Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
NHUAT
DEL
NUEVO TESTAMENTO
Alan R. King
VOCABULARIO
NHUAT
DEL
NUEVO TESTAMENTO
Alan R. King
Introduccin 3
2
INTRODUCCION
ESTE librito presenta, de la manera ms escueta y sencilla, la totalidad del lxico empleado en Ne Yankwik
Sentaketzat, nuestra traduccin nhuat del Nuevo Testamento. Esperamos que sea de gran utilidad
tanto para lectores de la Biblia en nhuat, por un lado, como para estudiantes de la lengua nhuat, por
otro, dada la carencia de diccionarios generales de este idioma.
Pese a la brevedad de esta humilde publicacin, encierra en s un esfuerzo muy considerable ya
que no es ms que el primero de lo que se espera que llegue a ser una larga serie de materiales,
productos de lo que ha sido un proyecto francamente ambicioso. O tal vez debera decir dos proyectos.
El primero fue obviamente la traduccin al nhuat del Nuevo Testamento, proyecto que se llev a cabo
teniendo en cuenta la conveniencia, o ms bien la necesidad, de poner a prueba la capacidad del lxico
conocido del nhuat y sus recursos de renovacin para tratar de plasmar la riqueza textual de una obra
literaria de este calibre en una lengua esencialmente sin tradicin escrita propia anterior a nuestra
poca.
No me gustan las metforas militares, pero verdaderamente cabe decir que si las palabras de un
idioma fueran sus soldados, esta traduccin supuso la realizacin de un censo de la poblacin civil,
reclutar y alistar a todos los vocablos hbiles para su eventual llamada a armas, su entrenamiento y
puesta a punto para estar preparados para entrar en combate, y equiparlos con armas apropiadas: o sea,
con los recursos de derivacin y composicin, y de definicin y extensin semntica, de los que dispone
un idioma. A travs de las pginas del Yankwik Sentaketzat podemos observar a estos soldados, estos
vocablos, movilizados y en plena accin.
Ese fue nuestro primer proyecto. Y el segundo ha sido el de tomar ese mismo texto, ya
elaborado, y volver a extraer de l la totalidad de su lxico para ver, empricamente, en qu consiste,
creando una base de datos rica en informacin sobre absolutamente cada palabra y cada forma del
corpus: esa base de datos la llamamos BibLex. El BibLex contiene una fotografa informatizada y
sistematizada de las palabras y sus formas que de hecho se encontraron necesarias y convenientes para
la traduccin del Nuevo Testamento al nhuat. En trminos lexicolgicos, se podra decir que la
traduccin del Yankwik Sentaketzat fue un experimento lingstico-literario, y que BibLex recoge en
forma destilada parte de los resultados de ese experimento: un vocabulario de todas las palabras en la
traduccin.
Lo que presentamos en esta ocasin es un brevsimo resumen de las palabras nhuat que se
encuentran en BibLex (y por lo tanto, en el Yankwik Sentaketzat). En el futuro se darn a conocer
muchos ms datos sobre la lengua del Nuevo Testamento en nhuat, datos que ya estn en BibLex. Por
qu? En primer lugar, porque tenemos recopilada tanta informacin que si la presentramos toda de
golpe, algunos lectores podran sufrir de una sobredosis de datos. De ah la decisin de empezar desde
lo pequeo y simple. Adems se podran alegar otras razones, como la de las limitaciones de tiempo libre
para los menesteres de preparacin de nuevos materiales para el pblico. En fin, hemos decidido que el
primer fruto de BibLex para consumo pblico sea este breve vocabulario. Que sea de mucho provecho!
A continuacin, unas notas para explicar las caractersticas de este vocabulario y algunos consejos para
su utilizacin.
Este vocabulario, igual que cualquiera, es una lista de palabras de diccionario o lexemas, no
de formas de palabras. Como sabe cualquier nahuahablante o estudiante de nhuat, una
palabra nhuat puede tener diferentes formas. Para buscar algo en el vocabulario hay que
encontrar la forma bsica o forma de citacin o lema. Por ejemplo, en el vocabulario
3
encontramos takwika cantar pero no encontramos nitakwika yo canto; encontramos chuka
llorar pero no chukak llor; y encontramos tumin dinero pero no itumin su dinero. Para
deducir cul es la palabra bsica contenida en nitakwika, chukak o itumin, hace falta saber
algo de gramtica nhuat.
Asimismo, la palabra base detrs de nikpia lo tengo es pia tener; la de nunan mi madre es
nan madre; y la de tunawak a nuestro lado es nawak al lado, pese a que nunca decimos
noms *pia, *nan o *nawak en una frase nhuat porque estas palabras siempre llevan algn
prefijo, pero son sus formas de citacin porque de alguna forma se tienen que citar para incluir
en el vocabulario.
Pero tambin hay palabras que consideramos distintas de otra palabra de la que puede estar
derivada, como takwikalis cancin que es distinto de takwika cantar, miktia matar que es
diferente de miki morir, o nantzin seora que no es lo mismo que nan madre.
Generalmente las palabras derivadas o compuestas se citan separadamente en el vocabulario,
cada una en su puesto en orden alfabtico.
Sin embargo hay algunos casos intermedios. Por un lado hay algunas formas que, an si se
pueden considerar que pertenecen al mismo palabra base o lexema, consideramos dignos de
ser mencionadas, porque esas formas son muy comunes o tal vez porque tienen un significado
especial. Por ejemplo, mutalia sentarse es la forma reflexiva de talia poner, y no damos
todos los reflexivos en el vocabulario porque cualquier verbo transitivo nhuat tiene una forma
reflexiva; no obstante, si damos mutalia para decir que puede tener este significado especial.
En este caso hay que buscar mutalia bajo talia. Sin embargo el verbo reflexivo muishmimilua
revolcarse aparece bajo la M; la razn es que en todo el Yankwik Sentaketzat el verbo
correspondiente no reflexivo ishmimilua nunca ocurre (aunque la palabra existe). Finalmente
tomemos el ejemplo del verbo reflexivo muajwa (como en timuajwat nos regaamos); en el
vocabulario slo se da el lexema ajwa, de donde se puede deducir una forma como timuajwat,
porque esa informacin se considera suficiente y las formas no mencionadas, as como sus
significados, se deducen de esa informacin (si sabemos gramtica nhuat). Entendiendo esto,
si por ejemplo no encontramos mutalia bajo la M sabremos buscarlo bajo la T, y si no
encontramos muajwa en ningn lugar, buscaremos ajwa.
Esto que hemos visto con los verbos reflexivos (en mu-) es un principio aplicable a otras
palabras y sus inflecciones gramaticales, y tambin a ciertos derivados regulares y predecibles,
tales como los verbos con objeto sin especificar que toman ta- o te- (p.ej. takwa comer algo
de kwa comer[lo]), los verbos direccionales que aaden al- o wal- (al-ajsi llegar ac de ajsi
llegar), los verbos iterativos donde ocurre reduplicacin del verbo base (ajajwa regaar de
ajwa), los verbos comitativos (que denotan hacer algo juntos) con sen- (sentekiti trabajar
juntos de tekiti trabajar), los participios (uksituk maduro de uksi madurarse), las formas
posedas de sustantivos alienables, que aaden -w, -yu etc. (-siwaw esposa de siwat mujer,
-esyu sangre de [X] de esti sangre), los sustantivos inalienables con posesor sin especificar,
con te- (tenan madre de nan madre de [X]), los diminutivos en -tzin o -chin (ashanchin
ahorita de ashan ahora), los sustantivos colectivos formadas con -tal (sakatal campo de
hierba de sakat hierba, grama, los intensivos con el cltico -san (anmejemetsan vosotros
mismos de anmejemet vosotros), las palabras con otros clticos aadidos (nemia ya est y
nemiuk todava est de nemi est), etc. En casos como estos, hay que buscar la palabra
donde calculemos que podra estar y si no la encontramos, deducir su significado de la palabra
base de la que est sacada o derivada.
