
Dehevee heefjJeej mecePevee leLee Fme DeeoMe& kee DevegmejCe kejvee~
Deepe efJee kees DeelebkeJeeo, eg, meeceoeefekelee, Jeie&-efJes<e, peeefleJeeo, Yee<eeJeeo, #es$eJeeo leLee #egmJeeLe&Jeeo keer kegeflmele YeeJevee
mes cegefe efoueeves kes efueS Deeeee& Mebkej kes DewleJeeo keer efMe#ee cenlJehetCe& Yetefcekee kee efveJe&nve kej mekeleer nw~
mevoYe& mebkesle Sm-New
1.
2.
3.
4.
44
1/4/10 ye=n0 Ghe0

6/8/7 eb0 Ghe0
3/4/1 eb0 Ghe0
4/4/9 ye=n0 Ghe0
5.
6.
7.
8.
9.
2/1/1 Ssle0 Ghe0

3/4/1 Je=0 Ghe0
2/3/7 yeemet$eYee<e
he=0 373 Yeejleere oMe&ve, Dee0 yeueosJe GheeOeee
he=0 91 Jesoeble Ske veJeerve ef : [e@0 kes. meer. Yeeeee&, Deveg0 kes. Sue. Mecee&
mevoYe&-ebLemeteer 1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
yeemet$e Yee<e
Yee0 oMe&ve : Dee0 yeueosJe GheeOeee
Yee0 oMe&ve : ve0 efke0 osJejepe
Yee0 o0 Jee0 Fefle0-1 : Sme. Sve. oeme ieghle
eb0 Ghe0
Gheefve<eod Debke : keueeCe
Jesoeble Ske veJeerve ef : [e@0 kes0 meer0 Yeeeee&, Deveg0 kes. Sue. Mecee&
Deewheefve<eefoke hejcemeled SJeb cetue efmeevle : [e@0 Gcee heeC[se
DeeOegefveke efevleve ceW Jesoeble : [e@0 censv MesKeeJele
meJe&oMe&ve meben : Deveg0
yeemet$eMeebkej Yee<e : eleg: met$eer : [e@0 jceekeeble ef$ehee"er
Deeefo Mebkejeeee& : Ske peerJeveer : [e@0 oMejLe DeesPee
oMe&ve efoioMe&ve : jengue meebke=leeeve
[e@0 meefJelee Yeejepe

Jeefj eJeee, oMe&ve efJeYeeie
keeMeer vejsMe jepekeere mvee0 ceneefJeeeuee
%eevehegj (Yeoesner), meble jefJeoeme veiej
Sm-New
ies eb ieer l eeveecemeneb Oes eb eer h eef l ehecepeece~

