artykuy
Jadwiga Potrzeszcz
Uniwersalna gramatyka
moralnoci i prawa
Jadwiga Potrzeszcz
Doktor nauk prawnych, adiunkt
wKatedrze Teorii iFilozofii
Prawa Katolickiego Uniwersy-
tetu Lubelskiego Jana Pawa II,
magister filologii polskiej, czonek
IVR, TN KUL iKomisji Prawniczej
Oddziau PAN wLublinie. Autorka
kilkudziesiciu publikacji zzakresu
teorii ifilozofii prawa, m.in. Idea
prawa worzecznictwie polskiego
Trybunau Konstytucyjnego (TN
KUL, Lublin 2007); Przydatno
niepozytywistycznej koncepcji
prawa wprocesie dochodzenia do
susznego prawa przez Trybuna
Konstytucyjny (Przegld Sejmowy
2009/5).
30 FORUM PR AWNICZE | wrzesie 2011
Universal Grammar of Morals and Law
The universal grammar of morals and law is an original scientific proposition which can
be the alternative to the relativist views in theory and philosophy of law. The authors
of this conception are two scholars, lawyers and philosophers: Matthias Mahlmann
professor of Zurich University and John Mikhail professor of Georgetown University in
Washington. Their scientific fields involve the cognitive science, the research on human
brain and the theory of human spirit which they learned in Massachusetts Institute of
Technology in Cambridge (MIT). The greatest influence on their scientific development
had a world-known linguists Noam Chomsky, the author of the universal grammar and
the researcher of a human nature and the functioning of a human spirit. M. Mahlmann
and J. Mikhail noticed possibility of applying his results in the field of morals and law.
This article tries to show the Polish reader the concept of universal grammar of morals
and law. It seems that we are confronted with a new trend in the research of morals
and law. This research develops in the field of cognitive science as one of tree branches,
namely: 1) evolutional psychology, 2) neuroethical emotivism, 3) universal grammar of
morals and law (mentalist ethics and theory of law). Although cognitive sciences are
oft reduced to determinist naturalism, in the mind of the authors of universal gram-
mar of morals and law, it must not be the necessary rule. As the evidence of that can
be their theory. According to them, human spirit is functioning as the manifestation
of human brain.
Wprowadzenie mzgu ludzkiego i teorie ludz-
Uniwersalna gramatyka moral- kiego ducha, ktre to dyscypliny
noci iprawa jest godn uwagi, zgbiali wMassachusetts Insti-
oryginaln propozycj naukow, tute of Technology wCambridge
ktra moe stanowi alternatyw (MIT). Najwikszy wpyw na ich
dla stanowisk relatywistycznych naukowy rozwj wywar wiato-
wteorii ifilozofii prawa. Autora- wej sawy jzykoznawca Noam
mi tej koncepcji s dwaj modzi Chomsky, twrca koncepcji uni-
uczeni, prawnicy i filozofowie wersalnej gramatyki oraz badacz
zarazem: Matthias Mahlmann, ludzkiej natury ifunkcjonowania
profesor z Uniwersytetu w Zu- ludzkiego umysu. M. Mahlmann
rychu oraz John Mikhail, profe- iJ. Mikhail dostrzegli moliwo
sor zUniwersytetu Georgetown zastosowania wynikw tych ba-
wWaszyngtonie. Ich rozlege za- da nie tylko wobszarze lingwi-
interesowania naukowe obejmuj styki, ale take wdziedzinie mo-
take nauki kognitywne, badanie ralnoci iprawa.

Podjta wniniejszym artykule prba przyblie-
nia polskiemu czytelnikowi koncepcji uniwersalnej
gramatyki moralnoci iprawa ma na celu zasygnali-
zowanie (zkoniecznoci do uproszczone) pojawie-
nia si nowego kierunku bada. Wydaje si, e oto
wanie ksztatuje si nowe spojrzenie na moralno
iprawo, ktre zjednej strony stanowi przeciwwag
dla dominujcych wspczenie teorii, azdrugiej
strony nie jest obcione tzw. metafizyk teorii uni-
wersalistycznych. Rozwija si bowiem wramach
nauk kognitywnych jako jeden ztrzech kierunkw,
do ktrych zaliczamy 1) psychologi ewolucyjn 1,
2) emotywizm neuroetyczny, 3) uniwersaln gra-
matyk moralnoci iprawa (inaczej: mentalistyczn
etyk iteori prawa)2. Chocia nauki kognitywne s
czsto sprowadzane do redukcjonistycznego, deter-
ministycznego naturalizmu, to zdaniem twrcw
uniwersalnej gramatyki moralnoci iprawa, nie musi
to by konieczn zasad. Dowodem na to ma by two-
rzona wanie przez nich teoria. Uwaaj oni ducha
ludzkiego za funkcjonaln manifestacj ludzkiego
mzgu, ktry wytwarza wiadome, wewntrzne,
dostpne zperspektywy uczestnika stany.
1. Krytyka ewolucyjnej psychologii iemo-
tywizmu neuroetycznego
Psychologia ewolucyjna iemotywizm neuroetycz-
ny czsto bywaj czone. Jednake M. Mahlmann,
charakteryzujc je oddzielnie, dokonuje ich krytycz-
nej oceny zperspektywy tworzonej przez siebie te-
orii. Wyjania, dlaczego oba te kierunki zasadniczo
go nie przekonuj3. Aby osadzi wkontekcie wsp-
czesnych nauk kognitywnych rozwaan tutaj teori,
warto przeledzi gwne zastrzeenia, jakie wobec
psychologii ewolucyjnej iemotywizmu neuroetycz-
nego formuuje Mahlmann.
Psychologia ewolucyjna jest obecnie bardzo wpy-
wowa, szczeglnie wwiecie anglosaskim. Nawizu-
1 Zob. wpolskiej literaturze prawniczej: W. Zauski, Ewolucyj-
na filozofia prawa, Warszawa 2009 oraz zebrana tam bogata
literatura; M. Weiss, Etyka aewolucja. Metaetyczny kontekst
etyki ewolucyjnej, Pozna 2010.
2 Zob. M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie,
Baden-Baden 2010, s. 221.
3 Tame, s. 222228.
artykuy
jc do etologii isocjobiologii4, zakada ona, e ludzie,
podobnie jak zwierzta, maj wrodzone spoeczne
sposoby zachowania oraz ich cielesne waciwoci.
Podkrelane jest przy tym znaczenie neuronalnie za-
kotwiczonych, psychicznych mechanizmw, ktre
le upodstaw tych sposobw zachowania. Rwnie
spoeczne ikulturalne struktury iinstytucje, cznie
zprawem, maj wedug tej teorii swoje biologicz-
ne korzenie wtych psychicznych strukturach orga-
nizmw 5. Zgodnie zadaptacyjn tez podstawow
psychologii ewolucyjnej, podstaw dla rodzaju psy-
chologicznych mechanizmw jest maksymalizacja,
poprzez naturaln selekcj, reprodukcji pojedyn-
czych genw okrelajcych waciwoci organizmw.
Wane znaczenie ma rozrnienie bezporednich po-
wodw zachowa (np.popd seksualny, mio) oraz
powodw ostatecznych, do ktrych przede wszyst-
kim naley maksymalizacja reprodukcji. Wetyce
ewolucyjnej rwnie altruizm (atake wiele innych
zachowa) tumaczy si adaptacyjnie. Wpsycholo-
gii ewolucyjnej wypracowano ogln teori kultury
iwyjaniono wjej ramach np.religijno czowieka6.
Zpsychologii ewolucyjnej wynikaj dla prawa
rne wnioski. Przede wszystkim dostarcza ona
prawu wyjanienia biologicznych podstaw ludzkie-
go zachowania, co moe mie pozytywny wpyw na
skuteczno dziaania prawa, na jego stosowanie7.
Jednake na skutek akceptacji tezy omoliwoci
dowolnego ksztatowania ludzkiego umysu przez
rodowisko, psychologia ewolucyjna jest sceptyczna
wobec teorii uniwersalistycznych, poniewa moral-
no ludzka, zgodnie ztym pogldem, odnosi si do
4 Zob. np.E.O. Wilson, Sociobiology: The New Synthesis, Cam-
bridge 1975.
5 Wtym miejscu M. Mahlmann powouje si na takie autorytety
jak np.: O. Jones, Evolutionary Psychology and the Law [w:]
D.M. Buss (red.), The Handbook of Evolutionary Psychology,
New Jersey 2005, s. 953974; J. Tooby, L. Cosmides, The Psy-
chological Fundations of Culture [w:] J. H. Barkow, L. Cos-
mides, J. Tooby (red.), The Adapter Mind: Evolutionary Psy-
chology and the Generation of Culture, Oxford 1992, s. 19139.
6 Zob. R, Dawkins, The God Delusion, New York 2006 (wyd.
pol. R, Dawkins, Bg urojony, tum. P.J. Szwajcer, Warszawa
2007).
7 Por. M. Mahlmann, Rationalismus in der praktischen Theorie.
Normentheorie und praktische Kompetenz, wyd. 2, Baden-Ba-
den 2009, s. 253256.
wrzesie 2011 | FORUM PR AWNICZE 31
artykuy
ograniczonych zbiorowoci8. Jeli zatem zperspekty-
wy psychologii ewolucyjnej biologicznie podwaamy
uniwersalizm moralny, tym bardziej nierealistyczny
staje si uniwersalizm prawny9.
Wrd rnych zastrzee pod adresem psycholo-
gii ewolucyjnej M. Mahlmann wskazuje m.in. na to,
e nie moe by ona uwaana za konieczne nastp-
stwo akceptacji biologicznej teorii ewolucji wogl-
noci. Wprawdzie zperspektywy naukowej ludzie s
produktem naturalnej historii, czyli rwnie ewolucji
ycia, ale ewolucji tej nie moemy tak zrekonstruo-
wa, jak to proponuje psychologia ewolucyjna, ponie-
wa nie uwzgldnia ona niektrych istotnych pogl-
dw wspczesnej teorii ewolucji10. Przede wszystkim
psychologia ewolucyjna przyjmuje, e dla ewolucji
organizmu decydujca jest sama naturalna selekcja.
Pomija natomiast inne wane dla teorii ewolucji fak-
tory, jak np.okrelone granice moliwego rozwoju
na bazie podstawowej architektury cieki rozwoju
organizmu (np.krgowce nie wytwarzaj nigdy wi-
cej ni cztery koczyny iwszystkie dostosowania s
moliwe tylko wtych wskich granicach, ktre nie
s optymalne dla reprodukcji), nieadaptacyjne mu-
tacje zneutralnymi waciwociami dla naturalnej
selekcji, uboczne produkty mutacji adaptacyjnych
zpniej dopiero moliwymi do urzeczywistnienia
potencjaami. Innym istotnym brakiem psychologii
ewolucyjnej jest przyjmowanie na podstawie teorii
adaptacyjnych, e organizmy musiayby mie takie
waciwoci, ktre maksymalizuj reprodukcj. Jed-
nake zgodnie zzaoeniem ewolucji, najpierw nale-
y okreli empirycznie waciwoci danego organi-
zmu, anastpnie prbowa wyjani te waciwoci
zpunktu widzenia teorii ewolucji. Takie konieczne
i przekonywajce okrelenie waciwoci empi-
rycznych czowieka nie udaje si psychologii ewo-
lucyjnej na podstawie jej adaptacyjnych wnioskw.
