Sunteți pe pagina 1din 12

Penalistica Marginalia: Consideraes sobre os

fundamentos sociolgico-polticos da dogmtica de


Eugnio Raul Zaffaroni

Penalistica Marginalia: Considerations on the


sociologic-political foundations of the dogmatics
of Eugnio Raul Zaffaroni

Fernando Nogueira Martins Jnior

Resumo: O artigo trata dos fundamentos da obra de Eug-


nio Raul Zaffaroni, sobre os quais ele constri sua laureada
dogmtica penal. Sua concepo de pena e a utilidade dela,
alm de sua anlise das dificuldades e responsabilidades his-
tricas do continente latino-americano so um grande subs-
trato para a produo de uma dogmtica democraticamente
orientada. Ainda, sua viso acerca da dinmica singular dos
sistemas penais latino-americanos e da funo mesma do
direito penal na diminuio da violncia estatal so imen-
sas contribuies da conscincia jurdica mundial. Tudo isto
ser tratado no presente escrito.
Palavras-chave: direito penal, sistema, violncia, poltica,
Amrica Latina
Abstract: The article is about the fundamentals of the
work of Eugenio Raul Zaffaroni, on which he builds his
laureate penal dogmatics. His conception of punishment
and its utility, besides his analysis of the historical difficulties
and responsibilities of the Latin American continent are a
great substrate for the production of a democracy-oriented
dogmatics. Still, his vision regarding the singular dynamics
of the Latin American penal systems and the function itself
of the penal law on the decreasing of State violence are im-
mense contributions for the worlds juridical conscience. All
of that will be dealt with on this writing.

Revista do CAAP | Belo Horizonte 79


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Penalistica Marginalia
Key-words: penal law, system, violence, politics, Latin
America.
Sumrio: Introduo, A pena, A disfuno dogmtico-
-penal: teorias centrais para realidades perifricas, O que
o direito penal?, Por que reduzir a represso estatal?: notas
sobre as criminalizaes primria e secundria, A ttulo de
encerramento: o direito penal como flagelo dos vulnerveis,
Referncias bibliogrficas.

As leis so como as teias de aranha, que aprisionam os pe-


quenos, mas so destroadas pelos grandes.
Slon (638 a.C. 558 a.C), legislador, jurista e poeta grego.

quando eu nasci
um anjo louco muito louco
veio ler a minha mo
no era um anjo barroco
era um anjo muito louco, torto
com asas de avio
eis que esse anjo me disse
apertando minha mo
com um sorriso entre dentes
vai bicho desafinar
o coro dos contentes
vai bicho desafinar
o coro dos contentes
Torquato Neto (1944 d. C. 1972 d. C.), poeta e letrista brasileiro

Introduo
Ns, latino-americanos, temos o privilgio de termos dentre os
nossos um dos maiores (se no o maior) penalistas do mundo. Ele Eug-
nio Raul Zaffaroni. Argentino, professor titular de Direito Penal e de Cri-
minologia na Universidade Nacional de Buenos Aires, vice-presidente da
Associao Internacional de Direito Penal, alm de juiz da Corte Suprema
de seu pas, Zaffaroni um dos expoentes do realismo marginal jurdico-
-penal, linha de pensamento que assume, sem reservas, a irracionalida-
de do sistema penal e tenta compreender tal fenmeno com uma viso

80 Revista do CAAP | Belo Horizonte


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Fernando Nogueira Martins Jnior

