Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
JosRouliendeAndradeJunior
FormadoemEducaoFsicapelaUFPR,comespecializaoemFuteboleFutsal.
FUTSAL
AQUISIO,INICIAOE
ESPECIALIZAO
Curitiba
JuruEditora
2007
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Odesenhodacontracapafoipintadoporumacriana
de06anosdeidade,quetememsuaviso,comotoda
crianadesuaidade,ofutebolouofutsal,comouma
brincadeirapermanente,emqueela,acriana,possa
fazertudoquesuaimaginaomandar,poisojogoem
suavidaalegria,prazer.
EstaahomenagemaomeufilhoJooPedro.
Ascrianasrecorremcomenormefreqncia
fantasiaeaoseupodercorporal....
(JooBatistaFreire.Pedagogiadofutebol,1998.)
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
DEDICATRIA
Estelivrodedicadoaosamantesdofutsal,atodosos
profissionaiscomquemtiveaoportunidadedetrabalhar.
Aminhafamlia,minhaMe,eemespecial,aminhacompanheira
dasbatalhasdodiaadia,KellyminhaesposaemeufilhoJooPedro.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
11
AGRADECIMENTOS
Agradeoatodososalunoseatletascomquemtrabalhei,ecom
quemtrabalho:osalunosdasequipesdefutsaldocolgioBomJesuse
doParanClube.
Aosmeuscolegasdetrabalho,Vincius,companheirodetreino
dodiaadia,aoDuda,Fabiano,Luizo,Marco,comquemtrocamos
muitasidias,aoMarciuspelacontribuio.
AosProfessoresemestresWiltonqueprefaciouestelivro,eao
Amorimqueescreveunaorelha,competentestcnicosdofutsal
paranaense,comosquaisaprendimuito.
turmadapraia,quenosdiasdechuva,ficavammeapoiando
enquantoeuescrevia:
Clia,Nedi,Juca,Luiz,Rosana,Valeska,Carlos,Alcione,
Taynara,Aryane,Claudia,Nathlia,Jlio,aoFly,aJadi,Moniqueeo
Kadu,peladisputadosof.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
PREFCIO
Desdeolanamentodoprimeirolivro 1doprofessorJunior,ofut
salbrasileiropassoupormudanassignificativas.Se,porumlado,per
demos,emnvelinternacional,ahegemoniaparaaEspanha(em2000,
naGuatemala,eem2004,naChina),assistimosexportaodeboa
partedosnossoscraquesparapasesdetodoomundoeaferimos,em
algunscasos,anaturalizaoprecocedejogadoresbrasileiros(fatores
que,certamente,servemdealertaparaosquetrabalhamparaofutsal),
poroutrolado,constatamos,emnvelnacional,aascensodeuma
novaera,traduzidanapreocupaodaatualgestodaCBFSemorga
nizaracasa:aprofissionalizaodacomissotcnicadaseleo
brasileira,oprojetodeconstruirumcentrodetreinamento(aexemplo
doqueocorrecomofutebol),adescentralizaodofutsalparaEstados
queandavammarginalizados,oincentivoscategoriasdetransio
(Sub15e17)eaofutsalfeminino(LigaNacional),acriaodasLigas
(Sul,Norte,Nordeste,Sudeste),ainclusodofutsalnoPan2007,enfim,
percebeseumaclara(eboa)intenoparacomopresenteeofuturodo
esportemaispraticadopelascrianasejovensbrasileiros.
Estelivrosurgenessecenrio.Nasceucontaminadoporesses
ares.Querver?OprofessorRoulienescreveusemseapegarsfamige
radassriesdeexerccios,semabordarastcnicas(osfundamentos),
semdesenharossistemasofensivosedefensivosbsicos,semcompilaras
regrasoficiais(conhecimentosquenumcertoperodoforamnecessrios,
masquehojeseencontramdisponveisamidenaweb).Aocontrrio
disso,dedicousearelacionareilustrar40jogosparaensinarfutsal,a
desenvolveroraciocniopedaggicodequeotreinodeveprepararpara
ojogo,isto,dequeojogador,independentementedaidade,precisa
conviver,notreino,comsituaesdejogo,enosapresentouasuapreo
cupaoemmonitorar/pesquisaroqueacontecenojogodealtorendi
mentopararepensaroseutreino.Bastariaissoparaquesetornasseum
Ojogodofutsal,tcnicoettico,nateoriaenaprtica.GrficaExpoente,1999.
13
14
JosRouliendeAndradeJunior
livrodeleituraobrigatria.Masfezmais:emlinguagemacessvel,pon
derousobreainiciaodecrianasnofutsal,dividiuoprocessodeensi
nodofutsalemtrsfasesdistintase,porisso,exigentedeabordagens
peculiares,pontuouotreinamentotcnicoeottico,apresentouosprin
cpioseasparticularidadesdojogodeataque,dedefesaedecontra
ataquee,ainda,comodesenvolvlas.
Aomedepararcomestelivro,ratifiqueiaconvicodequeo
futsalbrasileirotem,almdosjogadoresmaistalentososdomundo,os
melhorestcnicos.Enganamseosquepensamquebastaserbomde
bolaparaseconsolidarcomojogadordefutsal!Transformarsenum
craquedasquadrasexigiraprenderajogar,oqueimplicaprepararse
parajogar,perceberojogo,posicionarseofensivaedefensivamentede
formainteligente,socializarhabilidadespessoais,enfim,construiruma
sriedeconhecimentos.Olivroemquestoumademonstraodeque
aprenderfutsalnocaidocuedequeensinarbemfutsalpossvele
necessrio.Oaprendizadoemfutsalexigeumlongoprocessodecons
truocultural.Cooperamparaisso,certamente,umbomtcnicoeum
bomlivro.
WiltonCarlosdeSantana
MestreemeducaofsicapelaUnicamp(SP)
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
PREFCIO
Fiqueimuitohonradoaoreceberoconviteparacomentarsobre
estanovaobradoProfessorJosRoulienJniorporsetratardeum
excelenteprofissionaldoesporteeumgrandeamigo.
ConhecioprofessorJuniorem1991numcursodeespecializao
namodalidadefutsaledelparacconvivemosefortalecemosnossa
amizadeprincipalmentenascompetiesrealizadasnasdiversascatego
riasdonossofutsalportodooParan.
Comissojsevoquatorzeanosdedisputas,deconquistasede
algumasfrustraesdirigindovriasequipesporondepassamos,epor
estemotivotenhoacertezadequeestelivroqueabordaprincipalmente
assuntosreferentessnossascrianaspraticantesdefutsal,servircomo
suporteavriosprofissionaisquemilitamnestamodalidadeequeprocu
ramsemprenovosaprendizadosenovosconhecimentos.
Almdeabordarasfasesdeaprendizagemdacriana,olivro
apresentacaptulossobreasformasdeseatacaredefendernumaviso
modernadiantedetantasmudanasqueocorremnasregrasdofutsal,
comissotornandoamodalidadecadavezmaisatraenteeemocionante
paraquemassisteeporoutrovis,exigindodostcnicosumacapacida
deperceptivadeprepararsuasequipesutilizandosedetodasasestrat
giaspossveisdeseremrealizadasduranteumapartidadefutsal.
Parabns,meuamigoJunior.Esperoquecontinuecontribuindo
comseusconhecimentostantonaprticacomonateoria,poisoesporte
emgeralnecessitadeprofissionaiscomovocquenoselimitaapenas
embuscarresultadosquesatisfaamsuasaspiraespessoais,masque
tambmdividecomseuscolegasdeprofissotodaaexperinciaadquiri
daaolongodetantosanosdevivncianamodalidadedefutsal.
Prof.MsAdolphoCardosoAmorim
TcnicodeFutsaleDocentedoCursodeEducaoFsicadoCESUMAR.
15
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
APRESENTAO
Jsepassaramdezanos,duranteosquaistiveoprazerdeconvi
verquasequediariamentecomocompetenteprofessorJnior.Durante
essetempotodocontinuoimpressionadocomacapacidadequeelepossui
depensarerealizarascoisasdonossofutsaldemaneirasimpleseobje
tivacomoonossoesporterequer.
Eleacompanhaaevoluodofutsalnosomentenombitodas
quadrascomofutsaldealtonvel,mastambmcomoimprescindvel
hoje,naformaodocarter,notrabalhodaautonomiaeconfianado
adultodofuturoqueeducamosatravsdofutsal.
Asuaobraapresentasugestestticas,tcnicaseindividuaisde
comopodemosdesenvolverdeumamaneirainteligenteocotidianodo
futsal,almdissotrazdadosquepodemapontaralgumasinterrogaes
quantoformaodocidadoatravsdofutsal.
Parabns,professorJnior,etenhacertezadeque,comomedisse
umavezomestreRicardoLucena,vocumadaspessoasquerepre
sentamofuturodonossofutsal.
VinciusdosSantosFrana
EspecialistaemFutsal(Unopar)eTcnicodeFutsaldoParanClube
17
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
INTRODUO
Comopassardosanosofutsaltemumcontnuoerpidodesen
volvimentoemtodososconceitosqueoenvolvemcadavezmaispases
opraticamassimcomosurgemseleesinternacionaiscomumbom
padrodejogoquenosimpressionam,poissomosconsideradosoPasdo
futsal.
Asalteraesnasregrasforamdeterminantesparaessaevoluo,
nospasesatualmentefiliadosFIFAbuscaseaunificaodasregras,
principalmentenotamanhodasquadras.
Nasuatrajetriaobomevelhofuteboldesalo,ousomente
salo,dadcadade70quandocomeouasermassificadonoantigo
sistema2X2,(queaindahojealgumasequipesoutilizam).Comopri
meirocampeonatomundialdefuteboldesalo,organizadopelaFIFUSA
noBrasilem1982,asurgiramoutrossistemasdejogo:2.1.1,3.1,aser
maispopularizado,sendooParaguainossoprincipaladversrionosna
AmricaLatinacomotambmnomundotodo.
Estvamosnafasedasjogadasensaiadas,comgrandesequipes
comooSUMOVdoCear,clubecommaiornmerodettulosdahistria
daTaaBrasilBRADESCOdoRiodeJaneiro,PERDIGOdeSanta
Catarinaetc.,ondeosjogadorestinhamsuasfunesespecficasdentro
dojogo.
Nadcadade90ofutsaltornousemundialmenteconhecido.
Surgirammovimentaes,padresdejogopreestabelecido,constantes
alteraesnasregrasque,obrigaramostcnicos,treinadores,preparado
resfsicosapensaremeestudaremnovasformasdetreinos,contribuindo
cadavezmaiscomaevoluododesportodabolapesada.Observamse
hojejogadoresrealizandomaisdeumafunodentrodojogo.
Internacionalmentetemosgrandesselees,comoaEspanha,que
hoje,almdeteromelhorcampeonatoeuropeu,tambmonossoprin
cipaladversrioeatualbicampemundial.AItlia,vicecampemundial,
21
22
JosRouliendeAndradeJunior
quehojetemumtimocampeonato,contacommuitosjogadorestalo
brasileiros,edeoutrospasescomoaArgentina,queinvadiramasqua
drasitalianas,cujaseleonacionalpossuiamaioriadebrasileirosnatu
ralizados.ObservamosaRssiacomumtimopadrodejogo,queusa
muitoafisiologiacomofatordedesequilbrio,fazendoconstantessubs
tituies,poisconsideramseusjogadoresdomesmonveltcnico,tendo
suaequipeinteiradentrodaquadraatodomomento.Aindatemos
Portugal,quenomundialde2000,ficoucomo3lugar,almdeoutros
pasescomoaCrocia,Holanda,Blgicaetc.eassimcomojogadores
brasileiros,temostambmmuitostcnicostrabalhandoforadoPas.
Comovimos,ofutsalevoluiumuitonosltimosanos.Hojete
mosumavastabibliografiacomvriosautoresbrasileiroseespanhis.
NoMundialdaGuatemala2000,perdemosahegemoniaparaos
espanhis,poisestudaramnossaequipeecomumfortetrabalhonosder
rotaramnafinalpor4X3.Nomundialde2004cruzamoscomosespa
nhisnasemifinal,eapsumempatenotemponormal,nosvenceram
nospnaltistivemosquenoscontentarcomo3lugar.
Istonosprovaquealgoamaisfazdiferena,poisafisiologiaea
psicologiafazempartedeoutrasreasdeconhecimentodotreinamento
donossoesporte.
Maseapartetcnicaetticacomoanda?
Pensandonessaevoluo,quefazemosvriasindagaessobre
onossoesporte:Comoostcnicosestosepreparandoparatrabalhar?
Porqueperdemosahegemoniamundial,setemososmelhoresjogado
res?Aformaodosnossosatletasestsendofeitademaneiracorreta?E
apreparaodasnossasequipes?
Atualmente,citamosoexemplodocampeonatometropolitanode
CuritibaPR.Ascompetiescomeamporvoltados06anosdeidade,na
categoriamamadeira(sub07).Ojogoeacompetiodequeessas
crianasparticipamumareproduodojogodoadulto,comalterao
apenasdotamanhodabolaenotempodejogo,masapressoigual,
tcnicosgritandonabeiradaquadra,Paisedirigentescobrandoresulta
dos,muitasvezesbrigandonasarquibancadas.Serqueissoesporte
paracriana?Serqueissoqueumacrianaqueentranofutsalquer?O
queesseesportevaideixarparaacriana?Ofutsalestsendoumfimou
ummeio?Comosofeitosostreinos?Osjogadoresprofissionaisdefut
salsoforjadosapartirdetenrasidades?Aprecocidadedascompeties
garanteumfuturoatletaprofissional?
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Dividimosesselivroem11captulos,abordandotemasatuaisdo
treinamentodofutsal,sejaeleparaainiciao,sejaparaaespecializao.
Procuramoscontribuircomoesporteatravsdeumestudoapresentado
sobreainiciaodofutsal,algumasformasdetrabalhoqueservempara
melhorardeumaformageralastcnicasdosatletas,quedevempassar
porumaprendizadodessastcnicas,bemcomo,oaprendizadodattica.
