Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
PRIMER NIVEL
CEPAG
ASUNCION - PARAGUAY
PROLOGO
Cuando una lengua pasa de su etapa oral a una etapa
escrita, se afirma, se estabiliza, y asegura mucho ms su
pervivencia y la pervivencia de la cultura que vive con ella.
El aprendizaje moderno de una lengua indgena, supone una serie de mtodos y tcnicas que tienen en cuenta,
no slo la estructura profunda de la lengua, sino el estado
de evolucin en el que ella se encuentra.
El guaran, lengua fundamentalmente oral, est haciendo esfuerzos, desde hace tiempo, para lograr su estabilizacin en la escritura.
Con el mtodo "HABLEMOS EL GUARANI":
curso completo en cuatro niveles para extranjeros,
el CEP AG presenta el fruto de un largo trabajo iniciad o en
1984 por el P. Diego Ortiz, con el objeto de facilitar especialmente a las personas que llegan a nuestro pas y que
quieren aprender el guaran, un mtodo activo, sencillo y
prctico.
Antes de llegar a esta edicin impresa, se ha pasado
por diversas redacciones. Cada una de ellas ha sido experimentada en la prctica de la enseanza a travs de varios
Cursos, lo que ha permitido mejorar considerablemente el
mtodo y- constatar el fruto que alcanzan los alumnos que lo
utilizan.
Desde 1989, colaboran en el trabajo de redaccin de
los textos definitivos, Domingo Agui1era y Elda Marecos.
Su dedicacin ha hecho posible terminar Jos cuatro Ni veles
del Mtodo y preparar los originales para la imprenta.
Con este aporte, nuestro Idioma Guaran, cuenta con
un instrumento moderno y prctico de enseanza y aprendizaje, que facilitar de manera especial a los extranjeros,
la entrada al maravilloso mundo de nuestra musical lengua:
"el dulce avae'e'".
Jos Mara Blanch, S. I.
Asuncin, 8 de Diciembre de 1990
- 3 -
IN TRODUCCION
Con l:a gran satisfaccin de poder colaborar para la
expansin y conocimiento prctico de la lengua guaran,
presentamos los cuatro Niveles que forman el texto completo de "HABLEMOS EL G U ARAN 1": e u rso para
extranjeros. Son una serie de materiales destinados al
aprendizaje rpido del guaran. El CEPAG, Centro de
Estudios Paraguayos "Antonio Guasch", al servicio
de este tipo de estudios y siguiendo las huellas del sabio
estudioso del guaran que le da su nombre al Centro, ha
apoyado los estudios y trabajos necesarios para que esta
obra pudiera ser publicada.
Todos conocemos a personas que llegan a nuestro pas
y desean integrarse a la sociedad paraguaya. Muchos de
ellos por necesidad, pero ms an por amor a esta tierra
que les acoge, desean aprender el guaran. En la prctica,
no se contaba con la metodologa adecuada para este aprendizaje, y eso nos movi a irla creando, en continua experimentacin, hasta poder presentar en forma progresiva y organizada un panorama completo de nuestro idioma
El mtodo utilizado est inspirado en los sistemas modernos de aprendizaje de las lenguas. Contando con el
compromiso y la dedicacin responsable de parte del
alumno, le facilita en forma extraordinaria el trabajo de
aprender el guaran. En breve tiempo el alumno podr entender y hacerse en tender en es te idioma, importan te camino para llegar al corazn del paraguayo.
Nuestro mtodo requiere el contacto directo entre el
profesor y el alumno. Por ello las clases en las que se utilice, tienen que tener pocos alumnos y no es adecuado para
clases muy masivas numerosas.
Para presentar una visin tota1 de nuestra obra, ind1camos que el mtodo est dividido en cuatro etapas o
"Niveles": El Primer Nivel, contenido en este volumen,
acostumbra al alumno a los sonidos tpicos del guaran y a
la utilizacin de los giros bsicos, mediante conversaciones
y ejercicios. Tambin se presentan en l los tres tipos fundamentales de verbos: el areal, el airea! y el chendal; los
verbos irregulares y los impersonales adems de los modos
y los tiempos verbales, junto con las formas ms usadas
- 5 -
del pronombre personal. Todo este contenido est distribuido en siete Unidades que conforman el Primer Nivel,
con sus respectivos vocabularios por Unidades, un Apndice con los nombres de las comidas tpicas paraguayas, y
elVocabulario general guaran-espaol y espaol-guaran.
El Segundo Nivel contiene fundamentalmente un estudio especfico de los verbos y las voces en guaran: la A ctiva, la Coactiva, la Pasiva, la Recproca y la Subsuntiva
con sus combinaciones ms frecuentes, adems de un Vocabulario al final del texto.Tambin en este Segundo Nivel,
como en Jos restantes, el trabajo fundamental se hace mediante conversaciones y ejercicios que van haciendo que el
alumno pueda pensar en guaran.
El Tercer Nivel se ocupa de los diversos complementos de la oracin: los complementos nominales y verbales;
tambin contiene un estudio completo de las oraciones
coordinadas en guaran, y un Vocabulario ms enriquecido,
que aparece al final del volumen.
El Cuarto y ltimo Nivel trata, mediante un estudio
comparativo y prctico, las oraciones subordinadas en guaran y las construcciones gramaticales completas, para alcanzar as un dominio regular del idioma.
El CEPAG, adems de publicar este libro, organiza
cada ao
Jos cursos adecuados a la utilizacin de este
mtodo. Estos cursos se pueden hacer en forma intensiva o
regular, con un horario distribuido equilibradamente en
tiempos de estudio personal y grupal, conversaciones,
ejercicios, etc. Su objetivo es posibilitar cada vez ms el
conocimiento completo y a la vez gradual del guaran.
LOS AUTORES
- 6 -
UNIDAD!
DIALOGOS BASICOS
* De ahora en adelante usted estar leyendo y escribiendo en guaran, y tambin hablndolo.
*~o se quiera lJ>r,t;n_c.l;e,lo .topn! 8i~.S .haga esfuerzo innecesano por aprender Gramtica sola. 'Por eso hemos or ganizado en niveles, que el alumno puede ir completando.
* Debe evitar la tendencia a pronunciar una palabra
como la pronunciara en espaol.
*No pierda su tiempo escribiendo todo lo que estudia,
e ser iba solamente lo indicado en los ejercicios.
*El deletreo guaran es fcil de aprender pero algunas
letras son usadas en forma diferente al espaol.
Aqu tenemos el Alfabeto Guaran actual que consta de
33 letras:
a - a - eh - e - e- - g - g - h - i - r - j - k 1-m- mb- n- nd- ng- nt- - o- 6p - r - rr - s - t - u - u - v - y - y - (').
N 1
ELENA:
MARIA:
ELENA:
MARIA:
Oipa Susana.
He'e, oi Alciandi.
Moopa oime hikui, kotypepa.
Nahniri, kosinme.
- 7 -
ELENA:
MARIA:
NOTAS DE LECTURA
LOS ACENTOS
Las palabras que no llevan acento grfico, son agudas.
Esto no se aplica a los nombres propios, que se escriben
como en espaol (Susana no lleva acento grfico, pero no es
palabra aguda). A no ser que se aada al nombre propio un
sufijo que requiera acento grfico en la palabra, como en
"Alci andi" = con Alicia.
OIPA, HEE, OI, MOPA. Las vocales nasales ~. 1, o se emiten por la nariz. El signo de nasalidad es un trazo
horizontal puesto sobre la letra nasal. Generalmente vale tambin como acento grfico cuando la
palabra no es aguda (como si fuese he, opa,
mopa).
KOTYPEPA. La "y", representa la sexta vocal del guaran,
cuyo sonido se aprende escuchando y practicando.
OIPA, HEE, OI, MOPA. Estas vocales no forman diptongo,
sino slabas diferentes. Distngalas claramente en
la pronunciacin. As:
O 1 I 1 P 1 A, HE 1 E, O /I, WiJ 1 1 PA.
PREGUNTAS
Oimpa Susana.
Moopa oi Susana.
Oipa Alciandi.
Oipa kotype Susana.
Oimpa kotype Alicia.
- 8 -
ELENA:
SUSANA:
ELENA:
SUSANA:
NOTAS DE LECTURA
MBA'ICHAPA:
*La letra "mb" se pronuncia con un cierre inicial de labios.
*La letra "eh" se pronuncia como la "sh" inglesa.
* "Mba'ichapa" es el saludo ms general, se puede us8.r a
cualquier hora; maana, tarde o noche.
PREGUNTAS
o Moopa oime Alicia.
o Oimpa Alicia Susnandi kosinme.
o 01pa korapype Alicia.
o Susnapa oime korapype.
N3
ELENA:
MARIA:
ELENA:
MARIA:
ELENA:
Lil es la ta de Susana?
- 9 -
Qu? Quin?
Lil, la que est en el silln.
~t...RIA:
S, sa es su ta.
NOTAS DE LECTURA
~ TIA: En guaran se pronuncia TI 1 A. Palabra aguda de dos
,i:abas.
~ PE OIVA. PE es artculo o adjetivo demostrativo (el 1 la o
~st 1 a) y es tono.
"' MBA'E. Palabra de dos slabas, cada una de las cuales
consta de dos letras: MBA 1 'E. La primer a, "m ba",
de la consonante "mb" y la vocal "a"; la segunda, " 'e
", de la consonante"' "y la vocal "e".
Se trata de una consonante intervoclica, que con:"iere un sonido entrecortado a ambas vocales. Es como si se
~ortara en seco la primera slaba "mba" y se comenzara la
segunda con un chasquido seco, como de tocesita, seguido de
la e. Dicho chasquido seco es la consonante llamada tcnicamente "puso", palabra aguda guaran que significa sonido
entrecortado y cuyo signo es el apstrofo ('). Es la ltima
letra del alfabeto guaran actual.
Habitese a pronunciar esta consonante y no la confunda.
.ARIA:
:__ENA:
PREGUNTAS
Lilpa Susana amga.
Mvapa Lili.
Moopa oime Lili.
Oimpa Lili kosinme.
Oimpa kotype.
N24
ROBERTO:
RAUL:
ROBERTO:
RAUL:
ROBERTO:
RAUL:
ROBERTO:
RAUL:
NOTAS DE LECTURA
HA,OHOSE,KARRERAHAPE, HEE,JAHAPY
* La "h" suena como en ingls "he"= l.
J AGUA, J AHAPY.
* La "j" s11ena como en ingls "join":: unir. No como la
"y" ppaola en "ya" .
RA UL, KARRERAHAPE, ROBERTO.
*La "rr" tiene un sonido fricativo.
PREGUNTAS
Mo5 piko ohose Lili.
Ohose piko kotype.
Ohose piko karrerahpe.
Jagua karrerahpe piko.
Raul piko ohose ikchepe, ter Lili kchepe.
N
LILI:
ADELA:
LILI:
ADELA:
LILI:
- 11 -
ADELA:
LILI:
ADELA:
De Asuncin? Yo s.
Cundo, Adela?
El sbado.
NOTAS DE LECTURA
OGUAHE:
*La "'g" (la 'g' nasal) suena suave y es emitida por la nariz.
PREGUNTAS
Mvapa oguahe, Eva tera Adla.
Mooguipa o~'uahe Eva.
Mivapa oikuaa araka'pa oguahe.
Araka'pa oguahe.
DIALOGO DIRIGIDO
Un dilogo dirigido es una conversacin en la cual se le
indica a cada participante lo que debe decir. Usted oir las
palabras: eporandu (Alcia)pe ... (oi)pa: pregntele si ... ,
cuando debe preguntar a otro estudiante y las palabras ere
ichupe ... (oi)ba: dgale que ... , cuando debe dirigir un
mensaje a otro estudiante.
Por ejemplo:
l. Eporandu Elnape, oipa Sus~ma.
2. Oipa Susana
Pregntele a Elena si est Susana.
Est Susana?
3. Ere ichupe h!e, oiha kotype.
2. H!e, oi kotype.
Dgale que s, que est en la sala.
S, est en la sala.
H~ga
- 12 -
2. Nahnir i,
Susana oime
kotype.
2. Mo6pa oime
Susana.
2. Susana oime
ikchepe.
2. Mo6pa Susana ohose.
2. Susana
ohose kanerahpe itindi.
2. Mba'ichapa
Adela, oimpa
Susana.
oimpa Susana.
- 13 -
2. Nahnir i,
ha'e oime Paraguaype.
2. Mba'e, moo
piko.
2. Ha'e oime
Paraguaype.
UNIDADII
T A P E: E L C A M 1 N O
DIALOGOS BASICOS
N 1
ALICIA:
ARTURO:
ALICIA:
ARTURO:
ALICIA:
ARTURO:
ALICIA:
ARTURO:
N2
ALBERTO:
LUIS:
ALBERTO:
LUIS:
ALBERTO:
LUIS:
- 14 -
ALBERlD:
LUIS:
N3
Mo~pa pe~
CARLOS:
ELSA HA ELENA:
CARLOS:
ELSA HA ELENA:
pepytu'u kuehe.
ore ropytu'u kokupe.
Pe~pa peguapy slla 'ri.
Nahnir i, ore r oguapy yvype.
CARl.DS:
ELSA Y ELENA:
CARl.DS:
ELSA Y ELENA:
SUPLEMENTO
En dnde te quedas?
En el camino?
" " barro
Moopa repyta,
tappepa.
tujpepa
u
arena
yvyku'pepa
eskulapepa
" escuela
tupapepa
" iglesia
snhapepa
" zanja
Mvapa oime slla 'ri. Quin est sobre la silla?
mto
moto
kavaju
caballo
Cundo t y yo descansamos
Araka'pa che ha nde
japytu'u kokupe.
en la chacra?
kotype
sala
kosinme
cocina
korapype
patio
- 15 -
Pee' peguatase
tape por are.
vare
poti're
Elsa ha che rohasa
kokue rupi.
tupao rupi
eskula rupi
Che aikuaa araka'pa
reguahe' kokugui.
eskulagui
snegui
knchagui
- 16 -
EJERCICIOS
DE
VOCABULARIO
- 17 -
4. COMPLETAR LIBREMENTE
Jaguata ......................... porare
Susana ha Eva ....................... ..
Ha Albrtopa ......................... .
Nahniri, ...................... hikui
5. PREGUNTAS
Repytpa tappe tera rcguata.
Moopa peguapy ko'ga.
Jaguatpa tapre.
Oguapypa yvype.
Apytu'pa tappe.
6. HAGA UN DIAWGO ADAPTANDOLO A LA SIGUIENTE
SITUACION:
Alicia le pregunta a Arturo si l ~yer se sent en el
camino. Arturo le responde que no, que camin mucho.
Luego Alicia le pregunta si Alberto se qued en el camino.
Arturo le responde que s, que Alberto se sent a descansar.
GRAMATICA
EL VERBO AREAL REGULAR
PRESENTACION
Che apyta tappe.
Che aguapy yvype.
Cuando el sujeto es yo, cul es el prefijo del verbo?
Nde repyta kokupe.
Nde re guapy slla 'r i.
Cuando el sujeto es t, cul es el prefijo verbal?
- 8 -
- 19 -
GENERALIZACION
Los verbos en guaran tienen diferentes formas como lo
acabamos de ver. Son ellas las del tiempo llamado fundamental, pues los dems tiempos se valen de las mismas
formas con la aadidura de sufijos o adverbios. Estas formas
estn compuestas de un elemento comn a todas ellas, que es
la raz, precedida de un elemento diferencial que es el
prefijo, conforme al siguiente cuadro.
(a)guata
SINGULAR
1 persona
2 persona
3 persona
PLURAL
P per sona(i)
1 persona(e)
2 persona
3 persona
TIEMPO FUNDAMENTAL
Prefijo
Raz
a
re
o
guata
guata
guata
Ja
ro
pe
o
guata
guata
guata
guata hikui
OBSERVACIONES
*Existe un doble concepto de primera persona del plural: la primera persona incluyente(i), que incluye al interlocutor (caminamos l, ellos, t y yo: ja~pata) y la excluyente que lo excluye (caminamos l, ellos y yo: roguata) (e)
* Esta clase de verbos se llaman areales, porque sus
prefijos comienzan por a -re ...
*En el enunciado del verbo areal, la raz va precedida
de una "a" entre parntesis, para indicar que se trata de un
verbo areal. As: (a)guata: caminar.
- 20 -
* La forma interrogativa. Basta aadir a la raz el sufijo tono, que equivale al signo de interrogacin, y es pa.
As: reguatpa: caminas?
*La tercera persona del plural aade a la raz, separadamente, el sufijo tnico "hikui", cuando el sujeto no est
expreso.
*En los verbos nasales, el prefijo de la primera persona incluyente del plural es a en vez de ja. As:
aguahe', llegamos: aeno, nos acostamos; ae'e', hablamos; aembo'e, rezamos, etc.