estritamente latino-americana, rompendo com certos hbitos intelectuais


subservientes ao pensamento penal europeu e norte-americano.
Dentre sua vasta obra, destacaramos Em busca das penas per-
didas, de 1989, e que em nossa opinio um marco no pensamento
jurdico ocidental, e Derecho Penal Parte General, de 2000, obra na
qual nosso penalista verte caudalosa teoria e nos traz a dogmtica penal
em seu pice, situando o autor como proponente do que chamado hoje
funcionalismo redutor.
As conquistas dogmticas realizadas por Zaffaroni como a ti-
picidade conglobante ou mesmo a culpabilidade pela vulneralidade por
importante que sejam, sero deixados um tanto em segundo plano para
que ns explicitemos o que uma das maiores proposies tericas do di-
reito penal contemporneo: os fundamentos sociolgicos e polticos onde
todo o arcabouo dogmtico do penalista argentino se calca. A genialidade
de Zaffaroni que grassa toda sua obra se mostra particularmente agu-
da no ponto de partida desta mesma obra, na dinmica subterrnea das
relaes sociais e da sua subsuno eventual (ou no to eventual assim)
lgica do ius puniendi estatal.
Lidaremos com textos e obras vrias, mas que se vinculam com
o cerne, com o substrato do presente artigo, que so alguns pargrafos da
supracitada obra Derecho Penal Parte General onde a potente Wel-
tanschauung (viso de mundo) zaffaroniana jaz em pleno desenvolvimento.

A pena
Num primeiro momento, pertinente discutirmos o que a pena
para Zaffaroni. Para tanto, trazemos ao presente texto um pronunciamen-
to feito por Zaffaroni no Encontro Internacional La Experiencia Del Pe-
nitenciarismo Contemporneo: aporte e experiencias, ocorrido nos dias
26 e 27 de julho de 1993 na cidade do Mxico; esse pronunciamento foi
chamado Que hacer com la pena las alternativas a la prison.
Eis o que o penalista portenho diz quando instado a falar sobre
a funo da pena:

Si en este momento tuviera que definir la funcin de la pena, lo hara


muy mexicanamente, con dos palabras: ni modo. Efectivamente, todas las
teoras de la pena que se han enunciado son falsas, y todo lo que nos dice
la ciencia social acerca de la pena nos muestra su multifuncionalidad, las
funciones tcitas que no tienen nada que ver con las funciones manifiestas

Revista do CAAP | Belo Horizonte 81


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Penalistica Marginalia
que se le quisieron asignar. De modo que la pena est ah, ni modo, como
un hecho poltico, como un hecho de poder, como un hecho que est
presente y que no se puede borrar.1

Zaffaroni iguala a existncia da pena existncia de outro fato


de poder, facilmente reconhecvel no seio de uma sociedade, qual seja, a
guerra. Assim como a guerra, a pena algo ilegtimo, irracional, mas que
de todo modo existe, faz parte do contexto humano na contemporaneida-
de. E assim como a guerra sofre uma tentativa de regulamentao como
se v na Conveno de Genebra e outros tratados que tratam de direito
de guerra (quase um contra-senso esta ltima expresso) tambm a
pena deve sofrer um regramento, com o desenvolvimento da teoria pena-
lista constitucionalmente e antropologicamente orientada, que teria como
funo conter o poder punitivo, irracional, classstico do Estado, rumo a
uma qui possvel abolio total do instituto da pena vertical, unilateral e
violentamente aplicada.
A pena, fato poltico utilizado como mero instrumento de domi-
nao e controle, nunca deixa o sistema penal ocioso, independentemente
do regime poltico sob o qual tal sistema opera. Cito o penalista argentino,
quando trata da poltica de encarceramento estatal:

Debemos dejar de incrementar el nmero de presos, porque si tenemos


crceles sobrepobladas y construimos nuevas crceles, lo que tendremos
sern ms crceles sobrepobladas.