Deixamostambmumapropostatticaparaainiciao,ealgumasativi
dadesprticas.Pesquisamosalgunsjogosdaliganacionalde2004para
quepudssemosdarsubsdiosnoplanejamentodenossostreinos.Tive
mosaidiadedefiniralgunstermostcnicosusadosnonossoesporteque
sodevitalimportnciaduranteostreinoseosjogos.
Esperamoscontribuircomosprofissionaisqueatuamnarea,a
refletirelogicamenteampliarseusconhecimentosdentrodofutsal,que
oesportemaispraticadoemnossoPas.
23
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloI
TERMOSTCNICOS
USADOSNOFUTSAL
Fazsenecessriodefinirmosostermostcnicosespecficosdo
futsal,usadospelostcnicosnostreinosejogos.Muitasvezesfalamos,e
oatletanoentendeoquequeremosdizer.Colocamosalgunstermos,
comosquaistrabalhamoseconstantementeusamosnonossodiaadia,e
atmesmoparaquealinguagemdofutsalpossaserampliadapelaspes
soasqueoacompanham.
1GINGA,BALANO,VAIEVEM,DOGATO todos
estestermosqueremdizeromesmoquefinta,ouseja:livrarsemo
mentaneamentedoseumarcadorsemapossedebola,parapoderrecep
cionlaparadarcontinuidadejogadadasuaequipe.
2PARALELAmovimentaoexercidaporumjogadorou
umpasse,quesejaparalelalinhalateral.
3DIAGONALmovimentaoexercidaporumjogadorou
umpasse,quesejafeitanadiagonal.
4TROCADEALACOMPIV trocadeposioentredois
jogadores,ondeoqueestnopivvaiparaumadasalas,eoqueestem
umadasalasvaiparaopiv.
5PASSEDEGANCHO,GANCHINHO,CAVADOum
passelevantandoabola.Podeseraltooumeiaaltura.
6CANETAdribleoupasseexecutadoentreaspernasdeum
jogador.
7PEDALADA umdribleexecutadoporumjogadorque
passaaspernasporcimadabola,umapernadecadavez.Requercoorde
naoemvelocidade.
25
26
JosRouliendeAndradeJunior
8ROLINHOdribleexecutadocomasoladop,entreas
pernasdoadversrio.
9BLOQUEIOasituaodentrodojogoondeumjogador
queestsemabola,atrapalhaumjogadoradversrioqueestmarcando
outrojogadordasuaequipe,comoobjetivodelevarumavantagemnu
mrica.
10DIVIDIRAMARCAOasituaoondeojogador
queestmarcandoficaemdvidasemarcaesseouaquelejogadorge
ralmenteaconteceembolasparadas.
11ENCAIXARAMARCAOacontecequandouma
equipeconseguefazerumatimamarcaoeimpedirqueaequipead
versriaconsigaimporseusmovimentosofensivos.
12DIMINUI,TIRA,APERTAacontecequandoosjogado
resqueestomarcando,aproximamsedosadversrios,impedindoosde
progrediremaoataque.
13SOBEAMARCAOacontecequandoaequipeque
estmarcandopassaarealizaramarcaonaquadradoadversrio,dimi
nuindoosespaosdojogo.
14RODZIOacontecequandotrsouquatrojogadoresde
umaequipemovimentamsedentrodaquadra,trocandoasposies,com
oobjetivodechegaraoataque.
15MOVIMENTAOacontecequandoumaequiperealiza
movimentospadronizadosnaquadra,excetoogoleiro,parachegaraogol
adversrio.
16PADROumtipodemovimentaorepetitivaecons
tante,realizadaporumaequipecomoobjetivodechegaraogoladvers
rio.
17PIVCRAVADOacontecequandoojogadorquefaza
funodopiv,estsempreprximoreadoadversrio,dandorefern
ciaaoseuataque.
18REFERNCIAexistequandoumjogadorestposiciona
doemlocaldeterminadodaquadra,paraabolachegaratelegeral
menteopiv,enoataque.
19LINHADABOLAumalinhaimaginriaemrelaoao
localondeestabola.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
20FUNILquandoumoudoisjogador(es)queest(o)
na(s)ala(s),est(o)longedalinhadepasse,escondendosedojogo.
21ESTTUAquandoojogadorquevaireceberabolado
seucompanheiro,ficaparadonofinta,sendopressionadoporseumar
cador,noconseguindoreceberabola.
22BATEtermousadoquandoumjogadorchutaabolaem
gol.
23CAIXOTEumtipodemarcaorealizadaondetrsou
osquatrojogadoresfechamopivadversrio,impedindoqueeledse
qnciajogada.
24LINHADEPASSEumalinhaimaginriadojogador
quetemapossedebola,ondeelepossapasslaaumcompanheiro.
25DOBRAhquandodoisjogadoresmarcamojogadorque
estcomabola.
26SEGUNDOPAUabolacruzada,nadireodolado
opostodeondeestogoleiro,muitocomumnosjogos.
27ENTRARNABOLAamaneiradereceberabola,
quandoojogadoradominacomasoladop,tirandoadoseumarcador,
desequilibrandoomesmo.
27
28
JosRouliendeAndradeJunior
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloII
COMOACRIANAINICIA
NOESPORTE?
Acreditamosqueainiciaodofutsalestdivididaem:
1Escolinhasparticulares,clubeseassociaes:quevisamlu
cro,econseqentemente,paraobteremlucro,precisamterumgrande
nmerodealunos,perdendoassimaqualidadedasaulas.Tambmexiste
acobranadospais,quemuitasvezescomparamseusfilhoscomosou
tros,questionandoosensinamentosdoprofessor,comoseexistisseuma
frmulaparaorpidodesenvolvimentodeumacriana.
2Nasescolasecolgios:acreditamossemdvida,quesoo
melhorlugarparaoaprendizado,poisnoexistecobranaporresultados
enemporlucro,poisatendemseusalunos,ofertandoatividadesesporti
vasemhorriosdiferenciadosebemestruturadosportanto,noexiste
pressoporpartedospais.Acrianasedesenvolvelivrementeeescolhe
oesportequemaislheagrada.Praticaocomalegriaeespontaneidade
participadecompetiescolegiais,ondeonveltcnicodosalunosbem
parecidoeconseqentemente,numambientemaistranqilo,seurendi
mentosermelhor.
3Competiesoficiaisdosclubeseassociaes.Acobrana
comeadesdecedo,quepodeserpelosprpriostcnicos,poralgunspais,
pordirigentes,quecomparamesportedecrianacomesporteprofissional
eachamquecrianasvitoriosascom06,07anosdeidadeterogarantia
paraumfuturobrilhanteeumacarreirapromissoracomoatletaprofissio
nal.
Devemoslembrarquequemtrabalhacomcrianasnainiciao
queenvolvaouno,acompetiotemdoiscaminhosaseguir:
29
30
JosRouliendeAndradeJunior
1Especializarascrianasparaobteremresultados,passando
porcimadosprincpiosdeeducador,esquecendoapartemetodolgicae
pedaggicaqueenvolveoesporte.oquemaisencontramosemcompe
tiesoficiais.Ofatonosdeixaaidiadequeelasqueremouprecisamse
promoverconquistandottulos.
2Realizarumtrabalhopautadonoensinamentodoesporte,
pedagogicamentecorreto,aplicandometodologiasadequadassfaixas
etrias,respeitandoascrianascomocrianas,semapreocupaocom
resultadoseconseqentemente,comumdesenvolvimentoapropriado,
comagarantiadeumesportesadio.
Pudemosobservarnumapesquisafeitapelosprofessores:Wilton
Santana,DaniloRibeiroeHelosaReis,sobreainiciaodaprticasis
temticadefutsaleaidadedeiniciaoemcompetiesfederadasde
jogadoresdefutsalcompassagempelaseleobrasileira,quearelao
entreosjogadoresqueforamfederadosmuitocedoeconseqentemente
participaramdecampeonatosestaduaisemunicipais,nogaranteum
sucessonofuturo,comonosapontaoquadroabaixo.Considerousequea
convocaoparaaseleobrasileiraoobjetivodetodojogadorprofis
sionaldefutsal.
Vejamos.
Atletascompassagempelaseleobrasileiradefutsal:
Nmerodeatletas:27
Nmerodeequipes:9
Cenrio:LigaNacional/2003.
QUADRO1SantanaeRibeiro(2003).
Fatorespesquisados
Idadedeiniciao
Idadedefederao
Nojogarammamadeira,
fraldinha(58anos).
Quemnojogoudos5aos8anos
PerfildosAtletas
11,18anosdeidade(+3,88)
12anos(+3,82)
70.3%
Iniciouseaos13,14anos(+6,19)
Pensandosobreoensinodofutsal,vamosnosdepararcomalguns
fatoresquenosfizerambuscaralternativasparamelhorarnossosensina
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
mentos.Paratanto,observamosquenosdiasatuaisascrianassoinseri
dasmuitocedonofutsal.Passamportreinossistemticos,aprendendo
tcnicas,tticas,participandodecompetiescom06,07anos.Serque
grandesjogadoresdefutsaloufutebolpassaramporumaescolinha,por
treinossistemticos,aprendendotcnicas,tticas,participandodecom
petiescom06,07anos?Oubrincaramcomoscolegas,nasruaspraas,
praias,nofundodeumquintaletc.?
Deixamosessequestionamentoparareflexo,bemcomo,oque
nosapontaanossaexperinciasobreainiciaodofutsal.
Serquenostreinossistemticosacrianabrinca?Serque
existealegria,descontraoemnossostreinos?Serqueascrianaspar
ticipam,opinando,interagindo,ajudandoaconstruirotreino?Serque
sorespeitadasasetapasdedesenvolvimento?Serquesotrabalhadas
asvalnciasnecessriasparaodesenvolvimentodascrianas?Encontra
mos,hoje,emgrandepartedasaulas,arealizaodeumasriedeexerc
ciosetarefasdefundamentos.Issonoerradoenoesgotaumaprendi
zadoparaojogo.Acreditamosqueadiversidadedojogodevaserinseri
danasaulas,quedependedaorganizao.Podemosiradiante.Emrela
oaessefato,observamosatravsdevisitaseobservaodealgumas
aulasdefutsalqueoprofessordosinalparaoinciodaatividade,para
comofazeraatividade,ficandootreinoumareproduodefundamentos
isolados.
Porexemplo,refletindosobreumfundamentoessencialparao
futsal,opasse,emqualmomentodojogo,umjogador,sejacrianaou
profissional,passaumabolasemaoposiodoadversrio?Daotreino
depassedeveobedeceraesseraciocnio.Acrianapensaepassano
momentonecessrio,daformaqueelaacharmelhor,poisnojogoser
assimtambm.Elacriaeaprendealidarcomasdificuldadesqueso
apresentadas.
Lembramosumahistriaquecontaoseguinte:
Certavezaprofessorapediuparaseusalunosfazeremumde
senho.Umdelesimediatamentecomeouadesenhar.Aprofessoraento
disse:
Aindanoesperetodospegarocaderno.
Entoelepensou:voudesenharumgato,umcachorro,umacasa
nocampo.
Aprofessoradisse:
31
32
JosRouliendeAndradeJunior
Desenhemumaflor.
Eledesenhouafloreapintoudelaranjaeazul.
Eaprofessoradisse:
Pinteaflordevermelhoeocaule,marrom.
Oalunopintou,masachouqueogato,ocachorroemesmoasua
florlaranjaeazulerammaisbonitos.
Certodiairiamfazerumtrabalhocomargila.Entopensou:fa
reiumelefante,umamontanha,umcavalo.
Aprofessorafalou:
Vamosfazerumprato.
Elefezumpratofundo.Aprofessoradisse:
Faamumpratoraso.
Elefezumpratoraso,masachouqueseupratofundoficoumais
bonito.
Outrobelodiaaprofessoradisse:
Vamosfazerumdesenho.
Oalunoficouesperando.
Novamenteaprofessora:
Podedesenhar.
Entooalunodesenhouumaflorvermelhacomocaulemar
rom.
Questionamentoscomoesses,nosfizeramestruturarnossostrei
nos,partindodoqueconsideramosmaiscarentedemudanas,quea
iniciaocompetiooficialemclubeseassociaes.Pensamosem
estruturareconstruirdeformaprogressivaodesenvolvimentodascrian
asdentrodofutsal,respeitandoasfaixasetriaseascategoriasexisten
tesdentrodoEstadodoParan.
Buscamosusarumapedagogiavoltadaparaaformaodacriana,
lendoautorescomoJooBatistaFreire,WiltonSantana,JlioGarganta,
PabloGrecoeoutros.
Assimdividimosasfasesdeformaodentrodeumaestrutura
oparaaconstruoprogressivadodesenvolvimentodacriana,aqual
veremosnoprximocaptulo.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
33
CaptuloIII
FASESECARACTERSTICASDE
ACORDOCOMAIDADEESCOLAR
ECATEGORIASOFICIAIS
Comeamosnossoestudocomparandoasidadesbiolgicasdas
crianaseadolescentescomasfasespropostas,operodoescolareas
categoriasquesodisputadosvrioscampeonatospeloPas.
Vejamosoquadroabaixo:
QUADRO2RoulienJr.(2005).
IDADE
BIOLGICA
06,07,08E09
ANOS
10,11,12E13
ANOS
14,15,16E17
ANOS.
FASESDE
TREINAMENTO
PERODO
ESCOLAR
CATEGORIAS
OFICIAIS
PRIII,EDUCAO
INFANTIL1,2E3
SRIESDOENSINO
FUNDAMENTAL
MAMADEIRA
(SUB07)E
FRALDINHA
(SUB09)
INICIAO
4,5,6E7SRIES
DOENSINO
FUNDAMENTAL
PRMIRIM
(SUB11)E
MIRIM
(SUB13)
ESPECIALIZAO
8SRIEDOENSINO
FUNDAMENTALE1,
2E3ANODO
ENSINOMDIO
INFANTIL
(SUB15)E
INFANTO
JUVENIL
(SUB17)
AQUISIO
34
3.1
JosRouliendeAndradeJunior
FASEDEAQUISIO
Aaquisiodosfundamentosdefutsalcaracterizasepeloem
pregodemtodoseestratgiasespeciaisdeensinoparaestafaixaetria,
deacordocomoscontedos.Trabalharemosdeformaldica,atividades
quedesenvolvamotalentomotorgeral,emvriasformasdemovimento,
utilizandodiversostiposdematerial,enfatizandooaprendizadodofutsal,
semapreocupaodeespecializaonessaounaquelaposio.Oobjeti
vosermelhorarasbasesmotorasgerais,bemcomo,despertareaumen
tarointeressepeloesporte.Essafasecorrespondeacrianasde6a9
anosdeidade.