4
Pero hay ciertas clases de palabras derivadas que siempre aparecen en este vocabulario como
palabras distintas. Pertenecen a esta categora, entre otras, las palabras cuyo significado no sea
fcil de deducir de su composicin (p.ej. neki querer, muneki necesitar o teku padre,
tekuyu amo); palabras que constituyen familias como las parejas de verbos intransitivo y
transitivo (temi llenarse, tema llenar) u otros grupos (p.ej. istak blanco, istaya volverse
blanco, istat sal, istawia salar); los verbos causativos (como miktia matar que viene de
miki morir), aplicativos (como talilia poner a [alguien] de talia poner), verbos derivados de
sustantivos o adjetivos (como takwaltia alimentar de takwal alimento), las palabras
compuestas de una forma combinatoria agregada a otra palabra (como ishmati conocer de
mati saber o mapaka lavar las manos de paka lavar), y las palabras derivadas en general,
como por ejemplo los sustantivos formados con -lis (takwikalis cancin), -ni (takwikani
cantante) etc., los adjetivos en -tik (chiltik rojo), -naj (susulnaj sucio) etc., etc. Tales
palabras no se omiten del vocabulario si ocurren en el Nuevo Testamento.
A pesar de eso, hay que decir que la mayora de las palabras derivadas o compuestas en ne
Yankwik Sentaketzat son transparentes para alguien que domina el nhuat, tanto en su
estructura como en su significado bsico porque cumplen reglas y esas reglas forman parte de
la competencia lingstica de los hablantes. (Lo mismo ocurre en castellano: por ejemplo,
cuando encontramos una palabra como hablador, pueda que la hayamos odo otras veces o
pueda que no, pero en cualquier caso es fcil saber que su significado probablemente tiene
que ver con la idea de alguien que habla; lo sabemos porque la manera en que est formada
sigue las reglas de la lengua y como hablante de castellano conocemos estas reglas.) Saber lo
que significa una palabra no depende siempre de si la palabra ya se encuentra o no en un
diccionario! As surgen palabras nuevas (en espaol o en nhuat) en el caso de que sean
necesarias, y de esta manera es posible enriquecer una lengua. Muchas formaciones de este
tipo en ne Yankwik Sentaketzat ya existan en el nhuat pero tambin ha sido necesario crear
otras que segn nuestra informacin no se usaron hasta ahora a pesar de que podran existir, y
que se entienden con poca o ninguna dificultad. Las llamamos neologismos, palabras nuevas,
pero esto no quiere decir que se sacaron de la nada por pura invencin, sino que los elementos
que da la lengua se usaron para que la lengua fuera capaz de dar a entender tal o cual idea
cuando haga falta. La clave para esto es dominar bien las palabras y los mecanismos de los que
dispone el idioma.
Los prstamos son otra va para enriquecer una lengua (veamos cuntos prstamos hay en
castellano, incluso algunos que vienen del nhuat!). En nhuat existen prstamos, algunos
antiguos y otros recientes, y esto no debe considerarse malo porque no hay tal cosa en el
mundo como una lengua pura, incluso el mismo concepto no tiene mucho sentido cuando lo
analizamos bien. Pero un repentino exceso de prstamos en una determinada lengua no suele
ser del agrado de muchos hablantes, quienes tienden a preferir que su idioma utilice cuando
sea posible sus propios recursos existentes y retenga su propio carcter, mejor que adoptar
rasgos extraos al pormayor. Es decir, algunos prstamos, a veces, son aceptables pero hay
que buscar un equilibrio. Las actitudes de los hablantes en este particular tambin tienen que
ver con las diferencias de estilo. En algunos contextos el uso de ciertas palabras, expresiones y
tambin prstamos de otro idioma es percibido como menos aceptable que en otros
contextos, y generalmente cuanto ms formal el contexto, ms conservador suele ser el
criterio. En ne Yankwik Sentaketzat hay prstamos (normalmente del castellano, porque esta
es la otra lengua que los nahuahablantes pueden): algunos ya han sido adoptado y asimilado
por el nhuat y forman parte de la lengua, y otras veces porque se siente su necesidad. Incluso
cuando esto ocurre, en primer lugar se ha estudiado con atencin la manera que tienen los
5
nahuahablantes de incorporar prstamos del castellano en su habla espontnea y despus se
ha intentado imitar los mismos mecanismos. Igual que con los neologismos, el uso de
prstamos ha de seguir las reglas propias de la lengua en la que se proponen.
En la segunda parte de este pequeo libro se ofrece, por primera vez que yo sepa, una lista o
ndice de lo que se pueden considerar los cien (aproximadamente) prefijos y sufijos (es decir,
los afijos) ms importantes del nhuat. Aunque este breve inventario de afijos no puede suplir
el estudio detallado de la gramtica del nhuat, cuyo conocimiento sigue siendo esencial para
una perfecta comprensin de ne Yankwik Sentaketzat, creo que puede servir algunos
propsitos tiles. Para un lector que no sepa gramtica nhuat la lista puede proporcionar
ciertas pistas que le ayuden, al menos, a descifrar las palabras que, por las razones ya
expuestas, muchas veces no aparecen en el vocabulario en la misma forma en la que se
presentan en el texto. Incluso para los hablantes y estudiantes ms avanzados a veces podra
ser til para recordar ciertas posibilidades o para comprender mejor cmo yo he analizado las
formas de la lengua. No contiene explicaciones completas ni detalladas y no cubre todos los
casos posibles, pero quin sabe si algn lector curioso no encontrar en esta lista una
inspiracin para ponerse a estudiar la lengua seriamente, para lo cual podr disponer de
diversos materiales ajenos a este trabajo, como es por ejemplo el curso elemental de lengua
Timumachtikan!, el Esbozo de Gramtica del Nhuat Literario ahora siendo elaborado, y otros
recursos que con el paso del tiempo esperamos seguir desarrollando.
La tercera y ltima parte del pequeo libro que hoy se presenta es una lista de todos los
nombres propios que salen en alguna parte del Yankwik Sentaketzat, con sus equivalentes tal
cmo se escriben en las Biblias en castellano. Aqu conviene sealar algunas cosas. Este puede
ser un buen momento para recordar que ne Yankwik Sentaketzat no est traducido al nhuat
de otras traducciones de la Biblia cristiana sino directamente del texto original, aquel texto en
el cual las mejores traducciones se basaron, si bien es cierto que algunas traducciones no se
basaron directamente en el original sino en otras traducciones anteriores (son traducciones de
traducciones, o adaptaciones de previas traducciones, o traducciones de adaptaciones).
Nosotros no hemos querido seguir con ese juego de alargar ms y ms la cadena de
transmisin de un mensaje que, como cualquier otro, se expone al riesgo de perder algo en la
traduccin. Adems, si el Nuevo Testamento se escribi en griego, no es necesario pasar por
mediacin de la versin castellana, o latn, o cualquier otra, teniendo la posibilidad de
referirnos directamente a la fuente de la que todas ellas salieron, es decir, cuando el nhuat
puede beber directamente de esa primera fuente. La razn por mencionar esto aqu es que los
nombres propios han sufrido un proceso de progresiva distorsin al pasarse de idioma en
idioma, modificndose en algo cada vez. Aqu hemos tratado de adaptar cada nombre una sola
vez, nahuatizando el original, venga del griego, del hebreo, del arameo o del latn, segn el
caso, porque en la Biblia aparecen nombres de muchos tipos. En realidad se ha seguido un
conjunto de criterios algo ms complejo para decidir que versin nhuat proponer para cada
nombre, y no es ste el sitio apropiado para adentrarnos en esa cuestin. Baste decir, pues,
que dado que algunos nombres en la traduccin nhuat pueden carecer de familiaridad para
alguien acostumbrado a versiones en castellano (o ingls, por ejemplo), aqu se ofrece una lista
de equivalencias que podra ser til.
