Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
437
Resumo
A pesquisa documental desenvolvida no Arquivo Municipal de Ponte de Lima
no mbito da tese doutoramento sobre o tema A Casa Nobre no Concelho de
Ponte de Lima na poca Moderna permitiu identicar documentao indita
que esclarece sobre a organizao e o funcionamento dos ofcios mecnicos
no concelho. Procurou-se ainda cruzar os elementos pertinentes relativos
actividade institucional dos pedreiros, carpinteiros e ferreiros activos no
concelho durante o sculo XVIII e a encomenda de arquitectura patrocinada
pela cmara no mesmo perodo.
Abstract
A documental search in the Archives of Ponte de Lima led to novel ndings
concerning the various mechanical crafts in the 18th century, especially those
involved in the architectonic activities: masons, carpenters, blacksmiths. In
addition, it became possible to identify the architectonic commissions under
the patronage of the municipality.
1. INTRODUO
Quando inicimos a pesquisa documental no Arquivo Municipal de Ponte de
Lima no mbito da tese de doutoramento sobre o tema da casa nobre no concelho
de Ponte de Lima no sculo XVIII, procurmos na documentao disponvel
Mestre em Histria da Arte em Portugal pela Faculdade de Letras da Universidade do Porto. Doutoranda
em Histria da Arte em Portugal do Departamento de Cincias e Tcnicas do Patrimnio da Faculdade de
Letras da Universidade do Porto, sob orientao cientca do Professor Doutor Joaquim Jaime FerreiraAlves e da Professora Doutora Lcia Rosas. Bolseira da Fundao para a Cincia e a Tecnologia.
1
438
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
439
ofcios mecnicos no concelho4. Por razes bvias concentrmo-nos nos prossionais que esto directamente relacionados com a prtica arquitectnica: os pedreiros,
carpinteiros e ferreiros. Anal so estes os principais construtores do concelho5.
Cada ofcio tinha um regimento representado por um ou mais juzes6, que eram
eleitos pelos seus pares e nomeados para prestar juramento na cmara: Aos dezoito
dias do mes de Maio de mil setecenttos e sasenta nesta vila de Ponte de Lima e casas
da minha morada aonde foi vindo Pedro Cerqueira nomeado para juis do seu ofcio
de pedreiro em virtude da comisso a mim dada lhe deferi o juramento dos santos
evangelhos em forma devida subcargo do coal lhe encarreguei zece em tudo sua
obrigao o que prometeo fazer e asinou Antnio Brando de Barbosa Magalhes
Lyra escrivo da camara que o escrevi.7 Estes ocupavam o cargo, em regra, durante
trs anos: Nesta apareceo Joo Leite juis do ocio de pedreiro morador nesta villa
e dice que servio o dito ocio a mais de trs annos como consta nos livros deste senado e que assim requeria o ouvecem por aliviado da dita ocupao e se nomeiace
outro para servir o dito cargo visto ser justo seu requerimento se ouve por aliviado do
cargo de juis de pedreiros e se nomeias em seu lugar para cervir a mesma ocupao
estes tres anos vindouros de mil setecentos setenta e oito setenta e nove e oitenta a
Antnio da Fonte por alcunha o maquieiro asistente no lanco de Barreiros deste
termo freguesia de Correlho e se mandou a mim escrivo a avisalo para vir tomar
juramento com pena de priso.8 Contudo, encontrou-se documentao comprovativa de que este prazo era por vezes largamente excedido: Nesta apareceo Manuel
Velho de Barros desta villa juis que tem sido do ocio de carpinteiro aperto de trinta
annos athe o presente e dice queria se nomeace outro em seu lugar.9
um; para a elaborao deste estudo foram seleccionados documentos em nove volumes. Os Livros de
Registo Geral integram registos de actividade prossional, de proviso e conrmao de privilgios, de
ordens rgias, entre muitos outros.
4
A documentao trabalhada d ainda informaes sobre outras actividades, nomeadamente as de
alfaiate, sapateiro, cirurgio, moleiro, carreteiro, tecedeira, parteira, etc. curioso salientar que as actividades prossionais estavam organizadas segundo o gnero.
5
Para alm de construtores do concelho, temos conscincia que muitos tambm trabalharam fora. Sabemos, por exemplo, que alguns pedreiros e carpinteiros de Ponte de Lima trabalharam na cidade do
Porto, nomeadamente no Quartel do Segundo Regimento de Infantaria e na Real Casa Pia de Correco
e Educao e Aquartelamento das Partidas Avulsas. Cf. RIBEIRO, Llia Paula Teixeira -. Edifcios Pblicos
Portuenses no Desfecho do Sculo XVIII: Quartel do Segundo Regimento de Infantaria e na Real Casa
Pia de Correco e Educao e Aquartelamento das Partidas Avulsas. Porto: [s.n.], 2004. 2 vol. Tese de
Mestrado em Histria da Arte Portuguesa apresentada Faculdade de Letras da Universidade do Porto.
(Policopiada). Sabemos ainda que muitos foram chamados por ordem de D. Joo V para trabalhar nas
reais obras de Mafra. Cf. A.M.P.T.L., Livros de Registo Geral Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: CALHEIROS, Nicolau Barbosa, 14/1/1728-25/6/1772, . 237-238 v, (cota 2.1.3 cx7-1).
6
A documentao permitiu identicar alguns dos juzes dos ofcios de pedreiro, carpinteiro e ferreiro,
cuja relao se apresenta no quadro n 1 em anexo.
7
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: MALHEIRO, Antnio
Lus Pereira de ?/?/1759-27/1/1766, s. 69, (cota 2.3.1.cx 2.2).
8
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: BERNARDES, Antnio
Lopes, 3/8/1774-8/1/1781, s 151v-152, (cota 2.3.1.cx4-1).
9
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: ?, 22/10/176830/12/1771, s. 117v, (cota 2.3.1.cx3-3).
440
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: OLIVEIRA, Manuel
Paes Gomes de, 20/6/1749-26/5/1751, s. 127, (cota 2.3.1.cx1-2).
11
Termo de desistncia da actividade de pedreiro datado de 24 Julho de 1756. Cf. A.M.P.T.L., Livros de
Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: LYRA, Francisco de Attouguia Bettencourt de,
23/12/1753-29/12/1759, s. 124v-125, (cota 2.3.1. cx 2-1).
12
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: LYRA, Francisco de
Attouguia Bettencourt de, 23/12/1753-29/12/1759, s. 228, (cota 2.3.1.cx 2-1).
10
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
441
o juis do ocio o examine e achando o suplicante capas lhe passe certidam e com
ela o escrivam da camara lhe passe sua carta de exame e vossa merce despacho.