veseb meppevemes efeeb oseb oervepeveee e efJeeced~~
45
eefleoC[wee&efJeOeeveced
Sm-New
eefle oC[wMe&efJeOeeveced YeieJeeve eerceodDeeeMebkejeeee& keer DehetJe& ke=efleeeW ceW mes nw~ Fme ke=efle kee eer ieCesMe 2612 iele keefue
leovegmeej efJeece hetJe& 431 ceW peeseflece&" ceW ngDee~ en Jen mecee Lee peye vesheeue ceW jepee Je=<esYeosJe kes Meemeve ceW pewve SJeb yeew eYeeJe Deheves
DeYegoe kes meJeexe efMeKej hej Lee~ ener Jen mecee Lee peye vesheeue kes efMe ceC[ue eje Oece& eYeeJelee Deewj j#ee kes efveefcee DevegjesOe kejves
hej Deeeee& eer ves vesheeue-ee$ee (2613 iele keefue) eeveer 487 F&0 hetJe& ceW keer Deewj 2614 iele keefue ceW ew$e Megkeue ceW JeneB mess Yeejle
ueews~ vesheeue kes Yeele ieeBJe ceW YeieJeeve oee$ese kes eer efJeen kes oMe&ve SJeb Deee& kejves kes yeeo Deeeee& eer Ske efMeuee-KeC[ hej yew"s-yew"s
menpe meceeefOe ceW ceive nes iees~ meceeefOe oMee ceW Mebkej kees DehetJe& %eeve-efJe%eeve keer GheueefyOe ngF& SJeb2 YeieJeeve oee$ese leLee YeieJeeve
hejMegjece kes Devegen mes GvnW Deefevle jnmeeW keer DevegYetefle ngF& Deewj hejMegjecepeer kes DeeosMeevegmeej Deeeee& eer ves keF& DehetJe& evLeeW kee
eCeeve3 efkeee efpeveceW mes Ske Deveghece ke=efle eefleoC[wee&efJeOeeveced nw Deewj eeW peeseflece&" ceW efpeme evLe kee meceejcYe ngDee Lee, Gmekee
meceeheve 2613 iele keefue ceW vesheeue4 ceW iee{sej ceW mecheVe ngDee~ Fme mecee Deeeee& eer keer DeJemLee 20 (yeerme) Je<e& keer Leer, efpemes
Gvekes peerJeve keer Gelece eew{lee kee keeue kene pee mekelee nw~
Fme evLe kee cetue eefleheee efJe<ee nw-oC[, efheC[, yeeeC[ Deewj eer ev$e kee SkelJe~ Fme ef mes FmeceW hejes#e efeee efn osJee: Fme
vewieefceke Deewj mebkesle efJeee ieg Jeke$e iecee Fme Deeieefceke efmeevle kes jnme kees heos-heos Gpeeiej nesles osKee pee mekelee nw~ oC[ pewmes
eleerke ceW efkeme ekeej Yeejleere ceveer<ee eje GheueyOe DeOeelce, DeefOeowJe Deewj DeefOeYetle mecyevOeer jnme Deesle-eesle nQ Deewj en meeOevee keer
Gelece Yetefcekee ceW eJesMe kejeves keer ef mes efkeme hekeej Gheeesieer nw-en meeOeke kees meeOevee keer DevegYetefle mes ner %eele nes mekesiee~
meeOeveeWheeesieer GheueyOe hegmlekeeW ceW en Skecee$e Ssmeer hegmleke nw efpemeceW efke meeOeve kee efJe<ee mhe, efJeMeo Deewj oe eener {bie mes eefleheeefole
nw~ Dele: GheueyOe Fme efJe<ee kes evLeeW, ceW Fme hegmleke kee Meer<e&mLe mLeeve eehle nesvee eeefnes~
meeOeveheeo, efJeYetefleheeo Deeefo keF& DeJeevlej KeC[eW ceW efJeYee Fme evLe ceW keF& (DeveeervnW, Depeeves, DeyetPe) Deue#e SJeb ogjeefOeiece
jnmeeW kee GodIeeve Deeeee& eer ves ueeske keueeCeeLe& emlegle efkeee nw~ oC[cetue, oC[ee Deewj cege ceW me=ef, efmLeefle leLee uee SJeb DeveeKee
Yee<ee kee yeesOeve Deewj eleske ceW yeejn-yeejn lelJeeW kee eefleheeove kej, Deeeceve kee efJeOeeve kejles ngS DeelcelelJe ceW heefjieefCele meebKe
meccele 24 lelJeeW, efJeee lelJe ceW heg<e, efveeefle, keeue, jeie, DeefJeee, keuee SJeb ceeee veeceke 7 lelJeeW Deewj efMeJe leJe ceW heefjieefCele efMeJe,
Meefe, meoeefMeJe, F&ej Deewj efJeee veeceke 5 lelJeeW kee Ske$e meceenej kej lelJe Megef kes cevleJe kees mhe efkeee nw~ Fmeer ekeej DeveeKee
Deewj Yeemee mebefmLeefleeeW kee efJeJeseve leLee Deecveee efJe<eeke heejcheefjke ceevelee kee eefleheeove Fme evLe kes Devet"s Ghenej nQ~
Fme evLe ceW eeeW kee JeCe&ve kejles mecee Deeeee& eer ves keF& efJeue#eCe jnmeeW kees Ske meeLe ietBLekej emlegle efkeee nw~ GOJe&cegKe leLee
DeOeescegKe eeeW kee JeCe&ve, DeYegoe kes efuees DeOeescegKe eeeW keer meeOevee kee cenlJe, efve:eseme kes efuees mecee eeeW keer meeOevee keer cenee,
eleske ee kee mJehe leLee mLeeve-efJeJeseve, ceele=keeDeeW keer eeiele efmLeefle kee JeCe&ve, oueeW SJeb yeerpeeW Deewj osJeleeDeeW kee JeCe&ve leLee eleske
ceele=kee mes mecye efJeefMe Jeeeg SJeb YegJeveesW kee veeceesuuesKe Deeefo mejue, megyeesOe Yee<ee ceW Fme ebLe ceW Ske meeLe mebpeesee efceuesiee~
Flevee ner veneR DeOeescegKe eeeW ceW mes efkemekee Oeeve GOJe&cegKe he ceW efkeee peevee eeefnS Deewj keeeW-en efveoxMe Yeer Fme evLe ceW
mheleee GheueyOe nw~
2.
kewueeMe ee$ee ceW hejMegjece peer kes oMe&ve ngS Les SJeb oC[ mecyebOeer GheosMe eehle ngDee Lee~
3.
vesheeue kes GuuesKeveere Ske Je<e& ceW 18 efove ceW mes Ske efove en Yeer nw~ (efJeMes<e efJeJejCe vesheeue SJeb Deeeee& eer Mebkejeeee& eefjle ceW osefKees~
De#egCCejepe mebj#eCe heefle, Jeve mebj#eCe Fefleceerve efveJeejCe, heefle eer heMegheefleveeLe TOJee&efcveeeelceke hetpee heefle vesheeue kee ke=efeeeB nw~
46
Mejerjiele veeef[eeW kes JeCe&ve emebie ceW 72 ecegKe veeef[eeW kes veece, Gvekes keee&, Gvekeer GJe Yetefce, Gvekee Gheeesie Deeefo kee
efpelevee efJemle=le efJeJeseve Fme ebLe ceW eehle neslee nw, Glevee keneR {tB{s Yeer efceue heevee keef"ve nw Deewj lees Deewj, mehle Yeeie efJeYee ceefmle<ke kes