Alan R. King
Enero, 2013
6
PRIMERA PARTE
Vocabulario general
7
achi ateki
A - a
achi un poco. ajwilia mojar.
achichik agua amarga, hiel. aka alguien.
achka como que, cerca de. akalaki hundirse.
achtu primero, antes. akat vara.
achtumet principales (del pueblo). alamal mar.
achtukayu primaca, precedencia, preeminencia. alguacil alguacil, oficial.
achtumutaluani precursor. almaj alma.
achtupunijtuk primognito. almun una medida.
achtupunilis primogenitura. amaita leer.
achtutachia prever. amamatilis saber de libros, sabidura.
achtutamati saber antes, tener presciencia. amat 1) carta, cuenta, libro. 2) amate.
achtuteku ancestro. amatzin 1) pergamino. 2) tablilla.
achtutuktia predestinar. amatachia leer.
agujaj aguja. amataketza leer.
aj oh! amatistaj amatista.
ajaka alguien, alguno. amigoj amigo.
ajatzika casi. amiki tener sed.
ajkania soplar. ana alzar, recoger, guardar.
ajkapajti acapate (hierba), ruda. anilloj anillo.
ajkatik liviano. anisilloj anisillo.
ajkawa dejar, abandonar, permitir. anka quizs.
muajkawa dejarse, consentir, separarse. ankakeski varios, diversos.
ajkawetzka burlarse. anmejemet vosotros, ustedes.
ajkawetzkalis burla, vituperio. anmejemetsan vosotros mismos.
ajkawetzkani burlador. apaka lavar.
ajkawilia dejar a, prestar. muapaka lavarse.
ajkewa arrancar, guardar. apan ro.
ajkewi 1) arrancarse, despegarse. 2) partir, apitzal diarrea, disentera.
encaminarse, embarcar, retirarse. apunian nacimiento de agua, fuente de agua.
al-ajkewi provenir. armaj lanza.
ajkewilis xodo. artej arte.
ajku alto, cielo. asesek inspido.
ajkuik arriba. asesekisa volverse inspido.
ajkuikpa norte. ashal arena.
ajkukia alzar, levantar. ashan ahora.
muajkukia crecer en altura, ensalzarse. pal ashan actual, momentneamente.
ajkutachia levantar los ojos, alzar la vista. ashanchin ahorita.
ajnekua oler. ashkan ahora.
ajshitia 1) acercar. 2) preparar. asu si, si acaso.
muajshitia prepararse. asu inte sin, si no.
ajshitilia preparar para. asunte sino, excepto.
ajsi 1) llegar. 2) hallar, encontrar, conseguir. at 1) agua. 2) bebida. 3) ro, mar, lago. 4) lluvia.
3) caber. 4) alcanzar, ser suficiente, bastar. at kwalani ola.
muajsi encontrarse. ayu jugo, lquido.
al-ajsi llegar (ac), venir (a m). iayu shukumekat fruto de la vid (= vino).
ajwa regaar. achin agua, arroyo.
ajwi hmedecerse, empaparse. atakat marinero.
ajwiak 1) sabroso, rico, bueno. 2) agradar, grato, atata aguardiente, alcohol.
gustar. ateki regar.
8
ati chinpe
B - b
baldej cubeta. botellaj botella.
bandaj banda. brujoj hechicero.
barcoj barca. burroj burro, asno.
itzun barcoj bow. burrojchin burrito, joven burro o caballo.
barcojtzin barca. burrojtzin burrito.
bechi vecino. burrojkunet burrito.
bendicion bendicin. burrojmetat piedra de molina.
beriloj berilo.
C - c
caballoj caballo. chapulintal plaga de chapulines.
cabraj cabra. chayawa extender, regar.
cabrojchin cabrito. Tejtet Chayajtuk Empedrado.
cachoj cuerno. chia aguardar.
cajaj caja. chichi teta, mamar, chupar.
calcedoniaj gata. chichiayu leche.
camelloj camello. chichik amargo.
candelaj candela. chichikayu amargura.
canelaj canela. chichikisa amargarse.
capitan capitn. chichiktia amargarse.
carpinteroj carpintero. chichikwawit ajenjo (rbol amargo).
carroj carro. chichiltia enrojecerse.
casoj caso, cuento, parbola. chichinaka arder, escocer.
castigoj castigo. chichinakalis tortura.
castilloj castillo, fortaleza. chichinua chamuscar.
catarataj catarata. chichipika gotear.
cebadaj cebada. chichiwal teta, leche.
centavoj centavo. chijchimi palpar, tocar.
centavojchin centavito. chijchin nio.
chachalaka (hacer) ruido, chambrear, chambres. chikawak poderoso.
chachalakalis habladuras. chikawaya sazonarse, fortalecerse, endurecerse.
chachapaka diluviar, caer (lluvia). chikawtuk sazn, maduro.
chachawat doble, gemelo. chikitik pequeo.
chajchankwa masticar. chikiwit canasta.
chalchiwit tesoro. chiknawi nueve.
chalua golpear. chikume siete.
muchalua pegarse, pelearse. chikume tunal semana.
chan a/en casa de. chikwasen seis.
chanej vecino, habitante. chikwey ocho.
chantakaw vecino. chiltik rojo.
chapachin bajito. chinamit pueblo, comunidad.
chapulin saltamontes, chapuln. chinpe chimpe, secaleche, nio ms joven.
9
chipawak ekua
D - d
devocion devocin. dos dos.
diez diez. dos mil dos mil.
diez mil diez mil. dudar: kichiwa dudar dudar.
dolar dlar, talento.
E - e
e s. ejtapal ala.
echkaw hermano mayor. ekawyu sombra.
ejekat viento, aire. ekchiwa preparar, arreglar, adornar.
ejekatzejtzelujtuk sacudido por el viento. muekchiwa prepararse, arreglarse.
ejemploj ejemplo. ekchiwilia preparar para.
ejenchiwa tocar (fsicamente). ekneli misericordia.
muejenchiwa tocarse, tener relaciones. eknelia tener misericordia.
ejercitoj ejrcito. ektalia ordenar, organizar.
ejkatuk de pie. ekua aguantar, soportar, padecer.
ejku llegar, atracar. taekua sufrir.
ejkuni forastero, extranjero. ejekua intentar, probar, tentar.
10
elewia hornilloj
F - f
ewayu piel, escama. filosofoj filsofo.
faltaj: kichiwa faltaj carecer, hacer falta. fuerzaj fuerza.
faltar: kichiwa faltar no alcanzar. iwan fuerzaj potente.
fantasiaj fantasa, pompa. kimaka fuerzaj fortalecer.
figuraj figura.
G - g
gacelaj (Dorcas). gorrion gorrin.
gajoj gajo, racimo. gradaj grada, escalera.
galan galn. guardiaj guardia.
galantzin admirable (etc ). guitarraj guitarra.
galgoj goloso, glotn. guitarrajtzutzunani guitarrista.
gangrenaj gangrena. gustoj gustar.
gentej gente.
gobernador gobernador.
H - h
haciendaj hacienda, edificio. honor honor.
harinaj harina. honradoj honrado.
hasta hasta. horaj hora.
herenciaj herencia. horaj yek buena hora, oportunidad.
k yawi kipia se herenciaj heredero. tay horaj qu hora.
higoj higo. hornilloj hornillo.
hombron grande.
11
ichkat inte
I - i
ichkat 1) algodn, lana. 2) oveja. ikman antiguamente, hace mucho tiempo.
ichkakunet cordero. pal ikman de antao, antiguo.
ichkatal rebao de ovejas. iknew hermano, prjimo.
ichkatajpiani pastor de ovejas. ikniwan hermanos, gente.
ichmalini torcer pita, hilar. tekniwan hermanos (los unos de los otros).
ichtaka secreto, secretamente, en secreto. iknichaluani homicida.
ichtakatachia espiar. iknikayu hermandad.
ichteki robar. iknitasujta amar con caridad fraternal.
ichtekilia robar (a alguien), despojar. iknitasujtalis amor fraternal.
ichti pita, cuerda. ikniwan v. iknew
ijia odiar. iknupil hurfano.
ijisiwi apurarse. ikpat hilo.
ijiu aliento, espritu. ikshi pie, base.