EJERCICIOS DE VERBOS
7. EJERCICIOS CON PISTAS CASTELLANAS
apyta tappe.
l. apyta tappe.
descansar
cammar
sentar se
dormir: (a)ke
rerse: (a)puka
2. repytpa kokupe.
dormir- rerse- comer: (a)karu- acostarse: (a)eno
hablar: (a)e'e.
8. SUSTITUCIONES
oguata tappe.
l. oguata tappe.
(a)pytu'u
(a)pyta
(a)guapy
(a)kar u
(a)e'e
2. repytpa che ndie: conmigo.
(che ndie: pronunciacin: chef ndi fe; no diptongo).
(a)guapy - (a)karu - (a)e'e- (a)pytu'u.
3. jake kokupe.
- 21 -
- 22 -
Mo(')pa pepytu'u.
11. SUSTITUCION LIBRE
Haga tantas frases como pueda, sustituyendo una palabra cada vez, en las palabras indicadas.
Alberto okaru kokupe.
12. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los ejercicios 9.2 y 9.3.
LOS
SUJETOS
PRONOMBRES
PERSONALES
GENERALIZACION
a) Los sujetos pronombres personales del castellano tienen en guaran los siguientes equivalentes:
SINGULAR
PLURAL
1~ persona
nosotr os(i) ande
yo
che
nosotros(e) ore
2~ persona
ustedes
pe~
t
nde
ellos, as
ha'ek.
ha'e
l, ella
3 persona
EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
1l EJERCICIOS DE PRONOMBRES
Dar el pronombre correspondiente a cada uno de ios siguientes sujetos.
l. Alicia ha nde.
pee
nde ha che.
ande
Lidia.
ha' e
Alicia ha Lidia.
ha'ekura
Arturo.
ha' e
- 23 -
Alberto ha Lidia.
Roberto ha che.
ha'ekura
ore
2. Alicia ha che.
Alberto.
Nde ha Eva.
Nde ha ha'e.
Nde, nde ha nde.
Nde, ha'e ha che.
1
.
.i
1
l
.l. ,
1 ..
che aguapy.
ha'ekur a
nde
pe e
ande
- 24 -
:'~
- 25 -
2. Nde restudia
guarani.
2. Pee pepuka
tappe tappe.
2. Nde reguapy
klsepe.
2. Nde repytu'u.
2. Ndpa restudia
gu ar ani.
2. Rosita ha Pedro,
peepa peguapy.
2. Ndpa repytu'u
tappe.
LAS
POSPOSICIONES
PRESENTACION
Alicia o! kotype.
Susana ohose kotype.
Eporandu Susnape.
- 26 -
GENERALIZA CIO N
a) YtS posposiciones son elementos relacionantes. Las
posposiciofies nominales, que aqu presentamos, relacionan
un nombre con el verbo como complemento del mismo, posponindose a dicho nombre.
En castellano esto elementos relacionantes se llaman
preposiciones, por anteponerse al nombre. As:
01 kotype.
est en la sala.
ppsposicin pe. preposicin en.
b) Las diferentes posposiciones:
b. l. PE : en (lugar en donde). Indica inmovilidad, por lo
tanto no se usa con verbos que indican movimiento.
Ropytu'u kokupe.
Alicia o! kotype.
Roguapy yvype.
Lili oime sillnpe.
Susana oime korapype.
Repytpa tappe.
Susana oime Paraguaype. Repyta tappe.
Jahpy che kchepe.
Repyta tujpe.
Raul ohose ikchepe.
Repyta yvyku'pe.
Japytu'u kokupe.
Repyta eskulape.
Japytu'u korapype.
Repyta tupape.
Repyta snhape.
- 27 -
OBSERVACIONES
* "PE" es una posposicin tona monoslaba. Forma una
palabra nueva con el nombre, al cual se aade como ltima
sflaba. Modifica la acentuacin del nombre cuando ste es
palabra aguda, formando una palabra grave. As: koty -
kotype
- 28 -
- 29 -
- 30 -
PREGUNTAS
Mvapepa oheni Mara.
Mvapa oe'e' Marindi.
Mopa oimne Susana.
N2
RAUL:
Moopa oime Elena.
MARIA:
Oime telfonope.
RAUL:
Mvandipa oe'f.
MARIA:
Kuatai Paraguaygundi.
Notas:
Kuatai:
chica, seorita.
sufijo (monoslabo tnico) adjetivizante.
Gua:
Paraguay:
Asuncin.
- 31 -
Paraguaygua: asunceno, a.
PREGUNTAS
Oe'~pa Raul Marandi tera Elnandi.
Ostudpa Elna tera oe'e telfonope.
Mvandipa oe'e Elena.
N3
KIKE:
Ree'~ por pa guar anme.
YIYO:
Nahniri, ae'e' vai rasa, ha nde.
KIKE:
Omarcha, ha Yiya.
YIYO:
Yiya oe'e poriiiterei.
Notas:
rasa: muy (ae'e vai rasa: el verbo con dos adverbios de
modo, todo suena como una sola palabra- un solo acento : "ae'evair asa").
iterei: muy.
omarcha: verbo guaranizado: marcha (est pasable).
PREGUNTAS
Yy opa oe' e por a guar anme
Ha Kkepa oe'e pora.
Ha Yiya, mba'ichapa oe'e guaranme.
Ha nde. ree'e porapa, tera omarcha, terii ree'e va guaranme
N4
FLORA:
RICARDO:
FLORA:
RICARDO:
Mvandipa ree'e'se.
Marandi.
- 32 -
Notas:
Noguahe'i: no llega; gueteri: todava (adverbio
tono). Suena: "Noguahe'igueteri".
ta:
sufijo tono de futuro. Ahenita: llamar.
Ko'e'r:
maana.
PREGUNTAS
Mvandpa oe'e' Ricardo ko'ga, Marandi terii Flrandi.
Mvandipa Ricardo oe'e'se.
Mba'repa noe'e-i Ricardo Marandi.
DIALOGOS
DIRIGIDOS
- 33 -
UNIDADIII
E S K U E L A: L A E S C U E L A
DIALOGOS BASICOS
N 1
MANUEL:
MIGUEL:
MANUEL:
MIGUEL:
MANUEL:
MIGUEL:
MANUEL:
MIGUEL:
Para qu?
Para hablar con la Directora.
Susana es la Directora?
N2
ANTONIO:
SELE:
ANTONIO:
SELE:
~NTONIO:
De dnde vienes?
Vengo de mi casa.
Y a dnde vas?
Voy a mi escuela.
CELESTINO:
ANTONIO:
CELESTINO:
- 34 -
N3
TAVI:
PULE:
TAVI:
PULE:
OCTAVIANO:
PRUDENCIO:
OCTAVIANO:
PRUDENCIO:
N4
GLADIS:
MAMI:
GLADIS:
MAMI:
GLADIS:
MAMI:
GALDIS:
MAMI:
N S
UTA:
KELI:
UTA:
KELI:
- 35 -
EUSTAQUIO:
JUAN EVANGELISTA:
EUSTAQUIO:
JUAN EVANGELISTA:
SUPLEMENTO
Nuestra(e) escuela es
grande.
Nuestra(i) clase es linda.
Me gusta mi escuela.
A m tambin me gusta.
A m no me gusta.
A ti te gusta.
A ti no te gusta.
A l le gusta.
A l no le gusta.
A mi madre le gusta.
A mi madre tambin.
A mi madre no le gusta.
A la directora le gusta.
A mi maestra no le
gusta.
Da gusto la leccin.
No da gusto la clase.
Da gusto sin embargo.
El patio de tu escuela es
chico.
Susana est en su clase.
Ikuadernokura oi yvyre.
- 36 -
me. a m.
te, a ti.
le, a l.
nos. a nosotros.
Orve:
nos, a nosotros.
Peeme:
les, a ustedes.
(i)chupekura: les, a ellos.
NOTAS DE LECTURA
DIALOGO S
CHE SY, CHE ROGAGUI, CHE ESKULAPE, NE LEC:ION, CHE AKME, CHE KUADRNO, NDE LTRA, CHE
~ENDAPE, NDE SAPATU, CHE RAPPE. El adjetivo poseivo suena como una sola palabra con el sustantivo: "chesy",
::;her gagu i ", "cheeskulape ", "neleccin ", "cheakame",
::hekuadrno", "ndeltra", "cherendpe", "ndesapatu",
::herappe". Es como si fuese su prefijo tono.
OHO KURI, OI KRUI. "Kuri" sufijo tono bislabo de
empo pasado. Suena ohkuri, oikuri.
HAGUA. Posposicin verbal tnica. OE'E HAGUA
1ena "oe'ehagua".
SUPLEMENTO
NDE ESKULA KORAPY. Suena como una sola palabra:
deeskuelakor apy".
- 37 -
FORMAS BASICAS
SUFIJOS
Son partculas que se aaden a verbos o nombres para
indicar accidentes gramaticales (nmero, persona, tiempo,
modo, forma, etc.). Los hay monoslabos (se) y plur islabos
(kuaa); orales (pa) y nasales (ngura); tonos (pa) y tnicos
(kuaa). Cuando son monoslabos se aaden como una slaba
final al verbo o nombre, formando con l una nueva palabra. En todo caso se pronuncia con ellos como una sola palabra, aunque se escriba como palabra aparte.
se: sufijo tnico verbal: querer. Ejemplo: ae'ese =
quiero hablar.
kuaa: sufijo bislabo tnico verbal: saber. Ejemplo:
ae'ek u a a = yo s hablar.
pa: sufijo tono interrogativo. Ejemplo: ree'epa =
hablas?
piko: sufijo bislabo tono interrogativo. Ejemplo:
ree'e piko =hablas?
ta: sufijo tono de futuro. Ejemplo: ae'et a =hablar.
kur i: sufijo tono bislabo de pasado. ~jemplo: ae'e
kur i = habl.
kur a: sufijo bislabo tnico de pluralidad par a los
nombres. Ejemplo: koty =el cuarto; kotykura =los cuartos.
hikui: sufijo bislabo tnico de pluralidad para la 32
persona verbal. Ejemplo: oe'l! =habla; oe'l! hikui = hablan ellos.
PREFIJOS
Los prefijos se anteponen a las palabras. Los hay
literales no silbicos ("nd" de la negacin), monosilbicos
("re" de persona nmero), o plurislabos ("tembi" de tembireko). Suelen ser tonos, fijos y oscilantes; nominales
("tembi") y verbales (todos los de persona-nmero); orales y
nasales (par a ello depende de la raz).
- 38 -
.:,.,-
CODIGOS
Es la conjuncin de prefijo y sufijo. En la forma negativa de los verbos areales y aireales es usado el cdigo "ndi"
para los orales y el "ni" para los nasales. Prefijos "nd" y "n"
y sufijo "i". Ejemplos: aguapy- ndaguapyi; ae'e'- nae'e'i;
aikuaa - ndaikuai; - aipytyvo: ayudar - naipytyvoi. (me
siento- no me siento; hablo- no hablo; s -no s; ayudo - no
ayudo).
EJERCICIOS DE VOCABULARIO
2. REPASO DE WS DIA-
l. PREGUNTAS
WGOS
sy
marapa
ha gua
oh o
reju
che rga
a ha
ndve
ky'a
3. PREGUNTAS
4. REPASO DE WS DIAWGOS
ndoiki
aka
aipor uka kuri
che renda
tuicha
- 39 -
michi'
GRAMATICA
EL ADJETIVO POSESIVO
PRESENTACION
Che sy oho eskulape.
Mi madre va a la escuela.
Nde libro oi' mesa 'ri.
Tu libro est sobre la
mesa.
Arturo oime iklsepe.
Arturo est en su clase.
J aike ande eskulape.
Entramos(i) a nuestra escuela.
Ropytu'u ore kokupe.
Descansamos
en
nuestra(e) chacra.
Peguapy pende sll a 'r i.
Se sientan (Uds.) en su
silla (de Uds.).
Oike hikui ikotykur a pe.
Entran (ellos) a sus cuartos (de ellos).
Qu forma corresponde al posesivo de primera persona mi,
al de segunda persona t, al de tercera persona su?
Qu forma corresponde al posesivo de 1 persona plural(i)
nuestr o(i), al de 1 persona plural(e) nuestr o(e), al de 2
plural ustedes =su de uds.; al de 3 plural su de ellos?
GENERALIZA CION
El adjetivo posesivo aade al pronombre personal la
idea de posesin. Como los pronombres personal es, tiene diferentes formas: lo acabamos de ver. En los ejemplos vistos
acompaan a estos sustantivos: sy -libro- klse - eskula
- kokue- slla- kotykura. Estos tienen en comn el ser
palabras fijas y orales.
- 40 -
11
11
11
11
11
11
11
11
).
i)
jSING.
lp. che sy
PLURAL
ande sy
ore sy
?p. nde sy pende sy
3p. isy
isvkura
SING.
che mastr a
ne mastra
imastra
- 41 -
PLURAL
ane mastra
ore mastra
pene mastra
imaestra-k
che eskula
PLURAL
ande eskula
ore eskula
pende eskula
ijeskuelakura
nde eskula
2p.
ijeskula
3p.
b. nasal: che aka: mi cabeza (3 persona i).
SINGULAR
PLURAL
lp.
che akii
2p.
3p.
ne aka
iaka
ane aka
ore aka
pene aka
iakiingur a
lp.
che 'va
2p.
3p.
nde 'va
hi'va
1 b.
PLURAL
ande 'va
ore 'v a
pende 'va
hi'avakura
lp.
SINGULAR
che 'nga
2p.
3p.
ne 'nga
hi'nga
PLURAL
ane 'nga
ore 'nga
pene 'nga
hi' angakur a
- 42 -
OBSERVACIONES:
a. Las formas posesivas con slaba nde (nde - ande pende) se nasalizan, es decir pierden la "d" cuando van con
palabras nasales, (quedan como ne - ane - pene). Ms generalmente hablando, la letra "nd" se convierte en "n" (nde se
nasaliza en n). Ejemplos: Nde sy - ande sy - pende sy 1 Ne
mastra- ane mastra- pene mastra.
b. La tercera persona posesiva se presenta en dos formas: la "i" es prefijo antepuesto a la raz para los nombres
fijos; y la "h" par a los oscilantes. Pero la h de los oscilan tes
no es un prefijo antepuesto a la raz, sino la misma raz
oscilante en su forma h. El prefijo i tiene las variantes ij i- hi. Resumiendo, la forma posesiva de la tercera persona
es: i - ij - i - h i - h.
Las formas posesivas que permanecen invariables son
che y ore.
c. Al doble concepto de "nosotros" que se ha visto en
los verbos y pronombres, corresponde aqu el doble concepto de "nuestro". El nuestro incluyente(i) que incluye a
- 43 -
- 44 -
Susanasy. En vez de Arturo y Susana se puede decir, mi vecino: che vesno, y tenemos: che vesno kokue, che vesn o sy: la chacra de mi vecino, la madre de mi vecino
(chevesinokokue. chevesinosy).
Para los oscilantes. la forma usada es la "r": che rape,
nde rape ... Jess rape (mi camino, tu camino, el camino
de Jess. Che r ga rape (micasacamino), el camino de mi
e asa (J es u sr ape, cher og ara pe).
EJERCICIOS DE POSESIVOS
5. CON PISTAS CASTELLANAS
l. Che sy oe't' Directrandi. Che sy oe't' Directrandi.
tu madre
nuestra(i)
su
su de uds.
nuestra(e)
su de ellos
2. Ne mastra ombo'e pora.
su - nuestr a(i) - de ustedes - nuestra(e) - su de
ellos ..
3. Ndegustpa che eskula.
tu escuela - n uestr a(i) - su - su de ustedes - su de
ellos ..
6. SUSTTIUCIONES
irnastra ipora.
l. Ima6str a ipora.
sy
tape
ten da
eskula
akii
' va
'nga
- 45 -
- 46 -
9. SUSTTILJCION LIBRE
Alberto opytu'u happe.
10. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 6.1 y 6.2.
Ln5
VERBOS
PRESENTACION
Aha mto 'ri.
Aju kavaju 'ri.
Aha tupape.
Aju kokugui.
Cuando el sujeto es yo, cules son las races de uno y
otro verbo?
Reho kokupe.
Mooguipa reju.
Reho klsepe.
Reju tupagui.
Cuando el sujeto es t, cules son las races?
Oho kavaju 'ri.
Ou mto 'ri.
Oho mto 'ri.
Ou eskulape.
Cuando el sujeto es l, cules son las races verbales?
Jaju kavaju 'ri.
J ah a tupope.
Jaha kokupe.
Jaju kokugui.
Cuando el sujeto es nosotros(i), cules son las races?
Roho mkrope.
Roju ore rgagui.
Roho ore rgape.
Roju publogui.
Cuando el sujeto es nosotr os(e), cules son las races?