mecyevOe ceW pees %eeleJe Fme evLe mes ekeeMe ceW Deeee nw, Gmes meeOeke peieled Deewj DeeegefJe&%eeefveeeW kes efuees ekeeMe mlecYe keer lejn efoMee
efveoxMevekeejer ceevevee nesiee~ meeOevee eje Fve efJeefYeVe veeef[eeW kees mhetle& kej meeOeke kewmes-kewmes Deueewefkeke keee& mecheeefole kej mekelee nw
leLee efJeefYeVe eewefieke cegeDeeW keer meeOevee eje ceveg<e efkeme ekeej efoJe MeefeeeW kee Deheves ceW DeeOeeve kej mekelee nw-en meye Fme evLe ceW
Devegmetle kej Deeeee& eer ves ceeveJe peeefle kes hejce keueeCe kee heLe Deeueesefkele efkeee nw~ Fme evLe ceW efmeevleeW keer ner eee& veneR nw, Deefheleg
mLeeefhele efmeebleeW keer GheueefyOe kee meeOeve-heLe Yeer efveefo& nw~ meecege Fme ebLe mes Jele&ceeve $emle ceeveJelee Deeemle nes mekesieer~
leb$eeieceeW ceW eefleheeefole keeueer Deewj megvojer keer efveleeDeeW kee leLee keeueer Deewj megvojer kee osniele vee[er mecetn mes kewmee DeefYeVe Deewj
DeefJese mecyevOe nw, en mecyevOe keeeW nw leLee Gheemevee #es$e ceW Devle ceW keeueer Deewj megvojer kes DeYeso ceW heefjCele nesves kee keee jnme nwen meye Fme ebLe ceW efJeJesefele efceuesiee~
eCeJe kes cenJe kee eefleheeove, eCeJe keer cee$eeDeeW kee mJehe, eCeJe keer MeefeeeW kee efJeJeseve leLee eCeJe keer meeOevee-heefle kee
efJeMeo efJeJeseve efJeMes<ele: eefleeeW kes efueS meeOeve-heLe keer mhe efoMee Geefmele kejves keer ef mes Fme evLe ceW Devegmetle nw~ Jewmes lees
DeefYeOeeve keer ef mes Fme ebLe kee meeje meboYe& ner eefleeeW kes efuees nw Deewj Gvekes efueS DeeJeMeke kele&Je Deeefke kee FmeceW mLeeve-mLeeve
hej GuuesKe nw, efJeMes<ele: oC[ efJe<eeke meboYe& ceW leLeeefhe FmeceW Ssmes keF& Deve jnme Yeer e$e-le$e mhe efkees iees nQ pees ceveg<e cee$e kes efueS
Gheeesieer nQ Deewj Gmekes DeYegoe kes keejke Yeer nQ~
mecee ef mes osKeW lees ueiesiee efke en ke=efle eleske mebveemeer kes efueS he"veere, ceveveere, DeeejCeere Deewj mebenCeere nw, meeLe ner
efJeJeseveere Yeer nw~ eefle efYeVe peveeW kes efueS Yeer Yeejleere e%ee keer ienvelee Deewj Jeehekelee kes mebyeesOe mes heefjefele nesves kes efueS en evLe jlve
DeOeeve ceveve keer Deveve meeceeer emlegle kejlee nw~
meeceeve peve-peerJeve kes meeOeveesheeesieer efJe<ee Fme ebLe ceW efJeMes<e cenlJehetCe& Deeieceevegmeej Meejerejf ke jevee SJeb efJeMes<e veeef[
eeW kee %eevekeeueer SJeb megvojer keuheevegmeej eeeCeeb mebKee osJelee Deeefo kee JeCe&ve-meeOeveecesCe eeeCeeced mJehe, Oeceveer vee[erCeeced efveheCe, eemLe GlheVe
veeef[
eeW kee veece, meg<egcveeceOemLe veeef[
eeW kee veece, oMeee peheececed SJeb heueeefve leLee ceeve JeJemLee, yeefnee&ieevleee&ie-efJeOeeve, MeecYeJeece,
Jeere& mebj#eCe eefeee, GOJe&leefmJelee meeOeveced leled efJeefJeOe cege, meeOekeeCeeced kee&JeeefCe, efJeMes<e ekeejsCe kegC[efueveer peeiejCe efJeefOe Deeefo~
(meeefo ket kee efJeJejCe ogiee& mehleMeleer) meeefoket kee ogiee& mehleMeleer efJeJejCe keeefo Deewj neefo kee efJeJejCe e$e-le$e-meJe&$e eehle
neslee nw, hejvleg meeefoket kee efJeJejCe Fme eser meer hegefmlekee eje Deeeee& eer ves (keeefo-neefo-meeefo leerveeW keteW kee efJeJejCe) oskej meeOekemecegoee keer eefvLeeeW kees Gvcetefuele kej efoee nw~ eleske ceb$e kee Oeeve ceb$eesej Yeer efoee nw~ meeOekeeW kes efnle ceW Delevle Gheeesieer SJeb
meeOeve-heLe kees jepe-ceeie& yeveeles ngS ievleJe mLeeve megueYe kej efoee nw~
Mebkejeeee& kes peerJeve ceW meyemes ye[e Deew<eOeer Jeie& kee %eeve Gvekees Lee~ jmeeeve mecyevOeer Gvekees DeefOeke %eeve Lee~ ceefCeeeW kee %eeve
DeefOeke Lee~ Jes ceb$e Meee kes meJee&ieb %eelee Les~ eb$e Meee kes meJeeie %eeve kes keejCe Ghejese efJe<eeeW kees %eeve ngDee~ Yeewieesefueke kewueeMe ee$eeeW
Deew<eOeer kee %eeve veneR jKelee~ Jen kewueeMe Yeer YeieJeeve Mebkej kes heeme veneR hengBe mekelee keeesbefke yehe& hej euevee Deekemeerpeve kee DeYeeJe
Deeefo .......................Deew<eOeer mes mecyevOe jKeleer nw~
DeJeOetle efMejesceefCe-hetpeejCe eer mJeeceer
efJeeejCe Deeece peer kes eeeerve uesKe
JewMeeKe Megkeue 5, DeeeMejeeee& peer keer 2491JeeR peevleer Je<e&
mes lesJejer, peyeuehegj, ce0e0
47
Sm-New
Sm-New
MejerjmLeoC[ heefjee
Yeejleere mevle hejcheje ceW efJeefYeVe celeeJeuecyeer meeOeke efme SJeb heefjeepekeeW kes oMe&ve nesles nQ efpevekes Deheves heefjeeelceke eleerke nQ~
FvneR ceW oC[er mJeeefceeeW keer hejcheje nw efpemes DeeeMebkej ves ve kesJeue hegve:e&efleefle efkeee Deefheleg oC[ kes jnme kee Yeer GodIeeve efkeee~
keeue kes eYeeJe mes Fme jnme kees GodIeeefle kejves Jeeuee Gvekee Decetue evLe Deeehe nes ieee Deewj Yeejleere Jee*dcee oC[-meeefnle mes
Metve nes ieee~ Oeerjs-Oeerjs hejchejeiele he mes eehle nesves Jeeuee oC[ kes jnme mes mecyeefvOele %eeve Yeer efJemce=le nes ieee~
