Sunteți pe pagina 1din 204

HABLEMOS EL GUARANI

CURSO COMPLETO EN CUATRO NIVELES


PARA EXTRANJEROS

PRIMER NIVEL

DIEGO ORTIZ, S.I.


Con la colaboracin de:
DOMINGO AGUILERA
ELDA MARECOS, O.P.

CEPAG
ASUNCION - PARAGUAY

Diego Ortiz, S.l.


Derechos reservados conforme a la Ley 94
Impreso en Paraguay
EDITORA LITOCOLOR S.R.L.

PROLOGO
Cuando una lengua pasa de su etapa oral a una etapa
escrita, se afirma, se estabiliza, y asegura mucho ms su
pervivencia y la pervivencia de la cultura que vive con ella.
El aprendizaje moderno de una lengua indgena, supone una serie de mtodos y tcnicas que tienen en cuenta,
no slo la estructura profunda de la lengua, sino el estado
de evolucin en el que ella se encuentra.
El guaran, lengua fundamentalmente oral, est haciendo esfuerzos, desde hace tiempo, para lograr su estabilizacin en la escritura.
Con el mtodo "HABLEMOS EL GUARANI":
curso completo en cuatro niveles para extranjeros,
el CEP AG presenta el fruto de un largo trabajo iniciad o en
1984 por el P. Diego Ortiz, con el objeto de facilitar especialmente a las personas que llegan a nuestro pas y que
quieren aprender el guaran, un mtodo activo, sencillo y
prctico.
Antes de llegar a esta edicin impresa, se ha pasado
por diversas redacciones. Cada una de ellas ha sido experimentada en la prctica de la enseanza a travs de varios
Cursos, lo que ha permitido mejorar considerablemente el
mtodo y- constatar el fruto que alcanzan los alumnos que lo
utilizan.
Desde 1989, colaboran en el trabajo de redaccin de
los textos definitivos, Domingo Agui1era y Elda Marecos.
Su dedicacin ha hecho posible terminar Jos cuatro Ni veles
del Mtodo y preparar los originales para la imprenta.
Con este aporte, nuestro Idioma Guaran, cuenta con
un instrumento moderno y prctico de enseanza y aprendizaje, que facilitar de manera especial a los extranjeros,
la entrada al maravilloso mundo de nuestra musical lengua:
"el dulce avae'e'".
Jos Mara Blanch, S. I.
Asuncin, 8 de Diciembre de 1990

- 3 -

IN TRODUCCION
Con l:a gran satisfaccin de poder colaborar para la
expansin y conocimiento prctico de la lengua guaran,
presentamos los cuatro Niveles que forman el texto completo de "HABLEMOS EL G U ARAN 1": e u rso para
extranjeros. Son una serie de materiales destinados al
aprendizaje rpido del guaran. El CEPAG, Centro de
Estudios Paraguayos "Antonio Guasch", al servicio
de este tipo de estudios y siguiendo las huellas del sabio
estudioso del guaran que le da su nombre al Centro, ha
apoyado los estudios y trabajos necesarios para que esta
obra pudiera ser publicada.
Todos conocemos a personas que llegan a nuestro pas
y desean integrarse a la sociedad paraguaya. Muchos de
ellos por necesidad, pero ms an por amor a esta tierra
que les acoge, desean aprender el guaran. En la prctica,
no se contaba con la metodologa adecuada para este aprendizaje, y eso nos movi a irla creando, en continua experimentacin, hasta poder presentar en forma progresiva y organizada un panorama completo de nuestro idioma
El mtodo utilizado est inspirado en los sistemas modernos de aprendizaje de las lenguas. Contando con el
compromiso y la dedicacin responsable de parte del
alumno, le facilita en forma extraordinaria el trabajo de
aprender el guaran. En breve tiempo el alumno podr entender y hacerse en tender en es te idioma, importan te camino para llegar al corazn del paraguayo.
Nuestro mtodo requiere el contacto directo entre el
profesor y el alumno. Por ello las clases en las que se utilice, tienen que tener pocos alumnos y no es adecuado para
clases muy masivas numerosas.
Para presentar una visin tota1 de nuestra obra, ind1camos que el mtodo est dividido en cuatro etapas o
"Niveles": El Primer Nivel, contenido en este volumen,
acostumbra al alumno a los sonidos tpicos del guaran y a
la utilizacin de los giros bsicos, mediante conversaciones
y ejercicios. Tambin se presentan en l los tres tipos fundamentales de verbos: el areal, el airea! y el chendal; los
verbos irregulares y los impersonales adems de los modos
y los tiempos verbales, junto con las formas ms usadas

- 5 -

del pronombre personal. Todo este contenido est distribuido en siete Unidades que conforman el Primer Nivel,
con sus respectivos vocabularios por Unidades, un Apndice con los nombres de las comidas tpicas paraguayas, y
elVocabulario general guaran-espaol y espaol-guaran.
El Segundo Nivel contiene fundamentalmente un estudio especfico de los verbos y las voces en guaran: la A ctiva, la Coactiva, la Pasiva, la Recproca y la Subsuntiva
con sus combinaciones ms frecuentes, adems de un Vocabulario al final del texto.Tambin en este Segundo Nivel,
como en Jos restantes, el trabajo fundamental se hace mediante conversaciones y ejercicios que van haciendo que el
alumno pueda pensar en guaran.
El Tercer Nivel se ocupa de los diversos complementos de la oracin: los complementos nominales y verbales;
tambin contiene un estudio completo de las oraciones
coordinadas en guaran, y un Vocabulario ms enriquecido,
que aparece al final del volumen.
El Cuarto y ltimo Nivel trata, mediante un estudio
comparativo y prctico, las oraciones subordinadas en guaran y las construcciones gramaticales completas, para alcanzar as un dominio regular del idioma.
El CEPAG, adems de publicar este libro, organiza
cada ao
Jos cursos adecuados a la utilizacin de este
mtodo. Estos cursos se pueden hacer en forma intensiva o
regular, con un horario distribuido equilibradamente en
tiempos de estudio personal y grupal, conversaciones,
ejercicios, etc. Su objetivo es posibilitar cada vez ms el
conocimiento completo y a la vez gradual del guaran.
LOS AUTORES

- 6 -

UNIDAD!
DIALOGOS BASICOS
* De ahora en adelante usted estar leyendo y escribiendo en guaran, y tambin hablndolo.
*~o se quiera lJ>r,t;n_c.l;e,lo .topn! 8i~.S .haga esfuerzo innecesano por aprender Gramtica sola. 'Por eso hemos or ganizado en niveles, que el alumno puede ir completando.
* Debe evitar la tendencia a pronunciar una palabra
como la pronunciara en espaol.
*No pierda su tiempo escribiendo todo lo que estudia,
e ser iba solamente lo indicado en los ejercicios.
*El deletreo guaran es fcil de aprender pero algunas
letras son usadas en forma diferente al espaol.
Aqu tenemos el Alfabeto Guaran actual que consta de
33 letras:
a - a - eh - e - e- - g - g - h - i - r - j - k 1-m- mb- n- nd- ng- nt- - o- 6p - r - rr - s - t - u - u - v - y - y - (').
N 1

ELENA:
MARIA:
ELENA:
MARIA:

Oipa Susana.
He'e, oi Alciandi.
Moopa oime hikui, kotypepa.
Nahniri, kosinme.

Aclaracin: El verbo "oi' - oime" se traduce por "estar" y


"haber" indistintamente.
ELENA:
Est Susana?
MARIA:
S, est con Alicia.

- 7 -

ELENA:
MARIA:

En dnde estn, en la sala?


No, en la cocina.

NOTAS DE LECTURA
LOS ACENTOS
Las palabras que no llevan acento grfico, son agudas.
Esto no se aplica a los nombres propios, que se escriben
como en espaol (Susana no lleva acento grfico, pero no es
palabra aguda). A no ser que se aada al nombre propio un
sufijo que requiera acento grfico en la palabra, como en
"Alci andi" = con Alicia.
OIPA, HEE, OI, MOPA. Las vocales nasales ~. 1, o se emiten por la nariz. El signo de nasalidad es un trazo
horizontal puesto sobre la letra nasal. Generalmente vale tambin como acento grfico cuando la
palabra no es aguda (como si fuese he, opa,
mopa).
KOTYPEPA. La "y", representa la sexta vocal del guaran,
cuyo sonido se aprende escuchando y practicando.
OIPA, HEE, OI, MOPA. Estas vocales no forman diptongo,
sino slabas diferentes. Distngalas claramente en
la pronunciacin. As:
O 1 I 1 P 1 A, HE 1 E, O /I, WiJ 1 1 PA.
PREGUNTAS
Oimpa Susana.
Moopa oi Susana.
Oipa Alciandi.
Oipa kotype Susana.
Oimpa kotype Alicia.

- 8 -

Moopa o1 Susana ha Alicia.


N2

ELENA:
SUSANA:

Mba'ichapa Susana. Moopa oime


Alicia.
Oime kor apype.

ELENA:
SUSANA:

Qu tal Susana? Dnde est Alicia?


Est en el patio.

NOTAS DE LECTURA
MBA'ICHAPA:
*La letra "mb" se pronuncia con un cierre inicial de labios.
*La letra "eh" se pronuncia como la "sh" inglesa.
* "Mba'ichapa" es el saludo ms general, se puede us8.r a
cualquier hora; maana, tarde o noche.
PREGUNTAS
o Moopa oime Alicia.
o Oimpa Alicia Susnandi kosinme.
o 01pa korapype Alicia.
o Susnapa oime korapype.
N3

ELENA:
MARIA:
ELENA:
MARIA:

Lili piko Susana tia.


Mba'e, Mva piko.
Lili, pe oiva sillnpe.
Hee, pa ha'e itia.

ELENA:

Lil es la ta de Susana?

- 9 -

Qu? Quin?
Lil, la que est en el silln.
~t...RIA:
S, sa es su ta.
NOTAS DE LECTURA
~ TIA: En guaran se pronuncia TI 1 A. Palabra aguda de dos
,i:abas.
~ PE OIVA. PE es artculo o adjetivo demostrativo (el 1 la o
~st 1 a) y es tono.
"' MBA'E. Palabra de dos slabas, cada una de las cuales
consta de dos letras: MBA 1 'E. La primer a, "m ba",
de la consonante "mb" y la vocal "a"; la segunda, " 'e
", de la consonante"' "y la vocal "e".
Se trata de una consonante intervoclica, que con:"iere un sonido entrecortado a ambas vocales. Es como si se
~ortara en seco la primera slaba "mba" y se comenzara la
segunda con un chasquido seco, como de tocesita, seguido de
la e. Dicho chasquido seco es la consonante llamada tcnicamente "puso", palabra aguda guaran que significa sonido
entrecortado y cuyo signo es el apstrofo ('). Es la ltima
letra del alfabeto guaran actual.
Habitese a pronunciar esta consonante y no la confunda.
.ARIA:
:__ENA:

PREGUNTAS
Lilpa Susana amga.
Mvapa Lili.
Moopa oime Lili.
Oimpa Lili kosinme.
Oimpa kotype.
N24

ROBERTO:
RAUL:
ROBERTO:

Ha mo piko ohose Lili.


Karrerahpe.
Kavaju karrerahpe piko.
1o

RAUL:

ROBERTO:
RAUL:
ROBERTO:
RAUL:

He-e, jahpy che kchepe.

Y a dnde quiere ir Lil?


A las carreras.
A las carreras de caballos?
S, vamos en mi coche.

NOTAS DE LECTURA
HA,OHOSE,KARRERAHAPE, HEE,JAHAPY
* La "h" suena como en ingls "he"= l.
J AGUA, J AHAPY.
* La "j" s11ena como en ingls "join":: unir. No como la
"y" ppaola en "ya" .
RA UL, KARRERAHAPE, ROBERTO.
*La "rr" tiene un sonido fricativo.
PREGUNTAS
Mo5 piko ohose Lili.
Ohose piko kotype.
Ohose piko karrerahpe.
Jagua karrerahpe piko.
Raul piko ohose ikchepe, ter Lili kchepe.
N

LILI:
ADELA:
LILI:
ADELA:

Mvapa oikuaa araka'pa oguahe Eva.


Paraguay guipa. Che aikuaa.
Ar aka'e piko, Adela.
Sbado.

LILI:

Quin sabe, cundo llega Eva?

- 11 -

ADELA:
LILI:

ADELA:

De Asuncin? Yo s.
Cundo, Adela?
El sbado.

NOTAS DE LECTURA
OGUAHE:
*La "'g" (la 'g' nasal) suena suave y es emitida por la nariz.
PREGUNTAS
Mvapa oguahe, Eva tera Adla.
Mooguipa o~'uahe Eva.
Mivapa oikuaa araka'pa oguahe.
Araka'pa oguahe.
DIALOGO DIRIGIDO
Un dilogo dirigido es una conversacin en la cual se le
indica a cada participante lo que debe decir. Usted oir las
palabras: eporandu (Alcia)pe ... (oi)pa: pregntele si ... ,
cuando debe preguntar a otro estudiante y las palabras ere
ichupe ... (oi)ba: dgale que ... , cuando debe dirigir un
mensaje a otro estudiante.
Por ejemplo:
l. Eporandu Elnape, oipa Sus~ma.
2. Oipa Susana
Pregntele a Elena si est Susana.
Est Susana?
3. Ere ichupe h!e, oiha kotype.
2. H!e, oi kotype.
Dgale que s, que est en la sala.
S, est en la sala.
H~ga

el ~iguiente dilogo dirigido:


l. Eporafl.du Maripe oipa kosinrne Su&ana. 2. Oipa kosinrne Susana.

- 12 -

3. Ere ichupe nahniri, oiha kotype.

l. Eporandu Ralpe mo6pa oime Susana.

3. Ere ichupe Susana oimeha ikchepe.


l. Eporandu ichupe mo6pa Susana ohose.

3. Ere ichupe Susana ohoseha karrerahpe


itindi.

2. Nahnir i,
Susana oime
kotype.
2. Mo6pa oime
Susana.
2. Susana oime
ikchepe.
2. Mo6pa Susana ohose.
2. Susana
ohose kanerahpe itindi.

l. Ere Adlape mba'ichapa ha eporandu

2. Mba'ichapa
Adela, oimpa
Susana.

oimpa Susana.

3. Ere ichupe nahniri, Susana oimeha


Paraguaype.

l. ice, mba'e, moo piko.

3. Ere ichupe Susana oimeha Paraguaype.

- 13 -

2. Nahnir i,
ha'e oime Paraguaype.
2. Mba'e, moo
piko.
2. Ha'e oime
Paraguaype.

UNIDADII
T A P E: E L C A M 1 N O
DIALOGOS BASICOS
N 1
ALICIA:
ARTURO:
ALICIA:
ARTURO:

Ndpa repyta tappe kuehe.


He'e, che aguapy ha apytu'u.
Ha Albrtopa opyta.
Nahniri, ha'e oguata beta.

ALICIA:
ARTURO:
ALICIA:
ARTURO:

Te quedaste en le camino ayer?


S, me sent y descans (me sent a descansar).
Y Albert o se qued?
No, l camin mucho.

N2
ALBERTO:
LUIS:
ALBERTO:
LUIS:

ande jaguata tape vare ko'ifa.


He'e, ha kuehe jaguata tape porire.
Susana ha Evapa opytu'u.
Nahniri, oguata hikui.

ALBERTO:
LUIS:

Caminamos por un camino feo ahora.


S, y ayer caminamos por un camino lindo.

- 14 -

ALBERlD:
LUIS:

Susana y Eva descansan?


No, caminan.

N3
Mo~pa pe~

CARLOS:
ELSA HA ELENA:
CARLOS:
ELSA HA ELENA:

pepytu'u kuehe.
ore ropytu'u kokupe.
Pe~pa peguapy slla 'ri.
Nahnir i, ore r oguapy yvype.

CARl.DS:
ELSA Y ELENA:
CARl.DS:
ELSA Y ELENA:

Dnde descansaron ayer?


Desean samas en la chacra.
Se sentaron en sillas?
No, nos sentamos en el suelo.

SUPLEMENTO
En dnde te quedas?
En el camino?
" " barro

Moopa repyta,
tappepa.
tujpepa
u
arena
yvyku'pepa
eskulapepa
" escuela
tupapepa
" iglesia
snhapepa
" zanja
Mvapa oime slla 'ri. Quin est sobre la silla?
mto
moto
kavaju
caballo
Cundo t y yo descansamos
Araka'pa che ha nde
japytu'u kokupe.
en la chacra?
kotype
sala
kosinme
cocina
korapype
patio

- 15 -

Pee' peguatase
tape por are.
vare
poti're
Elsa ha che rohasa
kokue rupi.
tupao rupi
eskula rupi
Che aikuaa araka'pa
reguahe' kokugui.
eskulagui
snegui
knchagui

Ustedes quieren andar por


buen camino.
mal
camino limpio
Elsa y yo pasamos por
la chacra.
iglesia
escuela
Yo s cundo llegaste
de la eh acr a.
escuela
cine
cancha
LOS ACENTOS

* Habituarse a que las palabras sin acento grfico son


agudas.
* Los nombres seguidos de calificativos suenan c;_omo
una sola palabra (con un solo a'2ento). As: TAPE PORARE,
TAPE VAIRE, suenan: TAPEPORARE, TAPEVAIRE.
*Lo mismo vale para los verbos seguidos de adverbios
de modo. OGUATA HETA, suena OGUATAHETA
*La conjuncin HA= y, es tona y suena como un prefijo de la segunda palabra. As: AGUAPY HA APYTU'U,
suena AGUAPY HAAPYTU'U. HA ALBERTO, suena
HAALBRTO
* "Rupi" es una posposicin tona. Las expresiones suenan: kokurupi, tuparupi, eskularupi.

- 16 -

EJERCICIOS

DE

VOCABULARIO

l. REPASO DE LOS DIALOGOS

Use cada una de las siguientes palabras en una frase de


los Dilogos
kuehe
Repytpa tappe kuehe.
ko'ga
Ko'ga jaguata tape vare.
oguata
Susana
mo6pa
r opyt u 'u
jaguata
roguapypa
2. COMPLETAR LIBREMENTE
Complete las siguientes frases con una palabra o frase
apropiada.
Kuehe jaguata ................................................. .
Oguata ........................................................... .
Mo6pa ..................................................... kuehe
Repyt pa ..................................................... 'ri
3. REPASO DE LAS PALABRAS DE WS DIAWGOS
oguata hikui
aguapy
jaguata
kuehe
mo6pa
nahniri
ropytu'u

- 17 -

4. COMPLETAR LIBREMENTE
Jaguata ......................... porare
Susana ha Eva ....................... ..
Ha Albrtopa ......................... .
Nahniri, ...................... hikui
5. PREGUNTAS
Repytpa tappe tera rcguata.
Moopa peguapy ko'ga.
Jaguatpa tapre.
Oguapypa yvype.
Apytu'pa tappe.
6. HAGA UN DIAWGO ADAPTANDOLO A LA SIGUIENTE
SITUACION:
Alicia le pregunta a Arturo si l ~yer se sent en el
camino. Arturo le responde que no, que camin mucho.
Luego Alicia le pregunta si Alberto se qued en el camino.
Arturo le responde que s, que Alberto se sent a descansar.

GRAMATICA
EL VERBO AREAL REGULAR
PRESENTACION
Che apyta tappe.
Che aguapy yvype.
Cuando el sujeto es yo, cul es el prefijo del verbo?
Nde repyta kokupe.
Nde re guapy slla 'r i.
Cuando el sujeto es t, cul es el prefijo verbal?

- 8 -

Alberto oguata het~.


Ha'e opytu'u tappe.
Cuando el sujeto es l, cul es el prefijo verbal?
ande japyta tappe.
ande jaguata kokure.
Cuando el sujeto es nosotros (l, t y yo) cul es el prefijo
verbal?
Ore roguata heta.
Ore ropytu'u tappe.
Cuando el sujeto es nosotros (l, y yo), cul es el prefijo
verbal?

Pee- peguata tape porare.


Pee' peguapy slla 'ri.
Cuando el sujeto es ustedes, cul es el prefijo verbal?
Ha'ekura opytu'u kokupe.
oguapy hikui slla 'ri.
Cuando el sujeto es ellos, cul es el prefijo verbal?
Che apyta tappe.
Nde repyta kokupe.
Ha'e opyta eskulape.
andejapyta tupape.
Ore ropyta klsepe.
Pee' pepyta slla 'ri.
Opyta hikui kotype.
Cul es el elemento comn o la raz de todas las formas
verbales?

- 19 -

Qu parte del verbo cambia de acuerdo al sujeto?

GENERALIZACION
Los verbos en guaran tienen diferentes formas como lo
acabamos de ver. Son ellas las del tiempo llamado fundamental, pues los dems tiempos se valen de las mismas
formas con la aadidura de sufijos o adverbios. Estas formas
estn compuestas de un elemento comn a todas ellas, que es
la raz, precedida de un elemento diferencial que es el
prefijo, conforme al siguiente cuadro.
(a)guata

SINGULAR
1 persona
2 persona
3 persona
PLURAL
P per sona(i)
1 persona(e)
2 persona
3 persona

TIEMPO FUNDAMENTAL
Prefijo

Raz

a
re
o

guata
guata
guata

Ja
ro
pe
o

guata
guata
guata
guata hikui

OBSERVACIONES
*Existe un doble concepto de primera persona del plural: la primera persona incluyente(i), que incluye al interlocutor (caminamos l, ellos, t y yo: ja~pata) y la excluyente que lo excluye (caminamos l, ellos y yo: roguata) (e)
* Esta clase de verbos se llaman areales, porque sus
prefijos comienzan por a -re ...
*En el enunciado del verbo areal, la raz va precedida
de una "a" entre parntesis, para indicar que se trata de un
verbo areal. As: (a)guata: caminar.

- 20 -

* La forma interrogativa. Basta aadir a la raz el sufijo tono, que equivale al signo de interrogacin, y es pa.
As: reguatpa: caminas?
*La tercera persona del plural aade a la raz, separadamente, el sufijo tnico "hikui", cuando el sujeto no est
expreso.
*En los verbos nasales, el prefijo de la primera persona incluyente del plural es a en vez de ja. As:
aguahe', llegamos: aeno, nos acostamos; ae'e', hablamos; aembo'e, rezamos, etc.
EJERCICIOS DE VERBOS
7. EJERCICIOS CON PISTAS CASTELLANAS
apyta tappe.
l. apyta tappe.
descansar
cammar
sentar se
dormir: (a)ke
rerse: (a)puka
2. repytpa kokupe.
dormir- rerse- comer: (a)karu- acostarse: (a)eno
hablar: (a)e'e.
8. SUSTITUCIONES
oguata tappe.
l. oguata tappe.
(a)pytu'u
(a)pyta
(a)guapy
(a)kar u
(a)e'e
2. repytpa che ndie: conmigo.
(che ndie: pronunciacin: chef ndi fe; no diptongo).
(a)guapy - (a)karu - (a)e'e- (a)pytu'u.
3. jake kokupe.
- 21 -

(a)karu - (a)guapy - (a)pytu'u - (a)puka- (a)e'e'(a)guahe'.


4. ko'ga r opuka tappe.
(a)ke- (a)karu - (a)guapy - (a)eno- (a)pyta.
5. kuehe peke tupape.
(a)e'e- (a)puka- (a)embo'e: rezar - (a)kiriri: callarse.

9. SUSTI1UCION PERSONA- NMERO


repuka tappe.
l. repuka tappe.
ella
nosotros (i)
ustedes
nosotros (e)
ellos
yo
2. kuehe opytu'u.
t -ellos -nosotros (i)- yo- ustedes.
3. ko'.ga jakaru.
nosotros (e) -yo- ella- t- ustedes.

10. RESPUESTA LIBRE


Mopa reke, kokupe terii eskulape.
(tera: o. Conjuncin tona. Suena teraeskulape).
Crlospa opytu'u tappe.
Moopa jaguapy ko'ga.
Rekarpa tappe tera kokupe tera eskulape.
Pekpa tappe ter a klsepe.
Roembo'pa tupape.
Akiriripa eskulape.
Moopa rekaru, kl~epe ter a komedrpe.
Mopa peguapy, slla 'ri tera yvype.

- 22 -

Mo(')pa pepytu'u.
11. SUSTITUCION LIBRE
Haga tantas frases como pueda, sustituyendo una palabra cada vez, en las palabras indicadas.
Alberto okaru kokupe.
12. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los ejercicios 9.2 y 9.3.

LOS

SUJETOS

PRONOMBRES

PERSONALES

GENERALIZACION
a) Los sujetos pronombres personales del castellano tienen en guaran los siguientes equivalentes:
SINGULAR
PLURAL
1~ persona
nosotr os(i) ande
yo
che
nosotros(e) ore
2~ persona
ustedes
pe~
t
nde
ellos, as
ha'ek.
ha'e
l, ella
3 persona

EJERCICIOS DE ESTRUCTURA
1l EJERCICIOS DE PRONOMBRES
Dar el pronombre correspondiente a cada uno de ios siguientes sujetos.
l. Alicia ha nde.
pee
nde ha che.
ande
Lidia.
ha' e
Alicia ha Lidia.
ha'ekura
Arturo.
ha' e

- 23 -

Alberto ha Lidia.
Roberto ha che.

ha'ekura
ore

2. Alicia ha che.
Alberto.
Nde ha Eva.
Nde ha ha'e.
Nde, nde ha nde.
Nde, ha'e ha che.

14. FORMA TIPICA DE RESPUESTA


Chpa, nahniri.
Repytpa nde.
Akpa che.
Oguapypa ha'e.
Ha'ekurapa oeno.
Ndpa rest udia.
andpa jakaru.
Pee'pa pekirir1.
Orpa roe'/:.
Ropukpa ore.

1
.

.i

1
l

15. ETERCICIO DE ESCRITURA


Escriba las respuestas al Ejercicio 14.

CDN<DRDANClA DE SUJETO Y VERBO

.l. ,

1 ..

16. SUSTITIJCION DE PERSONA- NMERO


l. che aguapy.

che aguapy.

ha'ekur a
nde
pe e
ande

- 24 -

:'~

2. ha'ekurapa opyta kokupe.


nde - ha'e -ore- che.
3. Nde ha che japuka tappe.
Blanca ha nde- Arturo ha maestra- Susana ha Lidia
nde ha ha'e -Alberto ha che.
17. TIPO DE RESPUESTA
Pepytpa tappe Raul ha nde.
Ostudipa klsepe Carlos.

Nahniri, ore r opyta kokupe.


Nahniri, ha'e ostudia
kotype.

Blanca ha Elnapa oke klsepe.


Ost udip a ingles Cr ist in a.
Chpa astudia guaran.
Pekpa .Miguel ha nde.
Repytu'u poriipa nde.
18. DIAWGO DIRIGIDO
l. Ere nde repytaha kokupe.
l. Ere Juan ha nde pekaruha
kokupe.
l. Ere che aguapyha slla 'ri.

l. Ere Susana ha che ropukaha


klsepe.

2. Che apyta kokupe.


2. Juan ha che
rokaru kokupe.
2. Nde reguapy slla
'ri.
2. Susana ha nde
pepuka klsepe.

19. SUSTITIJCION LIBRE


Ricardo ha che r opyt u 'u kokupe.
20. RESPUESTA LIBRE
Okarpa kokupe Susana ha Lidia.

- 25 -

Moopa oguapy ha'ekura.


Pepytpa tappe Roberto ha nde.
Reguap ypa slla 'r i.
Ha pee', peembo'pa tupape.
Aguatpa che terii aguapy ko'ga.
Ree'epa tera rekirirl tupape.
J apukpa klsepe.
Pepytu'pa tappe.
21. DIALOGO DIRIGIDO
l. Ere Susnape ha'e ostudiaha
guaran1.
l. Ere Eva ha Alciape ha'ekura
opukaha.
l. Ere chve, che aguapyha
klsepe. (Ere chve: dme).
l. Ere Ralpe ha'e opytu'uha.
l. Eporandu chve, chpa
astudia guar ani.
l. Epor andu Rosita ha Pdrope
ha'ekur apa oguapy.
l. Eporandu Junpe ha'pa
opytu'u tappe.

2. Nde restudia
guarani.
2. Pee pepuka
tappe tappe.
2. Nde reguapy
klsepe.
2. Nde repytu'u.
2. Ndpa restudia
gu ar ani.
2. Rosita ha Pedro,
peepa peguapy.
2. Ndpa repytu'u
tappe.

22. EJERCICIO ESCRITO


Escriba las respuestas a los Ejerc;ios 16.2, 16.3 y 17

LAS

POSPOSICIONES

PRESENTACION
Alicia o! kotype.
Susana ohose kotype.
Eporandu Susnape.

Alicia est en la sala.


Susana quiere ir a la sala.
Pregntele a Susana.

- 26 -

Lili ohose karrerahpe.


Alicia o! kosinme.
Alicia o! Susnandi.
Reguahe' ls:oku~gui.
Oime slla 'r i.
Jaguata tape parare.
Rohasa kokue rupi.

Lil quiere ir a las carreras.


Alicia est en la cocina.
Alicia est con Susana.
Llegas de la chacra.
Est sobre la silla.
Andamos por buen camino.
Pasamos por la chacra.

GENERALIZA CIO N
a) YtS posposiciones son elementos relacionantes. Las
posposiciofies nominales, que aqu presentamos, relacionan
un nombre con el verbo como complemento del mismo, posponindose a dicho nombre.
En castellano esto elementos relacionantes se llaman
preposiciones, por anteponerse al nombre. As:
01 kotype.
est en la sala.
ppsposicin pe. preposicin en.
b) Las diferentes posposiciones:
b. l. PE : en (lugar en donde). Indica inmovilidad, por lo
tanto no se usa con verbos que indican movimiento.
Ropytu'u kokupe.
Alicia o! kotype.
Roguapy yvype.
Lili oime sillnpe.
Susana oime korapype.
Repytpa tappe.
Susana oime Paraguaype. Repyta tappe.
Jahpy che kchepe.
Repyta tujpe.
Raul ohose ikchepe.
Repyta yvyku'pe.
Japytu'u kokupe.
Repyta eskulape.
Japytu'u korapype.
Repyta tupape.
Repyta snhape.