O juis do ocio satisfaca ao que o suplicante requer. Machado. Certico eu Mateus
Fernandes Franco da freguesia de Santa Comba do termo de Ponte de Lima juis
do ocio de pedreiro que pelo juramento que tomei achei capas a Joo Alves da
Silva do lugar e freguesia do Barrio do mesmo termo de Ponte de Lima digo o achei
capas de puder uzar o ocio de pedreiro e abrir seu portal e trazer seus obreiros
e tudo o mais pertencente a dita arte de aquitatura em toda a parte do risco das
sinco ordens e por asim ser verdade lhe passei esta por minha mo propria e asinei
hoje 20 do mes de Marso de 1746 anos do juis do ocio Mateus Fernandes Franco
Filgueiras.14
A actividade de construo no era na maioria dos casos um acto solitrio,
pelo contrrio, pressupunha interdisciplinaridade e a mais valia de uma equipa:
Raramente um trabalho de pedraria era arrematado por um nico mestre, ainda
que se encontrem casos em que isso acontece. Arrematada a obra eram chamados
para nela trabalharem os homens necessrios.15
A vida corporativa de Ponte de Lima era certamente intensa, como se
comprova pela quantidade de referncias encontradas na documentao. Sabemos
igualmente que as corporaes dos diferentes ofcios participavam activamente na
procisso do Corpo de Deus16. A primeira referncia a esta procisso em Ponte de
Lima aparece numa carta rgia de D. Joo III datada de 17 de Fevereiro de 153717.
A procisso era constituda por um cortejo cvico e corporativo, com andores
decorados transportando a imagem do santo padroeiro de cada corporao. Para
alm de ser uma festa religiosa, era tambm um grande evento social, tendo
atingido um grande esplendor no reinado de D. Joo V, como se pode comprovar
Na nossa pesquisa, encontrmos trs cartas de exame completas, todas com um texto muito idntico.
A ttulo de exemplo, apresentamos em apndice (Documento n 1) a transcrio integral de uma delas.
A.M.P.T.L., Livros de Registo Geral Cmara Municipal de Ponte de Lima. Escrivo: MACHADO, Francisco
de Andrade, 25/3/1746-27/12/1753, . 2-2v, (cota 2.1.3 cx1-2).
14
Transcrio parcial da carta de exame de Joo Alves da Silva, datada de 20 de Maro de 1746. Cf.
A.M.P.T.L., Livros de Registo Geral Cmara Municipal de Ponte de Lima. Escrivo: MACHADO, Francisco
de Andrade, 25/3/1746-27/12/1753, . 2-2v, (cota 2.1.3 cx1-2).
15
FERREIRA-ALVES, Joaquim Jaime B. Elementos para a histria das sociedades entre mestres pedreiros
(sculos XVII-XVIII). Separata da Revista da Faculdade de Letras II. II srie, vol. 9. Porto: Faculdade de
Letras, 1992. p. 338.
16
Em Ponte de Lima a procisso era muito participada como se pode comprovar pela leitura do
compromisso do juiz dos ferreiros datado de 20 de Maio de 1750. Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas
da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: OLIVEIRA, Manuel Paes Gomes de, 20/6/174926/5/1751, s. 94v, (cota 2.3.1.cx1-2).
17
Sentena de desagravo, pela qual manda o rei D. Joo III que se conservem os usos e costumes da
cmara de Ponte de Lima de comer mourisca, de correr touros e de dar almoo aos anjos e ociais da
cmara em honra das festas do Corpo de Deus. Faz referncia ao facto de se correrem touros em quatro
festas por ano: no Corpo de Deus, no S. Joo Baptista, na visitao da Santa e no dia do Anjo Custdio.
Cf. A.M.P.T.L., Carta Rgia de D. Joo III, 17 de Fevereiro de 1537 vora, (cota 2.6.3 cx9-47).
13
442
pela leitura da carta rgia datada de 1747, na qual se referem verbas signicativas
atribudas para a assistncia procisso18.
Esta realidade no era exclusiva de Ponte de Lima, sendo bem conhecida a
interveno das corporaes no concelho de Lisboa j desde os nais do sculo
XIV19. Com efeito, a partir deste perodo, a participao dos artces torna-se decisiva, j que passam a ser chamados na cmara para tratar de assuntos especcos
das respectivas prosses, que por sua vez, eram tambm interesses da comunidade.20
No estudo introdutrio do livro As Corporaes dos Ofcios Mecnicos, Marcelo Caetano esclarece: Cada prosso formava, no concelho, uma unidade orgnica regida por leis prprias aplicadas por autoridades tambm prprias sob a
scalizao e superintendncia das autoridades municipais. As normas privativas
da prosso referiam-se tcnica do seu exerccio, moral social e disciplina
interna do seu desempenho, ao exame dos candidatos a mestres, instituio das
autoridades e discriminao dos seus deveres21.
Logo, a documentao que encontrmos duplamente signicativa, porque
permite conhecer o sistema corporativo e os seus principais intervenientes, bem
como elucida sobre a estrutura administrativa, social e econmica do concelho de
Ponte de Lima no Antigo Regime. Tem ainda a vantagem de abranger praticamente
todo o sculo XVIII22 sem grandes hiatos.
Para este estudo, e partindo da informao disponvel, foi possvel elaborar
quadros sinpticos, que apresentamos em anexo, que revelam aspectos interessantes
sobre as trs prosses em estudo.
Comecemos com os registos de incio da actividade laboral23. Como
explicamos anteriormente, estes eram feitos na cmara, depois dos candidatos
Carta do rei D. Joo V enviada ao provedor da comarca de Viana pela qual manda que se leve em
conta aos ociais da cmara de Ponte de Lima os 6 mil ris de propinas que levam em cada ano os
vereadores, o procurador do concelho, o juiz de fora, o corregedor e o provedor da comarca pela
assistncia procisso do Corpus, como tambm os 4 mil ris ao assessor da cmara, as despesas das
varas para os almotacs e os 20 mil ris de aposentadoria para casas do juiz de fora. Cf. A.M.P.T.L., Carta
Rgia de D. Joo V, de 9 de Dezembro de 1747 Lisboa, (cota 2.6.3 cx8-37).
19
Em 1383, o Mestre de Avis, regedor e defensor do reino ordenava que vinte e quatro homens, dois
de cada mester, participem do governo municipal da cidade: assim constituda a Casa dos Vinte e
Quatro Cf. LANGHANS, Franz-Paul de Oliveira As Corporaes dos Ofcios Mecnicos. Subsdios para
a sua histria com um estudo do professor Dr. Marcelo Caetano. 1 volume. Lisboa: Imprensa Nacional,
1943. p. LIX-LXXXV.
20
REIS, Lysie. Os homens rudes e muito honrados dos mesteres. Revista da Faculdade de Letras do
Departamento de Cincias e Tcnicas do Patrimnio. Porto, 2005. I Srie, vol. IV, pp. 236.
21
LANGHANS, Franz-Paul de Oliveira As Corporaes dos Ofcios Mecnicos. Subsdios para a sua
histria com um estudo do professor Dr. Marcelo Caetano. 1 volume. Lisboa: Imprensa Nacional, 1943.
p. XII.
22
A nossa pesquisa concentrou-se na documentao referente ao sculo XVIII; contudo, consultmos
tambm alguns flios datados do nal do sculo XVII e outros do incio do sculo XIX, por estes
estarem inseridos nos livros setecentistas.
23
Os registos de incio de actividade e de desistncia de cada prosso encontram-se compilados nos
quadros sinpticos n 2 a n 6, que apresentamos em anexo
18
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
443
terem sido examinados pelo juiz do ofcio, como esclarece um destes registos
que transcrevemos: Aos vinte e nove dias do mes de Setembro de mil setecentos
dezoitto annos nesta villa de Ponte de Lima e casas de mim escrivo da Camara
apareceu Domingos Velho ocial da arte de pedreiro morador na freguesia de Santa
Comba termo desta villa e por elle me foi apresentado sua carta de examinasam
requerendo me lhe registasse a qual lhe registei e tornei a entregar e de como a
recebeu asinou e eu Bernardo Freire de Andrade e Brito escrivo da Camara que
o escrevi. Domingos Velho24
A anlise destes quadros permite-nos tirar vrias ilaes. Em primeiro lugar,
verica-se que h um elevado nmero de registos de carpinteiros e pedreiros.