oC[er mJeeefceeeW eje OeejCe efkees peeves Jeeues oC[ SJeb hejMeg kees osKekej Ske MeesOekeceea heefjyeepeke mJeeceer efJeeejCe Deeece peer
kees en menpe efpe%eemee ngF& efke DeeefKej en oC[ nw keee? Fmes keeeW OeejCe efkeee peelee nw? Fmekes iegCeOece& keee nQ? Jes Deheveer Fmeer efpe%eemee
kes meceeOeeve nsleg MeesOe ceW peg iees Deewj DeveskeeW Je<eeX keer Ieesj lehemee SJeb DeLeke heefjece kes eje GvneWves Fme jnme kees %eele kej ner efueee~
en jnme Fve ceneve efJeYetefle kees YeieJeeved DeeeMebkej eCeerle evLe eefleoC[wee& efJeOeeve heefle: keer nmleefueefKele eefle (vesJeejerefueefhe ceW)
kes he ceW eehle ngF& pees Deye leke eee: De%eele ner Leer~ en Deveghece evLe-jlve efJee kes efueS, efJeMes<ele: oC[er mJeeefceeeW SJeb meeOekeeW kes efueS
Ske Deefleere osve nw~
eefleoC[wee&efJeOeeveheefle: he{ves SJeb meeOeve kejves kes heeeled en %eele neslee nw efke MeeeeW ceW 5 ekeej kes oC[ yeleees iees nQ~ es
1. megoMe&veoC[ 2. veejeeCeoC[ 3. ieesheeueoC[ 4. JeemegosJeoC[ SJeb 5. DevevleoC[ kes veece mes eefme nQ~ oC[ kee en efJeOeeve Mejerj
jevee kes Devegmeej nw~ oC[ Deewj Mejerj DeLee&led MejerjmLe eeeW kes Devegmeej meeOeve ceeie& mes mecyeefvOele nw~ Fme ekeej Fve oC[eW kee
MejerjmLe eeeW mes DeefYeVe mecyevOe nw~ megoMe&ve mJeeefOeeve mes, veejeeCe DeOeescegKe ceefCehetj mes, ieesheeue GOJe&cegKe ceefCehetj mes JeemegosJe Deveenle
mes SJeb Devevle DeOeescegKe efJeMeg ee mes hetCe& mecyevOe jKelee nw~ Jewmes lees DeOe: SJeb GOJe& meneej Yeer Fvemes mecyeefvOele nw hejvleg Fmekee ecegKe
mLeeve mJeeefOeeve ner nw~
efpeme ekeej eleske ee mes DeOe: GOJe& meneej mes mecyevOe jKeves Jeeueer Ske vee[er eueleer nw Deewj efJeefYeVe ekeej kes keee& mecheeove
kejleer nw, Gmeer ekeej oC[ Yeer keee& kejlee nw~ eeefhe eeefuele meceepe ceW Fme ekeej kee keesF& GheosMe veneR efceuelee, hejvleg efejkeeue meeOeve
kes heeeled Fmekee yeesOe nes ner peelee nw~ oC[ eCeece kejves ceW efJeefYeVe ieefvLeeeW kees mheMe& kej eCeece kejves kee efJeOeeve nw~ ceneYeejle Deeefo
kees osKeves mes helee euelee nw efke Gme mecee Yeer efJeefYeVe GsMeeW keer eeefhle kes efueS efoMeeDeeW kes %eeve mes mecyeefvOele yeeleeW kee efJeMes<e Oeeve
jKee peelee Lee~ heeb[JeeW kes JeveJeeme peeles mecee Gvekes meeLe Oeewce$e+ef<e vew$e+le efoMee keer Deesj kegMee efkees ngS vew$e+leecveee kes Jewefoke ceb$eeW
kee GeejCe kejles ngS eue jns Les~ vew$e+leecveee kes Jewefoke ceb$eeW kee GeejCe kejles ngS vew$e+le keesCe ceW kegMee kejkes peeves keer heueegefle
en ngF& efke Jeve peeles mecee GvneWves efpeme jepeeer kees Kees efoee Lee, ueewkej Gmes hegve: eehle efkeee~ Fme ekeej kes DeveskeeW eble evLe
efJemleej kes Yee mes GodOe=le veneR efkees pee jns nQ~ oC[-eCeece kes mevoYe& ceW en mhe kej osvee Gefele nesiee efke oC[-eCeece keer efJeefOe
iegpeveeW mes ner peeveer pee mekeleer nw~
ceefmle<ke keer efJekeefmele veeef[eeB oC[enCe kejves hej oC[ mes mecyeefvOele efJeefYeVe ceb$eeW kes pehe kejves mes efJeMes<e he mes efJekeefmele nes
peeleer nQ efkevleg en Deeeee& keer ke=hee hej efveYe&j nw~ megoMe&ve oC[ kes enCe kejves hej mJeeefOeeve kes n he$e Deewj oC[ keer n eefvLeeeW
kee Sskee nw~ en ceb$e eesie kees ekeeMe ceW ueeves Jeeuee nw~ meeLe ner hetJee&cveee kees eefleefle kejlee nw~ Fmeer ekeej eer eb$e SJeb oC[ kee
eefleoC[wee&efJeOeeveheefle: ceW Sskee yeleueeee ieee nw~ Fmemes en %eele neslee nw efke nceejs DeeeeeeX kes ceb$e mebkesle, ev$e mebkesle, lev$e mebkesle
Deeefo meYeer mesle jnme iee|Yele nQ~ ieg iece nesves kes keejCe Fvekee mesle efkeme ekeej nw, kenvee og<kej nw~ en meYeer eefleoC[wee&
efJeOeeve heefle: kes Devleie&le efJeeejeW kes eje efueKee ieee nw~
48
veejeeCe veeceke oC[ DeOeescegKe ceefCehetj mes mecyeefvOele nw~ DeOeescegKe ceefCehetj hetJee&cveee SJeb oef#eCeecveee efceuekej Deeiveseecveeeelceke
Deoue hee (mJeeefOeeve kes n Deewj ceefCehetj kes omehe$e~ oesveeW kees efceueekej De&Yeeie kejves hej Deoue ngDee~) kes Deue ner oC[ keer
DeeefvLeeeB nQ~ hetJe&Jele Deecveeeelceke SJeb eereb$eelceke yevekej Yeefeeesie eoeve kejlee nw~ hetJee&cveee kee ceb$eeesie SJeb oef#eCeecveee kes Yeefeeesie
kes Skee SJeb mee#eelkeej mes mee#eeled veejeeCe mJehe veejeeCe veece kee oC[ kenueelee nw~
ieesheeue veeceke oC[ GOJe& ceefCehetj mes mecyeefvOele nw~ GOJe& ceefCehetj kes DeefOeeve osJelee YeieJeeve efJe<Ceg nQ Deewj ceefCehetj ee keer
DeefOee$eer Meefe oef#eCe keeefuekee nQ~ en mJeeb oesveeW MeefeeeB efceuekej ieesheeue kenueeleer nQ, DeLee&led YeieJeeved ke=<Ce kee veece ner ieesheeue nw~
ieesheeue oC[ keer ome eefvLeeeB ner ceefCehetj kes ome oue nQ~ meeLe ner es Deefive keer ome keueeeW Yeer nQ~ Fme meyekee Sskee neskej ieesheeue veece
he[e~
JeemegosJe veeceke oC[ Deveenle mes mecyeefvOele nw~ Deveenle kes eoMe oue nQ~ JeemegosJe oC[ keer eoMe eefvLeeeB FvneR keer eleerke