CATEGORIAMAMADEIRASUB07(06a07anos),cor
respondeeducaoinfantil.
Emumcertojogodeumcertocampeonatoparacrianasque
estonessafaixaetria,comojogodesenvolvendosecomabolamais
foradaquadradoquedentro,ascrianastmposiodefinida:voc
central,vocopiv,nopassadameiaquadraetc.Faltando30segun
dosparaacabarojogo,umaequipevenciapor4a3,lateralparaessa
equipe,ojogadorignoraotreinadorquepediuparadarumchutopara
frente,masacrianapensa,egostadefazerascoisasdasuamaneira,e
entoelapassaabolaparaseuamigo,estearecebe,dominaevaiem
direoaogoladversrio,oqueumacrianaquerfazercomabolano
p?Ogol,lgico,masparaotreinadordaquelaequipeno.Eleaos
berrosdizparacriana:Voctalouco,faltam30segundos.Noest
vendo?(apontandoparaoplacar)Ficacomabola.
Comoumacrianapodecontrolar,otempodejogo,oplacar,a
situao?Quemserolouco?
Outrojogodomesmocampeonato:indagodeumadessascrian
as,quemfoioartilheirodocampeonatoedojogo.Enquantoseuspais
comemoravamnalanchonete,elecomasoutrascrianascorriampelo
ginsio.Adepropsitoperguntei:Fulano,quantofoiojogo?Quantos
golsvocfez?Earespostafoiprontamenterespondida,semperderum
segundodabrincadeira:Nosei.
Aqueminteressamessescampeonatos?
Ns,adultos,recorremosaopensamentoelinguagememuitas
vezessomosgrandesadversriosdascrianas.Quempaisabedisso.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Vejamosalgumasconsideraesecaractersticasdascrianas
nestafase.
Consideraes
Afaseondeseiniciaoaperfeioamentodemltiplasformasde
movimentoadaaquisiodasprimeirascombinaesdemovimentos
dastcnicas,quedevemocorrerlentaesutilmente.
Ocomportamentodemovimentocaracterizadoporumaneces
sidadebemexpressademovimentocomcrescenteobjetividadeeestabi
lidade.
Deveseconsiderarodesejoderendimentonobrinquedo,na
fantasiaenacompetionatural,anecessidadedeimitaoeacrescente
capacidadedalinguagemedopensamento.
Arecepodeinformaodesenvolveseextraordinariamente.J
aelaboraodessasinformaesaindalimitada,sendoqueascorrees
dealgummovimentodevemserrestringidas.
Devemosaproveitar:anecessidadedemovimento,asolicitao
devariaoeanecessidadedeimitao,sendoostreinosbemdiversifi
cados.
Acrianadesenvolvesuashabilidadesvoltadasparasi.Brinca
sozinhadefutsal(eueabola).
CaractersticasGerais
Egocentrismo
Constantementeativa
Imitativa,imaginativaeexibicionista
Necessitademuitaatenoeproteo
Temdificuldadedemanteraconcentrao
Razovelcoordenaonosgrandesmsculos
Naturalmentertmica
Preparofsiconaturaleindividual,noadquirido
Coordenaoculomanualestemdesenvolvimento
35
36
JosRouliendeAndradeJunior
Agressividade
Intuitiva.
ObjetivosCognitivos
Desenvolveraprticadohbitomoral(regras)(noregrasdo
jogo)
Desenvolvertraossensoriaiseperceptivos.
ObjetivosSociais
Desenvolvertrabalhosdeinteraoecooperao,aluno,pro
fessorefamlia.
ObjetivosPsicolgicos
Desenvolveroautocontrole
Desenvolveraautoestima.
ObjetivosMotores
Tcnicos
Aprendizagemdosfundamentosbsicosdofutsal,conduo,
passe,domnio,chute,drible,marcaoeproteodebola,
atravsdeatividadesldicaserecreativas.
Tticos
Sugerimosquetodasascrianasjoguememtodasasposi
es,noasespecializandonessaounaquelaposio,enem
asdeixandofrustradasdeficaremsentadasnobancodere
servas.
CATEGORIAFRALDINHASUB09(08a09ANOS),Cor
respondeaoensinofundamental.
Umjogofinaldecampeonato,muitascrianasestotensas!Um
certojogador,oumelhor,umacertacriana,entranaquadra,batea
sadadomeiocomumchuto,bateolateral,notirodemetarecebeas
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
bolas,faltasento,selaquemcobra,quandoaequipevaimal,chora
porseroculpado,ah,tambmocapito,nuncafoisubstitudo,eleito
ocraquedoano.
Eoadversrio,quandoojogoestchegandoaofinal,oplacar
estadverso,ento,chamaocraquedoseutime,estranho,tambmnun
casai,eparanossoespanto,ovestecomumacamisadecordiferentee
voltaparaojogocomolinha/goleiro.Oresultado,ojogoficamaiscal
mo,nohdiferenanoplacar,serqueporfaltadetreino?Comcerte
zano,essasituaodojogoparacrianasnestafaixaetriaumtanto
quantocomplexa.
Easoutrascrianasdojogocomoficam?Falamosdetodaselas,
asreservas,assimchamadas,muitasvezesestotrocandofigurinhase
brincandodePapel,PedraeTesoura.
Masenfimojogochegaaoseufinal,ascrianasmalsecumpri
mentamecorrematrsdasbalasjogadaspelospais.Umatocoerente,
elasvoltamabrincar.
Consideraes
Ascrianastmgrandesatisfaopormovimentosaprendema
adaptarsesexignciasdeordemedisciplinatminteresseprazerosona
soluodetarefasdemovimentoesportivo.
Devemosconsideraroentusiasmoporqualquertipodejogo,e
queperdemointeresserelativamenterpido,quandolhesdadauma
repetioquantitativadamesmatarefacompoucavariao.
CaractersticasGerais
Diminuiodoegocentrismo
Maiorcompreensoedomniodalateralidade
Melhornoodetempoeespao
Equilbriomaisestruturado
Maiorparticipaoemgrupo
Maisreflexiva
Maisaptaparaexecutartarefasemritmosmaisacelerados
37
38
JosRouliendeAndradeJunior
Gostadesertestadaematividadesqueenvolvemfora,agili
dade,velocidadeedestreza
Nogostadesercobrada,podendoapresentarrespostasde
instabilidadeemocional
Obtmavanosnaintelignciaenaafetividade
Observaesubmeteseaumagrandepartedasregras,controla
eimportasecomoadversrioganharsignificaxito
Comeaarealizaraesdecoerncia.
ObjetivosCognitivos
Desenvolveraprticadohbitomoral(regraslimites)
Intensificaracaptaodascrianasemrelaoaostraos
sensoriaiseperceptivos.
ObjetivosSociais
PossibilitarumamaiorinteraoentreProfessorAluno
Famlia.
ObjetivosPsicolgicos
Acompanharedesenvolverasrelaesintereintrapessoal.
ObjetivosMotores
Tcnicos
Desenvolvimentodaaprendizagemdosfundamentosbsicos
dofutsal,atravsdejogosadaptadosejogosreduzidos.
Tticos
Direcionamentodejogosdedefesaeataqueatravsdesitua
escriadasnosjogosreduzidoseadaptados.Paraosclubes
queentramemcompetiesoficiais,sugerimosquetodasas
crianasjoguememtodasasposies,noosespecializando
nessaounaquelaposioenemasdeixandosentadasnoban
codereserva.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Quantomaisrecursosoprofessorpuderusarparailustraros
componentesinerentesaosjogos,melhor.
SegundoPiaget,opensamentoabstratocomeaasedesen
volverapartirdos10anosdeidade.
DevemosrefletirsobreoquedizJooBatistaFreireemPedago
giadofutebol:
...Prximodosseteanos,acrianaaprendeasocializarsuasha
bilidades.Abrincadeiraoambienteondeessasaprendizagensdevem
ocorrer,oesporteparaajudaracrianaenriquecersuamotricidade.
...Abrincadeirafavorecedoradasconstruesintelectuais,so
ciaisemotorasdacriana.
3.2
FASEDEINICIAO
Caracterizaseafasedeiniciao,almdosaspectoscitadosna
faseanterior,porumdirecionamentocrescenteparaodesenvolvimento
dojogocomoumtodo.Devehaverumdirecionamentoparaatticado
jogo,marcao,cobertura,sadasdebola,semrepetiesdemovimentos.
Acrianadevepensarnoqueestfazendo.Devesepromoverodesen
volvimentodealgumasvalnciasfsicasdeacordocomasfaixasetrias
e,gradativamente,acrianadeveadquirirconhecimentosespecficosdo
futsal.
CATEGORIAPRMIRIMSUB11(10a11anos)corres
pondeaoEnsinoFundamental.
Comofazempartedodiaadiaconversascomprofissionaisque
trabalhamjuntos,certodiaconversandocomoProfessorVincius,com
quemtrabalhamoshcertotempoelemedisse:
Voufazerprticadejogonosub11.Todosvojogarindepen
dentedoplacarfareiumareuniocomospaisparaexplicaroque.
timaidia,comalgunscasosquechamamaateno.
Ojogoestava4a0.Oprofessorchamaogoleironointervalo,
vaientrarnojogo.Eleprontamentearregalaosolhoseficasurpreso.O
jogotranscorrenormalmentequandooadversriofaz2gols,oprofessor
39
40
JosRouliendeAndradeJunior
pedeumtempo,ogoleiroentoolhaparaseutcnicoediz:Metira,
estoucansado.Achandoqueeraoculpadodosgols,nuncateveoportu
nidadedejogar,nuncateveexperinciadejogo.Continuounojogoe
conseguiramavitria.
Tambmestranhooutroatleta,seassimquepodeserchama
do,queparoudejogarpornoaceitaressasituaodesairdotime,de
dividirresponsabilidades,poisassimojogodosadultos,trocacons
tantedejogadores,todostendoqueparticipar,masemoutrascategorias
eraotitular,nuncasaa.
Hojeessaequipesedestacaporjogarcomalegria:Decidemos
campeonatos,notembrigadepaisporosfilhosnojogarem,eome
lhor:todosjogamsemhaverumadiferenagrandeentreumeoutro,se
respeitameaprenderamaconfiarumnooutro.
Consideraes
Forteimpulsodemovimentocomoportunidadedevariaonas
atividades.Podemserensinadoscadavezmaiselementostcnicosbsi
cos,detalmodoquesejapossvelacontinuaodofuturodesenvolvi
mentoparaasmodernastcnicasesportivasdofutsal.
Meinell(1996)colocaquenospequenosjogos,podemsertreina
dastcnicasdejogobsicaseformaselementaresdecomportamento
ttico.
Ostreinosdevemserprogramadoscomgrandevariaonafor
maoesportiva,comeducaovariadadascapacidadescondicionaise
habilidadesdecoordenao.Tambmpodeseralcanadoumtimodesen
volvimentofsicoemotor.
CaractersticasGerais
Maiormaturidadenosistemaneuropsicomotor
Inciodopensamentoabstrato
Maiorinteresseporatividadescompetitivas
Desenvolvenoesderesponsabilidadeedisciplina
Maiorsociabilidade,interaoemgrupo
Lateralidadedefinida
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Maiorcapacidadedeconcentrao
Melhornoodetempoeespao
Melhoraconstantedomovimento
Rpidoaumentonahabilidadedeaprendizagem
Rpidosprogressosnoaspectofsicoepsquico
Melhoraprincipalmenteacoordenao
Compreendemaisasuacapacidadederendimento
Potnciaevelocidadeaumentamconsideravelmente.
ObjetivosCognitivos
Consolidarohbitomoral
Conscientizareintelectualizarasaesmotoras
Desenvolverostraosassociativoserelacionais.
ObjetivosSociais
Desenvolvernoesdesolidariedade,integraoecoopera
o,entreProfessorAlunoColegas
Aprenderarespeitarmutuamente,colegas,professoresead
versrios
Conscientizaodorespeitomtuo.
ObjetivosPsicolgicos
1.Trabalharamotivao,omedoeaateno.
ObjetivosMotores
Tcnicos:
Crescentedirecionamentonasparticularidadestcnicas,rea
lizandotrabalhostcnicosdirecionados.
41
42
JosRouliendeAndradeJunior
Tticos:
Noodasfunesespecficasdecadaposio,atravsde
jogosvoltadosparaatticadofutsal.
CATEGORIAMIRIMSUB13(12a13ANOS)Ensino
Fundamental
Citamosaquialgumascoisasescritasporatletasdeumadas
equipesdoParanClubequefizerampartedessacategoriaapsades
classificaodaTaaParan,onde,noanoanterior,foramcampees.
Achoqueestfaltandomaisconfianaentreagente,estro
landomuitonervosismoporcausaquealgunsjogadoresestorecebendo
muitapressodospais...
Nodevemosdeixarospaisinfluenciarnonossojogo...
Poderiarenderbemmais,masparecequenahoradojogoeu
travoenoconsigojogardireito...
Sintoquenostreinoseumesoltomaisdoquenojogo,pois
quandoestvalendotenhoumpoucodemedodeerrar...
Nahoradojogodevemostermaismotivao,concentrao,
alegria,raa,porqueoqueviersdevenosdaralegriaenotriste
za...
Nsestamospassandoporummomentodifcel,masogrupo
forteevaisuperar...
Professor,vamossercampeesmetropolitano,vamosrecuperar
tudoissoqueperdemos...
Verificamosaquiqueessesatletasemformaopercebemoque
aconteceaoseuredoresentemascobranas.Apedidodoprofessores
creveramcartasdandoumdepoimentodoquesentiamqueestavaaconte
cendocomaequipe.Podemosnotarquecobranas,insegurana,podem
atrapalharorendimento,noemnveldeconquistasdettulos,masde
umdesenvolvimentonaturalqueoesportepodelhesproporcionar.