Logo, as respectivas corporaes tinham certamente uma grande importncia.
A grande maioria dos pedreiros do concelho era proveniente da freguesia
de Moreira, como se v na gura 1. Na nossa perspectiva, esta realidade pode ter
uma explicao. As actividades mecnicas eram muitas vezes exercidas por vrios
membros da mesma famlia, e a arte do ofcio era transmitida de gerao em gerao. Evidentemente, para provar a relao de parentesco dos artces seria necessrio consultar os registos notariais; contudo, o facto dos apelidos se repetirem
permite especular sobre essa hiptese. No deixa de ser relevante o facto de 39%
dos pedreiros serem da mesma freguesia; tanto a coincidncia onomstica como a
do lugar de origem apontam nesse sentido. Alm disso, as pedreiras do concelho
esto localizadas precisamente nas quatro freguesias a que corresponde um maior
nmero de registos.
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Registo Geral. Escrivo: BRITO, Bernardo Freire de Andrade e, 18/11/168519/6/1719, s 5 v, (cota 2.1.3. cx5-1).
24
Estoros
444
Por outro lado, o perodo de inscrio mais intenso foi sem dvida a primeira
metade do sculo XVIII, com especial nfase para o nal da segunda dcada, como
se pode observar na gura 2. Corresponde certamente a um perodo de maior
procura prossional, de crescimento econmico na regio e consequentemente
de encomenda arquitectnica. Como j tinha sido apontado por Paula Cardona:
o maior nmero de obras de pedraria adjudicadas em Ponte de Lima se situa no
perodo 1700-1800 e que, maioritariamente, os mestres pedreiros contratados para
as obras eram naturais deste concelho, seguindo-se Viana do Castelo, Caminha e,
para o mesmo perodo, Arcos de Valdevez e Barcelos.25
Relativamente aos registos de actividade dos carpinteiros, verica-se uma distribuio regular ao longo do sculo e por freguesia. Em contrapartida, os ferreiros
eram na sua grande maioria provenientes da freguesia de Arcozelo, e de outras
freguesias prximas da vila.
Certamente que os ociais e mestres inscritos na cmara no trabalhavam
somente nas obras municipais ou nas promovidas pelas instituies religiosas. O
que nos permite pensar que muitos trabalhariam para encomendadores particulares,
sobretudo para aqueles que dispunham de uma situao econmica privilegiada.
Logo, acreditamos na participao destes prossionais na construo de muitas
casas nobres da regio, muito embora, no tenhamos contratos para o provar.
Contudo, o facto de muitos destes artces trabalharem para a cmara de Ponte
de Lima, que por sua vez era administrada por membros das famlias titulares,
conduz-nos a esta reexo.
CARDONA, Paula Cristina Machado A Actividade Mecentica das Confrarias nas Matrizes do Vale
do Lima nos Sculos XVII a XIX. Porto: [s.n.], 2004. 3 vol. Tese de Doutoramento em Histria da Arte em
Portugal apresentada na Faculdade de Letras da Universidade do Porto. (policopiada), p. 837.
25
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
445
As obras pblicas eram decididas em conselho de cmara, sendo depois apregoadas pelo porteiro
camarrio que divulgava a notcia. Os prossionais interessados na obra apresentavam o seu preo e
condies. As diferentes propostas eram registadas em acta.
27
As obras identicadas na consulta dos autos de vereao encontram-se coligidas no quadro n 7 que
se apresenta em anexo.
28
Na freguesia de Arcozelo foram realizadas vrias obras, por exemplo, a reedicao do Prtico do
Anjo da Guarda em 1771, que ter sofrido danos devido s cheias do rio Lima. Cf. Fonte: A.M.P.T.L.,
Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo:?, 22/10/1768-30/12/1771, s. 117v118, (cota 2.3.1.cx3-3).
29
A ponte considerada Monumento Nacional desde 1910.
30
ANDRADE, Amlia Aguiar Um Espao Urbano Medieval: Ponte de Lima. Lisboa: Livros Horizonte,
1990. ISBN 972-24-0771-6. p. 12.
26
446
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: CALHEIROS, Joo
Barbosa, 28/8/1745-28/6/1749, s 94, (cota 2.3.1.cx1-1).
32
A Torre da Cadeia considerada Imvel de Interesse Pblico pelo Decreto n 34 452, de 20 Maro
1945.
33
ESTEVES, Alexandra A morada indesejada: os presos da cadeia de Ponte de Lima 1732-1739. Ponte
de Lima: Edio da Liga dos Amigos do Hospital de Ponte de Lima, 2005. ISBN 972-9060-91-6. p. 15.
34
Cf. 1775, Outubro, 7 Ponte de Lima, A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de
Lima, Escrivo: MORAES, Alexandre Botelho de, 3/8/1774-8/1/1781, s 36-37v, (cota 2.3.1.cx4-1).
31
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
447
Assim, uma parte signicativa das obras promovidas pela cmara de Ponte
de Lima na segunda metade sculo XVIII, traduz-se na manuteno e restauro dos
edifcios medievais e tardo-medievais mais emblemticos da vila, como a ponte,
o edifcio da cadeia e a Igreja Matriz. Em 1755, foi ainda reerguido o pelourinho da
Da traa romnica da Igreja Matriz de Ponte de Lima j pouco resta, j que ela foi reconstruda em
1425 com o apoio de D. Joo I, que autorizou o derrube de algumas casas fronteiras, uma vez que,
para a nova igreja, o espao da anterior se mostrava acanhado. Contudo, a obra s foi concluda por
volta de 1446, no perodo da regncia de D. Pedro. No entanto, a Igreja de Nossa Senhora dos Anjos,
com vulgarmente conhecida, teve posteriormente vrias campanhas de obras, nomeadamente no
sculo XVI, tendo sido ampliada segundo o risco do pedreiro limiano Sebastio Afonso. Cf. SILVA, Maria
Ignia L.E. da Igreja Matriz de Ponte de Lima. Dissertao de Licenciatura em Histria na Faculdade
de Letras da Universidade do Porto. Porto: [s, n], 1971.
36
Auto de vereao de 16 de Dezembro de 1750. Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal
de Ponte de Lima, Escrivo: OLIVEIRA, Manuel Pes Gomes de, 20/6/1749-26/5/1751, s. 150, (cota
2.3.1.cx1-2).
37
CARDONA, Paula Cristina Machado Ob. Cit, p. 313.