Ijiutzin Espritu Santo. iish ikshi tobillo.
ijiumatilis comprensin espiritual. ikshiilpia atar los pies.
ijiumiki suspirar. ikshikeluna quebrar la(s) pierna(s).
ijiumikilis angustia. ikshikutu cojo, sin pierna.
ijkia as, as es. ikshikutuna amputarle la pierna.
ina ka ijkia decir que s, confesar, consentir. ikshimawaltia ungir los pies.
ijkiasan as mismo, igualmente. ikshipaka lavar los pies.
ijkini como esto, as. mukshipaka lavarse los pies.
ijkiuni como eso, as. ikshipan a pie.
ijkiunisan 1) justo as, exactamente as. 2) as no ikuka entonces.
ms, por naturaleza. ikuni all, all.
ijkwani mover, apartar. ilpia amarrar, atar, llevar preso.
mijkwani moverse, apartarse, retirarse. ilpituk amarrado, preso.
te mijkwani inmvil. kikwi/kiwika ilpituk llevar preso.
te weli mijkwani paraltico. ilpituktal cautiverio.
ijkwich gusano de mosca. ilpika cincho, correa, vnculo.
ijkwichkwajtuk comido de gusanos. ilwia decir, contar, ordenar, obligar, persuadir.
ijkwilua escribir. muilwia decirse, llamarse.
ijpak sobre, encima. ijilwia ofender, insultar.
ijtakawi deformarse. tejteijilwia quejarse.
ijtakua arruinar, descomponer. ilwikak cielo (sentido religioso).
ijti vientre. ilwikawetztuk cado del cielo.
ijtik en, dentro, entre. ilwit fiesta.
ijtiweykisa salir preada, concebir. ilwitia mostrar.
ijtuk: ken ijtuk qu tal, respecto a. ilwitilia mostrar a.
ijtzilika temblar. ina 1) decir. 2) pensar, creer.
ijtzilikalis temblor. kineki ina quiere decir, significa.
ijtzilikaltia hacer temblar, sacudir. inaya esconder, ocultar.
ijtzilitza sacudir, agitar. minaya esconderse.
ijtzuma coser. Indioj indio, brbaro.
ijyak apestoso, asqueroso. ini este.
ijyaya heder. ini tunal este da, hoy.
ika porque, ya que, pues. ken ini como esto.
sejse ika cada uno de (ellos), uno por uno, por instantej instante.
turno. inte no.
ikajku arriba. intea ya no.
ikaw hermano menor. inteuk an no.
12
intesu jurar:
J - j
ja bah. juez juez.
jacintoj jacinto (una piedra). juicioj juicio.
jaral maleza, cizaa. juramentoj juramento, complot.
jaranaj deuda. jurar: kichiwa jurar jurar.
13
juzgar: kojtik
K - k
ka a, de, que, ya que. 2) imperfecto (con verbos).
k quin, quien. kawani brillar.
k kimati quin sabe. kechkutuna decapitar.
inte-kimati-k fulano de tal. kechkuyu cuello.
kakasiwi procuparse, molestarse. kechpachua ahogar.
kakasua molestar, apenar, sofocar. kechtan hombro.
mukakasua cacarear, molestarse. kechtanua llevar en el hombro.
kaki oir, escuchar. kekelutza menear, mover.
kakti sandalia, calzado. keluna romper, destrozar.
kal casa, edificio. keluni romperse.
kalaki entrar. keman cundo.
kalaktia introducir, hacer entrar. (in)te keman nunca.
al-kalaktia hacer entrar (para ac). ken 1) cmo. 2) como. 3) cmo (es), qu clase.
kalat rana. ken ini/uni como esto/aquello.
kalatata requemarse. ken ka cmo es que, por qu.
kalatatia chamuscar. kenha parecido, igual.
kalchanej (los) de la casa. kenhaya igualmente.
kalijtik interior, dentro. kenhayuk todava.
kalketza edificar, construir (casas). kwak kenhayuk mientras.
kalketzalis edicificacin, arquitectura. kerub querubn.
kalketzani constructor, arquitecto. keski cunto(s).
kalpia banco. keski mas...! cunto ms.
kalpialis gestin (de la casa). ketza levantar, construir.
kalpiani mayordomo. muketza levantarse, pararse.
kalpuli tribunal, consejo, gobierno. al-muketza resurgir.
kalsennemit sinagoga, casa de asamblea. kejketza pensar, considerar, suponer, guardar en
kaltajpialis administracin. mente.
kaltapana entrar a robar. kia as es, s.
mukaltapana kiane as.
kaltekitini sirviente domstico. pal kiane para que.
kaltekuyu dueo de la casa. kienej como esto.
kaltzunkal tejado. kikinaka quejarse.
kamak mejilla. kikinakani descontento.
kamawiteki golpear en la cara. kilit chipiln, verdura.
kan dnde, donde. kilometroj kilmetro.
kanaj (no) haber, (no) existir. kimichin 1) ratn. 2) ladrn, maoso.
kanawak sencillo, humilde. kimil carga.
kanawakayu sencillez. kimilua envolver.
kanawakmatilis humildad. kisa 1) salir.
kanka dnde, adnde, de dnde. kisa tunal salir (sol). 2) suceder.
kashania aflojar. al-kisa salir para ac.
kashchiwani calderero. kiuni as.
kashit cuenco, plato. kojtan monte, tierra no cultivada, sitio salvaje.
kashtul quince. kojtankwawit rbol salvaje, olivo salvaje.
kashtul-yey dieciocho. kojtannekti miel silvestre.
katani abajo. kojtantechan cantn, aldea.
katiawel cul. kojtantekwani animal salvaje.
katka 1) era (con predicados nominales). kojtik alto.
14
kua kwakuni
15
kwakwalaka malachua
L - l
ladoj lado. tamaka lastimaj dar lstima.
ukse ladoj otro lado, izquierda. lechayu leche.
lagoj lago. leon len.
lamaj anciana. letraj letra.
lamajtzin ancianita. libertinoj liberto.
lastimaj lstima. libraj libra.
M - m
ma subjuntivo. majtzal rama.
machej machete. majtzalkutuna cortar ramas.
machiut muestra, ejemplo. majwey gigante.
machtia ensear. kuat majwey dragn.
mumachtia estudiar, aprender. maka1 no (con imperativo).
magiaj magia. maka2 1) dar. 2) pegar, golpear.
magoj mago. tamaka dar, producir.
majkul brazo. tamaka itakil dar frutos.
majmatami desfallecer. inte tamaka itakil sin fruto.
majmawi temer, tener miedo. majmaka repatir.
majmayana ayunar. makishtia soltar, liberar, salvar.
majtaktakutun dcimo, diezmo. mumakishtia liberarse, salvarse.
majtakti diez. maku por, para el bien de.
majtakti-se once. makutu manco.
majtakti-ume doce. makutuna amputar una mano.
majtakti-nawi catorce. makwil cinco.
senpual majtakti treinta. makwil tzunti quinientos.
unpual majtakti cincuenta. makwil wipta cinco veces.
yeshpual majtakti setenta. mal aunque.
nawpual majtakti noventa. malachua aplastar, arrugar, hundir, ahogar,
16
maldicion mil-ume-tzunti-yeshpual
17
mima muyulyankwilia
18
naja ni
N - n
naja yo, m. nawpual ochenta.
najasan yo, yo solo, yo mismo. nawpual-nawi ochenta y cuatro.
najnankilis respuesta. nawpual-kashtul-nawi noventa y nueve.
naka quedar, quedarse. nawtzunti cuatrocientos.
naka isel quedarse solo. nawikshi cuadrpedo.
naka tachia fijar los ojos en. nawtakutun cuarto.
naka yek quedar bien, reconciliarse, quedar de ne el, los, lo, que (relativo).
acuerdo. n ah, l, ella.
nakas oreja. nejmachchiwani pacificador.
nakaskutuna cortar la oreja de alguien. nejmachnemi estar tranquilo, estar quieto, estar
nakastan al lado. satisfecho, estar en paz.
nakat carne. sennejmachnemi estar en paz con, convivir.
nakatekini mutilador. nejmachnemilis tranquilidad, paz.
naktia dejar, abandonar. nejmachselia sufrir con paciencia.
namaka vender. nejmachsentepewa llamar a deponer las armas.
namiki encontrarse con, toparse con. nejnejmach cuidadosamente, tranquilamente.
al-namiki creer. neka por eso (es que), por lo tanto.
namiktia casar. neki querer, necesitar, amar.
munamiktia casarse. muneki ser necesario, necesitar, deber.
yawi munamiktia novio, prometido. ken muneki como se debe, correctamente.
nan madre. ken/tay te muneki como no se debe, vano,
nantzin seora. malvado, vergonzoso, profano.
nankilia responder. kimati tay muneki ki/muchiwa sabe qu
najnankilia contestar, oponerse. (se) debe hacer, prudente, sabio.
nankilis respuesta. ne munekit necesitados, pobres.
nanmiktiani matricida. nekti miel.
napalua abrazar. nelwat raiz.
naturalezaj naturaleza. nelwia apresurar.
naw- v. nawi munelwia apurarse.
nawak al lado de, junto a. neman entonces.
nawal demonio, espritu. nemanha luego.
nawal teyek espritu inmundo. nemanhachin en seguida, inmediatamente.
kipia nawal teyek endemoniado, con un espritu nemi estar, residir, haber.
inmundo. sennemi estar juntos, reunirse, vivir juntos.
nawaltal huestes espirituales. nejnemi andar, caminar.
nawalkishtia echar demonios. sennejnemi acompaar.
nawalpia tener demonios. nemilis vida.