nQ~ en hetJe&Jeled eereb$eelceke Deecveeeelceke Sskee kee ye[s megvoj {bie mes Fme evLe ceW efJeJeseve efkeee ieee nw~
Devevle veeceke oC[ DeOeescegKe efJeMeg ee kee ner mJehe nw~ DeOeescegKe efJeMegodOe kes eewon oue nQ, pees efke Devevle oC[ keer eewon
eefvLeeeW mes efJeYetef<ele nQ~ hetJe&Jeled Deecveeeelceke, eerev$eelceke Skee eefleheeefole kejlee nw~
eereb$e kee ceeveJe Mejerj ceW efmLele mJehe evLeeW ceW, oes ekeej mes efceuelee nw~ eereb$e kee Ske efyevog mLeeve mJeeefOeeve SJeb otmejs kee
meneej ceW nw~ Fmeer Devegheele mes eereb$e kee efvecee&Ce ngDee nw~ Ssmee eleerle neslee nw efke oC[ kee efvecee&Ce Fmeer DeeOeej hej ngDee nesiee, keeeWefke
eereb$e SJeb oC[ keer Skelee Fme evLe mes efJeMes<e eleerle nesleer nw~ Jewmes, lees Fme evLe ceW meneej kes efyevog mes leerve eerev$eeW kee efvecee&Ce neslee
nw SJeb mJeeefOeeve kes efyevog mes oes eerev$eeW kee efvecee&Ce neslee nw~ Fvekeer hettpee heefle keeefjkee osefJeeeW kee Oeeve, meYeer GheueyOe nwb~ Fvekes veece
nQ me=ef hetpee, efmLeefle hetpee, uee SJeb DeveeKee hetpee Deewj Yeemee~ FveceW DeveeKee Deewj Yeemee eefleeeW kes efueS efJeMes<e cenJe jKeleer nw~ en
efJeMes<e he mes ieg iece nw~ en mebkesle efJeee nw~ Gelece meeOevee kejves kes yeeo ner mJeevegYeJe eje %eeve eehle neslee nw~ efpeleveer cesjer meeOevee
eje eledefkebefele %eeve eehle ngDee nw Jen meeOekeeW kes efnleeLe& SJeb DevegYeJe kejves kes efueS emlegle kej jne ntB~ FmeceW $egefeeW kes efueS #ecee eeLeea
ntB~ efJeled meeOeke Deeies DevJes<eCe kej efJeMes<e heLe eoMe&ve kejves keer Devegkechee kejW~ meeLe ner meeLe Deehe ueesieeW kes megPeeJe Yeer Dehesef#ele nQ,
leeefke efJeeej kej megOeej efkeee pee mekes~
hegvee,
eefleoC[wee& efJeOeeve heefle: ceW eefle kee&Jeeefve ceW efueKee nw
eeCeeb eceMees Oeeveb, peheb ewJe megjee&veced ~ eCeJeme e cev$eeCeeb, Meese efevleveb Keueg ~~313~~
kee&Jeeefve <e[sleeefve, eefleefYee|veeleb cegoe ~ meceeseeceefveJee&neowee eeheles OegJeced ~~314~~
Meeweb mveeveb peheb Oeeveb, megjee&veb efYe#eeveced ~ kee&Jeeefve <e[sleeefve, meJe&Lee ve=heoC[Jeled ~~315~~
(ve=heoC[Jeled DeLee&led iegje%eee~) es efJeYetefleheeo kes Deefvlece Mueeske nQ~ 313, 314 SJeb 315 Jeced he= mebKee 26
meeOeve heeo ceW~
efce#eeveb pehe: mveeveb, Oeeveb Meeweb megjee&veced ~ kee&Jeeefve <e[sleeefve, meJe&Lee ve=heoC[Jeled ~~242~~
eCeJee cee$ee ewJe, Meee: OeeveOeejCeced ~ kee&Jeeefve <e[sleeefve, leejcee$eemeg efevleveced~~241~~
Gheeg&e meeOeveheeo ceW GefuueefKele nQ~ cenejpeesJeere& kes eesie ue#eCe ceW efoee nw efke meeOekeeW kees Fme hej efJeMes<e Oeeve osvee eeefnes~
eefleeeW kee lees eeCe ner nw~ Deeeee& heeo ves pees eefle SJeb meeOekeeW kes efueS kee&Je yeleueeee nw en MeeeeW kee ner DevJes<eCe nw Deewj Meee SJeb
Deeeee& meccele Yeer nw~ eneB ener ye[e mebkesle nw~ ieesmJeeceerpeer keer Gefe Dee%ee mece ve meg meeefnye mesJee~ Fmeer keer hegef kejleer nw~ leejcee$eemeg
efevleveced DeLee&led eCeJe keer cee$ee SJeb eCeJe keer cee$eeDeeW keer MeefeeeB eewbme"-eeQme"Meefe eceMe: es MeefeeeB nQ (Fve MueeskeeW kees cetue eefle
cebs efJeeejCeere, ceeveveere SJeb efevleveere he mes he{vee eeefnS~ eeflekee&Jeeefve ceW efueKes ngS Mueeske Gve JeefeeeW kes efueS nQ pees mechetCe&
49
Sm-New
Sm-New
meeOeveeDeeW kees hetCe& kej egkes nQ Deewj Deheves Devegeeeer meeOekeeW keer heefjhegef SJeb GVeefleMeerue yeveeves kes efueS, cesOee SJeb e%ee kees efJekeefmele kejves
kes efueS yew"kej efevleve kejles nQ~
jpeesJeere& eesie ue#eCeced ceW hegve: Gmeer ekeej G=le nw~ Meyo Deeies-heers nQ, DeLe& eee: Ske mee nw~ en eOeevele: meeOekeeW kes efueS
ner nw~ en Deefleiegelece yeeleW nQ~ eLeceiegpeveeW eje megjee&veced, efleere efMe<e eje megjee&veced efYe#eeveb Deeefo Jeekee efJeeejCeere,
ceeveveere SJeb efevleveere nQ~ eeefhe Deuhe yegef kes Devegmeej efueKeves eesie veneR ntB leLeeefhe Oe=leehetJe&ke efueKeves kee eeeme kej jne nBt hee"kepeve
#ecee kejWies~ eLece iegpeveeW kes eje efkees ngS Dee&ve, efMe<eeW kees eyeg kejves kes efueS SJeb efMe<eeW kees efJekeemeMeerue Meefe eoeve kejves kes
efueS nesles nQ~ Ge MeefeeeW kees OeejCe kejves kes efueS efMe<e meeOeve kejles nQ~ Gve MeefeeeW kes OeejCe kejves mes Deheves mJeeb kees SJeb Deheves
efMe<eeW kees leLee DevegeeefeeeW kees efJekeemeMeerue yeveeves kes efueS #ecelee eehle kejles nQ~
Deeeee& heeo ceW Mejerj jevee kes meeLe-meeLe ceefmle<ke kee Yeer Dee efJeJeseve efkeee ieee nw pees efke he"veere, ceeveveere SJeb efevleveere
nw~ JeefCe&le he"veere, ceveveere SJeb efevleveere MeyoeW keer hegvejeJe=efe kees #ecee kejWies, leLeeefhe en %eele nesvee eeefnS efke es Deheves-Deheves mLeeve hej