35
448
A primeira pedra ter sido lanada no dia 6 de Outubro de 1752, como nos
informa o documento que transcrevemos: Aos ditos seis dias do mes de Outubro se
lancou a primeira pedra na obra do pao do concelho desta villa no dobro que para
a parte do nacente se mandou fazer de novo por mandalo especial de sua Magestade
que Deos guarde sendo juis de fora o Doutor Francisco de Atougia Bentencur Lira e
espetor especial della com Antnio Pereira Pinto de Araujo o Doutor Joseph Galvo
de Faria a que asestiro tambem por empedimento dos vereadores atoais Manuel
Pereira Castro e Caetano de Abreu Gondim e o procurador atoal Manuel Pereira
Pimenta commigo Joo Lus de Matos Villalobos e Lima escrivo da camara atoal
he para constar mandaro fazer este termo que comigo asinaro e tambm a
vereao por no haver mais partes que requerecem eu Joo Lus de Matos Villalobos
e Lima escrivo da camara o escrevi.39 No m da Baixa Idade Mdia a casa da
Desconhecemos se o pelourinho que ainda hoje existe na margem esquerda do rio Lima o mesmo
que foi reerguido em 1755. Contudo, pelo auto de vereao datado de 4 de Janeiro, camos a saber
que existia um antes de 1755, que a cheia do rio derrubou e que foi construdo outro para o substituir.
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: LYRA, Francisco de
Attouguia Bettencourt de, 23/12/1753-29/12/1759, s. 50 v (cota 2.3.1.cx 2-1). Sendo a localizao
a mesma, pensamos poder tratar-se do mesmo pelourinho, muito embora admitamos que possa ter
sofrido intervenes posteriores. O pelourinho de Ponte de Lima considerado Imvel de Interesse
Pblico pelo Decreto-Lei n23 122, de 11 de Outubro de 1993.
39
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: LYRA, Francisco
Attouguia Bettencourt de, 25/4/1751-27/2/1754, s. 75-75v, (cota 2.3.1.cx1-3).
38
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
449
Vd. ANDRADE, Amlia Aguiar Um Espao Urbano Medieval: Ponte de Lima. Ob cit. P. 23-24.
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: LYRA, Francisco
Attouguia Bettencourt de, 25/4/1751-27/2/1754, s. 81v (cota 2.3.1.cx1.3)
42
Cf. A.M.P.T.L., Livros de Actas da Cmara Municipal de Ponte de Lima, Escrivo: LYRA, Francisco de
Attouguia Bettencourt de, 23/12/1753-29/12/1759, s. 70 v, (cota 2.3.1.cx 2-1).
40
41
450
4. CONCLUSO
A documentao prova que a vida corporativa de Ponte de Lima no sculo
XVIII era intensa, revelando dinamismo e crescimento social. Por outro lado,
torna-se evidente que a economia era pujante, e que a encomenda arquitectnica
patrocinada pela edilidade, apesar de ser signicativa, no justicava por si s
toda a actividade dos pedreiros, carpinteiros e ferreiros inscritos na cmara ao
longo do sculo. Logo, legtimo pensar que estes artces trabalhavam para
outros encomendadores, j que as taxas de desistncia da actividade prossional
so baixas relativamente ao nmero de activos. No querendo forar os resultados
deste nosso exerccio, e deixando outras hipteses em aberto, acreditamos, no
entanto, que muitos destes prossionais foram os autores e artces de muitas
casas nobres do concelho.
AGRADECIMENTOS
Gostaramos de concluir este artigo agradecendo s pessoas e entidades
que nos apoiaram: Dr. Cristiana Freitas e a Eduarda Varejo, pela inestimvel
colaborao durante a pesquisa documental no Arquivo Municipal de Ponte de
Lima; Cmara Municipal de Ponte de Lima, pela cedncia das fotograas includas
neste trabalho; ao Professor Doutor Jaime Ferreira-Alves, pelas sugestes e leitura
crtica do texto; e ao Doutor Manuel Fernando Pereira, pelo apoio na formatao
das tabelas e grcos. Finalmente, Fundao para a Cincia e a Tecnologia, pela
bolsa de estudo (SFRH/BD/25099/2005).
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
451
452
Nome
Ofcio
1746
1746
1746
1748
1750
1750
1752
1754
1758
1758
1760
1761
1764
1772
1772
1778
1778
1779
Pedreiro
Pedreiro
Ferreiro
Carpinteiro
Carpinteiro
Ferreiro
Pedreiro
Pedreiro
Ferreiro
Carpinteiro
Pedreiro
Carpinteiro
Ferreiro
Pedreiro
Carpinteiro
Pedreiro
Pedreiro
Pedreiro
Ms
Setembro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Maro
Maro
Maro
Abril
Abril
Abril
Maio
Maio
Maio
Maio
Dia
18
13
13
13
13
16
16
16
16
16
23
23
23
23
7
7
7
24
24
24
1
1
1
1
Nome
Domingos Esteves
Antnio de Lima
Brs de Lima
Antnio Alves
Joo Moreira
Domingos Alves
Incio de Matos
Sebastio Alves
Nicolau de Matos
Manuel Rodrigues
Joo de Magalhes
Manuel Alves
Romo Fernandes Tial
Joo Pinto
Manuel Moreira de Aguiar
Mateus Fernandes Franco
Suprione Fernandes Lima
Joo de Arajo Franco
Antnio Fernandes
Domingos Rodrigues
Domingos Rodrigues
Incio de Matos
Manuel Rodrigues
Francisco Lopes
Funo
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Freguesia/Lugar
Brrio
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Arcozelo
Arcozelo
Arcozelo
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
453
Ms
Maro
Setembro
Setembro
Setembro
Setembro
Setembro
Setembro
Setembro
Setembro
Setembro
Setembro
Outubro
Outubro
Outubro
Outubro
Outubro
Outubro
Outubro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Maro
Maro
Maro
Maro
Abril
Abril
Maio
Dia
18
8
11
11
29
21
26
26
26
26
26
10
23
24
24
24
24
24
1
7
7
7
20
21
23
5
7
8
27
30
4
7
8
10
10
10
20
20
20
20
30
13
27
27
18
18
18
25
9
10
1
Nome
Sebastio Lopes
Manuel de Castro
Joo Rodrigues Lima
Domingos Pires
Domingos Velho
Joo Rodrigues
Joo Esteves
Pedro Esteves da Costa
Jos Rodrigues
Joo Alves Rego
Pedro Esteves da Costa
Lus de Lima
Joo Dantas
Manuel Martins
Manuel de Lima
Caetano Afonso
Joo Rodrigues
Gaspar Fernandes
Joo da Rocha
Miguel Gonalves
Antnio Afonso
Lima Gonalves
Domingos da Costa
Manuel Fernandes
Domingos Francisco
Joo Alvares
Joo Gonalves Salgado
Matias Trigueiro
Domingos Alves de Aguiar
Joo Alvares
Manuel da Rocha
Domingos Lopes
Jacinto de Aguiar
Manuel Martins
Francisco Martins
Domingos Dias
Gonalo Fernandes
Francisco de Passos
Lus Pereira
Sebastio Lopes
Tomas Fernandes
Antnio Velho
Domingos Fernandes
Pedro Barbosa
Pascoal Gonalves da M
Sebastio Lopes
Antnio Gonalves
Adriano Rodrigues
Francisco de Lima
Loureno Dias da M
Pascoal Fernandes
Funo
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Freguesia/Lugar
Moreira/Lameira
Santa Comba
Moreira
Labruj
Santa Comba
Santa Comba/Agra
Brrio
Estoros
Labruje
S
Estoros
Labruje
Santa Comba
Labruje
Bertiandos
Bertiandos
Santa Comba
Santa Comba
Arcos
Arcos
Arcos
Arcos
Moreira/P da Veiga
Estoros/Meia Baixo
Labruje
Santa Comba
Estoros
Estoros
Estoros
Santa Comba
Santa Comba
Santa Comba
Estoros
Arcozelo
Arcozelo
Arcozelo
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Arcos
Moreira
Moreira
Cepes
Moreira
Moreira
Arcozelo/Outeiro
Arcozelo
Cepes
Santa Comba
454
Ms
Maio
Maio
Maio
Junho
Junho
Junho
Julho
Julho
Setembro
Outubro
Novembro
Novembro
Janeiro
Fevereiro
Maro
Maro
Maro
Maro
Abril
Abril
Abril
Maio
Junho
Junho
Junho
Junho
Julho
Julho
Agosto
Agosto
Setembro
Setembro
Outubro
Dezembro
Dezembro
Janeiro
Junho
Junho
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Fevereiro
Fevereiro
Agosto
Agosto
Agosto
Agosto
Novembro
Janeiro
Janeiro
Dia
7
7
9
21
21
25
2
31
25
23
27
28
29
13
11
26
26
29
8?