Ecomoobservamosemalgunsdepoimentos,aequipeclassifi
couseem4lugarparaoquadrangularfinaldocampeonatometropolita
noefoiCampe.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Consideraes
Afasedosub13afaseemquesedevedespertarointeresse
paraaatividadeesportivaduradoura.Fasefavorvelaprendizagem,
acentuandoseigualmenteosexercciosdedesenvolvimentogeraldas
capacidadesmotorasigualmentecomexerccioscompetitivosespecficos.
Desenvolverseohabilidadesdeforaeresistnciadefora.
importantedeixarqueascrianastreinemintensivamenteedar
lhesmltiplaoportunidadeparatestaremsuacapacidadenacompetio
CaractersticasGerais:
Entusiasmodeaprendizagem(prontido)
Boacapacidadedeaprendizagemmotora
Alcanamrpidosprogressosmotores
Melhoramdecisivamenteacoordenaomotora,comdom
nio,seguranaeeconomianaconduodomovimento
Elevaoconsidervelnapotnciaevelocidadedemovi
mento
Maioramadurecimentobiopsicofsicoesocial
Sensocrticoaguado
Maisparticipativanasatividadesqueaenvolvem
Desenvolvimentodopensamentoabstrato.
ObjetivosCognitivos
Promoverestilosdevidaativosecompreensointelectualdas
estruturasdomeioambiente
Intensificaracaptaodostraosassociativoserelacionais.
ObjetivosSociais
Promoversolidariedade,integraoecooperao,entrePro
fessorAlunoColegas
43
44
JosRouliendeAndradeJunior
Aprenderrespeitarmutuamente,colegas,professoreseadver
srios
Conscientizaodorespeitomtuo
Percepodesuaimportnciaeadooutro
Aspectosmorais.
ObjetivosPsicolgicos
Trabalharalegria,motivaointrnseca,competnciaecon
fiana.
ObjetivosMotores
Tcnicos:
Maiorcomplexidadenodesenvolvimentodosfundamentos,
quenumacontinuidadedevemseraprendidos,cadavezmais
emformasjogadas,visandoasituaestticasdojogo.
Tticos:
Inciodeumtipodemovimentaoquepossibilitesituaes
inerentesaosjogosdeataque,defesaetransio,ondeosjo
gadorespassempelasposieseaprendamsuasfunes
Jogadasdebolasparadas(falta,lateral,escanteioetirode
meta)
Fsicos:
Testesdeaptidoedehabilidades
Iniciaodotrabalhoaerbio
Desenvolvimentodavelocidade.
3.3
FASEDEESPECIALIZAO
Caracterizaseafasedeespecializaoporumdirecionamento
crescenteparaasparticularidadesdofutsal,bemcomo,odesenvolvi
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
mentodastcnicas,ainclusodesistemastticosedasvalnciasfsicas
destasfaixasetrias,passandoporumaumentosistemticoderendi
mento.
CATEGORIAINFANTILSUB15(14a15ANOS)1fase
doamadurecimento(Reestruturaodehabilidadesedestrezasmo
toras)EnsinoFundamental
Osprofessoresquetrabalhamoujtrabalharamcomessacatego
ria,podemidentificarperfeitamentealgumassituaes:
Umjogoinesquecvel,jogaramtudoquesabiam,fizeramtudo
quefoitreinado,masoutrojogocomumadversriotcnicamenteetati
camentemaisfraco,quedecepo:nojogaramnada.Preguianos
treinos,notasbaixasnaescola,coisaquenuncahaviaacontecido.Faz
partedainstabilidadequeencontramosnessafaixaetria.
Percebesenessafaixaetriaquecrianasqueeramtidascomo
craquesnascategoriassub07esub08,comeamanosedestacar
mais,sendoultrapassadosporoutros,deixandodeseraspromessasde
umfuturojogador.
Vejamosentooqueacontecenessaidade.
Consideraes
Desejoreforadodeautosuficincia,opoderdepensareapreciar,
instabilidadedocomportamento.
Emcasosdeestagnaodeaprendizado,devemselimitarano
vosaprendizadosmaiscomplexos,melhorandoseafixaodemovi
mentosjdominados.
Otreinamentodatcnicaedatticapodemsermaisacentuados.
Otrabalhodeforapodesermaisacentuado,jaresistnciade
velocidadedeveserdosada.Otrabalhodeveserpacientenaeducaoe
naformaoesportivadessesjovens.
CaractersticasGerais:
Surtodocrescimento
Aumentodovolume,comotambmdopesodoorganismo
45
46
JosRouliendeAndradeJunior
Apresentacertograudefadigaesintomasdesfavorveisde
cansao
Pulsaocardacabasaldiminui
Maiorcapacidadeparaaatividadefsica
Perturbaesgstricas
Apetiteprecrio
Sofrecertograudeanemia
Isolasedoconvviocomoutraspessoas
Tornasemaishostil
Fasedoautoerotismooumasturbao
Antagonismosocial
Emocionalmenteinstvel
Apresentaconstantesansiedades
Faltadeconfiana
Complexodeinferioridade
Excessivatimidez
Faltacoordenaomotora,devidoaorpidocrescimento,
tornandoodesajeitado
Fasededefiniodaidentidade
Sentimentodeinstabilidade,pelasmudanasqueocorremem
seucorpo,criandoproblemasemnosaberoqueseugrupo
esperadesi
Aumentodotecidoadiposo,quefacilmenteabsorvidopelo
seuprpriocrescimento.
ObjetivosCognitivos
Contribuirnacrescenteevoluodeordemsocial.
ObjetivosSociais
Passaralgumasresponsabilidadesefunesperanteogrupo.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
ObjetivosPsicolgicos
Contribuirnaestruturaoedefiniodaidentidade
Reorganizarseuautoconceito.
ObjetivosMotores
Tcnicos:
Aprimoramentodosfundamentosemformasjogadas
Especificidadeeautomatizaodaexecuodosfundamen
tosdeacordocomattica
Tticos:
Vivenciaratravsdospadresdejogosituaestticasde
ataque,defesaetransio,atravsdemovimentaespr
estabelecidasdeacordocomsistemasdejogo.
Bolasparadas.
Fsicos:
Continuidadedotrabalhoaerbico
Inciodotrabalhoanaerbico
Crescentetrabalhodefora.
CATEGORIAINFANTOSUB17(16a17ANOS)2fase
doamadurecimentofasedaestabilizaoedacrescenteindividua
lizaoEnsinoMdio
Observamosaquiumapesquisarealizadacomessacategoriana
taaParan2004peloProfessorVinciusdosSantosFrana,quenos
levaraalgumasconcluses.
Foramentrevistados23atletas.
Nessacategoriaqueamaisprximadacategoriaprincipal,
dos23atletas,amdiadeatletasfederadossedeunosub11,ento,por
quefederarcrianasnosub07enosub09?Issoreforaqueessascate
goriasdevamteroutrosprincpios,noocompetitivo.
47
48
JosRouliendeAndradeJunior
Verificamostambmumaevasodeatletasdessacategoria.
Acreditamosquepossaserporduashipteses,comasquaisjnosdepa
ramos:
1Amigraoparaofuteboldecampo,umarealidadenacapi
talparanaense,poistemosduasequipesnasrieA,primeiradivisodo
futebolprofissional,eumanasrieB.
2Adesistnciaporvriosmotivosdoisdessesmotivospode
mosidentificlos:
1Estouenjoadodejogar,jganheimuitosttulos,notenho
maissacoparatreinar.
2Perdiavontadedetreinar,poisnuncajogueimuito.
Consideraes:
Estafasesignificaosanosdeconstruomaisdecisivos,so
moldadasasqualidadesdapersonalidadeeconstrudasashabilidadese
prontidesespecficas.
Osatletasqueremafirmarseesportivamente,porissodeveser
oferecidaaestimulaododesejoderendimento.
Onveldahabilidadedeaprendizagemmotora,osprogressosno
desenvolvimentofsicoeaexpressodatotalmaturaofsicapossibili
tamumaeducaoilimitada,comsolicitaesdecondicionamentoeco
ordenaorelativamentealtas.
Oobjetivodeveserconseguirumaharmonizaocomatividades
esportivas,paraqueoesportesetornenecessidadeepartefirmedeseu
mododevida.
CaractersticasGerais:
Idadedamaturaosexual
Algunsestiresdocrescimentoseroaos16anos
Alteraesfsicas,menosperceptivas
Condiesdeautonomia
Incrementosnopesoenaaltura
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Aceleraododesenvolvimentomuscular,acompanhadade
aumentodeforanasatividadesatlticas
Declnionataxadedesenvolvimentodegordura
Funeseresponsabilidadescaractersticasdomundoadulto
Comeaadefinirsuaidentidadeevocao
Elevaodotnusemocional
Inseguranaconsigomesmo,comsuashabilidadeseinteres
ses,devidoaoamadurecimentosexual
Apresentacondioquaseautomticadeanalisarcritica
menteossistemasdevalores
Perododelutacontraoesteretiposocialecontraaauto
imagemdistorcidanafaseanterior
Perododegrandessonhoseaspiraes
Grandedesenvolvimentodocorao,pulmo,pressosan
gneasistlicamaiselevada,commaiorcapacidadepara
transportaroxignionosangue,menortaxadebatimentos
cardacosemdescanso
Maiorcapacidadedeneutralizarosprodutosqumicosdo
exercciomuscularcomoocidoltico
Asproporesdocorpotendemasetornarmaisharmonio
sas.
ObjetivosCognitivos
Crescenteconscientizaodoatletanaformaodesuaima
gem(corpo)
Assimilaodenovasfunes
Conceitodesuacapacidadederealizao.
ObjetivosSociais
Totalinteraocomseugrupo,poissassimdesenvolveros
aspectoscognitivoscitadosacima.
49
50
JosRouliendeAndradeJunior
ObjetivosPsicolgicos
Fortalecimentodesuaautoestima
Segurana
Compreensodesuaslimitaesefrustraes.
ObjetivosMotores
Tcnicos:
Correoeaperfeioamentodosfundamentosatravsdetrei
namentostcnicosdirecionados
Tticos:
Desenvolvimentodospadresdejogo,apontandoparaalei
turadojogonosaspectosofensivosedefensivos
Bolasparadas.
Fsicos:
Intensificaodotrabalhoanaerbico
Continuidadedotrabalhodefora
Orientaonutricional.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloIV
TREINAMENTOTCNICO
4.1
ATCNICADOFUTSAL
Atcnicadofutsalnadamaisdoqueaquiloqueoatletafazin
dividualmentedentrodojogo:osfundamentosdodesporto,conduo,
passe,chute,drible,finta,marcao.Mascomodesenvolveressesfun
damentosnascrianas,nosfuturosatletas,eatmesmoaprimorlos?
Procuramosnestecaptulofazercomqueoleitordesenvolvanovasma
neirasdetrabalho,saindodotradicionalismo,treinosondeoaluno/atleta
participeativamentedaatividadenumasituaobemparecidacomojogo
emsi,eparaosquejatuamdeformadiferente,aprimoremseusmto
dosdetrabalho.
Comearemospelapreparaotcnica.SegundoMatveev(2000),
apreparaotcnicadoatletaconsistenoconjuntodeensinamentosque
lhesoministradosacercadomovimentoedaaoqueconstituemo
meioadequadoprossecuodacompetioesportivaouexecuodos
treinos.
4.1.1
Apreparaotcnicapodeserdivididaem
Preparaotcnicaespecial,ondeoatletaassimilaodesporto
emcausa,ofutsal.Aprendeasleisbiomecnicasdomovimentoeas
aesrelativasaoobjetodaespecializaodesportivaeassimilapratica
menteoscorrespondenteshbitosmotoreselevandoosataomaisalto
nveldeaperfeioamento.
Preparaotcnicageral:consisteemampliar,sistematica
mente,aaptidofsicageraldoatletaeosseusconhecimentosnaesfera
dosfundamentosgeraisdatcnicadosexercciosfsicoseemcompletar
oarsenaldadestrezaehbitosmotoresquesoteisvidaeatividade
51
52
JosRouliendeAndradeJunior
esportiva.Apreparaotcnicageralestorientadaparaaassimilaode
conhecimentos,formaodadestrezaehbitosmotorescujapossecon
tribuirparaoaperfeioamentotcnicodofutsal.
Entrepreparaotcnicageraleespecial,utilizaseatransfern
ciapositivadosconhecimentos,destrezasehbitos.
Greco(1998)sustentaqueoaprendizadodatcnicanopodeser,
porsis,oensinosistemticodosfundamentosutilizadosnofutsal.Ele
deveserparecidocomojogo,desenvolvendoascapacidadesdeaprendi
zadodoatleta,mesmooatletajformado,poispoderemosmodificarseu
comportamento,aprimorandoassimoseurepertriomotordodesporto.
Ilustrando,WiltonSantana(Futsal,metodologiadaparticipa
o,lido1996)destacasobreosfundamentos:Senofragmentarmos
essasaes,percebemosqueelasacontecemquasequesimultanea
menteduranteojogo.Eudominoumabola,podereiconduzilaouna
presenadeumadversrio,protegladriblarnaseqnciachutara
golourealizarumpasse.Paratlanovamente,tereiquemarcarmeu
adversrioou,seaminhaequipeestivercomapossedabola,desmar
carme.Nessadireoquantomenosraciocinarparaagir,melhor.
Entoporquehaverumapreocupaoconstanteemfragmentara
aprendizagemdojogo?.
Conclumosqueaaprendizagemdofutsalrequermuitomaisdo
quetreinostradicionais,tarefasarealizar,ondesopassadasinforma
es,muitasvezes,semrespeitaronvelcognitivodoaluno,semdes
pertarointeresse.Oquedespertaointeressenacriana?Sabemosquea
aprendizagemestrelacionadacomamotivaoqueaplicamosemnos
sosmtodosdetrabalho.
Devemosentousaracriatividadeparaplanejarnossostreinos,
noscomcrianas,mastambmcomadolescenteseadultos.
4.2
TREINAMENTOTCNICONOFUTSAL
Greco,1998,destacaque,considerandoaimportnciadacondi
otcnicadeumatletanojogo,odesenvolvimentodatcnicadogesto
motordecorrnciadiretadacapacidadedecoordenaomotora.
