Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
HistoryoftheUnitedKingdomofLundaTchockwe
LundaandLubaStatesamongthelargeroftheBantustatesinthe15th19th
century,
shownwithneighbouringKazembeandsomeofthemajortraderoutes.In
EncyclopdiaBritannica,Inc.
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 1/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
OREINODALUNDA(Aruwund)
OReinodaLunda(10501887),tambmconhecidocomoImprioLunda,foi
umaConfederaoafricanaprcolonialdeestados,desdeoKatanga,desdeo
RioLuioatLiambejiouZambezeeonoroestedaZmbia.Oseuestadocentral
ficavanoactualKatangaouacapitalImperialafamosaMUSSUMBA.
OReinodaLundaficoudivididonosculoXIX,quandoocorreuasguerras
intestinaisnaCortedaFamliaRealdoImprioentreosculoXIV,XVouXVIe
porcausadotabdaSoberanaLueji.OReinodividiuseemtrspartes,sendo
ReinoLundaLuba
ReinoLundaNdembo
ReinoLundaTchokwe
DeacordocomosEUROPEOS,osTchokwesestabeleceramoseuprprioreino
comasualnguaecostumes,pormaverdadedosfactosocorridos,esta
sendoescritoactualmentenumtrabalhoinvestigativo,queosleitoresteroem
vossasmosnosproximostempos.OsChefesLundaseopovocontinuarama
vivernaregioLundapormdiminuidosdepoder.
ORumodaHistriadiferente,daqueconhecemosnasUniversidadesda
EuropaoumesmodealgunspasesdeAfrica.
Noinciodaeracolonial(1884ConfernciadeBerlim)ocoraodaterra
LundafoidivididoentreaProvinciadeAngolaportuguesa,oEstadoLivredo
CongodoreiLeopoldoIIdaBlgicaeonoroestedaBritnicaRodsia,que
viriamatornarseemAngola,R.C.CongoeZmbia,respectivamente.
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 2/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
MweneDumbaWatembo,ReidosLundaTchokwes1874
AsDinastiasdoReinoLunda(Aruwund)
EssasdinastiastemsuaorigemapartirdocoraodoprpriopovoLundapr
historico,opovoMBUNGO,eoprimeirofundadorouorganizadorpoliticodo
ESTADOLUNDA,YalaMako,ousejaYalaYamuaka,significaqueUnhasde
longosanos,titulodopoderpoliticoagarradoalongosanos.
YalaYamuaka,segundoatradiooralLunds,erairmomaisvelhodeKunde,
casadocomaKonde(Feijoebanana)nomesoriginriasdalnguaLunda,aqui
escritoserradamenteporEuropeosquenosabiampronnciaraslnguas
Africanas,eestecasalnasceu3filhoseumafilhadenomesTCHINGULI,
TCHINHAMA,NDODJI(Ndoji)eaLUEJI(RweejouNawej).Deacordocoma
nossatradio,ottulodepoderpolticotransmitidoatravsdeLUCANO,uma
pulseiradetendoouMUJIPAseco,deumparentemortoparaqueofuturo
Chefetenhacoragemdegovernar.
Rezaamesmahistria,YalaYamuakatemumoutroirmoThumbaKalunga,
esseThumbaopadeMUACANHICA,MUAMBUMBA,MUAKAHIA,MUANDUMBA
eTEMBO.
Numdiadesse,oTCHINGULIeoTCHINHAMA,forambeberafamosabebida
hidromel,aoregressoacasaespancaramopadeles,ovelhoKUNDE,criando
lheinfecesinternaseelevelho,aosesentirmoribundo,zangousecomos
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 3/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
doisfilhose,chamouacassulaaultima,aLUEJI(RWEEJ)evestiua,o
LUCANO,deulheopoderdegovernaroEstadodoReinodaLunda.
ApsamortedovelhoKUNDE,aLUEJIouRWEEJtornaseumabrilhantechefe
doEstadodoReinodaLunda,aRainhadetodososfilhosdoEstado,eelavivia
comumaseriedegovernandas,entreelasasuaprimaKAMONGALUANZE,
irmdaTEMBO,queamedoNdumbaTemboouttulopoliticodeDumba
Watembo,filhomenordeTemboLUCOQUESSAirmmenordaNACAMBAMBA,
irmodeYALAYAMUAKAeKUNDE.