(se) nawalpia endemoniado. nenepil lengua.
nawalpiani hombre con un espritu inmundo, nenepilchin lengita.
endemoniado. nepa ah, alrededor.
nawaltuktia exorcista. neshpaka blanquear (con cal).
Nawat nhuat. neshti ceniza.
nawatia aconsejar, avisar, dar un mensaje, consultar. neshtia manifestar, revelar, explicar.
najnawatia anunciar pblicamente. muneshtia hacerse visible, manifestarse.
musennawatia hablar entre s. taneshtia manifestar, revelar, exponer.
nawatilia proclamar a. al-muneshtia manifestarse, venir (advento).
nawi cuatro. neshtilia informar, revelar, dar a conocer.
majtakti-nawi catorce. nesi aparecer, nacer.
nawi mil cuatro mil. al-nesi aparecer.
nawpa cuatro veces. ni soy.
19
niakeman patiwtekitini
O - o
o o. olivaj oliva, olivo
oj hola. osoj oso.
olaj ola.
P - p
pachana apachar. palikman de antao, antiguo.
pachiwia vigilar. palmaj palmera.
mupajpachiwia vigilar constantemente. palwan posesiones, bienes, riqueza.
pachua sostener, oprimir. pan pan.
padiush gracias. panpa a causa de, por, de, sobre.
pajchilmekat veneno. ipanpa uni por eso.
pajpakilis felicidad, bendicin. ina ipanpa defender, culpar.
pajpashua emboscar. panpadiush gracias.
pajti1 remedio, medicina, ungento. panteon cementerio.
pajti2 curarse. panu 1) pasar (por un sitio); atravesar, cruzar. 2) pasar
pajtia curar. (un tiempo). 3) pasar, acabar. 4) pasar, suceder.
pajtipuputuka ungento aromtico. panu ne tayua pasar la noche.
pak sobre. panu ne shupan pasar el invierno, invernar.
paka lavar. panu yek pasarlo bien.
paki estar contento, alegrarse, reir. te keman panu inmutable.
pajpaki alegrarse, festejar. panultia hacer pasar, trasladar.
pakilia reirse de. papalukwalu ser comido por la polilla.
pajpakilia burlarse. parejaj pareja.
pakilis felicidad, placer. partej parte.
iwan pakilis con placer. pashalua pasear, viajar.
paktia alegrar. pashaluani paseador, peregrino.
pal 1) para. 2) de. 3) para, para que. pata 1) cambiar. 2) traducir.
palabraj palabra. patani volar.
palani podrirse. patawa ensanchar, extender.
palej sacerdote. patawak ancho.
palejtal orden de sacerdotes. pati derretirse, disolverse.
palejkayu sacerdocio. patiw valor, utilidad, precio, salario.
palewia defender, ayudar, trabajar para, dar wey ipatiw valioso, til, precioso.
asistencia, salvar, ser til. te tatka ipatiw sin valor.
mupalewia ayudarse, cooperar, juntos. keski ipatiw cunto vale.
tasenpalewia cooperar. patiwtekitini asalariado.
20
patka que
Q - q
que que.
21
ratoj shajkal
R - r
ratoj rato. respetar: kichiwa respetar respetar.
ratojchin respetoj respeto.
S - s
sajsaka acarrear. selloj sello.
al-sajsaka acarrear (para ac), traer. sema solamente.
sajsayti estar temeroso, estar en peligro. seman ahora.
sajtalilia sellar (con cera). semanaj semana.
sajti cera, sello (de cera). senkak fuera, lejos.
sakashuchit flor de la hierba. sennemit asamblea, sinagoga, iglesia.
sakat hierba. tekitini ipal ne Sennemit ministro de la Iglesia,
sakatal campo de hierba. dicono.
sakatzin hojita de hierba. senpa otra vez, siempre, eternamente.
salmoj salmo. sejsenpa siempre.
salua pegar, juntar. senpashaluani compaero de viaje.
musalua pegarse, adherir. senpual veinte.
saman ahora, ahora bien. senpual-nawi veinticuatro.
samawa tener abundancia. senpual-chikwey veintiocho.
san slo, justamente. senpual-majtakti treinta.
sanka mentira. senputzua amontonar, reunir.
sankakniwan falsos hermanos. musenputzua reunirse, congregarse.
sankamawaltijtuk falso cristo, anticristo. sentaketzat pacto.
sankataketza mentiroso, falso testigo. sentakwani comensal.
sankataketzani falso profeta. sentalua esparcir.
sankatamachtiani falso maestro. sentapal en frente, en el otro lado.
sankateutzin falso dios, dolo. sentekitini compaero de servicio.
sankatitanijtuk falso apstolo. sentir: kichiwa sentir sentir(lo).
sanse solo uno, el mismo. sentzunti cien.
santoj santo. sentzunti-unpual-majtakti-yey ciento
sanuk hasta ahora. cincuenta y tres.
sardioj sardio (una piedra preciosa). sentzunti-unpual-nawi-mil ciento cuarenta y
sardonicaj sardnica. cuatro mil.
sayulin mosquito. sentzuntuktiani centurin.
se uno. sesan solo uno, el mismo.
sejse cada uno, algunos. sesankayu unidad.
sejse ika uno por uno. sesek helado, fro.
sechin noms uno. seseya enfriarse.
sesan solo uno, el mismo. seujti una vez.
sea extremadamente, demasiado, ms. seujseujti algunas veces, a menudo.
sectaj secta. seuk otro.
sedaj seda. seuk tunal otro da, da siguiente.
seki otro(s). sewi apagarse, expirar.
seki... seki... unos otros . inte keman sewi inextinguible.
sekmiki tener fro. sewia apagar.
sel slo, por su cuenta. musewia descansar.
selek tierno, joven, fresco. sewilis descanso, sbado.
selia aguantar. shajkal ramada, rancho, almacn.
22
shal taipal
T - t
tabernaj taberna. taejekuani tentador.
ne Yey Tabernaj Las Tres Tabernas. taejekulis experiencia, prueba, tentacin.
tachia ver, mirar, aclararse (cielo), salir (sol). taeknelilis compasin.
tajtachia observar. taekulis sufrimiento.
tachialis 1) visin, percepcin. 2) apariencia, taelewilis voluntad, deseo.
imagen. 3) aparicin, visin. taijtik recipiente, utensilio.
tik itachialis a los ojos de, delante de. taika por qu, razn.
tachiani espa. inte kipia taika en vano, gratuitamente.
tachijcha escupir. yaja taika por eso es que.
tachijchal saliva. tailpilis cautiverio.
tachishka apariencia, color. taipal para qu.
23
taishijialis talia
24
talichkwa tasentepewayan
25
tashijshikuani tekiti
26
tekitilis tesual
27
tet tumak
28
tumakisa tzutzuna
29
uat wejkaajkawa
U - u
uat caa. ulinini cosa que se mueve, animalito.
uchpana barrer. ululua arrollar, recoger.
uchulnaj estrecho. ulyuj bautismo.
uij difcil, improbable. kimaka ulyuj bautizar.
uijkayu dificultad, peligro. ulyujmaka bautizar.
ujmiu pluma, pelo (de animal), piel (de animal). ume dos.
ujpetawa ensanchar el camino. majtaki ume doce.
ujti camino, sendero. ume tzunti doscientos.
ujti patawak carretera, calle. ume mil dos mil.
kipulua ne ujti errar, perder el camino. ujume ambos.
uk an, ms. umeshtin ambos (personas).
ukchiupi otro poco, ms. umiskwil costilla.
uksenpa una vez ms. umit hueso.
ukseujti en otra ocasin. uni1 aquello, aquel, aqul, aquellos, eso/e/os, all,
ukich macho, varn. ah.
ukichkunet hijo varn. unisan ah mismo, ah cerquita.
ukichwakash toro. uni2 beber.
ukichtijlan gallo. unpual cuarenta.
ukichsenkuchini homosexual varn. unpual-majtakti cincuenta.
ukpa dos veces. untuia atizar (fuego).
ukse otro. uselut ocelote, tigre, leopardo.
ukseuk otro ms. ush o.
uksi madurarse, estar cocido. ushit blsamo.
uksituk maduro, listo (para comer ). ustumima despear.
uksik maduro, listo, cocido. ustut barranco, cueva.
ukut ocote, antorcha. ustuwetzi desbarrancarse.
ulini menearse, temblar. uya desgranar
ulinia menear, mover.