- 27 -

OBSERVACIONES
* "PE" es una posposicin tona monoslaba. Forma una
palabra nueva con el nombre, al cual se aade como ltima
sflaba. Modifica la acentuacin del nombre cuando ste es
palabra aguda, formando una palabra grave. As: koty -

kotype

* Esto ocurre con todas las posposiciones tonas


monoslabas.
* "ME" =en (lugar en donde, tona monoslaba)
J apytu'u kosinme
Alicia o! kosinme
La posposicin "pe" se convierte en "me" (se "nasaliza")
cuando se pospone a un nombre con la ltima slaba nasal
tnica. La ltima slaba de kosina es na. Esta slaba es nasal
porque una de sus letras es nasal, la "n".
b. 2. PE: a (lugar a donde) (tona monoslaba)
Susana ohose kotype.
Susana quiere ir a la sala.
b. 3. PE: a (complemento indirecto) (tona monoslaba)
Eporandu Susnape.
Ere Eva ha Alciape.
Eporandu Rosita ha Pdrope.
Ere Susnape.
Eporandu Junpe.
Eporandu Ralpe.
(Epor andu Hu ame).
Ere Adlape.
b. 4. HAPE (tnica bislaba): a (lugar a donde, cuando hay
accin o
acontecimiento).
Lili ohose karrerahpe.
Observacin: Generalmente las posposiciones, cuando tienen
ms de una slaba, se escriben separadas del
nombre, como palabra aparte, aunque suenen
como una sola palabra con el nombre. Pero la
posposicin "hpe" constituye una excepcin,
por ser una variante de "pe".

- 28 -

b. 5. NDI (monoslaba tona): con (compaa) de persona.


Susana ohose itindi.
Susana ol Alciandi.
Mvandipa: Con quin?
Alicia oi Susnandi.
Observaciones:
*Esta posposicin es la forma ms abreviada de
la~ tres que tiene y son: ndive (ndi 1 ve, dos slabas tonas),
ndie (ndi 1 e, no-diptongo, dos slabas tonas) y ndi que es
la forma ms popular, breve y prctica. Pero igualmente
puede decirse: Alicia ndive, suena: Alciandive, y Alicia
ndie, suena Alciandie.
*Lo dicho vale cuando va pospuesto al nombre,
pero con los pronombres personales esta posposicin es tnica y tiene solamente las dos formas ndive y ndie. As
che ndive y che ndie: conmigo.
b. 6. GUI (monoslaba tona): "de", lugar.
Reguahe sneg u i.
Eva oguabe Paraguaygui.
Reguahe knchagui.
Reguahe kokugui.
Reguahe eskulagui.
Observacin: Tambin esta posposiCion cambia con el pronombre personal y es: che hegui, nde hegui, ichugui, ande
hegui, ore hegui, pende hegui, ichuguikura (de m, de ti,
de l, de nosotros, de ustedes, de ellos).
b. 7. 'ARI (bislaba tnica): sobre, encima de
Oime mto 'ri.
Peguapypa slla 'ri.
Dime sfJla 'ri.
Gime kavaju 'ri.
b. 8. RE (monoslaba tpna): lugar "por".
Jaguata tape por are.
Jaguata tape vare.
Peguatase tape vare.
Reguatase tape parare.

Peguatase tape potir e.

- 29 -

tservacin: Su forma completa es "rehe" (bislaba tona) y


wmbin cambia con los pronombres personales y es: che
ehe, nde rehe, hese, ande rehe, ore rehe, pende rehe, heekura (por m, por ti, por l, por nosotros, por ustedes,
: ::r ellos)
~ 9. RUPl (bislaba tona): Significa "por, a travs de, por
redio de" (lugar por donde), y es ms circunstancial.
'<~hasa kokue rupi.
1-',nhasa tupao rupi.
:,IJhasa eskula r u pi.
::Jbservacin: Suena como una sola palabra con el nombre:
,; t'ikurupi ...
. 3.. EJERCICIOS DE SUSTITUCION
.. Eva ohose Misahpe.
Eva ohose Misahpe.
procesion
funcion
kl.lesta
tor of\ar 6
sortha
partdo
karrra
velda
v elr io
fiembo'e
snto'ra
Susana ohose kotype.
kosina - korapy - tupao - kncha - eskula - kokue almacen.
Ricardo ohose pu~ulope mto 'ri.
Santa Rosa- Hospital- Delegacion -Barrero- Itacurubi.
i. EJERCICIO ESCRITO

Escriba las respuestas a los Ejercicios 23.1, 23.2 y 23.3.

- 30 -

RECOMBINACION DEL MATERIAL


DIALOGO S
Wl

Mba'pa oi. Mavave noe'fi ko'pe.


MARIA:
ARTURO:
Mvapepa reheni.
MARIA:
Su snape.
ARTURO:
Ha'e oimne kosnme.
Notas:
Mavavc noe'ei ko'pe:
Nadie habla aqu.
(a)heni:
Llamar.
Ne:
tal vez.
Oimne:

tal vez est.

PREGUNTAS
Mvapepa oheni Mara.
Mvapa oe'e' Marindi.
Mopa oimne Susana.

N2
RAUL:
Moopa oime Elena.
MARIA:
Oime telfonope.
RAUL:
Mvandipa oe'f.
MARIA:
Kuatai Paraguaygundi.
Notas:
Kuatai:
chica, seorita.
sufijo (monoslabo tnico) adjetivizante.
Gua:
Paraguay:
Asuncin.

- 31 -

Paraguaygua: asunceno, a.
PREGUNTAS
Oe'~pa Raul Marandi tera Elnandi.
Ostudpa Elna tera oe'e telfonope.
Mvandipa oe'e Elena.

N3
KIKE:
Ree'~ por pa guar anme.
YIYO:
Nahniri, ae'e' vai rasa, ha nde.
KIKE:
Omarcha, ha Yiya.
YIYO:
Yiya oe'e poriiiterei.
Notas:
rasa: muy (ae'e vai rasa: el verbo con dos adverbios de
modo, todo suena como una sola palabra- un solo acento : "ae'evair asa").
iterei: muy.
omarcha: verbo guaranizado: marcha (est pasable).

PREGUNTAS
Yy opa oe' e por a guar anme
Ha Kkepa oe'e pora.
Ha Yiya, mba'ichapa oe'e guaranme.
Ha nde. ree'e porapa, tera omarcha, terii ree'e va guaranme

N4
FLORA:
RICARDO:
FLORA:
RICARDO:

Mvandipa ree'e'se.
Marandi.

Noguahe'i gueteri eskulagui.


Oi pori, ahenita ko'e'r.

- 32 -

Notas:
Noguahe'i: no llega; gueteri: todava (adverbio
tono). Suena: "Noguahe'igueteri".
ta:
sufijo tono de futuro. Ahenita: llamar.
Ko'e'r:
maana.
PREGUNTAS
Mvandpa oe'e' Ricardo ko'ga, Marandi terii Flrandi.
Mvandipa Ricardo oe'e'se.
Mba'repa noe'e-i Ricardo Marandi.

Nota: La forma negativa de los verbos nasales. El "Cdigo


ni": prefijo "n" y sufijo "i". As:
oguahe', llega
noguahe'i, no llega.
Oe'e', habla
noe'e'i, no habla.
Oembo'e, reza
noembo'i, no reza.
Oen o, se acuesta
noeni, no se acuesta.
Oime, est
noimi, no est, no h~y.

DIALOGOS

DIRIGIDOS

l. Eporandu Arrape ohenipa Susnape. 2. Ana, rehenipa


Susnape.
l. Ana, ere nahniri, rehenoiha
3. Nahniri, aheni
kuatai Paraguaykuatai Paraguaygupe.
gupe.
2.Fernando,
l. Eporandu Fernndope ohenipa
rehenipa Susnape.
Susnape.
4. Hee, ae'ese
l. Fernando, ere he-e, ree'e'seha
hendie (hendie =con ella).
hendie.
2. Maria, rehenipa
l. Eporandu Marape ohenipa
Susnape.
Susnape.
5. Hee, astudiase
l. Mara, ere hee, restudiaseha
guaran.
guaran.

- 33 -

UNIDADIII
E S K U E L A: L A E S C U E L A
DIALOGOS BASICOS
N 1
MANUEL:
MIGUEL:
MANUEL:
MIGUEL:

Che sy oho kuri eskulape.


Marapa.
Oee hagua Directrandi.
Susana piko la Directra.

MANUEL:
MIGUEL:
MANUEL:
MIGUEL:

Mi madre fue a la escuela.

Para qu?
Para hablar con la Directora.
Susana es la Directora?
N2

ANTONIO:
SELE:
ANTONIO:
SELE:

Moogui pa nde r eju.


Che aju che r gagui.
Ha moopa reho.
Aha che e~kulape.

~NTONIO:

De dnde vienes?
Vengo de mi casa.
Y a dnde vas?
Voy a mi escuela.

CELESTINO:
ANTONIO:
CELESTINO:

- 34 -

N3
TAVI:
PULE:
TAVI:
PULE:
OCTAVIANO:
PRUDENCIO:
OCTAVIANO:
PRUDENCIO:

Ndpa reikuaa ne leccin.


Nahniri, ndoiki che akame.
Che aiporukta ndve che kuadr no.
Che nantend6i nde ltra.
Sabes tu leccin?
No, no entra en mi cabeza.
Te voy a prestar mi cuaderno.
Yo no entiendo tu letra.

N4
GLADIS:
MAMI:
GLADIS:
MAMI:

Ndpa reguapy che rendpe kuehe.


Nahniri, che ndaguapyi.
Nde sapatu iky'a.
Oi kur i t uju che r appe.

GLADIS:
MAMI:
GALDIS:
MAMI:

T te sentaste en mi lugar ayer?


No, no me sent.
Tu zapato est sucio.
Hubo barro en mi camino.

N S
UTA:
KELI:
UTA:
KELI:

Nde sy oipota reho esku6lape.


Ndahasi.
Mba'6repa.
La eskula nda che gusti.

- 35 -

Tu madre quiere que vayas a la escuela.


No quiero ir.
Por qu?
La escuela no me gusta.

EUSTAQUIO:
JUAN EVANGELISTA:
EUSTAQUIO:
JUAN EVANGELISTA:

SUPLEMENTO
Nuestra(e) escuela es
grande.
Nuestra(i) clase es linda.
Me gusta mi escuela.
A m tambin me gusta.
A m no me gusta.
A ti te gusta.
A ti no te gusta.
A l le gusta.
A l no le gusta.
A mi madre le gusta.
A mi madre tambin.
A mi madre no le gusta.
A la directora le gusta.

Ore eskula ituicha.


ande klse ipor a.
Che gusta che eskula.
Chve avei che gusta.
Chve nda che gusti.
Ndve nde gusta.
N d ve na nde gust i.
Chupe ogusta.
Chupe ndogu st i.
Che sype ogusta.
Che sype avei.
Che sype ndogusti.
Direytra.pe osgusta.
Che mastrape ndogusti.
Igsto la leccin
Nda igstoi la klse.
Igstb katuko.
Nde eskula korapy imichi.
Susana oime iklsepe.

A mi maestra no le
gusta.
Da gusto la leccin.
No da gusto la clase.
Da gusto sin embargo.
El patio de tu escuela es
chico.
Susana est en su clase.

Pende libro oi mesa 'ri.

Sus libros (de ustedes)


estn sobre la me-sa.

Ikuadernokura oi yvyre.

Sus cuadernos (de ellos)

- 36 -

estn por los suelos.


OBSERVACIONES:
* "La" no tiene nada que ver con el gnero ni otro accidente de las palabras, sino se usa como una muletilla,
pero que coincide.en ciertos casos con el gnero de la palabra castellana usada en guaran.
* La posposicin "pe - me" .como complemento ndr ecto,
cambia con Jos pronombres personales. El cuadro completo de este complemento es el siguiente:
Chve:
Ndve:
(i)chupe:
andve:

me. a m.
te, a ti.
le, a l.
nos. a nosotros.

Orve:
nos, a nosotros.
Peeme:
les, a ustedes.
(i)chupekura: les, a ellos.

NOTAS DE LECTURA
DIALOGO S
CHE SY, CHE ROGAGUI, CHE ESKULAPE, NE LEC:ION, CHE AKME, CHE KUADRNO, NDE LTRA, CHE
~ENDAPE, NDE SAPATU, CHE RAPPE. El adjetivo poseivo suena como una sola palabra con el sustantivo: "chesy",
::;her gagu i ", "cheeskulape ", "neleccin ", "cheakame",
::hekuadrno", "ndeltra", "cherendpe", "ndesapatu",
::herappe". Es como si fuese su prefijo tono.
OHO KURI, OI KRUI. "Kuri" sufijo tono bislabo de
empo pasado. Suena ohkuri, oikuri.
HAGUA. Posposicin verbal tnica. OE'E HAGUA
1ena "oe'ehagua".

SUPLEMENTO
NDE ESKULA KORAPY. Suena como una sola palabra:
deeskuelakor apy".

- 37 -

FORMAS BASICAS
SUFIJOS
Son partculas que se aaden a verbos o nombres para
indicar accidentes gramaticales (nmero, persona, tiempo,
modo, forma, etc.). Los hay monoslabos (se) y plur islabos
(kuaa); orales (pa) y nasales (ngura); tonos (pa) y tnicos
(kuaa). Cuando son monoslabos se aaden como una slaba
final al verbo o nombre, formando con l una nueva palabra. En todo caso se pronuncia con ellos como una sola palabra, aunque se escriba como palabra aparte.
se: sufijo tnico verbal: querer. Ejemplo: ae'ese =
quiero hablar.
kuaa: sufijo bislabo tnico verbal: saber. Ejemplo:
ae'ek u a a = yo s hablar.
pa: sufijo tono interrogativo. Ejemplo: ree'epa =
hablas?
piko: sufijo bislabo tono interrogativo. Ejemplo:
ree'e piko =hablas?
ta: sufijo tono de futuro. Ejemplo: ae'et a =hablar.
kur i: sufijo tono bislabo de pasado. ~jemplo: ae'e
kur i = habl.
kur a: sufijo bislabo tnico de pluralidad par a los
nombres. Ejemplo: koty =el cuarto; kotykura =los cuartos.
hikui: sufijo bislabo tnico de pluralidad para la 32
persona verbal. Ejemplo: oe'l! =habla; oe'l! hikui = hablan ellos.
PREFIJOS
Los prefijos se anteponen a las palabras. Los hay
literales no silbicos ("nd" de la negacin), monosilbicos
("re" de persona nmero), o plurislabos ("tembi" de tembireko). Suelen ser tonos, fijos y oscilantes; nominales
("tembi") y verbales (todos los de persona-nmero); orales y
nasales (par a ello depende de la raz).
- 38 -

.:,.,-

a - re - o - ja(a) -ro - p,e - o. Prefijos verbales


areales de persona-nmero. Se anteponen a la raz verbal.
Como lo hemos visto, constituyen la conjugacin areal.
ai - r ei - oi - jai(ai) - r oi - pei - oi. Son los prefijos aireales, como se ver.

CODIGOS
Es la conjuncin de prefijo y sufijo. En la forma negativa de los verbos areales y aireales es usado el cdigo "ndi"
para los orales y el "ni" para los nasales. Prefijos "nd" y "n"
y sufijo "i". Ejemplos: aguapy- ndaguapyi; ae'e'- nae'e'i;
aikuaa - ndaikuai; - aipytyvo: ayudar - naipytyvoi. (me
siento- no me siento; hablo- no hablo; s -no s; ayudo - no
ayudo).

EJERCICIOS DE VOCABULARIO
2. REPASO DE WS DIA-

l. PREGUNTAS

WGOS

Mv andipa oe'e'se nde sy.


Oe'e'pa hikui guaranme.
Mvapa la Directora.
Marapa oho eskulape.
Rejpa nde rgagui.
Rehpa eskulape.
Aikuapa che leccion.
Oikpa ne akame ne leccin.
O!pa tuju nde rappe.

sy
marapa
ha gua
oh o
reju
che rga
a ha
ndve
ky'a

3. PREGUNTAS

4. REPASO DE WS DIAWGOS
ndoiki
aka
aipor uka kuri

Iporapa che eskula.


Ogustpa Susnape.
Ogustpa avei Cristnape.
Igstopa la leccin.
Reguapypa che rendpe.

che renda
tuicha

- 39 -

Nde sapatpa iky'a.


Ndvepa nde gusta la leccin.

michi'

GRAMATICA
EL ADJETIVO POSESIVO
PRESENTACION
Che sy oho eskulape.
Mi madre va a la escuela.
Nde libro oi' mesa 'ri.
Tu libro est sobre la
mesa.
Arturo oime iklsepe.
Arturo est en su clase.
J aike ande eskulape.
Entramos(i) a nuestra escuela.
Ropytu'u ore kokupe.
Descansamos
en
nuestra(e) chacra.
Peguapy pende sll a 'r i.
Se sientan (Uds.) en su
silla (de Uds.).
Oike hikui ikotykur a pe.
Entran (ellos) a sus cuartos (de ellos).
Qu forma corresponde al posesivo de primera persona mi,
al de segunda persona t, al de tercera persona su?
Qu forma corresponde al posesivo de 1 persona plural(i)
nuestr o(i), al de 1 persona plural(e) nuestr o(e), al de 2
plural ustedes =su de uds.; al de 3 plural su de ellos?
GENERALIZA CION
El adjetivo posesivo aade al pronombre personal la
idea de posesin. Como los pronombres personal es, tiene diferentes formas: lo acabamos de ver. En los ejemplos vistos
acompaan a estos sustantivos: sy -libro- klse - eskula
- kokue- slla- kotykura. Estos tienen en comn el ser
palabras fijas y orales.

- 40 -

Teniendo en cuenta su forma, en guaran, las palabras


se dividen en fijas y oscilantes. Y teniendo-en cuenta su
sonido, en orales y nasales:
Fijas son las palabras que no cambian de forma y las
oscilantes la cambian. Las palabras oscilantes comienzan
por "tll y generalmente tienen tres formas: en t en "r y
en h Ejemplo: tape- rape - hape. el camino. La forma
en 1 es la no posesiva y la's otras dos son las posesivas.
Ejemplos: tape ipuku = el camino es largo; che rape
ipuku =mi camino es largo; hape ipuku = su camino es
largo. Las palabras fijas comienzan por cualquier otra letra
del alfabeto (e incluso no pocas comienzan tambin por t
Orales son las palabras que tienen todas sus slabas
orales (se emiten por la boca) y para que una palabra sea
nasal, basta que una de sus slabas sea nasal. Ejemplos:
Orales: koty = ko- ty; sy; Paraguay= Pa-ra- gua
-y; kokue = ko- kue.
Nasales : mastra = ma- s- tra; pee' =pe -e; e'e' =
e- 'e; kuadrno = kua- dr- no.
De acuerdo a esto, tenemos las formas del adjetivo posesivo, conforme a los siguientes cuadros.
A. CON NOMBRES FIJOS (3 9 persona: i-ij-i-hi).
Nasales: ne- ane- pene
Orales: nde- ande- pende.
11

11

11

11

11

11

11

11

11

).

~ de consonante inicial: (3 persona:

i)

~ oral: che sy: mi madre.b. nasal: che mastra: mi maestra. 1

jSING.
lp. che sy

PLURAL

ande sy
ore sy
?p. nde sy pende sy
3p. isy
isvkura

SING.
che mastr a
ne mastra
imastra

- 41 -

PLURAL
ane mastra
ore mastra
pene mastra
imaestra-k

2. de vocal inicial (3 persona lJ - t).


a. oral: che eskula (3p. ij).
SINGULAR
lp.

che eskula

PLURAL
ande eskula
ore eskula
pende eskula
ijeskuelakura

nde eskula
2p.
ijeskula
3p.
b. nasal: che aka: mi cabeza (3 persona i).

SINGULAR

PLURAL

lp.

che akii

2p.
3p.

ne aka
iaka

ane aka
ore aka
pene aka
iakiingur a

13. de pus inicial (3 persona hi).


1a.
1

oral: che 'va: mi cabello.


SINGULAR

lp.

che 'va

2p.
3p.

nde 'va
hi'va

1 b.

PLURAL
ande 'va
ore 'v a
pende 'va
hi'avakura

nasal: che 'nga: mi alma.

lp.

SINGULAR
che 'nga

2p.
3p.

ne 'nga
hi'nga

PLURAL
ane 'nga
ore 'nga
pene 'nga
hi' angakur a

- 42 -

B. CON NOMBES OSCILANTES (3 9 persona H).


01
- d e - pen de.
N as~ 1es: ne - nane -pene.
r a es : nde - nan
a. oral: tape- rape- hape: el camino.
PLURAL
SINGULAR
ande rape
lp.
che rape
ore rape
pende rape
2p.
nde rape
hapekura
hape
3p.
b. nasal: tenda- renda- henda: lugar.
PLURAL
SINGULAR
ane renda
che renda
lp.
ore renda
ne renda
pene renda
2p.
hendakura
henda
3p.

OBSERVACIONES:
a. Las formas posesivas con slaba nde (nde - ande pende) se nasalizan, es decir pierden la "d" cuando van con
palabras nasales, (quedan como ne - ane - pene). Ms generalmente hablando, la letra "nd" se convierte en "n" (nde se
nasaliza en n). Ejemplos: Nde sy - ande sy - pende sy 1 Ne
mastra- ane mastra- pene mastra.
b. La tercera persona posesiva se presenta en dos formas: la "i" es prefijo antepuesto a la raz para los nombres
fijos; y la "h" par a los oscilantes. Pero la h de los oscilan tes
no es un prefijo antepuesto a la raz, sino la misma raz
oscilante en su forma h. El prefijo i tiene las variantes ij i- hi. Resumiendo, la forma posesiva de la tercera persona
es: i - ij - i - h i - h.
Las formas posesivas que permanecen invariables son
che y ore.
c. Al doble concepto de "nosotros" que se ha visto en
los verbos y pronombres, corresponde aqu el doble concepto de "nuestro". El nuestro incluyente(i) que incluye a
- 43 -

m, t, su es ande. El nuestro excluyente(e) que incluye a


m y su, es ore.
d. Las diferencias entre los adjetivos posesivos y los
pronombres p-ersonales son las siguientes:
*Las diferencias tonicas: Mientras el adjetivo es tono
el pronombre es tnico. Esto significa que mientras el adjetivo con el sustantivo suena como una sola palabra (un solo
acento), el pronombre con el verbo suena como dos palabras
(dos acentos). Ejemplos: ande eskula, suena andeeskula (un slo acento); ande jaike, suena ande jaike (dos
acentos).
*Las diferencias de algunas formas: Las terceras personas y la segunda del plural, conforme al siguiente cuadro.
Adjetivos posesivos
Pronombres personales
SINO.
PLURAL
SINO.
PLURAL
l. Che
ande
che
ande
ore
ore
2. nde
pende
nde
pe e'
3. i
ha'ekura.
i-kura (y variantes) ha'e
*Diferencias de nasalizacin. Los pronombres personales no son nasalizables, como los adjetivos posesivos. Ejemplos:
Adjetivos: ande sy- ane mastra.
Pronombres: ande jaguata- ande ae'e-.
e. Con respecto a los oscilantes hay tres nombres que
no comienzan por "t" sino por vocal, y son: 'ga =casa ('ga
- rga- hga); 'oke' =puerta ('oke-- roke- - hoke) y 'ovet =
ventana ('ovet- roveta - hoveta). Ejemplos: ahecha petei
'6ga por a= veo una casa linda; che r6ga iporii =mi casa
es linda; hga ipora =su casa es linda
f. Hemos visto las siete formas del posesivo guaran.
Estas siete formas acompaan al sustantivo, que es la persona o cosa poseda: che kokue, che sy. Pero existe una octava forma, que es un sustantivo que acompaa a la cosa poseda: El guaran dice: che kokue (mi chacra), nde kokue (tu
chacra), ikokue (su chacra) ... Arturo kokue = Arturochacra (el castellano dice la chacra de Arturo). As: Su sana sy
(la Susanamadre) la madre de Susana. Al igual que los posesivos se pronuncian como una sola palabra: Arturokokue,

- 44 -

Susanasy. En vez de Arturo y Susana se puede decir, mi vecino: che vesno, y tenemos: che vesno kokue, che vesn o sy: la chacra de mi vecino, la madre de mi vecino
(chevesinokokue. chevesinosy).
Para los oscilantes. la forma usada es la "r": che rape,
nde rape ... Jess rape (mi camino, tu camino, el camino
de Jess. Che r ga rape (micasacamino), el camino de mi
e asa (J es u sr ape, cher og ara pe).

EJERCICIOS DE POSESIVOS
5. CON PISTAS CASTELLANAS
l. Che sy oe't' Directrandi. Che sy oe't' Directrandi.
tu madre
nuestra(i)
su
su de uds.
nuestra(e)
su de ellos
2. Ne mastra ombo'e pora.
su - nuestr a(i) - de ustedes - nuestra(e) - su de
ellos ..
3. Ndegustpa che eskula.
tu escuela - n uestr a(i) - su - su de ustedes - su de
ellos ..
6. SUSTTIUCIONES
irnastra ipora.
l. Ima6str a ipora.
sy
tape
ten da
eskula
akii
' va
'nga

- 45 -

2. Nde kokue ipotl.


kot y - mesa - klse - kosina - ak - tova = ose.:
cara.
3. Ahecha (veo) ande eskula.
'ga -tape - mastra - kokue - tenda - almasen kosina. . .
4. Rehechpa ikor apy.
aka- 'nga - eskula- 'ga- almasen - mto.
5. Rohasa pende kor apy rupi.
'ga- rape- tenda- kokue- koty - kosina- almasen.
6. Pehechpa che r ga.
kokue -tape - kavaju - korapy - libro.
7. Oh echa hikui ore renda.
ga - kot y - kche - esk ula.
7. SUSTITUCIONES DE PERSONA- NUMERO DE POSESIVOS Y PERSONALES.
Che sy ha che ropyta eskulape.
Che mastra ha nde.
Imastr a ha che sy.
Ore mastra ha pende sy.
Pene mastr a ha che.
Ne mastr a .ha ore.
8. RESPUESTA LIBRE
Ne mastr apa oe'e' che mastr andi.
Carlos mastrapa oguapy ialnondi.
Rentendpa ne leccin.
Artropa oike ikotype.
Che sypa oh o nde sy ndi.

- 46 -

9. SUSTTILJCION LIBRE
Alberto opytu'u happe.
10. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 6.1 y 6.2.
Ln5

VERBOS

IRREGULARES: (a)ha y (a)ju.

PRESENTACION
Aha mto 'ri.
Aju kavaju 'ri.
Aha tupape.
Aju kokugui.
Cuando el sujeto es yo, cules son las races de uno y
otro verbo?
Reho kokupe.
Mooguipa reju.
Reho klsepe.
Reju tupagui.
Cuando el sujeto es t, cules son las races?
Oho kavaju 'ri.
Ou mto 'ri.
Oho mto 'ri.
Ou eskulape.
Cuando el sujeto es l, cules son las races verbales?
Jaju kavaju 'ri.
J ah a tupope.
Jaha kokupe.
Jaju kokugui.
Cuando el sujeto es nosotros(i), cules son las races?
Roho mkrope.
Roju ore rgagui.
Roho ore rgape.
Roju publogui.
Cuando el sujeto es nosotr os(e), cules son las races?
Peho yvy rupi.

Peju karrtape.

- 47 -

Peho pene vesno rgape. Peju pene vesno kokugu.


Cuando el sujeto es ustedes, cules son las races?
Oho hikui hgape.
Ou hikui tupagui.
Oho hikui yvy rupi.
Ou hikui klsepe.
Cuando el sujeto es ellos, cules son las races?
GENERALIZACION
Estos verbos son irregulares por cambio de raz. El
verbo (a)ha cambia su raz, que es ha, (jeho), por ha en la
primera persona del singular y en la primera(i) del plural,
tal vez por atraccin eufnica de los prefijos a y ja. Ei
verbo (a)ju cambia su raz ju Geju) PRr u en las terceras
personas, conforme a los siguientes cuadros:

TIEMPO FUNDAMENTAL
(a)ha: ir
Prefijo
SINGULAR
1 p. a
2p.
re
3p.
o
PLURAL
1p.i ja
1p.e ro
2p.
pe
3p.
o

(a)ju: venir
Prefijo Raz
SINGULAR

Raz

ha

JU

ho
ho

re

JU

PLURAL
ja
JU

ha
ho
ho
ho-h

ro
pe

.JU

u-h

JU

EJER6ICIOS DEL VERBO (A)HA


11. COMPLETAR
Ndpa ..................... kokupe.
Che .......................... tupape.

- 48 -

Ha'e ........................ mto 'ri.


Peepa .................. kaavaju 'ri.
ande ....................... klsepe.
Ha'ekura ................ mkrope.
Ore ........................ esk ulape.
12. COMPLETAR LIBREMENTE
Mo6pa ........................................... Kokupepa.
Kokupepa .................................. tera tupape .
............... ... ...... ...... ........ ....... Domingo tupape .
..................... pa nde korapype tera nde kotype.
13. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Oho hikui kavaju 'ri. Oho hikui kavaju 'ri.
ella
nosotros(e)
l y yo
ustedes
tu ta y t
mi madre, t y yo
2. Roho Caacuppe.
l- t - mi maestra, mi madre y yo- nosotros(i) ellas -ustedes.
3. Aha kokupe.
t, mi to y yo- nosotros(i)- ella- t- tu mcir,e y
tu to- ellos - ustedes - tu madre y t - mi to y
yo.
14. RESPUESTA LIBRE
Ndpa mo6 reho.
Mo6pa oh o Carlos.
Kokupepa peho.

- 49 -

J ahpa tupape.
Ahpa gape. (voy a mi casa?: "ga" cuando no
tiene forma directa de posesin, significa "mi
casa". Slo el verbo da la idea de posesin).
Tupapepa roho.
Rehpa- kokupe.
Ohpa hikui eskulape.
15. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 13.1, 13.2 y 13.3

EJERCICIOS DEL VERBO (A)JU.


16. COMPLETAR
Kokuguipa ande ..................... .
Ndpa .......................... mto 'ri.
Ha'pa ....................... kavaju 'ri.
Mooguipa che ............................. .
Ha'ekurapa ................. tupagui.
Mto ripa pe e ............................ .
Orpa ......................... kavaju 'ri.
17. COMPLETAR LIBREMENTE
Mooguipa .................. Tupaguipa.
Eskulaguipa ........ tera almasngui .
..... ................ .. ............... mto 'ri.

18. SUSTITUCION PERSONA -NUMERO


l. Jaju klsepe.
J aju klsepe.
t
ellos

- 50 -

mi maestra y yo
yo
ustedes
Gladis y Mami
2. Peju mkrope.
t -yo - nosotros(i) - tu madre y l -ellos - nosotros(e).
3. Ou tupagui.
nosotros(i)- tu maestra, t y yo- mi madre y yo t- ellos- tu maestra y mi maestra.
19. RESPUESTA LIBRE
Mo6guipa reju.
Mo6guipa ou ha'e.
Kokupepa jaju.
Ajpa esku1ape.
Almasnguipa peju.
Rojpa eskulagui tera kokugui.
20. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los ejercicios 18.1, 18.2 y 18.3.