Deueie-Deueie cenJe jKeles nQ~ eLece he_e Yeewefleke Mejerj kee JeCe&ve nw, efleere met#ce Mejerj kee JeCe&ve nw leLee le=leere keejCe Mejerj mes
mecyevOe jKeves Jeeuee nw~ eeefhe Meyo meye Ske ner nQ efkevleg efeee Deueie-Deueie nw~ (Mueeske mebKee 242 mes 246 leke meeOeveeheeo, he=
mebKee 59)
Deeeee& heeo kes evLeeW ceW MejerjeW kee JeCe&ve efceuelee nw~ es mebKee ceW veew nQceefmle<ke ceW leerve, keeve Deewj DeeBKe ceW Ske-Ske, meeLe
ner nmle SJeb heeo ceW oes-oes Fme ekeej veew Mejerj nesles nQ~ Fve veew mLeeveeW ceW mechetCe& Mejerj kee JeCe&ve nw~ Skeef$ele he ceW mebhetCe& Mejerj
kenueelee nw~ Deepe kee efJe%eeve eke=efle kee DevegkejCe kej jne nw, hejvleg DeYeer leke hetCe& meheuelee eehle veneR kej mekee nw~ eke=efle ves efpeme
ceeveJe Ie[er kee efvecee&Ce efkeee nw Jen pevce kes mecee mebeeefuele nesleer nw Deewj Deefvlece mecee ceW meowJe kes efueS yevo nes peeleer nw~ eke=efle keer
esjCee nes peeves hej heefjJele&ve Yeer mebYeJe nw~ Fmekes efueS ieg ke=hee, F&ej-Devegen, Meee ke=hee SJeb Deheveer ke=hee eehle nes peeJes lees meYeer keg
Deheveer Fevegmeej kej mekeves ceW meeOeke meceLe& nes mekelee nw~ Fve meyeceW Deheveer Deewj ieg ke=hee ner eOeeve nw ~ mechetCe& meeOeve Fme
meeOeveheeo ceW JeefCe&le nw; meeLe ner mebkesle Yeer efoes nQ~ Jen efJeee nw~ FmeceW JeefCe&le ceb$e, Oeeve, efJeefveeesieeefo Deeiece Meee ceW eehle nesles nQ~
(Fvekee meben Deueie nw) FmeceW keF& peien Ske ner efJe<ee oes voeW ceW ee Ske ner Mueeske oes peien eehle neslee nw~ cesjs efJeeej ceW oesveeW Ske
veneR nQ Deewj ve hegvejeJe=efe ner nQ~ otmejs Mejerj Deewj Fme Mejerj kes Deueie-Deueie JeCe&ve nQ~ pewmes ebcee keer keuee De mes De: leke nw hejvleg
De keej kes efyevee otmejs Je_peveeW kee GeejCe veneR nes mekelee~ mete& keer keuee ceW ke mes Ye leke nw pees efke eoMe nQ FmeceW Yeer De
keej kes efyevee GeejCe veneR nes mekelee~ eefo MeleheLe yeeeCe kees efJeeejhetJe&ke osKeWies leess helee euelee nw efke mete& kees ekeeMe kejves kee FOeve
evcee ner oslee nw~ Fmeer ekeej De keej ke mes Ye kees ekeeefMele kejves kes efueS Meefe eoeve kejlee nw~ Fmeer lejn en efJeeej Fme evLe
ceW oes ee leerve yeej Deeee nw~ efJemleej Yee mes Fmekee JeCe&ve veneR os jne ntB~
Fme DeJemej hej nce Gme lehe: hetle, efvemhe=n heefjeepeke mJeeceer efJeeejCe peer cenejepe kes nee|oke DeeYeejer nQ efpevekes DeLeke
DevJes<eCe, heefjece Deewj heg<eeLe& kes heuemJehe en evLe eefleoC[wee& efJeOeeve heefle: vesheeue mes GheueyOe nes mekeer Deewj YeieJeeved
DeeeMebkej keer en De%eele efoJe ke=efle ueeske keueeCeeLe& ekeeMeve hee mekeer~
lelJeyeesOeeece
50
ceeB iee keer j#ee kee eMve mebmke=efle keer j#ee kes eMve mes peg[e nw~ nce Deheveer meveeleve mebmke=efle mes otj nesles pee jns nQ; FmeerefueS
eeriee Yeer ncemes otj nesleer pee jner nQ
ceneveiejeW kes ket[s-keejeW kes efJeMeeuekeee {sjeW mes efJeke=le iee, meerJej ueeFveeW keer ievoieer kees {esves kes efueS cepeyetj iee, keuekeejKeeveeW kes jmeeeveeW mes efJe<ewueer iee, leuener keer meheeF& kes efuees lejmeleer iee, IeeeW kes ceueyeeW mes heleer iee, hueeefmke heewefueLeerve mes
yeesefPeue iee~
iebiee keer Fme ogo&Mee kes efuees keewve efpeccesoej nw?
iebiee keer Fme oo& Yejer oemleeB mes keewve yesewve nw?
mejkeejer Deewj iewj-mejkeejer mlej hej iebiee efvece&ueerkejCe keer yeele kesJeue yeele yeve kej jn ieF& nw;
iebiee keer eleer hej lewjleer veeveeefYejece veewkeeeW, veJe Je<e& kes mJeeiele ceW mepes-Oepes cegeekeeMeere ce_e, yeg{Jee-cebieue keer ceewpecemleer ceW Petceles ogunve mes mepes yepe[s, osJe-oerheeJeueer kes veece hej keer ieF& DeeefleMeyeepeer Deewj hee&ve kees ye{eJee oslee veewkeeeve meye keg iebiee
kees cepeyetj kej jns nQ eotef<ele Deewj eotef<ele nesves kes efuees~
leesb Je uenjeW hej yesyeeke heWkes iees pet"s oesves Deewj heshmeer kes efieueemeeW kees osKekej iebiee kes efoue mes pees kejen G"leer nw keee
Gmes Yeer efkemeer ves megvee nw?
Fefleneme kenlee nw-en peieodiegDeeW kee osMe nw~ peye-peye iCe meYelee oce lees[leer nw, ceeveJe peeefle ceW meebmke=efleke mebke
ienjeee nw, leye-leye ke=<Ce pewmes peieodiegDeeW kee hee_epeve ceeue G"e nw, Deeefo Mejeeee& pewmes heefjeepekeeW kee eeefvle efyeiegue yepe G"e
nw; Depeg&ve pewmes OevegOee&efjeeW keer YegpeeeW he[ke G"er nQ, osJeeleeW ves Yeer<ce-eefle%eeeW keer nQ, ceee&oeDeeW keer ue#ceCe jsKeeeW efKebeer nw~
eqkevleg Fve meYeer egveewefleeeW ceW jne nw mele kee heg, mebkeuhe keer {lee Deewj kece&-Jeeve ceW leeuecesue~
keYeer jepecenueeW kes TBes Jeeleeeve mes hete Lee Ske veejer kee nleeMe keC"
efke kejesefce keJe ieeefce kees Jesoevegefj<eefle?
(ceQ keee keb, keneB peeTB, JesoeW keer j#ee keewve kejsiee?)
lelkeeue megveeF& he[e Gmes meevlJevee Yeje en lesspemJeer Gej
cee efJe<eero Jejejesns! Yeeeeeexefmce Yetleues~~