V - v
vainaj vaina. verdugoj verdugo.
valor valor, coraje. victoriaj victoria.
veinte veinte. vidaj vida.
veinte mil veinte mil. vidrioj vidrio.
veintitres mil veintitres mil.
W - w
wajkal morro, guacal, cuenco. wan te y no, ni.
wakash vacuno. wan yajika y por eso.
wakashkunet ternero. watza secar.
waki secarse. wawana rascar, raspar, excavar.
waktuk seco. wawasua rayar, escribir.
wajwaki marchitarse. wejka lejos.
wan con, respecto a, y, pero. wejkaajkawa apartarse de, evitar.
30
wejkapan yawalua
Y - y
yaja l, ella. yankwik nuevo.
yajaya l, ella. Yankwik Techan Nepolis.
yajasan l solo, l mismo, ella misma. yankwikisa renovarse.
yajane aquel(la), l, ella. yankwilia renovar.
yajika por eso, por lo tanto. muyankwilia
yajini ste, esta. yaspej jaspe.
yajuni aqul, aquella, se, esa. yawal crculo, circuito, yagual, corona.
yalua ayer. yawalilpika diadema.
yamania ablandarse. yawalteki circuncidar.
yamanik suave, dulce. muyawalteki circuncidarse.
yamanikayu debilidad. tayawalteki
yamanka tibio. yawalua dar vueltas, recorrer, cercar, rodear, girar.
31
yawi yultaketza
32
yultaketzalis zafiroj
Z - z
zafiroj zafiro.
33
SEGUNDA PARTE
34
a- forma combinatoria. agua. Ver at. del prefijo direccional). Ver ki-, al-.
-a encltico. ya. Tambin -ya, -aya. k-3 prefijo objeto. (tercera persona detrs de
-ak derivacin. (forma adjetivos). Ver -ik, i, en ni-k-, ti-k-, shi-k-). Ver ki-.
-wak, -k3. -k1 marca de tiempo. (pretrito, tras vocal).
al- direccional. hacia ac. Tambin wal-. Ver -ki.
an-, anh- prefijo sujeto. (segunda persona -k2 derivacin (no productivo). (antiguo
plural). locativo, despus de vocal). Ver -ku.
-an derivacin. (forma sustantivos que -k3 derivacin. (forma adjetivos).
denotan un lugar). Tambin -yan, Comprese -ak, -ik, -wak.
-luyan, -kan. -ka1 derivacin. (forma sustantivos).
anmu- prefijo posesivo. (segunda persona -ka2 derivacin (no productivo). (forma
plural). verbos ideofnicos intransitivos).
-as derivacin. denota un instrumento. Comprese -tza.
Tambin -was. kal-1 = k2-al-. (objeto de tercera persona con
-aya encltico (no productivo). ya. Vanse -a, sujeto de tercera persona, direccional).
-ya2. kal-2 forma combinatoria. casa, edificio. Ver
chik(w)- prefijo numeral. cinco ms kal.
-chin derivacin. (diminutivo). Comprese -kan1 marca plural. (con subjuntivo,
-tzin. imperativo).
-ej derivacin (no productivo). que tiene -kan2 derivacin (no productivo). (forma
ek- forma combinatoria. bien. Ver yek. sustantivos que denotan un lugar).
el- forma combinatoria (no productiva). Comprense -an, -yan, -luyan.
interior. -kayu derivacin. forma sustantivos
i- prefijo posesor. (tercera persona). abstractos.
-ia1 terminacin verbal. (generalmente -ket1 marca de tiempo/plural. (pretrito
transitivos). plural). Ver -ki.
-ia2 derivacin. (forma verbos incoativos -ket2 marca plural. (con el futuro). Ver -s.
intransitivos). Ver -tia2, -ya. -ket3 marca plural. (con sustantivos).
ij- derivacin (no productivo). (con algunos Comprese -met.
verbos, sin significado conocido). Ver ki- prefijo objeto. (tercera persona).
taj-. Tambin k-1, 2, 3.
-ik derivacin. (forma adjetivos). -ki marca de tiempo. (pretrito). Tambin
Comprese -ak, -k3. -k1.
-ilia Ver -lia. kin-, kinh- prefijo objeto = k1-in(h)2-.
in-, inh-1 prefijo posesivo. (tercera persona (tercera persona plural).
plural). ku- forma combinatoria (no productiva).
in-, inh-2 marca de plural. (en combinacin rbol, altura, cabeza. Comprese kuyu-.
con k-1 en k-in(h)-).Ver kin(h)-. -ku derivacin (no productivo). (antiguo
in-, inh-3 marca de plural. (en combinacin locativo, despus de consonante). Ver
con metz-1 en metz-in(h)-).Ver metzin-. -k2.
in-, inh-4 marca de plural. (tras al- en kuyu- forma combinatoria. rbol, palo de.
k-al-in(h)- etc.). Comprese ku-.
ish- forma combinatoria. cara, ojo. Ver ish. -l derivacin (no productivo). (forma
-iwi terminacin verbal. (intransitivos). sustantivos de algunos verbos
Comprese -ua. especialmente de resultado). Ver at.
-j1 terminacin verbal. (se aade tras -lia1 derivacin. (forma aplicativos de otros
vocales en formas truncadas: -ij de -ia, verbos). Tambin -ilia.
-uj de -ua). -lia2 derivacin. (ocasionalmente forma
-j2 terminacin nominal. (se agrega tras verbos causativos). Ver -tia1.
vocales finales en prstamos). -lis derivacin. (forma sustantivos de verbos,
k-1 prefijo objeto. (tercera persona delante especialmente de accin).
de i). Ver ki-. -lu derivacin (no productivo). (antiguo
k-2 prefijo objeto. (tercera persona delante pasivo, fosilizado).
35
-lua derivacin (no productivo). (forma plural).
verbos). Ver -ua. -skia marca de tiempo. (condicional).
-luyan derivacin. (forma sustantivos que -skiat marca de tiempo/plural = -skia-t2.
denotan un lugar). Ver -an, -yan. (condicional plural).
m- prefijo de transitividad (no productivo). t-1 prefijo sujeto. (segunda persona singular
(reflexivo, variante ocasional delante de o primera persona plural delante de i).
vocal). Ver mu-2. Ver ti-1, 2.
ma- forma combinatoria. mano, acciones t-2 prefijo sujeto. (segunda persona singular
manuales. Ver mey. o primera persona plural delante del
-met marca plural. (con algunos sustantivos). prefijo direccional). Ver ti-1, 2, al-.
metz-1 prefijo objeto. (segunda persona). t-3 marca de transitividad. (objeto no
metz-2 forma combinatoria. muslo, pierna. especificado, variante ocasional de ta-1).
metzin-, metzinh- prefijo objeto = metz1- -t1 marca de estado. (sustantivo absoluto,
in(h)3-. (segunda persona plural). tras vocal). Ver -ti1.
mu-1 prefijo posesivo. (segunda persona -t2 marca plural. (con verbos, excepto
singular). subjuntivo e imperativo).
mu-2 prefijo de transitividad. (reflexivo). -t3 marca plural. (con algunas formas
Tambin m-. nominales). Comprense -met, -ket3.
n-1 prefijo sujeto. (primera persona singular ta-1 marca de transitividad. objeto no
delante de i). Ver ni-. especificado. Tambin te-1.
n-2 prefijo sujeto. (primera persona singular ta-2 marca de transitividad. con verbos
delante del prefijo direccional). Ver ni-, impersonales.
al-. taj- derivacin (no productivo) = ta1-(i)j-.
-naj derivacin. forma adjetivos. (con algunos verbos, sin significado
nal- = n2-al-. (sujeto de primera persona conocido).
singular, direccional). tal- = t2-al-. (sujeto de segunda persona
nech- prefijo objeto. (primera persona singular o primera persona plural,
singular). direccional).
ni- prefijo sujeto. (primera persona -tal1 derivacin. (forma sustantivos
singular). Tambin n-1, 2. colectivos).