LOS VERBOS AIREALES


PRESENTACION
Aikuaa che leccin.(!)
aikuaa che mastrape.(l)
Reike nde kotype.
Reike kosinme.
Oi111~ kokupe.
Oime tupape.

- 51 -

Cuando los sujetos son yo, t, l, cules son los prefijos verbales?
Jaiporuka ane kuadrno.
aipytyvo ande sype.(ai)pytyv5 =ayudar.
Roipytyvo ore sype.
Ropytyvo pa'pe.
Peime klsepe.
Peime pende kotype.
Oike hikui eskulape.
Oike hikui che kotapype.
Cuando los sujetos son nosotros (i), nosotros (e),
ustedes, ellos, cules son los prefijos verbales?
Nota: (1) (ai)kuaa: significa saber algo o conocer a alguien o alguna cosa.
GENERALIZACION
Los verbos aireales son una variante de los areales, cuyos prefijos son: ai -re - oi- jai (ai)- roi- pei - o, segn lo
siguientes cuadros.

TIEMPO FUNDAMENTAL
(ai)ke: entrar(oral)
(ai)me: estar (nasal)
Prefijo Raz
Prefijo Raz
SINGULAR
SINGULAR
ai
me
lp. ai ke
2p.
r ei ke
re
me
3p.
oi
ke
o
me
PLURAL
PLURAL
lp.i j ai k e
ai
me

- 52 -

lp.e
22p.
3p.

r oi k e
pei k e
01
k e-h

r oi
pe1
01

me
me
me-h.

Observaciones:
*Cmo saber cules son.las races areales y cules
las aireales? La prctica y el diccionario. Ejemplos: (a)ke:
dormir (areal): (ai)ke: entrar (aireal). Ayuda al principio
tener presente una lista de los principales verbos aireales.
Por eso la ponemos aqu, por separado, orales y nasales ..
*La mayora de los verbos aireales son transitivos,
es decir, pueden tener complemento directo. Como regla
general, cuando el complemento directo es persona, lleva la
posposicin pe = a, cuando es cosa no la lleva. Ejemplo: aikuaa che mastrape: y aikuaa che koty.
Oral es:
(ai)ke: entrar.
(ai)kutu: clavar, apualar.
(ai)pe'a: quitar, abrir.
(ai)ko: andar, vivir en.
(ai)kyty: fregar, lavar
(ai)su'u: morder.
(ai)ty: echar.
(ai)typei: barrer.
(ai)poru: usar.
(ai)poruka: prestar.
(ai)kove: vivir.
(ai)kuaa: saber, conocer.
(ai)papa: contar.

Nasales.
(ai)karai: araar, rascar.

- 53 -

(ai)me: estar.
(ai)pichai: pellizcar.
(ai)koteve': necesitar.
(ai)pytyvo: ayudar.
(ai)nupa: pegar, golpear.
(ai)kyti: cortar.

EJERCICIOS DE AIREALES
21. EJERCICIOS CON PISTAS CASTELLANAS
l. Peime pende kokupe.
Peime pende kokupe.
andar
entrar
2. Reikuapa ne mastrape.
ayudar
22. SUSTITUCIONES
l. Peime pende kotype. Peime pende kotype.
(ai)ko
(ai)ke
2. Roiko ore syndi.
(ai)me
3. Oipe'a ilibro.
(ai)poru - (ai)poruka- (ai)ty - (ai)karai- (ai)papa
- (a1)kuaa- (ai)su'u.
4. Jaikuaa ane mastrape.
(ai)pytyv.
5. Reipichai Susnape.
(a)su'u - (ai)nupa- (ai)karai.
23. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Aike che kotype.
aike che kotype.

- 54 -

l
oike ikotype.
t
nosotros(i)
Arturo y yo
Susana y Alicia
tu madre y t.
2. Reipe'a ne roke.
yo- ellos- Gladis- Roberto y t - mi maestra, Alfredo y yo- mi madre, t y yo.
3. J ai t ypei ande klse.
Daniela- t- ellos- Alfredo y yo- Susana y t.
4. Roime ore rgape.
l- nosotros(i)- ustedes- ellas- yo- t.
24. RESPUESTA LIBRE
Mvapepa reipichai.
Mo6pa reime.
Peikuapa Ralpe.
Aikpa eskulape.
Mvapa oikuaa Selpe.
Mvapa oiporu che libro.
Gldispa oinupa Mmipe.
Mo6pa reity che kuadrno.
Reiporukpa chve nde lpiz.
25. SUSTITUCION LIBRE
Susana oikuaa Maripe.
26. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 23.1 y 23.4.

- 55 -

LA FORMA NEGATIVA DE LOS AREAlES Y AIREALES


PRESENTACION
Apyta tappe.
Ndapyti tappe.
Ae'e Directr andi.
Nae'ei Directrandi.
Aikuaa che leccin.
Ndaikuai che leccin.
Aime che kotype.
Naimi che kotype.

Me quedo en el camino.
No me quedo en el camino.
Hablo con la directora.
No hablo con la Directora.
S mi leccin.
No s mi leccin.
Estoy en mi cuarto.
No estoy en mi cuarto.

GENERALIZACION
Para obtener la forma negativa de los verbos areales y
aireales, se 2.plica el "Cdigo ndi" a la forma afirmativa
cuando los verbos son orales y el "Cdigo ni" cuando son nasales. "Cdigo ndi" o "ni" significa prefijo "nd" o "n" y sufijo
"i", conforme a los siguientes cuadros:
AREALES
l. Oral: (a)guata.

Forma afirmativa

Aplicacin del
Cdigo "ndi".
+ aguata + i
+E+ reguata + i
+ oguata + i
+A + jaguata + i
+O + roguata + i
+A + peguata + i
+ oguata + i-h

Forma neg.

aguata
nd
ndaguati
re guata
nd
ndereguati
oguata
nd
ndoguati
jaguata
nd
ndajaguati
roguata
nd
ndoroguati
pe guata
nd
ndapeguati
oguata-h
nd
ndoguati-h
Observaciones:
* Solamente dos de los prefijos de la forma afirmativa, a y o (aguata y oguata), comienzan por vocal. Los de-

- 56 -

ms comienzan por consonante; por esta razn la aplicacin


del Cdigo "ndi" exige en ellos la aadidura de una vocal
eufnica a su prefijo "nd", sealadas con mayscula. Dichas
vocales no tienen funcin significativa, solamente fontica.
Este es el significado completo del Cdigo ndi o ni, que se
aplica en todos los casos, incluso en los verbos irregulares.
Se ponen los restantes cuadros para que no queden dudas.
2. Nasal: (a)kirirl =callarse.
Forma afim.
Aplicacin del
Cdigo "ndi".

+ akirirl + ri

Forma neg.

akirirl
rekirirl
okir ir!
akirirl

n
n
n
n

+E+ rekiriri + ri
+ okirirl + ri
+A + akil'irl + ri

nakiririri
nerekiririri
nokir ir ir i
naakiririri

rokiriri
pekirirl
okirirl-h

n +O+ rokiriri + ri
n +A + pekirirl + ri
n + okirir1 + ri-h

norokiririri
napekiririri
nokirirtri-h

Nota: Entre los verbos, tanto areales como aireales, hay


algunos cuya raz termina en "i" (oral o nasal) en su forma
afirmativa, como o1, (a)kirirl, (a)heni, (ai)kyti, (ai)typei,
(ai)karai, (ai)pichai. Tales verbos necesitan una "r" euf6nica
para que se les aplique el sufijo "i" del Cdigo ndi. As:
noiri, nakiririri, naheniri, naikytiri, ndaityperi,
naikar liir i, naipichair i.
AIREA LES
l. Oral: (ai)ke

Forma afim.

Aplicacin del
Cdigo "ndi".

Forma neg.

aike

ndaiki

oike

nd + aike + i
nd + E + r eike + i
nd + oike +.i

jaike

nd +A + jaike + i

ndajaiki

reike

- 57 -

ndereiki
ndoiki

roike
peike
oike-h

nd + O + roike + i
nd + A + peike + i
nd + oike + i-h

2. Nasal: (ai)me
Forma afim.
Aplicacin del
Cdigo "ndi".
aime
n + aime + i
retme
n + E + reime + i
oime
n + oime + i
aime
n + A + aime + i
roime
n + O + r oi me + i
peime
n + A + peime + i
oime-h
n + oime + i-h

Forma afim.

Forma neg.
naimi
neremi
noimi
naaimi
noroimi
napeimi
noimi-h

VERBOS IRREGULARES:
a. (A)HA
Aplicacin del
Forma neg.
Ctli~o

ah a
reho
oh o
jaha
roho
peho
oh o-h

ndoroik
ndapeiki
ndoiki-h

nd
nd
nd
nd
nd
nd
nd

11

fttl1 11

+ aha + i
+ E + reho + i
+ oho + i
+ A + jaha + i
+ O + roho + i
+A +peho+ i
+ oho + i-h

ndah
nderehi
ndohi
ndajahi
ndorohi
ndapehi
ndohi-h

b. (A)JU
Forma afim

Aplicacin del
Cdigo "ndi".

- 58 -

Forma neg.

aju
reju
ou

jaju
roju
peju
ou-h

nd
nd
nd
nd
nd
nd
nd

+ aju + i
+E+ reju + i
+ ou + i
+ A + j aj u + i
+ O + roju + i
+ A + peju + i
+ ou + i-h

ndaji
ndereji
ndoi
ndajaji
ndor oji
ndapeji
ndoi-h

EJERCICIOS DE FORMA NEGATIVA


27. EJERCICIOS CON PISTAS CASTELLANAS
Ndapytasi tappe.
1. Ndapytasi tappe.
descansar
caminar
sentarse
estar
andar.
Observacin:
* Tanto los sufijos modales se y kuaa como los adverbios de modo, se aaden a la raz y a esa raz compuesta
se le aade el sufijo "i" del Cdigo ndi. Ejemplos: (aha - ndahi) abase= ndahasi; ae'ekuaa = nae'!!kuai
(aikuaa- ndaikuai) aikuaa pora- ndaikuaa pori;
aguata heta - ndaguata heti. Los adverbios de modo
porii y beta, aunque se es;riban ~~parados del verbo, for:
Jllall con ~~ UOi sola raz CQJTipuesta y el sufijo "i" de la
fprpa rt~g"ttVi Va ~d final d~ )a raz.

2. Neree'e'i ne vesnondi.
andar - estar - re ir se - desean sar - comer.
3. Ndopytu'i hgape.

- 59 -

estar- andar- dormir- comer -acostarse- entrar


-necesitar.
4. Naae'fi tupape.
andar -estar - callarse -entrar - ayudar - rezar re1rse.
5. Noroimi ore rgape.
comer -dormir -andar -entrar -rezar.

28. SUSTffiJCION PERSONA--NUMERO


l. Ndaiki vesno rga rupi.
Ndaiki vesno rga
r upi.
l
nosotros(i)
ustedes
t
ellos
nosotros(e)
2. Ndoki klsepe.
Elsa y yo- mi vecino- l- yo- t- ustedes- Mara
Y yo.
3. Nainupai chamgope.
Nainupai chamgope (che
amgo).
t
Nereinupai namgope.
l- nosotros(i)- ustedes- ellos- nosotros(e).
1

CONCORDANCIA DE SUJETO Y VERBO EN LA


FORMA NEGATIVA
29. SUSTITUCION DE PERSONA -NUMERO
l. Che ndaiki che kotype. Che ndaiki che kotype.
ha'ekura
ha'ekura ndoiki ikotykurape.
nde
pe e'

- 60 -

ande
2. Ha'ekura noimi klsepe.
nde - ha'e- ore -che.
3. Nde ndereiki klsepe.
nde ha che - Blanca ha che - Arturo ha Raul
Blanca ha Susana - nde ha ha'e - Alberto ha che.

30. RESPUESTAS CON LA FORMA NEGATIVA


Peimpa kokupe Raul ha nde. Nahniri, noroimi.
Oikpa eskulape Keli
Reipytyvopa nde rapichpe.
(tapicha, ose. =prjimo)
Blanca ha Susnapa ostudia ingles.
Cristina ha chpa rostudia castellano.
Chpa ast udia guar ani.
Pekirir!pa klsepe Tavi ha nde.
ae'epa tupape nde ha che.
Chpa ahayhu che rapichpe. (a)hayhu =amar.
31. DIALOGO DIRIGIDO
Ere Maripe ha'e noimeiha ikotype.
Ere, Juan ha nde ndapeikeiha
Ere, Susana ha nde ndapekeiha
\sepe.
Ere, che nainupiha che rapichpe.

2. Nde nereimi
nde kotype.
2. Juan ha che
ndor oiki
2. Susana ha che
ndor oki klsepe.
2. Nde nereinup
nde rapichpe.

32. SUSTITUCION LIBRE


Ricardo ndoikuaa porii ileccin.

- 61 -

33. EJERCICIO ESCRITO


Escriba las respuestas a Jos Ejercicios 29. 1-, 29.2 y
29.3.
RECOMBIN ACION DEL MATERIAL
DIALOGO S
N 1

RICARDO:
Rehospa funsionhpe.
Nahniri, ndahasi.
MANUEL:
RACARDO:
Mba'repa.
MANUEL:
Uppe nda igstoi.
Nota: "Uppe" =ah.
PREGUNTAS
Manulpa ohose funsonhpe.
Igstopa chupe funson.
Ndvepa nde gusta funsion.

N2
BETY:
Nde gustpa ko klse (ko =este, a).
He'e, che gusta.
MABEL:
BETY:
Mba' pa nde gusta vv a.
MABEL:
Heta oee'e' guaranme.
Notas: Mba'pa nde gustavva: Qu es lo que
ms te gusta?
oe e' e': se habla.
PREGUNTAS
Mba'pa ogustavva Mablpe.
- 62 -

Hetpa oee'e' guaranme.


Ogustpa chupe la klse.
N3

MIGUEL:
RAUL:
MANUEL:

Ko'g'apa ree'l!vma guaranme.


Hl!e, ae'l!vma.
Ha ree'l! podimapa. (pron.:
"r ee'l!por amapa ").
RAUL:
Nahniri,
nae'l! pora1
gueteri.
(pro.: "nae'l!poriiigueteri").
Notas: ree'l!vma: ya hablas ms. (ve= ms.; ma =ya).
PREGUNTAS
Ralpa oe'e'vma guaranme.
Oe'e poramapa.
o Ndpa ree'e'se guaranme.

NOTAS A LOS DIALOGOS


Dilogos 2 y 3: nde gustavva y ree'l!vma.
Cuando hay dos sufijos consecutivos, ve - va y ve - m a, se
pone en primer lugar el tnico: ve es sufijo tnico; va y m a
son tonos.
N4

BLANCA:
SUSANA:
BLANCA:
SUSANA:

Igstopa ae'l!kuaa guaranme.


Hl!e, igsto.
Ha igstopa ko estudio.
Nahniri, nda igstoi.

Nota: ae'l!kuaa =saber hablar. La primera persona


del plural incluyente se usa tambin como infinitivo impersonal: saber hablar.
- 63 -

PREGUNTAS
Igstopa estudio
Igstopa ae'e'kuaa.
Nde gustpa guarani.

- 64 -

UNIDAD IV
O G A: LA CA S A
DIALOGOS BASICOS
ELSA:
EVA:
ELSA:
EVA:

Nl
Chpa che kar a pe ha che v ai.
Nahnir i, nde nde yv ate ha ne por a.
Ha Btipa ikyra ha ikyre'~.
Nahniri, ha' e ipiru ha iate'~.

ELSA:
EVA:
ELSA:
EVA:

Yo soy baja y fea?


No, t eres alta y linda.
Y Beti, es gorda y diligente?
No, ella es flaca y perezosa.

N2
ARTURO: Che che 'avuku ha che resai.
Nahnir i, nde nde 'avuku ha
RAUL:
rasy.
ARTURO: Antonio hory ha hetia'e.
Carlos iarandu ha ivale.
RAUL:
ARTURO:
RAUL:
ARTURO:
RAUL:

Yo soy melenudo y sano.


No, t eres melenudo y enfermo.
Antonio es amable y alegre.
Carlos es sabio y habilidoso.

- 65 -

nde

N3
BEATRIZ:
IRENE:
BEATRIZ:
IRENE:

Mba'echagupa nde suegra.


Itimbuku ha hova cha'i.
Ha ilja por apa.
Nahniri, pochy rei ha iplagena.

BEATRIZ:
IRENE:
BEATRIZ:
IRENE:

Qu clase de gente es tu suegra?


Es nariguda y cariarrugada.
Y es de buen carcter?
No, es nerviosa y quejumbrosa.

N4
RAQUEL: Ndpa ne akanundu.
MABEL:
Nahniri, che aka rasy ha che resa
ras y.
RAQUEL: Che katu che ahy'o rasy ha che rii
rasy.
MABEL:
Sapy'nte avei che apysa rasy.
RAQUEL:
MABEL:
RQEUL:
MABEL:

T tienes fiebre?
No, tengo dolor de cabeza y mal de ojos.
Y yo tengo dolor de garganta y de muelas.
A veces tambin tengo dolor de odos.

N5
ANA:
EMI:
ANA:
EMI:

Ne mandu'pa Hldare.
Pe besar iv a ileccingui piko.
H~e. pa ha'e; has~ rei ha ikane'o
man te.
Ko'ga omendma, hory ha ime~by
beta.

- 66 -

ANA:

Te acuerdas de Hilda?
Esa que se olvidaba de la leccin?
S, sa es; lloraba de balde y andaba siempre cansad'a.
Ahor~ ya est casada, es amable y tiene
muchos nijos.

EMI:

ANA;
EMI:

SUPLEMENTO
Ko jagua iaro.
Pe vrro iate'Y.
Amo 'ga ituicha.
Ko'i vga ipoguasu.
Umi horkon ijyvate.
Ko 'Qk.~ ituicha ha pa
imichi.

Este perro es bravo.


Ese burro es perezoso.
Aquella casa es grande.
Estas vigas son gruesas.
Esos horcones son altos.

Umi kapi 'i ipor i techor i


fa ko'iva ivai.

Aquellas pajas son buenas


para techo y stas son malas
Esa ventana es gruesa y
sta es delgada.
Aquel alambre es delgado
para alambrado, ste es
ms grueso.
Esos postes son bien
gruesos, stos son de m asiado fin os.
Esa escoba ya es vieja, sta
es ms nueva.
Estos catres ya estn todos
torcidas.
Este vestido no es del todo
bueno, aqul es de ms calidad.
Las puertas chirran.

Esta puerta es grande y sa


es chica.

Pe 'oyeta ianambusu ha
ka lpereri
AmgJ ~mo alambre ipo'i
alambr ador i, ka
ipoguasuve.
Umi pste uma, ipoguasu
pori, ko'ava ipo'i dema.
Pa pe typycha itujma
ha ka ipyahuve.
Ko'i ktre ko'iva
ikech~mbma.

Ko ao ka naiporimbi.
ama ikalidave.
Ok~ngur a

ochiim ba.

- 67 -

FORMAS BASICAS
ra: sufijo tnico de futuro de sustantivos'= para.
Ejemplo: techora =para techo; alambradora: para alambrado.
mba: sufijo tnico de totalidad: ikechemba =est todo
torcido; naiporambi = no est del todo bien; ochiamba:
chirra todo. Su forma oral es el sufijo pa (tnico). Ejemplo:
ipirupa = est del todo seco (piru = flaco o seco). No confundirlo con el pa interrogativo que es tono y no nasalizable.
ngu6ra: sufijo de pluralidad de sustantivos. Es 1<
forma nasalizada de kura, que se usa cuando la ltima
letra de la palabra es nasal. Okengur a = las puertas.
EJERCICIOS DE VOCABULARIO
l. PREGUNTAS
2. REPASO DE WS DIALOGOS
Ndpa nde yvate ha ne pora.
nde yvate
lsapa ipiru ha ikyre'y.
ipiru
ikyre'y
Btipa iate'y ha ivai.
Crlospa hory ha ivale
iate'y
Ne vesnopa iarandu ha hetia'e hory
ivale
Mba'eichagupa nde sy.
Ha'pa ipora ha ivale.
iarandu
Nde tipa ilja pora.
iaka ras y
che ahy'orasy
Nde agulapa hova cha'i.
omenda
3. PREGUNTAS
Ne mandu'pa nde syre.
Ndpa ne akanundu.
Chpa che r ai r asy.
Ha'pa hesari ileccingui.
Chpa che apysa rasy.

4. REPASO DE WS
DIALOGO S
itimbuku
hova cha'i, ose.
ilja por a
ipochy rei
iplagena

- 68 -

Hldapa hase' rei.


Chpa cheaka ras y.
Anapa ikane'o.
mipa imemby heta.

ne akanundu
che r ai ras y, ose.
sapy'nte
che apysa rasy
hory, ose.
memby

1
1

GRAMATICA

LOS VERBOS CHENDALES


PRESENTACION

Che che katape Yo soy bajb.


Cuando el verbo es soy, cul es el prefijo que lo
representa?
T eres amable.
Nde nde rory
Nde ne para
T eres o ests llnda.
Cuando el verbo es eres o ests, cules son los
prefijos que lo representan?
R~ul

Ral es feo.
ivai.
El es alto.
Ha'e ijyvate.
Elena es sabia.
Elena iarandu.
Pe sandia hi'aju. Esa sanda est madura.
Amo 'ga hi'agui. Aquella casa est cercana.
Arturo hesiii.
Arturo es o est sano.
Antonio hasy.
Antonio es o est enfermo.
Cuando el verbo es es o est, cules son los prefijos
que lo representan?

ande ande kyra.

Nosotros somos(i) o estamos(i) gordos.


- 69 -

Nosotros somos(i) o estamos(i) sanos.


Cuando el verbo es somos(i) o estamos(i), cules son
los prefijos que lo representan?

ande ane resfii.

Ore ore piru.

Nosotros somos(e) o estamos(e) flacos.


Cuando el verbo es somos(e) o estamos(e), cul es el
prefijo que lo representa?

pende re tia 'e.


Pe~ pene kyre').
Pe~

Ustedes estn alegres.


Ustedes son o estn diligentes.
Cuando el verbo es uds. son o estn, cules son los
prefijos que lo representan?
GENERALIZACION
* Cuando el adjetivo posesivo tiene significado verbal,
estamos en presencia de los verbos chendales, que es la otra
clase de verbos en guaran.
* El verbo chendal consta de prefijos de persona - nmero y raz nominal. Este verbo es lo que en castellano se
llama la forma pr edicat iv a del verbo ser o estar (su jet o, cpula y predicado). Esto tiene lugar cuando la raz nominal
es un adjetivo calificativo, como es el caso de todos los
ejemplos aducidos en la presentacin.
* El aprendizaje de los verbos chendales no comporta
nada nuevo. Ya est dado en el aprendizaje de los posesivos.
*Para distinguir los verbos chendales de otros verbos,
se antepone a la raz el sufijo "che" entre parntesis. Ejemplo: (che)karape: ser bajo.
* Para la conjugacin del verbo chendal transcribimos
el cuadro esquemtico de los posesivos, pero aplicado a los
chendales. El nombre de "chendal" le viene de sus prefijos
che - nde ...

- 70 -

CUADRO ESQUEMA TICO DE LOS VERBOS


CHENDALES
A. CON NOJ\.1BRES FIJOS (3 persona: i- ij- i- hi).
Oral es: che - nde - ande - ore - pende.
Nasales: che - ne- ane -ore -pene.
l. de consonante inicial (3 persona: i).
Oral: (che)karape
(che)kyre'y
2. de vocal inicial (3 persona: ij - i).
Oral: (che)yvate
Nasal: (che)arandu

3. de pus inicial o vocal acentuada(3 persona: hi).


Oral: (che)'avuku
Nasal: (che)'agui
B. CON NOJ\.1BRES OSCILANTES: 3 persona: h.
Oral: (che)rasy
Nasal: (che)resai
Observaciones:
Existen tres grupos fundamentales de chendales que
se diferencian por su traduccin castellana, pero no en la
conjugacin guaran, que es siempre la misma. Son stos:
l. Los chendales "ser o estar" con adjetivos.
2. Los chendales "tener" con sustantivos.
3. Los chendales de otros significados.
EJERCICIOS DE LOS CHENDALES SER O ESTAR

5. EJERCICIOS CON PISTAS CASTELLANAS


l. Chekarapeve Artrogui.
Chekarapeve Artrogui.
Soy ms bajo que Arturo: ve- gui: el comparativo
ms -que.
feo

- 71 -

lindo
alto
sabio
habilidoso
Ne resii.i vaicha.
2. N e r.esai vaicha.
Eres sana como Eva: icha: es el comparativo como.
gordo- diligente- amable- alegre- sabio.

3. Ip ir u chich a.
Es flaco como yo.
sabio- alto- melenudo- sano- habilidoso.
4. Pende kyr ave che hegui.
Ustedes son ms gordos que yo.
feo- perezoso - enfermo - lindo - sabio - amable sano.
6. SUSTITUCIONES
l. ane kyre'Y estudiara.
(~h~)afe'~

(che)retia'e
(che)resai
(che)vale
2. Ore akarasyro roho Doctrpe.
Ore akarasyr: cuando nos duele la cabeza: r6 =
cuando, si.
(che)akanundu - (che)apysa rasy - (che)ahy'o rasy
- (che)resa rasy.
3. Elsa ikyre'y.
(che)rii.i rasy - (che)porii.- (che)piru - (che)apysa
rasy- (che)arandu - (che)rasy.
4. Pee' pende retia'e.
(che)resai- (che)arandu- (che)aka rasy- (che)ahy'o
rasy.

- 72 -

l
!

7. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO


l. Ne aka rasy.
Ne aka rasy.
ellos
nosotros(i)
l
yo
nosotros(e)
ustedes
2. Che 'avuku.
l -ellos- t- nosotros(e)- ustedes.
3. Ore resai.
t- yo- nosotros(i)- l- ustedes -ellos.
4. Pende ras y.
yo- ellos - nosotros(i)- l- t - nosotros(e).
5. Nde yv ate.
ellos- yo- nosotros(i)- ustedes- l - nosotr
8. RESPUESTA LIBRE
Nde piruvpa ter ande kyrave che hegui.
vapa iaranduve lsagui.
andpa ande yvate ha'ekuraicha.
Peepa pene resai oricha.
Ndpa ne rase rei Hldaicha.
Ralpa hi'avuku Artroicha.
lsapa ijyvateve vagui.
Ndpa nde 'avukuve che hegu i.
9. SUTITUCION LIBRE

Susana ikarapeve che hegui.

- 73 -

10. EJERCICIO ESCRITO


Escriba las respuestas a los Ejercicios 7.1, 7.2, y 7.3.

LA FORMA NEGATIY A DE LOS CHENDALES


Se aplica el Cdigo ndi o ni (prefijo nda o na y
sufijo i) a la forma afirmativa de los chendales, conforme a
los siguientes cuadros.

A. CON NOMBRES FIJOS (3 1 persona: i-ij-i-hi)


l. De consonante inicial (3 pers. i)
Oral: (che)kyra: ser gordo.
F. af.
Cd. + F. af..
F. neg.
nda che kyri
che kyra
nda +che kyra + i
na nde kyri
nde kyra
na+ nde kyra + i
ikyr a
nda ikyri
nda + ikyra + i
ande kyra
na ande kyri
na + ande kyra + i
nda ore kyr i
ore kyr a
nda + ore k ya + i
pende kyra
na pende kyr i
na+ pende kyra + i
nda ikyri-h
ikyra-h
nda + ikyra + i-h
Nasal: (che)kyre'y: ser diligente.
che kyre'y
na+ che kyre'y + i
na+ ne kyre'y + i
ne kyre'y
ikyre'y
na+ ikyre'y + i
na + ane kyre'y + i
ane kyre'y
na +ore kyre'y + i
or~ ~yre'y
na+ pene kyre'y ti
Pene kyre'y
na + ikyre'~ + i-h
ikyre'~ -h

- 74 -

na
na
na
na
na
na
na

che kyre'~i
ne kyre'~i
ikyre'yi
ane kyre'yi
ore k yre' y i
pene kyre'Yi
ikyre'y i-h

2. De vocal inicial (3 pers. ij - i).


Oral: (che)yvate: ser alto. (3 p. ij).
che yvate
nda +che yvate + i
nda che yvat i
nde yvate
na nde yvati
na + nde yvate + i
ijyvate
nda + ijyvate + i
nda ij yv at i
ande yvate
na + ande yvate + i
na ande yvati
ore yvate
nda + ore yvate + i
nda ore yvati
pende yvate na +pende yvate + i
na pende yvati
ijyvate-h
nda + ijyvate + i-h
nda ijyvati-h

Nasal: (che)arandu: ser sabio.


che arandu
ne arandu
iarandu
ane arandu
ore arandu
pene arandu
ijiar angu-h

(3~

na+ che arandu + i


na+ ne arandu + i
na +iarandu + i
na+ ane arandu + i
na+ ore arandu + i
na +pene arandu + i
na+ iarandu + i-h

p. i)
na che arandi
na ne ar andi
na iarandi
na ane ar and i
na ore arandi
na pene aran d i
na iarandi-h

3. De pus inicial (3 p. pers. hi)


Oral: (che)avuku: ser o estar melenudo.
che 'avuku
nda +che 'avuku + i
nda che 'avuki
nde 'avuku
na + nde 'avuku + i
na nde 'avuki
hi'avuku
nda + hi'avuku + i
nda hi'avuki
ande 'avuku na + ande 'avuku + i
na ande 'avuki
ore 'avuku
nda +ore 'avuku + i
nda ore 'avuki
pende 'avuku na +pende 'av uku + i
na pende 'avuki
hi'avuku-h
nda h i'a v uki -l1
nda + hi'avuku + i-h

Nasal: (che)agui estar cercano.


che 'agui

na+ che 'agui + ri

- 75 -

na che 'agur i

ne 'agui
hi'agui
ane 'agui
ore 'agui
pene 'agui
hi'agui-h

na+
na+
na+
na+
na+
na+

ne 'agui + ri
hi'agui + ri
ane 'agui + ri
ore 'agui + ri
pene 'agui + ri
hi'agui + ri-h

na
na
na
na
na
na

ne 'aguri
hi'aguri
ane 'aguri
ore a'aguri
pene 'aguri
h i' agu r i-h

B. CON NOMBRES OSCILANTES (3 1 persona: h)


Oral: (che)rasy: estar o ser enfermo, o enfermarse.
nda che rasyi
che rasy
nda +che rasy + i
nde ras y
na + nde ras y + i
na nde r asyi
hasy
nda + hasy + i
nda hasyi
ande rasy
na+ ande rasy + i
na ande rasyi
ore ras y
nda +ore rasy + i
nda ore rasyi
pende rasy
na+ pende rasy + i na pende rasyi
nda + hasy + i-h
hasy-h
nda hasyi-h
Nasal: (che)resai: ser o estar sano.
che resai
na+ che resai + ri
ne resi
na+ ne resai + ri
hesai
na + hesai + ri
ane resai
na + ane resai + r i
na+ ore resai + ri
ore resai
pene resai
na+ pene resai + ri
hesai-h
na+ hesai + ri-h

na
na
na
na
na
na
na

che resairi
ne resair i
hesairi
ane r esair i
ore resairi
pene resairi
hesairi-h

EJERCICIOS DE LA FORMA NEGATIVA CHENDAL


11. EJERCICIOS CON PISTAS CASTELLANAS
l. Nda che karapi Antnioicha. Nda che karapi
Antnioicha.
feo

- 76 -

perezoso
hbil
2. Na ne akanundi kuehe guaricha.
kuehe guaricha =como ayer.
dolor de cabeza- dolor de muelas - dolor de odos
-dolor de garganta- sano- enfermo.