(ns megvoefj! legce efJe<eeo cele kejes, ceQ kegceeefjue Ye Fme og<kej keee& kees kejves kes efuees he=LJeer leue hej Dee ieee ntB~)
Deepe jepee megOevJee keer jeveer mes Yeer DeefOeke nleeMe nw cenejepe Meevleveg keer cenejeveer iebiee; kej jner nw leeW mes keCe evove
Fme ekeej
Dece=leleesemebJeeefnveer yele eegjoerveleeb nvle! eeefhelee ~
mekeueot<eCeb eeefle ceppeues njleg ces JeLeeb ne nlee nlee ~~
(j0 ieb 6/38)
eefleefveJeefle&legb Jeeef_leb ceee leJe peemeg MecYees! efnceeuees ~
efMeJe eLee YeJeseb megjef#elee efee leLee eelvees efJeOeereleeced ~~
(j0 ieb 6/48)
jeveekeej-j#ele ie*dieeced cenekeeJedd
51
Sm-New
kees ieeced GodOeefj<eefle?
Sm-New
Dece=le peue keer mebJeeefnveer ceQ/nes jner ntB eegj oervelee kees eehle/Iegue jns nQ DemebKe eot<eCe cegPeceW/yeej-yeej ns efee efMeJe
Mej! Devle: eot<eCe cegKeefjle nw engB Deesj/GheJeeW ceW ne-nekeej OJeefveeeW ceW/veneR mene peelee veeLe en mev$eeme/ueewe uees-ueewe uees cegPes
peeDeeW ceW MecYees! yeee uees cegPes eelvehetJe&ke Deepe/
keee Deepe iebiee keer j#ee kee oeefelJe keesF& uesves kees leweej nw kegceeefjue keer lejn?
JesoeW keer ceerceebmee kejves Jeeues cetOe&ve ceveer<eer kegceeefjue, Deheves Oegve kes hekekes kegceeefjue, echee veiejer ceW MeeeeLe& eje JesoeW kees
hegve: eefleefle kejves Jeeues kegceeefjue, leg<eeveue (Yetmeer keer Deeie) ceW megueie-megueie kej ieg esn kes heehe kee eeeefele kejves Jeeues kegceeefjue keer
lejn keee ceeB iee kees Yeer hegve: eefleefle efkeee pee mekelee nw?
efovees-efove ye{les eot<eCe mes ve nesleer iebiee kees osKe kej ceve ceW ener erme G"leer nwkees ieeced GodOeefj<eefle?
Dehemebmke=efle kes oewj mes iegpejleer, mebmkeej nerve efMe#ee mes mee#ej nesleer, efmeefvLeefke keuej ceW heueleer-ye{leer en heer{er keee
heeret<eOeeje iee kees yeee heeesieer?
DeLeJee Deheveer ner mevleeveeW kes meeceves jes-jes kej en kenleer ngF& ceeB iee Ske efove ce=leg kee JejCe kej uesieer
keLeeefle megjOegveer og:efKelecevee oleer yele S ~
megle! keLececeueerkeg<es cece peueefceefle Meeseefle S ~~
ef#eheefme efveefKeuecegefefceob Ie=efCeleb ceefe js !
ceefueveb megYeiee_euecesJe YeJesvcece lesve Dejs !!
ceeB iebiee kes efJeke=le he kees osKekej Yeues ner he=LJeer Leje& G"s, efkevleg hee<eeCe oe ceeveJe veneR efheIeue mekelee;keeeWefke Gmekeer
%eevesefveeB pe[ nes egkeer nQ, kecexefveeB efJeeece hee egkeer nQ, ceve mees egkee nw Deewj Deelcee cej egkeer nw
Denn! YeieerjLelehe: ieleb keJe veg JeLe&cees !
efJeuehevleerefceefle megjOegveerceJeueeskee Oeje kecheles !!
ceeB iebiee kees Deepe hegve: DeeJeMekelee nw osJeele pewmes heg$e keer pees kejs Yeer<ce-eefle%ee ceeB keer j#ee keer
Mevleveesjves! keJeeeeqmle les meeceleced
me eleeheer meglees veece osJeele: !
ees efn kegJeeale Yeer<ceeb eefle%eeb hegve:
lJeeb
mecegodOeleg&cemceeoIeewIeeones !!
keee Deepe keer mevleeveeW kees ceneYeejle kes Gme eleeheer osJeele keer heneeve nw? Yeer<ce-eefle%ee kes jnme kee %eeve keee os heeesieer Deepe
keer pepe&j efMe#ee hejer#ee eCeeueer? DeLeJee [ê^ Fbiece ceW jKes er0 Jeer0 kes meerejf eueeW ceW keee efkemeer kees efceuesieer osJeele keer Ske Peueke Yeer?
iebiee keer j#ee kee meJeeue leye leke meJeeue ner yeve kej jn peeesiee, peye leke pees kene peee Jener ve efkeee peee~ efkevleg nee! Je_evee
keer efYeefe ceW Ke[e en ev$e egie keee MeyoeW kees Gvekes meeLe&ke DeLeeX leke hengBeeves ceW meceLe& nes heeesiee? keeMe! eefo Ssmee neslee lees ceeB iebiee
Deheveer Deceue-OeJeue-Oeeje mes Fme heefJe$e Yet-Yeeie ceW DeJeMe uenjeleer~
eeo Dee jner nw keeefMejepe yeeoe keer, efpevneWves Deheveer epee kees Gece kes efuees esefjle efkeee, mJejespeieej kes efuees eJe=e efkeee~ epee
eje emlegle Glheeo kee efJeee yeepeej ceW neslee Lee~ pees Jemleg efJeee kes efuees yee peeleer Gmes jepee eje Kejeros peeves keer JeJemLee Leer~ heuele:
keeMeer megKe-Meeefvle mes peieceiee G"er~ Fv kees en osKe efevlee ngF& Deewj GvneWves ue#ceer SJeb YeieJeeved efJe<Ceg mes yeeoe keer hejer#ee uesves keer
eeLe&vee keer~ efJe<Ceg SJeb ue#ceer oesveeW ueesnej-ueesneefjve kes he ceW MeefveosJe keer cetefle& ueskej keeMeerjepe kes ne ceW hengBes~ Gme cetefle& kes veeres
efueKee Leepees Fmes Kejerosiee Gmekee meJe&veeMe nes peeesiee~ heuele: epee ceW mes keesF& Yeer Gme megvoj cetefle& kees veneR Kejero mekee~ eefle%eeye
jepee ves meye keg peeveles ngS Gme cetefle& kees Kejeroe, pewmes ner cetefle& jepecenue ceW jKeer ieF&, jepe eer jepee kees es[kej eueer ieF&, ue#ceer
kes peeles ner Oece& Yeer Gmekes heers-heers eue efoee~ ue#ceer Deewj Oece& eje jepee kee heefjleeie nes peeves hej mele ves kene-jepeved Deye ceQ Yeer
legcnW es[kej peevee eenlee ntB~ jepee ves kene-"erke nw, Ske yeej legce cesjs ieues ueie peeDees, efhej peevee~ mele pewmes ner jepee kes ieues ueiee,
52