M. Mahlmann podaje tutaj przykad postaci litera-
8 Por. S. Pinker, Tabula Rasa. Spory onatur ludzk, tum.
A. Nowak, Gdask 2005, passim.
9 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 224.
10 Na poparcie tego pogldu M. Mahlmann powouje si na
S.J. Gould, R. Lewontin, The Spandrels of San Marco and
the Panglossian Paradigm: ACritique of the Adaptionist Pro-
gramme, Proceedings of the Royal Society of London 1979,
series B, vol. 205, nr 1161, s. 581598.
32 FORUM PR AWNICZE | wrzesie 2011
ckiej Romea, ktrego dziaania po domniemanej
mierci Julii poruszaj wci odbiorcw tego dziea,
poniewa ilustruje ono tak ludzk moliwo, kt-
ra przekracza prosty obraz ewolucyjnej psychologii
relacji kobiet imczyzn. Podobnie zdaniem Mahl-
manna mona powiedzie oinnych waciwociach
ludzi, atake oich orientacjach moralnych izwi-
zanych ztym wanych konsekwencjach dla prawa11.
Ponadto M. Mahlmann podkrela za R. Lewonti-
nem, e czowiek na temat ewolucji poznania prak-
tycznie nic nie wie inie wiadomo, czy uda si wogle
wypeni te luki wiedzy, poniewa nauka nie jest wsta-
nie odpowiedzie na wszystkie rodzce si pytania12.
Neuroetyczny emotywizm nawizuje do emo-
t y wist ycznej, niekognit y wist ycznej dyskusji.
Przyjmuje, e istot osdu moralnego jest ewo-
lucyjnie zakotwiczona, emocjonalna reakcja na
okrelone sytuacje13. Zatem argumentacje etyczne
s tylko post hoc racjonalizacj rnych emocjo-
nalnych reakcji. Z tego punktu widzenia zda-
niem M. Mahlmanna zarwno I. Kanta idee
praktycznego rozumu, jak i inne podobne teorie
na przestrzeni dziejw humanizmu od Platona do
11 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 225.
12 R. Lewontin, The Evolution of Cognition: Questions We Will
Never Answer [w:] D. Scarborough, S. Sternberg (red.), An
Invitation to Cognitive Science, Vol. 4: Methods, Modell, and
Conceptual Issues, Cambridge MA 1998, s. 107131. Wpodob-
nym tonie wypowiada si S. Pinker na kocu swojego monu-
mentalnego dziea How the Mind Works (1997): aden opis
przyczynowych skutkw dziaania przedniej czci obrczy
nie moe wyjani, jak ludzkie wybory s lub wogle nie s
powodowane, awic s czym, za co moemy by pocigani
do odpowiedzialnoci. Teorie ewolucji poczucia moralnego
(...) nie mog wyjani przekonania, rwnie niewzruszonego
jak nasze pojcie geometrii, e pewne akty s wewntrznie
ze, nawet jeli suma ich efektw jest neutralna lub korzyst-
na dla naszej oglnej pomylnoci. Skaniam sie ku innemu
rozwizaniu, bronionemu przez McGinna i opartemu na
spekulacjach Noama Chomskyego, biologa Gunthera Stenta,
aprzed nimi Davida Humea. By moe filozoficzne problemy
s trudne nie dlatego, e s boskie, niezbywalne, bezsensow-
ne czy s kwesti prozaicznej nauki, ale dlatego, e umys
Homo sapiens nie posiada poznawczego wyposaenia do ich
rozwizania. (...) Iby moe nie moemy rozwiza zagadki
wolnej woli iwiadomego odczuwania S. Pinker, Jak dziaa
umys, tum. M. Koraszewska, Warszawa 2002, s. 605; zob.
take: tene, The Language Instinct, New York 1994.
13 Por. M. Gazzaniga, The Ethical Mind, New York 2005, s. 167.

J. Rawlsa, nie maj adnej rzeczywistej treci, nie
mog poprzez wiadomy duchowy proces doprowa-
dzi do sdu moralnego. Wrzeczywistoci zwyci-
yy neuronalnie zakotwiczone, emocjonalne wzorce
reakcji wsdach moralnych, ktre nastpnie przez
dziaajce osoby zostay poddane dla nich samych
niejasnemu, duchowemu procesowi racjonalizacji.
Ludzie (rwnie filozofowie iteoretycy prawa) rea-
guj ztego punktu widzenia emocjonalnie na prob-
lemy moralne iubieraj nastpnie swoje uczuciowe
reakcje wpozornie duchowo moliwy do zaakcep-
towania strj, np.argumenty krytyki praktycznego
rozumu14. Na paszczynie eksperymentalnej tezy
te wydaj si potwierdza badania funkcjonalnej to-
mografii magnetyczno-rezonansowej, ktre obecnie
dziki rozwojowi techniki s dostpne jako nieinwa-
zyjne metody dajce wgld wokrelone fizjologiczne
procesy wmzgu, ktre s rozumiane jako klucz do
fenomenw mentalnych. Obecnie te eksperymenty
ciesz si wielkim zainteresowaniem, poniewa wy-
daj si umoliwia bezporedni wgld waktywno fesora zwyczajnego) zakadem jzykw nowoytnych
mzgu.
Jednake M. Mahlmann odnosi si do wynikw
tych eksperymentw z du doz sceptycyzmu.
Twierdzi, e osd moralny nie rozmywa si wre-
akcji emocjonalnej, lecz spoczywa na strukturalnej
analizie sytuacji bdcej przedmiotem wartocio-
wania ijest ukierunkowany takimi zasadami jak
np.bezstronno, ktrej nie mona sprowadzi do
emocjonalnych reakcji. Ponadto Mahlmann podkre-
la ograniczono zasigu technicznych moliwoci:
rwnie najnowoczeniejsze metody obejmuj ak-
tywnoci mzgu tylko na bardzo abstrakcyjnym
iniebezporednim poziomie. Nie czytamy myli,
obserwujemy procesy mzgowo-fizjologiczne, kt-
re w aden wyjaniony sposb nie s powizane
zwytwarzaniem subiektywnego, mentalnego pro-
cesu mylenia co jest wielk rnic. Dalej, naley
przemyle zaleno teorii interpretacji wynikw.
14 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 226;
zob take: J.D. Greene, The Secret Joke of Kants Soul, Moral
Psychology, vol. 3: W. Sinnott-Armstrong (red.), The Neu-
roscience of Morality: Emotion, Disease, and Development,
Cambridge MA 2007, s. 3579; krytycznie na temat teorii
J.D. Greene: J. Mikhail, Moral Cognition and Computational
Theory, tame, s. 8191.
artykuy
Gdy da si utrzyma (...), e osd moralny posiada
tre kognitywn, wtedy musiayby by osignite
wyniki odpowiednio interpretowane poprzez funk-
cjonaln tomografi magnetyczno-rezonansow15.
Jednake jak podkrela Mahlmann istnieje prob-
lem odwrcenia wnioskw, poniewa rne obszary
mzgu wykonuj rne funkcje, abrak jest dotych-
czas przekonywajcej teorii funkcji mzgu, ktra wy-
janiaby wpeni obserwowane wzorce aktywnoci.
Mimo tych zastrzee M. Mahlmann nie zaprzecza,
e emocje odgrywaj pewn rol wramach sdu
moralnego16.
2. Uniwersalna gramatyka Noama
Chomskyego
Noam Chomsky (ur. 1928) po uzyskaniu doktoratu
zlingwistyki na Uniwersytecie wPensylwanii w1955 r.
rozpocz prac wMassachusetts Institute of Tech-
nology izwiza znim reszt swojego naukowego
ycia, kierujc od 1961 r. (tj. od uzyskania tytuu pro-
ijzykoznawstwa. Ukazanie si jego rozprawy Syn-
tactic Structures (The Hague 1957), wktrej wyoy
swj program badawczy gramatyki generatywnej17,
oznaczao pocztek przeomu wteorii poznania na-
zywany drug rewolucj poznawcz wodrnieniu
od pierwszej takiej rewolucji zXVII iXVIII wieku.
Szczegln rol odegra wniej wtedy Kartezjusz roz-
waajc problem res cogitans, materi mylenia oraz
jej tajemnicz relacj do ludzkiego ciaa iwiata ze-
15 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 227.
16 Tame, s. 228.
17 Ramy niniejszego artykuu nie pozwalaj na omwienie ca-
ego procesu ksztatowania si myli Chomskyego oraz wielu
dyskusji naukowych dotyczcych jego propozycji. Jednak do-
ciekliwy czytelnik zatwoci znajdzie bogat literatur na
ten temat, nawet wjzyku polskim, jak np.J. Lyons, Chomsky,
wyd. 3, Warszawa 1991; A. Lekka-Kowalik, Chomsky Noam
Avram [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 2, Lublin
2001, s. 162166; W. Zabrocki, Czy jzyk jest wrodzony? J-
zykoznawstwo Chomskyego ahipoteza natywizmu, Pozna
1990; H. Kardela, Z. Muszyski (red.), Noam Chomsky: inspi-
racje iperspektywy, Warszawa 1991. Wiele tekstw samego
Chomskyego byo przekadane na jzyk polski, a wrd
nich takie dzieo, jak Zagadnienia teorii skadni (Aspects of
the Theory of Syntax, Cambridge 1965), tum. I. Jakubczak,
Wrocaw 1982.
wrzesie 2011 | FORUM PR AWNICZE 33
artykuy
wntrznego18. N. Chomsky nawiza do zasadniczych
kwestii podnoszonych przez Kartezjusza, uznajc, e
niesusznie poszy wzapomnienie. Sam argumen-
tacj Kartezjusza uzna za godn uwagi, jednak bez
przyjmowania kartezjaskiej metafizyki postulujcej
istnienie drugiej substancji substancji mylcej
(res cogitans). Teoria ta bowiem nie daa odpowiedzi
dotyczcej np.twrczego aspektu jzyka. Problem
Kartezjusza jak twierdzi Chomsky jest nadal
aktualny, poniewa nie zosta rozwizany dziki
odkryciom nauk przyrodniczych. Nadal nie umiemy
poradzi sobie zzasadniczym, wrcz oczywistym fak-
tem: nasze dziaania s wolne iniezdeterminowane
wtym sensie, e nie musimy czyni tego, do czego
jestemy pobudzeni iskonni; jeli za nawet to ro-
bimy, nasze dziaanie nadal zawiera pewien element
wolnego wyboru. Mimo wielu analiz, czsto bardzo
dogbnych, wydaje si, e problem ten pozosta nie-
rozwizany ie jest aktualny zasadniczo wtej samej
formie, wjakiej postawi go kiedy Kartezjusz. Dla-
czego jednak tak jest?19.