3. Nda hasyi chicha.


gordo- sano- diligente -amable- alegre.
4. Na ane re sair i J r geicha.
flaco -alto- sabio - perezoso.
12. SUSTITUCIONES
l. Na che aki rasyiro, astudia pora.
ro: si, condicional; o cuando, temporal.
(che)dii rasy
(che)apysa rasy
(che)ahy'o rasy
(che)kane'
2. Na nde retia'i Cecliaicha.
(che)kyra- (che)resai- (che)vale - (che)kyre'y.

3. Na ii\ar anddi andicha.


(che)ate'y - (che)vai - (che)piru - (che)resai.
13. SUSTITUCION PERSONA - NUMERO.
l. Nda ore 'aby'orasyi.

ellos
yo
t
nosotros(i)
ustedes
l

- 77 -

2. Na che ate' Yi estudiara


l -t- nosotros(e)- ustedes -ellos- nosotros(i).
3. Kuehe na pene akanundi.
yo- ellos- t- nosotros(i)- nosotros(e)- Elsa y yo.
4. Ko'ga na ne resiiiri.
l - nosotros(i) -yo- ustedes- Ricardo y yo.

14. RESPUESTA NEGATIVA


Ko'gapa ne resai.
Nahniri, na che resairi.
Cr lospa iate'y.
Antniopa hi'avuku.
andpa ande rasy.
Orpa ore kane'o.
Ha'pa hai rasy.
Peepa pene arandu.
Chpa che kyre'y.
Susnapa hesai.
15. SUSTITUCION LIBRE
Raquel nda ikarapi chicha.
16. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 12.1, 12.2 y
12. 3.

- 78 -

LOS CHENDALES TENER CON SUSTANTIVOS


A. AFECCIONES FISIOLOGICAS
l. (che)embyahyi: tener hambre (pron.: cheem-

buahyi).
na sal fijo (3 p. i ).
F. af.: che embyahyi- ne - ane - ore -pene.
F. neg.: Cdigo Nri +F. af.
2. (che)y'uhi: tener sed (pron.: chei'uhi).
oral fijo de vocal inicial (3 p. ij).
F. af.: che y'uhi- nde - ande -ore- pende.
F. neg.: El Cdigo ndl'i se usa con che -ore - ij.
El Cdigo n'ri se usa con nde - ande -pende.
3. (che)mbyry'i: tener calor.
nasal fijo (3 p. i).
F. af.: che mbyry'i- ne - ane -ore- pene.
F. neg.: Cdigo nr i +F. af.
4. (che)ro'y: tener fro.
oral fijo (3 p. i).
F. af.: che ro'y- nde - ande -ore -pende.
F. neg.: Cdigo ndi se usa con che -ore - i
Cdigo ni se usa con nde- ande -pende.
5. (che)ropehyi: tener sueo.
oscilante oral (3 p. h).
F. af.: che ropehyi- nde- ande- ore- pende.
F. neg.: Cdigo ndri se usa con che -ore- h.
Cdigo nr i se usa con nde - ande -pende.

- 79 -

EJERCICIOS DE CHENDALES "TENER"


17. SUSTITUCIONES
l. Jastudia hetr6 ane embyahyi.
(che)mbyry'i
(che)y'uhi
(che)ropehyi
(che)ro'y
2. Ko'ga nda che ropehyiri klse aja.
(che)ro'y - (che)mbyry'i- (che)y'uhi(che)embyahyi.
3. Ko'ga na ne mbyr y'iri kuehe guaricha.
(che)ropehyi- (che)y'uhi- (che)ro'y.

18. CON PISTAS CASTELLANAS


l. Astudir5 che embyahyi.
tener sed
tener calor
tener sueo
2. Rekaru
rire na nde
"rekarurire").

y'uhiri.

(pron.:

Rekaru rire: despus de comer; rire: despus.


tener hambre - tener sueo - tener calor - tener.
fro.
3. Ha' e ir o' y ve nde hegui.
tener hambre - tener calor - tener sed - tener
sueo.
4. Na pene mbyry'iri ha'icha.
tener sed -tener hambre- tener fro- tener
sueo.
5. Klse aja nda ore ropehyiri. (pron.: "klseaja").
klse aja: durante la clase; aja: durante.

- 80 -

tener sed - tener hambre - tener fro -- tener calor.


6. airnr6 kornedrpe na ane embyahyiri.
ro: si, cuando.
tener sed- tener fro- tener sueo- tener calor.
19. SUSTITUCION PERSONA -NUMERO
l. Rekaru rire na ne embyahyiri. Rekaru rire na
ne embyahyiri.
Okaru rre na
l
iembyahyir i.
yo
nosotros(i)
ustedes
nosotros(e)
Che ropehyir5 akese.
2. Che r opehyir5 akese.
Hopehyr5 okese.
l
ellos -t- nosotros(i)- ustedes.
3. Ne embyahyir5 rekaruse.
nosotros (e)- l -yo- ustedes.
4. Imbyry'iro oiporuse ventilador.
yo- ustedes- nosotros(i)- t- nosotros(e)- ellos.
20. RESPUESTA NEGATIVA
Artropa ijy'uhi.'
Raqulpa iembyahy.
Chpa che ropehyi.
Orpa ore ro'y.
andpa ane embyahy.
Ndpa nde ropehyi.
Pee'pa pende ro' y.

Nahniri, nda ijy'uhiri.

21. SUSTITIJCION LIBRE


Ricardo na imbyry'iri chicha.

- 81 -

22. EJERCICIO ESCRITO


Escriba las respuestas a los Ejercicios 18.1 y 18.2.

LOS DEMOSTRATIVOS
PRESENTACION

a. Adjetivos.
Ka jagua iaro.
Este perro es bravo.
Cuando el adjetivo es este, cul es el correspondiente
en guaran?

Pe vrro iate'y.
Ese burro es perezoso.
Cuando el adjetivo es ese, qu le corresponde en
guaran?
Amo 'ga ipora.
Aquella casa es bonita.
Cuando el adjetivo es aquella, qu le corresponp:: ~n
guaran?
Ko'a vga ipoguasu. Estas vigas son gruesas.
Cuando el adjetivo es estas, qu le corresponde en
guaran?
Umi 'oke ikarape.
Esas puertas son bajas.
Cuando el adjetivo es esas, qu le corresponde en
guaran?
Umi 'oveta imichi.
Aquellas ventanas son chicas.
Cuando el adjetivo es aquellas, qu le corresponde en
guaran?

- 82 -

b. Pronombres.
Ko typycha ipyahu ha pa ituja.
Esta escoba es nueva y sa es vieja.
Cuando el pronombre es sa, qu le corresponde en
guaran?
Pe ktre ipora ha ka ivai.

Ese catre es lindo y ste es feo.


Cuando el pronombre es ste, qu le cor-responde en
guaran?

Ko ao ipora ha ama ikalidave.


Este vestido es bonito y aquL es de ms calidad.
Cuando el pronombre es aqul, qu le corresponde en
guaran?
Ko'ii pste ipoguasu ha uma ipo'i.
Estos postes son gruesos y esos son finos.
Cuando el pronombre es esos, qu le corresponde en
guaran?
Umi alambre ipo'i ha ko'ava ipoguasu.
Esos alambres son finos y stos son gruesos.
Cuando el pronombre es stos, qu le corresponde en
guaran?
[<.q'ff kapi'i igpra ha 11ma iporav~.
Estas pajas &Q11 buenas y aqullas son nejores.
Cuando el pronombre es aqullas, ql} le corresponde
en gu aran ?
GENERALIZACION
Hablamos de demostrativos cuando sealamos personas
u objetos cercanos al que habla o al que escucha o alejados

- 83 -

de ambos. Hacen referencia al lugar y al interlocutor. En


castellano son: este - ese - aquel y tienen gnero y nmero. En guaran tienen nmero pero no gnero (lo mismo
ocurre con los personales y posesivos ya vistos). Cuando
acompaan a un sustantivo son adjetivos y cuando van solos
son pronombres. Las formas de ambos son diferentes en
guaran, conforme a los siguientes cuadros:

DEMOSTRATIVOS
ADJETIVOS
PRONOMBRES
SINGULAR
SINGULAR
Ko:
este, esta.
Ka:
esto, ste, sta.
Pe:
ese, esa.
Pa:
eso, se, sa.
Amo:
aquel, aquella.
Ama: aquello, aqul,
aquella
PLURAL
Ko'a:
estos, estas.
Umi:
esos, esas.
Umi:
aquellos, aquellas.

PLURAL
Ko'ava: stos, stas.
Uma: esos, sas.
Uma: aqullos, aqullas.

OBSERVACIONES:
*Los pronombres estn escritos tal como suenan popularmente pero su forma completa es: kva - pva - amva
- ko'iva - umva. La diferencia, pues, con los adjetivos es
la aadidura de la slaba tona "va". La mayora de las palabras con slaba final "v" seguida de vocal, el pueblo las pronuncia sin la "v".
* El plural de los adjetivos demostrativos pluraliza al
sustantivo, el cual carece de gnero y nmero en guaran.
Comprese ko jagua: este perro y ko'a jagua: estos perros. No hace falta decir ko'a jaguakura. El sufijo "kura"
sobra porque ya hay otra palabra que indica el plural dejagua .
. * ~~ ~~~~mPH!'iHiYP refprz~do" (pronombre y adjetivo)
es muy propio del habla popular y se usa como adjetivo. Ej.:
Ama amo almbre: aquel alambre. Tiene otra variante

- 84 -

1
1

1
1

\
1-

que es el uso intercalado: (adjetivo + sustantivo + pronombre): amo alambre ama: aquel alambre.

EJERCICIOS DE LOS DEMOSTRATIVOS


l. Ko pste po'. Ko pste po'i.
Pe pste ipo'i.
ese
aquel
estos
aquellos
esos
2. Ama amo 'ga .. oremba'e (es nuestro).
pa pe - ka ko- ko'ava ko'a- uma umi.
3. Pe typycha pa itujma. Pe typycha pa itujma.
ko ... ka
Ko typycha ka itujma.
amo ... ama- ko'a ... ko'ava- umi ... uma.
EL VERBO SER
GENERALIZACION
El verbo ser no existe en guaran como se usa en castellano. En su lugar se emplea una coma o la palabra Ha'e,
que se conjuga segn el siguiente cuadro:
EL VERBO HA'E: SER
F. neg: Cdigo ndi +F. af.
F. af.
SINGULAR
SINGULAR
Che ndaha': yo no soy.
Che ha'e: yo soy.
Nde ndaha'i: t no eres.
Nde ha'e: t eres.
Ha'e ndaha'i: l no es.
Ha'e h,a'e: l es.

- 85 -

PLURAL
PLURAL
ande ha'e: somos(i).
ande ndaha'i: no somos(i).
Ore ha'e: somos(e).
Ore ndaha'i: no somos(e).
Pee' ha'e: ustedes son.
Pee' ndaha'i: ustedes no son.
Ha'ek. ha'e: ellos son.
Ha'ek. ndaha'i: ellos no son.
Observacin:
Hay otra variante, en vez de la coma; y es el sufijo ko
(tono enfatizante). No confundirlo con el ko demostrativo
que es adjetivo y va delante del sustantivo.
Hay por tanto, tres formas de decir ser. Ej: che ha'e
ne amgo: yo soy tu amigo; che, ne amgo: yo soy tu
amigo; chko ne amgo: yo soy tu amigo.

EJERCICIOS DE LOS DEMOSTRATIVOS CON "SER"


l. Ka ha'e che rga.

Ka ha'e che rga.


stas
ko'a:va ha'e che rga.
sa- aqullas- sas -aquella.
2. Uma, che kokue.
aquella - sta - sas - stas.
3. P6ako che koty.
aqul -ste -stos- esos.

EL PRONOMBRE POSESIVO
PRESENTACION

[{o Jacua,
Ko }agua,
Ko }agua,
Ko }agua,
Ko }agua,
Ko )agua,
Ko )agua,

ch~mba 'e.

nemba'e.
imba 'e.
anemba 'e.
oremba 'e.
penemba 'e.
imba'ekura.

Este
Este
Este
Este
Este
Este
Este

- es -

perro
perro
perro
perro
perro
perro
perro

es
es
es
es
es
es
es

mo.
tuyo.
suyo.
nuestro(i).
nuestro(e).
de ustedes.
de ellos.

GENERALIZACION
El pronombre posesivo se forma aadiendo la palabra
mba'e al adjetivo posesivo, conforme al siguiente cuadro:

PRONOMBRE POSESIVO
SINGULAR
PLURAL
lp. chemba'e: mo.
anemba'e: nuestro(i).
oremba'e: nuestro(e).
2p. nemba'e: tu yo.
Penemba'e: de ustedes.
3p. imba'e: suyo.
Imba'ekura: suyo de ellos.
Se puede preguntar - con el pronombre interrogativo
posesivo- mva mba'6pa ko libro: (pon.: mavamba'pa):
de quin es este libro? Y se puede responder: chemba'e:
mo, o bien: Arturo mba'e (Arturomba'e): de Arturo.
EJERCICIOS DE DEMOSTRATIVOS CON PRONOMBRES POSESIVOS
23. SUSTITUCIONES
l. Ko libro, chemba'e.
pe
amo
umi

Ko libro, chemba'e.
Pe libro, chemba'e.

k o' a

2. U mi 'ga, penem ba'e.


pe - ko- amo - ko'a.
3. P6ako anemba'e.
Pako anemba'e.
ka
Kako anemba'e.
ama- uma - ko'ava.
24. RESPUESTA LIBRE
Ko typycha kapa nemba'e.

- 87 -

Hee, chemba'e.

Nahniri, ndaha'i
chemba' e.
Pe kav aju papa nem ba'e.
Nahniri, ndaha'i
chemba'e.
Penemba'e piko umi vrro ate'y.
Ko kuadrno piko nemba'e.
Amapa nde sy.
Mva mba'pa amo kokue.
Carlos mba'pa ko libro.
Nde sy mba'pa amo almasen ama.
Nota: tambin se puede negar con el Cdigo ni +
pron. demost.: "na chemba'i, o na chemba'iko, na
ore m ba'iko etc.".
Nemba'pa amo 'ga.

25. SUSTITUCION LIBRE


Ko ao, che sy mba'e.
FORMAS BASICAS
ve - gui: sufijos del comparativo ms -que. (ve, tnico: gui, tono con nombres y tnico con pron. personal:
che hegui).
icha: posposicin nominal tona del comparativo
como.
ro: posposicin verbal tona, condicional - temporal:
si, cuando.
guare: posposicin tnica, pasado de la posposicin tnica gua, adjetivante.
rire: posposicin (n.v.) tnica, temporal: despus de.
(n = nominal; v = verbal).
aja: posposicin (v.) tnica, temporal: mientras, durante.
ko: sufijo tono, afirmativo, tembin suple al verbo
ser, tambin tiene matiz adversativo.
ma: sufijo tono, adverbio de tiempo: ya.
va: posposicin tona verbal: que, relativo.
- 88 -

RECOMBINACION DEL MATERIAL


DIALOGOS

/\ ' \ /() ~...


\ l \_~
,

N 1

MARINA:
TITA:
MARINA:
TITA:

Nde rasy piko Tita.


Cherirasy.
Ha jahpy dentstape.
J ah a m b a e.

PREGUNTAS
Ttapa hesai.
Iaka rasy pilko.
Mo6pa ohose hendie Marina. (hendie =con ellos).
Ttapa ohose dentstape.
N2

JUAN:
JOSE:
JUAN:

Nde gustpa ko eskula.


Pe tro che gustave.
Mba're, it uichave piko.

JOSE:

Nahniri, uppe alunokurtndi i~us

tove.

PREGUNTAS
Ogustpa J ospe k o eskula.
Ogustavpa chupe ko eskula tera pe otro.
Ituichavpa pe otro eskula.
Ha mba'repa ogustave ichupe.
N 3

ELISA:

Mva mba'pa pa pe kuadrno.

- 89 -

ANA:

Mva piko.

ELISA:

Ha pe oiya mesa 'ri.

ANA:

Ndaikuai, ndaha'i chemba'e.

Nota: obsrv.ese qHe "mva" puede traducirse por


"cual" cuando se tratad~ cosa.

PREGUNTAS
Moopa o! pe kuadrno.
Mva mba'pa up~a:
Elsapa oikuaa mva mba'pa.
Ha Anapa oikuaa avei.
N4

LUISA:

Ipor aite nde ao.

EVA:

Nd~

LUISA:

H!e! che gusta. lpyabpJl.

ANA:

He e, ka h a'e

gustpa.
~l}e

PREGUNTAS
Librorepa oe'e Luisa ha Eva.
Iporpa Eva ao.
Ipyahpa.
Mva reglopa.

- 90 -

sy re gaJo.

UNIDAD V
DIALOGOS BASICOS
Nl
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
TIBU:

ULA:

Nde rga lopa ojeiko porli (1).


Oi tapicha ndoguerekiva mba'eve
ha oiko porli.
Mba 'pa er ese.
Nda hgai, nda ijyvyi, nda ikokui.
Ha mv apa omongar u ich upekur a
{2).
Ha'ekur a voi om ba' apo.

TIIHJRCIO:

~Por

~h~S:

~eY

Mnde t ndas se vive bien?


gente que no tiene nada y vive

bien.
11BURCIO:
Qu quieres decir?
No tienen casa, no tienen tierra, no
BLAS:
tienen chacra.
Y quin los alimenta?
TIIHJRCIO:
BLAS:
Ellos rnismos trabajan.
(1) je: es la voz pasiva, que se ver en el segundo
curso. Ojeiko = se vi ve.
(2) mo (mbo): es tambien una voz gramatical (la voz
coactiva), que se estudiar en el segundo nivel'.' Significa
"hacer hacer". Amongaru =dar de corn~r, alirn~ntH.

- 91 -

Patrnpe guara piko omba'apo (1).


Nahniri, imba'er.
Mba' icha r u pfpa u pa.
Oipor u yvy.
Rentepa ojeporuka pe yvy.
Nahniri, tembiapre ha temityngure.

TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:

Nota: (1) Pe guara: Es una posposicin que se usa slo


con nombre. Significa "para". Con los pronombres cambia, y
es "chve guara, ndve guara ... " etc.
TIBURCIO:
BLAS:
TIBURCIO:
BLAS:

Trabajan para un patrn?


No, para s mismos.
Cmo es eso?
Toman la tierra en prstamo ("prestan la
tierra").
TIBURCIO: Se presta gratis la tierra?
No, por trabajo y por cosecha.
BLAS:

N3
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:
TIBU:
ULA:

Yvy porapa pe ojeporukva.


Nahniri, ka'aguy ha javori meme.
Ha upi.
Oiporu hcha ha machte.
Rentepa ojeporuka uma.
Nahniri, tembiapre avei.

TIBURCIO: Es tierra buena la que se presta?


BLAS:
No, puros bosques y malezas.

- 92 -

TIBURCIO:
BLAS:
TIBURCIO:
BLAS:

Y despus?
"Prestan" hacha y machete.
Y esas cosas se prestan gratis?
No, por trabajo tambin.

N4
TIBU:
ULA:

TIBU:
ULA:

Ha upipa mba'e ojapo hikui.


Oity ka'aguy ha omopu'a ichugui
bogara. Upicha hembiappe (1)
opaga ohvo ikunta ha okaru
ha'ekur a ha ifamlia. Omopot i a vei
javori ikokuera.
Ha mba'ichapa ojapo oemitY hag"ua
(2).
Nda ijardoi ha na hymbaguiri. Opor u ahno ha opaga hemit y ngu pe:
avati, kumanda, manduvi uma.

Nota:
(1) Pe: significa "con", instrumento con el cual se hace
algo, se trabaja.
(2) Hagua: es una posposicin que se usa slo con verbos. Significa "para".
TIBURCIO: Y despus qu hacen?
BLAS:
Derriban los bosques y con ellos consuuyen su casa. As con su trabajo van pagando sus deudas y comen ellos y su fami
lia. Limpian tambin la maleza para 1
chacra.
TIIHJRCIO: Y cmo hacen para sembrar?
No tienen arados ni bueyes. "Prestan" ajeBLAS:
nos, pagndolos con su cosecha: maz, poroto, man y esos.

- 93 -

TIBU:

ULA:
TIBU:

ULA:

Ha upi piko opagapa ijyvyre.


Nahniri, ahnopente oiko. Omba'apo
"partfdo" ijrape guarii.
Mba'pa he'ise "partdo".
Ha'nte omba'apo, ha pe temityngue,
35 por ciento yvy jrape guari,
hembyre katu imba'erii.

TIBURCIO: Y despus pagan toda su tierra?


BLAS:
No, viven siempre en tierra ajena. Trabajan "partido" para su dueo.
TIBURCIO: Qu significa "partido"?
BLAS:
El solo trabaja y la cosecha es 35 por
ciento para el dueo de la tierra y el resto
par a l.

SUPLEMENTO
Amba'apo kokupe ha chepy ky'a.
Trabajo en la chacra y tengo los pies sucios.
Ajapo adve ha chepo ky'a.
Hago adobes y tengo las manos sucias.
Ajahu arrjope, chepy poti ha chepo potima.
Me bao en el arroyo, ya tengo los pies y las manos
limpias.
Pe mita hova ky'a ha ndojovaheisi.
Ese nio tiene la cara sucia y no se la quiere lavar.
Isy ombojahu chupe ha hova potima.
Su madre lo baa y ya tiene la cara limpia.
Amo karai hga porii ha ijyvy heta, hkatu na
iamgo heti.
Aquel seor tiene una casa bonita y muchas tierras,
pero no tiene muchos amigos.
- 94 -

Mba'guipa upa. Hakate'y gui.


Por qu es eso? Por tacao.

EJERCICIOS DE VOCABULARIO
l. PREGUNTAS

2. REPASO DE LOS DIALOGOS


Nde tipa nda ikokui.
'ga lo
yvy
Ndpa nderova ky'a.
ojeiko
rentepa
tapicha, ose. ojeporuka
Ha'pa oguereko ardo.
Mvapa omongaru ichupe.
oguereko tembiapo, ose.
mba'eve
temity ngue
Remba'appa patrnpe guara.
Omba'appa imba'era.
oiko pora ka'aguy
upi
Reiporpa yvy reemity hagua. javori
Nde yv ypa ipor a.
(a)mongaru erese
(a)mba'apo meme

Ijyvypa javori meme.

4. REPASO DEL DIA-

3. PREGUNTAS
Mba'pa rejapo.
Aitypa ka'aguy.
Romopu'apa ore rogarii.
Mba'ichapa pejapo peemity
hagua.
Repagapmapa nde yvyre.
Reikpa 'ga ahnope.
Remba'appa partdo
tera nemba'erante.
Ha'pa omba'apo imba'era.
Chpa amba'apo yvy jrape
g'uar ..

LOGO
(a)japo
(ai)ty
(a)mopu'a
u picha
jr a
(a)emity
tymba, ose.
av ati
kumanda
manduvi
pe guara
tembyre

- 95 -

GRAMATICA
LOS CHENDALES "TENER"
B. CON SUSTANTIVOS
SEGUIDOS DE CALIFICATIVOS
GENERALIZACION
*Ya se ha visto que el chendal con sustantivo significa
tener. Ejemplo: po =mano; (che)po =tener mano. Pero en
la forma afirmativa el chendal con solo sustantivo es poco
usado. Ms bien se reserva para la frase posesiva. Ejemplo:
che po =mi mano.
*La forma ms usual es con calificativo. Ejemplo: po::::
mano; ky'a:::: sucio: (che)po ky'a =tener la mano sucia.
* Ya conocemos que cuando el calificativo acompaa a
un sustantivo, se escribe separado del mismo, pero el todo
suena como una sola palabr a(un solo acento) y esto pasa con
estos chendales. Ejemplo: chepo ky'a, suena "chepoky'a".
*Otra cosa es: che po iky'a :::: mi mano est sucia
(chendal con adjetivo). Suena: "che po iky'a (dos palabras).
* El chendal "tener" se usa cuando se quiere expresar
una cualidad del sujeto. Cuando se quiere indicar pertenencia, propiedad, posesin, se usa el verbo areal
(a)r eko = tener. Este pertenece al grupo de los incrementados, de que se hablar luego.
*Ya anteriormente se han visto chendales de sustantivo con el calificativo "ras y" = enfermo, del adjetivo oscilante tasy -ras y - hasy. Ejemplos: (che)ahy' o ras y,
(che)aka rasy, (che)resa rasy, (che)ri rasy, y se traducan por: dolerle a uno la cabeza, los dientes, los ojos, la
muela; tener dolor de cabeza, mal de ojos, etc. Literalmente
sera: tener la cabeza, los dientes, los ojos ... enfermos. En
algunos de ellos vemos que tanto el sustantivo como el adjetivo son oscilantes. El adjetivo oscilante usa invariablemente
la forma en "r" y el que se conjuga es el sustantivo. Ejemplo:
besa rasy: tiene mal de ojos, bi rasy, tiene dolor de
muelas. En adelante los escribimos separados como los dems

- 96 -

calificativos. Ejemplos: (che)ahy'o rasy, (che)aki rasy y


suenan -ya lo sabemos ahora- como una sola palabra.
* El chendal con sustantivo seguido de calificativo
forma un todo en s, es decir, un verbo chendal compuesto;
y los sufijos se aaden al final del todo. o sea pegados al calificativo. Ejemplo: chepo potive: teft~O la mano ms limpia; chepo potivma: ya tengo la mano ms limpia.

BJBRCICIOS DE CHENDALES DE SUSTANTIVOS


CON CALIFICATIVOS
5. EJERCICIOS CON PISTAS CASTELLANAS
l. Cherova potive nde hegui. Cherova potive nde
hegui.
Cherova porave nde
lindo
hegui.
feo
blanco (moroti)
negro (hu)
rojo (pyta)
plido (sa'yju)
sucio
2. Raul hga porave Crlosgui.
Ernesto, Florencia- Ana, Tere- mi vecino, su tosu amigo, su madre.
3. Iplta hetave che hegui. (che)plta = tener dinero.
libro -cuaderno - amigo- vecino - ropa " catre silla - hijo(m) - escoba - zapHo - casa - alrrl.ti~n cuarto- tierras.
4. Ialmacen tuichave che hegui. Ialmacen tuichave
che hegui.
Ialmacen tuichave
t
nde hegui.
ustedes- l - nosocros(i)- ellos- nosotros(e).

- 97 -

6. SUSTITUCIONES
l. Nde libro hetavma ko'ga.
(che)kuadrno

Nde libro hetavma ko'ga.


Ne kuadrno hetavma ko'ga.

(che)mandi'o
(che)avati
(che)kumanda
(che )r ymba k u re
(che)ao
(che)yvy
(che)kokue
2. Ikokue ky'a chicha.
koty -tova, ose- akii- ao- 'ga - apysa - korapy po - py - kosina - sapat u - tesa, ose.
3. Amba'apro kokupe cheavati heta.
mandi'o - kumanda - manduvi - jety(batata) - ao plta - 'ga.
7. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Ikokue ky'a.
nosotros(i)- ellos- nosotros(e)- ustedes- yo- t.
2. Na che kumanda heti.
ellos- t- ustedes- nosotros(i)- nosotros(e)- l.
3. Ko'ga oreyvy pyahu.
yo- ellos- t- nosotros(i)- ustedes.
4. Nda che rga pori'i rojepe, che kga heta.
rojepe =aunque; kga =cultivo.
ellos - nosotros(i)- t- nosotros(e)- ustedes.
8. RESPUESTA NEGATIVA
andpa andekokue ky'a.

- 98 -

Nahniri, na andekokue ky'i.

Mmipa isapatu poti.


Crlospa iamgo beta.
Orpa orelja pora.
Nde agulapa ijahy'o rasy.
JtJdpa ijao ky'a.
Ne vesnopa iktre keche-.
Ndpa ndejuru michl. Uuru =boca).
Chpa che nambi guasu (nambi =- oreja; guasu =
grande).
9. DIAWGO DIRIGIDO
l. Juan, eporandu Mari Crmenpe ijahy'o rasypR.
l. Mari Carmen ere ichupe nahniri, na nde ahy'o
r asyiha.
l. Norberto, eporandu Eugenio ha Francscope ipo
ky'pa.
l. Eugenio ha Francisco, peje ichupe, nahnir i na
pendepo ky'aiha.
l. Pilar, eporandu Milgrospe ijao pyahpa.
l. Milagros, ere ichupe, nahniri na ndeao pyahuiha.
l. Mari Carmen eporandu Oscarpe, isapatu potlpa.
l. Osear, ere ichupe, nahniri, na nde sapatu potlriha.
10. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al Ejercicio 7, nmeros 1.2, 3 y 4.

EL CHENDAL "TENER" CON SOLOS SUSTANTIVOS


EN LA FORMA NEGATIVA: "NO TENER".
GENERALIZACION
El chendal "tener" con solo sustantivo tiene mucho uso
en la forma negativa. Ejemplo: nda che yvyi: no tengo

- 99 -

tierra; beta kampesno nda ijyvyi: muchos campesinos


no tienen tierra.