8?
22
6
3
17
25
26
1
13
7
24
28
28
8
25
25
15
5
5
6
10
10
20
12
12
17
12
12
29
21
21
23
Nome
Domingos Rodrigues
Joo Rodrigues Ferraz
Joo Dias das Nelas
Matias Pereira
Domingos Gonalves
Joo da Rocha
Pascoal Rodrigues
Bento de Melo
Joo Fernandes
Pedro Gonalves
Domingos Rodrigues
Pedro Loureno
Manuel Fernandes da Rasca
Matias Alvares
Domingos Rodrigues
Miguel Esteves
Jos da Costa
Manuel Rodrigues
Pedro Lopes
Pascoal Fernandes
Francisco da Silva
Manuel Fernandes
Pedro Amado
Simo de Arajo
Manuel Pereira
Silvestre Rodrigues
Romualdo de Lima
Domingos Lopes
Joo Velho Prego
Pascoal Fernandes
Jos de Barros
Antnio de Barros
Antnio de Aguiar
Lus de Arajo
Baltazar Antnio
Manuel Fernandes
Manuel Lopes
Mateus Fernandes
Joo Moreira de Aguiar
Domingos de Passos
Joo de Arajo
Jorge de Aguiar
Domingos de Matos
Tome Alves
Mateus Fernandes Franco
Feliciano Alves
Incio Francisco
Felcio Lopes
Antnio Martins
Manuel de Barros
Bartolomeu Rodrigues
Funo
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Mestre
Ocial
Ocial
Ocial
Mestre
Mestre
Ocial
Ocial
Freguesia/Lugar
Estoros/Gafarim
Refoios/Naseiros
Moreira
Fonto
?
Moreira
S
Moreira
Estoros/Fontelo
Moreira
Estoros
Arcozelo/Mamoa
Moreira/Canidelo
Moreira
Moreira
Labruje
Fonto
Arcozelo/Outeiro
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Fornelos
Moreira
Moreira
S
Labruje
Calheiros
Moreira
Moreira
Santa Comba
Santa Comba
Santa Comba
Moreira
Calheiros
Moreira
Moreira/Felgueiras
Moreira/Felgueiras
Moreira
Moreira
Moreira
Cabrao
Moreira
Moreira
Moreira
Moreira
Estoros
Santa Comba
Santa Comba
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
455
Ms
Janeiro
Maro
Maro
Julho
Agosto
Setembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Junho
Junho
Julho
Novembro
Novembro
Maro
Maro
Maro
Agosto
Agosto
Julho
Julho
Julho
Julho
Julho
Abril
Agosto
Maro
Maro
Julho
Novembro
Julho
Maro
Setembro
Setembro
Julho
Outubro
Outubro
Abril
Dia
23
20
20
6
10
30
12
17
29
24
28
4
1
9
5
22
27
2
3
4
4
5
7
7
24
12
6
6
15
22
15
28
25
1
19
9
18
3
Nome
Manuel Alves
Joo Alves da Silva
Tom Rodrigues
Antnio da Fonte
Pedro Gonalves
Custdio Cerqueira
Miguel de Lima
Antnio Gonalves Lima
Antnio de Matos
Jacinto Gonalves
Jos Fernandes
Antnio da Fonte
Joo Rodrigues
Francisco Martins
Joo Martins
Manuel Lopes
Francisco de Matos Prego
Roque Antnio
Agostinho de Lima
Manuel Lus Antunes
Jernimo de Barros
Manuel da Luz
Joo Alves Campos
Antnio Martins
Silvestre Calvo
Joo Bento
Antnio Rodrigues Correia
Jernimo Gonalves
Domingos Martins Pereira
Francisco Mendes
Domingos Martins Pereira
Jernimo Antnio
Joo Gonalves Castanheira
Brs Antnio
Jernimo Rodrigues
Paulo Rodrigues
Francisco de Castro
Joo Lus
Funo
Mestre
Ocial
Ocial
Mestre
Mestre
Mestre
Mestre
Freguesia/Lugar
Santa Comba
Barrio
Labruja
Corrilh/Campinho
Brrio
Arcozelo/Outeiro
Moreira
Moreira
Moreira/Roubo
Cepes
Ponte de Lima
Barreiros?
Arcos/Sanjamondes
Arcos
Estoros
Labruje
Moreira/Rifana
Arcozelo/Antepao
Arcozelo
Arcozelo/Outeiro
Arcozelo
Santa Comba
Afe/ass. Pte Lima
Arcozelo
Arcozelo/Faldejes
Estoros
Santa Comba
Santa Comba
Estoros
Refios
Estoros
Santa Comba
Fonto
Moreira
S
Cabrao
Estoros/Estivada
Gondufe
456
Ms
Dia
Nome
Funo
1702
Julho
24
Tom Gonalves
Ribeira
1703
1703
1703
1714
1714
1717
1717
1717
1717
1717
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1718
1719
1719
1719
1719
1719
1719
1719
1719
1719
1719
Maio
Junho
Junho
Dezembro
Dezembro
Janeiro
Janeiro
Maro
Dezembro
Dezembro
Junho
Agosto
Agosto
Agosto
Agosto
Setembro
Setembro
Setembro
Setembro
Outubro
Outubro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Janeiro
Janeiro
Fevereiro
Fevereiro
Maio
Junho
Junho
Julho
Julho
Julho
14
5
5
10
24
7
7
10
15
15
16
22
29
29
29
11
12
12
12
18
22
1
1
1
1
2
7
7
8
21
21
21
22
26
11
11
11
15
28
29
16
16
13
24
8
5
8
11
16
17
Joo Esteves
Joo Dias
Marcos Vaz
Ventura Vaz Castinheira
Antnio Vaz
Feliciano Alves
Antnio Esteves
Manuel Martins
Joo Rodrigues
Jernimo Ribeiro
Marcos Afonso
Manuel Duarte
Pascoal Velho
Jos Gonalves
Pedro Fernandes
Gaspar Martins
Joo Fernandes
Custdio de Arajo
Lus Fernandes de Belmonte
Pedro Gonalves
Pedro de Castro
Manuel Francisco
Manuel Fernandes
Incio Esteves
Jacinto Gomes
Antnio Lus
Sebastio de Arajo
Antnio Esteves
Domingos Vieira
Rafael Gomes
Antnio Lopes
Silvestre Correia
Pedro Gonalves
Dgos Alves Felgueiras
Jos Martins
Francisco Martins
Mel Fernandes de Almeida
Manuel Teixeira
Domingos Francisco
Amaro Antunes
Jos Rodrigues
Francisco Rodrigues
Antnio Lopes
Joo Rodrigues Lima
Bartolomeu Esteves
Antnio Rodrigues
Antnio Fernandes
Domingos Francisco
Joo Ribeiro
Manuel de Fonseca
Labruje
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Freguesia/Lugar
Ponte de Lima
Ribeira/Ade S. Joo
Serdedelo
Serdedelo
Ribeira
Gemieira
Gemieira
Cabrao
Serdedelo
Fornelos
Fornelos
Fornelos
Fornelos
Serdedelo
Serdedelo
Fornelos
Fornelos/Boua
Bertiandos
Beiral do Lima
Moreira/P da Veiga
Estoros
Labruje
Ribeira
Ribeira
Fornelos
Gandra
Bertiandos
Fornelos
Arcozelo/Outeiro
Moreira
Fornelos
Bertiandos
Fornelos
Refios
Fornelos
Brrio
Gemieira
Arcozelo
Ribeira
Refios/Ferreiros
Labruje
Fonto
Moreira
Ribeira
Brandara
Refoios
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
457
Ms
Agosto
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Novembro
Dezembro
Dezembro
Janeiro
Janeiro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Maro
Abril
Abril
Junho
Junho
Junho
Agosto
Setembro
Junho
Fevereiro
Junho
Maio
Julho
Julho
Janeiro
Agosto
Novembro
Novembro
Agosto
Setembro
Setembro
Abril
Julho
Julho
Setembro
Novembro
Novembro
Novembro
Janeiro
Maro
Maro
Maro
Maro
Abril
Agosto
Agosto
Agosto
Dia
10
1
5
20
20
20
30
4
23
29
29
3
26
26
7
7?