N. Chomskyego uniwersalna gramatyka jest cile
zwizana zbadaniem ludzkiego umysu wraz zjego
biologicznym wyposaeniem. Jak sam przyznaje, ta
rewolucja poznawcza zlat 50. XX wieku stanowi
powizanie idei iodkry pierwszej rewolucji po-
znawczej znowoczesn wiedz techniczn onaturze
obliczania isystemach formalnych (...) nowoczesne
osignicia pozwoliy na sformuowanie starych (...)
pyta wznacznie wyraniejszy sposb, dziki czemu
stay si one punktem wyjcia dla owocnych bada
co najmniej wkilku dziedzinach, wrd ktrych zna-
laz si take jzyk. Rewolucja poznawcza zajmuje si
stanami umysu/mzgu oraz bada, jak te stany prze-
jawiaj si wzachowaniu, wszczeglnoci za stany
poznawcze: stany wiedzy, rozumienia, interpretacji,
18 Zob. Kartezjusz (Ren Descartes), Rozprawa ometodzie wa-
ciwego kierowania rozumem iposzukiwania prawdy wnaukach
(1637), tum. T. Boy-eleski, Krakw 2004; tene, Medytacje
ofilozofii pierwszej (1641), tum. J. Hartman, Krakw 2004.
19 N. Chomsky, Spojrzenie wprzyszo: perspektywy bada nad
ludzkim umysem, tum. A. Graff [w:] Noama Chomskyego
prba rewolucji naukowej. Antologia tekstw, t. 2: Generatyw-
ny program bada nad ludzkim umysem, Warszawa 1996,
s. 84(niniejszy tekst jest tumaczonym fragmentem ksiki
N. Chomskyego, Language and Problems of Knowledge, Camb-
ridge 1988).
34 FORUM PR AWNICZE | wrzesie 2011
przekona itd. Ujmowanie ludzkiego mylenia idzia-
ania wtych kategoriach czyni zpsychologii, wraz
ze stanowic jej ga lingwistyk, fragment nauk
przyrodniczych, badajcych natur ludzk oraz jej
przejawy, azwaszcza mzg20.
Wswoim programie badawczym N. Chomsky pod-
krela, e kada istota ludzka posiada gbok wiedz
jzykow, ktra wychodzi poza wszystko, czego for-
malnie zostaa nauczona. Jedyn drog do zbadania
faktw nabywania jzyka jest przyjcie zaoenia, e
jzyk wpewnym sensie nie moe by nabyty wogle.
Raczej musi on by gboko wrodzony. Uniwersalna
gramatyka jest teori, ktra opisuje wiedz wrodzon.
Zatem najnowsze odkrycia lingwistyki generatywnej
wydaj si potwierdza pogldy XVII-wiecznych racjo-
nalistw, azwaszcza Kartezjusza, odnonie umysu,
jzyka iidei wrodzonych. Tym samym N. Chomsky od-
rzuca twierdzenia J. Lockeana temat ludzkiego umy-
su jako niezapisanej, czystej kartki (tabula rasa). Nie
akceptuje pogldu ocakowitej determinacji przez ro-
dowisko, podejrzewajc, e osobom dcym do kon-
troli imanipulacji bardzo wygodnie jest wierzy, e
istoty ludzkie nie maj wewntrznej natury moralnej
iintelektualnej, e czowiek to po prostu przedmiot,
ksztatowany wdowolny sposb przez pastwo oraz
prywatnych menederw iideologw, ktrzy oczywi-
cie jasno widz, co jest dobre isuszne. Troska owe-
wntrzn natur ludzk wprowadza hamulce moralne
na drodze manipulacji ikontroli (...) wnaturze ludz-
kiej zakorzenione s prawa czowieka (...)21. Odnoszc
si do fenomenu ludzkiej zdolnoci do tworzenia na-
uki, N. Chomsky ustosunkowa si sceptycznie do jego
wyjanienia poprzez teori darwinowskiej ewolucji,
ktrej zwolennikiem by np.Charles Sanders Pierce.
Argumentacja Pierceaeksponowaa rol zwykego
procesu selekcji naturalnej wuksztatowaniu si ludz-
kich moliwoci umysowych. Jednak Chomskyemu
nie wydaje si to przekonujce. Jego zdaniem jest to
dzieem szczliwego przypadku, gdy nasze pogl-
dy pokrywaj si zprawd owiecie. Mona sobie
wyobrazi, e szympansy maj wrodzony lk przed
20 N. Chomsky, Lingwistyka idziedziny pokrewne: osobisty punkt
widzenia (1991), tum. J. Szafraski [w:] Noama Chomskyego
prba rewolucji naukowej, s. 5.
21 N. Chomsky, Spojrzenie wprzyszo: perspektywy bada nad
ludzkim umysem, s. 99.

wami, poniewa te znich, ktrym zabrako tej ge-
netycznie zdeterminowanej waciwoci, nie przeyy
na tyle dugo, by mie potomstwo; trudno jednak do-
wodzi, e zpodobnych przyczyn istoty ludzkie po-
siadaj zdolno odkrywania teorii kwantowej. Rzecz
wtym, e zakres dowiadczenia, ktre uksztatowao
przebieg ewolucji, wadnym stopniu nie wskazuje na
problemy, ktre podejmujemy wnauce. Umiejtno
rozwizywania tych problemw nie moga by zatem
czynnikiem oddziaujcym na ewolucj. Nie moemy
wic odwoywa si do takiego deus ex machina (...)22.
Zinternalizowana wiedza o gramatyce nie jest
wiedz uwiadomion. Nie mona jej uznawa za
aprioryczn wiedz, niezalen od dowiadczenia,
ktra zawieraaby jakie treciowo okrelone, nie-
podwaalne prawdy. Jak zauway J. Leiber, wro-
dzone zasady nabywania jzyka nie opieraj si na
koniecznoci logicznej lub epistemologicznej, ani nie
s prawdami logicznymi. Jeli dziecko nie zostanie
wystawione na wpyw jzyka, nalecego do sto-
sunkowo maego zbioru wszystkich jzykw, jakimi
mog posugiwa si istoty mylce, zasady wrodzo-
ne naprowadz dziecko na niewaciwe rozwizanie
lub nie umoliwi mu znalezienia adnego rozwiza-
nia. (...) owe zasady okrelaj zesp wstpnych za-
oe na temat wasnoci przyswajanego jzyka, co
umoliwia stosunkowo szybkie opanowanie jzyka
wwarunkach dalekich od idealnych (...)23. Wcen-
trum zainteresowania N. Chomskyego s wasnoci
skadajce si na istot ludzkiego jzyka iludzkiego
aparatu umoliwiajcego nabywanie jzyka. Bardzo
wane znaczenie ma podkrelanie autonomicznoci
skadni. Teoria autonomicznej skadni izwizana zni
teoria nabywania jzyka mogyby da oglne pojcie
otym, jakie operacje mylowe s najbardziej podsta-
wowe iznatury waciwe wszystkim istotom ludzkim,
anie tylko osobnikom, ktre przeszy proces adaptacji
lub treningu wszczeglnych warunkach24. Zdaniem
J. Leibera, XX-wieczny empiryzm analityczny sprowa-
dza wszystkie problemy filozoficzne do paszczyzny
logiczno-jzykowej. Natomiast N. Chomsky formuu-
22 Tame, s. 9293.
23 J. Leiber, Filozofia: powrt do metafizyki naukowej, tum.
J. Szafraski [w:] Noama Chomskyego prba rewolucji nauko-
wej, s. 226227.
24 Tame, s. 234.
artykuy
jc wyniki empirycznych bada jzykoznawczych na
poziomie oglnych twierdze empirycznych na temat
psychologii nabywania jzyka ijego mechanizmw,
anie na poziomie analizy semantycznej poszczegl-
nych zda, dowodzi wyszoci racjonalizmu nad em-
piryzmem. Odkrycia nauk empirycznych mog pomc
wznalezieniu odpowiedzi na pytania filozoficzne. J.
Leiber zentuzjazmem przyjmuje ten zapocztkowany
przez Chomskyego bunt przeciwko analitycznej kon-
cepcji filozofii inazywa go powrotem do metafizyki
naukowej25.
Zdaniem N. Chomskyego, chocia nie wiemy, ja-
kie s podstawy sdw moralnych, naley przyj, e
s one zakorzenione wludzkiej naturze. Nie moe
by kwesti jedynie konwencji, e pewne rzeczy
uwaamy za dobre, ainne za ze. (...) Sd moralny
niekoniecznie jest wic pozbawiony prawomocno-
ci, nie jest to wycznie zdanie typu ja uwaam,
e to czy ty uwaasz, e tamto. Uczenie si kon-
kretnego kodu moralnego isystemu etycznego, ktry
jest zarazem szeroki wswoim zasigu iszczegowy
wkonsekwencjach, nie moe by jedynie rezultatem
ksztatowania ikontroli ze strony rodowiska
spoecznego. Tak jak wprzypadku jzyka, tak itu,
rodowisko jest owiele za ubogie iza mao zdeter-
minowane, aby dostarczy dziecku tego rodzaju
systemu zcaym jego bogactwem izastosowaniem.
(...) Wydaje si jednak rozsdne zaoenie, e system
moralny ietyczny, ktry przyswaja sobie dziecko,
wiele zawdzicza jakiej wrodzonej zdolnoci ludz-
kiej. Podobnie jak wprzypadku jzyka, wzroku itd.
rodowisko nie jest tu bez znaczenia idlatego obser-
wujemy znaczne zrnicowanie jednostkowe ikul-
turowe. Musi jednak istnie jaka wsplna podstawa
zakorzeniona wludzkiej naturze26.
3. Pocztki nowego kierunku bada nad
moralnoci iprawem
M. Mahlmann iJ. Mikhail studiowali wlatach
90. ubiegego wieku wMassachusetts Institute of
Technology (Department of Brain and Cognitive
Sciences), gdzie mieli moliwo zapoznania si
25 Tame.
26 N. Chomsky, Spojrzenie wprzyszo: perspektywy bada nad
ludzkim umysem, s. 8889.
wrzesie 2011 | FORUM PR AWNICZE 35
artykuy
zprogramem badawczym N. Chomskyego iwsp-
pracowali ztakimi wiodcymi przedstawicielami
nauk kognitywnych jak sam Chomsky oraz Steven
Pinker czy Elizabeth Spelke. Zainspirowani progra-
mem badawczym uniwersalnej gramatyki dostrzegli
moliwo zastosowania jej zaoe do problematyki
moralnoci iprawa. Jeli istnieje uniwersalna grama-
tyka moralnoci iprawa, to takie czynniki jak pe,
wiek, poziom wyksztacenia, dziedzictwo kulturowe,
powinny mie niewielki wpyw na podstawowe war-
tociowania isdy, ktre czyni ludzie27.