EJERCICIOS
11._ CON PISTAS CASTELLANAS
l. Nda che kokui.
Nda che kokui.
arado (ardo)
Nda che ar doi.
bueyes (rymba gui) - azada (asda) - machete
(machte)- casa -lechera (rymba lechra) - gallina (ryguasu)- cerdo (rymba kure).
2. Che vesno rajy nda isapati.
rajy: hija del varn
lpiz -cuaderno- libro- ropa.
3. Ore nda ore pltai.
yerba (ka'a)- azcar (asuka)- sal Uuky)- mandioca- maz- batata- miel (era).
12. SUSTI1l.JCIONES
l. Ko'ga nda che ka' i hna.
hna =sufijo de continuidad, conjugable.
mbokaja (coco)- avati- manduvi (man)- mandi'oasuka - kure andy (grasa de cerdo) - ryguasu
rupi'a (huevo de gallina) - mandyju (algodn) jety.
2. Na nde libroi, ajpa.
ajpa = ver dad?
kuadrno - lpiz - rymba gui - birme - kuatia
(papel)- sapatu - ao.
13. SUSTITUCION PERSONA - NUMERO
l. Nda hgai voi.
voi ="luego", mismo, sufijo tnico.
yo- nosotros(i)- nosotros(e)- ustedes- ellos- t.
2. Aniceto ha Paulo nda ijyvyi.

- 100 -

nde ha che - Jos ha che - nde ha ha'e - ore ha Basilio - pee' ha pene vesno.
4. Na che kosini ha okpente akosina.
(a)kosina =cocinar; okpe =afuera.
nosotros(i)- nosotros(e)- ustedes- ellos -l.

LA EXPRESION "NO TENER DINERO PARA"


GENERALIZACION
Se dice, por ejemplo: nda che yvy repyru: "no
tengo para el precio de mi tierra". (no tengo dinero para
comprarme un lote de terreno). Tepy, ose.: precio; r:
para; futuro del sustantivo precio; yvy repy: precio de la
tierra: che yvy repy: el precio de mi tierra. Che yvy
repyri: para el precio de mi tierra.

EJERCICIOS
14. SUSTITUCIONES
l. Nda che yvy repydii.
pohi (medicina) - sapatu - ao - kamisa - radio ardo- asda- machte.
15. SUSTITIJCION PERSONA - NUMERO
l. Roiko pynandi nda ore sapatu repyraigui.
pynandi = pies descalzos; gui = porque, posposicin verbal, causal.
yo
Aiko pynandi nda che sapatu repyr iigui.
ustedes- ellos- l - nosotros(i)- t.

VERBOS DE DOBLE USO: ar eal y eh en da l.


PRESENTACION
che akaru.

yo como.
- 101 -

che che karu.


che aka'u.
che che ka'u.
che amonda.
che che monda.
che akriri.
che che kiriri.
che ake.
che che kerana.
che ae'e.
Che che e'engatu

soy comiln.
yo me emborracho.
yo soy borracho.
y.o robo.
yo soy ladrn.
yo me callo.
yo soy callado.
yo duermo.
yo soy dormiln.
yo hablo.
yo soy hablador.

GENERALIZACION
Ciertas acciones pueden indicar tambin cualidad o hbito. Cuando se trata solo de acciones se usa el verbo areal,
y el chendal cuando se indica hbito. En casi todos los casos,
la raz es siempre la misma.
EJERCICIOS
16. SUSTffiJCION PERSONA - NU:MERO. AFIRMATIVO
Y NEGATIVO
l. Nda che ka'i ha nda che kart1i, ha'u ha ak:aru hetnte.
(ha)'u: comer (algo); se usa tambin para significar
"tomar bebida".
l
Nda ika'i ha nda ikari, ho'u ha
okaru hetnte.
t- nosotros(i)- nosotros(e)- ustedes- ellos.
2. Na ikereni, oke rente oprupi.
oke reIHe: pero duerme con facilidad; oprupi:
por todas partes.
yo- ustedes- t- nosotros(i)- nosotros(e)- ellos.
3. Omondnteko, ndaha'i imondva.
ndaha'i imond.va: "no es que sea ladrn"; va:
que; ko: sufijo tono, apoyativo.

- 102 -

ustedes- yo- ellos- nosotros(i)- nosotros(e)- t.


4. Na che kirirlri, na che fie'engatusinteko.
l - t- nosotros(e)- ellos - nosotros(i)- ustedes.

IMPERSONALES AUXILIARES
Ikat u
Ikatu
Ikatu
Ikatu
Ikatu
Ikatu
Ikatu

akar u.
reke.
oeno.
japyta.
roguata.
pepytu'u.
oguapy hikui.

Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve
Tekoteve

puedo comer.
puedes dormir.
puede acostar se.
podemos quedarnos.
podemos caminar.
pueden descansar, uds.
pueden sentar se ellos.

astudia.
remba'apo.
opytu'u.
jake.
roe'e.
peembo'e.
okirirl hikui.

debo estudiar.
debes trabajar.
debe descansar.
debemos dormir.
debemos hablar.
deben rezar, uds.
deben callar.

OBSERVA ClONES
* El verbo auxiliar en guaran permanece invariable,
y el que se conjuga es el otro verbo. Ejemplo: ikatu aha =
puede ir.
En castellano es al revs: se conjuga el verbo auxiliar,
permaneciendo invariable en infinitivo el otro verbo. Ej.:
puedo comer, puedes comer etc.
*La forma negativa de estos dos verbos auxiliares es la
propia de los chendales: el cdigo "ndi" para ikatu y el
"ni" para tekoteve: nda ikati, no poder; na tekotev!i,
no ser necesario.
* Popularmente se usa ms ndikat i que nda ikat i.

- 103 -

EJERCICIOS
17. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Heta la ati'u, ndikati ake chuguikura.
ati'1 = mosquito; chuguikura = por causa de
ellos.
t- nosotros(i)- ustedes- ellos- nosotros(e)- l.
2. Ikatu reju che rgape, na tekoteveinteko, hi'a
chve.
nteko =pero; hi'a chve =me parece que.
yo- l- ellos- ustedes- nosotros(e)- nosotros(i).
3. Tekoteve' oho eembucpe ha ndikati, ndaipri
mkro.
ndaipri =no hay.
yo- nosotros(e)- t- ellos- nosotros(i)- ustedes.
4. Na tekotevei ne arandu eterei ree'e hagua guaranme, restudir6 ikatu ree'e'.
nosotros(i)- yo- ustedes- l - nosotros(e)- ellos.

CHENDALES CON OTRO SIGNIFICADO


PRESENTA CION
Che resari che leccingui.
Che mandu 'a che
Che

ras~

~yre.

ndavy'iro.

Che pochy airo oienupa reva.

- 104 -

Me olvido de mi leccin.
Me acuerdo de mi
madre.
Lloro cuando no me
hallo.
Me enojo cuando hay
quien es golpeado sin
motivo.

OBSERVA ClONES
*Esta clase de verbos chendales indica accin personal,
ms que cualidad o propiedad del sujeto ..
* (che)resari, es oscilante oral; (che)rase, es oscilante
nasal.
*En "acordarse de", la preposicin "de" es rgimen del
verbo acordarse; lo mismo ocurre con "olvidarse de".
Pero en guaran, el rgimen de "acordarse" es la posposicin "re": (che)mandu'a ... re; y de "olvidarse" es "gui":
(che)resari ... gui. Hay verbos, tanto chendales como areales, que tienen su propio rgimen. El diccionario de Guasch
los pone; y se aprenden con el uso.

EJERCICIOS
18. SUSTITUCION PERSONA - NUMERO
l. Che mandu'ro che sy amyryire, che rasese.
amyryi =difunto.
l -t- nosotros(e) -ustedes- ellos - nosotr os(i).
2. Nderejuviro, nda che pochy mo'ai.
mo'ai =sufijo tnico de futuro negativo.
yo, t
Nda juviro, na nde pochy
m o' al.

l, yo - nosotros(i), l - t, nosotros(e) - ellos,


nosotros(i) - t, l - yo, ustedes - nosotros(e), ustedes- nosotros(e), t.
3. Nderesariro ne leccingui, restudia jeynte ara.
ara: vaera =sufijo tono de obligacin: "deber".
yo- nosotros(e)- l -ustedes- nosotros(i)- ellos.

VERBOS IMPERSONALES DE FENOMENOS DE LA


NATURALEZA, AREALES Y CHENDALES
AREALES
oky: llueve

CHENDALES
haku: hace calor.

- 105 -

hatatina: hay neblina.


hayvi: lloviznar.

osunu: truena.
otiri: relampaguea
(rayosr
hayviru'i: garuar.
oveJa: hiela.
hayvi veve: lloviznar con viento. overa: relampaguea.
ijarai: est nublado.
opr: escampar.
mbyry'4i: hace calor.
havy'i: hay humedad.
ro'y: hace fro.

ALGUNOS SUSTANTIVOS DE FENOMENOS DE


LA NATURALEZA
Ama: lluvia.
Aravera: relmpago.
Amandu: granizo.
Ar ai: nube.
Aratiri: rayo.
Ara vai: tormenta, mal
tiempo.
Arasunu: trueno.
Amarayvi: llovizna.
Amangy: lluvia (variante).
EJERCICIOS
19. CON PISTAS CASTELLANAS
l. Ara haku ramo, py'yi oky tuicha.
(Ara haku: el verano; py'yi: con frecuencia;
ramo: posposicin verbal tona: cuando; oky tuicha: llueve a cntaros, "grande").
truena, relamaguea, hace calor.
2. Ara ro' y jave, hatatina jepi.
ara ro'y: el invierno; jave: posposicin tona: durante; jepi: suele, sufijo tono.
llovizna- gara- llovizna con viento- hiela - hace
fro.
20. DIALOGO DIRIGIDO
l. Eporandu ichupe okytapa.

- 106 -

l. Ere ichupe ndoky mo'aiha.


l. Eporandu ichupe oveltapa.

21. SUSTITUCION LIBRE


Arturo ip oc by t a n der ehir o h g ap e.
22. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al Ejercicio 18.1, 18.2 y 18.3.
RECOMBINACION DEL MATERIAL

DIALOGO S
N 1

MARI CARMEN: Rejahtapa.


Nahniri, ajohi rae'ta che ao.
MILAGROS:
MARI CARMEN: Hetpa ndeao ky'a.
Nahniri, ndaheti.
MILAGROS:
(a)jahu: baar se
(a)johi: lavar
rae': antes (adv.), primeramente.
PREGUNTAS
Ojahtapa Milagros.
Mba'pa ojapo rae'ta.
Ojohitapa ijao potf.
Mari Crmenpa ndojoh mo'ai jao.
Milgrospa ijao ky'a heta.

- 107 -

N2
NOLBERTO:
FRANCISCO:
NOLBERTO:
FRANCISCO:

Nde yvymapa kolga.


Nahniri, aheka gueteri ana.
Mo rupipa reheka.
Alto Parana rupi. Uppe oi yvy
pyahu.
(a)heka: buscar.
uppe: all.
ana: hna conjugado.

N3
PILAR:
ELDA:
PILAR:
ELDA:

Na nde ahylo rasyvimapa.


Nahanirivima, che ti pa nte.
Mb a e p oh ap a r e u r a' e.
Poha anmente akuera.
nariz; pala: trancado; ti pa'a ==nariz trant r:
cada.
remedio; pe: con (instrumento)
poha:
poha ana: hierbas medicinales.
r a' e:
sufijo tono de pasado interrogativo.
re' u:
comiste; (ha)'u: comer (algo).
akuera:
me cur; (a)kuera: curarse, sanar.
1

PREGUNTAS
o Pilrpa iti pa'a.
o Mvapa ijahy'o rasy ra'e.
FORMAS BASICAS
ana: conjugacin de hna.
ara: vaerii: obligacin (tono).
jepi: soler (tono).

- 108 -

mo'ai (tnico): futuro negativo.


peguara (separable): para (tnico).
r a' e: pasado interrogativo (tono).

- 109 -

UNIDAD VI
D 1 A L O G o S B A S 1 C O S
N 1

MABEL:
ARTURO:
MABEL:
ARTURO:

MABEL:
ARTURO:

MABEL:
ARnJRO:

Mba' pa r er ah ta nde r pe k o o
pyahur a.
Arahase ichupe ikampra pyahura. Ha ndpa mba'e rereko
nde sype guara.
Ar eko ich u pe fuar a petei a o
pyahu ne porha.
Che ryvymfme aru ipelotari, ha
nde reru nde kypy'ype imuiiekar a ajpa.
Qu le vas a llevar a tu pap para este
ao nuevo?
Quiero llevarle para su campera nueva.
Y vos qu tens para tu mam?
Tengo para ella un hermoso vestido
nuevo.
A mi hermanito le traigo para su pelota.
Y vos le tras a tu hermanita una mueca, verdad?
N2

BETY:
ELI:

Ndpa rerovia aipo Pap Noel.


Jess onasro guare, aikuaa
bague hendpe Magokur a.

- 110 -

ou

BETY:

Mooguipa ou ha mba'pa ogueru


hikui ic hupe.

ELI:

Ou mombyr ygui kuar ah y reseguio.


Oguahe Belnpe, oesii henondpe
ha oguehobe ikaramegugui icbupe
guara, 6ro, insinso ha mrr a.

Nota:
Aipo: es un demostrativo que se usa con sustantivo
desconocido y ausente: significa "el tal".
Ro guare: es pasado de ro: cuando (es verbal).
Hague: es pasado de ha: que, y determina el tiempo del
verbo.
Guio: significa "del lado de".

BETY:
EL!:

BETY:
ELI:

Vos cres en el tal Pap Noel?


Cuandb Jess naci, s que vinieron
junto a l los Magos.
De dnde vinieron y qu le trajeron?
Vinieron de lejos, de donde sale el sol.
Llegaron a Beln. se arrodillaron ante l
y sacaron de sus cofres para l, oro, incienso y mirra.

N3
BERTA:

Mba'pa r e'use.

MARIO:

Ha'use so'o ka'e mandi'o reve.

BERTA:

Ne rambosagupa reipota rora


kamby.
Hee, upa ipora.

MARIO:

BERTA:
MARIO:

Qu quers comer?
Quiero comer carne asada con mandioca.

- 111 -

BERTA:
MARIO:

Y para tu desayuno quers ror con leche?


S, eso est bien.

N4
LUIS:

JENI:
LUIS:

JENI:
LUIS:
YENI:
LUIS:

YENI:

Mba'p a ere. J aht apa jer okyh pe.


Moopa oikta.
Karai Polpe, ha kachka memta
la mba'epu.
Upichar ahta.
Qu decs: vamos al baile?
Dnde va a ser?
En lo de don Policarpo, y la msica va a
ser toda de cachaca.
Entonces me voy a ir.
SUPLEMENTO

Araba jepi che rpe mandi'o che kokugui.


Suelo llevar a mi padre mandioca de mi chacra.
Areko ramo jepe, beta mandyju, apytajeynte
ndareki ramo guicha mba'eve.
Aunque tenga mucho algodn, me quedo noms otra vez
corno si no tuviera nada.
Apaga rire che kunta, apyta jeynte
mba'eve'yre.
Despus de pagar mis deudas, me quedo otra vez sin
nada.
Che arovia oiha andejra ha oangarekoha
mboriahukurare.
Yo creo que Dios existe y que cuida de los pobres.
Arovia Jesucristo ou bague yvy 'ri ogueru
hafua mborayhu ha py'aguapy

\
- 112 -

Creo que Jesucristo vino sobre la tierra para traer


amor y paz.
Mba'pa oiko. Oiko petei accidente rtape.
Qu hay? Hubo un accdente en la ruta.

Oipa ararniro.
Hay almidn?

Ndaipri hina ko'ga.


No hay ahora.
f

1r
t

EJERCICIOS DE VOCABULARIO
l. PREGUNTAS

2. REPASO DE LOS
DIALOGO S
nde rpe.
peguara

Re' u sp a so' o.
Rerahtapa mngo nde
rgape.
Rerekpa mero nde kokupe.
Jartapa jety merkdogui.
Rerovipa oiha andejra.
Ne vesnopa oguerovia pra.
pra ==fantasma.
Ha'pa oguerovia paje.
paje =exorcismo.
Mooguipa anohe plta
yvyguy.
plta yvyguy =tesoro.
Reipotpa kamby tera kesu.

3. PREGUNTAS
Rerovipa Jesucristo ou

ichupe guara
pete!
ne porava
tyvyra, ryvy:
biforme.
kypy'y
ajpa
aipo
onase
roguare
hague
hendpe

ose.

4. REPASO DE LOS DIALOGOS


ka'f'
mombyry
- 113 -

hague yvy 'ri.


so' o
reve
Oiktapa embyaty.
kuarahy
rambosagua
embyaty =reunin
k u ar ahyr ese-gu io
Oikpa ra'e Misa.
(a)esf
(ai)p ota
Ka'arpa oi"ko embo'e
henondpe rora
(a)nohetupape.
kamby
Oikpa ra'e accidente rtape.
(a)raha
Mba'pa oiko ra'e embo'ehpe.
(a)r u
Mba'pa reipota.
karamegua oiko
(ha)'u
mba'epu
Reipotpa roho t upape.
Okypa ra'e Msa oiko aja. (ha)'u
upich ar 6
jeroky
ere
GRAMATICA

VERBOS INCREMENTADOS
PRESENTACION
Araha avati ryguaspe.
Araha kamby che agulape.
Reraha sevi nde sype.

Llevo maz a las gallinas.


Llevo leche a mi abuela.
Llev s cebolla a tu
mam.
Reraha m:mdl'o kUJ'~pe.
Llevs tnandloe!l a io~
chanchos.
Ogueraha jety hgape.
Lleva batata a su casa.
Ogueraha yvoty mastrape. Lleva flores a la maestra.
Cuando el prefijo termina en "o", qu slaba se le
aade?

Jaraha ka'a embyatyhpe.

Llevamos yerba a la reunin.


~
Jaraha jepe'a ane kosinme. Llevamos lea a nuestra
cocina.
- 114 -

Rogueraha kesu ore tipe.

Llevamos queso a nuestro


to.
Rogueraha kumanda
Llevamos poroto para
rovende hagua.
vender.
Cuando el prefijo termina en "o", qu slaba se le
aade?

Peraha mero merkdope.

Uds. llevan meln al mercado.


Uds. llevan almidn a su
cuado.
Llevan pescado para comer.

Peraha aramiro pende


rovajpe.
Ogueraha hikui pira
ho'u hagua.
Ogueraha hikui plta
Llevan dinero a su casa.
hgape.
Cuando el prefijo termina en "o", qu slaba se le
aade?
GENERALIZACION
Los verbos incrementados son un grupo de verbos
areales que aumentan con la slaba "gue" en los prefijos
terminados en "o". Su cuadro es el de cualquier verbo areal,
menos en los prefijos terminados en "o". Son ellos:
(a)raha: llevar.
ogueraha: lleva.
rogueraha: llevam

S.

(a)rovia: creer.
oguerovia l cree.
roguerov'ia creemos.

(a)I'@Kp; t~ner.
Ca)q: tr a;:r.
oguereko: l tiene
ogueru: l trae.
roguereko: tenemo .
rogueru: traemos.
(a)nohe-: sacar.
oguenohe-: 1 saca.
roguenohe-: sacamo,.
- 115 -

EJERCICIOS
5. CON PISTAS CASTELLANAS
l. Ar ah a y psogui.
traer - sacar.
2. Reru jepe'a ka'aguygui.
jepe'a =lea
sacar - llevar.

3. Oguenohe' mandi'o kokugui.


traer -llevar.
4. Roguereko sanda ore karrtape.
traer - llevar - sacar.
6. SUSTITIJCION PERSONA- NUMERO
l. Che arovia nde erva.
va= lo que
t
Nde rerova la nde erva.
l -ella- nosotros(i) - nosotros(e)- ustedes- ellosellas- nosotras(e).
2. Ha'e ndoguerov ree'Ekuaataha guaranme
un me 15 dipe.
yo- nosotros(e)- t- ellos.
3. Che aru mngo ndve guara.
ndve guara= para ti.
t para m -l para nosotros(i) - nosotros(e) para
ustedes - ellos para nosotros(i)- l para ustedes ella para ellos- nosotros(e) para ellos - nosotros(e)
para ti - nosotros(i) par a ellas.
4. Ndererah nde libro klsepe.
nosotros(i) - eJios - ellas - l - ella - Osear y yo nosotros(e)- yo- Juan y Mari Carmen.
~

- 116 -

1
t'

5. Ore roguerovia, pee' pee'e-taha guaranme.


yo que t~- yo que l - ellos que yo - yo que ellos nosotros(i) que l - nosotros(e) que l - l que nosotros(i).
6. Renohe- nde libro ha nerenohei ne kuadrno.
l -yo- nosotros(i)- ustedes- nosotros(e) -ellos.
7. RESPUESTA LIBRE
Pee-pa peru ra'e pende libro.
Ha'ekurapa ogueraha hna ijasda.
andpa jarahta tembi'u kokupe (tembi'u =comida).
Ndajaraha mo'aipa kamby ande sype.
Mba'pa jarta kokugui.
Penohe hettapa y psogui.
Ha'pa oguerovia ikatul1a oe'e guaranme.

1
1

8. DIALOGO DIRIGIDO
l. Eporandu ne amgope, ikatpa ogueraha nde librokura Paraguaype.
1. Ere chupe rerutaha ita'yrape hugte (ta'yra, ra'y
=hijo de varn).
l. Eporandu ichupe oguenohe-tapa plta Bnkogui.
1. Ere ichupe ndererekoiha plta Bnkope.
l. Eporandu ichupe oguerekpa hga Paraguaype.
l. Ere ichupe nde sy oguerekoha petei 'ga Capiatpe.
9. SUSTITIJCION LIBRE
Antonio ogueru lbro Paraguaygui.
Arturo ndoguerah ilbro klsepe.
10. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al Ejercicio 6, del 1 al 6.
- 117 -

VERBOS IRREGULARES POR CAMBIO DE PREFIJOS


PRESENTACION
Ha 'u so'o ha nda 'usi vori.
Como carne y no quiero comer vor.
Re'u mandi'o ha ndere'i spa.
Comes mandioca y no comes sopa.
Ho'use kumanda ha ndo'usi lkro.
Quiere comer poroto y no quiere comer locro.
Ha 'a snhape ha nda 'i t ujpe.
Me caigo en la zanja y no me caigo en el barro.
Re'a mtogui ha ndere'i mkrogui.
Te caes de la moto y no te caes del mkro.
Ho'a heta mngo ha pakova ndo'i.
Cae mucho mango y no caen bananas.
Ara hakro hay'u py'yi. Che katu nday'i, aterernte.
Cuando hace calor, tomo agua con frecuencia. Yo. sin
embargo, no tomo agua, tomo terer noms.
Nde rgapente rey'u; brpe nderey'i.
En tu casa noms toms agua; en el bar no toms agua.
KavaJu hoy'u heta ha ndoy'i oguata aja.
El caballo toma mucha agua y no toma agua mientras
camina.
Ha'yta arrjope ha nda'yti che rgape.
Nado en el arroyo y no nado en casa.
Re'yta rope; arr~;ope ndere'ycasi.
Nadas en el ro; no quieres nadar en el arroyo.
Ha'e ho'yta para, iamgo katu ndo'ytakuai.
El nada bien, pero su amigo no sabe nadar.

- 118 -

'

GENERALIZACION
Hay cuatro verbos areales que, en su forma afir..mativa,
anteponen una "h" eufnica al prefijo "a" de la primera persona del singular y al "o" de las terceras personas. Por
tanto, la lista completa de sus prefijos es: ha -re - bo - ja ro - pe - ho, en vez de a- re - o - ja - ro - pe - o. A estos
verbos, por abreviar, los llamamos "irregulares en h". Pero
la forma negativa es plenamente regular, porque en ella, el
prefijo "nd" del cdigo 'ndi", suple la funcin eufnica que
tena la "h" en la forma afirmativa.
He aqu la lista de sus enunciados:
(ha)'yta: nadar.
(ha)' a: caerse.
(ha)y'u: tomar agua.
(ha)'u: comer.

'
1

r1

'

Observaciones:
*Como se ha visto, la irregularidad de estos verbos es
mnima y de valor puramente fontico.
* Aqu se presenta por primera vez el "complemento
directo antepuesto" a la raz., antes del prefijo. En el verbo
(ha)y'u, el complemento directo y: agua, pierde su 'pus'
por razn eufnica y se antepone a la raz u, formando la
nueva raz "y'u ": 'agua comer'. (ha)y'u, suele pronunciarse
comnmente (ha)i'u.
A propsito de esto, hay algunos verbos en guaran
que usan preferentemente esta forma: por ejemplo, el verbo
(a.)kay'u: tomar mate. Su gnesis es el siguiente:
Ka'a: yerba; y: agua; ka'ay: mate, forma fonetizada
de ka'a'y (infusin de yerba); kay'u es la forma fonetizada
de ka'ay'u; (a)kay'u, se pronuncia comnmente (a)kai' u.
Pero puede decirse tambin en la forma normal de
complemento pospuesto: (ha)'u ka'ay: tomar mate. Asimismo: hay'use: quiero tomar agua, puede decirse: ha'use
y: quiero tomar agua.
* (ha)'u es verbo transitivo que se traduce por comer; en realidad significa ingerir cualquier clase de alimento, slido o lquido (carne, leche, frutas, jugos, bebidas .. ). Se distingue de (a)karu: comer (en general), verbo
intransitivo.

- 119 -

EJERCICIOS

1
11. SUSTITUCION PERSONA- NUMERO
l. Ha'use so'o.
l- nosotros(i)- t- ellos- nosotros(e)- ustedes.

1
'

.
!
t

2. Re'tapa spa paragui.


yo- l - nosotros(e)- ustedes- nosotros(i)- ellos.
3. Ndo'usi chipa so'o.
nosotros(i)- yo- ustedes- l - nosotros(e)- ellos.
4. Ndaja'u mo'ai kumanda jop"ara.
t- yo- ustedes- nosotros(e)- ellos -l.
5. Nda'asi che r:upgui (tupa ose.: cama).
nosotros(i)- t- ustedes- nosotros(e)- ellos- l.
6. Re'ta tujpe.
ellos- ustedes- nosotros(e)- l - yo- nosotros(i).
7. Ha'pa ho'a ra'e yvyku'pe.
yo- nosotros(e)- ellos- ustedes- nosotros(i)- t.
8. Ndere'a mo'ai snhape.
yo- nosotros(i)- ellos- ustedes - nosotros(e)- l.
9. Che hay'use ko'ga.
t- ustedes- ellos- nosotros(i)- l - nosotros(e).
10. Nde rey'ta uperirnte (uperirnte = despus
noms).
yo- nosotros(i)- ustedes- ellos - nosotros(e)- l.
11. Re'u rire mngo, nderey'i vaera.
rire =despus de; vaera =obligacin: deber.
yo- ellos - nosotros(i)- nosotros(e)- ustedes -l.
12. Re'ytaspa arrjope.
ellos- nosotros(e)- l -ustedes.

- 120 -

13. Jakaru rire, ndovali ja'yta (ndovali = no conviene).


t- nosotros(i)- yo- l- nosotros(e)- ellos.
14. Re'ytakuamapa ko'ga.
l -ustedes- ellos.
15. Nda'ytakuai gueteri.
nosotros(e)- l -ellos.
16. Ne'i'ra gueteri ha'ytakuaa (ne'i'ra gueteri =todava no).
l - nosotros(e)- ellos.
17. Ja'ytta klse rire.
yo- ustedes- l- t~ nosotros(e)- ellos.
18. Ha'ytase ne ndie arrjope.
t, yo
Re'ytase che ndie arrjope.
l con nosotros(i)- nosotros(i) con ellos - nosotros(e) contigo- ustedes conmigo.
12. RESPUESTA LIBRE
Mba'pa re'useve, sanda tera mngo.
Ne rambosagupa reipota kosdo tera kafe.
Re'uvtapa jet y.
Sanda 'ripa ikatu ja'u kamby.
Ndpa ndere'i gueteri yvyra rakagui. (yvyra raka =
rama del rbol).
Uppepa ja'ta tujpe.
Re'r5 tujpepa mba'e rejapta.
Ha'pa ho'r5 opu'a jey (a)pu'a =levantarse.
Pee-pa pey'u tera peterere.
Ndpa re'va. nde rupgui pyhare (va = sufijo tono
de tiempo habitual: soler).
Ha'pa ho'yta heta.
Mba'pa re'useve: cerveza tera Coca Cola.
Ikatpa aterere cerveza 'ri.

- 121 -

13. DIALOGO DIRIGIDO CON RESPUESTA LIBRE


Eporandu ichupe oikuapa tembi'u paragui.
Epor andu ichupe ho'uspa mbeju.
Eporandu ichupe, ho'uvtapa mbaipy (polenta).
Eporandu ichupe, ohechmapa "Apndice: tembi'u
paragui".
14. SUSTITUCION LIBRE
Antonio ho'use lkro.
14. EJERECICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al Ejercicio 11, nmeros 1, 2,
3, 4, 6, 9, 12, 17.

EL VERBO (HA)'E: DECIR


PRESENTACION
Che ha'e ndve peref mba'e.
Yo te digo una cosa.
Che h11 'e upa nde sype.
Yo le digo eso a tu madre.
Nde ere reikuaaseha guarani.
T dices que quieres saber guaran.
Nde ere ikaruha reie't.
T dices que puedes hablar.
Nde sy he'i ne poraha.
Tu madre dice que eres bonita.
Nde sy he'i reho hagua.
Tu madre dice que vayas.
ande ja'e javy'aha Barrrope.
Nosotros decimos que nos hallamos en Barrero (a)vy'a
alegrarse, ser feliz

- 122 -

f
ande ja 'e iporaha rembi'u.
Nosotros decimos que es buena la comida.
Ore ro'e rokuaaseha guaran.
Nosotros decimos que queremos saber guaran.
Ore ro'e pee'me jahuga hagua vlei.
Nosotros les decimos a ustedes que juguemos al vlley.
Pe~ peje pevy'aha ko'pe.
Ustedes dicen que se "hallan" aqu.
Pe~ peje orve ae'~ve bagua guaranme.
Ustedes nos dicen que hablemos ms el guaran.
Ha'ekura he'i chve ndahsjiha guaran.
Ellos me dicen que no es difcil el guaran.
Ha'ekura he'i oikuaa pya'ereha.
Ellos dicen que (lo) sabrn pronto.
GENERALIZACION
El verbo (ha)'e: decir, aunque sea tambin uno de los
irregulares en "h", es adems irregular en la mayora de sus
prefijos y/o races. Es el nico verbo verdaderamente irregular en guaran, y con l culmina la lista de los mismos.
Pero su forma negativa, una vez conocida la afirmativa, no
ofrece dificultad; es la ya conocida aplicacin del cdigo
"ndi" a la forma afirmativa, teniendo en cuenta que, al ser
verbo en "h", sta queda eliminada en la forma negativa. He
aqu su cuadro.