Quiz pueda haber alguna circunstancia en la que haya capacidad de ocu-


pacin libre en las crceles; eso es cierto. Cuando, por ejemplo, cae una
dictadura que tiene un nivel de represin muy alto, momentneamente
el nmero de presos bajar. Pero paulatinamente, al cabo de cinco, seis,
ocho o diez aos, nuevamente subir hasta alcanzar la misma cantidad
de presos. Aunque hayan cambiado las condiciones, surgirn argumentos
nuevos.2

Zaffaroni enftico em sua posio realista marginal, e coloca


seus parcos poderes de dogmata e magistrado (ele mesmo diz isso) a
servio da diminuio da incidncia desse instituto desarrazoado e opres-
sivo que a pena:

1 ZAFFARONI, Eugenio Raul. Que hacer com la pena?. [online] Disponvel na Internet via WWW.URL: http://
www.4shared.com/document/QvsNfM4G/Zaffaroni_Eugenio_Ral_-_Qu_Hac.htm. Arquivo capturado em
15 de maio de 2010.
2 Ibidem.

82 Revista do CAAP | Belo Horizonte


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Fernando Nogueira Martins Jnior
Yo no s para qu sirve la pena; todo lo que se ha dicho sobre ella es
falso. Sociolgicamente, tiene una gran cantidad de funciones mltiples,
tcitas, que no conocemos o que no hemos agotado, y por ende, en tanto
que hecho no legitimado, trato de reducirlo..3

Temos ento uma sustentao eloqente da desrazo da pena.


Mas a mera postulao deste fato no nos desvenda qual a corre-
lao entre pena e estrutura social, entre estado policial e poder judicirio,
entre genocdio e sistema penal. Para isso passaremos a outras partes da
obra zaffaroniana, a comear pelo grande ensaio Em busca das penas
perdidas.

A disfuno dogmtico-penal: teorias centrais para reali-


dades perifricas
Segundo Zaffaroni, o direito penal eivado de um descompasso
crasso com a realidade, cujas repercusses variam entre a inaplicabilidade
de um instituto at a promoo de verdadeiros banhos de sangue. Tal se d
pela transposio verticalizada e bruta de modelos produzidos nos pases
centrais e para realidades centrais para sociedades perifricas, onde
a natureza e as condicionantes das relaes sociais so completamente
diferentes. O discurso oficial seria uma coisa; a operatividade real, outra
diversa.
E a justificativa para a manuteno dessa aplicao disfuncio-
nal (uma vez que funcional sim para os interesses dos pases centrais)
de preceitos penais (na verdade alheios realidade latino-americana) seria
algo como uma tutela poltica, que vem ocorrendo desde o incio da
conquista da Amrica, na qual os americanos seriam menores intelectu-
ais, que precisariam ser guiados por conscincias mais maduras e elabo-
radas, como as oriundas de civilizaes centrais.
Nas palavras do penalista argentino:

Estes so dois captulos genocidas [o do colonialismo e o do neocolo-


nialismo], praticados em conseqncia de uma incorporao forada que
implantou um controle social punitivo transculturado, funcional para os
objetivos colonialistas e neocolonialistas. Nestes dois momentos, a ideo-
logia genocida foi justificada em razo de nossa [dos latino-americanos]

3 ZAFFARONI, Eugenio Raul. Que hacer com la pena?. [online] Disponvel na Internet via WWW.URL: http://
www.4shared.com/document/QvsNfM4G/Zaffaroni_Eugenio_Ral_-_Qu_Hac.htm. Arquivo capturado em
15 de maio de 2010.

Revista do CAAP | Belo Horizonte 83


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Penalistica Marginalia
inquestionvel inferioridade, dentor de um marco terico teocrtico no
colonialismo (inferioridade por no haver recebido a mensagem crist) e
de um marco cientfico no neocolonialismo (inferioridade por no pos-
suir omesmo grau de civilizao ou por ser biologicamente inferior).4

Na histria do continente americano, em especfico de sua parte


latina, esse fenmeno chamado de atualizao histrica incorporativa5
toma parte na dinmica social como uma injuno violenta e unilateral,
que invariavelmente traz a reboque ndices sociais, polticos e econmi-
cos que caracterizam o empreendimento tanto de genocdio, quanto de
etnocdio. Uma atitude a impedir isso seria a busca de uma acelerao
histrica, onde um povo construiria por si as bases de seu prprio desen-
volvimento e de seu prprio esforo civilizatrio.
Ou seja,