Umatletacommaiorgraudehabilidadepossuiummaiornmero
desoluesparaosdiversostiposdesituaesqueimplicamsuaprtica,
queconhecidocomovocabulriomotor,que,porsuavez,desen
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
volvidoatravsdodirecionamentoedesenvolvimentodeatividadesade
quadasnasdiferentesfases.
importantequeacriana,oatletaemformaoouoatletaj
formado,sejaconstantementemotivado,poisamotivaoumdosque
sitosbsicosparaaaprendizagem,poissemelaocrebronoprocessar
adequadamenteosestmulos,eaaprendizagemserprejudicada.
sabidoquenossocrebrotrabalhacomumsistemadegratifica
o.Quandorealizamosummovimentocorreto,osistemanervosonos
propiciarumasensaodeprazerquereforanossavontadedeaprender.
Estamosdiantedefatosque,paraoaprendizadodatcnicaeda
tticadofutsal,assimcomoemoutrosdesportos,sonecessriospara
umacorretaadequaopedaggicadoscontedos,aplicandometodologias
adequadasacadanveldeaprendizagem,iniciandooensinopeloscon
tedosmaissimplesepassandoaosmaiscomplexos,sejamelespara
crianaseminiciao,aperfeioamentooumesmoemtreinosparaaes
pecializao.
Ascapacidadestcnicasestointeradaspordoismomentos:o
processodeaprendizagemmotora,queseapianonvelderendimento
dascapacidadescoordenativas,eodesenvolvimentodacapacidadedo
jogodofutsalatravsdosseusfundamentos.
Fazsenecessrioaprimoraracapacidadedecoordenaonas
atividadesqueescolhemosparanossostreinosdatcnicaespecficado
futsalassimoaluno/atletaterumtimodomnioecontrole,passando
estatcnicaaserumahabilidadebsicadentrodojogo.
SegundoSchimit,1993,ashabilidadestcnicaspodemserclassi
ficadasemtrsdimenses:
4.2.1
Emrelaoaomeioambientedurantesuaexecuo
Abertas:Quandooambientevariveleimprevisveldurantea
ao,comonofutsal.Quandotemosapossedabola,sofremosumamar
cao.Oquefazer?Aaoindividualarealizarsempreimprevisvele
podevariaremumdeterminadomomentodapartida.
Fechadas:Oambienteestveleprevisvelduranteaao.No
futsalessasituaopodersercomparadanotirolivrede10metros,
quandoogoleirosabequeoadversriochutarcontrasuameta.Eleter
umaaoafazerqueaserdetentardefender.
53
54
4.2.2
JosRouliendeAndradeJunior
Habilidadesdiscretascontnuaseseriadas:
Omovimentoumprocessocontnuodecomportamentoem
oposioaumaaobreve,bemdefinida.Nofutsal,issorefereseauma
aodepassaremovimentarse,frentemarcaodaoutraequipe.
4.2.3
Habilidadesmotorasecognitivas:
Nahabilidademotora,apareceaqualidadedomovimento,os
fundamentosnecessriosparajogarofutsal,conduo,passe,drible,
finta,chuteemarcao.
Nahabilidadecognitiva,asdecisessosobrequalmovimento
fazer:voupassar,voudriblar,vouchutar.
Partindodessashabilidades,fundamentalquenossostreinos
despertemasvariabilidadesquesoinerentesaojogo,trabalhandoos
fundamentosemformasjogadas,atravsdeensinovariveldotreina
mentodesituao,depercepo,detomadadedecisoedecriatividade
porpartedosalunos/atletas.Todoesseprocessodetreinamentofacilitar
ocomportamentodentrodojogo,nosnainiciao/aprendizado,mas
tambmodesenvolvimentodeatletasjformados.
Acreditamosqueasatividadesquesodesenvolvidasprocurando
aprimoraressashabilidades,ajudaroosalunos/atletasnodesempenho
individual.
Outraforma,deaprendizadoeaperfeioamentodatcnica,tra
balharmosatcnicaespecficaqueusaremosnonossosistemadejogo,
defensivoeofensivo,treinotcnicodirecionado.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloV
TREINAMENTOTTICONOFUTSAL
Otreinamentotticonofutsalrequerdoatletavriosfatores,fa
toresessescomplexosparadeterminadasfaixasetrias.
Antesdesugerirmosumtreinamentoadequadoparaessasfaixas
etrias,imprescindvelentendermosoqueattica,comodesenvolver
ascapacidadestticasdeumatleta.
NoLivroIniciaoEsportivaUniversalV.IGrecoeBenda,
1998consta:Atticanosjogosesportivoscoletivos,estrelacionada
comfatoresespaotempobolaadversrionumasituaodojogo,re
presentandoparaoatleta,umatarefaouumproblemaaserresolvido.A
soluoestaremdiretadependnciadatomadadedeciso,conside
randoqueestadecisosignificapossuir,antecipadamenteumobjetivo
naao.Issoquerdizerqueoatletadeveestarpreparadoetreinadopara
determinadassituaesquesolucionemosproblemasdojogo.
Algunstreinadoresenfatizamapenasalgumassituaestticas,
quegeralmentesodecorrentesdesuaexperinciacomoatletasoutcni
cos,esquecendoassim,deadequaratticaaoatletaenooatletattica,
principalmenteemrelaoidadequeestsendotrabalhada.
Consideramosqueparaascrianasdeterminadassituaestticas
exigemumacomplexidadegrande,poisoatletadeveestarcapacitado
parasobreporsesexignciasdeumjogo.Porissoassituaestticas
devemsertreinadasparadesenvolveraintelignciatticadascrianase
deacordocomsuaspossibilidades.
Ascapacidadestticasestoemdiretarelaocomascapacida
descognitivas,tcnicasefsicas,etemcomoobjetivocontribuirparao
comportamentotimonacompetio.
55
56
JosRouliendeAndradeJunior
GrecoeBendaclassificamocomportamentodosatletaseseorien
tamformaoupossveisaesparasolucionarastarefasproblemaque
seapresentamnocontextoesportivosquaisoatletadeverecorrer,na
situaoconcretadejogo.
Estassituaesso:
TticaIndividual:Oresultadodeumprocessodeelaborao
ondeintervmascapacidadesfsicas,tcnicas,tticas,tericasepsicol
gicas.
ocomportamentodeumjogadorqueatravsdesuaaocon
segueinterpretar,notempo,espaoesituao,movimentosdirigidosa
umdeterminadoobjetivo.
Issoexplicaasaesindividuaisdojogador,aespecificidadedo
futsal,umadiagonal,umaparalela,umabolanascostas,ondeoatleta
executaumatcnica,aplicadaaumasituaodejogo,atomadadedeci
soparaescolhadeumadeterminadatcnicadentrodoseurepertriode
movimentos,comoobjetivodeobterumavantagemnojogo.
TticadeGrupo:Soaescoordenadasentredoisoutrsjoga
dores(metade1)baseadasnaseqnciadeintervenesindividuaisque
objetivamfundamentalmente,acontinuidadedaaoconformeocon
ceitotticogeraldojogoeoobjetivofinaldomesmo.Temoscomo
exemploumasadaemdiagonal,ouumpassenopiveacorridadojo
gadorquefezopasseparaochute.
TticaColetiva:Sucessosimultneadeaesdetrsoumais
jogadoresestabelecidospreviamentequepermiterelacionaraspossveis
respostasdosadversriosesubmetlasprpriainteno.Soassadas
detirodemeta,asjogadasensaiadasospadresdejogos.
Resumindo,oatletadeveteroconhecimentotericodassitua
estticasespecficasdofutsalparaaplicardentrodeumpadrode
movimentosestabelecidosatravsdogrupo,objetivandoobtervantagem
nojogosejaparaatacar,sejaparadefender.
Ascapacidadestticasgeraisestoconstitudaspeloseguinte
grupodecapacidades:
Capacidadeperceptiva:percepo/antecipao/ateno.
Capacidademnemnica:recordao/reconhecimento.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Capacidadedepensamento:pensamentodivergenteecon
vergente.
Capacidadedecoordenao:tempoespacialdeaes.
Capacidadedetomadadedeciso:elaboraodeplanose
chamadavelozdosmesmos.
Resistnciaeperseveranapsquica:paraaplicaonojogo
dosconceitostticoselaborados.
Consideramosissoumarealidadenosnossostreinosdefutsal,e
muitasvezesnoentendemosoporqudeosatletasnoconseguirem
realizardeformaadequadaoquetrabalhamosnostreinos.Repetindo
vriasvezesumadeterminadasituao,comcerteza,aotermosoconhe
cimentodessascapacidadestticasgerais,poderemosmelhorarojogoda
nossaequipe,desenvolvendotreinosquepossamsuprirasfalhasoudifi
culdadesqueosjogadoresencontramnostreinamentostticos,poiso
futsalacadaanoquepassa,nosencantamaispelascombinaeseestra
tgiasdasformasdiferenciadasdejogoqueostcnicosdesenvolvem.
Apreparaotticadeveserrealizadaemestreitarelaocoma
preparaotcnica.
Devemoslevaremconsideraonapreparaottica:
aelaboraodoplanoconvenientedeatuaonascompeti
es,tendoemcontaaspossibilidadesdoatleta,ascaracte
rsticasdosadversrioseascondiesconcretasdacompeti
o.
Aindadevemosdentrodoprocessodepreparaotticadoatleta
preveralgumassituaescomo:
aassimilaodosfundamentostericosdattica.
oestudodaspossibilidadesdosadversriosedascondies
dacompetio.
aassimilaodosrecursostticos.
odesenvolvimentodaracionalizaottica,conhecimento
dassituaes,experincias,capacidadedeobservaoetc.
Devemosdesenvolvernoatletaosprocedimentosprticosdoseu
aproveitamentonasdiversascircunstnciasqueojogooferece,acriao
dojogadorinteligente.
57
58
JosRouliendeAndradeJunior
Deacordocomessesestudos,deveserpropostoumtipodetreino
quedesenvolvaoraciocniottico,ondesugerimosquesejafeitoapartir
dacategoriaprmirim(sub11),crianasquefazem10anosecomple
tem11anos).
Podeseutilizarossistemasdejogo:2X2,eosistema3X1,sa
bendoquecadaposiotemumafunoarealizar,equetodosdevem
passarportodasasfunes.
Exemplodosistema2X2,ondeasadasefazcomtabelasim
ples,aproximaoemdiagonal,oulanamentodiretodogoleiro,para
realizarafunodopivenoapenaslanamentoparadentrodarea.
31
444
42
Exemplodosistema3X1,ondeojogadorqueestnomeio,
naposionmero2semovimentaparareceberabolaouparaabrires
pao.
2
3
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Utilizamosapenas,asadadeumjogador,tabelasimplese
cortaluz,nassituaestticasprocurandoincentivaracriatividadedas
crianasemtodasassituaesdatticautilizada.
Nacategoriainfantilsugerimosadefiniodeumpadrode
jogoescolhido.Oimportantequeessepadrodsubsdiosacertas
aesindividuaisespecficasparaqueacrianapossausaremqualquer
padrodejogoqueirrealizarnascategoriasacima,aesessasquecon
sideramosimprescindveiscomo:ummovimentonaparalela,nadiago
nal,umatrocadealacompiv,umafintaetc.
59
60
JosRouliendeAndradeJunior
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloVI
OJOGODEDEFESA
Estejogodevitalimportncianumaequipedefutsal.Comea
suaconstruocomasaesindividuaisasquaisosjogadoresprecisam
estarpreparadosparaidentificlaseuslasdentrodadiversidadedo
jogo.
Procuramosdefinilasnasseguintessituaes:
1Quandooadversriotemapossedebola:
Aproximao(aaproximaoaojogadorqueestcomabola).
Abordagem(diminuiseaomximooespaodojogadorqueest
comabola).importantenolevarodrible.
Induodopasseoudaconduo(induzseojogadorapassarou
conduzirabolaondesuaaodeataquepossasermaisdifciloupara
ondehajaumacobertura).
Nessasituaodevemosconsiderardoistiposdeabordagem:
Abordagemagressiva,ondeserdiminudooespao,eprocura
mosroubaraboladoadversrio.Atendnciadelevarodribleoucome
terfaltamaior.Ostcnicosdevemdefinirestratgiasparausla.
Abordagempassiva,nestecasoaproximasedoadversriocer
candoomesmo.Diminuiseoriscodelevarodribleecometerfaltas.
2Quandooadversrioestsemapossedebola:
Retorno(ojogadorretornaacompanhandoseuadversrio,ou
retornaatrsdalinhadabolafechandopossveisespaos).
61
62
JosRouliendeAndradeJunior
Encaixedemarcao(ojogadorabordaseumarcador,impedin
doquerecebaabola).importanteacompanhloparanotomarbola
nascostas.
Dobra(ojogadorabandonaseumarcadorevaiajudarseucom
panheiroqueestmarcandooutrojogadorquetemapossedabola,fa
zendoasituaodedoiscontraum).
Cobertura(ojogadordeveestarsempreatentoquandoestmar
candoquemestsemapossedebola,semprebemposicionadocobrindo
ospossveisespaosdeinfiltraes,principalmentequemestdolado
opostodeondeestabola).
3Quandooadversriorecebeaboladecostasparaogol:
Essasituaonamaioriadasvezes,acontececomopiv.
Antecipao(ojogadorantecipaseaoseuadversriodesarman
doajogadaouroubandoabolainiciandoumcontraataque).
Marcaoatrsdopiv(seojogadorquefazafunodopiv
receberabola,noencostar,impedindoqueelefaaumgiro).
4Outrasaespossveis
Carrinho,ondeojogadorprojetaseemdireobolaparatra
varochutenopodeoadversrioestardepossedebola.
Falta,umrecursoparaimpediroataque,semltimocaso.
Todasessasaesindividuaisdevemcombinarcomaestratgia
queaequipevaiusarnasuadefesa,tipodemarcao.Issodependede
algunsfatores,taiscomo:
Equipeadversria
Momentoesituaodojogo
Tamanhodaquadra
Condiofsicaetc.