(HA)'E: DECIR
Che nda'i
Che ha'e
Nde ndeeri
Nde ere
Ha'e nde'ri
Ha'e he'i
ande ndaja'i
ande ja'e
Ore ro'e
Ore ndoro'i
Pee peje
Pee ndapeji
Ha'ekura nde'ri
Ha'ekur a he'i
- 123 -

Observaciones
* La raz del verbo es e, monoslabo "pus" (je'e = el
decir).
*Hay dos personas regulares: las primeras del plural:
ja'e y ro'e: decimos.
* Es un verbo transitivo que no admite complemento
directo de persona sino de cosa; el de persona es indirecto,
como puede verse en la presentacin de la primera persona
del singular. La divisin de los transitivos segn los tipos de
complemento directo, nos ser til ms adelante.
*Este verbo es ms usado en oraciones compuestas que
en simples. Cuando es el verbo principal de una oracin
compuesta, posee dos conceptos diferentes: o bien es un
verbo de "entendimiento": expresa una opinin. Ej: Dice
que eres bonita; es una opinin. El verbo subordinado
"eres bonita" est en modo indicativo; en guaran: "he'i ne
poriha"; ha: que, ya lo conocemos por ejercicios anteriores. O bien es un verbo de "voluntad": expresa ruego, deseo,
mandato. Ej: Dice que vayas, es un deseo (ruego, orden). El
verbo subordinado "que vayas" est en subjuntivo; en guaran: "he'i reho hagua"; hagua: que.
Acabamos de conocer un nuevo concepto de la posposicin "hagua". Hasta ahora era solamente un 'para' verbal de
finalidad, como en: astudia aikuaa hagua, estudio para
saber. Ahora es un "que volitivo", con varios ejemplos de su
uso en la presentacin.
EJERCICIOS CON EL VERBO (HA)'E Y EL COMPLEMENTO INDIRECTO PRONOMBRE PERSONAL

18. SUSTIWCION PERSONA- NUMERO


l. Che ha'e ndve ndastudiaiha che akarasyro.
l a ti- t a m- nosotros(i) a l - nosotros(e) a l ellos a m- yo a ustedes- ustedes a l -t a l.
2. Mba'pa erese chve.
yo a ti - ellos a m - yo a l - nosotros(i) a ellos ellos a nosotros(e)- ustedes a ellos - ellos a ti - yo
a ustedes- ellos a ustedes - ustedes a nosotros(e) -

- 124 -

ustedes a m- ustedes a l - t a ellos - t a l t a nosotros(e).


3. Che profesor he'i chve aikuaaha guaran.
Nde p1:ofesor he'i ndve reikuaaha
tu
guaram.
nuestro(e)- su de ustedes - nuestro(i) - su de ellos
- su.
4. Ne mastra nde'ri ndve restudia iterei hagua.
iterei: demasiado. Esta forma se usa con voca.les a
- o; eterei con las vocales e - i - u - y.
su - nuestra(i) - nuestra(e) - la de ustedes - la de
ellos - la ma.
5. Nde rekiririro. ore ndoro'e mo'ai mba'eve.
si yo, ustedes- si l, nosotros(i)- si nosotros(i), l.
Nota: se dice: "ha'e nde'i mo'ai".
6. Ha'ta ndve che leccin.
t a m- nosotros(e) a l- ustedes a m - l a nosotros(i)- ellos a nosotros(e).
7. Nda'esi ndve mba'eve.
t a m- l a ustedes - nosotros(e) a ti - ustedes a
nosotros(e)- nosotros(i) a l - nosotros(e) a ustedes
- nosotros(e) a l.
Nota: se dice "nde'isi".
8. Ha'ro ndvepa, ndeere mo'ai avavpe.
avavpe: a nadie.
si t a l -si yo a ustedes- si nosotros(i) a ello~- si
nosotros(e) a ustedes - si yo a l - si nosotros(e) a
ti.
19. RESPUESTA LIBRE
Mba'pa ha'ta klsepe.
Ndpa erese ne leccin.
Mvapa he'ikuaa "py'yi".
Ndeeresipa ne leccin.
Ertapa chupe moogupa nde

- 125 -

Ha'pa nde'i mo'iii mba'eve.


Ertapa Pilrpe ou hagua.
Junpa nde'ri ra'e ndve reju hagua.
20. SUSTITUCION LIBRE
Eugenio he'i igustoha ko guar ani.
21. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuesta al Ejercicio 18.2 y 18.7.

USO IMPERSONAL DE LOS VERBOS OIKO - OIME OI - OJEHU. EL NEGATIVO IMPERSONAL


"NDAIPORI".
PRESENTACION
Oiko karessmo parrkiape.
Hay catecismo en la parroquia.
Oiko embyaty salan parrokilpe.
Hay reunin el el saln parroquial.
Oiko kuri bile seccionlpe.
Hubo baile en la Secciona!.
Oikta velda colgiope.
Va a haber velada en el colegio.
Ndoiki kuri Misa.
No hubo Misa.
Ndoiko mo'iii procesin.
No habr procesin.
Oipa jety almasnpe.
Hay batata en el almacen?
Oipa Pa 'i parrkiape.
Est el Pa'i en la parroquia?

- 126 -

Ndaipri jery almasnpe ha ndaipri avei Pa 'i pankiape.


No hay batata en el almacn y no est tampoco el Pa'i
en la parroquia.
(Nota: "tampoco"no existe en guaran; se usa "avei":
tambin).
Oimpa mero merkdope.
Hay meln en el mercado?
Ndaipri.
No hay.
Oimpa nde sy.
Est tu mam?
Ndaipri.
No est.
Ko'Eropa aira so'o.
Maana va a haber carne?
Ndaipri mo'Ji.
No va a haber.
Kue/Jpa oi ra 'e gallta.
Ayer hubo galleta?
Ndaipri kuri.
No haba.
Mba 'pa ojebu ndve.
Qu te sucede?
Mba 'e ve ndojehi cbve.
No me pasa nada.
Mba'pa ojehta ndve rebro cementriope neo.
Qu te va a suceder si te vas al cementerio vos solo?
Mba'eve ndojehu mo'ai chve.
No me va a pasar nada.
Mba'pa ojehu ra'e ndve.publope.
Qu te sucedi en el pueblo?

- 127 -

Mba 'e ve ndojehi kuri chve.


No me pas nada.
GENERALIZACION
El verbo (ai)ko ya lo hemos visto como personal. Como
impersonal, oiko (2 pers. singular), significa "haber" (hay,
hubo, habr) y se aplica generalmente a actividades. Su
forma negativa es la normal del cdigo 'ndi': ndoik.
Los verbos (a)i y su forma completa (ai)me, tambin ya
conocidos, en su forma impersonal: oi, oime, significan
"haber" (hay, hubo, habr), s se trata de cosas; y estar
(est, estuvo, estar), si se trata de persona (hay batata,
est el prroco). Su forma negativa es "ndaipri": no hay, o
no est, en sus tres tiempos: ndaipri, ndaipri kuri, y
ndaipri mo'ii. Noiri y noimi son propios del uso personal. Ndaipri es forma verbal nica y no posee correspondiente afirmativa.
EJERCICIOS
22. SUSTI1UCIONES
l. Oiko hina soki.
soki =pelea a puos.
jeroky - velro- velda.
2. Fista patronalhpe .oikta Msa.
sortha - toroar6- kalesta- prosesion.
3. Domingo oiko kur partoo.
kavaju ani (carrera de caballos)- trko- vllbol.
4. Oiko aja Msa, ndoiki kur partfdo.
embo'e, cine- jeroky, karu guasu (banquete)embo'e paha (fin de la novena), musikapu
(musiqueada).
5. Ndaiprir6 jepe jety, oi heta avati.
mandi'o- kumanda- manduvi - era.

- 128 -

6. Che tio ho'a sanhakupe ha ndojehi chupe


mba'eve.
tujpe- mtogui- mkrogui- yvyra rakagui - ikavajgui.

!'

1
~

23. RESPUESTA LIBRE


Moopa oiko ra'e partdo.
Oiktapa toroar5.
Oikp..a ra'e embo'e paha.
Oipa juky ha ka' a Uuky =sal).
Oimpa karai Pa'i.
Mba'pa ojehu ne vesnope.
Ko ka'arpa oimta karai komi (komi =comisario).
Ndoiko mo'aipa embyaty.
Reimtapa veladahpe.
Oiktapa funsion parrkiape.
24. SUSTITUCION LIBRE
Oiko kuri embo'e veloriohpe.
25. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al Ejercicio 22.4, 22.6 y 22.7.

DOBLE USO DE "QUERER" Y RGIMEN DE


"AIPOTA."
PRESENTACION
Ha'use kamby.
Aipota re'u kamby.
Aipota un klo so'o.
Aipota che sombrerora.

Aipota reho kokupe ha


reru jepe'a
- 129 -

Quiero tomar leche.


Quiero que tomes leche.
Quiero un kilo de carne.
Quiero 'para mi sombrero'.
Quiero que vayas a la
chacra y traigas lea.

GENERALIZACION
* El verbo querer, cuando es usado en oracwn compuesta, tiene dos formas: si el sujeto de ambos verbos es el
mismo, se usa el sufijo se, que ya conocemos: Ha'use
kamby: quiero tomar leche. El sujeto de "querer" y de
"tomar" es el mismo: yo. (Yo quiero que yo tome). Cuando el
sujeto de ambos verbos es distinto, se usa el verbo aireal
(ai)pota: querer, como verbo principal: Aipota re'u
kamby: quiero que tomes leche. El sujeto de "querer" es yo
y el de "tomar" es t. Adems, por la misma razn de diferencia entre se y aipot a, en ningn caso se puede usar juntos: aipotase.
El rgimen del verbo (ai)pota es "atctico", es decir,
consiste en la simple yuxtaposicin de ambos verbos, sin
ninguna posposicin que los enlace. En castellano se da el
elemento de enlace y es la conjuncin "que": aipota re'u:
quiero que comas.
Existen otros verbos de rgimen atctico. Algunos de
ellos ya los hemos usado, como: igsto jaikuaa guaran:
da gusto saber (que uno sepa) guaran; tekoteve' jaikuaa:
es necesario saber (que uno sepa).
*El verbo aipota, en oraciones simples, tiene dos construcciones: la forma no posesiva, ejemplo: aipota un kilo
so'o; y la forma posesiva, ejemplo: aipota che sombrerora. El sufijo rii del sustantivo en futuro, con significado
de "para", ya lo conocemos. Todava no es mi sombrero, pero
lo ser cuando lo adquiera. Mientras tanto es para m, no
mo .. Por lo tanto, el significado de "quiero para mi sombrero", no es: quiero dinero para comprarme un sombrero,
sino el ya explicado, es decir: quiero un sombrero.
El guaran es prdigo en el uso de los posesivos, tal
vez por ser un idioma que utiliza preferentemente expresiones concretas; y en concreto las cosas son de o estn destinadas a alguien. Con todo, el guaran dice tambin: aipota petei sombrero, o aipota che so'orii un kflo.

- 130 -

EJERCICIOS

26. CON PISTAS CASTELLANAS


l. Oipota restudia.
leer
Oipota relee.
venir - ir - tomar remedio (nota: el verbo (ha)'u,
cuando se trata de lquidos, se traduce por tomar)
- nadar -tomar agua- sentar se -caminar.
2. Roipota pepyt u'u.
hablar -estudiar -preguntar -quedarse- dormir callarse- rezar -acostarse.
3. Jaipota ontende.
baarse- lavarse la cara - trabajar -rezar - acordar se - llover.
4. Ndoroipoti hesari guarangui.
(sin guar angui): tener dolor de cabeza - tener
hambre - tener sed - tener calor - cansar se - ser
flaco- enojarse- ser plaguen -estar enfermo.
27. SUSTITUCION SON PISTAS CASTELLANAS
l. Aipota ka'a.
man- maz - poroto - batata - mandioca - carne pescado- leche - queso- sal - lea - paja- grasa algodn -remedio- huevo- dinero.
28. SUSTITuCION PERSONA- NUMERO
l. Aipota revy'a.
t que yo- t que l- nosotros(e) que ustedes - nosotros(i) que ellos - ustedes que yo - ustedes que
n osotr os(e) - l que ustedes.
2. Roipota peikuaa guarani.
yo que ustedes- yo que t - yo que l - nosotros(i)
que l -yo que ellos- t que tu amigo.

- 1 31 -

3. Aipota pepytu'u para ha pestudia heta.


l que ustedes- nosotros(e) que t- ustedes que yo
-ustedes que nosotros(e)- nosotros(e) que ellos- t
que yo.

1
1

29. RESPUESTA LIBRE


Reipotpa aha tera apyta.
Ha'pa oipota nde reipytyv6 ichupe.
Nde sypa oipotta reho arrjope.
Doctrpa ndoipoti re'u ryguasu rupi'a.
Reipotpa rostudia oondive (oondive =juntos).
Peipotpa mngo tera pakova.
Reipotpa nde kochera.
Ha'pa oipota infta repyra.
Reipotpa oky ko'ero.
30. DIALOGO DIRIGIDO CON REPUESTA LIBRE
l. Eporandu ichupe oipotpa aha hendpe.
l. Ere ichupe aipotaha che librara.
l. Ere ichupe itva oipotaha omba'apo kokupe
(tva, ru ose.: padre).
l. Eporandu ichupe oipotpa jastudia oondive.

31. !USTlTtJCION LIBRE


Nde sy oipota reju.
32. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al f:jercicio 28.1 y 28.2 .

. 132 .
;

UNIDAD VII
DIALOGOS BASICOS
N 1

OHASAVA:

Torohasamna nde rga rupi,


kar ai.

'OGA JARA:
OHASAVA:
'OGA JARA:

Pehasa ka tu.
gr acial
Pende gusta ha'rante.

PEATONES:
DUEO DE CASA:
PEATONES:
DUEO DE CASA:

Que pasemos un poco por tu


casa, seor.
Pasen s.
Gracias!
Cuando gusten noms.
N2

CHIKO:
JUAN:
CHIKO:
JUAN:

Tereke poraite.
Ha nde avei.
Jakay'tapa ko'fro.

FRANCISCO:
JUAN:
FRANCISCO:
JUAN:

Que duermas muy bien.


Y vos tambin.
Vamos a tomar mate maana?
S, a las seis.

Hfe, la s ir o.

- 133 -

LOS MODOS DEL VERBO


Hasta ahora hemos visto el "Tiempo fundamental" que
corresponde al modo indicativo. Existen adems el
modo optativo y el imperativo que se construyen a
partir del indicativo. En guaran no existe el modo
subjuntivo.
EL MODO OPTATIVO
PRESENTACION
Tahasami nde rga rupi.

Terevy'aitke.
Ere ichupe tou.
Torohasamna ore.
Tapene resaikena.
Tove toho 11ikui.

Que yo pase un poco por tu


casa.
Que seas muy feliz.
Decle que venga.
Que pasemos un poco nosotros.
Que tengan salud.
Que se vayan.

Cancin de cumpleaos en guaran:


'Terevy'aitke,
terevy'aitke,
ko nde ra mbotyre,
terevy'aitke.' (ra mboty =cumpleaos).
GENERALIZACION
El modo optativo indica deseo generalmente hablando (y adems ruego, mandato). En guaran, su
forma afirmativa se obtiene anteponiendo el prefijo "t"
a la forma afirmativa del indicativo, si se trata de verbos areales y aireales; y "ta" si se trata de chendales.
En castellano se expresa por "que" y subjuntivo.
La forma negativa consiste en aadir el sufijo y a la
forma afirmativa del mismo modo optativo. En castellano: "que no" con subjuntivo. Conforme al siguiente
- 134 -

cuadro. La cuarta columna corresponde a la forma negativa.


l. (a)ke: dormir

OPTATIVO: take: qlre yo duerma; take'y: que yo no duerma.


t

1
1

F. af.
ake
reke
oke
jake
roke
pe ke
oke-h

F. af. M. Opt.
t + ake
take
t +E+ reke
tereke
t + oke
toke
t +A + jake
tajake
t +O + roke
toroke
t +A+ peke
tapeke
t + oke-h
toke-h

F. neg. M. Opt.
take'y
tereke'y
toke'y
tajake' y
toroke 'y
tapeke'y
toke'y -h

Nota: Usted ya lo ha notado: la aplicacin del prefijo


"t" sigue la misma tcnica que la del conocido prefijo "nd"
del cdigo "ndi". Por eso en los siguientes cuadros ya solo
ponemos tres columnas.
2. (a)e'e: hablar

1r
'

OPTATIVO:taiie'e: que yo hable; tae'e'y: que yo no hable.


ae'e
tae'e
tae'e'y
refie'e
terei1e'e
teree'e'y
oe'e
toe'e
toe'e'y
ae'e
taiiaiie'e
taae'e'y
roe'e
tor oe'e
toroe'e'y
pefie'e
tapeiie'e
tapei'ie'e'y
oe'e-h
toi1e'e-h
toe'e'y -h

3. (ai)kuaa: saber
OPTATIVO: taikuaa: que yo sepa; taikuaa'y: que yo no sepa.
aikuaa
taikuaa
taikuaa'y

- 135 -

reikuaa
oikuaa
jaikuaa
roikuaa
peikuaa
oikuaa

tereikuaa
toikuaa
tajaikuaa
toroikuaa
tapeikuaa
toikuaa

tereikuaa'y
toikuaa'y
tajaikuaa'y
toroikuaa'y
tapeikuaa'y
toikuaa'y

4. (ai)me: estar
OPTATIVO: taime: que yo est; taime'y: que yo no est.
aime
taime
taime'y
tereime'y
reime
tereime
toime'y
oime
toime
taaime'y
aime
taaime
toroime'y
toroime
roime
tapeime
tapeime'y
pe1me
toime'y -h
toime-h
oime-h

CHENDALES
(che)mandu'a: acordarse
OPTATIVO: tache mandu'a: que yo me acuerde; tache
mandu'a'y: que yo no me acuerde.
Nota: La adaptacin del prefijo 'ta' es muy sencilla.
Basta con anteponerlo a cada una de las personas. As tenemos:
che mandu'a, ta +che mandu'a, tache mandu'a, tache
mandu'a'y
Por eso ponemos
che mandu'a
ne mandu'a
imandu'a
ane mandu'a
ore mandu'a

solamente tres columnas:


tache mandu'a
tache mandu'a'y
tane mandu'a
tane mandu'a'y
taimandu'a
taimandu'a'y
taane mandu'a taane mandu'a'y
taore mandu'a
taore mandu'a'y

- 136 -

tapene mandu'a tapene mandu'a'y


pene mandu'a
imandu'a-h
taimandu'a-h
taimandu'a'y-h
Nota: para agilizar la presentacin de otros grupos
chendales, ponemos solamente la forma optativa de un afirmativo y otro negativo: tache resai: que yo est sano; tache
pochy'y: que yo no me enoje, que no me impaciente.
tache resai
tache pochy'y
tande pochy'y
tane resai
taipochy'y
tahesai
taande. pochy'y
taane resai
taore pochy'y
taore resai
tapende pochy'y
tapene resai
taipochy'y-h
tahesai-h
Observaciones: Las formas verbales del modo optativo,
no slo se usan en frases que expresan, adems de deseo,
ruego y mandato; sino que tienen un uso ms variado, como
en dichos tpicos, modismos, expresiones idiomticas y otros
conceptos reducibles a reglas, como el de finalidad y otros.
Y el deseo mismo, casi se expresa ms con el verbo aipota
que con el modo optativo. Ejemplo: Aipotaitmapa ou !:
Cmo deseo que venga ya! y otras semejantes.
En realidad, el uso de estas formas supone un nivel ms
avanzado de la lengua. No haremos ejercicios con ellas pero
presentamos algunos usos frecuentes que el alumno puede
aprender de memoria.

EL MODO IMPERATIVO
PRESENTACION
Tereho almasnpe.
Andte al almacn.
Eru chve ka'a.
Trame yerba.
Eraba nde rpe irambosagua.

- 137 -

Llevle a tu pap para su desayuno.


Ere Pa 'pe fan e vesno basyha.
Decle al Pa'i que nuestro vecino est enfermo.
Tapeho pya'ke eskulape, cbke rama.
Vyanse pronto a la escuela, cuidado que ya es la hora.
Peru i'andve mandi'o lla jepe'a kokugui.
Trigannos mandioca y lea de la chacra.
Per ahke k es u pende agulape.
Llvenle queso a la abuela.
Pene mandu 'ke pende agulore avei, ha peraha ichupe
ipetyra.
Acurdense de su abuelo tambin y llvenle par a su
tabaco.
Anke nde resariti nde lbrogui.
No te olvides de tu libro.
Anke pepyta pehuga tapre.
No se queden a jugar por el camino.
Anna nde pochyti mama.
No te enojes mam.
Eike kotype ha eru chve che sombrro.
Entr en el cuarto y trame mi sombrero.
Anke reguapy slla ky'a 'r; emopoti rae-.
No te vayas a sentar sobre la silla sucia, limpi primero.
Ere nde tipe tou.
Decle a tu ta que venga.
Ere'Ynte chupe mba'eve.
No le vaya decir noms nada.
Mvapa ohta kokupe mama.
Quin se va ir a la chacra mam.
Toho nde kyvy, elle memby.
Que se vaya tu hermano mi hija.

- 138 -

Jaha tupape.
Vamos a la iglesia.
Jaha jakaru.
Vamos a comer.
Jaha katu.
Vamos s.
GEN ERA LIZA CIO N
a. El modo imperativo tiene solo dos personas: las segundas personas; (nde -pe e'), y se forma a partir del modo
indicativo.
b. Cuando se trata de los verbos areales y aireales, la
segunda persona del singular suprime la 'r' del indicativo.
Ejemplo: reru: t traes; eru: trae t. La segunda persona
del plural es igual en los dos modos. Ejemplo: peru, puede
significar ustedes traen o bien: traigan ustedes.
c. Los verbos chendales tienen iguales los dos modos.
Ejemplo: ne mandu'a: te acuerdas o acurdate; pene
mandu'a: se acuerdan ustedes o acurdense. La mayora de
los chendales expresan cualidad y el imperativo versa sobre
acciones; de ah la poca frecuencia de chendales en modo
imperativo.
d. El verbo irregular decir, tiene tambin ambos modos
en comn: ere: d tu, o t dices; peje: digan ustedes o ustedes dicen.
e. La primera persona incluyente del plural del indicativo Uaba) y la tercera singular del optativo (tobo) poseen
asimismo uso imperativo. Ejemplos: Jaba vayamos; tobo
nde kyvy: que vaya tu hermano.
f. Los sufijos matizantes. El imperativo, casi no funciona sin sufijos, que le confieren diferentes matices.
Los principales son:
ke: sufijo tono que refuerza el imperativo: epytke
(no es suavizante).
na: sufijo tono; le aade matiz de ruego: epytna.
kena: sufijo tono compuesto; la mezcla de ambos matices anteriores: epytkena.

- 139 -

mi: sufijo tnico; es un diminutivo que le confiere un


matiz amistoso, y, en lo familiar, carioso; suele traducirse
en el castellano popular por: "un poco": epytami: "quedte
un poco".
mke, mna, mkena: son las combinaciones, con los
matices anteriores: epytamke, epytamna, epytamkena.
g. Estos sufijos matizantes se aplican tambin al modo
optativo. Ejemplos: terepyta (ke - na - kena - mi - mke mna- mkena): que te quedes.
h. La forma negativa: La ms usada en el imperativo es
la del "Cdigo antei": adverbio antepuesto "ani" y sufijo
completivo "tei"; que. se aplica a la forma afirmativa del
modo indicativo. Ejemplo: ani repyttei: no te quedes; ani
pepyttei: no se queden ustedes. Pero tambin se usa el sufijo 9, que hemos visto como propio del modo optativo; y se
aplica a la forma afirmativa del modo imperativo. Ejemplo:
epyta'Y: no te quedes; .pepyta'Y: no se queden.
Tambin cabe sealar que los verbos areales y aireales
en modo imperativo, forma negativa, recuperan la "r" que
han perdido. Ejemplo: epyta, ani repyta.
i. Los sufijos matizantes de la forma negativa son los
tres tonos: ke -na - y kena (no el tnico mi ni sus compuestos) y se agrega al adverbio antepuesto "ani". Ejemplo:
anke repyttei, anna repyttei, ankena repyttei;
o bien al sufijo y. Ejemplo: epyta'Yke, epyta'y na,
epyta'ykena.
Conforme a lo dicho, tenemos los siguientes cuadros del
imperativo:
Areales: (a)pyta: quedarse

F. afir.
1 Raz

epyta
pepyta

F. neg.
Sufijos

Prefijos

ke-na-kena Ani} ke - na
mi - mke
ke na
mna- mkena

Raz

1sufijo

repyta tei
pepyta

- 140 -

Nota: todos los prefijos y sufijos del cuadro anterior


valen para los restantes verbos.
Aireales: (ai)ko: andar, vivir.
Ani J reiko- peiko
eiko
peiko
Irregulares en 'h'
(ha)y'u: tomar agua.
hey'u
Ani} rey'u- pey'u
pey'u
(ha)'a: caerse
(No se usa)

Ani} re' a- pe' a

(ha)'u: comer
he'u

Ani J re'u - pe'u

pe'u
(ha)'yta: nadar
he'yta
pe'yta

Anijre'yta- pe'yta

(ha)'e: decir
ere

Ani}ere- peje

peJe

Chendales:
(che)pya'e: ser rpido; (che)pochy: enojarse, impacientar se.
nde pya'e
Ani J nde pochy -pende
pende pya'e
pochy.

- 141 -

(che)mandu'a: acordarse
ne mandu'a
Ani }ne mandu'a- pene
pene mandu'a
mandu'a
El verbo (a)ha: ir
tereho
Ani}reho- peho
tapeho
Observaciones:
*Cuando se trata de los areales y aireales, no es necesario poner cuadros diferentes de orales y nasales, porque
son iguales en las segundas personas.
*Los verbos en "h" usan esa "h" en la segunda persona
del singular de la forma afirmativa; ejemplo: he'u; y en la
forma negativa con y, ejemplo: he'u'Y.
* El verbo (a)ha: ir, en su forma afirmativa, usa el
modo optativo: tereho, tapeho; y no la forma del modo
imperativo: eho, peho.
*En la forma negativa, el sufijo completivo "tei", es de
uso facultativo y por eso lo ponemos entre parntesis. Adems se puede cambiar con "ti". En conclusin: por ejemplo,
"no te quedes", se puede decir de cualquiera de estas maneras:
ani repyta
ani repyttei
ani repytti
anke repyta
anke repyttei
anke repytti
anna repyta
anna repyttei
anna repytti
ankena repyta
ankena repyttei ankena repytti
y adems
epyta'y
epyta'yna epyta'ykena
epyta'y ke

- 142 -

EJERCICIOS
l. CON PISTAS CAS1ELLANAS
l.

2.

3.

4.

.
Ejke ko'pe (ko'pe =aqu).
quedarse- dormir -sentarse - estudiar - comer
descansar -trabajar -baarse -jugar -lavarse la
cara.
Tereho kokupe.
a la iglesia- patio- cuarto- camino- Asuncin -la
casa del Pa'i -la chacra de tu to.
Tapehkena funcionhpe.
velada -velorio- cumpleaos -iglesia - Misa - escuela- baile -rezo- final de novena.
Peikna che korapype.
descansar -sentarse- tomar mate -tomar terer conversar -jugar - comer.

2. SUSTITUCIONES
l. Pejna jakaru 'gape

2.

3.

4.
5.

(a)emongeta
Pejna aemongeta 'gape.
(a)ke - (a)guapy - (a)puka - (a)e'e- - (a)pytu'u (a)st udia.
Ankena pekaru 'ga ahnope.
(a)pytu'u - (a)ke- (a)guapy- (a)e'e-- (a)emongeta
- (a)st udia.
Tapehomna kokupe pemba'apo.
(a)ka'api (carpir) - (a)kopi (cortar con machete la
maleza) - (a)pytu'u - (a)ke - (a)karu - (ha)'u
mandi'o - (a)terere - (a)kay'u - (a)mbo'i jepe'a
(a)mbo'i -partir en trozos.
Anke reho jer okyhpe.
al almacn- al truco- a las carreras- al partido.
Pepytu'ke pemba'apo rire.
(a)guapy - (a)terere - (a)jahu - (a)karu - (a)eno (a)ke.

- 143 -

6. Kokue anhnope emba'apo'ynte.


(a)karu - (a)emongeta - (a)sapuki - (a)terere (a)trukea- (a)talla (criticar) mavavre.

3. SUSTITUCION DE NUMERO
Pekaru porkena pene resi hagua.

Ekaru porakena
ne resai hagua.

Eguapyna aemongeta.
Pepytamna pekaru.
Ekna ko'pente.
Anna nde pochyti.
Anke pene rase.
He'ke ne poha.
Pegwahe-kena ore rgape.
Ankena pe:h.ti mombyry (mombyry =lejos).
Tapeho'ykena pekaru mboyve (mboyve =antes de).
Eju pya'ke oky mboyve.
4. SUSTITUCION LIBRE
Epytn a che r gape.
Ankena nde pochyti.
5. FJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas al Ejercicio 2 nmeros 3 y 5; y
el ejercicio 3.

LOS TIEMPOS DEL VJiRBO


Slo el modo indicativo tiene tiempps. Los dems - el
optativo y el imperativo- envuelven la idea de futuro y por
eso carecen de tiempos.
PRESENTACION
Moopa reho.
A dnde vas?

- 144 -

~J
l

l
'

Aha ana 'gape.


Voy a casa.
Mba'e rapa repu'ava.
A qu hora sueles levantarte?
Apu'ajepi la siro.
Suelo levantarme a las seis.
Na ne rembiapipa rena ko'ga (che)rembiapo = estar
ocupado.
No ests ocupado ahora?
Rehendpa ra'e oje'va.
Escuchaste lo que se dijo?
Nahniri, nabendi kuri.
No, no escuch.
Che mitame, ahva eskulape ahuga hagua skonte voi.
Siendo nio (en mi niez), sola ir (iba) a la escuela
para "jugar soco" noms luego. Qugar soco= pelearse a
puos).
Ymavpa reho py'yi jepi tupape.
Antes solas irte con frecuencia a la iglesia?
Nahniri guasi.
No tanto.
Rejaptapa ha 'e va 'ekue ndve.
Vas a hacer lo que te dije?
Ndajapo mo'ai gueter.
No voy a hacer todava.
Ikattapa restudia mbobapy phina una rape
(mbohapy =tres).
Vas a poder estudiar tres pginas en una hora?
Mbohapy phina ndikatu mo'ai, mokointe ikatta (mokoi
=dos)
Tres pginas no voy a poder, slo dos.
Nde rpa ojapo raka'e iprimra komunion.
Tu padre hizo la primera comunin?
- 145 -

Hee, site o oguerekpe.