-ni derivacin. (forma sustantivos de verbos -tal2 forma combinatoria. tierra. Ver tal.
que denotan un agente). -tan derivacin (no productivo). (antiguo
nik- = ni-k3-. (sujeto de primera persona locativo).
singular, objeto de tercera persona). te-1 marca de transitividad. (objeto personal
nu- prefijo posesivo. (primera persona no especificado). Ver ta1.
singular). te-2 forma combinatoria. piedra. Ver tet.
-pa derivacin (no productivo). forma tech- marca objeto. (primera persona plural).
algunos adverbios. ten- forma combinatoria. boca, apertura,
-pala derivacin. forma sustantivos junto a. Ver ten.
peyorativos de otros sustantivos. ti-1 marca sujeto. (segunda persona
-pan derivacin (no productivo). (antiguo singular).
locativo). ti-2 marca sujeto. (primera persona plural).
-pil derivacin (no productivo). (diminutivo). ti-3 forma combinatoria. fuego. Ver tit.
Ver pipil. -ti1 marca de estado. (sustantivo absoluto,
-s marca de tiempo. (futuro). tras consonante). Ver -t1.
sh-1 prefijo sujeto. (segunda persona -ti2 derivacin (no productivo). forma verbos
subjuntivo e imperativo delante de i). intransitivos de sustantivos.
Ver shi-. -tia1 derivacin. (forma verbos causativos de
sh-2 prefijo sujeto. (segunda persona otros verbos.) Comprese -ia1.
subjuntivo e imperativo delante del -tia2 derivacin. (forma verbos incoativos
prefijo direccional). Ver shi-, al-. intransitivos de adjetivos.) Comprese
shal- = sh2-al-. (sujeto de segunda persona -ia2.
subjuntivo e imperativo, direccional). -tia3 derivacin. (forma verbos transitivos de
shi- prefijo sujeto. (segunda persona sustantivos y adjetivos).
subjuntivo e imperativo). Tambin sh-1, 2. tik- = ti1,2-k3-. (sujeto de segunda persona
siwa- forma combinatoria. mujer, hembra. singular o primera persona plural, objeto
Ver siwat. de tercera persona).
-sket marca de tiempo/plural = -s-ket2. (futuro -tik derivacin. forma adjetivos de
36
sustantivos. Ver -ti2, -k.
-tiwit marca de tiempo/plural. perfecto
plural. Ver -tuk2.
-tuk1 derivacin. forma participios de verbos.
-tuk2 marca de tiempo. perfecto.
-tun derivacin (no productivo). antiguo
diminutivo (vestigial).
-tuskia marca de tiempo. condicional
perfecto. Comprese -tuk2, -skia.
-tuskiat marca de tiempo/plural = -tuskia-t2.
(condicional perfecto plural).
-tuya1 marca de tiempo. (pluscuamperfecto de
verbos dinmicos).
-tuya2 marca de tiempo. (imperfecto de
verbos de estado).
-tuyat marca de tiempo/plural = -tuya1,2-t2.
(pluscuamperfecto o imperfecto de
estado plural).
-tza derivacin (no productivo). (forma
verbos ideofnicos transitivos).
Comprese -ka2.
tzin- forma combinatoria. base, culo.
-tzin1 derivacin. diminutivo. Comprese
-chin.
-tzin2 derivacin. honorfico.
tzun- forma combinatoria. punta, pelo.
-ua derivacin. forma verbos, a veces de
sustantivos. Ver -lua.
ukich- forma combinatoria. macho, varn.
Ver ukich.
-w marca de estado. (sustantivo posedo,
tras vocal). Comprense -yu1, -wan.
-wak derivacicin. forma adjetivos. Ver -k3,
-waya.
wal- direccional. hacia ac. Tambin al-.
-wan marca de estado plural. (sustantivo
plural posedo). Comprense -w, -yu1.
-was derivacin. denota un instrumento.
Tambin -as.
-waya = wa[k]-ya1. (forma verbos incoativos
transitivos emparentados con adjetivos
en -wak).
wel- derivacin (no productivo). agradable.
-ya1 derivacin. (forma verbos incoativos
intransitivos). Comprense -ia2, -waya.
-ya2 encltico. ya. Tambin -a, -aya.
-yan derivacin. (forma sustantivos que
denotan un lugar). Ver -an, -luyan.
-yu1 marca de estado. (sustantivo posedo
ntimamente). Comprense -w.
-yu2 derivacin. (sustantivo abstracto).
Comprese -kayu.
yul- forma combinatoria. corazn, mente,
vida. Ver yulu.
37
TERCERA PARTE
Indice de nombres
38
Aaron Bitunia
A - a
Aaron Aarn. Apolonia Apolonia.
Abadon Abadon. Apolos Apolos.
Abihud Abiud. Appius Apio.
Abilene Abilinia. Aquila Aquila.
Abiya Abas. Arabia Arabia, rabe.
Abraham Abraham. Aram Admin, Arni
Abyatar Abiatar. Arestepet Arepago.
Adam Adn. Aretas Aretas.
Adi Adi. Aristarkos Aristarco.
Adramuteo Adramitio. Aristobulos Aristbulo.
Adria Adritico. Arkelaos Arquelao.
Agripa Agripa. Arkipos Arquipo.
Ajaz Acaz. Arpakshad Arfaxad.
Akaia Acaya. Artemas Artemas.
Akaikos Acaico. Artemis Diana.
Akim Aquim. Asa Asa.
Aleksandria Alejandra. Ashdod Azoto.
Aleksandro Alejandro. Asher Aser.
Almadam Elmodam. Asia Asia.
Aminadab Aminadab. Asos Asn.
Amotz Ams. Asunkritos Asncrito.
Ampliatus Amplias, Ampliato. Atalea Atalia.
Andreas Andrs. Atenas Atenas.
Andronikos Andrnico. Atenaschanej ateniense.
Anpipolis Anfpolis. Augustaj Augusta.
Antiokea Antioqua. Augustus Augusto.
Antipas Antipas. Augustus ne tatuktiani Csar Augusto.
Antipatris Antpatris. Ayneas Eneas.
Anya v. Bet-Anya. Aynon Enn.
Apeles Apeles. Azor Azor.
Apia Apia.
B - b
Baal Baal. Bar-Yona hijo de Jons.
Babelonia Babilonia. Ben-Yamin Benjamn.
Balaam Balaam. Beor Beor.
Balak Balac. Berekya Berequas.
Bal-Zebul Beelzeb. Berenike Berenice.
Bar-Aba Barrabs. Beroya Berea.
Barak Barac. Bet-Anya Betania.
Bar-Naba Bernab. Bet-Jesda Betesda.
Bar-Saba Barsabs. Bet-Lejem Beln.
Bar-Timay Bartimeo. Bet-Page Betfag.
Bar-Tolmay Bartolom. Bet-Tzaida Betsaida.
Bar-Yeshu Barjess. Bitunia Bitinia.
39
Blastos Ewtukos
C - c
Castor wan Poluks Castor y Plux, los Hermanos Cornelius Cornelio.
Gemelos. Creta Creta.
Claudia Claudia. Cretajchanej cretano.
Claudius Claudio. Crispus Crispo.
Clemente Clemente.
D - d
Dalmanuta Dalmanuta. Dema v. Hakal-Dema.
Dalmatia Dalmacia. Demas Demas.
Damaris Dmaris. Demetrios Demetrio.
Damashek Damasco. Derbe Derbe.
Damashektakat damasceno. Dionusio Dionisio.
Daniel Daniel. Diotrepes Ditrefes.
Dawid David. Drusila Drusila.
E - e
Eber Eber. Epaproditos Epafrodito.
Ebrayuj hebreo (pueblo, lengua). Epaynetos Epeneto.
Edom Idumea. Epesos Efeso.
Egipto Egipto. Epesoschanej efesio.
Egiptojchanej egipcio. Epikuro: ipal Epikuro epicreo.
Egiptojtakat egipcio. Epraim Efran.
Egiptotekat egipcio. Er Er.
Elam Elam, elamita. Erasto Erasto.
El-Azar Eleazar. Esaw Esa.
Eli El, Hel. Eskewas Esceva.
Eliezer Eliezer. Esmil Campo de Sangre.
Elihud Eliud. Espania Espaa.