Sem dvida. Esta viso corresponde a um projeto genocida, que corres-


ponderia ao projeto da terceira civilizao planetria, da civilizao gerada
pela revoluo tecnocientfica, se a Amrica Latina for surpreendida por
esta revoluo na forma de atualizao histrica incorporativa, ou seja, se
essa civilizao fizer com que o poder central nos incorpore a um projeto
tecnocolonialista por ausncia de capacidade poltica para protagonizarmos
uma acelerao histrica.6

Muito por certo deve ser feito para que o espao social latino-
-americano no degenere numa total catstrofe poltica e humanitria. No
campo do saber penal imprescindvel perder as iluses e formular uma
viso consistente do estado da arte penal e do projeto penal a se imple-
mentar num Estado democrtico de Direito substantivo.
Zaffaroni se prope a participar de cada etapa esta empreitada.
Vejamos.

O que o direito penal?


Dentre as originais proposies nsitas obra zaffaronia-
na, a prpria concepo de direito penal colocada em xeque.
Em que pesem opinies numerosas, ainda que consagradas, pos-
tulando que o direito penal seria pouco mais do que a prpria legislao

4 ZAFFARONI, Eugenio Raul. Em busca das penas perdidas: a perda da legitimidade do sistema penal.
5.ed. Rio de Janeiro: Revan, 2001. p. 119.
5 Ibidem. p. 118.
6 Ibidem. p. 122

84 Revista do CAAP | Belo Horizonte


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Fernando Nogueira Martins Jnior

repressiva, ou mesmo que ele seria uma expresso legal e/ou dogmtica
dos institutos e instituies que participam da empresa repressiva e con-
troladora de um dado Estado, na verdade uma conceituao mais precisa
e mais politicamente consciente passaria por outro enfoque.
Zaffaroni, in verbis:
El uso de la expresin derecho penal es equvoco: con frecuencia se la em-
plea para designar una parte del objeto del saber del derecho penal, que
es la ley penal. La imprecisin no es inocua, porque confunde derecho penal
(discurso de los juristas) com legislacin penal (acto del poder poltico) y, por ende,
derecho penal con poder punitivo, que son conceptos que es menester separar
ntidamente, como paso previo al trazado de un adecuado horizonte de
proyeccin del primero.7
Para que o saber penal se afaste de um primarismo dogmtico
ou de uma ingenuidade poltico-criminal, o jurista tem que se prestar a
vasculhar transdisciplinarmente o fenmeno humano, aceitando certas
manifestaes drsticas, brutais que, por abjetas que sejam, so cotidianas
e facilmente vistas a olho nu. Elas seriam os sintomas da ao do Estado
em sua acepo policial, as seqelas do poder punitivo em pleno emprego.
(...) el derecho penal es la rama del saber jurdico que, mediante la interpretacin
de las leyes penales, propone a los jueces un sistema orientador de decisiones que con-
tiene y reduce el poder punitivo, para impulsar el progreso del estado constitucional de
derecho,8
O Estado sustentaria duas facetas concomitantes: a do Estado
Policial e a do Estado de Direito. O poder punitivo estaria vinculado ao
aspecto policial do Estado, buscando, atravs do controle de condutas, um
senso de segurana e previsibilidade que, muitas vezes, avana sobre direi-
tos e garantias individuais dos cidados. J o direito penal se relacionaria
com o aspecto humanstico/humanitrio da lgica estatal, a qual se coloca
como um obstculo, um freio para o prprio Estado em seu mpeto re-
pressivo, garantindo os direitos dos cidados contra as agncias executivas
estatais (polcia, administrao penitenciria).
El estado_ de derecho es concebido como el que somete a todos los habitantes a
la ley, y se opone al estado de polica, en que todos los habitantes estn subordinados
al poder del que manda.9

7 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 04.
8 Ibidem. p. 05.
9 ZAFFARONI, Eugenio Raul. Em busca das penas perdidas: a perda da legitimidade do sistema penal.