S, teniendo siete aos.
GENERALIZACION
Los tiempos de los verbos se forman aadiendo sufijos a
las formas del tiempo fundamental. La ausencia de
sufijos temporales denota presente o tambin pasado,
segn el contexto. Ejemplos: kuehe aju: ayer vine; ya
el adverbio indica pasado. Jesus he'i: Jess dijo; presente histrico de las narraciones.
Los sufijos conforman los tiempos o matices de tiempos,
segn el presente cuadro:
Presente continuado: sufijo na, en sus dos formas:
hna como forma nica o como forma conjugada.
Astudia hna: estoy estudiando. (suena: astudihina).
Ko'ga che kaigue, ndastudii ana: ahora
estoy desganado, no estoy estudiando
(ndast udiiaina).
Presente habitual: sufijos tonos va, jepi ="soler".
La cho aepyrfi jepi astudia: a las ocho suelo
comenzar a estudiar.
La once i mdia ndastudiiva jepi: a las once
y media no suelo estudiar.
Ka'aru astudiva la tres guive, la si i mdia peve: de tarde, suelo estudiar desde las tres
hasta las seis y media (guive: desde; peve: hasta).
Pyhare, ndastudiiva: de noche no suelo estudiar.
Imperfecto habituac los mismos sufijos que el presente habitual.
Yma, tembiapo rire, ahugva vllibol;
t r k o k a t u n d ah u g i j e p i , n d a e h e g u s t i :

- 146 -

1
~

Antes, despus del trabajo jugaba al vllibol; pero


al truco no sola jugar, no me gusta.
Pasado prximo interrogativo: sufijo tono ra'e.
Repytpa ra'e: te quedaste?
Na ne mandu'ipa ra'e: no te acuerdas?
Pasado prximo afirmativo- negativo: sufijo
tono k u r i.
Apyta kuri: me qued.
Che mandu'a kuri: me acord.
Ndaguapyi kur i: no me sent.
Nda che pochyi kuri: no me enoj.
Pasado remoto interrogativo: sufijo tono raka'e.
Ympa repita raka'e: Antes fumabas?
Ympa nde piru raka'e: Antes eras flaco?
Pasado remoto afirmativo- negativo: sufijo tono
v a'ekue.
Yma aike va'ekue eskulape: Antes entraba
en la escuela (estudiaba).
Yma che kyr a v a'ekue: Antes era gordo.
Yma ndaisu'i va'ekue chcle: Antes no mascaba chicle.
Yma oda che piri va'ekue: Antes no era
flaco.
Futuro afirmativo: sufijo tono ta.
Astudita ko'ga: Voy a estudiar ahora.
Chke!, che pochyta bina: Cuidado, que me
voy a enoJar.

- 147 -

l
Futuro negativo: sufijo tnico mo'iii.
Ndastudia rno'ai: No voy a estudiar.
Nda che pochy mo'iii: No me voy a enojar.
Observaciones:
* El sufijo de continuidad na, en sus dos formas, si
bien es tnico como palabra suelta, al funcionar como sufijo
se hace tono. Ejemplos: astudia hna, suena "astudihina";
astudia ana: "astudiaina". Su forma conjugada es: ana rena- hna- ana - rona- pena- hikui: yo - t - l - nosotros - nosotros - ustedes - ellos. Los prefijos son a - re h.. ; en vez de a- re- o... No solamente es sufijo de presente
continuado, sino ms generalmente sufijo de continuidad,
que se usa tambin con cualquier tiempo. Ejemplos: Che,
Barrerogua hna: yo soy de Barrero; ota hna: va a venir; base' kuri hna: estuvo llorando. A veces le cae bien
la traduccin de estar + gerundio o participio. Ejemplos:
akaru ana: estoy comiendo; che pochy ana: estoy enojado. Popularmente suele usarse ms el hna como forma
nica. Ejemplos: astudia hna: estoy estudiando; ko'g'a
ndastudii hna: ahora no estoy estudiando; che pochy
hna: estoy enojado; ahta hna: me voy a ir.
*Los sufijos tonos va y jepi, que significan "hbito",
se usan tanto en el presente como en el pasado: "suelo",
"sola". En el pasado equivalen tambin al pretrito imperfecto, sin "sola": ahugva = ahuga jepi: jugaba o sola jugar.
Nos encontramos con un nuevo concepto del "va"
tono. Hasta ahora lo conocamos como el "que" relativo;
ahora sabemos que tambin significa sufijo tono de
"hbito".
*El "va'ekue" tono tambin expresa dos conceptos diferentes: el de sufijo de pasado remoto y el de "que" relativo con verbo en pasado.
Ejemplos:
Sufijo de pasado: Che ru ojapo va'ekue iprimera
komunion: mi padre hizo su primera comunin.
Che agulo ndojapi va'ekue iprimera
komunion.
- 148 -

.1

"Que" relativo: Rejapta pe ha'e va'ekue ndve:


vas a hacer lo que te dije.
Ajapta ndeeri va'ekue chve: voy a
hacer lo que no me dijiste.
* El futuro es el nico de los tiempos que tiene sufijos
diferentes par a la forma afirmativa y la negativa: t a, tono
y rno'ai, tnico. Ejemplo: ko'ero amba'apta, ko'l! amburo katu namba'apo mo'ai: maana voy a trabajar, y
pasado maana no voy a trabajar.
EJERCICIOS
a. Con ra'e - kuri
l. SUSTITUCIONES
l. Repytpa ra'e.

Apyta kuri.
(a)e'e'- (ai)ke- (ai)karai - (che)rase(che)embyahyi- (che) ha'e: ser - (che)tl pa'aikatu- tekoteve'- (che)mandu'a- mbyry'i (a)raha - (ha)'a- (ha)'u - (ha)'e - oiko- o!- oime ojehu.
2. Pekpa ra'e.
Ndoroki kuri.
(a)guata - (a)eno - (ai)kuaa - (ai)pytyv5 (che)pochy - (che)ropehyi - (che)ha'e - (che)ahy'o
rasy - ikatu - tekoteve' - (che)resari - (a)ru (ha)y'u - (ha)'u - (ha)'e - oiko - o! - oime - ojehu oky.
2. SUSTITUCIONES PERSONA - NUMERO
l. Kuehpa ande klse ra'e. He'e,
ande
klse
kuri.
yo: Kuehpa che klse ra'e. He-e, nde klse kuri.
t- l - nosotros(e)- ustedes- ellos.

- 149 -

2. Kuehe ambupa pehuga ra'e


vllibol.

Nahniri, ndorohugi
kur i.

(kuehe ambue: anteayer).


l - yo - nosotros(i) - ellos - ustedes - nosotros(e)
t.

3. RESPUESTA LIBRE
Repyt u'u por iipa ra'e.
Ree'epa ra'e ne vesnondi.
Reipichaipa ra'e nde rapichpe.
Reitypepa ra'e nde koty.
Pene kane'opa ra'e vollivolhpe.
Ndey'uhipa ra'e rehuga aja.
Peepa ha'e ra'e la peguapyva che ykre (a mi lado).
Nemba'pa ra'e pe libro okayva (que se perdi).
Ne aka rasypa ra'e ko pyhareve (esta maana).
Pende pochypa ra'e partidohpe.
Ikatpa ra'e reho Barrrope.
Tekotevepa ra'e rejupi mkrope. (a)jupi ==subir.
Nde resaripa ra'e ne kuadrnogui.
Okypa ra'e Mircoles ka'aru.
Perahpa ra'e jety kokugui.
Pe'u hetpa ra'e la mngo.
Re'pa ra'e ne mtogui.
Mba'pa ere ra'e ne mastrape.
Oikpa ra'e conferencia Martes ka'aru.
Oipa ra'e gallta almasnpe.
Mba'pa ojehu ra'e vllibol aja.

- 150 -

h. Con ta- mo'lii


4. SUSTITUCIONES
l. Pe~ pepytta. ha ore ndoropyta mo'ai.

(a)se' (salir)- (ai)me- (ai)su'u - (che)pochy (che)resari- (che)mandu'a- oky (ko'e'r- ko'e'
ambur5)- (a)raha- (ha)'u- (ha)'a- (ha)'e- (ha)y'u
- (ha)'yta- (a)ha - (a)ju - ikatu - (ai)koteve- (ai)ko
- (ai)me.
2. Naaembo'e mo'ai, ha'ekura oembo'ta.
(a)karu - (ai)poru - (ai)koteve' - (che)mandu'a (che)yvy - (che)ropehyi - - (a)ha - (ha)'u - (ha)'e oiko (ko'ga- ko'ero)- haku (ko ka'arpe- ko'er).
5. SUSTITUCION PERSONA- NUME~O
l. Nde reseta ha che nase mo'ai.
yo y t- nosotros(i) y ellos - l y ella - nosotros(e)
y ustedes- ustedes y ellos -ellos y nosotros(i).
2. Ndereke mo'aipa ko asaje (siesta). Akta.
yo- nosotros(i)- l -ustedes- nosotros(e)- ellos.
3. Nde pochytapa ne aka rasyr6. Nda che pochy
m o' ai.
ustedes- nosotros(i)- yo- nosotros(e)- l- ellos.
4. Pende ropehyitapa pestudia hetr6.
yo- ellos- t- nosotros(B)- l- noiotros(i).
5. Che ha'ta mandi'o ha pee pe'ta jety.
t y nosotros(e)- ellos y nosotros(i) - l y yo - nosotros(e) y t- yo y l- ustedes y ellos - ellos y yo
-ellos y ustedes -yo y t- nosotros(e) y ellos.
6. Prupi re'ta tujpe, rupi ndere'a mo'ai.
prupi =por ah; rupi: por aqu.
nosotros(i)- ellos- yo- ustedes - nosotros(e)- l.
7. Per ahta k umanda ha ndaperaha mo'ai mandu vi.
yo- ellos - nosotros(e)- l - nosotros(i)- t.

- 151 -

8. Che ha'ta Crlospe ou hagua ha nde ndeere


mo'ai chupe oho hagua.
nosotros(i) y l - t y yo - l y t - nosotros(e) y
ustedes- ustedes y l- ellos y nosotros (i).
6. RESPUESTA LIBRE
ande klsetapa ko'e'r6.
Mba'e rapa rekta ko pyharpe.
Jahtapa jajahu arrjope.
Rejtapa ore rgape ga viernes (ga =el prximo).
Peisu'tapa pety hu (pety hu= tabaco negro).

Peimtapa jerokyhpe.
Nde yvytamapa ko ope.
Ndajaha mo'iiipa tupape.
Na ndey'uhi mo'aipa klse aja.
Na ne kua rasy mo'aipa rehugro vllibol (kua =
dedo de la mano).
Ndeao pyahu repyriitapa revendr5 ne rymba kure.
Na nde pochy mo'iiipa reetentr5 (a)etenta = soy
provoca do, agredido.
Oveltapa ko'er6.
Pertapa orve servsa br gui.
Ndere'u mo'aipa era kesu.
Mba'pa pejta ichupe.

7. EJERCICIO ESCRITO
Escriba las respuestas a los Ejercicios 2, nmeros 1 y
2; 5, nmeros 3, 4 y 5.

- 152 -

DIVERSOS CUADROS
DEL PRONOMBRE PBRSON AL
NDIE (NDIYE): con: compaa.
iane ndie: con nosotros.
che ndie: conmigo.
ne ndie: contigo.
h endie: con l.

ore ndie: con nosotros.


pene ndie: con ustedes.
hendiekura: con ellos.

O (AO): solo: sin compaa.


cheo: yo solo.
ane'io: nosotros solos.
oreo: nosotros solos.
neo: t solo.
pao (peneo): ustedes solm.
ha'eo: l solo.
ha'ekuerao: ellos solos.
GUAR:para (destino).
chve guara: para m. fandve guara: para nosotros.
orve guara: para nosotros.
ndve guara: para ti.
pee-me guara: para ustedes.
chupe guara: para l.
chupekura guara: para ellos.
REHE: "Por".
(en ca!ltellano paraguayo se traduce como "por". Pero la
traduccin correcta sera "de").
che rehe: por m.
ande rehe: por nosotros.
ore rehe: por nosotros.
nde rehe: por ti.
pende rehe: por ustedes.
hesekur a: por ellos.
hese: por l.
GUI( HEGUI): de.
ande hegui: de nosotros.
che hegui: de m.
ore hegui: de nosotros.

- 153 -

nde hegui: de ti.


chugui: de l.

peHde hegui: de usted~s.


chuguikura: de ellos.

O b s e r v a e i o n e s:

a. GUI con prefijo HE, es tnico y se aplica a los


pronombres presonales, con dos significados diferentes.
Ejemplos: Ha'e hesari che hegui: El se olvida de
m; ha'e ikyrave che hegui: l es ms gordo que yo
(comparacin).

* GUI

solo es tono y se aplica a nombres y a

verbos.:

Con nombres significa de y que. Ejemplos:


Ha'e hesari Pdrogui: l se olvida de Pedro; ha'e
ou kokugui: l viene de la chacra; ha'e ikyrave
Pdr ogui: l es ms gordo que Pedro.
Con verbos significa: porque, e indica causa.
Ejemplos: Ndorohugi vllibol, okygui: no jugamos
al vllibol porque llueve.

che'ari: sobre m.
nde'ari: sobre ti.
hi'ari: sobre l.

'ARI: sobre
ande'ari: sobre nosotros.
ore'ari: sobre nosotros.
pende'ari: sobre ustedes.
hi'arikur a: sobre ellos.

REHE'Y: sin.
che rehe'y: sin m.
ande rehe'y: sin nosotros.
ore rehe'y: sin nosotros.
nde rehe'y: sin ti.
pende rehe'y: sin ustedes.
he se' y: sin l.
hesekuera'y: sin ellos.

154 -

EJERCICIOS
SUSTITUCION PERSONA - NUMERO
l. Ahta ne. ndie, ndapyta mo'ai hna cheo.
t conmigo- nosotros(i) con l - l contigo - nosotros(e) con ustedes.- ustedes con nosotros(e) - ellos
con nosotros(i)- nosotros(i) con ellos.
2. Che mandu'a kuri nde rehe ha aru ndve guara
pete! mba'e.
l de ti - nosotros(i) de l - ustedes de l - nosotro~(e) de ti -t de m- ellos de nosotros(i) - ellos
de nosotros (e)- ellos de ustedes.
3. Che'ri nte rehejapa va'ekue pe tembiapo.
(a)heja: dejar.
sobre ti, yo- sobre l, yo - sobre ustedes. yo - sobre ellos, yo- sobre l, t - sobre nosotros(e), t sobre ellos, t- sobre m, l - sobre ti, l - sobre
nosotros(i), l - sobre ustedes, l - sobre nosot r os(e ), l.
4. Che rehe'y, ndikati pejapo mba'eve.
sin ti, no puede - sin l, no puedes - sin ustedes,
no podemos(e) - sin ellos, no puedo - sin m, no
puedes - sin m, l no puede - sin m, ellos no
pueden - sin l, ngsotros(i) no podemos - sin nosotros(i), ellos no pueden -sin nosotros(e) ustedes no
pueden.

- 155 -

APBNDICE

COMIDAS TIPICAS PARAGUAYAS: "TEMBI'U


RAGUAI"

PA~

A Y E S: guyra
ryguasu chyryry - ryguasu ka'E- ryguasu mimi ryguasu vori.
B A T A T A: jet y.
jety mimi- jety mbichy.

e A R N E: so'o.
so' o chyr yr y -so' o josopy (sjo) - so' o jukysy - so' o
ka'e'- so'o mimi- so'o mbichy - so'ope- so'o piru chatka.

e o e 0: mbokaja.
ka'ay mbokaja- mbokaja ku'i - mbokaja mandi'o.
HU E Y O S: ryguasu rupi'a.
rygua&\1 rupi'a chyryry - ryguasu rupi'a jukysy ryguas\1 rupi'a mimi.
M A I Z: avati.
avatiky maimbe - avatiky mimi - avatiky mbichy
-chipa avati- chipa guasu - chipape - chipa so'okaguyjy - ka'i ku'a - lkro kyra - lkro moroti' mbaipy he'e' - mbaipy kesu - mbaipy so'o mbyrytyty - pororo - rora kyra - rora kamby spa paragui- so'o apu'a- so'o vor- vori kesu.
MANDIOCA: mandi'o.
chipa aramir6 - chipa asador - fari'a kyra - kavure - mandi'o chyryry - mandi'o he'e' - mandi'o
mimi - mandi'o mbichy - mbeju aramir6 - mbeju

- 156 -

mestizo- pajagua maskda- perera- revro- tortilla.' aramir6- tortilla mandi'o.


M A N l: mandu.vi.
chipa kandi- ka'ay manduvi - ka'i ladrillo (dulce
de manf) - kosdo manduvi - manduvi er a - manduvi ku'i - manduvi maimbe - manduvi mandi'o.
P E C E S: pira.
pira jukysy- pira ka'e-- pira rnbichy.
POR O T 0: kumanda.
jopara - kumanda ipokue - kumanda kesu - kumanda mirni- kumanda peky.
V A R 1 O S:
andai kamby - andai ka'e' - chichar6 hu'iti - chcharo trensdo - kamby jygue rnandi'o - kamby
aku - ka'ay he'e'- kesu era - kesu mbichy - kosdo
h- kosdo kamby - logansa- mbusia- kiveve.

- 157 -

VOCABULARIO
VOCABULARIO ORDENADO ALFABETICAMENTE Y
CLASIFICADO POR CATEGORIAS GRAMATICALES
UNIDAD 1 y Il
VERBOS
(a)guapy: sentar se
(a)guata: caminar
(a)guahe-: llegar
(a)ha: ir
(a)hasa: pasar
(a)hen i: llamar
(a)kar u: comer
(a)ke: dormir
(a)kirir!: callarse
(ai)kuaa: saber, conocer
(ai)me: estar
(a)embo'e: rezar
(a)eno: acostarse
(a)e'e-: hablar
(a)porandu: preguntar
(a)puka: rerse
(a)pyta: quedar se
(a)pytu'u: descansar
(a)studia: estudiar
eporand u: pregunte
ere; diga
oi: est, hay

SUSTANTIVOS
al macen
cine
eskula
funcion
Jagua: perro
kalest a
kncha
karrra
kavaju: caballo
kche
kokue: chacra
komedor
korapy: patio
kosina
koty: cuarto
kuatai: seorita
msa
mto
fiemo'e: rezo
Paraguay: Asuncin
procesin
publo

- 158 -

ADVERBIOS
eterei: muy
gueteri: todava
h~e: s
iterei: muy
ko'ga: ahora
ko'~ro: maana
kuehe: ayer
nahniri: no
rasa: muy
ADJETIVOS
heta: mucho
vai: feo
pora: lindo
potl: limpio
POSPOSICIONES
gui: de
hpe (hme): a
ndi - ndie - ndive: con
pe (me): en, a
re: por
rupt: por
'ri: sobre
CONJUNCIONES
ha: y
tera: o

snha: zanja
santo'ra: da del santo
slla
sortha: sortija
tape ose.: camino
telfono
tia: ta
tuju: barro
tupao: glttsia, templo
velda
yvy: tierra
yvyku'i: arena

PREGUNTAS
araka'pa: cundo?
mvandipa: con quin?
mvapa: quin? cul?
mvape: a quin ?
mva piko: quin 7
mba'e: qu?
mba'ichapa: cmo?, qu
tal?
mba'pa: qu?
mba'repa: por qu?
mo6guipa: de dnde?
mo6pa: dnde?
SUFIJOS
gua: adjetivante
se: querer
ta: futuro
- 159 -

UNIDAD III
VERBOS
(a)hayhu: amar
(a)hecha: ver
(a)ju: venir
(a)ntende: entender
(ai)karai: araar
(ai)ke: entrar
(ai)ko: andar
(ai)kot ev e': necesitar
(ai)kove: vivir
(a)kutu: clavar
(ai)kyti: cortar
(ai)kyty: fregar
(ai)nupa: golpear
(ai)papa: contar
(ai)pe'a: quitar
(ai)pichai: pinchar
(ai)poru: usar
(ai)poruka: prestar
(ai)pota: querer
(ai)pytyvo: ayudar
(ai)su'u: morder
(ai)t y: echar
(ai)typei: barrer
che gusta: me gusta
Igsto: da gusto
nde gusta: te gusta
ogusta: le gusta

SUSTANTIVOS
aka: cabeza
klse
mesa
sapatu
sy: madre
tapicha, ose: prjimo
tenda, ose.: lugar
tova, ose.: cara
'nga: alma
'va: cabello
'ga, ose.: casa
ADJETIVOS
ky'a: sucio
michi: pequeo
tuicha: grande
PRONOMBRES
chve: a m, me
ndve: a ti, te
ADVERBIOS
avei: tambin
ma: ya
uppe: ah
PREGUNTA

160

marpa: para qu?


POSPOSICIONES
hag'ua: par a
va: que (relativo)

SUFIJOS
hikui: 3!?p. plural
katu: adversativo
ko: apoyativo
kuaa: modal tnico
kura: plural de nombre
kuri: pasado
pa: interrogativo
piko: interrogativo
ve: ms (comparativo)

UNIDAD IV
VERBOS
(che )ah y' o ras y: tener dolor
de garganta
(che)akanundu: tener fiebre
(che)akii rasy: tener dolor
de cabeza
(che)anarnbusu: ser grueso
(che)apysa rasy: tener
dolor de odos
(che)arandu: ser sabio
(che)ate'y: ser perezoso
(che)kalida: tener calidad
(che)kane'o: estar cansado
(che)karape: ser bajo
(che)keche: ser torcido

SUSTANTIVOS
agula: abuela
ahy'o: garganta
alambrdo: alambrado
almbre: alambre
amgo: amigo
ao: ropa
apysa: odo
brro: burro
estdio
horkon: horcn
kane'o: cansancio
kapi'i: paja
ktre: catre
lja: carcter

- '\ 6'\ -

mandu'a: recuerdo
memby: hijo (m)
mbyry'i: calor
embyahyi: hambre
pste: poste
ro'y: fro
sugra: suegra
tcho
tase, ose.: llanto.
tai, ose.: diente
tasy, ose.: enfermo
tesa, ose.: ojo
tesai, ose.: salud
tesari,osc.: olvido
tetia'e, ose.: buen nimo
topehyi, ose.: sueo
tory, ose.: alegra, amabildad.
(che)pyahu: ser nuevo, joven
typycha: escoba
ventilador
(che)rase', ose.: llorar
(che)rasy, ose.: estar enfermo, vesno: vecino
vga: viga
enfermarse
(che)rai rasy, ose.: tener dolor 'oke', ose.: puerta
'oveta, ose.: ventana
de muelas
(che)resari, ose.: olvidarse
(che)resa rasy, ose.: tener
ADJETIVOS
anambusu: grueso
mal de ojos
arandu: sabio
(che)resai, ose.: estar sano
(che)retia'e, ose.: estar alegre ate'y: perezoso
(che)ropehyi, ose.: tener sueo cha'I: arrugado
karape: bajo
(che)rory, ose.: ser amable
keche-: ton:ido
(che)rova cha'i, ose.: tener la

(che)kyra: ser gordo


(che)kyre'y: ser diligente
(che)lajapora: tener buen
carcter
(che)mandu'a: acordarse
(che)miehl: ser pequeo
(che)mbyry'i: tener calor
(che)aro: ser bravo
(che)embyahyi: tener hambre
(che)pererl: ser delgado
(che)piru: ser flaco, seco
(che)plageon: ser quejoso
(che)pochy
(che)pochy rei: ser nervioso
(che)poguasu: ser grueso
(che)pora: ser lindo
(che)po'i: ser fino, delgado

- 162 -

------------...
cara arrugada
(che)ro'y: tener fro
(che)ti'mbuku: ser narigudo
(che)tuicha: se~ grande
(che)tuja: ser viejo
(che)vai: ser feo
(che)vale: ser hbil
(che)yvate: ser alto
(che)y'uhi: tener sed
(che)'agui: estar cercano
(che)' aju: ser maduro
(che)'avuku: ser melenudo
(a)chia: chirriar
(ha)'e: ser
(a)menda: casarse

kyra: gordo
kyre'y: diligente
ar6: bravo
pererl: tenue, delgado
piru: flaco. seco
plageon: quejoso
pochy: nervioso
poguasu: grueso
po'i: fino
pyahu: nuevo
timbuku: narigudo
tuja: viejo
vale: habilidoso
yvate: alto
'agui: cercano
'aju: maduro
'avuku: melenudo

POSPOSICIONES
aja: (n.v.): durant((
icha: (n.): como

ADVERBIOS
dema: demasiado
como
kuehe guaricha:
ayer
mante: continuamente
rei: de balde
sapy'nte: a veces

rire: (n.v.): despus de


guare: adjetivante
ro (v .): cuando, si
PREGUNTAS
mva mba'pa:de quin?
mba'eichagupa: de qu
clase es?

SUFIJOS
d: sufijo de futuro de los
sustantivos: para
pa (mba): sufijo tnico
de totalidad

- 163 -

ngura: forma
de kur a.

nasalizada

UNIDAD V
VERBOS

(a)johi: lavar
(a)jovahi: lavarse la cara
(che)karu: ser comiln
(a)ka'u: emborracharse
(che)ka'u: ser borracho
(a)ke: dormir
(che)kerana: ser dormiln
(che)kiriri: ser callado
(a)kosina: cocinar
(a)kuera: sanarse

(a)monda: robar
(che)monda: ser ladrn
(a)mongaru: alimentar
(a)mopoti: limpiar
(a)mopu'a: levantar
(a)mba'apo: trabajar
mbyry'i: hace calor
ndaipri: no hay
(a)emity: sembrar
(che)e'engatu: ser hablador
oky: llueve
osunu: truena
otiri: relampaguea
ovela: hiela
overa: relampaguea
(a)paga: pagar
(a)reko: tener
ro'y: hace fro
tekoteve: es necesario
(ha)'u: comer

SUSTANTIVOS
ar do: arado
arai: nube

POSPOSICION
jave: durante
ramo(ro): si, cuando

haku: hace calor


hatatina: hay neblina
hayvi: llovizna
hayvi ru'i: gara
hayvi veve: llovizna con viento
(a)heka: buscar
ijarai: est nublado
ikatu: poder
(a)jahu: baarse
(a)japo: hacer

. 164 .

arrjo: arroyo
asuka: azcar
avati: maz
er a: miel
gui: buey
jra: dueo
javori: maleza
jety: batata
juky: sal
juru: boca

ro jepe:

aunque
ramo Jepe: aunque
SUFIJOS
ana: conjugacin de
"hna"
ara, vaera: obligacin
jepi: soler
mo'ai: futuro negativo
pe guara: (separable):
para
ra'e: pasado interrogativo

kar ai: seor


ka'a: yerba
ka'aguy: bosque
kga: plantacin
kuatia: papel
kunta: deuda
kumanda: poroto
kure: cerdo
lechra: lechera
machte: machete

CONJUNCION
hakatu: pero
nteko: pero, noms
PREFIJO
je: voz pasiva y reflexiva
PREGUNTAS
mba'icha ruppa:
cmo?, por qu?
mba'guipa: por qu?

mandi'o: mandioca
manduvi: man
mandyju: algodn
mita: nio
mba'eve: nada
nambi: oreja
ana: yuyo
andy: grasa
ati'l: mosquito

PRONOMBRE PERSONAL
ichupekur a: a ellos
ichugui: de l
ADVERBIOS
jey: otra vez
nte: noms

- 165 -

plta: dinero
po: mano
poha: remedio
py: pie
ryguasu: gallina
temityngue ose.: cosecha
tembiapo: ose.: trabajo
tembyre ose.: resto
tepy ose.: precio
ti: nariz
tupi'a ose.: huevo
tymba ose.: animal
ra haku: verano
ara ro'y: invierno

oprupi: por todas partes


py'y i: con frecuencia
rae': primeramente
upi: despus
upicha: as
uppe: ah
ADJETIVOS
ahno: ajeno
amyry i: difunto
guasu: grande
hu: negro
meme: todo
moroti: blanco
pa'a: trancado
pynandi: descalzo
pyta: rojo
sa'yju: amarillo
takate'y: avaro

UNIDAD VI
VERBOS
hasy: es difcil
(a)nase: nacer
(a)nohe': sacar
(a)angareko: cuidar
(a)esu: arrodillarse
ndahasyi: no es difcil
ndovali: no conviene

SUSTANTIVOS
ar amir 6: almidn
avave, mavave: nadie
jepe'a: lea
jeroky: baile
kamby: leche
karamegua: cofre
kosdo: infusin de yerba
mate

-- 166

oiko: hay

kypy'y: hermana menor


de la mujermero: meln
mba'epu: msica
. mborayhu: amor
mboriahu: pobre
emby aty: reunin
pakova: banana
py'aguapy: paz
rambosa: desayuno
rora: ror, polenta
so'o: carne
tupa ose.: cama
tyvyra, ryvy ose.: hermano menor del varn
yvyra r aka: rama del r
bol

oime: estar, hay


o!: est, hay
ojehu: sucede
(a)r ah a: llevar
(a)reko: tener
(a)rovia: creer
(a)ru: traer
(a)se-: salir
(a)terere: tomar terer
(a)vy'a: estar contento
(ha)y'u: tomar agua
(ha)' a: caer (se)
(ha)'e: decir
(ha)'u: comer
(ha)'yta: nadar
ADJETIVOS
aipo: aqul(desconocido)
jopar a: mezclado
ka'e-: asado
ne porava: muy lindo

ADVERBIOS
ko'pe: aqu
pya'e: rpido
uperire: despus

POSPOSICIONES
aja(tnica): mientras, durante
guio(tona): del lado de
guy (tnica): debajo
hague: "que" enunciativo
pasado de ha

CONJUNCIONES
upichar6: entonces

- 167 -

SUFIJOS
mi: diminutivo
gua: para

oondie: juntos
PRONOMBRE
(che)renondpe: frente a
chupe guara: para l
(che)rendpe: junto a
reve (reheve) tono: con
ramo guicha: como si
ramo guare, roguare: cuando en pasado
va: lo que
yre: sin

UNIDAD VII
VERBOS
(a)huga: jugar
(a)kay: perderse, esconderse
(a)kay'u: tomar mate
(a)ka'api: carpir
(a)kopi: cor pir
(a)mbo'i: partir en trozos;
ndaje: se dice
(a)emongeta: conversar
(a)etenta: ser tentado
(a)pita: fumar
(che )py a'e: ser rpido
(ai)su'u: mascar tabaco
(a)talla: criticar
(a)trukea: jugar al truco
(a)vende: vender
rama: ya es la hora

SUSTANTIVOS
asaje: la siesta
ka'aru: la tarde
kua: dedo
kyvy: hermano de la
'mujer
Pa'i: sacerdote
pety: tabaco
pyhare: la noche
pyhareve: la maana
ADVERBIOS
ani: negacin
ha'ra: cuando
mombyry: lejos
prupi: por ah
yma: antes
rupi: por aqu
CODIGO: antei

AUXILIAR: tove

- 168 -

INTERJECCIONES
grsia: gracias!
chke: cuidado!