22
25
25
26
26
21
5
12
22
29
20
21
4
19
15
15
10
22
22
21
8
14
1
14
14
29
21
14
27
28
28
17
12
13
13
Nome
Funo
Freguesia/Lugar
Joo Dantas
Manuel Pinto
Domingos Rodrigues
Antnio da Costa
Vicente Domingues
Joo Martins
Pedro Martins
Domingos de Matos
Francisco Soares
Joo Mendes Rebousa
Joo Afonso
Manuel Fernandes Ribeiro
Paulo Martins
Miguel Gonalves
Domingues Fernandes
Manuel Gonalves
Domingos Martins
Gabriel da Costa
Custdio de Arajo
Joo Rodrigues
Pedro Loureno
Antnio da Rocha
Jos Lopes
Antnio Alves
Jernimo Ribeiro
Simo Alves
Domingos Fernandes
Domingos de Azevedo
Tom Pereira
Lus Fernandes
Francisco da Silva
Agostinho Lopes
Silvestre Fernandes
Domingos Martins
Antnio Gonalves
Francisco Gomes
Sebastio Gomes
Manuel Gomes
Jos Fernandes
Manuel Alvares
Antnio da Costa
Antnio da Cunha
Bento Dias
Francisco Dias da Costa
Manuel da Rocha de Matos
Francisco Gomes
Manuel Lopes
Agostinho Fernandes
Joo Pinto Barreiro
Joo de Deus Pereira
Manuel Pereira
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Refios/Lage
Gemieira
Ribeira/Castro
Labruja
Fornelos/Trs Fonte
Fornelos/Casais
Fonto
Ribeira
Vilar do Monte
Fonto
Vilar do Monte
Fornelos
Fornelos
Fornelos
Fornelos
Fornelos/Casal
Calheiros
Ribeira/Talharezes
Serdedelo
Calheiros
Arcos
Fornelos
?
Labruja
Gemieira/Regueira
Refios/Calvelo
Fornelos
Refios
Pte Lima/R. S. Joo
Beiral do Lima
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
458
Ms
Dia
Nome
1764
1764
1765
1766
1768
1768
1770
1770
1773
1773
1775
1775
1776
1776
1777
1777
1779
1779
1779
1780
1780
1780
1780
1780
1780
1780
1780
1780
1780
1780
1780
1780
1782
1782
1782
1782
1782
1784
1784
1784
1784
1785
1786
1787
1788
1789
1789
1789
1789
1790
1790
Julho
Julho
Janeiro
Junho
Julho
Julho
Maro
Maro
Fevereiro
Fevereiro
Janeiro
Abril
Abril
Dezembro
Janeiro
Abril
Maro
Maio
Maio
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Janeiro
Fevereiro
Maro
Abril
Junho
Junho
Julho
Setembro
Setembro
Setembro
Outubro
Outubro
Janeiro
Janeiro
Fevereiro
Fevereiro
Dezembro
Maro
Janeiro
Maio
Julho
Julho
Outubro
Outubro
Maro
Abril
1
11
17
14
10
19
25
25
20
22
19
24
2
17
20
7
3
18
28
7
25
29
29
29
29
30
19
15
1
1
1
19
22
25
26
3
12
4
4
10
13
26
11
14
14
30
5
10
20
11
22
Funo
Mestre
Ocial
Ocial
Freguesia/Lugar
Moreira
Fornelos/Grelido
Ribeira
Ribeira
Calheiros
Brandara
Arcozelo/Outeiro
Arc.o/Ade alm ponte
Cabrao
Refoios
Ponte de Lima
Moreira
Ribeira
Ribeira/Crasto
Moreira/Cachada
Moreira
Brrio
Vilar ?
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
S
Ribeira
Ribeira
Ribeira/Crasto
Fornelos
Fornelos
Fornelos
Labrujo
Serdedelo
Moreira
Serdedelo
Arcozelo
Beiral do Lima
Ribeira
Moreira
Ponte de Lima
Correlh
Ribeira
Correlh
Ribeira/Castinheira
Pte Lima/R. S. Joo
Correlh
Ribeira/Talharezes
Gondufe/Sequeiros
Correlh
Correlh
Moreira
Moreira
Refios
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
459
Ms
Dia
Nome
1790
1790
1790
1790
1790
1790
1790
1791
1791
1791
1791
1791
1791
1791
1791
1791
1792
1792
1794
Abril
Junho
Setembro
Setembro
Setembro
Outubro
Novembro
Maro
Maro
Abril
Abril
Abril
Abril
Agosto
Outubro
Dezembro
Janeiro
Julho
Maro
28
5
15
19
21
9
4
28
30
4
4
20
30
13
5
8
2
9
10
Manuel Pereira
Antnio Jos Lopes
Joo Soares
Gabriel Antnio Cerqueira
Jos Lus
Manuel Joaquim Ferreira
Boaventura Jos
Jos Lus de Abreu
Antnio Jos Matos
Damio Loureno de Melo
Diogo Lus de Amorim
Jos Antnio
Joo Rodrigues
Joo de Deus Pires
Jos de Arajo
Joo Lus de Lima
Manuel ?.
Jos da ?.