Peho yvy rupi.
Peju karrtape.
- 47 -
TIEMPO FUNDAMENTAL
(a)ha: ir
Prefijo
SINGULAR
1 p. a
2p.
re
3p.
o
PLURAL
1p.i ja
1p.e ro
2p.
pe
3p.
o
(a)ju: venir
Prefijo Raz
SINGULAR
Raz
ha
JU
ho
ho
re
JU
PLURAL
ja
JU
ha
ho
ho
ho-h
ro
pe
.JU
u-h
JU
- 48 -
- 49 -
J ahpa tupape.
Ahpa gape. (voy a mi casa?: "ga" cuando no
tiene forma directa de posesin, significa "mi
casa". Slo el verbo da la idea de posesin).
Tupapepa roho.
Rehpa- kokupe.
Ohpa hikui eskulape.
15. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 13.1, 13.2 y 13.3
- 50 -
mi maestra y yo
yo
ustedes
Gladis y Mami
2. Peju mkrope.
t -yo - nosotros(i) - tu madre y l -ellos - nosotros(e).
3. Ou tupagui.
nosotros(i)- tu maestra, t y yo- mi madre y yo t- ellos- tu maestra y mi maestra.
19. RESPUESTA LIBRE
Mo6guipa reju.
Mo6guipa ou ha'e.
Kokupepa jaju.
Ajpa esku1ape.
Almasnguipa peju.
Rojpa eskulagui tera kokugui.
20. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los ejercicios 18.1, 18.2 y 18.3.
- 51 -
Cuando los sujetos son yo, t, l, cules son los prefijos verbales?
Jaiporuka ane kuadrno.
aipytyvo ande sype.(ai)pytyv5 =ayudar.
Roipytyvo ore sype.
Ropytyvo pa'pe.
Peime klsepe.
Peime pende kotype.
Oike hikui eskulape.
Oike hikui che kotapype.
Cuando los sujetos son nosotros (i), nosotros (e),
ustedes, ellos, cules son los prefijos verbales?
Nota: (1) (ai)kuaa: significa saber algo o conocer a alguien o alguna cosa.
GENERALIZACION
Los verbos aireales son una variante de los areales, cuyos prefijos son: ai -re - oi- jai (ai)- roi- pei - o, segn lo
siguientes cuadros.
TIEMPO FUNDAMENTAL
(ai)ke: entrar(oral)
(ai)me: estar (nasal)
Prefijo Raz
Prefijo Raz
SINGULAR
SINGULAR
ai
me
lp. ai ke
2p.
r ei ke
re
me
3p.
oi
ke
o
me
PLURAL
PLURAL
lp.i j ai k e
ai
me
- 52 -
lp.e
22p.
3p.
r oi k e
pei k e
01
k e-h
r oi
pe1
01
me
me
me-h.
Observaciones:
*Cmo saber cules son.las races areales y cules
las aireales? La prctica y el diccionario. Ejemplos: (a)ke:
dormir (areal): (ai)ke: entrar (aireal). Ayuda al principio
tener presente una lista de los principales verbos aireales.
Por eso la ponemos aqu, por separado, orales y nasales ..
*La mayora de los verbos aireales son transitivos,
es decir, pueden tener complemento directo. Como regla
general, cuando el complemento directo es persona, lleva la
posposicin pe = a, cuando es cosa no la lleva. Ejemplo: aikuaa che mastrape: y aikuaa che koty.
Oral es:
(ai)ke: entrar.
(ai)kutu: clavar, apualar.
(ai)pe'a: quitar, abrir.
(ai)ko: andar, vivir en.
(ai)kyty: fregar, lavar
(ai)su'u: morder.
(ai)ty: echar.
(ai)typei: barrer.
(ai)poru: usar.
(ai)poruka: prestar.
(ai)kove: vivir.
(ai)kuaa: saber, conocer.
(ai)papa: contar.
Nasales.
(ai)karai: araar, rascar.
- 53 -
(ai)me: estar.
(ai)pichai: pellizcar.
(ai)koteve': necesitar.
(ai)pytyvo: ayudar.
(ai)nupa: pegar, golpear.
(ai)kyti: cortar.
EJERCICIOS DE AIREALES
21. EJERCICIOS CON PISTAS CASTELLANAS
l. Peime pende kokupe.
Peime pende kokupe.
andar
entrar
2. Reikuapa ne mastrape.
ayudar
22. SUSTITUCIONES
l. Peime pende kotype. Peime pende kotype.
(ai)ko
(ai)ke
2. Roiko ore syndi.
(ai)me
3. Oipe'a ilibro.
(ai)poru - (ai)poruka- (ai)ty - (ai)karai- (ai)papa
- (a1)kuaa- (ai)su'u.
4. Jaikuaa ane mastrape.
(ai)pytyv.
5. Reipichai Susnape.
(a)su'u - (ai)nupa- (ai)karai.
23. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Aike che kotype.
aike che kotype.
- 54 -
l
oike ikotype.
t
nosotros(i)
Arturo y yo
Susana y Alicia
tu madre y t.
2. Reipe'a ne roke.
yo- ellos- Gladis- Roberto y t - mi maestra, Alfredo y yo- mi madre, t y yo.
3. J ai t ypei ande klse.
Daniela- t- ellos- Alfredo y yo- Susana y t.
4. Roime ore rgape.
l- nosotros(i)- ustedes- ellas- yo- t.
24. RESPUESTA LIBRE
Mvapepa reipichai.
Mo6pa reime.
Peikuapa Ralpe.
Aikpa eskulape.
Mvapa oikuaa Selpe.
Mvapa oiporu che libro.
Gldispa oinupa Mmipe.
Mo6pa reity che kuadrno.
Reiporukpa chve nde lpiz.
25. SUSTITUCION LIBRE
Susana oikuaa Maripe.
26. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 23.1 y 23.4.
- 55 -
Me quedo en el camino.
No me quedo en el camino.
Hablo con la directora.
No hablo con la Directora.
S mi leccin.
No s mi leccin.
Estoy en mi cuarto.
No estoy en mi cuarto.
GENERALIZACION
Para obtener la forma negativa de los verbos areales y
aireales, se 2.plica el "Cdigo ndi" a la forma afirmativa
cuando los verbos son orales y el "Cdigo ni" cuando son nasales. "Cdigo ndi" o "ni" significa prefijo "nd" o "n" y sufijo
"i", conforme a los siguientes cuadros:
AREALES
l. Oral: (a)guata.
Forma afirmativa
Aplicacin del
Cdigo "ndi".
+ aguata + i
+E+ reguata + i
+ oguata + i
+A + jaguata + i
+O + roguata + i
+A + peguata + i
+ oguata + i-h
Forma neg.
aguata
nd
ndaguati
re guata
nd
ndereguati
oguata
nd
ndoguati
jaguata
nd
ndajaguati
roguata
nd
ndoroguati
pe guata
nd
ndapeguati
oguata-h
nd
ndoguati-h
Observaciones:
* Solamente dos de los prefijos de la forma afirmativa, a y o (aguata y oguata), comienzan por vocal. Los de-
- 56 -
+ akirirl + ri
Forma neg.
akirirl
rekirirl
okir ir!
akirirl
n
n
n
n
+E+ rekiriri + ri
+ okirirl + ri
+A + akil'irl + ri
nakiririri
nerekiririri
nokir ir ir i
naakiririri
rokiriri
pekirirl
okirirl-h
n +O+ rokiriri + ri
n +A + pekirirl + ri
n + okirir1 + ri-h
norokiririri
napekiririri
nokirirtri-h
Forma afim.
Aplicacin del
Cdigo "ndi".
Forma neg.
aike
ndaiki
oike
nd + aike + i
nd + E + r eike + i
nd + oike +.i
jaike
nd +A + jaike + i
ndajaiki
reike
- 57 -
ndereiki
ndoiki
roike
peike
oike-h
nd + O + roike + i
nd + A + peike + i
nd + oike + i-h
2. Nasal: (ai)me
Forma afim.
Aplicacin del
Cdigo "ndi".
aime
n + aime + i
retme
n + E + reime + i
oime
n + oime + i
aime
n + A + aime + i
roime
n + O + r oi me + i
peime
n + A + peime + i
oime-h
n + oime + i-h
Forma afim.
Forma neg.
naimi
neremi
noimi
naaimi
noroimi
napeimi
noimi-h
VERBOS IRREGULARES:
a. (A)HA
Aplicacin del
Forma neg.
Ctli~o
ah a
reho
oh o
jaha
roho
peho
oh o-h
ndoroik
ndapeiki
ndoiki-h
nd
nd
nd
nd
nd
nd
nd
11
fttl1 11
+ aha + i
+ E + reho + i
+ oho + i
+ A + jaha + i
+ O + roho + i
+A +peho+ i
+ oho + i-h
ndah
nderehi
ndohi
ndajahi
ndorohi
ndapehi
ndohi-h
b. (A)JU
Forma afim
Aplicacin del
Cdigo "ndi".
- 58 -
Forma neg.
aju
reju
ou
jaju
roju
peju
ou-h
nd
nd
nd
nd
nd
nd
nd
+ aju + i
+E+ reju + i
+ ou + i
+ A + j aj u + i
+ O + roju + i
+ A + peju + i
+ ou + i-h
ndaji
ndereji
ndoi
ndajaji
ndor oji
ndapeji
ndoi-h
2. Neree'e'i ne vesnondi.
andar - estar - re ir se - desean sar - comer.
3. Ndopytu'i hgape.
- 59 -
- 60 -
ande
2. Ha'ekura noimi klsepe.
nde - ha'e- ore -che.
3. Nde ndereiki klsepe.
nde ha che - Blanca ha che - Arturo ha Raul
Blanca ha Susana - nde ha ha'e - Alberto ha che.
2. Nde nereimi
nde kotype.
2. Juan ha che
ndor oiki
2. Susana ha che
ndor oki klsepe.
2. Nde nereinup
nde rapichpe.
- 61 -
RICARDO:
Rehospa funsionhpe.
Nahniri, ndahasi.
MANUEL:
RACARDO:
Mba'repa.
MANUEL:
Uppe nda igstoi.
Nota: "Uppe" =ah.
PREGUNTAS
Manulpa ohose funsonhpe.
Igstopa chupe funson.
Ndvepa nde gusta funsion.
N2
BETY:
Nde gustpa ko klse (ko =este, a).
He'e, che gusta.
MABEL:
BETY:
Mba' pa nde gusta vv a.
MABEL:
Heta oee'e' guaranme.
Notas: Mba'pa nde gustavva: Qu es lo que
ms te gusta?
oe e' e': se habla.
PREGUNTAS
Mba'pa ogustavva Mablpe.
- 62 -
MIGUEL:
RAUL:
MANUEL:
BLANCA:
SUSANA:
BLANCA:
SUSANA:
PREGUNTAS
Igstopa estudio
Igstopa ae'e'kuaa.
Nde gustpa guarani.
- 64 -
UNIDAD IV
O G A: LA CA S A
DIALOGOS BASICOS
ELSA:
EVA:
ELSA:
EVA:
Nl
Chpa che kar a pe ha che v ai.
Nahnir i, nde nde yv ate ha ne por a.
Ha Btipa ikyra ha ikyre'~.
Nahniri, ha' e ipiru ha iate'~.
ELSA:
EVA:
ELSA:
EVA:
N2
ARTURO: Che che 'avuku ha che resai.
Nahnir i, nde nde 'avuku ha
RAUL:
rasy.
ARTURO: Antonio hory ha hetia'e.
Carlos iarandu ha ivale.
RAUL:
ARTURO:
RAUL:
ARTURO:
RAUL:
- 65 -
nde
N3
BEATRIZ:
IRENE:
BEATRIZ:
IRENE:
BEATRIZ:
IRENE:
BEATRIZ:
IRENE:
N4
RAQUEL: Ndpa ne akanundu.
MABEL:
Nahniri, che aka rasy ha che resa
ras y.
RAQUEL: Che katu che ahy'o rasy ha che rii
rasy.
MABEL:
Sapy'nte avei che apysa rasy.
RAQUEL:
MABEL:
RQEUL:
MABEL:
T tienes fiebre?
No, tengo dolor de cabeza y mal de ojos.
Y yo tengo dolor de garganta y de muelas.
A veces tambin tengo dolor de odos.
N5
ANA:
EMI:
ANA:
EMI:
Ne mandu'pa Hldare.
Pe besar iv a ileccingui piko.
H~e. pa ha'e; has~ rei ha ikane'o
man te.
Ko'ga omendma, hory ha ime~by
beta.
- 66 -
ANA:
Te acuerdas de Hilda?
Esa que se olvidaba de la leccin?
S, sa es; lloraba de balde y andaba siempre cansad'a.
Ahor~ ya est casada, es amable y tiene
muchos nijos.
EMI:
ANA;
EMI:
SUPLEMENTO
Ko jagua iaro.
Pe vrro iate'Y.
Amo 'ga ituicha.
Ko'i vga ipoguasu.
Umi horkon ijyvate.
Ko 'Qk.~ ituicha ha pa
imichi.
Pe 'oyeta ianambusu ha
ka lpereri
AmgJ ~mo alambre ipo'i
alambr ador i, ka
ipoguasuve.
Umi pste uma, ipoguasu
pori, ko'ava ipo'i dema.
Pa pe typycha itujma
ha ka ipyahuve.
Ko'i ktre ko'iva
ikech~mbma.
Ko ao ka naiporimbi.
ama ikalidave.
Ok~ngur a
ochiim ba.
- 67 -
FORMAS BASICAS
ra: sufijo tnico de futuro de sustantivos'= para.
Ejemplo: techora =para techo; alambradora: para alambrado.
mba: sufijo tnico de totalidad: ikechemba =est todo
torcido; naiporambi = no est del todo bien; ochiamba:
chirra todo. Su forma oral es el sufijo pa (tnico). Ejemplo:
ipirupa = est del todo seco (piru = flaco o seco). No confundirlo con el pa interrogativo que es tono y no nasalizable.
ngu6ra: sufijo de pluralidad de sustantivos. Es 1<
forma nasalizada de kura, que se usa cuando la ltima
letra de la palabra es nasal. Okengur a = las puertas.
EJERCICIOS DE VOCABULARIO
l. PREGUNTAS
2. REPASO DE WS DIALOGOS
Ndpa nde yvate ha ne pora.
nde yvate
lsapa ipiru ha ikyre'y.
ipiru
ikyre'y
Btipa iate'y ha ivai.
Crlospa hory ha ivale
iate'y
Ne vesnopa iarandu ha hetia'e hory
ivale
Mba'eichagupa nde sy.
Ha'pa ipora ha ivale.
iarandu
Nde tipa ilja pora.
iaka ras y
che ahy'orasy
Nde agulapa hova cha'i.
omenda
3. PREGUNTAS
Ne mandu'pa nde syre.
Ndpa ne akanundu.
Chpa che r ai r asy.
Ha'pa hesari ileccingui.
Chpa che apysa rasy.
4. REPASO DE WS
DIALOGO S
itimbuku
hova cha'i, ose.
ilja por a
ipochy rei
iplagena
- 68 -
ne akanundu
che r ai ras y, ose.
sapy'nte
che apysa rasy
hory, ose.
memby
1
1
GRAMATICA
Ral es feo.
ivai.
El es alto.
Ha'e ijyvate.
Elena es sabia.
Elena iarandu.
Pe sandia hi'aju. Esa sanda est madura.
Amo 'ga hi'agui. Aquella casa est cercana.
Arturo hesiii.
Arturo es o est sano.
Antonio hasy.
Antonio es o est enfermo.
Cuando el verbo es es o est, cules son los prefijos
que lo representan?
- 70 -
- 71 -
lindo
alto
sabio
habilidoso
Ne resii.i vaicha.
2. N e r.esai vaicha.
Eres sana como Eva: icha: es el comparativo como.
gordo- diligente- amable- alegre- sabio.
3. Ip ir u chich a.
Es flaco como yo.
sabio- alto- melenudo- sano- habilidoso.
4. Pende kyr ave che hegui.
Ustedes son ms gordos que yo.
feo- perezoso - enfermo - lindo - sabio - amable sano.
6. SUSTITUCIONES
l. ane kyre'Y estudiara.
(~h~)afe'~
(che)retia'e
(che)resai
(che)vale
2. Ore akarasyro roho Doctrpe.
Ore akarasyr: cuando nos duele la cabeza: r6 =
cuando, si.
(che)akanundu - (che)apysa rasy - (che)ahy'o rasy
- (che)resa rasy.
3. Elsa ikyre'y.
(che)rii.i rasy - (che)porii.- (che)piru - (che)apysa
rasy- (che)arandu - (che)rasy.
4. Pee' pende retia'e.
(che)resai- (che)arandu- (che)aka rasy- (che)ahy'o
rasy.
- 72 -
l
!