Shankar 1

Încărcat de

Informații document

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Shankar 1

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

MejeJelejCeced

heefjJeepeke mJeeceer %eeveevevo mejmJeleer

[e@0 jece vejsMe ef$ehee"er

Jeer0 kes0 efleJeejer

eerceod Deee peieodieg Mejeeee& Jewefoke MeesOe mebmLeevece

eqleere heg<he 2004

cegKe mebj#eke : heefjJeepeke mJeeceer %eeveevevo mejmJeleer

meneesie jeefMe : hees 251.00 cee$e

cegke : Yeeie&Je Yet<eCe esme, ef$eueeseve, JeejeCemeer

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

veefn keesefhe megOeer:~

efJeefolee ve ceee efJeMeowkekeuee; ve e efke_eve kee_eveceefmle iegjes:~

eerceod Deee MejYeieJelheeo kes efMe<e leeskeeeee& ke=le leeskeekeced

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

eoe eoe efn Oece&me iueeefveYe&Jeefle Yeejle ~

Radhakrishnan, the great philosopher of India said :

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

DeJe<ex elegJexoer eoMes

<ees[Mes ke=leJeeved Yee<eb eef$ebMes cegefvejYeieeled ~~

ieseb ieerlee veecemeneb Oesebb eerheeflehecepeeced ~

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

Indeed Adi Shankar was the reincarnation of lord Shiva as told :

ogeeej-efJeveeMeee eeogYet&lees cenerleues

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

meJex YeJevleg megefKeve: meJex mevleg efvejeceee:~

Dr. Ram Naresh Tripathi

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

mebYeJeeefce egies egies ...

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

Deeeee& Mebkej - eekeekeeue

Jesoe: <e[b efveefKeueb e Meeeb ceneved ceneYeejle-JeeefjjeefMe:

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

emleeJe kejveecegntle&cee$eb ceefCekeefCe&keeeeb efJeOesefn melmeue meefVeOeeveced~

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

kees Thej G"ekej DeIece<e&Ce mveeve kejves keer DeefYeuee<ee keer~

leLeeieleeevleceYetoMes<eb me JewefokeesOJee efJejueeryeYetJe~

kegceeefjue keer DeelcekeLee

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

ves Fme yeele kees peeve efueee~

heb0 kegceeefjue keer efoJe ef

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

4. efelmegKeeeee&-ke=le Je=neMejefJepee kes Mueeske~

heeeele uesKekeeW keer e ef

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

Skeevles megKeceemeleeb hejlejs esle: meceeOeereleeced,

Deeepeieodieg Mejeeee& YeieJelheeo keer 2513JeeR peevleer heJe& hej ekeeefMele

efmebnmLe peesefle<e cenekegcYe, Gppewve, 2004 (ce0e0)

heeeele uesKekeeW eje Devegceeefvele keeue

Yeejleere Fefleneme kee JeemleefJeke keeueece

120 DeLeJee 78 F&meJeer meved