Joo Lus de Sousa
1794
1794
1794
1795
1795
1795
Junho
Outubro
Outubro
Fevereiro
Maro
Outubro
13
7
7
26
12
15
Manuel Alves
Jos Fernandes
Pedro Jos de Sousa
Antnio Jos Rodrigues
Jos Lus
Lus Ferreira
1795
1795
Abril
Abril
19
19
Francisco Velho
Francisco da Silva Ribeiro
Funo
Freguesia/Lugar
Ribeira
Gandra
Ribeira
Refios
Gemieira
Ribeira
Santa Comba
Fornelos
S
Moreira
Refios
Ribeira
Calheiros
Correlh/Barr
Fornelos
Feitosa
Fornelos
Gandra
Arcozelo/Ade alm
ponte
Cepes
Moreira/Felgueiras
S
Refios
Rendufe
Pte Lima/R. do
Arrabalde
Correlh
Brandara
Ms
Dia
Nome
1714
1717
1717
1717
1717
1717
1718
1719
1719
Junho
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Abril
Abril
Abril
Junho
Junho
10
10
10
12
24
24
25
11
23
Pascoal de Lima
Pedro Fernandes
Lus Correia
Domingos Gonalves
Jos da Costa
Agostinho Barbosa
Domingos Correia Pinto
Francisco Pereira
Domingos Rodrigues
Funo
1720
1727
Maio
Agosto
30
31
Loureno da Costa
Domingos Pereira
Ocial
1727
Setembro
10
Domingos de Abreu
Ocial
1727
Setembro
14
Joo Gomes
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Ocial
Freguesia/Lugar
Ribeira/Ade S. Joo
Arcozelo
Arcozelo
Ribeira
Arcozelo
Arcozelo
Gandra/Hospital
Labruj
Arcozelo/Ade alm
ponte
Arcozelo/Faldejes
Arcozelo/Ade alm
ponte
Arcozelo/Ade alm
ponte
Arcozelo/Ade alm
ponte
460
Ms
Dia
Nome
Funo
Freguesia/Lugar
1728
Agosto
Manuel Antunes
Ocial
1733
1733
1749
1749
1749
1749
Agosto
Agosto
Agosto
Agosto
Agosto
Setembro
12
29
10
18
29
22
Jos Martins
Francisco Rodrigues
Joo Esteves
Antnio Gomes
Lus da Costa
Jos Fernandes da Costa
Ocial
1750
Abril
19
Manuel da Costa
1750
1750
Abril
Abril
19
30
Manuel da Cunha
Lus Correia
1750
Maio
Jos Martins
1750
1750
1751
Junho
Julho
Maro
2
4
28
Antnio Alves
Francisco Pereira
Lus Rodrigues
1764
1769
Janeiro
Maro
20
3
Jos da Costa
Manuel Fernandes da Costa
1770
1772
1774
1774
1776
1776
1776
1776
1776
1782
1782
1783
1785
1785
1785
1785
1786
1791
1793
Maro
Abril
Maio
Agosto
Abril
Abril
Maio
Maio
Novembro
Setembro
Outubro
Maro
Fevereiro
Abril
Abril
Abril
Janeiro
Abril
Abril
25
6
9
15
6
6
15
20
22
25
2
3
28
4
7
7
11
26
18
Jos da Costa
Joo da Cunha
Antnio Fernandes Carvalhosa
Feliciano Ferreira
Incio Jos da Cunha
Fernando Loureiro
Manuel da Costa
Manuel da Costa
Manuel Pereira
Joo da Costa
Bento Jos Barbosa
Franco Antnio da Costa
Antnio Jos
Antnio de Matos
Custdio da Costa Pires
Antnio Jos Martins
Joo Gonalves
Antnio Jos
Manuel Jos Barbosa
Arcozelo/Ade alm
ponte
Ribeira/Ade S. Joo
Arcozelo/Faldejes
Rendufe
Gandra
Labruje
Arcozelo/Ade alm
ponte
Arcozelo/Ade alm
ponte
Arcozelo/Faldejes
Arcozelo/N S. da
Luz
Arcozelo/Ade alm
ponte
Gandra
Arcozelo/Faldejes
Sta Comba/Rego do
Azar
Arcozelo/Faldejes
Arcozelo/Ade alm
ponte
Arcozelo/Faldejes
Labruje
Fornelos
Ocial
Ocial
Mestre
Mestre
Ocial
Ocial
Cepes
Arcozelo/Outeiro
Labruje
Labruje
Arcozelo
Arcozelo
Ponte de Lima
Ponte de Lima
Ribeira
Ribeira
Corrilh
S
Brandara/Barrosa
Fornelos
Pte Lima/R. do
Chafariz
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
461
Ms
Dezembro
Julho
Maro
Junho
Julho
Dezembro
Outubro
Outubro
Dezembro
Fevereiro
Fevereiro
Julho
Julho
Maio
Maio
Dia
16
9
18
27
26
29
26
11
30
27
28
29
24
10
10
Nome
Antnio Martins
Jos Afonso
Fernando da Rocha
Flix Esteves
Manuel da Rocha
Joo da Rocha
Francisco Lus Alves
Joo Dias
Domingos Rodrigues
Francisco Gonalves
Bernardo Alves
Manuel Gonalves
Toms Francisco
Francisco da Costa
Joo Martins Pires
Funo
Freguesia/Lugar
Moreira/Canidelo
Fonto/Remdios
S
Fonto
Ponte de Lima
S
Moreira
Moreira
Moreira
Arcos
Estoros
Arcos
Ribeira
Fonto
Fonto
Ms
Dia
Nome
1746
1746
1747
1748
1748
1749
1749
Janeiro
Junho
Novembro
Abril
Junho
Julho
Agosto
19
4
4
27
27
15
4
Pascoal Velho
Lus velho
Antnio Vaz
Domingos Martins
Domingos Francisco
Joo da Costa
Joo Dantas
1749
1749
1750
1750
1750
1750
1751
1751
1751
1751
1751
1752
1752
1753
1753
1754
1759
Agosto
Agosto
Janeiro
Julho
Agosto
Julho
Fevereiro
Maro
Maro
Maro
Abril
Junho
Novembro
Junho
Julho
Julho
Dezembro
13
Francisco Monteiro
Domingos Gonalves
Joo
Diogo de Arajo
Dantalico Pereira
Custdio Martins
Antnio Mendes
Francisco Loureno Alves Pinto
Jos Dias
Francisco Gonalves
Joo Rodrigues Cordeiro
Manuel Gomes
Antnio de Oliveira
Manuel Mendes
Pascoal Pereira
Manuel Magalhes Matos
Leandro Martins
24
2
3
11
3
2
4
19
1
3
4
17
30
5
Funo
Freguesia/Lugar
Fornelos
Fornelos
Ribeira/ Ade S. Joo
S
Ribeira
Santa Cruz/Luou
Beiral Lima/L. da
Torre
Ribeira
Fornelos
Arcozelo/Faldejes
Gandra/Corujeira
Fornelos
Fornelos/Urjal
Santa Cruz/Luou
Moreira
Fornelos/Areal
Fornelos/Ventoso
Gemieira
Gandra
Fornelos
Gandra
Moreira
Moreira
Estoros
462
Ms
Abril
Julho
Julho
Dia
3
5
5
Obras
Cadeia
Ponte
Ponte
1747
1747
1747
1747
1747
1750
1752
1752
1752
1752
1752
1754
1754
1754
1754
1755
1755
1755
1755
1755
1755
1756
1756
1756
1756
1756
1756
1756
1756
1756
1756
1756
1757
1757
1757
1757
1757
1757
1757
1757
1757
1757
1757
1758
1758
1758
1758
Julho
Julho
Julho
Agosto
Setembro
Dezembro
Maio
Maio
Junho
Agosto
Outubro
Junho
Junho
Agosto
Setembro
Janeiro
Maro
Abril
Julho
Agosto
Novembro
Fevereiro
Fevereiro
Fevereiro
Maro
Agosto
Outubro
Outubro
Novembro
Dezembro
Dezembro
Dezembro
Janeiro
Janeiro
Maro
Maro
Maro
Maio
Maio
Maio
Junho
Julho
Julho
Abril
Abril
Maio
Outubro
5
5
29
2
23
16
27
31
7
26
6
15
31
14
14
4
26
19
20
21
5
7
7
7
17
14
2
30
17
11
11
20
12
19
16
21
22
4
18
18
18
13
23
22
27
31
25
Ponte
Ponte
Ponte
Ponte
Chafariz/canos
Igreja Matriz
Fonte da vila
Fonte da vila
Paos do Concelho
Cadeia
Paos do Concelho
Cadeia
Cadeia
Calada do Pinheiro
Paos do Concelho
Pelourinho
Paos do Concelho
Paos do Concelho
Ponte