Essasaesdefensivasindividuaisdevemsertreinadas,procu
randonostreinosarealidadedojogo.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
63
Veremosostiposdemarcaoexistentesnaprticaenaliteratura:
Comeamospelaslinhasdemarcao,quecorrespondemaem
queregiodaquadramarcar.
Linha1
Marcaonaquadradeataque,prximoreadoadversrio.
DEFESAATAQUE
L
I
N
Defesa
Ataque
H
A
Linha2
Marcaoentreareadoataqueeameiaquadra,dependedas
dimensesdaquadra.
DEFESAATAQUE
L
I
N
H
A
2
Defesa
Ataque
64
JosRouliendeAndradeJunior
Linha3
Marcaoprximalinhacentraldaquadra,podevariarumpou
cofrenteouatrsdalinha,dependendodotamanhodaquadra.
DEFESAATAQUE
L
I
N
H
A
Defesa
Ataque
Linha4
Marcaoatrsdameiaquadra.Maisprximareademetade
fensiva,tambmdependedotamanhodaquadra.
DEFESAATAQUE
Defesa
L
I
N
H
A
4
1MarcaoIndividual,ondeojogadorqueestmarcando
acompanhaseuadversrioportodaaquadra.Existemastrocasnesta
marcao,ondeosjogadoressecomunicamdentrodaquadraefazemas
trocas,geralmentecomandadapelosjogadoresqueseposicionampor
ltimodadefesa.muitoimportantequeosjogadoresiniciantesapren
damamarcarindividualmente,realizandoasaescitadasacima.
Ataque
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
2 Marcaoporzona ,ondeosatletasmarcamossetoresda
quadra,fechandoaslinhasdepasse,fazendocoberturas,fazendodobras.
Citamosaquialgunsdesenhostticosdemarcaoporzonana
quadradoadversrio,linhas1e2.
2.1MARCAOEMY
DEFESAATAQUE
1
3
4
Nestecasoesperaseacobranadetirodemetapelogoleiro,eco
meaamarcao.Seogoleirosairpelasalas,osnmeros1e2fazemas
funesdeinduodepasseedobras,eosnmeros3e4,coberturas.Seo
goleirosairjogandocomjogadoresqueestomaisavanados,onmero3
cobreosnmeros1e2retornamfazendodobrasecobrindoosespaos.
umatimamarcaoparaevitaraligaodiretadogoleiroparaopiv.
2.2MARCAOEMYINVERTIDO
DEFESAATAQUE
3
21
65
66
JosRouliendeAndradeJunior
Mudamosodesenhodamarcao,quandoaequipeadversria
levaojogadorparaofundo,ficandonum2.2.Ojogadornmero1tirao
homemdabola,induzindooparaaalaenquantoojogadornmero2
dobraamarcao.Osjogadores3e4devemanteciparseusmarcadorese
fazercoberturas.
Veremosagoraduasmarcaesparaaslinhas3e4:
2.3MARCAO1.2.1
DEFESAATAQUE
1
4
3
Marcaousadaparaaslinhas3e4,dependendodotamanho
daquadra.Visaamarcaodabola,diferenciandodamarcaoindividual,
noseacompanhaosjogadoresnassuasmovimentaes.Onmero1
temduasfunes:pressionaroatacantequetemapossedebola,quando
esteestpelomeioeinduziropasseparaumadasalas,entoestepode
variarfechandoomeio,oudobraramarcao.Osnmeros2e3fecham
asalas,pressionamosatacantesqueestocomabolapelasalas,efazem
acobertura.Onmero4marcaopivefazcoberturas.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
2.4MARCAO2.2
DEFESAATAQUE
3
42
Tambmparaamarcaonaslinhas3e4,dependendodota
manhodaquadra.Visaamarcaodabola,diferenciandodamarcao
individual,noseacompanhaosjogadoresnassuasmovimentaes.Os
nmeros1e2fazemasfunesdeinduziroatacantequetemaposseda
bolaparaoladodooutrojogador.Onmero1induzparaoladodon
mero2eviceversa,dobrandoamarcaoobrigandooatacanteajogar
pelaala.Osnmeros3e4fazemcoberturas.
67
68
JosRouliendeAndradeJunior
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloVII
OJOGODEATAQUE
Nofutsalojogodeataquetemumprincpiobsicoedefinido:
conseguirvenceramarcaoadversria,paraprogredirnoespaoefina
lizarcontraametaadversria.
Paraqueissoacontea,existemsituaesqueseapresentamno
contextodojogo,ondeosjogadoresrealizamaesindividuaisecoleti
vas.Essasaesdevemsertreinadasparaoaprendizado,odesenvolvi
mentoeoaprefeioamentodosatletas.
Essasaesso:
Drible:Facilitaojogoporcausarasuperioridadenumrica.
Tabela:Situaodetrocadepasseentredoisoumaisjogadores,
oquefacilitaoataque.
Consideramosqueessassituaessoimportantesparaojogode
ataque,masquepodemserdificultadascomumaboamarcao.
Outrassituaestambmimportantesefacilitadoradojogode
ataque.
Cortaluz:Situaoemqueumjogadoratrapalhaomarcadorde
umcompanheiroparaqueeletenhaumavantagemnoataque.
Pisada:Ondeumjogadorsempossedebola,aproximasedojo
gadorqueestdepossedebola,passandoportrs,podendorecebera
bolacomapisada,nessasituaodevesecuidarparaqueadefesano
dobreamarcao,recomendasenorepetiressaaocomfreqncia.
Diagonal:Aoindividualmuitocomumnofutsal,temoobjeti
vodeabriradefesaadversriapodendoojogadorreceberabolaousim
plesmenteabrirespao.
69
70
JosRouliendeAndradeJunior
Paralela:Umaaoparalelabola,ondeojogadorseprojetano
espao,tambmmuitocomumnofutsalexcelenteaodeataque.
Bolanascostas:Situaoemqueoatacanteseprojetanascostas
doseumarcadorparareceberabolarequerpercepoevelocidadede
quemexecuta.
Quebrademarcao:Umjogadorsembolaseaproximadojo
gadorqueestcomabola,paraumatabela,eimediatamentevaiparao
espaovazio,objetivandofacilitaramovimentaodasuaequipe.
Trocadealaepiv:Ojogadorqueestnaalaseprojetanova
zio,queopivdeixoulivre,paraocuparoespaoondeestavaoala.Nes
samovimentaoosdoisjogadoresdevemapresentarseemcondiesde
receberabola.
Essassituaesseencaixamdentrodatticaindividualecoletiva.
Osjogadoresdevemconhecerepraticaressasaesparaquejoguem
commaiorfacilidade.Essassituaesestorelacionadascomostiposde
treinamentosquelhessoaplicados.Umtreinopobredesituaesno
permitirumaprendizado,nocasodeiniciantes,enemumaprimora
mentonocasodaespecializao.
Umfacilitadorparaesseaprendizadoestnospadresdejogo,
quefazemosjogadoresrealizaremasaesdeataque.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloVIII
PADRESDEJOGO
Nestecaptulotrataremossobreospadresdejogo,quenada
maissodoque,amaneiradeumaequipemovimentarseerealizaraes
ofensivasdentrodaquadradejogo.
Citareialgumasquepudemosvivenciarnaprtica,preparando
equipesemdiversoscampeonatos.Acreditamosquesofudamentaispara
queosjogadoresvivenciemasaesofensivas,buscandoasespecificida
desdojogodeataque.
Usaremosaseguintelegenda:
Jogadores
8.1
Bola
Movimentodojogador
Movimentodabola
REDONDAOUCIRCULAR.
Estepadrocaracterizasepelosmovimentoscircularesqueos
jogadoresrealizamdentrodaquadra,tendocomoobjetivochegaraogol
adversrio.
71
72
JosRouliendeAndradeJunior
DEFESAATAQUE
1
Abolapassadadonmero2paraonmero1onmero2des
locaseparaolugardonmero3onmero3paraolugardonmero4o
nmero4ocupaolugardonmero1.Onmero1conduzabolaaocen
trodaquadraestaamovimentao.Emseguidaveremosasopes.
1OPO
Bolaparaoespaovazio:
DEFESAATAQUE
14
D2
Ojogadornmero2,recebeabolanaala,emcondiesdeir
paraoespaovazio,ojogadornmero3,temduasfunesquepode
fazer,irparaosegundopauouaparecernomeioparaumatabelacomo
nmero2.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
2OPO
Bolaparatabela:
DEFESAATAQUE
1
3
2
Ojogadornmero4,aoinvsdeabrirnaala,seaproximapelo
meio,paraumatabelacomonmero1.
3OPO
Bolaparaoespao:
DEFESAATAQUE
1
3
2
Ojogadornmero4,aoinvsdeabrirnaala,seaproximapelo
meio,paraumatabelacomonmero1,eimediatamentefazumaquebra
paraala.
73
74
8.2
JosRouliendeAndradeJunior
QUATROEMLINHA
EstepadromuitousadonaEuropa.Exemplificaremosaquial
gumassituaesbsicas.
Posiobsica:osquatrojogadoresdelinhaprximosunsdos
outros.
DEFESAATAQUE
1
3
4
Abolapodeestarcomqualquerumdosjogadoresqueestono
centrodaquadra(2ou3)nestecasoonmero2.Estefazumpassepara
onmero1ounmero4nestecasoparaonmero4.
1OPO
Sadasimplesparadiagonaleparalela.
DEFESAATAQUE
3
1
2
4
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Ojogadornmero3vaiparaadiagonaleonmero2paraapa
ralela,onmero1seaproximapelomeio.Temosduasopesdepasse
paraoataque.
Numsegundomomentocasoopassenoentrenoataque,osjo
gadoresnmeros2e3seposicionamnasalaspararecomearamovi
mentao.
2OPO
Sadasimplescomaproximaoparaatabela
DEFESAATAQUE
1
42
Apsasadaemdiagonaleparalela,onmero4passaparao
nmero1.Onmero3queestavafazendoumadiagonal,voltaparao
meioefazumatabelacomonmero1.
DEFESAATAQUE
42
75
76
JosRouliendeAndradeJunior
3OPO
Bolaparaopiv.
DEFESAATAQUE
1
42
Depoisdasadadediagonaleparalelaonmero4passaparao
nmero1.Onmero3queestavafazendoumadiagonal,voltaparao
meioefazumaquebraparaaparalela,sendotambmumaopopara
receberabola.Nomesmomomentoonmero2seaproximapelomeio
fazendoopiv.
DEFESAATAQUE
1
42
Onmero1fazopasseparaonmero2ecorreemsuadireo
paraafinalizao.Senoocorrerafinalizao,passaparaaala,enquanto
onmero4cruzaparaomeioparafinalizaronmero3voltaparaco
brir.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
DEFESAATAQUE
13
2
4
8.3
PADRODEPARALELAEDIAGONAL
Consideramosessepadroimportanteparaojogolivre,poisnele
utilizamos,almdediagonaleparalela,trocadealaepiv,tabelascom
aproximao,quebrasparaovazio,ejogocompiv.Aindapodemos
utilizarumpivfixo,ouamovimentaodosquatrojogadores.
Veremosalgumasopes.
1OPO
DEFESAATAQUE
1
Onmero2fazopasseparaonmero3ecorrenaparalela.O
nmero1seaproximapelomeio,onmero4vaiparaoladocontrrioda
bola.
77
78
JosRouliendeAndradeJunior
DEFESAATAQUE
4
32
Ojogadornmero3fazopasseparaojogadornmero1quese
aproximounocentroefaztrocadealaepivcomojogadornmero2.
Daseguemasopes.Ojogadornmero1podefazerumpassenovazio
paraojogadornmero3,oupassarparaojogadornmero2queest
fazendoopivnaala,comaproximaoparaafinalizao.
DEFESAATAQUE
4
2OPO
Tabelaoufugidapelaala
Nestaopoojogadornmero1fazopasseparaonmero4.O
nmero3queestavasaindo,voltaeseaproximadojogadornmero4
paraumatabela,ouojogadornmero3quebraamarcaoevaiparaa
alaparareceberabolanoespao.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
79
DEFESAATAQUE
4
133
3OPO
Bolaparatabelanaalaoposta.
Nessaopo,ojogadornmero1,apsfazeropasse,abrenaala
contrria,parareceberaboladojogadornmero4.Ojogadornmero3
estnofundo,ojogadornmero2aproximasenocentro,paratabelar
comonmero1.
DEFESAATAQUE
43
4OPO
Bolaparaopiv.
Odesenhotticoigualaodaopoanterior,ondeojogador
nmero4faropasseparaojogadornmero2,queestnopivon
80
JosRouliendeAndradeJunior
mero4aproximaseparaafinalizaonaala,enquantoonmero1apro
ximaseparafinalizarnomeioonmero3fazacobertura.
DEFESAATAQUE
43
8.4
OJOGODEQUINA
Estejogousadoparasairdamarcaodaslinhas1e2.Foicriado
edesenvolvidopelotreinadorPauloCsardeOliveira,oPC,naGMe
Ulbra,depoisdetertrabalhandonaEspanha,noPlayasdeCasteln.o
atualtcnicodaSeleoBrasileiradeFutsal.
Acaractersticadestejogoumposicionamentobsico,comv
riasopes,ondeaintelignciatticaofatorfundamentalparaasvaria
esquesoapresentadas.
POSIOINICIAL
DEFESAATAQUE
34
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
1OPO
Osjogadoresnmeros2,3e4movimentamsesimultaneamente.
Onmero2vaiemdireoaonmero4,onmero3vaireceberabola
dogoleiro,enquantoonmero4vaiparaolugardonmero3.
Nestaopoabolaparaonmero3noespaovazio.
Vejamosestedesenho.
DEFESAATAQUE
Ojogadornmero3fazopasseparaojogadornmero1evai
paraovazio.Onmero1faropasseparaonmero4quepassarabola
novazioparaonmero3.
DEFESAATAQUE
42
13
81
82
JosRouliendeAndradeJunior
2OPO
Bolanovazioparaonmero3
Namesmasituaoojogadornmero3quandovaireceberabola
dogoleirovaiparaovazio,recebendoabolanovaziolanadapelogolei
ro.
DEFESAATAQUE
4
2
3
3OPO
Estaparafugidadojogadornmero1.Quandovairecebero
passedonmero3,sainascostasdoseumarcador.