J. Mikhail postanowi prowadzi badania nad po-
czuciem sprawiedliwoci wtaki sam sposb jak jzy-
koznawcy prowadzili badania nad jzykiem. Chocia
zdawa sobie spraw, e problem analogii pomidzy j-
zykiem ipoczuciem sprawiedliwoci wywodzi si jesz-
cze od Arystotelesa ijest take obecny wnajnowszych
teoriach moralnoci iprawa (L. Fuller, J. Rawls), ale
zawsze wydawa mu si bardzo intrygujcy. Kontakt
zN. Chomskim jak sam wyznaje wstrzsn jego
intelektualnym yciem. Uwiadomi sobie bowiem, e
pojawia si szansa badania ludzkiego moralnego po-
znania znowej perspektywy, ktra obejmuje filozofi,
jzykoznawstwo, nauki kognitywne iprawo. Dlatego
te postanowi zgbia wszystkie te cztery dyscypliny
naukowe. Interesowa si zwizkami pomidzy dwo-
ma wielkimi intelektualnymi wydarzeniami minione-
go pwiecza, do ktrych zalicza zarwno rewolucj
poznawcz wnaukach oumyle, mzgu izachowaniu,
jak irewolucj praw czowieka wprawie konstytucyj-
nym imidzynarodowym. Sformuowa tez, e je-
li gramatyka moralnoci wyryta jest wumyle, aon
stanowi wsplne ludzkie posiadanie, wwczas wydaje
si to by obiecujc perspektyw, zktrej przybliy
mona problem praw czowieka28. Napisa rozpraw
doktorsk pt. Rawls Linguistic Analogy: AStudy of the
Generative Grammar Model of Moral Theory Described
by John Rawls in ATheory of Justice (Cornell Universi-
ty, 2000)29. Wjednym zpierwszych artykuw dokona
27 Por. G. Miller, The Roots of Morality, Science 2008, vol. 320,
s. 736737.
28 John Mikhail, Intellectual Pioneer, Georgetown Law Maga-
zine, Spring/Summer 2006, s. 25.
29 Zob. take: J. Mikhail, Elements of Moral Cognition. Rawls
Linguistic Analogy and the Cognitive Science of Moral and Legal
Judgment, Cambridge 2010.
36 FORUM PR AWNICZE | wrzesie 2011
krytyki pogldw R. Posnera dotyczcych teorii mo-
ralnoci iprawa, bronic tezy oistnieniu uniwersalnej
moralnoci ipraw czowieka przeciwko sceptycyzmo-
wi Posnera30.
Teoretyczne rozwaania J. Mikhaila iM. Mahl-
manna podbudowane byy wynikami licznych ekspe-
rymentw naukowych. Wszczeglnoci istotn rol
odegray tutaj badania profesora psychologii zHar-
vardu, Marca Hausera, wktrych skonfrontowano
526badanych osb zrnymi odmianami dylematu
robotnikw przy torach kolejowych (Trolley-Prob-
lem) ipoproszono ouzasadnienie swoich decyzji.
Jednake, chocia poszczeglne osoby wiedziay,
jak podj moraln decyzj, jednak nie potrafiy
poda jej podstawy. Wedug M. Hausera, przepro-
wadzone badania uzasadniaj tez, e moralno
jest gboko zakorzeniona wmzgu, ale jest ukryta
dla wiadomoci 31. Zatem kady czowiek posiada
moralno, anie uczy si jej. Zgodnie zustaleniami
psychologii rozwojowej, nawet niemowlta dyspo-
nuj podstawowym wyczuciem tego, co dobre ize.
Badania naukowe wykazay, e wraz zrozwojem ta
pierwotna moralno przeksztaca si wcoraz deli-
katniejsze formy, ktre s zgodne zobowizujcymi
normami prawnymi. Dzieci wmiar swojego rozwoju
powtarzaj wprzyspieszonym tempie histori usta-
wodawstwa wbiegu ludzkiej cywilizacji. T paralel
pomidzy rozwojem historycznym arozwojem dzie-
cicej wiadomoci prawnej uzna Ernest Joachim
Lampe za potwierdzenie tezy, e ludzkie porzdki
prawne s budowane na wrodzonych, uniwersal-
nych, przedprawnych przekonaniach. Spoeczestwa
ludzkie na caym wiecie organizowane s wedug
powracajcych podstawowych wzorcw 32. Take
inne badania M. Hausera ijego wsppracownikw,
30 Zob. J. Mikhail, Law, Science, and Morality: A Review of
Richard Posners The Problematics of Moral and Legal Theory,
54Stanford Law Review 2002, nr 1057.
31 Zob. M. Hauser, Moral Minds. How Nature Designed Our
Universal Sense of Right and Wrong, New York 2006; tene,
Moral Minds [w:] The Nature of Right and Wrong, New York
LondonTorontoSydney 2007; na ten temat take: J. Blech,
R. von Bredow, Die Grammatik des Guten, Der Spiegel 2007,
nr 31, s. 108116; J. Vetulani, Neurobiologia moralnoci, Wie-
dza iycie, kwiecie 2009, s. 2229.
32 Por. J. Blech, R. von Bredow, Die Grammatik des Guten,
s. 112114.

tzw. test znaczenia moralnego, ktry obj ponad
200000 ludzi ze 120krajw, pozwoli sformuowa
wniosek, e istnieje due podobiestwo pomidzy
rnymi kulturami33.
M. Mahlmanna zaintrygowa problem okrelenia
relacji I. Kanta koncepcji praktycznego rozumu do
koncepcji mentalistycznej etyki iprawa. Wrodzona
moralno moe pomc wwyjanieniu skonnoci
czowieka do rozumnego zachowywania si wsen-
sie kantowskim. Wedug M. Mahlmanna, czowiek
jest nie tylko jak proponowa Arystoteles istot
rozumn (animal rationale) ale jest on take istot
moraln (animal morale)34. Poprzez swoj rozpraw
Rationalismus in der praktischen Theorie. Normenthe-
orie und praktische Kompetenz (Nomos Verlagsge-
sellschaft, Baden-Baden 1999) uczyni pierwszy krok
na drodze budowania teorii uniwersalnej gramatyki
moralnoci iprawa35.
4. Fenomenologia sdu moralnego
M. Mahlmann iJ. Mikhail podkrelaj znaczenie
historii myli humanistycznej, ktra na przestrzeni
dziejw wyraaa pogldy na temat podstaw mo-
ralnoci iprawa. Wpogldach tych powracajcym
wci motywem jest twierdzenie, e istoty ludzkie
s zdolne rozpozna materialne standardy dla spra-
wiedliwego imoralnie dobrego porzdku spoecz-
nego przy pomocy specjalnej kognitywnej mono-
ci 36. Na przykad dla Sokratesa byo to dziaanie
wewntrznego gosu (daimonion)37, dla Platona
33 Por. G. Miller, The Roots of Morality, s. 737.
34 M. Mahlmann, Rationalismus in der praktischen Theorie. Nor-
mentheorie und praktische Kompetenz, wyd. 2, Baden-Baden
2009, s. 292293.
35 Zob. take: M. Mahlmann, Elemente einer ethischen Grund-
rechtstheorie, Baden-Baden 2008, s. 512517; tene, Ethics,
Law and the Challenge of Cognitive Science, German Law
Journal 2007, vol. 8, nr 6, s. 577615.
36 M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and Law
[w:] Z. Bankowski (red.), Epistemology and Ontology, Stutt-
gart 2005, s. 95.
37 Zob. np.Platon, Obrona Sokratesa, tum. W. Witwicki, War-
szawa 1992: (...) mam jakie bstwo, jakiego ducha, oczym
iMeletos na art wswoim oskareniu pisze. To umnie tak ju
od chopicych lat: gos jaki si odzywa, ailekro si zjawia,
zawsze mi co odradza, cokolwiek bym przedsibra, anie
doradza mi nigdy (s. 33), Ten mj zwyczajny, wieszczy gos
(gos ducha) zawsze przedtem ito bardzo czsto, si umnie
artykuy
bya to idea obiektywnie dobrego zawarta wakcie
przypomnienia 38, dla Arystotelesa bya to forma
moralna ( fronesis)39, wedug Tomasza zAkwinu ta
specjalna kognitywna mono objawia si wsu-
mieniu czowieka (synderesis)40, wedug moralistw
odzywa, asprzeciwia mi si wdrobnostkach nawet, ilekro
miaem co zrobi nie jak naley (s. 42).
38 Zob. np.Platon, Menon (81c-d), tum. P. Siwek [w:] G. Reale,
Historia filozofii staroytnej, tum. E.I. Zieliski, t. 2, Lublin
1996, s. 190191: Poniewa dusza jest niemiertelna iwielo-
krotnie si odradza, atake widziaa wszystko zarwno na
ziemi, jak iwHadesie, nie ma niczego, czego by nie znaa. Nic
wic dziwnego, e pamita to, co widziaa wczeniej, iocno-
cie, ioinnych rzeczach. Poniewa za wszystko wnaturze jest
pokrewne i, zdrugiej strony, poniewa dusza wszystko pozna-
a, nic nie stoi na przeszkodzie, by jedno wspomnienie (co lu-
dzie nazywaj uczeniem si), pozwalao odnale iwszystkie
inne rzeczy, jeli tylko kto szuka mnie iwytrwale. Szukanie
bowiem iuczenie si jest wogle przypominaniem sobie.
39 Zob. Arystoteles, Etyka nikomachejska, tum. D. Gromska,
[w:] tene, Dziea wszystkie, t. 5, Warszawa 2002: (...) rozs-
dek jest pewnym rodzajem dzielnoci etycznej, anie sztuk.
(...) Nie jest jednake rozsdek tylko trwa dyspozycj opart
na trafnym rozumowaniu; dowodzi tego fakt, i taka dyspo-
zycja moe pj wzapomnienie, rozsdek za nie moe
(1140 b, s. 198), Nic bowiem ztego, co czowiek czyni, nie ma
takiej trwaoci jak dziaanie zgodnie znakazami dzielnoci;
wszak zdaje si ono by trwalszym nawet od wiedzy zawartej
wnaukach (1100 b, s. 95).