Revista do CAAP | Belo Horizonte 85


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Penalistica Marginalia

Em termos mais escandidos,


El horizonte de proyeccin del derecho penal, abarcando las normas ju-
rdicas que habilitan o limitan el ejercicio del poder coactivo del estado
en forma de pena (poder punitivo), sera el universo dentro del cual debe
construirse un sistema de comprensin que explique cules son las hip-
tesis y condiciones que permiten formular el requerimiento punitivo (teora
del delito) y cul es la respuesta que ante este requerimiento debe propor-
cionar la agencia (judicial) competente (teora de la responsabilidad punitiva).
En sntesis, el derecho penal debe responder tres preguntas fundamentales: (a) Qu es
el derecho penal ? (teora del derecho penal); (b) Bajo qu presupuestos puede reque-
rirse la habilitacin de la pena ? (teora del delito); y (c) Cmo debe responder a este
requerimiento la agencia judicial competente? (teora de la responsabilidad punitiva).10

O direito penal serviria nica e exclusivamente para obstar o pro-


cesso de criminalizao iniciado pela polcia. A agncia judicial juzes,
diga-se manejariam o instrumental fornecido pela dogmtica penal para
retirar do mbito de ingerncia estatal cidados atingidos pela potestade
punitiva.
El sistema orientador que le propone a los jueces debe tener por objeto
contener y reducir el poder punitivo. El poder punitivo no es ejercido por los
jueces sino por las agencias ejecutivas, en la medida del espacio que le con-
ceden o que le arrancan a las agencias polticas (legislativas) y que el poder
jurdico (judicial) no logra contener. El poder de que disponen los jueces
es de contencin y a veces de reduccin. La funcin ms obvia de los jueces
penales y del derecho penal (como planeamiento de las decisiones de stos), es la conten-
cin del poder punitivo. Sin la contencin jurdica (judicial), el poder punitivo quedara
librado al puro impulso de las agencias ejecutivas y polticas y, por ende, desaparecera
el estado de derecho y la Repblica misma11

Por que reduzir a represso estatal?: notas sobre as cri-


minalizaes primria e secundria
Algum leitor incauto poder bem perguntar: para que restringir
a ao do Estado? Por que se deveria arrefecer a polcia na sua sanha de
combater o crime? No se estaria assim minando a prpria capacidade
de a sociedade proteger a si mesma?

5.ed. Rio de Janeiro: Revan, 2001. p. 06.


10 Ibidem. p. 04.
11 Ibidem. p. 05.

86 Revista do CAAP | Belo Horizonte


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Fernando Nogueira Martins Jnior

Em resposta a isso, cabvel algumas palavras sobre a operativida-


de real do sistema penal.
Primeiramente, a despeito do que propala a tradio e o senso
comum, segundo Zaffaroni a potestade penal no resolve conflito algum.

El poder punitivo no resuelve los conflictos porque deja a una parte (la vctima) fuera
de su modelo. Como mximo puede aspirar a suspenderlos , dejando que el
tiempo los disuelva, lo que dista mucho de ser una solucin, pues la sus-
pensin fija el conflicto (lo petrifica) y la dinmica social, que contina su
curso, lo erosiona hasta disolverlo.
(...)
El volumen de conflictos suspendidos por un estado, guardar relacin inversa con
su vocacin de proveedor de paz social y, por ende, ser indicador de su fortaleza como
estado de derecho.12

Todavia, o carter problemtico da questo penal no se resume


a isso. A pauta irreal da criminalizao primria e a seletividade necessria
da criminalizao secundria eiva todo o sistema de vcios insanveis.
A criminalizao primria consiste na feitura de leis penais, nas
quais os comportamentos proibidos so descritos; em tese, todos os que
realizassem tais condutas deveriam ser inseridos no processo de criminali-
zao. Mas tal inteiramente impossvel.