- 73 -
- 74 -
na
na
na
na
na
na
na
che kyre'~i
ne kyre'~i
ikyre'yi
ane kyre'yi
ore k yre' y i
pene kyre'Yi
ikyre'y i-h
(3~
p. i)
na che arandi
na ne ar andi
na iarandi
na ane ar and i
na ore arandi
na pene aran d i
na iarandi-h
- 75 -
na che 'agur i
ne 'agui
hi'agui
ane 'agui
ore 'agui
pene 'agui
hi'agui-h
na+
na+
na+
na+
na+
na+
ne 'agui + ri
hi'agui + ri
ane 'agui + ri
ore 'agui + ri
pene 'agui + ri
hi'agui + ri-h
na
na
na
na
na
na
ne 'aguri
hi'aguri
ane 'aguri
ore a'aguri
pene 'aguri
h i' agu r i-h
na
na
na
na
na
na
na
che resairi
ne resair i
hesairi
ane r esair i
ore resairi
pene resairi
hesairi-h
- 76 -
perezoso
hbil
2. Na ne akanundi kuehe guaricha.
kuehe guaricha =como ayer.
dolor de cabeza- dolor de muelas - dolor de odos
-dolor de garganta- sano- enfermo.
ellos
yo
t
nosotros(i)
ustedes
l
- 77 -
- 78 -
buahyi).
na sal fijo (3 p. i ).
F. af.: che embyahyi- ne - ane - ore -pene.
F. neg.: Cdigo Nri +F. af.
2. (che)y'uhi: tener sed (pron.: chei'uhi).
oral fijo de vocal inicial (3 p. ij).
F. af.: che y'uhi- nde - ande -ore- pende.
F. neg.: El Cdigo ndl'i se usa con che -ore - ij.
El Cdigo n'ri se usa con nde - ande -pende.
3. (che)mbyry'i: tener calor.
nasal fijo (3 p. i).
F. af.: che mbyry'i- ne - ane -ore- pene.
F. neg.: Cdigo nr i +F. af.
4. (che)ro'y: tener fro.
oral fijo (3 p. i).
F. af.: che ro'y- nde - ande -ore -pende.
F. neg.: Cdigo ndi se usa con che -ore - i
Cdigo ni se usa con nde- ande -pende.
5. (che)ropehyi: tener sueo.
oscilante oral (3 p. h).
F. af.: che ropehyi- nde- ande- ore- pende.
F. neg.: Cdigo ndri se usa con che -ore- h.
Cdigo nr i se usa con nde - ande -pende.
- 79 -
y'uhiri.
(pron.:
- 80 -
- 81 -
LOS DEMOSTRATIVOS
PRESENTACION
a. Adjetivos.
Ka jagua iaro.
Este perro es bravo.
Cuando el adjetivo es este, cul es el correspondiente
en guaran?
Pe vrro iate'y.
Ese burro es perezoso.
Cuando el adjetivo es ese, qu le corresponde en
guaran?
Amo 'ga ipora.
Aquella casa es bonita.
Cuando el adjetivo es aquella, qu le corresponp:: ~n
guaran?
Ko'a vga ipoguasu. Estas vigas son gruesas.
Cuando el adjetivo es estas, qu le corresponde en
guaran?
Umi 'oke ikarape.
Esas puertas son bajas.
Cuando el adjetivo es esas, qu le corresponde en
guaran?
Umi 'oveta imichi.
Aquellas ventanas son chicas.
Cuando el adjetivo es aquellas, qu le corresponde en
guaran?
- 82 -
b. Pronombres.
Ko typycha ipyahu ha pa ituja.
Esta escoba es nueva y sa es vieja.
Cuando el pronombre es sa, qu le corresponde en
guaran?
Pe ktre ipora ha ka ivai.
- 83 -
DEMOSTRATIVOS
ADJETIVOS
PRONOMBRES
SINGULAR
SINGULAR
Ko:
este, esta.
Ka:
esto, ste, sta.
Pe:
ese, esa.
Pa:
eso, se, sa.
Amo:
aquel, aquella.
Ama: aquello, aqul,
aquella
PLURAL
Ko'a:
estos, estas.
Umi:
esos, esas.
Umi:
aquellos, aquellas.
PLURAL
Ko'ava: stos, stas.
Uma: esos, sas.
Uma: aqullos, aqullas.
OBSERVACIONES:
*Los pronombres estn escritos tal como suenan popularmente pero su forma completa es: kva - pva - amva
- ko'iva - umva. La diferencia, pues, con los adjetivos es
la aadidura de la slaba tona "va". La mayora de las palabras con slaba final "v" seguida de vocal, el pueblo las pronuncia sin la "v".
* El plural de los adjetivos demostrativos pluraliza al
sustantivo, el cual carece de gnero y nmero en guaran.
Comprese ko jagua: este perro y ko'a jagua: estos perros. No hace falta decir ko'a jaguakura. El sufijo "kura"
sobra porque ya hay otra palabra que indica el plural dejagua .
. * ~~ ~~~~mPH!'iHiYP refprz~do" (pronombre y adjetivo)
es muy propio del habla popular y se usa como adjetivo. Ej.:
Ama amo almbre: aquel alambre. Tiene otra variante
- 84 -
1
1
1
1
\
1-
que es el uso intercalado: (adjetivo + sustantivo + pronombre): amo alambre ama: aquel alambre.
- 85 -
PLURAL
PLURAL
ande ha'e: somos(i).
ande ndaha'i: no somos(i).
Ore ha'e: somos(e).
Ore ndaha'i: no somos(e).
Pee' ha'e: ustedes son.
Pee' ndaha'i: ustedes no son.
Ha'ek. ha'e: ellos son.
Ha'ek. ndaha'i: ellos no son.
Observacin:
Hay otra variante, en vez de la coma; y es el sufijo ko
(tono enfatizante). No confundirlo con el ko demostrativo
que es adjetivo y va delante del sustantivo.
Hay por tanto, tres formas de decir ser. Ej: che ha'e
ne amgo: yo soy tu amigo; che, ne amgo: yo soy tu
amigo; chko ne amgo: yo soy tu amigo.
EL PRONOMBRE POSESIVO
PRESENTACION
[{o Jacua,
Ko }agua,
Ko }agua,
Ko }agua,
Ko }agua,
Ko )agua,
Ko )agua,
ch~mba 'e.
nemba'e.
imba 'e.
anemba 'e.
oremba 'e.
penemba 'e.
imba'ekura.
Este
Este
Este
Este
Este
Este
Este
- es -
perro
perro
perro
perro
perro
perro
perro
es
es
es
es
es
es
es
mo.
tuyo.
suyo.
nuestro(i).
nuestro(e).
de ustedes.
de ellos.
GENERALIZACION
El pronombre posesivo se forma aadiendo la palabra
mba'e al adjetivo posesivo, conforme al siguiente cuadro:
PRONOMBRE POSESIVO
SINGULAR
PLURAL
lp. chemba'e: mo.
anemba'e: nuestro(i).
oremba'e: nuestro(e).
2p. nemba'e: tu yo.
Penemba'e: de ustedes.
3p. imba'e: suyo.
Imba'ekura: suyo de ellos.
Se puede preguntar - con el pronombre interrogativo
posesivo- mva mba'6pa ko libro: (pon.: mavamba'pa):
de quin es este libro? Y se puede responder: chemba'e:
mo, o bien: Arturo mba'e (Arturomba'e): de Arturo.
EJERCICIOS DE DEMOSTRATIVOS CON PRONOMBRES POSESIVOS
23. SUSTITUCIONES
l. Ko libro, chemba'e.
pe
amo
umi
Ko libro, chemba'e.
Pe libro, chemba'e.
k o' a
- 87 -
Hee, chemba'e.
Nahniri, ndaha'i
chemba' e.
Pe kav aju papa nem ba'e.
Nahniri, ndaha'i
chemba'e.
Penemba'e piko umi vrro ate'y.
Ko kuadrno piko nemba'e.
Amapa nde sy.
Mva mba'pa amo kokue.
Carlos mba'pa ko libro.
Nde sy mba'pa amo almasen ama.
Nota: tambin se puede negar con el Cdigo ni +
pron. demost.: "na chemba'i, o na chemba'iko, na
ore m ba'iko etc.".
Nemba'pa amo 'ga.
N 1
MARINA:
TITA:
MARINA:
TITA:
PREGUNTAS
Ttapa hesai.
Iaka rasy pilko.
Mo6pa ohose hendie Marina. (hendie =con ellos).
Ttapa ohose dentstape.
N2
JUAN:
JOSE:
JUAN:
JOSE:
tove.
PREGUNTAS
Ogustpa J ospe k o eskula.
Ogustavpa chupe ko eskula tera pe otro.
Ituichavpa pe otro eskula.
Ha mba'repa ogustave ichupe.
N 3
ELISA:
- 89 -
ANA:
Mva piko.
ELISA:
ANA:
PREGUNTAS
Moopa o! pe kuadrno.
Mva mba'pa up~a:
Elsapa oikuaa mva mba'pa.
Ha Anapa oikuaa avei.
N4
LUISA:
EVA:
Nd~
LUISA:
ANA:
He e, ka h a'e
gustpa.
~l}e
PREGUNTAS
Librorepa oe'e Luisa ha Eva.
Iporpa Eva ao.
Ipyahpa.
Mva reglopa.
- 90 -
sy re gaJo.
UNIDAD V
DIALOGOS BASICOS
Nl
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
TIIHJRCIO:
~Por
~h~S:
~eY
bien.
11BURCIO:
Qu quieres decir?
No tienen casa, no tienen tierra, no
BLAS:
tienen chacra.
Y quin los alimenta?
TIIHJRCIO:
BLAS:
Ellos rnismos trabajan.
(1) je: es la voz pasiva, que se ver en el segundo
curso. Ojeiko = se vi ve.
(2) mo (mbo): es tambien una voz gramatical (la voz
coactiva), que se estudiar en el segundo nivel'.' Significa
"hacer hacer". Amongaru =dar de corn~r, alirn~ntH.
- 91 -
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
N3
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
- 92 -
TIBURCIO:
BLAS:
TIBURCIO:
BLAS:
Y despus?
"Prestan" hacha y machete.
Y esas cosas se prestan gratis?
No, por trabajo tambin.
N4
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
Nota:
(1) Pe: significa "con", instrumento con el cual se hace
algo, se trabaja.
(2) Hagua: es una posposicin que se usa slo con verbos. Significa "para".
TIBURCIO: Y despus qu hacen?
BLAS:
Derriban los bosques y con ellos consuuyen su casa. As con su trabajo van pagando sus deudas y comen ellos y su fami
lia. Limpian tambin la maleza para 1
chacra.
TIIHJRCIO: Y cmo hacen para sembrar?
No tienen arados ni bueyes. "Prestan" ajeBLAS:
nos, pagndolos con su cosecha: maz, poroto, man y esos.
- 93 -
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
SUPLEMENTO
Amba'apo kokupe ha chepy ky'a.
Trabajo en la chacra y tengo los pies sucios.
Ajapo adve ha chepo ky'a.
Hago adobes y tengo las manos sucias.
Ajahu arrjope, chepy poti ha chepo potima.
Me bao en el arroyo, ya tengo los pies y las manos
limpias.
Pe mita hova ky'a ha ndojovaheisi.
Ese nio tiene la cara sucia y no se la quiere lavar.
Isy ombojahu chupe ha hova potima.
Su madre lo baa y ya tiene la cara limpia.
Amo karai hga porii ha ijyvy heta, hkatu na
iamgo heti.
Aquel seor tiene una casa bonita y muchas tierras,
pero no tiene muchos amigos.
- 94 -
EJERCICIOS DE VOCABULARIO
l. PREGUNTAS
3. PREGUNTAS
Mba'pa rejapo.
Aitypa ka'aguy.
Romopu'apa ore rogarii.
Mba'ichapa pejapo peemity
hagua.
Repagapmapa nde yvyre.
Reikpa 'ga ahnope.
Remba'appa partdo
tera nemba'erante.
Ha'pa omba'apo imba'era.
Chpa amba'apo yvy jrape
g'uar ..
LOGO
(a)japo
(ai)ty
(a)mopu'a
u picha
jr a
(a)emity
tymba, ose.
av ati
kumanda
manduvi
pe guara
tembyre
- 95 -
GRAMATICA
LOS CHENDALES "TENER"
B. CON SUSTANTIVOS
SEGUIDOS DE CALIFICATIVOS
GENERALIZACION
*Ya se ha visto que el chendal con sustantivo significa
tener. Ejemplo: po =mano; (che)po =tener mano. Pero en
la forma afirmativa el chendal con solo sustantivo es poco
usado. Ms bien se reserva para la frase posesiva. Ejemplo:
che po =mi mano.
*La forma ms usual es con calificativo. Ejemplo: po::::
mano; ky'a:::: sucio: (che)po ky'a =tener la mano sucia.
* Ya conocemos que cuando el calificativo acompaa a
un sustantivo, se escribe separado del mismo, pero el todo
suena como una sola palabr a(un solo acento) y esto pasa con
estos chendales. Ejemplo: chepo ky'a, suena "chepoky'a".
*Otra cosa es: che po iky'a :::: mi mano est sucia
(chendal con adjetivo). Suena: "che po iky'a (dos palabras).
* El chendal "tener" se usa cuando se quiere expresar
una cualidad del sujeto. Cuando se quiere indicar pertenencia, propiedad, posesin, se usa el verbo areal
(a)r eko = tener. Este pertenece al grupo de los incrementados, de que se hablar luego.
*Ya anteriormente se han visto chendales de sustantivo con el calificativo "ras y" = enfermo, del adjetivo oscilante tasy -ras y - hasy. Ejemplos: (che)ahy' o ras y,
(che)aka rasy, (che)resa rasy, (che)ri rasy, y se traducan por: dolerle a uno la cabeza, los dientes, los ojos, la
muela; tener dolor de cabeza, mal de ojos, etc. Literalmente
sera: tener la cabeza, los dientes, los ojos ... enfermos. En
algunos de ellos vemos que tanto el sustantivo como el adjetivo son oscilantes. El adjetivo oscilante usa invariablemente
la forma en "r" y el que se conjuga es el sustantivo. Ejemplo:
besa rasy: tiene mal de ojos, bi rasy, tiene dolor de
muelas. En adelante los escribimos separados como los dems
- 96 -
- 97 -
6. SUSTITUCIONES
l. Nde libro hetavma ko'ga.
(che)kuadrno
(che)mandi'o
(che)avati
(che)kumanda
(che )r ymba k u re
(che)ao
(che)yvy
(che)kokue
2. Ikokue ky'a chicha.
koty -tova, ose- akii- ao- 'ga - apysa - korapy po - py - kosina - sapat u - tesa, ose.
3. Amba'apro kokupe cheavati heta.
mandi'o - kumanda - manduvi - jety(batata) - ao plta - 'ga.
7. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Ikokue ky'a.
nosotros(i)- ellos- nosotros(e)- ustedes- yo- t.
2. Na che kumanda heti.
ellos- t- ustedes- nosotros(i)- nosotros(e)- l.
3. Ko'ga oreyvy pyahu.
yo- ellos- t- nosotros(i)- ustedes.
4. Nda che rga pori'i rojepe, che kga heta.
rojepe =aunque; kga =cultivo.
ellos - nosotros(i)- t- nosotros(e)- ustedes.
8. RESPUESTA NEGATIVA
andpa andekokue ky'a.
- 98 -
- 99 -
EJERCICIOS
11._ CON PISTAS CASTELLANAS
l. Nda che kokui.
Nda che kokui.
arado (ardo)
Nda che ar doi.
bueyes (rymba gui) - azada (asda) - machete
(machte)- casa -lechera (rymba lechra) - gallina (ryguasu)- cerdo (rymba kure).
2. Che vesno rajy nda isapati.
rajy: hija del varn
lpiz -cuaderno- libro- ropa.
3. Ore nda ore pltai.
yerba (ka'a)- azcar (asuka)- sal Uuky)- mandioca- maz- batata- miel (era).
12. SUSTI1l.JCIONES
l. Ko'ga nda che ka' i hna.
hna =sufijo de continuidad, conjugable.
mbokaja (coco)- avati- manduvi (man)- mandi'oasuka - kure andy (grasa de cerdo) - ryguasu
rupi'a (huevo de gallina) - mandyju (algodn) jety.
2. Na nde libroi, ajpa.
ajpa = ver dad?
kuadrno - lpiz - rymba gui - birme - kuatia
(papel)- sapatu - ao.
13. SUSTITUCION PERSONA - NUMERO
l. Nda hgai voi.
voi ="luego", mismo, sufijo tnico.
yo- nosotros(i)- nosotros(e)- ustedes- ellos- t.
2. Aniceto ha Paulo nda ijyvyi.
- 100 -
nde ha che - Jos ha che - nde ha ha'e - ore ha Basilio - pee' ha pene vesno.