Cais de N. Senhora da Guia
Cais de N. Senhora da Guia
Igreja Matriz
Chafariz
Ponte
Cais de N. Senhora da Guia
Cadeia
Casas do H. S. Joo de Deus
Fonte de S. Antnio
Ponte de Castro
Pao do Concelho
Calada do chafariz
Calada do chafariz
Calada do chafariz
Calada do chafariz
Paos do Concelho
Ponte
Igreja Matriz
Cadeia
Pao do Concelho
Chafariz
Paos do Concelho
Calada chafariz, Fte Pinheiro
Paos do Concelho
Paos do Concelho
Paos do Concelho
Calada de Castro
Cais do Arquinho
Mestre
Pascoal Fernandes
Matias Antnio de
Sampaio
Jos Barros
Joo Manuel
Joo Manuel
Pascoal Fernandes
Manuel da Rocha
Leandro Gomes
Manuel Simes
Pascoal Fernandes
Toms de Arajo
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
463
Ms
Outubro
Novembro
Agosto
Agosto
Abril
Maro
Maro
Maio
Abril
Abril
Abril
Maio
Julho
Junho
Julho
Agosto
Dezembro
Janeiro
Agosto
Outubro
Dia
10
10
22
30
4
7
7
5
4
4
4
22
29
12
24
12
31
5
13
7
Obras
Paos do Concelho
Igreja Matriz
Ponte
Igreja Matriz
Ponte
Paos do Concelho
Cadeia
Paos do Concelho
Ponte
Cadeia
Chafariz
Prtico do Anjo da Guarda
Chafariz
Ponte
Cadeia
Chafariz
Chafariz
Arruamento
Chafariz/canos/arruamentos
Cadeia
Mestre
464
APNDICE DOCUMENTAL
Documento n. 1
1746, Maro, 20 Ponte de Lima
Carta de eixame Joo Alves da Silva
Dis Joo Alves da Silva da freguesia de Sam Miguel do Barrio deste termo que
ele suplicante esta exercendo o ocio de pedreiro no qual se quer examinar pelo
juiz do ocio para se lhe pasar sua carta de eixame na forma dos acordaos pede
assim seja servido mandar que o juis do ocio o examine e achando o suplicante
capas lhe passe certidam e com ela o escrivam da camara lhe pase certidame com
ela o escrivam da camara lhe passe sua carta de exame e vossa merce despacho.
O juis do ocio satisfaca ao que o suplicante requer. Machado. Certico eu Mateus
Fernandes Franco da freguesia de Santa Comba do termo de Ponte de Lima juis do
ocio de pedreiro que pelo juramento que tomei achei capas a Joo Alves da Silva
do Lugar e freguesia do Barrio do mesmo termo de Ponte de Lima digo o achei
capas de puder uzar o ocio de pedreiro e abrir seu portal e trazer seus obreiros e
tudo o mais pertencente a dita arte de aquitatura em toda a parte do risco das sinco
das cinco ordens e por asim ser verdade lhe passei esta por minha mo propria e
asinei hoje 20 do mes de Marso de 1746 anos do juis do ocio Mateus Fernandes
Franco Filgueiras. Mateus Fernandes Franco Filgueiras hua crus.
O Doutor Francisco de Andrade de Machado juis de fora com alsada por sua
Magestade nesta villa de Ponte de Lima e seu termo e vereadores procurador digo
da camara e procurador do concelho juntos em camara fazemos saber a todos
os senhores doutores corregedores provedores e ouvidores juizes e mais justisas
ofeciais e pesoas della aqueles a quem parante quem e cada hum dos coais esta
nosa carta de centesa de eizeminasam em forma for aprezentada e seu devido
efeito he inteiro comprimento della se pedio e requerem como estando nos em
camara em ato de vereasam que no paso do concelho fazemos ao som da campa
tangida como he antigo custume as partes que nos requeriam ahi em a mesma
camara nos enviou a dizer por sua petisam Joo Alves da Silva da freguesia de
Sam Miguel do Barrio deste termo de Ponte de Lima ocial de pedreiro que ele
supplicante se queria hezeminar do seu ocio para uzar dele e se lhe passar
carta na forma do custumada portanto nos pedio fosemos cervidos mandar por
noso despacho que o juis do dito ocio ho eizeminase e achando o capas se lhe
pasase sua carta e receberia justisa e mesce. Segundo que tudo asim se continha
na dita petisam que sendo me com efeito aprezentada em ella por meu despacho
mandei que o juis do ocio eizaminase ao suplicante e pasase carta na forma
que pedia Ponte de Lima vinte e tres dias de Marso de mil stecentos e coarenta
e seis annos. Machado. Segundo que todo isto asim se continha em ocio meu
despacho que sendo asim por mim dado escrito e asinado em seu comprimento
logo foi o mesmo suplicante eizeminado pello juis do mesmo ocio do juramento
M A R I A A M L I A D A S I LVA PA I VA
465
consta pasou o dito juis a certidam da forma he o teor seguinte certico eu Mateus
Fernandes Franco da freguesia de Santa Comba do termo de Ponte de Lima juis do
ocio de pedreiro que pelo juramento que tomei achei capas a Joo Alves da Silva
do lugar e freguesia do Barrio do mesmo termo de Ponte de Lima digo o achei
capas de poder usar do ocio de pedreiro e abrir seu portal e trazer seus obreiros
e tudo o mais pertencente a dita arte de arquitetura em toda a parte do risco das
cinco ordeins a por assim ser verdade lhe passei esta por minha mo propria e
asinei hoje vinte do mes de Marso de mil setecentos e corenta e seis annos do juis
do ocio Mateus Franco Fernandes Filgueiras. Segundo o que assim se continha
em a dita certidam do mesmo juis do ocio de pedreiro que sendo assim por elle
dada e pasada ao mesmo suplicante e vista a certidam se lhe mandou dar e pasar
ao dito suplicante Joo Alves da Silva a presente que se comprira e goardar assim
da maneira que em ella he conteudo he declarado e por esta nosa presente carta
avemos por eizeminado ao dito suplicante tido avido e reputado por pedreiro o
que huins e outros asim compriram he al no faco dada nesta dita villa de Ponte
de Lima por nos asinada e selada com o selo desta camara que ante nos serve
e sem ela valha como se alvara aos vinte e tres dias do mes de Marso de mil
setecentos e corenta e tres annos e eu Joam Barbosa Calheiros escrivam da camara
o escrevi.
Francisco de Andrade Machado
466