La criminalizacin primaria es un programa tan inmenso, que nunca y en


ningn pas se pretendi llevarlo a cabo en toda su extensin, y ni siquiera en parte con-
siderable porque es inimaginable. La disparidad entre la cantidad de conflictos
criminalizados que realmente acontecen en una sociedad y los que llegan
a conocimiento de las agencias del sistema es tan enorme e inevitable que
no llega a ocultarse com el tecnicismo de llamarla cifra negra u oscura.13

Para compor a total inexequibilidade do programa proposto pela


criminalizao primria e a capacidade de atuao das agncias executivas
(polcias), o que invariavelmente ocorre a ao seletiva destas agncias,
escolhendo quem, quando e como entrar no processo de criminalizao
que s se encerra (formalmente) na prolao da sentena do juzo penal.

(...) la muy limitada capacidad operativa de las agencias de criminaliza-


cin secundaria no les deja otro recurso que proceder siempre de modo

12 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 06.
13 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 07.

Revista do CAAP | Belo Horizonte 87


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Penalistica Marginalia
selectivo. Por ello, incumbe a ellas decidir quines sern las personas que
criminalice y, al mismo tiempo, quines han de ser las vctimas potenciales
de las que se ocupe, pues la seleccin no slo es de los criminalizados, sino tambin
de los victimizados. Esto responde a que las agencias de criminalizacin se-
cundaria, dada su pequea capacidad frente a la inmensidad del programa
que discursivamente se les encomienda, deben optar entre la inactividad
o la seleccin.14

Ainda,

De cualquier manera, las agencias policiales no seleccionan conforme a


su exclusivo criterio, sino que su actividad selectiva es condicionada tam-
bin por el poder de otras agencias, como las de comunicacin social, las
polticas, los factores de poder, etc. La seleccin secundaria es producto de
variables circunstancias coyunturales. La empresa criminalizante siempre
est orientada por los empresarios morales23, que participan en las dos etapas
de la criminalizacin, pues sin un empresario moral las agencias polticas
no sancionan una nueva ley penal, y tampoco las agencias secundarias
comienzan a seleccionar a nuevas categoras de personas. En razn de la
escassima capacidad operativa de las agencias ejecutivas, la impunidad es
siempre la regla y la criminalizacin secundaria la excepcin, por lo cual los em-
presarios morales siempre disponen de material para sus emprendimien-
tos. El concepto de empresario moral fue enunciado sobre observaciones
de otras sociedades24, pero en la sociedad industrial puede asumir ese
rol tanto un comunicador social en pos de audiencia como un poltico en
busca de clientela, un grupo religioso en procura de notoriedad, un jefe
policial persiguiendo poder frente a los polticos, una organizacin que
reclama por los derechos de minoras, etc. 15

Da que cabvel algumas reflexes: a criminalizao secund-


ria, pelas condies supracitadas, acaba recaindo sobre a) fatos grosseiros,
chamados de obras toscas da criminalidade, que so de mais fcil deteco,
e b) sobre pessoas menos passveis de causar problemas para a agncia
policial e seus membros (devido incapacidade desta pessoa de acessar a
contento seja o poder poltico e/ou econmico, seja os meios de comu-
nicao massiva).16 dizer, a seletividade se abate sobre os socialmente
vulnerveis.

14 Ibidem. p. 08.
15 Ibidem. p. 08.
16 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 09.

88 Revista do CAAP | Belo Horizonte


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Fernando Nogueira Martins Jnior