40 Zob. Tomasz zAkwinu, Suma Teologiczna, oprac. F.W. Bednar-
ski, Warszawa 2000: (...) Syndereza nie jest wadz psychicz-
n, ale sprawnoci umysu praktycznego. (...) Znatury bo-
wiem mamy wszczepione podstawowe zasady mylenia ipo-
stpowania. (...) Woparciu opierwsze zasady postpowania,
ktre pobudzaj nas do dobrego, aodwracaj od zego, szuka-
my waciwej drogi postpowania, aznalazszy j, osdzamy
nasze postpowanie (I, q. 79, a. 12, s. 110); (...) Aponiewa
sprawno jest rdem czynnoci, dlatego niekiedy nazw
sumienie stosuje si do pierwszej podstawowej sprawnoci
naturalnej jak jest syndereza (czyli prasumienie) (I, q. 79, a.
13, s. 110); (...) Aponiewa rozum niekiedy myli oprzykaza-
niach prawa naturalnego, niekiedy s one wnim habitualnie
jako jego sprawno. Wtym znaczeniu mona powiedzie, e
prawo naturalne jest sprawnoci (I-II, q. 94, a. 1, s. 341). Zob.
take: . Gilson, Tomizm, tum. J. Rybat, Warszawa 2003, s.
251: Wpewnym znaczeniu nosimy wsobie zarodki wszelkiej
wiedzy: praeexistunt in nobis quaedam scientiarum semina.
Owymi zarodkami istniejcymi wzalku, ktre stanowi
nasz naturaln wiedz, s pierwsze zasady: prima intelligi-
bilium principia. Znamienne dla tych zasad jest to, e s one
pierwszymi pojciami, ktre intelekt nasz tworzy stykajc si
zotaczajcym nas wiatem.
wrzesie 2011 | FORUM PR AWNICZE 37
artykuy
brytyjskich 41 objawia si ona poprzez zmys moral-
ny (moral sense), awtradycji nowoytnego prawa
naturalnego poprzez rozum42, azwaszcza rozum
praktyczny43 czy te zmys sprawiedliwoci 44.
Przekonaniu onaturalnej, kognitywnej monoci
czowieka towarzyszya myl, e porzdki praw-
ne s zwizane przez te rozpoznane, materialne
standardy. Zdaniem M. Mahlmanna iJ. Mikhaila,
wpewnym ujciu ta koncepcja naturalnego, nor-
matywnego porzdku, ktry wpewnym sensie jest
trway, niezmienny, ahistoryczny i uniwersalny,
stanowi jdro teorii prawa naturalnego 45 . Cechy,
41 M. Mahlmann iJ. Mikhail wymieniaj tu Francisa Hutcheso-
na, Josepha Butlera, Davida Huma, Adama Smitha iThomasa
Reida.
42 Zob. np.H. Grotius, Trzy ksigi oprawie wojny ipokoju, tum.
R. Bierzanek [w:] A. Ko (red.), Filozofia prawa. Wybr teks-
tw rdowych, wyd. 2, Lublin 2007, s. 119: Prawo naturalne
jest to nakaz prawego rozumu, ktry wskazuje, e wkadej
czynnoci, zalenie od jej zgodnoci lub niezgodnoci zro-
zumn natur czowieka, tkwi moralna ohyda lub moralna
konieczno iwkonsekwencji Bg, ktry jest twrc natury,
czynnoci takiej zabrania lub j nakazuje.
43 Zob. I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu, tum. J. Gaecki,
Warszawa 2004, s. 3132: Praktyczne zasady s to zasady za-
wierajce oglne okrelenie woli, pod ktre podpada pewna
ilo praktycznych prawide. Zasady te s subiektywne, czyli s
maksymami, gdy podmiot uwaa warunek za wany tylko dla
jego woli; s za obiektywne, czyli s praktycznymi prawami,
gdy warunek uznaje si za obiektywny, tj. za wany dla woli
kadej rozumnej istoty. (...) Jeli przyjmie si, e czysty rozum
moe zawiera wsobie podstaw wystarczajc dla uytku
praktycznego, tj. dla determinacji woli, to istniej praktyczne
prawa; wprzeciwnym razie wszelkie praktyczne zasady bd
jedynie maksymami. (...) Imperatywy s zatem obiektywnie
wane irni si zupenie od maksym jako subiektywnych
zasad. Zob. take: M. Mahlmann, Kants Conception of Practical
Reason and the Prospects of Mentalizm [w:] Z. Bankowski (red.),
Epistemology and Ontology, Stuttgart 2005, s. 8593; tene, Re-
chtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 86102.
44 Zob. np.J. Rawls, Teoria sprawiedliwoci, tum. M. Panufnik,
J. Pasek, A. Romaniuk, Warszawa 1994: (...) poczucie spra-
wiedliwoci jest trwa dyspozycj do wybierania moralne-
go punktu widzenia, przynajmniej wtakiej mierze, wjakiej
wyznaczaj go zasady sprawiedliwoci, ido opierania na nim
swoich dziaa (s. 665); (...) osoba pozbawiona poczucia
sprawiedliwoci pozbawiona jest pewnych podstawowych
postaw izdolnoci zawierajcych si wpojciu czowiecze-
stwa (s. 662).
45 M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and Law,
s. 95.
38 FORUM PR AWNICZE | wrzesie 2011
ktre wspczenie odnosimy do pojcia moralno-
ci, skadaj si wistocie na pojcie samego prawa
naturalnego, a mianowicie: brak pozytywnoci
isformalizowanych sankcji, jego ostateczne wiza-
nie, jego powstawanie wsumieniu albo wrozumie
praktycznym, atake treciowa orientacja na dobro
innych ina sprawiedliwo. Zatem fenomen moral-
noci jest rozumiany tylko wteoretycznych ramach
prawa naturalnego46.
M. Mahlmann iJ. Mikhail uwaaj, e idee pra-
wa naturalnego stworzyy podstaw nowej nauki
owiecenia o ludzkiej naturze. W szczeglnoci
powouj si na pogldy D. Huma, ktry czy na-
turalizm zuniwersalizmem. Ich zdaniem, druga
rewolucja poznawcza postawia badania Huma zpo-
wrotem wcentrum uwagi 47. Celem nauki oludzkiej
naturze wedug D. Huma byo odkrycie tych ta-
jemnych rde izasad dziki ktrym ludzki umys
stawa si czynny wswoich dziaaniach48. Odno-
nie moralnoci oznaczao to umieszczenie zdolnoci
sdu moralnego woryginalnej strukturze formacji
ludzkiego umysu: upodoa wszystkich niemal
ocen isdw moralnych ley zarwno rozum, jak
iuczucie. Jest prawdopodobne, e ostateczny wy-
rok, ktry orzeka, i pewne cechy iczyny zasuguj
na mio ipochwa, ainne na odraz ipotpie-
nie; w wyrok, ktry takie cechy iczyny naznaczy
znamieniem czci albo niesawy, aprobaty albo dez-
aprobaty; ktry nadaje moralnoci charakter zasady
aktywnej iczyni cnot szczciem, awystpek nie-
szczciem czowieka ot jest prawdopodobne, e
ten ostateczny wyrok zaley od jakiego wewntrz-
nego zmysu czy te czucia, ktre jest przyrodzon,
uniwersaln waciwoci caego naszego gatunku.
(...) Aeby jednak takiemu uczuciu utorowa drog
izapewni mu naleyt ocen przedmiotu, do kt-
rego si odnosi, trzeba czsto, jak si okazuje, wiele
przedtem przemyle, poczyni staranne dystynk-
cje, wycign poprawne wnioski, przeprowadzi
porwnania zjawisk bardzo od siebie rnych, roz-
46 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 232.
47 M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and Law,
s. 9596.
48 D. Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding; cyt.
za: M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and
Law, s. 95.

patrzy zawie relacje, sprecyzowa iustali fakty
oglne49. Zdaniem D. Huma, uczucie moralne jest
odczuciem aprobaty lub dezaprobaty dziaa lub
cech charakteru ijest ono bezinteresowne. Ponad-
to oglne uczucia moralne s wsplne wszystkim
ludziom, nie tylko wtakim znaczeniu, e wszyscy
normalni ludzie maj poczucie moralne, lecz take
wtakim, e istnieje pewna podstawowa zgodno
dziaania owego poczucia50.
Zdaniem M. Mahlmanna iJ. Mikhaila, wiodce te-
orie moralne XX wieku, jak np.intuicjonizm, utylita-
ryzm, analityczna metaetyka, etyka dyskursu, przyj-
moway pogld, e umys ludzki nie jest formowany
przez wyran mono sdu moralnego. Teorie te,
niezalenie od rnic, czya oglna awersja do nor-
matywnych systemw ugruntowanych na wrodzo-
nych moralnych monociach istot ludzkich. Dlatego
te nie uznaway programu badawczego D. Huma za
godny kontynuowania51. Jednak wkontekcie drugiej
rewolucji poznawczej, zainspirowanej przez lingwi-
Cechy, ktre wspczenie odnosimy do pojcia
moralnoci, skadaj si wistocie na pojcie
samego prawa naturalnego.
styk teoretyczn, azwaszcza przez program ba-
dawczy gramatyki generatywnej N. Chomskyego,
powstaje pytanie: co zmoralnoci? Czy Hume mia
racj umieszczajc j wstolicy, ktr chcia zdoby?
Czy istnienie monoci jzyka imodularny pogld
na temat umysu pomg doprowadzi do pewnoci,
ze istoty ludzkie wpodobny sposb posiadaj wy-
ran mono moraln? Czy postulowanie takiej
monoci pomoe wyjani fakty moralnego rozwoju
ifenomenologi moralnego sdu?52.
49 D. Hume, Badania dotyczce zasad moralnoci, tum. A. Ho-
chfeld, Warszawa 1975, s. 7.
50 F. Copleston, Historia filozofii, t. 5: Od Hobbesa do Humea,
tum. P. Jzefowicz, Warszawa 2005, s. 287.
51 M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and Law,
s. 96.
52 Tame, s. 98.
artykuy
Rozwaajc fenomenologi sdu moralnego,
M. Mahlmann podaje przykad czowieka obserwu-
jcego mczyzn, ktry daje dzieciom po tabliczce
czekolady. Ten obraz dostarcza tylko informacji opo-
stpowaniu wwiecie zewntrznym. Waciwa ocena
moralna tego zdarzenia uzaleniona jest od analizy
wielu czynnikw, ktre skadaj si na obserwowan
sytuacj. Bardzo wany jest tutaj zamiar dziaajce-
go, obiektywne skutki dziaania, sposb dziaania,
jego sprawiedliwo. Duch czowieka przyjmuje
obserwowane postpowanie jako materia, jako oka-
zj dla procesu, ktry wytwarza okrelony duchowy
rezultat, ktry wykracza poza zwyk, codzienn ob-
serwacj: zamiar idziaanie zostaje poprzez to okre-
lenie przypisane pewnemu statusowi (...) zostaje
ocenione moralnie (...) jako dobre isprawiedliwe53.