4. Na che kosini ha okpente akosina.
(a)kosina =cocinar; okpe =afuera.
nosotros(i)- nosotros(e)- ustedes- ellos -l.
EJERCICIOS
14. SUSTITUCIONES
l. Nda che yvy repydii.
pohi (medicina) - sapatu - ao - kamisa - radio ardo- asda- machte.
15. SUSTITIJCION PERSONA - NUMERO
l. Roiko pynandi nda ore sapatu repyraigui.
pynandi = pies descalzos; gui = porque, posposicin verbal, causal.
yo
Aiko pynandi nda che sapatu repyr iigui.
ustedes- ellos- l - nosotros(i)- t.
yo como.
- 101 -
soy comiln.
yo me emborracho.
yo soy borracho.
y.o robo.
yo soy ladrn.
yo me callo.
yo soy callado.
yo duermo.
yo soy dormiln.
yo hablo.
yo soy hablador.
GENERALIZACION
Ciertas acciones pueden indicar tambin cualidad o hbito. Cuando se trata solo de acciones se usa el verbo areal,
y el chendal cuando se indica hbito. En casi todos los casos,
la raz es siempre la misma.
EJERCICIOS
16. SUSTffiJCION PERSONA - NU:MERO. AFIRMATIVO
Y NEGATIVO
l. Nda che ka'i ha nda che kart1i, ha'u ha ak:aru hetnte.
(ha)'u: comer (algo); se usa tambin para significar
"tomar bebida".
l
Nda ika'i ha nda ikari, ho'u ha
okaru hetnte.
t- nosotros(i)- nosotros(e)- ustedes- ellos.
2. Na ikereni, oke rente oprupi.
oke reIHe: pero duerme con facilidad; oprupi:
por todas partes.
yo- ustedes- t- nosotros(i)- nosotros(e)- ellos.
3. Omondnteko, ndaha'i imondva.
ndaha'i imond.va: "no es que sea ladrn"; va:
que; ko: sufijo tono, apoyativo.
- 102 -
IMPERSONALES AUXILIARES
Ikat u
Ikatu
Ikatu
Ikatu
Ikatu
Ikatu
Ikatu
akar u.
reke.
oeno.
japyta.
roguata.
pepytu'u.
oguapy hikui.
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
puedo comer.
puedes dormir.
puede acostar se.
podemos quedarnos.
podemos caminar.
pueden descansar, uds.
pueden sentar se ellos.
astudia.
remba'apo.
opytu'u.
jake.
roe'e.
peembo'e.
okirirl hikui.
debo estudiar.
debes trabajar.
debe descansar.
debemos dormir.
debemos hablar.
deben rezar, uds.
deben callar.
OBSERVA ClONES
* El verbo auxiliar en guaran permanece invariable,
y el que se conjuga es el otro verbo. Ejemplo: ikatu aha =
puede ir.
En castellano es al revs: se conjuga el verbo auxiliar,
permaneciendo invariable en infinitivo el otro verbo. Ej.:
puedo comer, puedes comer etc.
*La forma negativa de estos dos verbos auxiliares es la
propia de los chendales: el cdigo "ndi" para ikatu y el
"ni" para tekoteve: nda ikati, no poder; na tekotev!i,
no ser necesario.
* Popularmente se usa ms ndikat i que nda ikat i.
- 103 -
EJERCICIOS
17. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Heta la ati'u, ndikati ake chuguikura.
ati'1 = mosquito; chuguikura = por causa de
ellos.
t- nosotros(i)- ustedes- ellos- nosotros(e)- l.
2. Ikatu reju che rgape, na tekoteveinteko, hi'a
chve.
nteko =pero; hi'a chve =me parece que.
yo- l- ellos- ustedes- nosotros(e)- nosotros(i).
3. Tekoteve' oho eembucpe ha ndikati, ndaipri
mkro.
ndaipri =no hay.
yo- nosotros(e)- t- ellos- nosotros(i)- ustedes.
4. Na tekotevei ne arandu eterei ree'e hagua guaranme, restudir6 ikatu ree'e'.
nosotros(i)- yo- ustedes- l - nosotros(e)- ellos.
ras~
~yre.
ndavy'iro.
- 104 -
Me olvido de mi leccin.
Me acuerdo de mi
madre.
Lloro cuando no me
hallo.
Me enojo cuando hay
quien es golpeado sin
motivo.
OBSERVA ClONES
*Esta clase de verbos chendales indica accin personal,
ms que cualidad o propiedad del sujeto ..
* (che)resari, es oscilante oral; (che)rase, es oscilante
nasal.
*En "acordarse de", la preposicin "de" es rgimen del
verbo acordarse; lo mismo ocurre con "olvidarse de".
Pero en guaran, el rgimen de "acordarse" es la posposicin "re": (che)mandu'a ... re; y de "olvidarse" es "gui":
(che)resari ... gui. Hay verbos, tanto chendales como areales, que tienen su propio rgimen. El diccionario de Guasch
los pone; y se aprenden con el uso.
EJERCICIOS
18. SUSTITUCION PERSONA - NUMERO
l. Che mandu'ro che sy amyryire, che rasese.
amyryi =difunto.
l -t- nosotros(e) -ustedes- ellos - nosotr os(i).
2. Nderejuviro, nda che pochy mo'ai.
mo'ai =sufijo tnico de futuro negativo.
yo, t
Nda juviro, na nde pochy
m o' al.
CHENDALES
haku: hace calor.
- 105 -
osunu: truena.
otiri: relampaguea
(rayosr
hayviru'i: garuar.
oveJa: hiela.
hayvi veve: lloviznar con viento. overa: relampaguea.
ijarai: est nublado.
opr: escampar.
mbyry'4i: hace calor.
havy'i: hay humedad.
ro'y: hace fro.
- 106 -
DIALOGO S
N 1
- 107 -
N2
NOLBERTO:
FRANCISCO:
NOLBERTO:
FRANCISCO:
N3
PILAR:
ELDA:
PILAR:
ELDA:
PREGUNTAS
o Pilrpa iti pa'a.
o Mvapa ijahy'o rasy ra'e.
FORMAS BASICAS
ana: conjugacin de hna.
ara: vaerii: obligacin (tono).
jepi: soler (tono).
- 108 -
- 109 -
UNIDAD VI
D 1 A L O G o S B A S 1 C O S
N 1
MABEL:
ARTURO:
MABEL:
ARTURO:
MABEL:
ARTURO:
MABEL:
ARnJRO:
Mba' pa r er ah ta nde r pe k o o
pyahur a.
Arahase ichupe ikampra pyahura. Ha ndpa mba'e rereko
nde sype guara.
Ar eko ich u pe fuar a petei a o
pyahu ne porha.
Che ryvymfme aru ipelotari, ha
nde reru nde kypy'ype imuiiekar a ajpa.
Qu le vas a llevar a tu pap para este
ao nuevo?
Quiero llevarle para su campera nueva.
Y vos qu tens para tu mam?
Tengo para ella un hermoso vestido
nuevo.
A mi hermanito le traigo para su pelota.
Y vos le tras a tu hermanita una mueca, verdad?
N2
BETY:
ELI:
- 110 -
ou
BETY:
ELI:
Nota:
Aipo: es un demostrativo que se usa con sustantivo
desconocido y ausente: significa "el tal".
Ro guare: es pasado de ro: cuando (es verbal).
Hague: es pasado de ha: que, y determina el tiempo del
verbo.
Guio: significa "del lado de".
BETY:
EL!:
BETY:
ELI:
N3
BERTA:
Mba'pa r e'use.
MARIO:
BERTA:
MARIO:
BERTA:
MARIO:
Qu quers comer?
Quiero comer carne asada con mandioca.
- 111 -
BERTA:
MARIO:
N4
LUIS:
JENI:
LUIS:
JENI:
LUIS:
YENI:
LUIS:
YENI:
\
- 112 -
Oipa ararniro.
Hay almidn?
1r
t
EJERCICIOS DE VOCABULARIO
l. PREGUNTAS
2. REPASO DE LOS
DIALOGO S
nde rpe.
peguara
Re' u sp a so' o.
Rerahtapa mngo nde
rgape.
Rerekpa mero nde kokupe.
Jartapa jety merkdogui.
Rerovipa oiha andejra.
Ne vesnopa oguerovia pra.
pra ==fantasma.
Ha'pa oguerovia paje.
paje =exorcismo.
Mooguipa anohe plta
yvyguy.
plta yvyguy =tesoro.
Reipotpa kamby tera kesu.
3. PREGUNTAS
Rerovipa Jesucristo ou
ichupe guara
pete!
ne porava
tyvyra, ryvy:
biforme.
kypy'y
ajpa
aipo
onase
roguare
hague
hendpe
ose.
VERBOS INCREMENTADOS
PRESENTACION
Araha avati ryguaspe.
Araha kamby che agulape.
Reraha sevi nde sype.
S.
(a)rovia: creer.
oguerovia l cree.
roguerov'ia creemos.
(a)I'@Kp; t~ner.
Ca)q: tr a;:r.
oguereko: l tiene
ogueru: l trae.
roguereko: tenemo .
rogueru: traemos.
(a)nohe-: sacar.
oguenohe-: 1 saca.
roguenohe-: sacamo,.
- 115 -
EJERCICIOS
5. CON PISTAS CASTELLANAS
l. Ar ah a y psogui.
traer - sacar.
2. Reru jepe'a ka'aguygui.
jepe'a =lea
sacar - llevar.
- 116 -
1
t'
1
1
8. DIALOGO DIRIGIDO
l. Eporandu ne amgope, ikatpa ogueraha nde librokura Paraguaype.
1. Ere chupe rerutaha ita'yrape hugte (ta'yra, ra'y
=hijo de varn).
l. Eporandu ichupe oguenohe-tapa plta Bnkogui.
1. Ere ichupe ndererekoiha plta Bnkope.
l. Eporandu ichupe oguerekpa hga Paraguaype.
l. Ere ichupe nde sy oguerekoha petei 'ga Capiatpe.
9. SUSTITIJCION LIBRE
Antonio ogueru lbro Paraguaygui.
Arturo ndoguerah ilbro klsepe.
10. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al Ejercicio 6, del 1 al 6.
- 117 -
- 118 -
'
GENERALIZACION
Hay cuatro verbos areales que, en su forma afir..mativa,
anteponen una "h" eufnica al prefijo "a" de la primera persona del singular y al "o" de las terceras personas. Por
tanto, la lista completa de sus prefijos es: ha -re - bo - ja ro - pe - ho, en vez de a- re - o - ja - ro - pe - o. A estos
verbos, por abreviar, los llamamos "irregulares en h". Pero
la forma negativa es plenamente regular, porque en ella, el
prefijo "nd" del cdigo 'ndi", suple la funcin eufnica que
tena la "h" en la forma afirmativa.
He aqu la lista de sus enunciados:
(ha)'yta: nadar.
(ha)' a: caerse.
(ha)y'u: tomar agua.
(ha)'u: comer.
'
1
r1
'
Observaciones:
*Como se ha visto, la irregularidad de estos verbos es
mnima y de valor puramente fontico.
* Aqu se presenta por primera vez el "complemento
directo antepuesto" a la raz., antes del prefijo. En el verbo
(ha)y'u, el complemento directo y: agua, pierde su 'pus'
por razn eufnica y se antepone a la raz u, formando la
nueva raz "y'u ": 'agua comer'. (ha)y'u, suele pronunciarse
comnmente (ha)i'u.
A propsito de esto, hay algunos verbos en guaran
que usan preferentemente esta forma: por ejemplo, el verbo
(a.)kay'u: tomar mate. Su gnesis es el siguiente:
Ka'a: yerba; y: agua; ka'ay: mate, forma fonetizada
de ka'a'y (infusin de yerba); kay'u es la forma fonetizada
de ka'ay'u; (a)kay'u, se pronuncia comnmente (a)kai' u.
Pero puede decirse tambin en la forma normal de
complemento pospuesto: (ha)'u ka'ay: tomar mate. Asimismo: hay'use: quiero tomar agua, puede decirse: ha'use
y: quiero tomar agua.
* (ha)'u es verbo transitivo que se traduce por comer; en realidad significa ingerir cualquier clase de alimento, slido o lquido (carne, leche, frutas, jugos, bebidas .. ). Se distingue de (a)karu: comer (en general), verbo
intransitivo.
- 119 -
EJERCICIOS
1
11. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Ha'use so'o.
l- nosotros(i)- t- ellos- nosotros(e)- ustedes.
1
'
.
!
t
- 120 -
- 121 -
- 122 -
f
ande ja 'e iporaha rembi'u.
Nosotros decimos que es buena la comida.
Ore ro'e rokuaaseha guaran.
Nosotros decimos que queremos saber guaran.
Ore ro'e pee'me jahuga hagua vlei.
Nosotros les decimos a ustedes que juguemos al vlley.
Pe~ peje pevy'aha ko'pe.
Ustedes dicen que se "hallan" aqu.
Pe~ peje orve ae'~ve bagua guaranme.
Ustedes nos dicen que hablemos ms el guaran.
Ha'ekura he'i chve ndahsjiha guaran.
Ellos me dicen que no es difcil el guaran.
Ha'ekura he'i oikuaa pya'ereha.
Ellos dicen que (lo) sabrn pronto.
GENERALIZACION
El verbo (ha)'e: decir, aunque sea tambin uno de los
irregulares en "h", es adems irregular en la mayora de sus
prefijos y/o races. Es el nico verbo verdaderamente irregular en guaran, y con l culmina la lista de los mismos.
Pero su forma negativa, una vez conocida la afirmativa, no
ofrece dificultad; es la ya conocida aplicacin del cdigo
"ndi" a la forma afirmativa, teniendo en cuenta que, al ser
verbo en "h", sta queda eliminada en la forma negativa. He
aqu su cuadro.
(HA)'E: DECIR
Che nda'i
Che ha'e
Nde ndeeri
Nde ere
Ha'e nde'ri
Ha'e he'i
ande ndaja'i
ande ja'e
Ore ro'e
Ore ndoro'i
Pee peje
Pee ndapeji
Ha'ekura nde'ri
Ha'ekur a he'i
- 123 -
Observaciones
* La raz del verbo es e, monoslabo "pus" (je'e = el
decir).
*Hay dos personas regulares: las primeras del plural:
ja'e y ro'e: decimos.
* Es un verbo transitivo que no admite complemento
directo de persona sino de cosa; el de persona es indirecto,
como puede verse en la presentacin de la primera persona
del singular. La divisin de los transitivos segn los tipos de
complemento directo, nos ser til ms adelante.
*Este verbo es ms usado en oraciones compuestas que
en simples. Cuando es el verbo principal de una oracin
compuesta, posee dos conceptos diferentes: o bien es un
verbo de "entendimiento": expresa una opinin. Ej: Dice
que eres bonita; es una opinin. El verbo subordinado
"eres bonita" est en modo indicativo; en guaran: "he'i ne
poriha"; ha: que, ya lo conocemos por ejercicios anteriores. O bien es un verbo de "voluntad": expresa ruego, deseo,
mandato. Ej: Dice que vayas, es un deseo (ruego, orden). El
verbo subordinado "que vayas" est en subjuntivo; en guaran: "he'i reho hagua"; hagua: que.
Acabamos de conocer un nuevo concepto de la posposicin "hagua". Hasta ahora era solamente un 'para' verbal de
finalidad, como en: astudia aikuaa hagua, estudio para
saber. Ahora es un "que volitivo", con varios ejemplos de su
uso en la presentacin.
EJERCICIOS CON EL VERBO (HA)'E Y EL COMPLEMENTO INDIRECTO PRONOMBRE PERSONAL
- 124 -
- 125 -
- 126 -
- 127 -
- 128 -
!'
1
~
GENERALIZACION
* El verbo querer, cuando es usado en oracwn compuesta, tiene dos formas: si el sujeto de ambos verbos es el
mismo, se usa el sufijo se, que ya conocemos: Ha'use
kamby: quiero tomar leche. El sujeto de "querer" y de
"tomar" es el mismo: yo. (Yo quiero que yo tome). Cuando el
sujeto de ambos verbos es distinto, se usa el verbo aireal
(ai)pota: querer, como verbo principal: Aipota re'u
kamby: quiero que tomes leche. El sujeto de "querer" es yo
y el de "tomar" es t. Adems, por la misma razn de diferencia entre se y aipot a, en ningn caso se puede usar juntos: aipotase.
El rgimen del verbo (ai)pota es "atctico", es decir,
consiste en la simple yuxtaposicin de ambos verbos, sin
ninguna posposicin que los enlace. En castellano se da el
elemento de enlace y es la conjuncin "que": aipota re'u:
quiero que comas.
Existen otros verbos de rgimen atctico. Algunos de
ellos ya los hemos usado, como: igsto jaikuaa guaran:
da gusto saber (que uno sepa) guaran; tekoteve' jaikuaa:
es necesario saber (que uno sepa).