POSPOSICIONES
mboyve: antes
va'ekue: "que" relativo
en pasado
(che)ykre: al lado

SUFIJOS
katu: si, sufijo de imperativo; matiz: decisivo
tei, ti: sufijo completivo de imperativo negativo (tono).
SUFIJOS MATIZANTES DE IMPERATIVO Y OPTATIVO
ke: refuerzo
na: ruego
kena: combinacin de ambos
mi: diminutivo: un poco
mke - mna - mkena: mezclas
SUFIJOS DE LOS TIEMPOS VERBALES
na: (ana, hna; tonos): continuidad
va (tono): hbito
jepi (tono): hbito
ra'e: (tono): pasado prximo interrogativo
kuri (tono): pasado prximo afirmativo
r aka'e (tono): pasado remoto interrogativo
va'ekue: (tono): pasado remoto afirmativo
ta (tono): futuro afirmativo
mo'ai (tnico): futuro negativo
OTROS SUFIJOS
ka, uka (tnico): factitivo de verbos transitivos: Ejemplo:
he'ika, he'iuka: manda decir, hace decir.
y: sufijo de negacin (tnico).

- 169 -

VOCABULARIO ALFABETICO
CASTELLANO - GUARANI DEL NIVEL I
a: hme, hpe
a: me
a: pe
abuela: agula
acordar se: (che )mand u'a
acostarse: (a)eno
ah: uppe
ahora: ko'ga
ajeno: ahno
alambra do: alam br do
alambre: almbre
alegra: vy'a
algodn: mandyju
alimentar: (a)mongaru
al lado de: (che)ykre
alma: 'nga
almacn: almasen
almidn: aramiro
alto: yvate
amar: (a)hayhu
amarillo: sa'yju
a m: chve
amigo: amgo
amor: mborayhu
animal: tymba ose.
andar: (ai)ko
anteayer: kuehe ambue
antes: mboyve (antes de)
antes: rae- (habla antes con l)

- 170 -

antes: yma- ymave (en otro tiempo)


apurarse: (a) japura
aquel (desconocido): aipo
aqu: ko',pe
ar acto: ar do
araar: (ai)kar ai
arena: yvyku'i
arrodillarse: (a)esu
arroyo: arrjo
arrugado: cha'i
asado: ka'eas: upicha
Asuncin: Paraguay
a ti: ndve
aunque: ramo jepe
aunque: rojepe
auxiliar de optativo: tove
ayer: kuehe
azcar: as uka
baile: jeroky
bajo: karape
banana: pakova
baar se: (a)jahu
barrer: (ai)typei
batata: jety
beber: (ha)y'u
borracho: ka'u
bosque: ka'aguy
bravo: aro
buen carcter: lja por a
buey: gui
- 171 -

burro: brro
buscar: (a)heka
caballo: kavaju
cabello: 'va
cabeza: akii
caer(se): (ha)'a
calesita: kalesta
calidad: kalida
callarse: (a)kiriri
cama: tupa ose.
caminar: (a)guata
camino: tape ose.
cancha: kncha
cansancio: kane'o
cansar se: (che)kane'o
cara: tova ose.
carcter: lj a
carne: so'o
carpir: (a)ka' api
carrera: kar r r a
casa: 'ga ose.
casar se: (a)menda
catre: ktre
cerca: agui
cercano: agui
cine: cne
clase: klie
clavar: (ai)kutu
cocina: kosina
cocinar: (a)kosina
coche: kche

-f,
;;-r

'.

- 172 -

cdigo de imperativo negativo: antei


cofre: karamegua
combinaciones de sufijos imperativos: mke- mna- mkena
comedor: komedor
comer: (a)kar u
comer: (ha)'u
comida: tembi'u
como: icha
cmo?: mba'icha
cmo?: mba'icha ruppa
como ayer: k ueh e guar icha
como si: ramo guicha
como si: r6guicha
con: ndi - ndie - ndive
con: reve (reheve)
conocer: (ai)kuaa
con quin?: mvandipa
contar: (ai)papa
continuamente: mante tnico
conversar: (a)emongeta
cor pir: (a)kopi
corrida de toros: toroaro
cortar: (ai)kyti
cou: mba'e
cosecha: temityngue 011c.
creer: (a)rovia
cri~i~ar: ()q~Ha

cuando: ramo
cuando: ro
cuando: ha'ra
cundo?: araka'pa

- 173 -

cuando pasado: ramo guare


cuando pasado: roguare
cuarto: koty
cuidado!: chke!, hke!
cuidar: (a)angareko
cumpleaos: snto'ra
chancho: kure
da gusto: igsto
de: gui
debajo: guy
de balde: rei
dedo: kua
delgado: pereri
de dnde?: mooguipa
delante: (che)renondpe ose.
del lado de:guio
demasiado: dema
demasiado: rasa
de qu clase?: mba'eichagupa
de quin?: mva mba'pa
desayunar: (a)rambosa
desayuno: rambosa
descalzo: pynandi
descansar: (a)pytu'u
despus: upi
despus de: rire
despus: uperire
deuda: kunta
diente: tai ose.
difunto: amyryi
diminutivo: mi

- 174

dinero: plta
dolor de cabeza: akii r asy
dolor de odo: apysa rasy
dnde?: mo6pa
dormir: (a)ke
dueo: jra
duran te: aja
echar: (ai)ty
emborracharse: (a)ka'u
en: me
en: pe
enfermedad: tasy ose.
enfermar se: (che)r as y. ose.
enojado: pochy
enojar se: (che )pochy
entender: (a)ntende
entonces: upichar6
entrar: (ai)ke
entusiasmo (buen humor): tetia'e
esconderse: (a)kay
escuela: eskula
es difcil: hasy
es necesario: tekoteve
estar: aime
estar: oime
estar: oi
estar cansado: (che)kane'6
estar nublado: ijarai
estar sano: (che)resai ose.
estar seco flaco: (che)pir u
estar torcido: (che)keche

- 175 -

estudiar: (a)st udia


estudio: estdio
eterei: muy
feo: vai
fiebre: akanundu
flaco: pir u
fregar: (ai)kyty
fumar: (a)pita
funcin: funsion
gallina: ryguasu
garganta: ahy'o
gara: hayvi ru'i
gordo: kyra
grande: guasu
grande: tuicha
grueso: anambusu
grueso: poguasu
hbil: vale
hablar: (a)e'E
hace fro: ro'y
hacer: (a)japo
hambre: embyahyi
hay: oiko
hay: oime
hay: oi
hermana menor (m): kypy'y
hermano (m.): kyvy
hermano menor (v): tyvyra, ryvy ose.
hiela: ovela
hijo (m): memby

horcn: horkon
- 176 -

huevo: tupi'a ose.


iglesia: t upao
infusin de yerba: kosdo
invierno: ra ro'y
ir: (a)ha
jugar: (a)h uga
jugar al truco: (a)trukea
junto a: (che)rendpe
laborioso, diligente: kyre'Y
ladrn: mondaha
lavar: (a)johi
lavarse la cara: (a)jovahi
leche: kamby
lechera: lechr a
lejos: mombyry
lea: jepe'a
levantar: (a)mopu'a
limpiar: (a)mopoti
limpio: poti
lindo: pora
lo que: va
lugar: ten da ose.
llamar: (a)heni
llanto: tase ose.
llegar: (a)guahe
llevar: (a)raha
llorar: (ehe)rase ose.
lloviznar: hayv i

lloviznar con viento: hayvi veve


llueve: oky
machete: machte

- 177 .

madre: sy
maduro: aju
maz: avati
maleza: javori
mandioca: mandi'o
mano: po
maana: ko'e'ro
maana: pyhareve
ms: ve
me gusta: chegusta
melenudo: avuku
meln: mero
mesa: mesa
mezclado: jopar a
miel: era
mientras: aja
misa: msa
morder: (ai)su'u
mosquito: ati'G
moto: mto
muchos: heta
msica: mba'epu
muy: eterei
muy: iterei
muy: rasa
nacer: (a)nace
nada: mba'eve
nadie: avave, mavave
nariz: ti
narigudo: timbuku
neblinar: hatatina

- 178 -

necesitar: (ai)koteve'
negro: h
nervioso: poch y re
nio: mita
no: nahniri
no conviene: ndovali
no es difcil: ndahasyi
no hay: ndaipri
no mas: nte
no vale: ndovali
nube: arai
o: ter a
odo: apysa
olvidarse: (che)resari
olvido: tesari ose.
oreja: nambi
otra vez: jey
pagar: (a)paga
paja: kapi'i
papel: kuatia
para: hagua
para: pe guara
para: ra
partir en trozos: (a)mbo'i
pasado maana: ko'e' ambur6
pasar: (a)hasa
patio: korapy
paz: py'aguapy
pegar: (ai)n u pa
pequeo: michi
perezoso: (a)te'y

- 179 -

t.!.,,.

l
f._'

pero: hkatu
pero: katu
pero: nteko
perro:pgua
pie: py
pinchar: (ai)pichiii
plantacin: kga
pobre: mboriahu
poder: ikatu
por: re (causa)
por: rupi (lugar)
por ah: prupi
por aqu: rupi
poroto: kumanda
porque: gui
por qu?: mba'guipa
por qu?: mba'repa
poste:pste
precio: tepy ose.
prefijo de negacin del imperativo: ani
prefijo de voz pasiva y reflexiva: je
prestar: (ai)poruka
prjimo: tapicha ose.
puerta: 'oke' ose.
rpido: pya'e
rerse: (a)puka
remedio: pohii
resto: tembyre ose.
re zar: (a)em bo' e
rezo: embo'e
rojo: pytii

..

m;'
.~

- 180 -

ropa: ao
ror : rora
que: gu1
que: ha
que pasado: hague
que (relativo): va
que (relativo) pasado: va'ekue
qu?: mba'e
qu?: mba'pa
quedar se: (a)pyta
quejoso: plageon
querer: (ai)pota
quin?: mvapa
quin?: mva piko
quitar: (ai)pe'a
saber: (sufijo) kuaa
saber: (ai)kuaa
sabio: arandu
sacar: (a)nohe
sacerdote: Pa'i
sal: juky
sanarse: (a)kuera
se dice: je(ndaje)
sembrar: (a)emity
sentarse: (a)guapy
seor: kar ai
seorita: kuatai
ser: ha' e
SER:
alegre: (che)rory ose.
bajo: (che)karape
- 181 -

~'
'

,
,.:~

borracho: (che)ka'u
bravo: (che)ar6
callado: (che)kiriri
comiln: (che)karu
dormiln: (che)kerana
diligente: (cbe)kyre'y
feo: (che)vai
flaco: (che)piru
gordo: (che)kyra
grande: (cbe)tuicha
grueso: (che)anambusu
grueso: (che)poguasu
hbil: (che)vale
hablador: (che)e'engatu
joven: (che)pyabu, (che)mita
ladrn: (che)monda
limpio: (che)poti
lindo: (che)pora
maduro: (che)'aju
melenudo: (che)'avuku
miedoso: (che)pereri
narigudo: (che)timbuku
nervioso: (che)pochy rei
nuevo: (che)pyahu
pequeo: (che)michi
quejoso: (che)plageon
sabio: (che)arandu
tentado, provocado: (a)etenta
valiente: (che )vale
viejo: (che)tuja
s: hee

siesta: asaje
sin: yre
sobre: 'ri
soler: jepi
sortija: sortha
sucede: ojehu
suegra: sugra
sueo: topehyi ose.
SUFIJOS
adjetivante: gua
adjetivante de pasado: guare
adversativo: katu (pero- y)
completivo de imperativo negativo: tei - ti
continuidad: na (ana- hna)
enfatizante: ko
exhortativo de modo imperativo: katu: si
futuro afirmativo: ta
futuro negativo: mo'ai
imperativo: ke- na- kena- mi- mke- mna- mkena
interrogativo: pa - piko
interrogativo de pasado prximo: ra'e
interrogativo de pasado remoto: raka'e
modal intelectivo: kuaa "saber"
modal mediativo: ka (uka): mandar hacer
modal volitivo: se: querer
negacin: y
obligacin: ara (vaera)
pasado prximo: kuri
pasado remoto: va'ekue
plural: kura

- 183 -

tercera persona plural: hikui


tiempo habitual: jepi
tiempo habitual: va
totalidad: mba
totalidad: pa
tabaco: pety
tacao: takate'y
tambin: avei
tarde: ka' ar u
techo: tcho
te gusta: nde gusta
t elef on o: telfono
tener: (a)reko
tener calidad: (che)kalida
tener calor: (che)mbyry'i
tener dolor de garganta: (che)ahy'o r asy
tener dolor de muelas: (che)rai rasy ose.
tener dolor de odo: (che)apysa rasy
tener fro: (che)ro'y
tener hambre: (che)embyahyi
tener la cara arrugada: (che)rova cha'i ose.
tener mal de ojos: (che)resa rasy ose.
tener sueo: (che)ropehyi ose.
ta: tia
todava: gueteri
todos: meme
tomar agua: (ha)y'u
tomar mate: (a)kay'u
tomar terer: (a)terere
torcido: keche'
trabajar: (a)m ba' apo

- 184 -

trabajo: tembiapo ose.


traer: (a)ru
trancado: pa'
truena: osunu
usar: (ai)poru
valiente: vale
velada: velda
venir: (a)ju
vender: (a)vende
ventana: 'oveta ose.
verano: ra haku
viejo: tuja
y: ha
y: katu
ya: ma
ya es la hora: rama
yerba: ka'a
yuyo: ana
zanja: snha
zapato: sapatu

- 185 -

VOCABULARIO ALFABETICO
GUARANI - CASTELLANO DEL PRIMER NIVEL
agula: abuela
ahno: ajeno
ahy'o: garganta
(che)ahy'o rasy: tener dolor de garganta
ana: sufijo de continuidad
aipo: aquel (desconocido)
aja: mientras
ak: cabeza
akanundu: fiebre
ak rasy: dolor de cabeza
ala mbr do: alambrado
almbre: alambre
almasen: almacn
amgo: amigo
amyryi: difunto
anambusu: grueso
(che)anambusu: ser grueso
ani: prefijo de negacin de imperativo
antei: cdigo de imperativo negativo
ao: ropa
apysa: odo
(che)apysa rasy: tener dolor de odo
ar d o: arado
arai: nube
araka'e: cundo?
aramir6: almidn
arandu: sabio
(che)arandu: ser sabio
ara (vaera): sufijo de obligacin

- 186 -

arrjo: arroyo
asaje: siesta
asuka: azcar
ate' Y: perezoso
avati: maz
avave: nadie
avei: tamhin
brro: burro
chke!: cuidado!
cha'i: arrugado
chegusta: me gusta
chve: a m
cne: cine
dema: demasiado
er a: miel
eskula: escuela
estdio: estudio
eterei: muy
funcion: funcin
gua: sufijo adjetivante
(a)guapy: sentarse
guare: sufijo adjetivante de pasado
guas u: grande
(a)guata: caminar
gui: buey
gueteri: todava '
gui: de, que, porque
guo: del lado de
guy: debajo
gua: para
(a)guahe: llegar

- 187 -

ha: que
ha: y
(a)ha: ir
hague: "que" de pasado
hagua: para
hkatu: pero
haku: hace calor
hme: a
hpe: a
(a)hasa: pasar
hasy: es difcil
hatatina: neblinar
(a)hayhu: amar
hayvi: lloviznar
hayvi ru'i: garuar
hayvi veve: lloviznar con viento
ha'e: ser
ha'ra: cuando
(a)hecha: ver
(a)heka: buscar
(a)heni: llamar
heta: muchos
hee: s
hikui: sufijo 3 persona plural
horkon: horcn
(a)huga: jugar
hu: negro
icha: como
igsto: da gusto
ijarai: est nublado
ikatu: poder (auxiliar)

- 188 -

(ai)ke: entrar
(ai)ko: andar
(ai)kove: vivir
na (ana, hna): sufijo de continuidad
iterei: muy
jagua: perro
(a)jahu: baar se
(a)japo: hacer
jra: dueo
javori: maleza
je: prefijo de voz pasiva y reflexiva: se dice
jepe'a: lea
jepi: sufijo de tiempo habitual: soler
jeroky: baile
jety: batata
(a)johi: lavar
jopar a: mezclado
(a)jovahi: lavarse la cara
(a)ju: venir
mborayhu: amor
ana: yuyo
juky: sal
juru: boca
ka (uka): sufijo modal mediativo: mandar hacer
kalesta: calesita
kalda: calidad
(che)kalida: tener calidad
kamby: leche
kncha: cancha
kane'o: cansancio
(che)kane'6: cansarse, estar cansado

- 189 -

(a)kay: esconderse, perderse


kapi'i: paja
karai: seor
karape: bajo
(che)karape: ser bajo
karamegua: cofre
(ai)kar ai: araar
(a)karu: comer
(che)karu: ser comiln
karrra: carrera
ktre: catre
katu: sufijo exhortativo del modo imperativo
katu: sufijo adversativo: pero, y
kavaju: caballo
(a)kay'u: tomar mate
ka'a: yerba
ka'aguy: bosque
(a)ka' api: carpir
ka'aru: la tarde
ka'e': asado
ka'u: borracho
(a)ka'u: emborracharse
(che)ka'u: ser borracho
ke: sufijo de imperativo
(a)ke: dormir
keche: torcido
(che)keche': estar torcido
kena: sufijo imperativo compuesto de ke y na.
(che)kerana: ser dormiln
(a)kirirl: callarse
(che)kirirl: ser callado

- 190 -

klse: clase
k o: su fijo enfatizan te
kche: coche
kga: plantacin
kokue: chacra
komedor: comedor
(a)kopi: corpir
kor apy: patio
kosdo: infusin de yerba mate
kosina: cocina
(a)kosina: cocinar
(ai)koteve': necesitar
koty: cuarto
ko'ga: ahora
ko'pe: aqu
ko'e'r 5: maana
ko'e' amburo: pasado maana
kuaa: sufijo modal intelectivo: saber
(ai)kuaa: saber, conocer
kuatia: papel
kua: dedo
kuehe: ayer
kuehe ambue: anteayer
kuehe guaricha: como ayer
kunta: deuda
kura: sufijo de plural de sustantivos (ngura)
(a)kuera: sanarse
kumanda: poroto
kuatai: seorita
kure: chancho
kuri: sufijo de pasado prximo

- 191 -

(ai)kutu: clavar
kypy'y: hermana menor (m)
kyra: gordo
(che)kyra: ser gordo
kyre'y: laborioso, diligente
(che)kyre'Y: ser diligente
(ai)kytl: cortar
(ai)kyty: fregar
kyvy: hermano (m)
ky'a: sucio
lja: carcter
lja pora: buen carcter
lechr a: lechera
ma: ya
machte: machete
mand' o: mandioca
mandu'a: recuerdo
(che)mandu'a: acordarse
mandyju: algodn
mante: continuamente
marapa: para qu?
mva mba'pa: de quin?
mvandipa: con quin?
mvapa: quin?
mva piko: quin?
mavave: nadie
me: en, a
(ai)me: estar
meme: todos
memby: hijo(m)
(a)menda: casar se

- 192 -

mero: meln
mesa: mesa
mi: diminutivo; sufijo de imperativo
michi': pequeo
(che)michi': ser pequeo
mke- mna- mkena: combinaciones de sufijo imperativo
msa: misa
mita: nio
mombyry: lejos
(a)rnonda: robar
(che)monda: ser ladrn
(a)mongaru: alimentar
rnoopa: dnde?
(a)mopoti: limpiar
(a)rnopu'a: levantar
mto: moto
mo'ai: sufijo de futuro negativo
mba: sufijo totalizante
(a)rn ba' ap o:t r abajar
mba'e: qu?, cosa
mba'ichapa: cmo?, qu tal?
mba'eichagupa: de qu clase?
mba'icha ruppa: cmo?, por qu?
mba'guipa: por qu?
mba'pa: qu?
mba'epu: msica
mba'repa: por qu?
mba'eve: nada
mboriahu: pobre
mboyve: antes
(a)mbo'i: partir en trozos

. 193 -

mbyry'i: hace calor


(che)mbyry'i: tener calor
na: sufijo de ruego del imperativo
(a)nace: nacer
nahniri: no
nambi: oreja
ne porava: muy lindo
(a)nohe: sacar
(ai)nupa: pegar, golpear
ndahasyi: no es difcil
ndaipr: no hay
ndajeUe): se dice
nde gusta: te gusta
ndve: a ti, te
ndi- ndive- ndie: con
ndoval: no vale, no conviene
nte: noms
nteko: pero, noms
(a)ntende: entender
fiandy: grasa
(a)angareko: cuidar
aro: bravo
(che)ar5: ser bravo
ati'u: mosquito
(a)emity: sembrar, cultivar
embo'e: rezo
embyahyi: hambre
(che)embyahyi: tener hambre
(a)1iemongeta: conversar
embyaty: reunin
(a)eno: acostarse

- 194 -

(a)11esu: arrodillarse
(a)etenta: ser tentado, provocado
(a)e'e: hablar
(eh e )e' En gat u: ser hablador

t
J

l
1
.,

oiko: hay
oime: estar, hay
oi: estar, hay
ojehu: sucede
oky: llueve
oondive: juntos
oprupi: por todas partes
osunu: truena
otiri: relampaguea
oveJa: hiela
overa: relampaguea
Paraguay: Asuncin
pa: sufijo interrogativo
pa: su fijo totalizan te
(a)paga: pagar
pakova: banana
(ai)papa contar
pa'a: trancado
Pa': sacerdote
pe: en, a
pe guara: para
pereri: delgado, sutil
(che)pereri: ser miedoso, cobarde
prupi: por ah
pety: tabaco
(ai)pe'a: quitar
(ai)pichai: pinchar, pellizcar

- 195 -

piko: sufijo interrogativo


pir u: flaco, seco
(che )pir u: estar seco, flaco
(a)pita: fumar
plageon: quejoso
(che)plageon: ser quejoso
plta: dinero
po: mano
pochy: enojado
(che)puchy: enojarse
pochy rei: ser nervioso
(che)pochy rei: ser nervioso
poguasu: grueso
(che)poguasu: ser grueso
poha: remedio
pora: lindo
(che)pora: ser lindo
(ai)poru: usar
(ai)poruka: prestar
pste: poste
(ai)pota: querer
poti: limpio
(che)poti: ser limpio
(a)puka: rerse
py: pie
pyahu: nuevo
(che)pyahu: ser nuevo, s.er joven
pya'e: rpido
(che)pya'e: apurarse, ser rpido
pyhare: la noche
pyhareve: la maana

- 196 -

!
j
1
!

pynandi: descalzo
(a)pyta: quedarse
pyta: rojo
(a)pytu'u: descansar
py'aguapy: paz
rae': antes
(a)raha: llevar
raka'e: sufijo interrogativo de pasado remoto
ramo: cuando, si
ramo guicha: como si
ramo guare: "cuando" en pasado
ramo jepe: aunque
rambosa: desayuno
(a)rambosa: desayunar
rasa: demasiado, muy
(che)rase' ose.: llorar
(che)rasy ose.: estar ertfertno
ra: para
(che)rai rasy ose.: tener dolor de muelas
ra'e: sufijo interrogativo de pasado prximo
re: por (causa)
re: de balde
(a)reko: tener
(che)renondpe ose.: delante
(che)rendpe ose.: junto a
(che)resar i ose.: olvida,r se
(che)resa rasy ose.: tener mal de ojos
(che)resai ose.: estar sano
(che)retia'e ose.: ser entusiasta, estar de buen humor
reve (reheve): con
rire: despus de
- 197 -

,
(che)ropehyi: tener sueo
rora: ror
(che)rory ose.: ser amable
(che)rova cha'i ose.: tener la cara arrugada
(a)rovia: creer
ro: cuando, si
r6guare: "cuando" en pasado
r6guicha: como si
r 6jepe: aunque
ro'y: hace fro
(che)ro'y: tener fro
(a)r u: traer
rupi: por (lugar)
ryguasu: gallina
snha: zanja
santo'ra: cumpleaos
sapatu: zapato
sapy'nte: a veces
sa'yju: amarillo
se: sufijo modal volitivo: querer
(a)se: salir
slla: silla
sortha: sortija
so'o: carne
(a)studia: estudiar
sugra: suegra
(ai)su'u: morder, mascar tabaco
sy: madre
ta: sufijo de futuro afirmativo
takate'y ose.: tacao
(a)talla: criticar

- 198 -

r
l

tape ose.: camino


t apich a ose.: prjimo
tase ose.: llanto
t asy ose.: enfermedad
tai ose.: diente
tcho: techo
tei: sufijo completivo del imperativo negativo
tekoteve: es necesario
telfono: telefono
temity ngue ose.: cosecha
tembiapo ose.: trabajo
tembyre ose.: resto
tenda ose.: lugar
tepy ose.: precio
tera: o, conjuncin
(a)terere: tomar terer
tesa ose.: ojo
tesari ose.: olvido
tetia'e ose.: entusiasmo, buen humor
ti: tei
tia: ta
timbuku: narigudo
ti: nariz
topehyi ose.: sueo
toroar6: corrida de toros
tory ose.: alegra, amabilidad
tova, ose.: cara
tove: auxiliar de optativo
(a)trukea: jugar al truco
tuicha: grande
(che)tuicha: ser grande

- 199 -

tuja: viejo
(che)tuja: ser viejo
tuju: barro
tupa ose.: cama
tupao: iglesia
tupi'a ose.: huevo
(ai)ty: echar
t ymb~ ose.: animal
(ai)typei: barrer
tyv}'ra, ryvy ose.: hermano menor (v)
upi: despus
upcha: as
upicharo: entonces
uppe: ah
uperre: despus
va: "que" relativo; posposicin
va: lo que
va: sufijo de tiempo habitual
vai: feo
(ehe)vai: ser feo
vale: valiente, hbil
(che)vale: ser valiente, ser hbil
va'ekue: posposicin; "que" relativo, de pasado
va'ekue: sufijo de pasado remoto
ve: ms
velda: velada
(a)vende: vender
ventilador: ventilador
vesno: vecino
vga: viga
(a)vy'a: est~r contento

- 200 -

1l

(che)ykre: aliado
yma: antes, ymave
gr sia: gracias
(ha)'yta: nadar
yvate: alto
(che)yvate: ser alto
yvy: tierra
y'vyku'i: arena
yvyra rak: rama de rbol
(ha)y'u: beber
y'uhi: sed
(che)y'uhi: tener sed
(ha)'a: caer(se)
(ha)'e: decir
agui: cerca, cercano
(che)'agui: estar cerca
aju: maduro
(che)'aju: ser maduro
'nga: alma
ara haku: verano
ara ro'y: invierno
'ari. sobre
rupi: por aqu
'va: cabello
avuku: melenudo
(che)'avuku: ser melenudo
'ga ose.: casa
'oke' ose.: puerta
rama: ya es la hora
'oveta ose.: ventana
(ha)'u: comer
- 201

y: sufijo de negacin
yre: sin

- 202 -

f'i'

INDICE
101
103

PROWGO

104
105

IN1RODUCCION

106
107

UNIDAD I: DIALOGOS BASICOS


Notas de Lectura- Los Acentos
Dilogo Dirigido

110
114
118

122
126
129
133
134
137
144
146

147
148
153
156

158

170
186

UNIDAD Il: TAPE- DIALOGOS BASICOS


Los Acentos
Gramtica- Verbo Areal Regular
Sujetos pronombres personales
Concordancia de sujeto y verbo
Las posposiciones
Recombinacin del Material
UNIDAD UI: ESKUELA- DIALOGOS BASICOS
Notas de Lectura
Formas bsicas
Gramtica- El Adje1ivo Posesivo
Los verbos irregulares (a)ha y (a)ju
Los verbos aireales
La forma negativa de los verbos areales y aireales
Concordancia de sujeto y verbo de la forma
negativa
Recombinacin del material
UNIDAD IV: 'OGA - DIALOGOS BASICOS
Formas bsicas
Gramtica- Los Verbos Chendales
La forma negativa de los chendales
Los chendales "tener" con sustantivos
Los demostrativos
El Verbo Ser
El pronombre posesivo
Formas bsicas
Recom b in acin del material
UNIDAD V - DIALOGOS BASICOS
Gramtica- Los Chendales "Tener"
El chendal "no tener" con solos sustantivos en
la Forma Negativa

- 203 -

12
14

16
18
23

24
26
31
34

37
38

40
47
51
56

60

62
65

68
69
74
79

82
85
86
88
89

91
96
99

"No tener dinero para"


Doble uso areal - chendal
Impersonales auxiliares
Chendales con otro significado
Impersonales de la naturaleza
Algunos Sustantivos de Fenmenos de la
Naturaleza
Recombinacin del material
UNIDAD VI - DIALOGOS BASICOS
Gramtica- Verbos Incrementados
Verbos irregulares por cambio de prefijos
El verbo (ha)'e: decir
Uso impersonal de "oiko- oi - oime - ojehu ndaipri"
Doble uso de querer. Rgimen "aipota"
UNIDAD VII - DIALOGOS BASICOS
Los modos
Modo optativo
Modo imperativo
Los tiempos
Presente continuado
Presente habitual
Imperfecto habitual
Pasado prximo interrogativo
Pasado prximo afirmativo- negativo
Pasado remoto interrogativo
Pasado remoto afirmativo- negativo
Futuro afirmativo
Futuro negativo
Cuadro del pronombre personal
APENDICE: TEMBI'U PARAGUAI
VOCABULARIO POR UNIDADES
VOCABULARIO CASTELLANO- GUARANI
VOCABULARIO GUARANI- CASTELLANO

- 204 -

S-ar putea să vă placă și