Elisha Eliseo. Estakus Estaquis.
Elisheba Elisabet. Estepanas Estfanas.
Eliya Elas. Estepano Esteban.
Elumas Elimas. Etiopia Etiopa.
Elyakim Eliaquim. Ewbulos Eubulo.
Emaus Emaus. Ewnike Eunice.
Enosh Ens. Ewodia Evodia.
Epapras Epafras. Ewtukos Eutico.
40
Felix Izebel
F - f
Felix Flix. Fortunatus Fortunato.
Festus Festo. Forum: ne Forum ipal Apius el Foro de Apio.
G - g
Gabata Gabata. Genesaret Genesaret.
Gabriel Gabriel. Gerasa geraseno, gadareno.
Gad Gad. Gidon Geden.
Gadara gadareno. Gog Gog.
Gaius Gayo. Golgota Glgota.
Galatia Galacia, glata. Gomora Gomorra.
Galilaya Galilea, galileo. Grecia Grecia, griego.
Galilayajchanejket galileo. Greciajchanej griego.
Galilayuj de Galilea. Greciajtakat griego.
Galion Galin. Greciajtaketza hablante de griego.
Gamaliel Gamaliel. Greciajtaketzalis griego (idioma).
Gat-Shemani Getseman.
Gaza Gaza.
H - h
Habel Abel. Har-Megidon Armagedn.
Hagab Agabo. Hermas Hermes.
Hagar Agar. Hermes Hermes.
Hakal-Dema Acldama. Hermogenes Hermgenes.
Halpay Alfeo. Herodes Herodes.
Hamor Hamor. Herodia Herodas.
Hana Ana. Hesli Esli.
Hanan Ans. Hetzron Esrom.
Hananya Ananas. Hoshea Oseas.
Hanok Enoc. Humenayos Himeneo.
Haran Harn.
I - i
Ikonion Iconio. Israeltakat israelita.
Iliria Ilrico. Israeltekat israelita.
Imanuel Emmanuel. Italia Italia.
Iob Job. Italica la Italiana.
Isakar Isacar. Ituraya Ituraea.
Ishaya Isaas. Itzak Isaac.
Ishkaryot Iscariote. Izebel Jezabel.
Israel Israel.
41
Januka Majtaktitechan
J - j
Januka fiesta de la dedicacin. Jezekiya Ezequas.
Jawa Eva.
K - k
Kain Can. Kipre Chipre.
Kaldaya Caldea. Kiprechanej chipriota.
Kaloy Limenes Buenos Puertos. Kish Cis.
Kana Can. Kleopas Cloefas.
Kanaan Canan. Kloe Clo.
Kanan cananita. Klopas Cleofas.
Kandake Candace. Knidos Gnido.
Kapadokia Capadocia. Kolosay Colosas.
Kaparnajum Capernam. Koraj Cor.
Karpos Carpo. Korazin Corazn.
Kawda Clauda. Korinto Corinto.
Kayapa Caifs. Kos Cos.
Kaynan Cainn. Kosam Cosam.
Kaysarea Cesarea. Kreskes Crescente.
Kenkreay Cencrea. Kreta Creta, cretense.
Kepas Cefas. Kurene Cirene.
Kewan Renfan. Kurenechanej habitante de Cirene.
Kidron Cedrn. Kuza Chuza.
Kilikia Cilicia. Kwirinius Cirenio.
Kios Quo.
L - l
Lamek Lamec. Lois Loida.
Laodikea Laodicea. Lot Lot.
Lasaya Lasea. Lucius Lucio.
Lazar Lzaro. Ludia Lidia.
Lewi Lev, levita. Lukaonia Licaonia.
Libia Libia. Lukas Lucas.
Limenes v. Kaloy Limenes. Lukia Licia.
Linos Lino. Lusias Lisias.
Lisanias Lisanias. Lustra Listra.
Lod Lida.
M - m
Macedonia Macedona, macedonio. Magog Magog.
Magadan Magadn. Majat Maat.
Magdala magdaleno. Majtaktitechan Decpolis.
42
Makedonia Pergamos
N - n
Nagai Nagai. Nazaret Nazaret.
Nain Nan. Nereus Nereo.
Najor Nacor. Neri Neri.
Najshon Naasn. Neshtamalani Lucero, Venus.
Najum Nahm. Nikanor Nicanor.
Naman Naamn. Nikodemos Nicodemo.
Naptalim Neftal. Nikolaos Nicols.
Narciso Narciso. Nikopolis Nicpolis.
Natan Natn. Niniwa Nnive.
Natanel Natanael. Noa No.
Nazarayuj nazareno. Numpas Ninfas.
O - o
Obed Obed. Onesimos Onsimo.
Olivajtepet Monte de los Olivos. Onesiporos Onesforo.
Olunpas Olimpas.
P - p
Panpulia Panfilia. Patmos Patmos.
Panuel Fanuel. Patrobas Patrobas.
Papos Pafos. Pawlo Pablo.
Parao Faran. Pedro Pedro.
Parishayuj Fariseo. Peleg Peleg.
Parmenas Parmenas. Perat Eufrates.
Partia parto. Peretz Fares.
Paskwaj Pascua. Perga Perge.
Patara Ptara. Pergamos Prgamo.
43
Persis Shet
Q - q
Quartus Cuarto.
R - r
Rajab Rahab. Reuben Rubn.
Rajel Ralquel. Rodos Rodas.
Ram Aram. Roma Roma.
Rama Rama. Romajchanej romano.
Ramatay Arimatea. Romajtakat romano.
Rebeka Rebeca. Rosa Rode.
Regium Regio. Ru Ragau.
Rejab-Am Roboam. Rufus Rufo.
Resa Resa. Rut Rut.
S - s
Salamis Salamina. Shalem Salim.
Salmon Salmn. Shalome Salom.
Salmone Salmn. Shalomo Salomn.
Samos Samos. Shaltiel Salatiel.
Samotrakia Samotracia. Shamarea Samaria, samaritano.
Sapira Safira. Shamshon Sansn.
Sara Sara. Shamuel Samuel.
Sardis Sardis. Sharon Sarn.
Secundus Segundo. Shaul Saulo.
Selekmetzti Luna Nueva (festividad). Shekem Siquem.
Seleucia Seleucia. Shela Sala.
Sergio Sergio. Shem Sem.
Serug Serug. Shet Set.
44
Shila Yeshu
T - t
Tabita Tabita. Titus Tito.
Tadayo Tadeo. Tomas Toms.
Tamar Tamar. Trakona Traconite.
Tarsos Tarso. tripayna Trifena.
Tatkaipatiw Belial. Triposa Trifosa.
Teijtakuani Apolin. Troas Troas.
Tenkaltakat Estoico. Tropimos Trfimo.
Teopilos Tefilo. Tuateyra Tiatira.
Tera Tar. Tukikos Tquico.
Tertius Tercio. Turano Tirano.
Tertulus Trtulo. Tzadok Sadoc.
Tesalonika Tesalnica. Tzadukayuj saduceo.
Teudas Teudas. Tzarpata Sarepta.
Tiberias Tiberias. Tzidon Sidn.
Tiberius Tiberio. Tzion Sion.
Timay Timeo. Tziontepet Monte Sion.
Timon Timn. Tzor Tiro.
Timoteo Timoteo.
U - u
Ujtimelawak la calle que se llama Derecha. Uriya Uras.
Urbanus Urbano. Uziya Uzas.
Y - y
Yair Jairo. Yepta Jeft.
Yakob Jacob, Santiago. Yerapolis Hierpolis.
Yambres Jambres. Yered Jared.
Yanay Jana. Yeremiya Jeremas.
Yanes Janes. Yerijo Jeric.
Yankwik Techan Nepolis. Yerushalem Jerusaln.
Yapo Jope. Yerushalemchanej persona de Jerusaln.
Yarden Jordn. Yeshay Isa.
Yason Jasn. Yeshaya Isaas.
Yekonya Jeconas. Yeshu Jess.
45
Yoda Zeus
Z - z
Zabday Zebedeo. Zenas Zenas.
Zakarya Zacaras. Zera Zara.
Zakay Zaqueo. Zerubabel Zorobabel.
Zebulun Zabuln. Zeus Jpiter.
Zelotes Zelote.
46
Cover design by: Sherry Adisa Odeyo
http://nebibliaj.org