*El verbo aipota, en oraciones simples, tiene dos construcciones: la forma no posesiva, ejemplo: aipota un kilo
so'o; y la forma posesiva, ejemplo: aipota che sombrerora. El sufijo rii del sustantivo en futuro, con significado
de "para", ya lo conocemos. Todava no es mi sombrero, pero
lo ser cuando lo adquiera. Mientras tanto es para m, no
mo .. Por lo tanto, el significado de "quiero para mi sombrero", no es: quiero dinero para comprarme un sombrero,
sino el ya explicado, es decir: quiero un sombrero.
El guaran es prdigo en el uso de los posesivos, tal
vez por ser un idioma que utiliza preferentemente expresiones concretas; y en concreto las cosas son de o estn destinadas a alguien. Con todo, el guaran dice tambin: aipota petei sombrero, o aipota che so'orii un kflo.
- 130 -
EJERCICIOS
- 1 31 -
1
1
. 132 .
;
UNIDAD VII
DIALOGOS BASICOS
N 1
OHASAVA:
'OGA JARA:
OHASAVA:
'OGA JARA:
Pehasa ka tu.
gr acial
Pende gusta ha'rante.
PEATONES:
DUEO DE CASA:
PEATONES:
DUEO DE CASA:
CHIKO:
JUAN:
CHIKO:
JUAN:
Tereke poraite.
Ha nde avei.
Jakay'tapa ko'fro.
FRANCISCO:
JUAN:
FRANCISCO:
JUAN:
Hfe, la s ir o.
- 133 -
Terevy'aitke.
Ere ichupe tou.
Torohasamna ore.
Tapene resaikena.
Tove toho 11ikui.
1
1
F. af.
ake
reke
oke
jake
roke
pe ke
oke-h
F. af. M. Opt.
t + ake
take
t +E+ reke
tereke
t + oke
toke
t +A + jake
tajake
t +O + roke
toroke
t +A+ peke
tapeke
t + oke-h
toke-h
F. neg. M. Opt.
take'y
tereke'y
toke'y
tajake' y
toroke 'y
tapeke'y
toke'y -h
1r
'
3. (ai)kuaa: saber
OPTATIVO: taikuaa: que yo sepa; taikuaa'y: que yo no sepa.
aikuaa
taikuaa
taikuaa'y
- 135 -
reikuaa
oikuaa
jaikuaa
roikuaa
peikuaa
oikuaa
tereikuaa
toikuaa
tajaikuaa
toroikuaa
tapeikuaa
toikuaa
tereikuaa'y
toikuaa'y
tajaikuaa'y
toroikuaa'y
tapeikuaa'y
toikuaa'y
4. (ai)me: estar
OPTATIVO: taime: que yo est; taime'y: que yo no est.
aime
taime
taime'y
tereime'y
reime
tereime
toime'y
oime
toime
taaime'y
aime
taaime
toroime'y
toroime
roime
tapeime
tapeime'y
pe1me
toime'y -h
toime-h
oime-h
CHENDALES
(che)mandu'a: acordarse
OPTATIVO: tache mandu'a: que yo me acuerde; tache
mandu'a'y: que yo no me acuerde.
Nota: La adaptacin del prefijo 'ta' es muy sencilla.
Basta con anteponerlo a cada una de las personas. As tenemos:
che mandu'a, ta +che mandu'a, tache mandu'a, tache
mandu'a'y
Por eso ponemos
che mandu'a
ne mandu'a
imandu'a
ane mandu'a
ore mandu'a
- 136 -
EL MODO IMPERATIVO
PRESENTACION
Tereho almasnpe.
Andte al almacn.
Eru chve ka'a.
Trame yerba.
Eraba nde rpe irambosagua.
- 137 -
- 138 -
Jaha tupape.
Vamos a la iglesia.
Jaha jakaru.
Vamos a comer.
Jaha katu.
Vamos s.
GEN ERA LIZA CIO N
a. El modo imperativo tiene solo dos personas: las segundas personas; (nde -pe e'), y se forma a partir del modo
indicativo.
b. Cuando se trata de los verbos areales y aireales, la
segunda persona del singular suprime la 'r' del indicativo.
Ejemplo: reru: t traes; eru: trae t. La segunda persona
del plural es igual en los dos modos. Ejemplo: peru, puede
significar ustedes traen o bien: traigan ustedes.
c. Los verbos chendales tienen iguales los dos modos.
Ejemplo: ne mandu'a: te acuerdas o acurdate; pene
mandu'a: se acuerdan ustedes o acurdense. La mayora de
los chendales expresan cualidad y el imperativo versa sobre
acciones; de ah la poca frecuencia de chendales en modo
imperativo.
d. El verbo irregular decir, tiene tambin ambos modos
en comn: ere: d tu, o t dices; peje: digan ustedes o ustedes dicen.
e. La primera persona incluyente del plural del indicativo Uaba) y la tercera singular del optativo (tobo) poseen
asimismo uso imperativo. Ejemplos: Jaba vayamos; tobo
nde kyvy: que vaya tu hermano.
f. Los sufijos matizantes. El imperativo, casi no funciona sin sufijos, que le confieren diferentes matices.
Los principales son:
ke: sufijo tono que refuerza el imperativo: epytke
(no es suavizante).
na: sufijo tono; le aade matiz de ruego: epytna.
kena: sufijo tono compuesto; la mezcla de ambos matices anteriores: epytkena.
- 139 -
F. afir.
1 Raz
epyta
pepyta
F. neg.
Sufijos
Prefijos
ke-na-kena Ani} ke - na
mi - mke
ke na
mna- mkena
Raz
1sufijo
repyta tei
pepyta
- 140 -
(ha)'u: comer
he'u
pe'u
(ha)'yta: nadar
he'yta
pe'yta
Anijre'yta- pe'yta
(ha)'e: decir
ere
Ani}ere- peje
peJe
Chendales:
(che)pya'e: ser rpido; (che)pochy: enojarse, impacientar se.
nde pya'e
Ani J nde pochy -pende
pende pya'e
pochy.
- 141 -
(che)mandu'a: acordarse
ne mandu'a
Ani }ne mandu'a- pene
pene mandu'a
mandu'a
El verbo (a)ha: ir
tereho
Ani}reho- peho
tapeho
Observaciones:
*Cuando se trata de los areales y aireales, no es necesario poner cuadros diferentes de orales y nasales, porque
son iguales en las segundas personas.
*Los verbos en "h" usan esa "h" en la segunda persona
del singular de la forma afirmativa; ejemplo: he'u; y en la
forma negativa con y, ejemplo: he'u'Y.
* El verbo (a)ha: ir, en su forma afirmativa, usa el
modo optativo: tereho, tapeho; y no la forma del modo
imperativo: eho, peho.
*En la forma negativa, el sufijo completivo "tei", es de
uso facultativo y por eso lo ponemos entre parntesis. Adems se puede cambiar con "ti". En conclusin: por ejemplo,
"no te quedes", se puede decir de cualquiera de estas maneras:
ani repyta
ani repyttei
ani repytti
anke repyta
anke repyttei
anke repytti
anna repyta
anna repyttei
anna repytti
ankena repyta
ankena repyttei ankena repytti
y adems
epyta'y
epyta'yna epyta'ykena
epyta'y ke
- 142 -
EJERCICIOS
l. CON PISTAS CAS1ELLANAS
l.
2.
3.
4.
.
Ejke ko'pe (ko'pe =aqu).
quedarse- dormir -sentarse - estudiar - comer
descansar -trabajar -baarse -jugar -lavarse la
cara.
Tereho kokupe.
a la iglesia- patio- cuarto- camino- Asuncin -la
casa del Pa'i -la chacra de tu to.
Tapehkena funcionhpe.
velada -velorio- cumpleaos -iglesia - Misa - escuela- baile -rezo- final de novena.
Peikna che korapype.
descansar -sentarse- tomar mate -tomar terer conversar -jugar - comer.
2. SUSTITUCIONES
l. Pejna jakaru 'gape
2.
3.
4.
5.
(a)emongeta
Pejna aemongeta 'gape.
(a)ke - (a)guapy - (a)puka - (a)e'e- - (a)pytu'u (a)st udia.
Ankena pekaru 'ga ahnope.
(a)pytu'u - (a)ke- (a)guapy- (a)e'e-- (a)emongeta
- (a)st udia.
Tapehomna kokupe pemba'apo.
(a)ka'api (carpir) - (a)kopi (cortar con machete la
maleza) - (a)pytu'u - (a)ke - (a)karu - (ha)'u
mandi'o - (a)terere - (a)kay'u - (a)mbo'i jepe'a
(a)mbo'i -partir en trozos.
Anke reho jer okyhpe.
al almacn- al truco- a las carreras- al partido.
Pepytu'ke pemba'apo rire.
(a)guapy - (a)terere - (a)jahu - (a)karu - (a)eno (a)ke.
- 143 -
3. SUSTITUCION DE NUMERO
Pekaru porkena pene resi hagua.
Ekaru porakena
ne resai hagua.
Eguapyna aemongeta.
Pepytamna pekaru.
Ekna ko'pente.
Anna nde pochyti.
Anke pene rase.
He'ke ne poha.
Pegwahe-kena ore rgape.
Ankena pe:h.ti mombyry (mombyry =lejos).
Tapeho'ykena pekaru mboyve (mboyve =antes de).
Eju pya'ke oky mboyve.
4. SUSTITUCION LIBRE
Epytn a che r gape.
Ankena nde pochyti.
5. FJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al Ejercicio 2 nmeros 3 y 5; y
el ejercicio 3.
- 144 -
~J
l
l
'
- 146 -
1
~
- 147 -
l
Futuro negativo: sufijo tnico mo'iii.
Ndastudia rno'ai: No voy a estudiar.
Nda che pochy mo'iii: No me voy a enojar.
Observaciones:
* El sufijo de continuidad na, en sus dos formas, si
bien es tnico como palabra suelta, al funcionar como sufijo
se hace tono. Ejemplos: astudia hna, suena "astudihina";
astudia ana: "astudiaina". Su forma conjugada es: ana rena- hna- ana - rona- pena- hikui: yo - t - l - nosotros - nosotros - ustedes - ellos. Los prefijos son a - re h.. ; en vez de a- re- o... No solamente es sufijo de presente
continuado, sino ms generalmente sufijo de continuidad,
que se usa tambin con cualquier tiempo. Ejemplos: Che,
Barrerogua hna: yo soy de Barrero; ota hna: va a venir; base' kuri hna: estuvo llorando. A veces le cae bien
la traduccin de estar + gerundio o participio. Ejemplos:
akaru ana: estoy comiendo; che pochy ana: estoy enojado. Popularmente suele usarse ms el hna como forma
nica. Ejemplos: astudia hna: estoy estudiando; ko'g'a
ndastudii hna: ahora no estoy estudiando; che pochy
hna: estoy enojado; ahta hna: me voy a ir.
*Los sufijos tonos va y jepi, que significan "hbito",
se usan tanto en el presente como en el pasado: "suelo",
"sola". En el pasado equivalen tambin al pretrito imperfecto, sin "sola": ahugva = ahuga jepi: jugaba o sola jugar.
Nos encontramos con un nuevo concepto del "va"
tono. Hasta ahora lo conocamos como el "que" relativo;
ahora sabemos que tambin significa sufijo tono de
"hbito".
*El "va'ekue" tono tambin expresa dos conceptos diferentes: el de sufijo de pasado remoto y el de "que" relativo con verbo en pasado.
Ejemplos:
Sufijo de pasado: Che ru ojapo va'ekue iprimera
komunion: mi padre hizo su primera comunin.
Che agulo ndojapi va'ekue iprimera
komunion.
- 148 -
.1
Apyta kuri.
(a)e'e'- (ai)ke- (ai)karai - (che)rase(che)embyahyi- (che) ha'e: ser - (che)tl pa'aikatu- tekoteve'- (che)mandu'a- mbyry'i (a)raha - (ha)'a- (ha)'u - (ha)'e - oiko- o!- oime ojehu.
2. Pekpa ra'e.
Ndoroki kuri.
(a)guata - (a)eno - (ai)kuaa - (ai)pytyv5 (che)pochy - (che)ropehyi - (che)ha'e - (che)ahy'o
rasy - ikatu - tekoteve' - (che)resari - (a)ru (ha)y'u - (ha)'u - (ha)'e - oiko - o! - oime - ojehu oky.
2. SUSTITUCIONES PERSONA - NUMERO
l. Kuehpa ande klse ra'e. He'e,
ande
klse
kuri.
yo: Kuehpa che klse ra'e. He-e, nde klse kuri.
t- l - nosotros(e)- ustedes- ellos.
- 149 -
Nahniri, ndorohugi
kur i.
3. RESPUESTA LIBRE
Repyt u'u por iipa ra'e.
Ree'epa ra'e ne vesnondi.
Reipichaipa ra'e nde rapichpe.
Reitypepa ra'e nde koty.
Pene kane'opa ra'e vollivolhpe.
Ndey'uhipa ra'e rehuga aja.
Peepa ha'e ra'e la peguapyva che ykre (a mi lado).
Nemba'pa ra'e pe libro okayva (que se perdi).
Ne aka rasypa ra'e ko pyhareve (esta maana).
Pende pochypa ra'e partidohpe.
Ikatpa ra'e reho Barrrope.
Tekotevepa ra'e rejupi mkrope. (a)jupi ==subir.
Nde resaripa ra'e ne kuadrnogui.
Okypa ra'e Mircoles ka'aru.
Perahpa ra'e jety kokugui.
Pe'u hetpa ra'e la mngo.
Re'pa ra'e ne mtogui.
Mba'pa ere ra'e ne mastrape.
Oikpa ra'e conferencia Martes ka'aru.
Oipa ra'e gallta almasnpe.
Mba'pa ojehu ra'e vllibol aja.
- 150 -
(a)se' (salir)- (ai)me- (ai)su'u - (che)pochy (che)resari- (che)mandu'a- oky (ko'e'r- ko'e'
ambur5)- (a)raha- (ha)'u- (ha)'a- (ha)'e- (ha)y'u
- (ha)'yta- (a)ha - (a)ju - ikatu - (ai)koteve- (ai)ko
- (ai)me.
2. Naaembo'e mo'ai, ha'ekura oembo'ta.
(a)karu - (ai)poru - (ai)koteve' - (che)mandu'a (che)yvy - (che)ropehyi - - (a)ha - (ha)'u - (ha)'e oiko (ko'ga- ko'ero)- haku (ko ka'arpe- ko'er).
5. SUSTITUCION PERSONA- NUME~O
l. Nde reseta ha che nase mo'ai.
yo y t- nosotros(i) y ellos - l y ella - nosotros(e)
y ustedes- ustedes y ellos -ellos y nosotros(i).
2. Ndereke mo'aipa ko asaje (siesta). Akta.
yo- nosotros(i)- l -ustedes- nosotros(e)- ellos.
3. Nde pochytapa ne aka rasyr6. Nda che pochy
m o' ai.
ustedes- nosotros(i)- yo- nosotros(e)- l- ellos.
4. Pende ropehyitapa pestudia hetr6.
yo- ellos- t- nosotros(B)- l- noiotros(i).
5. Che ha'ta mandi'o ha pee pe'ta jety.
t y nosotros(e)- ellos y nosotros(i) - l y yo - nosotros(e) y t- yo y l- ustedes y ellos - ellos y yo
-ellos y ustedes -yo y t- nosotros(e) y ellos.
6. Prupi re'ta tujpe, rupi ndere'a mo'ai.
prupi =por ah; rupi: por aqu.
nosotros(i)- ellos- yo- ustedes - nosotros(e)- l.
7. Per ahta k umanda ha ndaperaha mo'ai mandu vi.
yo- ellos - nosotros(e)- l - nosotros(i)- t.
- 151 -
Peimtapa jerokyhpe.
Nde yvytamapa ko ope.
Ndajaha mo'iiipa tupape.
Na ndey'uhi mo'aipa klse aja.
Na ne kua rasy mo'aipa rehugro vllibol (kua =
dedo de la mano).
Ndeao pyahu repyriitapa revendr5 ne rymba kure.
Na nde pochy mo'iiipa reetentr5 (a)etenta = soy
provoca do, agredido.
Oveltapa ko'er6.
Pertapa orve servsa br gui.
Ndere'u mo'aipa era kesu.
Mba'pa pejta ichupe.
7. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 2, nmeros 1 y
2; 5, nmeros 3, 4 y 5.
- 152 -
DIVERSOS CUADROS
DEL PRONOMBRE PBRSON AL
NDIE (NDIYE): con: compaa.
iane ndie: con nosotros.
che ndie: conmigo.
ne ndie: contigo.
h endie: con l.