DEFESAATAQUE
4
2
3
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
4OPO
Aquiveremosumafugidaparaojogadornmero4.
Observemaprimeiramovimentao,comoestnodesenhoabaixo.
DEFESAATAQUE
4
2
Ojogadornmero2,apsopassedonmero3paraonmero1,
voltaaproximandosepelomeio.
DEFESAATAQUE
13
Efinalmenteojogadornmero2passaparaonmero3que
voltou,eestepassanovazioparaonmero4.
83
84
JosRouliendeAndradeJunior
DEFESAATAQUE
13
Osinteressadosemsabermaissobreojogodequina,encontraro
subsdiosnolivroFutsalapontamentospedaggicosdainiciaoa
especializao,deWiltonC.deSantana.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloIX
OCONTRAATAQUE
Nestecaptuloapresentaremosalgumasatividadesparadesenvol
veroscontraataques,aocoletivamuitoimportanteparaodesempenho
deumaequipe.
Definiremosocontraataquecomosendoumasituaoemquea
defesalevavantagemsobreoataquedesarmandoa,epassandorapida
menteparaoataque.Consideramosnumavisoespacialqueoscontra
ataquespodemser:
1X1Ondeojogadorqueroubouabolastemumdefensora
suafrente,almdogoleiro.Asuavantagemdepegarojogadordedefe
saemdesequilbrio,oumalposicionadoecomumgrandeespaopara
finalizar.
Legendaparaosexemplosdecontraataque.
Movimentodojogador
Movimentodabola
Equipequesofreuocontraataque.
Equipequesairparaocontraataqueemumcontraum.
Bola.
85
86
JosRouliendeAndradeJunior
2X1Situaocomvantagemnumrica,ondesaemdoisjoga
dorescontraum.
Consideraes:
Consideraes:
Quemestdepossedeboladeveconduzilacomvelocidade,
tercriatividadeebompasse.Apspassarabola,entrapara2
pau.
Quemestseprojetandoparaoataquedeve,tervelocidade,
estarfrentedodefensoreentraremlinhadepasse.Aps
receberabola,finalizartirandoaboladoalcancedogoleiro
oubuscarseucompanheirono2pau.
Paramarcar:
Hduasmaneiras:
1Induzirocondutorparaalaediminuirseuespaoogoleiro
seencarregadecobrir.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
2Temporizarparaatrasaraconduoapsopasse,ogoleiro
cobreojogadorquerecebeuopasseeodefensoracompanhaquemesta
vacomabola.
Nosdoiscasos,importantenolevarodrible.
2X2Situaocomigualdadenumricaavantagemdepegar
adefesaemdesequilbrio,oumalposicionada,ecomumcertoespao
parafinalizar.
87
88
JosRouliendeAndradeJunior
3X2Situaodevantagemnumrica,muitocomumnosjogos.
Acreditamosquenoaltonveloquemaisaconteceporissomuito
importantetreinarcomoatacarecomomarcar.
Consideraes:
Paraatacar:
Abolasemprepelomeio.
Assimcomono2X1,quemestdepossedeboladeveconduzi
lacomvelocidade,tercriatividadeebompasse.
Quemestseprojetandoparaoataque,devetervelocidade,
estarfrentedodefensoreentraremlinhadepasse.Sereceber
abola,finalizartirandoaboladoalcancedogoleirooubuscar
seucompanheirono2pau.
Senoreceberabola,deveseprojetarparao2pau.
Paramarcar:
Temporizaodeambos,oudequemestprximodojogador
queestcomabola.
Umdosdoisqueestomarcando,deveinduzirojogadorque
estcomabola,paraoladodoseucompanheiro.
goleirocobreabolade2pau.
Nopodelevarodrible.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
Sugerimosagoraumaatividadeparatreinarassituaesdecon
traataque.Essaatividadecomeacomaprimeirasituaodecontra
ataque,ouseja1X1.
Justificamosessaatividadedividindoduasequipesefazendouma
competioentreelas.
Situaode1X1:comeaoprimeirodacolunaatacandocon
traumdaoutracoluna:
Quementroucomabolaparaatacarcontraum,voltamarcandoo
prximodaoutracoluna.Quemmarcouvoltaparasuacolunaadinmica
umataqueeumadefesa.
89
90
JosRouliendeAndradeJunior
entracom
abola
volta
marcando
Umavariaoparaaprenderatemporizarfazerqueadefesas
possaroubarabolanoseucampodedefesa.
Outravariaoseriaojogadorqueataca,aoentrar,passarabola
paraogoleiro,quejogadentrodaregra.Numprimeiromomentopodes
passar,depoisliberaoparafinalizar.
Situaode2X1:adinmicadaatividadeamesma.Acres
centasemaisumataque.Quemvoltouparamarcaratacacomquemen
tra,terminandosuaparticipaonoataque,daretornaparasuacoluna,
ficandoumataque,umadefesaemaisumataque.
1situao
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
2situao
entracom
abola
volta
marcando
quemmarcouajuda
quementra
Situaode2X2:semprecommesmadinmica.Acrescentase
maisumadefesa.Quemajudouoataque,aoinvsdesairnoataquee
retornarparaacoluna,voltaajudandoseucompanheiroamarcar.
1situao
ajudarquemvai
entrarcomabola
ficarnacoluna
2situao
91
92
JosRouliendeAndradeJunior
Situaode3X2:mantmseamesmadinmica.Agoraacres
centasemaisumataque.Quemvoltoumarcandoeficarianacoluna,faz
maisumataque,eterminasuaparticipaonoataque,retornandoparaa
suacoluna.
1situao
ajudaroquem
entrarcomabola
2situao
Observamosumaseqnciaparaotreinodassituaes.Fazse
necessrioexplicarassituaesdetemporizao,induoecobertura
paraadefesa.Paraoataque,estimularacriatividadedequemconduz,o
passeaceleradoeafinalizao.
Esperamoscontribuirparaodesenvolvimentoeotreinodocon
traataque,equecadaumuseasuacriatividadeparadesenvolverativida
desquesejamteisparaojogo.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloX
ATIVIDADESPRTICAS
PARTEI
Nessaprimeirapartesugerimosatividadesqueenfatizamoldi
co.Sojogosemformasrecreativasqueenglobamosfundamentos.As
crianasbrincameaprendem.
1JOGODAPERSEGUIO
MATERIAL:Seisbolaseseiscones.
FORMAO :Osconesserocolocadosondeseencontramas
linhasdefundoelateral(escanteios)nalinhadomeiodaquadracoma
linhalateral.Formaremosumacolunaemumdoscones,depreferncia
nalinhadefundocomalateral,ecadaumdosalunosatletasqueesto
nosconescomumabola.
DESENVOLVIMENTO:Aosinaldoprofessor,osalunostero
quealcanaroalunodoprximocone.Quemforpegovaisaindo,at
sobraremcincoalunos.
VARIAES :
Mudarasmaneirasdeconduodebola.
Colocarobstculosentreoscones.
OBJETIVO:Desenvolveraconduodebola.
2BOLARADIOATIVA
MATERIAL:Umabolaparacadaaluno.
93
94
JosRouliendeAndradeJunior
FORMAO:Dividirosalunosemdoisgrupos,cadagrupoem
meiaquadra.
DESENVOLVIMENTO:Aosinaldoprofessor,asequipesde
vemjogarasbolasparaocampoadversrio,fazendoumpasseouchute.
Acadadoisminutosoprofessorpraojogo.Aequipequeestivercom
menorquantidadedebolasemseucampo,marcaumponto.
VARIAES:
Determinarotipodepasse,parteinterna,soladop,peitodop,
calcanharetc.
Determinarotipodechute,depeitodop,debico.
Determinarumlocaldeondepossapassarouchutar.
Fazergolnastravesningumpoderentrarparadefenderdentro
darea.
Colocardoisoutrsalunosnareademetadaequipeadversria
osalunosteroquepassarabolaparaseuscompanheirosqueestoden
trodarea.Quemconseguirmaisbolas,marcaumponto.
3BOLAERRANTE
MATERIAL:Mesmonmerodebolasedegrupos.
FORMAO:Gruposemnmerosiguaisdealunos,quedevem
ficaremumdeterminadolocal.Podeser,umespaodetrsmetrosda
quadradevlei,dentrodareademetaetc.
DESENVOLVIMENTO:Osalunosdeverotrocarumdetermi
nadonmeropasses.Marcaumpontoaequipequeterminarprimeiro.
Todosteroquefazernomnimo,umpasse.
VARIAES:
Mudarotipodepasse.
Passaretrocardelugar.
4PASSANDOEMDUPLAS
MATERIAL:Umabolaparacadadupla
FORMAO:Duplasespalhadaspelaquadra
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
DESENVOLVIMENTO:Asduplasdeverotrocarpassespela
quadra,semdeixarqueoutra(s)dupla(s),intercepte(m)seupasse.
VARIAES:
Diminuiroespao.
Aumentaroespaoentreasduplas.
Realizaropassedegancho(interceptarscomacabea).
Fazerumacompetio:aduplacujopasseforinterceptado,sair
dotreino,atsobrarumadupla.
5FUTSALGIGANTE
MATERIAL:Umabolaegizparamarcaodaslinhas.
FORMAO:Alunosdivididosemduasequipes,espalhados
entredoisconesdecadaladodaquadra,queservirocomotraves.Cada
alunoreceberumnmero,sendoquedoisalunos,umdecadaequipe,
recebemonmeroigual.
DESENVOLVIMENTO:Oprofessorchamarumnmeroeos
alunosquecorrespondemaonmerodeverocorreratocentro,come
andoojogo.Seumdosalunosdefenderochute,reiniciaojogopassan
doabolaparaoalunodoseutime.Quemfizerogolmarcarumponto
parasuaequipe.Senofizeremogol,oprofessordeixaumtempode
jogo,parachamaroutronmero.
VARIAES:
Chamardoisnmerosdecadavez,ficandoojogodoiscontra
dois.
Chamartrsnmerosdecadavez,ficandoojogotrscontratrs.
Oalunoquedefendeochuteadversriopoderajudarseucolega,
ficandodoiscontraum,nopodendorepetirsuaparticipao.Sedefen
deroutrochute,deverpassarparaumcolega.
6ESTAFETASDEFUNDAMENTOS
MATERIAL:Umabolaeumconeparacadagrupo.
FORMAO:Alunosdivididosemgrupos,dispostosemcolu
nas.Oprimeirodecadacolunaestdepossedeumabola.
95
96
JosRouliendeAndradeJunior
DESENVOLVIMENTO:Aosinal,oprimeiroalunodecada
grupodeslocaseconduzindoabolaemdireoaocone,noladooposto
docampodejogo.Retornafazendoomesmo.Oprimeiroachegarnoseu
grupo,marcaroponto.
VARIAES:Deslocarsedriblandoabolaentrecones.
Deslocarseconduzindoabolaeemdeterminadolocalchutla
emdireoaumameta.Quemfizerprimeiroogolmarcaropontopara
seugrupo.
Observaes:Comcriatividade,oprofessorvariarasformasde
conduo,dribleechutedabola.
7BOLICHE
MATERIAL:Maas,pinosoucones(quepodemsersubstitu
dosporgarrafasplsticas),bolasdediferentestamanhos.
FORMAO:Osalunosserodivididosemduasequipes,sen
docadaumadispostaemfileira,aolongodeumalinha,numadasextre
midadesdocampo.Aocentrodasduaslinhas,ficaroospinos,umao
ladodooutro.
DESENVOLVIMENTO:Aosinal,osalunosqueestodeposse
dabolaachutaroemdireoaospinos,tentandoderrubloscomabo
lada,sendovitoriosaaequipequeconseguirderrubarospinosparaolado
doadversrio.
VARIAES:
Disporospinossobrebancos,exigindoumchutemeiaaltura.
Disporbolasdemedicinebolsobrealinhaousobreobanco,sen
doqueochutedeversermaisforte,eabolapodeirparaoladodoad
versrio,pormpodervoltarcomotoquedeoutrabolaparaoseucam
po.Designarassimumtempoparaarealizaodaatividade.
Venceraequipequeconseguirchutarabolaentreospinos,no
permitindoquesejamderrubados.Aequipequederrubarmenospinos
seravencedora.
Aatividadepoderserexecutadacontandosomenteonmerode
bolasencontradasnasuaequipeaofinaldotempo,semnecessitarde
apontarparaospinos,vencendoaequipequeestiverdepossedomenor
nmerodebolas.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
8CHUTEAOALVO
MATERIAL:Umabolaparacadaalunoeumabolaparaadulto
defutsaloubasquetenocentrodaquadra.
FORMAO:Alunosdivididosemduasequipes,ficandona
lateraldaquadra,devoleibol.
DESENVOLVIMENTO:Aosinal,osalunoschutarosuasbo
lastentandoacertarabolacentral,comoobjetivodefazerqueabola
centralultrapassealinhalateraladversria.Seultrapassar,marcarum
golparasuaequipe.
Abolacentralspoderserdefendidaseatingidacomasbolas
menores.
VARIAES:
Distribuirasequipesemquatroladosdeumquadrado,sendodois
ladosdestinadosparacadaequipe.
Incluirmaiornmerodebolascentrais.
Variarosfundamentos:passecomoladodop,chutedepeitode
p,chutedebico.
Defenderabolacentralcomacabea,comobumbum.
9QUEMPASSAMAIS
MATERIAL:Duasbolas.
FORMAO:Formaseduasequipesuma,emcrculo,aoutra,
emcolunadefrenteparaocrculocadaequipetemumabola.
DESENVOLVIMENTO:Aosinal,oprimeiroalunodacoluna
saiconduzindoabola,emvoltadocrculo,entregaparaoprximoaluno
dacoluna.Aomesmotempoosalunosdocrculotrocampassesvonta
detendoquepassarparaquemaindanorecebeuabola.Devemcontar
ospassesemvozalta.Quandotodosdacolunajtiveremparticipado,
trocamseasfunes.Venceaequipequefizeromaiornmerodepas
ses.
VARIAES:
Fazeroexercciocomapernacontrria.
Inverterosentidodequemconduzabola.
97
98
JosRouliendeAndradeJunior
Quemterminardeconduzirabolaemvoltadocrculoentrano
crculocomobobinho.