M. Mahlmann uznaje zasad sprawiedliwoci (rw-
nego traktowania) izasad altruizmu za dwa wane
elementy, ktre treciowo wprowadzaj akty duchowe
wsd moralny. Ponadto, jego zdaniem, sd moralny
tworzy okrelon motywacj dziaania. Jeli jakie
dziaanie jest oceniane jako moralnie dobre albo spra-
wiedliwe, wwczas zachodzi obowizek dla oceniaj-
cego dziaajcego, aby je czyni, jeli wykonanie tego
dziaania jest jeszcze moliwe. Wyjtek tworz tutaj
jedynie tzw. dziaania supererogacyjne, awic takie
dziaania, ktre s moralnie dobre, ale nie s naka-
zane, jak np.ofiarowanie wasnej osoby, aby ratowa
innych54. Powizanie midzy sdem moralnym imo-
tywacj dziaania urzeczywistnia si wpowinnoci
(nakaz, zakaz, dozwolenie). Wprawdzie powinno
przymusza wol, wytwarza skonno dziaania, ale
nie jest to przymus absolutny: wola jest naginana,
motywowana, lecz nie gwacona. To, e czowiek
powinien dziaa wdany sposb, nie oznacza, e nie
53 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 241.
54 Tame, s. 244.
wrzesie 2011 | FORUM PR AWNICZE 39
artykuy
moe on dziaa inaczej55. Istotne znaczenie ma fakt,
e pojcie wrodzonej moralnej monoci nie prowadzi
do dogbnego deterministycznego wytumaczenia
ludzkiego zachowania56.
Od strony formalnej zatem mona opisa zjawi-
sko moralnoci poprzez powinno (nakazy, zaka-
zy, dozwolenia), aod strony materialnej poprzez
moralne zasady sprawiedliwoci ialtruizmu57. Mo-
ralno stanowi cz ludzkiej egzystencji jako ta-
kiej. Kada normalna istota ludzka rozwija pewne
rodzaje predeterminacyjnej normatywnej orienta-
cji, do ktrych nale takie mentalne pojcia jak np.:
sprawiedliwo, bezstronno, zobowizania, pra-
wa, pozwolenia, wartoci. Zdaniem M. Mahlmanna
iJ. Mikhaila, normatywny obszar moralnoci zale-
y od natury istruktury umysu. Zawarte wumyle
moralne reguy czy zasady (gramatyka moralna)
nie s zbudowane na jakim kazusie (np.Hanna po-
winna powstrzyma si od bicia swojego modszego
brata Andrzeja), lecz s bardziej bezosobowe, oglne,
abstrakcyjne, owiele bardziej podobne do rozwini-
tego kodeksu prawnego58.
Jak susznie podkrela M. Mahlmann, jeli kto
chce rzeczowo mwi oprawie, nie moe milcze
na temat moralnoci. Relacja prawa imoralnoci
jest wprawdzie trudna iwieloaspektowa. Jednak
moemy twierdzi, e na pytanie opodstawy prawa
nie mona odpowiedzie bez jednoczesnego rozwi-
nicia pojcia tego, co jest etycznie usprawiedliwio-
ne (...)59. M. Mahlmann broni pierwszestwa mo-
ralnoci jako ostatniej instancji wrelacji do prawa
pozytywnego. Rwnoczenie jednak zastrzega, e
porzdki prawne mog skutecznie funkcjonowa
tylko pod warunkiem, e nie kada moralna wtpli-
wo bdzie prowadzi do nieprzestrzegania norm
prawnych60. Mahlmann proponuje nastpujc de-
finicj pojcia moralnoci: Moralno jest subiek-
tywnym, treciowo istotnie zorientowanym na dobro
55 Tame.
56 M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and Law,
s. 99.
57 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 246.
58 Por. M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and
Law, s. 99.
59 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 15.
60 Tame, s. 338.
40 FORUM PR AWNICZE | wrzesie 2011
isprawiedliwo, zbudowanym poprzez akty sdw
wsumieniu pojedynczych ludzi, poprzez indywidu-
aln wol bezporednio wicym draliwe nakazy
powinnoci, wkadym przypadku psychicznie sank-
cjonowanym, od specyficznych uczu uwarunkowa-
nym porzdkiem61.
5. Problem uniwersalizmu irelatywizmu
wdziedzinie moralnoci iprawa
Wjzykoznawstwie wci poszukuje si rnic
pomidzy jzykami naturalnymi wykorzystujc
techniczne parametry opcje wgramatyce uniwer-
salnej ktre mog by okrelone wrny sposb
wzalenoci od ukierunkowania dowiadczeniem.
Przytaczajc cytat zdziea Wilhelma von Humboldta
Chocia jzyki dziel narody, lecz tylko po to, aby
wgbszy ipikniejszy sposb znowu wewntrznie
je czy; wtym sensie s one podobne do mrz, kt-
re, chocia na pocztku strasznie uderzaj wbrzegi,
to jednak staj si drogami czcymi rne kraje62
M. Mahlmann argumentuje, e wielo jzykw
tylko pozornie iprima facie dzieli ludzi woglnoci
take wkwestiach normatywnego mylenia. Wrze-
czywistoci jest tylko wyrazem duchowego wiata
czowieka poczonego przez podzielan mono
mowy63. Okazuje si, e wiele rnic pomidzy j-
zykami jest jedynie sztucznych, co upowania do
zaproponowania istnienia pojedynczego ludzkiego
jzyka zniewielkim zrnicowaniem64. Gramatyka
uniwersalna opisuje nie tylko struktur syntaktycz-
n wwskim znaczeniu, lecz rwnie semantyczne
wasnoci jzyka65. Zakadajc prawdziwo twier-
dze gramatyki uniwersalnej, mona take przyj,
e istoty ludzkie mog mie de facto wsplny system
konceptualny, wspln wiedz dotyczc np.takich
poj jak czynny ibierny, przyczyna iskutek, cele
irodki. Innymi sowy, jak argumentuj M. Mahl-
61 Tame.
62 W. von Humboldt, ber die Verschiedenheit des menschlichen
Sprachbaus [w:] tene, Werke in fnf Bnden, Bd. 3, Darm-
stadt 2002, s. 158159.
63 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 269;
tene, Elemente einer ethischen Grundrechtstheorie, s. 461462.
64 Por. M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and
Law, s. 100.
65 Zob. np.N. Chomsky, New Horizons in the Study of Language
and Mind, Cambridge MA 2000, s. 62.

mann iJ. Mikhail, wiele elementw skadowych
moralnego iprawnego poznania moe sta si po-
wszechnymi, podczas gdy wiele twierdze koncep-
tualnego relatywizmu moe si okaza faszywymi,
tym bardziej e na obszarze moralnoci nie istnieje
taka rnorodno jak na obszarze jzyka. Dodatko-
wym argumentem jest porwnanie midzy moral-
noci awizualizacj, bdc kompleksowym syste-
mem kognitywnym, niezakadajcym parametrw
wrelewantnym sensie. Tak wic grecka kobieta nie
widzi wyspy na Cykladach inaczej ni jej niemiecki
m albo amerykaski turysta66.
Dodatkowym powodem wyraenia sprzeciwu,
przynajmniej wekstremalnych przypadkach, kon-
ceptualnemu imoralnemu relatywizmowi jest ob-
serwowane zjawisko historycznej konwergencji
iprzeskakujcego konsensu na tematy moralne,
co szczeglnie uwidacznia si wpowolnej, ale cigle
wzrastajcej kulturze globalnych praw czowieka,
ktra nie ma analogii na obszarze jzyka67. Wpraw-
Pojcie wrodzonej moralnej monoci nie
prowadzi do deterministycznego wytumaczenia
ludzkiego zachowania.
dzie, podnoszc roszczenie do uniwersalizmu,
M. Mahlmann iJ. Mikhail maj wiadomo, e ich
teoria moe wyraa uniwersalne prawdy tylko wta-
kim zakresie, wjakim bdzcy ludzki autor, ktrego
poznanie nie jest doskonae, moe je sformuowa.
Dlatego te s otwarci na wszelkie dyskusje iewen-
tualne korygowanie niecisoci.
Uniwersalistycznym perspektywom wetyce ipra-
wie zarzuca si czasami europocentryzm, szczegl-
nie wodniesieniu do takich centralnych wartoci
66 Por. M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and
Law, s. 100; zob. take: M. Mahlmann, Ethics, Law and the
Challenge of Cognitive Science, s. 608611.
67 Zob. J. Mikhail, Elements of Moral Cognition. Rawls Linguistic
Analogy and the Cognitive Science of Moral and Legal Judg-
ment, passim; M. Mahlmann, Elemente einer ethischen Grun-
drechtstheorie, passim.
artykuy
nowoytnej kultury praw czowieka, jak wolno,
rwno igodno68. Stawia si rwnie zarzut im-
perializmu kulturowego, zgodnie zktrym innym
kulturom narzuca si obce wyobraenia owarto-
ciach pod paszczykiem przyjaznego ludzkoci uni-
wersalizmu.
Odnoszc si do tych zarzutw, M. Mahlmann uza-
sadnia ich bezpodstawno. Argumentuje ponadto,
e nawet jeli jaka idea powstaa wjakim okrelo-
nym zwizku kulturowym, nie oznacza to jeszcze, e
idea ta tylko wtym zwizku moe roci sobie pre-
tensje do obowizywania: nawet gdy naszkicowane
treci sprawiedliwoci ialtruizmu, wolnoci, rwno-
ci igodnoci czowieka byyby historycznym pro-
duktem okrelonej kultury (co wadnym wypadku
nie ma miejsca, jak ju wspomniaem), nie oznacza
to, e ztego powodu ich obowizywanie byoby ogra-
niczone do tej kultury69. Jego zdaniem, podstawo-
we zasady sprawiedliwoci ialtruizmu znajduj si
wbardzo rnych kulturach na przestrzeni dziejw.
Podobnie rzecz wyglda zantropologicznymi zao-
eniami teorii ludzkiej natury, przy pomocy ktrych
argumentowano za pojciem wolnoci igodnoci
czowieka, tworzcym fundament rwnoci warto-
ci ludzkiej. To, e ludzkie posiadaj okrelon natu-
r, potwierdzaj rwnie nauki kognitywistyczne,
ktrych wyrazem jest m.in. prezentowana przez
M. Mahlmanna iJ. Mikhaila teoria. Za uniwersali-
zmem przemawia take istnienie powszechnego,
moralnie relewantnego obszaru ludzkich potrzeb,
zarwno materialnych, jak i niematerialnych.