- 153 -
O b s e r v a e i o n e s:
* GUI
verbos.:
che'ari: sobre m.
nde'ari: sobre ti.
hi'ari: sobre l.
'ARI: sobre
ande'ari: sobre nosotros.
ore'ari: sobre nosotros.
pende'ari: sobre ustedes.
hi'arikur a: sobre ellos.
REHE'Y: sin.
che rehe'y: sin m.
ande rehe'y: sin nosotros.
ore rehe'y: sin nosotros.
nde rehe'y: sin ti.
pende rehe'y: sin ustedes.
he se' y: sin l.
hesekuera'y: sin ellos.
154 -
EJERCICIOS
SUSTITUCION PERSONA - NUMERO
l. Ahta ne. ndie, ndapyta mo'ai hna cheo.
t conmigo- nosotros(i) con l - l contigo - nosotros(e) con ustedes.- ustedes con nosotros(e) - ellos
con nosotros(i)- nosotros(i) con ellos.
2. Che mandu'a kuri nde rehe ha aru ndve guara
pete! mba'e.
l de ti - nosotros(i) de l - ustedes de l - nosotro~(e) de ti -t de m- ellos de nosotros(i) - ellos
de nosotros (e)- ellos de ustedes.
3. Che'ri nte rehejapa va'ekue pe tembiapo.
(a)heja: dejar.
sobre ti, yo- sobre l, yo - sobre ustedes. yo - sobre ellos, yo- sobre l, t - sobre nosotros(e), t sobre ellos, t- sobre m, l - sobre ti, l - sobre
nosotros(i), l - sobre ustedes, l - sobre nosot r os(e ), l.
4. Che rehe'y, ndikati pejapo mba'eve.
sin ti, no puede - sin l, no puedes - sin ustedes,
no podemos(e) - sin ellos, no puedo - sin m, no
puedes - sin m, l no puede - sin m, ellos no
pueden - sin l, ngsotros(i) no podemos - sin nosotros(i), ellos no pueden -sin nosotros(e) ustedes no
pueden.
- 155 -
APBNDICE
PA~
A Y E S: guyra
ryguasu chyryry - ryguasu ka'E- ryguasu mimi ryguasu vori.
B A T A T A: jet y.
jety mimi- jety mbichy.
e A R N E: so'o.
so' o chyr yr y -so' o josopy (sjo) - so' o jukysy - so' o
ka'e'- so'o mimi- so'o mbichy - so'ope- so'o piru chatka.
e o e 0: mbokaja.
ka'ay mbokaja- mbokaja ku'i - mbokaja mandi'o.
HU E Y O S: ryguasu rupi'a.
rygua&\1 rupi'a chyryry - ryguasu rupi'a jukysy ryguas\1 rupi'a mimi.
M A I Z: avati.
avatiky maimbe - avatiky mimi - avatiky mbichy
-chipa avati- chipa guasu - chipape - chipa so'okaguyjy - ka'i ku'a - lkro kyra - lkro moroti' mbaipy he'e' - mbaipy kesu - mbaipy so'o mbyrytyty - pororo - rora kyra - rora kamby spa paragui- so'o apu'a- so'o vor- vori kesu.
MANDIOCA: mandi'o.
chipa aramir6 - chipa asador - fari'a kyra - kavure - mandi'o chyryry - mandi'o he'e' - mandi'o
mimi - mandi'o mbichy - mbeju aramir6 - mbeju
- 156 -
- 157 -
VOCABULARIO
VOCABULARIO ORDENADO ALFABETICAMENTE Y
CLASIFICADO POR CATEGORIAS GRAMATICALES
UNIDAD 1 y Il
VERBOS
(a)guapy: sentar se
(a)guata: caminar
(a)guahe-: llegar
(a)ha: ir
(a)hasa: pasar
(a)hen i: llamar
(a)kar u: comer
(a)ke: dormir
(a)kirir!: callarse
(ai)kuaa: saber, conocer
(ai)me: estar
(a)embo'e: rezar
(a)eno: acostarse
(a)e'e-: hablar
(a)porandu: preguntar
(a)puka: rerse
(a)pyta: quedar se
(a)pytu'u: descansar
(a)studia: estudiar
eporand u: pregunte
ere; diga
oi: est, hay
SUSTANTIVOS
al macen
cine
eskula
funcion
Jagua: perro
kalest a
kncha
karrra
kavaju: caballo
kche
kokue: chacra
komedor
korapy: patio
kosina
koty: cuarto
kuatai: seorita
msa
mto
fiemo'e: rezo
Paraguay: Asuncin
procesin
publo
- 158 -
ADVERBIOS
eterei: muy
gueteri: todava
h~e: s
iterei: muy
ko'ga: ahora
ko'~ro: maana
kuehe: ayer
nahniri: no
rasa: muy
ADJETIVOS
heta: mucho
vai: feo
pora: lindo
potl: limpio
POSPOSICIONES
gui: de
hpe (hme): a
ndi - ndie - ndive: con
pe (me): en, a
re: por
rupt: por
'ri: sobre
CONJUNCIONES
ha: y
tera: o
snha: zanja
santo'ra: da del santo
slla
sortha: sortija
tape ose.: camino
telfono
tia: ta
tuju: barro
tupao: glttsia, templo
velda
yvy: tierra
yvyku'i: arena
PREGUNTAS
araka'pa: cundo?
mvandipa: con quin?
mvapa: quin? cul?
mvape: a quin ?
mva piko: quin 7
mba'e: qu?
mba'ichapa: cmo?, qu
tal?
mba'pa: qu?
mba'repa: por qu?
mo6guipa: de dnde?
mo6pa: dnde?
SUFIJOS
gua: adjetivante
se: querer
ta: futuro
- 159 -
UNIDAD III
VERBOS
(a)hayhu: amar
(a)hecha: ver
(a)ju: venir
(a)ntende: entender
(ai)karai: araar
(ai)ke: entrar
(ai)ko: andar
(ai)kot ev e': necesitar
(ai)kove: vivir
(a)kutu: clavar
(ai)kyti: cortar
(ai)kyty: fregar
(ai)nupa: golpear
(ai)papa: contar
(ai)pe'a: quitar
(ai)pichai: pinchar
(ai)poru: usar
(ai)poruka: prestar
(ai)pota: querer
(ai)pytyvo: ayudar
(ai)su'u: morder
(ai)t y: echar
(ai)typei: barrer
che gusta: me gusta
Igsto: da gusto
nde gusta: te gusta
ogusta: le gusta
SUSTANTIVOS
aka: cabeza
klse
mesa
sapatu
sy: madre
tapicha, ose: prjimo
tenda, ose.: lugar
tova, ose.: cara
'nga: alma
'va: cabello
'ga, ose.: casa
ADJETIVOS
ky'a: sucio
michi: pequeo
tuicha: grande
PRONOMBRES
chve: a m, me
ndve: a ti, te
ADVERBIOS
avei: tambin
ma: ya
uppe: ah
PREGUNTA
160
SUFIJOS
hikui: 3!?p. plural
katu: adversativo
ko: apoyativo
kuaa: modal tnico
kura: plural de nombre
kuri: pasado
pa: interrogativo
piko: interrogativo
ve: ms (comparativo)
UNIDAD IV
VERBOS
(che )ah y' o ras y: tener dolor
de garganta
(che)akanundu: tener fiebre
(che)akii rasy: tener dolor
de cabeza
(che)anarnbusu: ser grueso
(che)apysa rasy: tener
dolor de odos
(che)arandu: ser sabio
(che)ate'y: ser perezoso
(che)kalida: tener calidad
(che)kane'o: estar cansado
(che)karape: ser bajo
(che)keche: ser torcido
SUSTANTIVOS
agula: abuela
ahy'o: garganta
alambrdo: alambrado
almbre: alambre
amgo: amigo
ao: ropa
apysa: odo
brro: burro
estdio
horkon: horcn
kane'o: cansancio
kapi'i: paja
ktre: catre
lja: carcter
- '\ 6'\ -
mandu'a: recuerdo
memby: hijo (m)
mbyry'i: calor
embyahyi: hambre
pste: poste
ro'y: fro
sugra: suegra
tcho
tase, ose.: llanto.
tai, ose.: diente
tasy, ose.: enfermo
tesa, ose.: ojo
tesai, ose.: salud
tesari,osc.: olvido
tetia'e, ose.: buen nimo
topehyi, ose.: sueo
tory, ose.: alegra, amabildad.
(che)pyahu: ser nuevo, joven
typycha: escoba
ventilador
(che)rase', ose.: llorar
(che)rasy, ose.: estar enfermo, vesno: vecino
vga: viga
enfermarse
(che)rai rasy, ose.: tener dolor 'oke', ose.: puerta
'oveta, ose.: ventana
de muelas
(che)resari, ose.: olvidarse
(che)resa rasy, ose.: tener
ADJETIVOS
anambusu: grueso
mal de ojos
arandu: sabio
(che)resai, ose.: estar sano
(che)retia'e, ose.: estar alegre ate'y: perezoso
(che)ropehyi, ose.: tener sueo cha'I: arrugado
karape: bajo
(che)rory, ose.: ser amable
keche-: ton:ido
(che)rova cha'i, ose.: tener la
- 162 -
------------...
cara arrugada
(che)ro'y: tener fro
(che)ti'mbuku: ser narigudo
(che)tuicha: se~ grande
(che)tuja: ser viejo
(che)vai: ser feo
(che)vale: ser hbil
(che)yvate: ser alto
(che)y'uhi: tener sed
(che)'agui: estar cercano
(che)' aju: ser maduro
(che)'avuku: ser melenudo
(a)chia: chirriar
(ha)'e: ser
(a)menda: casarse
kyra: gordo
kyre'y: diligente
ar6: bravo
pererl: tenue, delgado
piru: flaco. seco
plageon: quejoso
pochy: nervioso
poguasu: grueso
po'i: fino
pyahu: nuevo
timbuku: narigudo
tuja: viejo
vale: habilidoso
yvate: alto
'agui: cercano
'aju: maduro
'avuku: melenudo
POSPOSICIONES
aja: (n.v.): durant((
icha: (n.): como
ADVERBIOS
dema: demasiado
como
kuehe guaricha:
ayer
mante: continuamente
rei: de balde
sapy'nte: a veces
SUFIJOS
d: sufijo de futuro de los
sustantivos: para
pa (mba): sufijo tnico
de totalidad
- 163 -
ngura: forma
de kur a.
nasalizada
UNIDAD V
VERBOS
(a)johi: lavar
(a)jovahi: lavarse la cara
(che)karu: ser comiln
(a)ka'u: emborracharse
(che)ka'u: ser borracho
(a)ke: dormir
(che)kerana: ser dormiln
(che)kiriri: ser callado
(a)kosina: cocinar
(a)kuera: sanarse
(a)monda: robar
(che)monda: ser ladrn
(a)mongaru: alimentar
(a)mopoti: limpiar
(a)mopu'a: levantar
(a)mba'apo: trabajar
mbyry'i: hace calor
ndaipri: no hay
(a)emity: sembrar
(che)e'engatu: ser hablador
oky: llueve
osunu: truena
otiri: relampaguea
ovela: hiela
overa: relampaguea
(a)paga: pagar
(a)reko: tener
ro'y: hace fro
tekoteve: es necesario
(ha)'u: comer
SUSTANTIVOS
ar do: arado
arai: nube
POSPOSICION
jave: durante
ramo(ro): si, cuando
. 164 .
arrjo: arroyo
asuka: azcar
avati: maz
er a: miel
gui: buey
jra: dueo
javori: maleza
jety: batata
juky: sal
juru: boca
ro jepe:
aunque
ramo Jepe: aunque
SUFIJOS
ana: conjugacin de
"hna"
ara, vaera: obligacin
jepi: soler
mo'ai: futuro negativo
pe guara: (separable):
para
ra'e: pasado interrogativo
CONJUNCION
hakatu: pero
nteko: pero, noms
PREFIJO
je: voz pasiva y reflexiva
PREGUNTAS
mba'icha ruppa:
cmo?, por qu?
mba'guipa: por qu?
mandi'o: mandioca
manduvi: man
mandyju: algodn
mita: nio
mba'eve: nada
nambi: oreja
ana: yuyo
andy: grasa
ati'l: mosquito
PRONOMBRE PERSONAL
ichupekur a: a ellos
ichugui: de l
ADVERBIOS
jey: otra vez
nte: noms
- 165 -
plta: dinero
po: mano
poha: remedio
py: pie
ryguasu: gallina
temityngue ose.: cosecha
tembiapo: ose.: trabajo
tembyre ose.: resto
tepy ose.: precio
ti: nariz
tupi'a ose.: huevo
tymba ose.: animal
ra haku: verano
ara ro'y: invierno
UNIDAD VI
VERBOS
hasy: es difcil
(a)nase: nacer
(a)nohe': sacar
(a)angareko: cuidar
(a)esu: arrodillarse
ndahasyi: no es difcil
ndovali: no conviene
SUSTANTIVOS
ar amir 6: almidn
avave, mavave: nadie
jepe'a: lea
jeroky: baile
kamby: leche
karamegua: cofre
kosdo: infusin de yerba
mate
-- 166
oiko: hay
ADVERBIOS
ko'pe: aqu
pya'e: rpido
uperire: despus
POSPOSICIONES
aja(tnica): mientras, durante
guio(tona): del lado de
guy (tnica): debajo
hague: "que" enunciativo
pasado de ha
CONJUNCIONES
upichar6: entonces
- 167 -
SUFIJOS
mi: diminutivo
gua: para
oondie: juntos
PRONOMBRE
(che)renondpe: frente a
chupe guara: para l
(che)rendpe: junto a
reve (reheve) tono: con
ramo guicha: como si
ramo guare, roguare: cuando en pasado
va: lo que
yre: sin
UNIDAD VII
VERBOS
(a)huga: jugar
(a)kay: perderse, esconderse
(a)kay'u: tomar mate
(a)ka'api: carpir
(a)kopi: cor pir
(a)mbo'i: partir en trozos;
ndaje: se dice
(a)emongeta: conversar
(a)etenta: ser tentado
(a)pita: fumar
(che )py a'e: ser rpido
(ai)su'u: mascar tabaco
(a)talla: criticar
(a)trukea: jugar al truco
(a)vende: vender
rama: ya es la hora
SUSTANTIVOS
asaje: la siesta
ka'aru: la tarde
kua: dedo
kyvy: hermano de la
'mujer
Pa'i: sacerdote
pety: tabaco
pyhare: la noche
pyhareve: la maana
ADVERBIOS
ani: negacin
ha'ra: cuando
mombyry: lejos
prupi: por ah
yma: antes
rupi: por aqu
CODIGO: antei
AUXILIAR: tove
- 168 -
INTERJECCIONES
grsia: gracias!
chke: cuidado!
POSPOSICIONES
mboyve: antes
va'ekue: "que" relativo
en pasado
(che)ykre: al lado
SUFIJOS
katu: si, sufijo de imperativo; matiz: decisivo
tei, ti: sufijo completivo de imperativo negativo (tono).
SUFIJOS MATIZANTES DE IMPERATIVO Y OPTATIVO
ke: refuerzo
na: ruego
kena: combinacin de ambos
mi: diminutivo: un poco
mke - mna - mkena: mezclas
SUFIJOS DE LOS TIEMPOS VERBALES
na: (ana, hna; tonos): continuidad
va (tono): hbito
jepi (tono): hbito
ra'e: (tono): pasado prximo interrogativo
kuri (tono): pasado prximo afirmativo
r aka'e (tono): pasado remoto interrogativo
va'ekue: (tono): pasado remoto afirmativo
ta (tono): futuro afirmativo
mo'ai (tnico): futuro negativo
OTROS SUFIJOS
ka, uka (tnico): factitivo de verbos transitivos: Ejemplo:
he'ika, he'iuka: manda decir, hace decir.
y: sufijo de negacin (tnico).
- 169 -
VOCABULARIO ALFABETICO
CASTELLANO - GUARANI DEL NIVEL I
a: hme, hpe
a: me
a: pe
abuela: agula
acordar se: (che )mand u'a
acostarse: (a)eno
ah: uppe
ahora: ko'ga
ajeno: ahno
alambra do: alam br do
alambre: almbre
alegra: vy'a
algodn: mandyju
alimentar: (a)mongaru
al lado de: (che)ykre
alma: 'nga
almacn: almasen
almidn: aramiro
alto: yvate
amar: (a)hayhu
amarillo: sa'yju
a m: chve
amigo: amgo
amor: mborayhu
animal: tymba ose.
andar: (ai)ko
anteayer: kuehe ambue
antes: mboyve (antes de)
antes: rae- (habla antes con l)
- 170 -
burro: brro
buscar: (a)heka
caballo: kavaju
cabello: 'va
cabeza: akii
caer(se): (ha)'a
calesita: kalesta
calidad: kalida
callarse: (a)kiriri
cama: tupa ose.
caminar: (a)guata
camino: tape ose.
cancha: kncha
cansancio: kane'o
cansar se: (che)kane'o
cara: tova ose.
carcter: lj a
carne: so'o
carpir: (a)ka' api
carrera: kar r r a
casa: 'ga ose.
casar se: (a)menda
catre: ktre
cerca: agui
cercano: agui
cine: cne
clase: klie
clavar: (ai)kutu
cocina: kosina
cocinar: (a)kosina
coche: kche
-f,
;;-r
'.