Determinarumtipodepasse,soladop,parteinterna,parteexterna.
Mudarasbolas,usarbolasdeborracha,defuteboldecampo,de
voleibol.
10BATEPRONTO
MATERIAL:Umabola.
FORMAO:Todaaturmadivididaem2equipes.
DESENVOLVIMENTO:Jogaseumaequipecontraoutra idem
aocabeobolsvalefazergoldebatepronto.
11VOLEIBOL
MATERIAL:Umabola.
FORMAO:Todaaturmadivididaem2equipes.
DESENVOLVIMENTO:Jogaseumaequipecontraoutra idem
aocabeobolsvalefazergoldevoleio.
12JOGODEPASSES
MATERIAL:Umabola.
FORMAO:Duasequipesmnimo3X3at6X6.
DESENVOLVIMENTO:Oobjetivoaequipefazeromaior
nmerodepasses.Cadajogadorspodedar2ou3toquesnabola.
VARIAES:Usarmeiaquadraouaquadrainteira.
13JOGODAS6TRAVES
MATERIAL:Umabolaedozecones.
FORMAO:Duasequipesmnimo3X3at6X6.
DESENVOLVIMENTO:Trstravesemumalateraldaquadra
e3travesnaoutralateraldaquadra.Umaequipefazgolemumadas
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
laterais,eaoutrafazgolnaoutralateral.Objetivocriarsituaonu
mrica.
VARIAES :
Fazergolnasdiagonais,reduzindopara4traves,depoisinverter
olocalondefazgol.
14JOGODAS4TRAVES
MATERIAL:Umabolaeoitocones.
FORMAO :Duasequipesmnimo3X3at6X6.
DESENVOLVIMENTO:Jogaumaequipecontraoutra.Exis
tem4traves2nalinhadefundoe2naslaterais.Umaequipefazgolna
frenteenadireitaemarcaatrsenaesquerda,eviceversa.
VARIAES :
Inverterastravesemquefazogol.
15JOGODATRAVEMVEL
MATERIAL:Umabolaeumpedaodecano,madeiraetc.
FORMAO :Duasequipesmnimo3X3at6X6.
DESENVOLVIMENTO:Doisalunosficamcomumatrave,um
pedaodemadeira,canoetc,nosombrosandandopelaquadra,tentando
fugirdabola.umjogonormal.Objetivofazergolnatravemvel.
16MECOLA
MATERIAL:Umabolaparacadaaluno.
FORMAO :Alunoslivresemmeiaquadracomasbolasnos
psumdosalunosdeverterabolanamo.
DESENVOLVIMENTO:Oalunoqueestcomabolanamo,
seropegador,devercolarencostandoasuanabolaemquemestfu
gindo.Osalunosqueestofugindodeveroconduzirsuasbolas,no
podendoabandonlas.Quemforpegoestcolado.
99
100
JosRouliendeAndradeJunior
VARIAES:
Paradescolar,oalunodeverpassarabolaentreaspernasde
quemestcolado.
Omecoladevercolar,quicandosuabola.
17MEPEGA
MATERIAL:Umabolaparacadaaluno.
FORMAO:Alunoslivresemmeiaquadracomasbolasnos
ps,inclusivequemestsembola.
DESENVOLVIMENTO:Oalunoqueestsemboladever
roubaraboladosseuscolegas.Quemficarsembolapassaaseropega
dor.
VARIAES:
Aumentaronmerodepegador.
Diminuiroespao.
18PIQUEBANDEIRA
MATERIAL:Duasbolas.
FORMAO:Duasequipesemcadameiaquadraeumabola
nalinhadefundodecadaequipe.
DESENVOLVIMENTO:Cadaequipedeverentrarnaquadra
adversriaparapegarabolaqueestnalinhadefundo.Oalunoquein
vadiraquadraadversriapodersercolado,tendoqueficarnolugar.
Quemconseguirpegaraboladeverpassarcomabolaparaseucampo,
conduzindoa.Quemestivercombolanopodersercolado.Abola
voltaaoseulugarsefortiradacomosps,incentivandoodribleeamar
cao.
VARIAES:
Ultrapassaralinhafazendopasses.
Quemestivercoladoereceberabolaestardescolado.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
19CHAMANDOONMERO
MATERIAL:Seisbolas.
FORMAO :Atletasdispostosnaquadraepreviamentenume
radospeloprofessor.
DESENVOLVIMENTO:Umatletacomearcomabola,con
duzindopelaquadra,aqualquermomentochamarumnmero,deverse
apresentarseparareceberabola,eassimpordiante.
VARIAES :
Receberabolacomasoladop(entrarnabola).
Usarduasbolas.
Dividirnmerospareseimparesemcadameiaquadra(comduas
bolas).
Comnmerospareseimpares,onmerochamadodevolveabola
paraquempassouesteentodeverdriblarefinalizaragol.
Idemaoanterior.Incluisequeonmeroimediatamentesuperior
quefoichamadoajudanoataque,ficandodoiscontraum.
20MINIFUTSAL
Umjogoreduzidoindicado,principalmentenasfasesdeaquisio
einiciao.
Comofunciona:
Dividimosaquadradejogonormalemtrsouquatrominiqua
dras.
Nasminiquadrassofeitasreasdetrsmetros.
AstravessofeitasdemadeiraoucanosdePVC.Podemmedir
entre1,40me1,60mdealturae2,40me2,60mdelargura.
Jogamdoiscontradois(categoriasub07).Qualquerumpodede
fenderdentrodarea.
Numsegundomomentoparaacategoriasub09,jogamtrscon
tratrsequalquerjogadorpodedefenderdentrodarea.
Ascrianasjogamesedivertem,brincamdefutsal.
Podemserfeitosfestivaiscomestejogoondetodosseenfrentam.
101
102
JosRouliendeAndradeJunior
PARTEII
Consideramosqueestasatividadessofacilitadorasparaojogo
deataqueedefesa.Osobjetivosdevemserclarosebemdefinidospelo
professor.Essasatividadesforamdesenvolvidasnostreinosalgumas
adaptadas,outrasaprimoradas,epossivelmentealgumasjconhecidas.
01BOLANAMO
Ojogodesenvolvesenormalmente,emcincocontracincoou
seiscontraseis.Cadaequipeterumjogadorcomumabolanamo.O
jogadorquetemabolanamonopodeparticipardojogo,entrandono
jogoquandopassaabolaaumcompanheiro.
02PEGARQUEMESTSEMBOLA
Espalhadosnaquadrajogadorescomesembolaedoispegadores
comcoletesnamo.Osjogadoresqueestiveremsembolapoderoser
pegos,osqueestiveremcombolano.Aestratgiapassarabolapara
quemestsendopego.
03PASSANDONOCRCULOCENTRAL
Divideseduasequipes,fazendoparesspoderoubarabolado
seupar.Nocrculocentralficarumjogador.Parafazergolsdevese
obrigatoriamentepassarabolaparaojogadorqueestnocrculo.Este
devolveabolaparaqualquerjogadordaequipequepassouabolaparao
crculo,abrindoassimasduasmetasparaafinalizao.
04PASSANDONOCRCULOCENTRALENASREAS
Omesmojogoanterior.Acrescentaseumjogadoremcadarea
demeta,quetambmserviroparareceberopasseeservirasequipes.
Podemosvariar:
Passouparaocrculo,spodereceberabolaforadaquadrade
vlei:
Passouparaarea,spodereceberabolanomeiodaquadra.
Incentivaseastabelas.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
05PASSANDONOCRCULOCENTRAL,PARAQUEM
SEAPROXIMA
Idemaojogonmero04.Parafazergolemqualquermeta,opas
sedeveserfeitonocrculocentralparaumjogadorqueentrenocrculo,
sendoqueestenoparticipadoataque,eoseuparpoderoubarabolade
qualquerjogadoradversrio.
06JOGODE2X2EMCADAMEIAQUADRA
Jogamsedoiscontradoisemcadameiaquadra.Parafazergolas
equipesdevempassarabolaparaumdosjogadoresqueestonoataque.
Quemfazopasseajudaoataque,ficandotrscontradois.Osdefensores
nopodemretornar.
Podeselimitaronmerodetoquesnabolaporjogador,noataque.
Podesedarumtempoparafinalizar.
07JOGODE2X2EMCADAMEIAQUADRACOM
APROXIMAODEQUEMESTNOATAQUE
Idemaojogoanterior,squeumdosjogadoresdoataquepode
aproximarsenasuaquadradefensivaparainiciaroataque.
08JOGODOSQUADRANTES
Divideseaquadraemquatropartes.Jogaseumcontraumem
cadaparte.Quemconseguirlivrarsedoseumarcador,ganhaodireitode
jogaremqualquerpartedaquadraparaconstruodeataquedoiscontra
umetrscontradois.
09JOGODO3X1
Jogamtrscontratrsnameiaquadradedefesaeumcontraum
nameiaquadradeataque.Quemfazopasseparaoataqueajudaoataque,
ficandodoiscontraum.Defineseofixoeopiv,quedevematuarso
mentenassuasposies.Osalasteroafunode,quandoretomarema
possedebola,retornaremparasuaquadraparainiciarojogo.
103
104
JosRouliendeAndradeJunior
Trocarasfunes.
Definirquequandoumdosalaspassaabolaparaoataque,oseu
marcadorpodeajudaradefesa,eofixoajudaoataque,ficandotrscon
tradois.
10JOGODO4X0
Jogamquatrocontraquatroemmeiaquadra.Oobjetivocolocar
umabolanoespaoparaalgumqueseprojetouparaoataque,estefina
lizacontraogoleiro.
Podesevariar.Ojogadorqueestavamarcando,ojogadorquefez
opasse,poderetornarparadefender,equemdeuopasseparaoataque
ajudaoataque,ficandodoiscontraum.
11GOLZINHOSNAMEIAQUADRA
Jogonormal,cincocontracincoouseiscontraseiscolocamse
trstravesdeconesnalinhadameiaquadra.Asequipesfazemgolnas
travesnormaiscomgoleirosenastravesdecones,nosentidoemque
atacam.
Podesefazerogolduplo.Fezogolnoscones,podetambmfa
zernogoleiro.
Podesefazerpares,paraamarcaoindividual.
12JOGODOPIV
Jogonormalcincocontracincoouseiscontraseiscadaequipe
terumpivnaquadradeataque.Parafazergolsobrigatoriamentedeve
sepassarabolaparaopiv.Opivnofazgol.
Podesefazerpares,paraamarcaoindividual.
13JOGODORABO
Jogonormalcincocontracincoosjogadoresterocoletespresos
atrsnocalo.Paraobterapossedebola,osmarcadoresdeveroroubar
osrabos.Obrigaseajogardefrenteparaoadversrioentrandonabolaa
marcaoaaproximarse.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
14JOGOPARAINTERCEPTARPASSES
Jogonormalcincocontracincoosmarcadoresspodeminter
ceptarpasses,nopodemtiraraboladopdoadversrio.Incentivasea
fintaparareceberabola,opasseforte,amovimentaosembola,bola
nascostasetc.
15JOGOPARAINTERCEPTARPASSES,COMDUAS
BOLAS
Idemaoanterior,comumabolaparacadaequipe.
16JOGO3X3OU4X4EMCADAMEIAQUADRA
Jogamtrscontratrsouquatrocontraquatroemcadameiaqua
dra.Parafazergols,adefesatemquepassarabolaaoataque.Saiuma
boladadefesadecadaequipe.
17JOGO2X1X1
Sadadetirodemeta,saemdoiscontradois.Nocrculocentral
estumjogadordoataquequepodejogartambmpelasalas.Sereceber
abola,entramumdefensoremaisumatacante,ficandoojogoquatro
contratrs.Osmarcadoresdasadadebolaretornam.Seadefesaroubar,
entramaisumjogador,ficandoojogoquatrocontraquatro.
18JOGODAANTECIPAO
Saiumjogadorcombolaemcimadalinhadarea,ummarcador
atrsdele,dalinhadefundo.Quandochegarnalinhadameiaquadra,
devefazeropasseparaseucompanheiroqueestdentrodeumalinha
pontilhada(podeserade9m.daquadradehandebol),squeesteter
ummarcador,quepodeanteciplo.Seoatacantedominarabola,pode
fazerogoloupasslaparaseucompanheiro.Seadefesaantecipar,ini
ciaumjogodedoiscontradois.
Tambmincluemseosalascommarcao.
105
106
JosRouliendeAndradeJunior
19JOGOPARAVENCERASLINHASDEMARCAO
Sadadetirodemeta,doiscontradois(linha1),maisdoisjoga
doresposicionadosnasalas,umemcadalado,prximoslinhadameia
quadra(linha3).Sereceberemabola,entrammaisdoisjogadoresdefen
soresqueestodentrodasuarea,iniciandoumjogodequatrocontra
quatroosmarcadoresdevemretornar.
20 JOGO5X3
Jogamcincocontratrs,oscincotrocandopasseseostrsmar
cando.Seroubaremabola,podemfinalizaremqualquermeta.Tambm
podeserseiscontratrsetc.
FutsalAquisio,InicializaoeEspecializao
CaptuloXI
PESQUISASEMFUTSAL
Nestecaptuloapresentaremosalgumaspesquisasfeitasemjogos
defutsaldaliganacionalde2004nasdiversasfases.Objetivamoscom
issocaracterizaralgumassituaesqueacontecemdentrodosjogos,que
possamcontribuircomostreinamentosdasequipes.
Forampesquisados8jogosdaliganacional2004.
Aspesquisasforamdirecionadasparaasseguintessituaes:
Tempodepermannciadosjogadoresemquadra.
ndicedechuteseondeacontecemosgols.
Situaesemqueacontecemosgols.
Usodogoleirolinhaoulinhagoleiro.
Vejamosento.
TEMPODEPERMANNCIADOSATLETASEMJOGO
Nestapesquisaexclumosogoleiro,considerandoapenasosjo
gadoresdelinha.
Amdiadepermannciaemquadrafoide18minutose38se
gundos.
Omaiortempodepermannciafoide40minutos,constatado
emdoisjogos.
Omenortempofoide3minutos.Essasvariaespodemocor
reremfunode:
Opottica
107