Wrd nich mona wymieni: poywienie, fizycz-
n ipsychiczn nietykalno, wolno czy ochro-
68 Zob. np.J.-F. Lyotard, Le Diffrend, Paris 1983, s. 208in.
69 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 318.
wrzesie 2011 | FORUM PR AWNICZE 41
artykuy
na70. Odpowiednio do potrzeb ludzkich tworzone
normy prawne zawieraj zakazy zabjstwa, gwatu
iinnych aktw przemocy. Wpodstawowym zakre-
sie te unormowania s powszechnie obowizujce.
Systemy prawa karnego rnych pastw wykazuj
podstawowe paralele. Rnorodne prawnicze poj-
cia, jak np.zasada sprawcy, zamiar czy dobrowolno
wystpuj wszdzie71.
Zdaniem M. Mahlmanna, niektre reimy politycz-
ne, zwaszcza te, ktre ograniczaj wolnoci iprawa
podporzdkowanych im ludzi, chtnie odwouj si
do argumentw kulturowo-relatywistycznych, aby
usprawiedliwi wasny represyjny porzdek poprzez
odniesienie do specyficznej kultury, ktra rzekomo
nie ma nic wsplnego zprawami czowieka. Jednak-
e te ideologiczne samousprawiedliwienia nie zasu-
guj na poparcie, poniewa nie tylko naruszenia
fizyczne, rwnie ucisk ilekcewaenie osoby rani
ludzi wkadej kulturze72. Wedug M. Mahlmanna,
zarwno istnienie uniwersalnych, moralnych zasad,
jak itrwaej przesanki sdu moralnego ludzkiej
natury przemawiaj za przyjciem uniwersalizmu
moralnego ietyczno-prawnego73.
Najwicej kontrowersji powstaje wzwizku zpy-
taniem omoliwo dostarczenia ostatecznego uza-
sadnienia norm moralnych iprawnych, tzn. takiego
uzasadnienia, ktrego nie mona podda wwtpli-
wo przy pomocy adnych racjonalnych przesanek.
Zdaniem M. Mahlmanna, ten problem fundacjoni-
zmu jest przedmiotem dyskusji, ktrej uczestnikw
mona podzieli na dwa rodzaje: po jednej stronie
znajd si przedstawiciele teorii, ktrzy broni twier-
dzenia o moliwoci ostatecznego uzasadnienia
osdu moralnego (pragmatyka transcendentalna,
70 Tame, s. 319. Podobnie argumentuje na rzecz uniwersalizmu
A. Kaufmann, twierdzc, e kady czowiek dy do tego, aby
by ochronionym przed nieszczciem, pojmowanym na przy-
kad jako choroba, mier, bl, ndza, brak dachu nad gow
por. A. Kaufmann, Rechtsphilosophie, wyd. 2, Mnchen 1997,
s. 176177; zob. take: J. Potrzeszcz, Idea prawa wmyli filo-
zoficznoprawnej Gustawa Radbrucha iArthura Kaufmanna,
Prawo-Administracja-Koci 2005, nr 12(2021), s. 295. lmanna, wyznacza zbyt wsko granice normatywnej
71 Por. J. Mikhail, Uniwersal Moral Grammar: Theory, Evidence,
and the Future, Trends in Cognitive Sciences, vol. 11, nr 4,
April 2007, s. 143152.
72 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 319.
73 Tame, s. 320.
42 FORUM PR AWNICZE | wrzesie 2011
pewne nurty religijno-metafizyczne), po drugiej za
przedstawiciele teorii, ktrzy odrzucaj moliwo
ostatecznego uzasadnienia (relatywistyczne, non-
kognitywistyczne nurty w filozofii analitycznej,
postmodernizm). Jednake, zdaniem Mahlmanna,
wielu przedstawicieli obu przeciwstawnych stano-
wisk nie dotyka istoty problemu moralno-epistemo-
logicznego. Wprawdzie nowoytna teoria poznania
susznie podkrela, e ludzie nie mog przy pomocy
swojej duchowej monoci ostatecznie uzasadni
teoretycznej prawdy ipraktycznej susznoci sdw
tych monoci samych wsobie. Ludzie ze swoimi du-
chowymi monociami nie mog przekroczy granic
tych monoci. Jednake, to, e zgodno perspek-
tywy gatunku ludzkiego iobiektywnego wgldu nie
moe by udowodniona nie oznacza jednak itutaj
bdzi nurt relatywistyczny e nie istniej adne
miary ludzkiego poznania i wgldu moralnego,
awic e nauka iuniwersalizm miayby si wyklu-
cza. Przeciwko radykalnemu sceptycyzmowi broni
przekonywajca epistemologia istnienia kryteriw
prawdy ipraktycznego wgldu, ktre zpunktu wi-
dzenia ludzkiego czyni owe teorie isdy moralne
mniej lub wicej przekonywajcymi. (...) To, e rw-
ne powinno by rwno traktowane, jest bardziej
przekonywajce ni nakaz nierwnego traktowania
tego, co rwne. (...) Stojc przed alternatyw, czy nie
moemy wygasza adnych twierdze albo moemy
osdza na podstawie ludzkich miar epistemologii,
nie istnieje adna racjonalna alternatywa, aby czy-
ni to drugie. Bowiem refleksja sceptyczna nie tylko
jasno pokazaa, e nie moemy by pewni, e ludzki
wgld dostarcza prawd obiektywnych, lecz take, e
nie mona udowodni, e ludzki wgld nie odnosi si
do tego, co prawdziwe isuszne. Sceptycyzm rady-
kalny, ktry twierdzi co przeciwnego, zastosowany
do samego siebie, skoczyby wsamozaprzeczeniu.
Jednak gdy istnieje potwierdzona wanie przez po-
wan sceptyczn refleksj moliwo wgldu, nie
ma adnego powodu, aby pomin tak teoretyczno-
poznawcz szans74. Relatywizm, zdaniem M. Mah-
siy poznania czowieka. Granic normatywnego
wgldu nie tworzy jaka jedna konkretna kultura,
74 Tame, s. 321.

lecz perspektywa ludzkiego gatunku, ktra jednak
sama jest niemoliwa do przekroczenia75.
6. Aplikacja mentalistycznej etyki do
prawa
Konsekwencj refleksji na temat kognitywnych
podstaw sdu moralnego jest postawienie rno-
rodnych, wanych pyta na temat prawa isyste-
mw prawnych. Na paszczynie praktycznej ist-
niej implikacje dla rozumienia takich poj, jak
przestpstwo, delikt, umowa, oczywisto, czyn,
proporcjonalno, zamiar przestpczy, zwyrodnienie
moralne czy oglne poczucie winy. Na paszczynie
filozoficznej istniej implikacje dla problemw od-
wiecznie wanych, ocharakterze prawnonatural-
nym. Zdaniem M. Mahlmanna iJ. Mikhaila, menta-
listyczna etyka moe zaoferowa now podstaw do
uzasadnienia poj dotyczcych natury powszechnej
moralnoci rodzaju ludzkiego. Wyjaniajc sd mo-
ralny wterminach uniwersalnej moralnej monoci
(uniwersalnej moralnej gramatyki), mentalistyczna
etyka moe by wstanie potwierdzi istot rozumie-
nia tradycji prawa naturalnego: istnienie natural-
nych, normatywnych wyznacznikw dostpnych dla
wszystkich, wprzeciwiestwie do tego, co przyjmuje
si jako legitymizacj prawa pozytywnego76.
Uniwersalna gramatyka moralnoci i prawa
przyjmuje pewne zaoenia dotyczce pochodzenia
normatywnych stanw rzeczy. Spord dwch po-
gldw dotyczcych konstytucji ludzkiego ducha:
modelu empirycznego imodelu racjonalistycznego,
wybiera ten drugi.
Wmodelu empirycznym przyjmuje si, e dziecko
przychodzi na wiat bez adnych predyspozycji do
zdobycia normatywnych kategorii, jest tabula rasa,
niezapisan tablic, na ktr stopniowo wpywa do-
wiadczenie. Czowiek nie jest zatem adnym animal
morale, lecz dopiero moe zosta stopniowo uformo-
wany, poniewa cechuje go znacznie wikszy zakres
plastycznoci, ni twierdz racjonalici.
W modelu racjonalistycznym wiedza moralna
wistotnej czci zwizana jest zistnieniem prak-
75 Tame.
76 Por. M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and
Law, s. 101.
artykuy
tycznej kompetencji, posiadajcej specyficzne, gene-
tycznie zdeterminowane waciwoci. Ta praktyczna
kompetencja jest reprezentowana neuronalnie wnie-
znany nam sposb wmzgu modularnym. Moe by
ona moduem autonomicznym, podobnie jak wiedza
syntaktyczna. Moralna kompetencja jest cech ga-
tunkow, ktra dziaa wzasadzie ukadego czowie-
ka, jeli wyczymy przypadki patologiczne. Na jej
podstawie ludzie mog wytworzy bogaty izrni-
cowany normatywny wiat. Jest ona korzeniem pod-
miotowej powszechnoci kategorii moralnych, dziki
ktrym tworzy si wsplnota duchowa ludzkoci77.
Zdaniem M. Mahlmanna, idea moralnej monoci
orientacji, ktra dostarcza rwnie zasad przewod-
nich etyce prawa, tradycyjnie nazywana sumieniem
albo rozumem praktycznym, pozostaa ywa iak-
tualna. Mahlmann odrzuca jako nieprzekonujce
rnorodne formy radykalnej krytyki praktycznego
rozumu, ktre byy podejmowane ju przez sofistw,
T. Hobbesa, teorie krytyczne, teorie systemw czy
postmodernizm78.
Bardzo istotn kwesti jest rozwaenie moli-
woci zwizku powszechnej kompetencji moralnej
zsystemem prawa pozytywnego. Na pierwszy rzut
oka wiedza prawna jest raczej podobna do wiedzy
zdobywanej wtaki sposb, jak to przedstawia teoria
empiryczna: czowiek jest tabula rasa, aprawo po-
zytywne jest czystym produktem sztuki79. Jednake
M. Mahlmann bronic hipotezy racjonalistycznej, do-
konuje projekcji nie tylko mentalistycznej teorii mo-
ralnoci, ale take mentalistycznej teorii prawa. Jego
zdaniem, prawo pozytywne rni si wprawdzie od
moralnoci m.in. poprzez pozytywno, mechanizmy
sankcji, tworzenie wformalnym postpowaniu czy sto-
sowanie przez specjalistw, ale wjego form wchodz
rwnie konstytutywnie te same kategorie, ktre le
upodstaw moralnoci, szczeglnie gdy odwoujemy si
do zobowizania, regu, praw czy wartoci. Poprzez to
odwoanie prawo pozytywne, podobnie jak imoral-
no, staje si dopiero normatywnym fenomenem80.
77 M. Mahlmann, Rationalismus in der praktischen Theorie. Nor-
mentheorie und praktische Kompetenz, s. 100101.
78 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 322.