- 172 -
cuando: ramo
cuando: ro
cuando: ha'ra
cundo?: araka'pa
- 173 -
- 174
dinero: plta
dolor de cabeza: akii r asy
dolor de odo: apysa rasy
dnde?: mo6pa
dormir: (a)ke
dueo: jra
duran te: aja
echar: (ai)ty
emborracharse: (a)ka'u
en: me
en: pe
enfermedad: tasy ose.
enfermar se: (che)r as y. ose.
enojado: pochy
enojar se: (che )pochy
entender: (a)ntende
entonces: upichar6
entrar: (ai)ke
entusiasmo (buen humor): tetia'e
esconderse: (a)kay
escuela: eskula
es difcil: hasy
es necesario: tekoteve
estar: aime
estar: oime
estar: oi
estar cansado: (che)kane'6
estar nublado: ijarai
estar sano: (che)resai ose.
estar seco flaco: (che)pir u
estar torcido: (che)keche
- 175 -
horcn: horkon
- 176 -
- 177 .
madre: sy
maduro: aju
maz: avati
maleza: javori
mandioca: mandi'o
mano: po
maana: ko'e'ro
maana: pyhareve
ms: ve
me gusta: chegusta
melenudo: avuku
meln: mero
mesa: mesa
mezclado: jopar a
miel: era
mientras: aja
misa: msa
morder: (ai)su'u
mosquito: ati'G
moto: mto
muchos: heta
msica: mba'epu
muy: eterei
muy: iterei
muy: rasa
nacer: (a)nace
nada: mba'eve
nadie: avave, mavave
nariz: ti
narigudo: timbuku
neblinar: hatatina
- 178 -
necesitar: (ai)koteve'
negro: h
nervioso: poch y re
nio: mita
no: nahniri
no conviene: ndovali
no es difcil: ndahasyi
no hay: ndaipri
no mas: nte
no vale: ndovali
nube: arai
o: ter a
odo: apysa
olvidarse: (che)resari
olvido: tesari ose.
oreja: nambi
otra vez: jey
pagar: (a)paga
paja: kapi'i
papel: kuatia
para: hagua
para: pe guara
para: ra
partir en trozos: (a)mbo'i
pasado maana: ko'e' ambur6
pasar: (a)hasa
patio: korapy
paz: py'aguapy
pegar: (ai)n u pa
pequeo: michi
perezoso: (a)te'y
- 179 -
t.!.,,.
l
f._'
pero: hkatu
pero: katu
pero: nteko
perro:pgua
pie: py
pinchar: (ai)pichiii
plantacin: kga
pobre: mboriahu
poder: ikatu
por: re (causa)
por: rupi (lugar)
por ah: prupi
por aqu: rupi
poroto: kumanda
porque: gui
por qu?: mba'guipa
por qu?: mba'repa
poste:pste
precio: tepy ose.
prefijo de negacin del imperativo: ani
prefijo de voz pasiva y reflexiva: je
prestar: (ai)poruka
prjimo: tapicha ose.
puerta: 'oke' ose.
rpido: pya'e
rerse: (a)puka
remedio: pohii
resto: tembyre ose.
re zar: (a)em bo' e
rezo: embo'e
rojo: pytii
..
m;'
.~
- 180 -
ropa: ao
ror : rora
que: gu1
que: ha
que pasado: hague
que (relativo): va
que (relativo) pasado: va'ekue
qu?: mba'e
qu?: mba'pa
quedar se: (a)pyta
quejoso: plageon
querer: (ai)pota
quin?: mvapa
quin?: mva piko
quitar: (ai)pe'a
saber: (sufijo) kuaa
saber: (ai)kuaa
sabio: arandu
sacar: (a)nohe
sacerdote: Pa'i
sal: juky
sanarse: (a)kuera
se dice: je(ndaje)
sembrar: (a)emity
sentarse: (a)guapy
seor: kar ai
seorita: kuatai
ser: ha' e
SER:
alegre: (che)rory ose.
bajo: (che)karape
- 181 -
~'
'
,
,.:~
borracho: (che)ka'u
bravo: (che)ar6
callado: (che)kiriri
comiln: (che)karu
dormiln: (che)kerana
diligente: (cbe)kyre'y
feo: (che)vai
flaco: (che)piru
gordo: (che)kyra
grande: (cbe)tuicha
grueso: (che)anambusu
grueso: (che)poguasu
hbil: (che)vale
hablador: (che)e'engatu
joven: (che)pyabu, (che)mita
ladrn: (che)monda
limpio: (che)poti
lindo: (che)pora
maduro: (che)'aju
melenudo: (che)'avuku
miedoso: (che)pereri
narigudo: (che)timbuku
nervioso: (che)pochy rei
nuevo: (che)pyahu
pequeo: (che)michi
quejoso: (che)plageon
sabio: (che)arandu
tentado, provocado: (a)etenta
valiente: (che )vale
viejo: (che)tuja
s: hee
siesta: asaje
sin: yre
sobre: 'ri
soler: jepi
sortija: sortha
sucede: ojehu
suegra: sugra
sueo: topehyi ose.
SUFIJOS
adjetivante: gua
adjetivante de pasado: guare
adversativo: katu (pero- y)
completivo de imperativo negativo: tei - ti
continuidad: na (ana- hna)
enfatizante: ko
exhortativo de modo imperativo: katu: si
futuro afirmativo: ta
futuro negativo: mo'ai
imperativo: ke- na- kena- mi- mke- mna- mkena
interrogativo: pa - piko
interrogativo de pasado prximo: ra'e
interrogativo de pasado remoto: raka'e
modal intelectivo: kuaa "saber"
modal mediativo: ka (uka): mandar hacer
modal volitivo: se: querer
negacin: y
obligacin: ara (vaera)
pasado prximo: kuri
pasado remoto: va'ekue
plural: kura
- 183 -
- 184 -
- 185 -
VOCABULARIO ALFABETICO
GUARANI - CASTELLANO DEL PRIMER NIVEL
agula: abuela
ahno: ajeno
ahy'o: garganta
(che)ahy'o rasy: tener dolor de garganta
ana: sufijo de continuidad
aipo: aquel (desconocido)
aja: mientras
ak: cabeza
akanundu: fiebre
ak rasy: dolor de cabeza
ala mbr do: alambrado
almbre: alambre
almasen: almacn
amgo: amigo
amyryi: difunto
anambusu: grueso
(che)anambusu: ser grueso
ani: prefijo de negacin de imperativo
antei: cdigo de imperativo negativo
ao: ropa
apysa: odo
(che)apysa rasy: tener dolor de odo
ar d o: arado
arai: nube
araka'e: cundo?
aramir6: almidn
arandu: sabio
(che)arandu: ser sabio
ara (vaera): sufijo de obligacin
- 186 -
arrjo: arroyo
asaje: siesta
asuka: azcar
ate' Y: perezoso
avati: maz
avave: nadie
avei: tamhin
brro: burro
chke!: cuidado!
cha'i: arrugado
chegusta: me gusta
chve: a m
cne: cine
dema: demasiado
er a: miel
eskula: escuela
estdio: estudio
eterei: muy
funcion: funcin
gua: sufijo adjetivante
(a)guapy: sentarse
guare: sufijo adjetivante de pasado
guas u: grande
(a)guata: caminar
gui: buey
gueteri: todava '
gui: de, que, porque
guo: del lado de
guy: debajo
gua: para
(a)guahe: llegar
- 187 -
ha: que
ha: y
(a)ha: ir
hague: "que" de pasado
hagua: para
hkatu: pero
haku: hace calor
hme: a
hpe: a
(a)hasa: pasar
hasy: es difcil
hatatina: neblinar
(a)hayhu: amar
hayvi: lloviznar
hayvi ru'i: garuar
hayvi veve: lloviznar con viento
ha'e: ser
ha'ra: cuando
(a)hecha: ver
(a)heka: buscar
(a)heni: llamar
heta: muchos
hee: s
hikui: sufijo 3 persona plural
horkon: horcn
(a)huga: jugar
hu: negro
icha: como
igsto: da gusto
ijarai: est nublado
ikatu: poder (auxiliar)
- 188 -
(ai)ke: entrar
(ai)ko: andar
(ai)kove: vivir
na (ana, hna): sufijo de continuidad
iterei: muy
jagua: perro
(a)jahu: baar se
(a)japo: hacer
jra: dueo
javori: maleza
je: prefijo de voz pasiva y reflexiva: se dice
jepe'a: lea
jepi: sufijo de tiempo habitual: soler
jeroky: baile
jety: batata
(a)johi: lavar
jopar a: mezclado
(a)jovahi: lavarse la cara
(a)ju: venir
mborayhu: amor
ana: yuyo
juky: sal
juru: boca
ka (uka): sufijo modal mediativo: mandar hacer
kalesta: calesita
kalda: calidad
(che)kalida: tener calidad
kamby: leche
kncha: cancha
kane'o: cansancio
(che)kane'6: cansarse, estar cansado
- 189 -
- 190 -
klse: clase
k o: su fijo enfatizan te
kche: coche
kga: plantacin
kokue: chacra
komedor: comedor
(a)kopi: corpir
kor apy: patio
kosdo: infusin de yerba mate
kosina: cocina
(a)kosina: cocinar
(ai)koteve': necesitar
koty: cuarto
ko'ga: ahora
ko'pe: aqu
ko'e'r 5: maana
ko'e' amburo: pasado maana
kuaa: sufijo modal intelectivo: saber
(ai)kuaa: saber, conocer
kuatia: papel
kua: dedo
kuehe: ayer
kuehe ambue: anteayer
kuehe guaricha: como ayer
kunta: deuda
kura: sufijo de plural de sustantivos (ngura)
(a)kuera: sanarse
kumanda: poroto
kuatai: seorita
kure: chancho
kuri: sufijo de pasado prximo
- 191 -
(ai)kutu: clavar
kypy'y: hermana menor (m)
kyra: gordo
(che)kyra: ser gordo
kyre'y: laborioso, diligente
(che)kyre'Y: ser diligente
(ai)kytl: cortar
(ai)kyty: fregar
kyvy: hermano (m)
ky'a: sucio
lja: carcter
lja pora: buen carcter
lechr a: lechera
ma: ya
machte: machete
mand' o: mandioca
mandu'a: recuerdo
(che)mandu'a: acordarse
mandyju: algodn
mante: continuamente
marapa: para qu?
mva mba'pa: de quin?
mvandipa: con quin?
mvapa: quin?
mva piko: quin?
mavave: nadie
me: en, a
(ai)me: estar
meme: todos
memby: hijo(m)
(a)menda: casar se
- 192 -
mero: meln
mesa: mesa
mi: diminutivo; sufijo de imperativo
michi': pequeo
(che)michi': ser pequeo
mke- mna- mkena: combinaciones de sufijo imperativo
msa: misa
mita: nio
mombyry: lejos
(a)rnonda: robar
(che)monda: ser ladrn
(a)mongaru: alimentar
rnoopa: dnde?
(a)mopoti: limpiar
(a)rnopu'a: levantar
mto: moto
mo'ai: sufijo de futuro negativo
mba: sufijo totalizante
(a)rn ba' ap o:t r abajar
mba'e: qu?, cosa
mba'ichapa: cmo?, qu tal?
mba'eichagupa: de qu clase?
mba'icha ruppa: cmo?, por qu?
mba'guipa: por qu?
mba'pa: qu?
mba'epu: msica
mba'repa: por qu?
mba'eve: nada
mboriahu: pobre
mboyve: antes
(a)mbo'i: partir en trozos
. 193 -
- 194 -
(a)11esu: arrodillarse
(a)etenta: ser tentado, provocado
(a)e'e: hablar
(eh e )e' En gat u: ser hablador
t
J
l
1
.,
oiko: hay
oime: estar, hay
oi: estar, hay
ojehu: sucede
oky: llueve
oondive: juntos
oprupi: por todas partes
osunu: truena
otiri: relampaguea
oveJa: hiela
overa: relampaguea
Paraguay: Asuncin
pa: sufijo interrogativo
pa: su fijo totalizan te
(a)paga: pagar
pakova: banana
(ai)papa contar
pa'a: trancado
Pa': sacerdote
pe: en, a
pe guara: para
pereri: delgado, sutil
(che)pereri: ser miedoso, cobarde
prupi: por ah
pety: tabaco
(ai)pe'a: quitar
(ai)pichai: pinchar, pellizcar
- 195 -
- 196 -
!
j
1
!
pynandi: descalzo
(a)pyta: quedarse
pyta: rojo
(a)pytu'u: descansar
py'aguapy: paz
rae': antes
(a)raha: llevar
raka'e: sufijo interrogativo de pasado remoto
ramo: cuando, si
ramo guicha: como si
ramo guare: "cuando" en pasado
ramo jepe: aunque
rambosa: desayuno
(a)rambosa: desayunar
rasa: demasiado, muy
(che)rase' ose.: llorar
(che)rasy ose.: estar ertfertno
ra: para
(che)rai rasy ose.: tener dolor de muelas
ra'e: sufijo interrogativo de pasado prximo
re: por (causa)
re: de balde
(a)reko: tener
(che)renondpe ose.: delante
(che)rendpe ose.: junto a
(che)resar i ose.: olvida,r se
(che)resa rasy ose.: tener mal de ojos
(che)resai ose.: estar sano
(che)retia'e ose.: ser entusiasta, estar de buen humor
reve (reheve): con
rire: despus de
- 197 -
,
(che)ropehyi: tener sueo
rora: ror
(che)rory ose.: ser amable
(che)rova cha'i ose.: tener la cara arrugada
(a)rovia: creer
ro: cuando, si
r6guare: "cuando" en pasado
r6guicha: como si
r 6jepe: aunque
ro'y: hace fro
(che)ro'y: tener fro
(a)r u: traer
rupi: por (lugar)
ryguasu: gallina
snha: zanja
santo'ra: cumpleaos
sapatu: zapato
sapy'nte: a veces
sa'yju: amarillo
se: sufijo modal volitivo: querer
(a)se: salir
slla: silla
sortha: sortija
so'o: carne
(a)studia: estudiar
sugra: suegra
(ai)su'u: morder, mascar tabaco
sy: madre
ta: sufijo de futuro afirmativo
takate'y ose.: tacao
(a)talla: criticar
- 198 -
r
l
- 199 -
tuja: viejo
(che)tuja: ser viejo
tuju: barro
tupa ose.: cama
tupao: iglesia
tupi'a ose.: huevo
(ai)ty: echar
t ymb~ ose.: animal
(ai)typei: barrer
tyv}'ra, ryvy ose.: hermano menor (v)
upi: despus
upcha: as
upicharo: entonces
uppe: ah
uperre: despus
va: "que" relativo; posposicin
va: lo que
va: sufijo de tiempo habitual
vai: feo
(ehe)vai: ser feo
vale: valiente, hbil
(che)vale: ser valiente, ser hbil
va'ekue: posposicin; "que" relativo, de pasado
va'ekue: sufijo de pasado remoto
ve: ms
velda: velada
(a)vende: vender
ventilador: ventilador
vesno: vecino
vga: viga
(a)vy'a: est~r contento
- 200 -
1l
(che)ykre: aliado
yma: antes, ymave
gr sia: gracias
(ha)'yta: nadar
yvate: alto
(che)yvate: ser alto
yvy: tierra
y'vyku'i: arena
yvyra rak: rama de rbol
(ha)y'u: beber
y'uhi: sed
(che)y'uhi: tener sed
(ha)'a: caer(se)
(ha)'e: decir
agui: cerca, cercano
(che)'agui: estar cerca
aju: maduro
(che)'aju: ser maduro
'nga: alma
ara haku: verano
ara ro'y: invierno
'ari. sobre
rupi: por aqu
'va: cabello
avuku: melenudo
(che)'avuku: ser melenudo
'ga ose.: casa
'oke' ose.: puerta
rama: ya es la hora
'oveta ose.: ventana
(ha)'u: comer
- 201
y: sufijo de negacin
yre: sin
- 202 -
f'i'
INDICE
101
103
PROWGO
104
105
IN1RODUCCION
106
107
110
114
118
122
126
129
133
134
137
144
146
147
148
153
156
158
170
186
- 203 -
12
14
16
18
23
24
26
31
34
37
38
40
47
51
56
60
62
65
68
69
74
79
82
85
86
88
89
91
96
99
- 204 -