Todo o ciclo vicioso de seleo-criminalizao acaba por gerar


outros fenmenos, que retroalimentam a seletividade penal e a distorce
para alm de qualquer semelhana com qualquer procedimento constitu-
cionalmente orientado que seja.
A mdia, ao divulgar principalmente os fatos mais grosseiros rea-
lizados por pessoas mais vulnerveis socialmente, acaba criando a iluso de
que os delitos cometidos so principalmente desta natureza. Isso produz
um esteretipo de criminoso que em nada se assemelha imensa gama de
inseres culturais e posies scio-econmicas as quais dizem respeito
queles que cometem crimes. Em outras palavras, toma-se por criminoso
s um grupo muito restrito do total de pessoas que cometem delitos.17
E mais: o aspecto mais publicizado do fenmeno de criminaliza-
o secundria, qual seja, a prisionizao, junta-se com a hiperexposio
de fatos delituosos brutais produzindo outro efeito ilusrio: a popula-
o passa a ter a impresso de que a priso est infestada, superlotada de
monstros humanos, delinqentes violentssimos e cruis, homicidas e es-
tupradores contumazes, quando na verdade a grandessssima maioria dos
aprisionados l esto por delitos grosseiros com fins lucrativos (furtos e
roubos realizados toscamente, trfico de drogas de pequena monta, etc).18

A ttulo de encerramento: o direito penal como flagelo


dos vulnerveis
A construo zaffaroniana por demais vasta para que esgote-
mos alguma parte deveras significativa neste trabalho. Entretanto, a apre-
enso de quaisquer aspectos do chamado funcionalismo redutor j traz
um importante aporte para o penalista democrata.
Com efeito, extremamente pertinente fixar minimamente ainda
uma outra idia, de acertada lavra do nosso penalista argentino:

Cada una de ellas tiene un estado de vulnerabilidad al poder punitivo que de-
pende de su correspondencia con un estereotipo criminal: es alto o bajo en
relacin directa con el grado de la misma. Pero nadie es alcanzado por el
poder punitivo por ese estado sino por la situacin de vulnerabilidad, que es la
concreta posicin de riesgo criminalizante en que la persona se coloca.19

17 Ibidem. p. 09.
18 Ibidem. p. 10.
19 ZAFFARONI, Eugenio Raul; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal: Parte General. 2.
ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000. p. 10.

Revista do CAAP | Belo Horizonte 89


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012
Penalistica Marginalia

Ainda que a prpria pessoa perseguida penalmente contribua


para a consolidao de sua situao de vulnerabilidade, algo certo: o
sistema penal seleciona os vulnerveis socialmente. O sistema penal pro-
cessa os vulnerveis socialmente. O sistema penal condena os vulnerveis
socialmente. O sistema penal segrega os vulnerveis socialmente.
Um direito penal democrtico, apto a prestar sua contribuio
consubstanciao de um Estado de Direito para todos os cidados no
pode olvidar isso, no pode fazer vista grossa ao fato de que o sistema
mira e acerta aqueles que se encaixam no esteretipo e que no tem
poder para contrapor arbitrariedade da potestade penal.
Deve servir sim o direito penal para deixar tal situao mais
s claras para a populao e para propor novas pautas de resoluo efetiva
de conflito, uma vez que a penalizao, como j dito, nada resolve, nada
compe; apenas hipostasia, apenas congela no tempo o conflito, apenas
decide algo sobre algo, sem enfrentar a relao social conflituosa que surge
seja na realizao de um delito, seja na prpria criminalizao secundria
com culpa ou sem ela.

Referncias Bibliogrficas
ZAFFARONI, Eugenio Raul. Em busca das penas perdidas: a perda da
legitimidade do sistema penal. 5.ed. Rio de Janeiro: Revan, 2001.

___________. Que hacer com la pena?. [online] Disponvel na Internet via
WWW.URL: http://www.4shared.com/document/QvsNfM4G/Zaffaro-
ni_Eugenio_Ral_-_Qu_Hac.htm. Arquivo capturado em 15 de maio de 2010.
___________; ALAGIA, Alejandro; SLOKAR, Alejandro. Derecho Penal:
Parte General. 2. ed. Buenos Aires: EDIAR, 2000.

90 Revista do CAAP | Belo Horizonte


n. 1 | V. XVII | p. 79 a p. 90 | 2012

S-ar putea să vă placă și