79 M. Mahlmann, Rationalismus in der praktischen Theorie. Nor-
mentheorie und praktische Kompetenz, s. 102.
80 Tame.
wrzesie 2011 | FORUM PR AWNICZE 43
artykuy
Dalej M. Mahlmann twierdzi, e prawo pozy-
tywne, mimo caej swojej oczywistej sztucznoci,
utrzymuje si, podobnie jak moralno, dziki feno-
menom duchowym, ktre naley odnie do struk-
tur kognitywnych majcych korzenie wkompetencji
praktycznej. Istotne struktury prawa pozytywnego
nie mogyby powsta bez tych fenomenw. Wprawie
pozytywnym normatywne stany rzeczy, ktre same
wsobie spoczywaj na kognitywnych monociach
ludzi, s sztucznie przeksztacane. Zdaniem Mah-
lmanna, prawo nie jest czym samoistnym won-
tycznej sferze spoecznej, ktra jest oddzielona od
fizycznych albo psychicznych obszarw bytu, czy te
istnieje wtekstach. Prawo jest czym, co swoje korze-
nie ma wspecyficznych duchowych dziaaniach czo-
wieka, ktre umoliwia praktyczna kompetencja81.
Sformuowana przez M. Mahlmanna definicja
prawa brzmi nastpujco: Prawo jest specyficznie
stanowionym, zmiennym, spoecznie dziaajcym,
przede wszystkim przez sankcje sprawdzalnym po-
rzdkiem norm, ktre skierowane s na zewntrzne
zachowanie czowieka, iktrych wewntrzna moc
wica dla adresatw prawa jest moliwa, lecz nie
wymuszajca, porzdkiem norm poprzez specjalny
sztab ludzi interpretowanym i przeforsowanym,
atreciowo rnorodnym, np.moe rwnie by
motywowany racjonalnoci celu, lecz jest skiero-
wany na urzeczywistnianie tego, co dobre itego, co
sprawiedliwe82.
Na pytanie, co stanowi duchowy stan rzeczy nor-
my, M. Mahlmann odpowiada, e dana norma nie
jest pierwszorzdnie spoecznym stanem rzeczy, lecz
fenomenem kognitywnym cechujcym si oglno-
ci, wewntrzn okrelonoci, pewnoci imono-
ci poznania, kreatywn monoci ustanowienia,
prywatnoci iprzepisywalnoci. Ten duchowy stan
rzeczy normy nie jest zdobywany drugorzdnie, lecz
jest jak oryginaln, duchow kategori wrodzo-
n, ktrej konstrukcja jest stymulowana poprzez
zewntrzne okolicznoci83.
Konsekwentnie, spoeczne instytucje tworzenia
norm, poznania norm istosowania norm odbijaj
81 Tame.
82 M. Mahlmann, Rechtsphilosophie und Rechtstheorie, s. 238.
83 M. Mahlmann, Rationalismus in der praktischen Theorie. Nor-
mentheorie und praktische Kompetenz, s. 236.
44 FORUM PR AWNICZE | wrzesie 2011
duchowy wiat czowieka, aszczeglnie jego prak-
tyczn kompetencj. Poniewa istotny stan rzeczy
normy naley do duchowego wiata czowieka, moe
on rwnie sta si czci jego wiata spoecznego,
nieformalnie wmoralnoci, awsposb sformalizo-
wany izinstytucjonalizowany wsystemie prawa84.
Zakoczenie
Badania podjte przez M. Mahlmanna iJ. Mikhaila
mog odegra istotn rol wrozwoju myli filozoficz-
noprawnej. Jak podkrela sam Mahlmann, wyniki
tych bada wiod wdwch kierunkach: po pierwsze
s one krokiem do postmetafizycznej rekonstrukcji
praktycznego rozumu jako praktycznej kompetencji
ipo drugie, s one przyczynkiem do racjonalistycz-
nej antropologii, ktra moe prowadzi do zbudo-
wania konkretnego humanizmu 85 . Ich naukowe
przedsiwzicie aktualizuje fundamentalne tematy
tradycyjnej filozofii moralnej iowieceniowego ra-
cjonalizmu, ukazujc je wnowej perspektywie wraz
zaplikacj do wspczesnej teorii ifilozofii prawa.
M. Mahlmann iJ. Mikhail nie zamierzaj odkry-
wa czy wynale nowych zasad moralnych, przyj-
muj bowiem zaoenie, e celem filozofii moralno-
ci iprawa nie jest znalezienie nowych systemw, na
ktre mona byoby zamieni normy powszechnie
przyjte86. Raczej chodzi oto, by opisa, wyjani,
awrazie koniecznoci usprawiedliwi te ju znane
i intuicyjnie przyjte normatywne zasady w po-
wszechnym sensie ich rozumienia87.
Istotnym, wyranie formuowanym, motywem
podjcia prby stworzenia uniwersalnej gramatyki
moralnoci iprawa jest pragnienie naukowego, wy-
zwolonego od tradycyjnie pojmowanej metafizyki,
wyjanienia podstaw moralnoci iprawa przy jed-
noczesnym braku akceptacji dla relatywizmu etycz-
nego. Wydaje si, e metafizyka pojmowana jest
tutaj jako ostateczne odniesienie do transcendencji.
84 Tame.
85 Tame.
86 Por. M. Mahlmann, J. Mikhail, Cognitive Science, Ethics and
Law, s. 102.
87 Zob. M. Mahlmann, The Cognitive Foundations of Law an
Introduction to the Mentalist Theory of Ethics and Law [w:]
H. Rottleuther (red.), The Foundations of Law, Dordrecht
2005, s. 75in.

Wtym kontekcie godne uwagi jest rozrnienie
dokonane przez Arthura F. Utza (przedstawiciela
katolickiej nauki spoecznej), ktry wskazuje na
moliwo pojmowania metafizyki wdwch znacze-
niach: wznaczeniu pierwszym (Arystotelesowskim)
metafizyka jest abstrakcyjnym poznaniem realnym,
ktre nie ma nic wsplnego zistot Bosk ipolega na
tym, e poprzez dane empiryczne intelekt dochodzi
do poznania podoa oglnej natury; dopiero wzna-
czeniu drugim (Tomasz zAkwinu) metafizyka wska-
zuje na transcendencj88. Wprawdzie Utz uwaa, e
to drugie pojcie metafizyki jest rwnie konieczne,
aby ukaza wpeni charakter obowizku rozumu
praktycznego, ale jednoczenie podkrela, e meta-
fizyczny sposb poznania, take bez odwoywania
si do jego pochodzenia, jest moliwy irzeczywi-
sty. Charakterystyczne jest take odwoywanie si
Utza do etnologicznej teorii strukturalizmu kultu-
rowego (Claude Lvi-Strauss) wcelu pozostania na
paszczynie dowiadczenia dostpnego ludzkiemu
poznaniu, aby uzasadni uniwersalny charakter pod-
stawowych ludzkich wartoci89.
Wprawdzie autorzy koncepcji uniwersalnej gra-
matyki moralnoci iprawa wyranie odcinaj si
od metafizyki (wydaje si, e raczej wtym drugim
znaczeniu) irozwijaj t koncepcj wramach nauk
kognitywnych, ale poprzez przyjte zaoenia uniwer-
salistyczne stwarzaj paszczyzn dyskusji zprzedsta-
wicielami klasycznego prawa naturalnego. Moliwo
takiej dyskusji staje si bardziej realna, szczeglnie
wkontekcie sformuowanego przez Midzynaro-
dow Komisj Teologiczn zaproszenia ekspertw
irzecznikw wielkich tradycji religijnych, mdrocio-
wych ifilozoficznych do wsppracy majcej na celu
wsplne uznanie powszechnych zasad moralnych ba-
zujcych na racjonalnym ujciu rzeczywistoci, nieza-
88 Por. A.F. Utz, Ist Kelsen mit Arystoteles zu vershnen? [w:]
tene, Ethik des Gemeinwohls. Gesammelte Aufstze 19831997,
red. W. Ockenfels, Paderborn-Mnchen-Wien-Zrich 1998,
s. 110111.
89 Zob. A.F. Utz, Prawo naturalne jak pojcie zbiorcze niepozyty-
wistycznych teorii prawa, tum. A. Ko, J. Potrzeszcz, Rocz-
niki Nauk Prawnych, 20(2010), nr 1, s. 67.
artykuy
lenym od religijnych przekona iod rnorodnoci
kulturowych kontekstw90. Warto take podkreli, e
wprzemwieniach papiea Jana Pawa II (np.wPrze-
mwieniu do Zgromadzenia Oglnego ONZ wNowym
Jorku, wygoszonym 5padziernika 1995 roku czy
wOrdziu na dzie 1stycznia 2000 roku) pojawiay
si takie sformuowania, jak: (...) rzeczywicie ist-
niej uniwersalne prawa czowieka, zakorzenione
wnaturze osoby, wktrej znajduj odzwierciedlenie
uniwersalne iniezbywalne wymogi powszechnego
prawa moralnego. (...) Powszechne prawo moralne,
zapisane wsercu czowieka, jest swoist gramaty-
k, ktrej potrzebuje wiat, aby podj tak rozmow
owasnej przyszoci.
Tak perspektyw etycznej nadziei przynosi tak-
e uniwersalna gramatyka moralnoci iprawa. We
wspczesnym, zsekularyzowanym wiecie ten pro-
jekt naukowy zpewnoci przyczyni si do wzrostu
moralnej dojrzaoci czowieka, ktry nie moe ju
unika odpowiedzialnoci wicej si zokreleniem
normatywnej podstawy indywidualnego dziaania
iycia spoecznego, postpujc za jakim autoryte-
tem albo tradycj wieck czy religijn. Jak podkre-
li sam M. Mahlmann, ta moralna dojrzao wyma-
ga jednak uzasadnionego budowania sdw, rwnie
co do treci prawa.
Problem susznoci treciowego okrelenia normy
prawnej jest jednym znajbardziej skomplikowanych
problemw, ktre musz rozwizywa uczestnicy
procesu tworzenia istosowania prawa. Wydaje si,
e to roszczenie do susznoci, artykuowane wnie-
pozytywistycznych koncepcjach prawa, moe zna-
le wuniwersalnej gramatyce moralnoci iprawa
istotne wsparcie.
90 Zob. Wposzukiwaniu etyki uniwersalnej: nowe spojrzenie
na prawo naturalne, dokument Midzynarodowej Komi-
sji Teologicznej przyjty podczas posiedzenia w dniach
16grudnia 2008 roku, tum. P. Napiwodzki, 116; zob. take:
Uwierzy wzdolno poznania prawa naturalnego. Wywiad
zo. prof.Sergem-Thomasem Bonino OP przeprowadzony przez
Adama Szafraskiego, Forum Prawnicze 2011, nr 2 (4),
s. 611.
wrzesie 2011 | FORUM PR AWNICZE 45