Ningumsabeaocertoemquesculotudoissoaconteceu,sofactospr
histricoseprcoloniaisousejaantesdachegadadosEUROPEOS.
ACorteRealdaRainhaLUEJIouRWEEJ,eratambmcompostaporvarias
outrasentidadesdoseutempo,entreelesThinguli,Tchinhama,Ndojietodaa
famliarealLunds.FoiumReinoeconomicamentemuitoforte,comuma
agriculturamuitobemestruturada,trabalharamoferro,ocobreeostecidos,
foramfortesnocomrciodeescravos,marfimeartesanato.
noaugedasuagovernaoquetodoomalaconteceaoEstadodoReino
Lunda,aformaodoImprio,eadecadnciadomesmoepraticamenteo
desmoronamentodograndepontentadodeAfrica.
Certodia,ossoldadostrouxeramnaumladrodatriboTchiluba,chamado
ILUNGA,egrandecaadorquefoiapanhadoquandoroubavaafamosabebida
hidromel,queeraparteservidanaCortedaRainhaLUEJI.Umareunioda
Cortefoiconvocadadeemergnciaparasedecidir,dasortedoladro.Amaior
partedosmembrosdaCortedecidirammataroladro,pormaRainhaLUEJI
nasuaqualidadedeChefe,eporqueengraousenoseucoraocomoladro,
pediuaosmembrosdaCorte,paraquenoomatassem,equefosseviverno
seuquintalcomoescravoemodeobranaconstruoderesidncias.Pedido
aceite,ILUNGApassouavivernoquintaldaLUEJIcomoseuescravo.Durantea
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 4/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
suaestadanoquintaldaRainha,ILUNGApassaaterrelaesintimascoma
primaeaprpriaRainhaLueji.
ALuejicomojtinhaapretensodeficarcomelecomoseumarido,
surpreendeuaCorte,convocandoumaAssembleiaEstadualeapresentouo
ladrocomoseuesposo.
estefactoqueconstituiumagrandeviolaodotabdopovoARUWUND,que
constituiaemosmembrosdacorteousimplesmenteMUANANGANASque
significatambmproprietriosdaterraouMwaantaangaandnunca
contrairemomatrimoniocomumVASSALOouTCHILOLO.Portanto,como
umaviolaodeumPACTOSAGRADO,osmembrosdaCorterevoltaramcontra
aRainhaLueji.
OdesmoronamentodacortedaRainhaLueji,temlugarcomasaidamassivade
grandesnomesdepersonalidadesdafamliaRealARUWUND,Tchinguli,
Tchinhama,Ndodji,ThumbaKalunga(Muacanhica,Muambumba,Muakahia,
MuandumbaeTembo)eumpunhadodepopulaesinteirasdescontentescoma
violaodopactosagrado.
AsetapasimportantesdoReinodaLunda,desdeYALAYAMUAKAatMUAAT
YAAV,eonascimentodapalavraAIOKUKUTCHINGULIotermoAIOKUquea
LUEJIusoupretendiaexplicaraquelesquequeremir,podemir,etimologiada
lnguatchokwee,aquionascimentodeumapartedeumgrupodopovo
aruwund,quehojeconhecemoscomopovoTCHOKWE(deixemiraoTchinguli).
ReiMweneKapendaKamulemba
EsteSoberanoLundaTchokwe,Celebrouo1.TratadodeProtectoradocom
Portugal1885
MwaantaangaanddoReinodaLunda
NkondaMatit(SculosXIouXVI)nohprciso.
CibindYirung(Governouentre16001630)(ILUNGA)
YaavIumYirung(Governouentre16301660)
YaavIIumNawej(Governouentre16601690)
MweneDumbaWatembo,ReidosLundaTchokwes,1874
ReiMweneKapendaKamulemba,1885
DoMwataJamwoKauma,ReidaLunda,1928
NoproximotextofalaremosdeTSHIBINDAILUNGA(CibindYirung),doMUAAT
YAAVedonascimentodoTCHOKWE(Aioku)easdinastiasdasambasas
partes,atafundaoem1956doATCARMovimentodoresgateda
IndependnciadoREINODALUNDA,estemovimentotambmconhecidopor
AssociaodosTchokwesdeAngola,CongoeRodsiaBritnica,fundadapor
AbrsMuhungaMuatchissengueWatemboeSmartTchata,apartirdoCongo
Blgica.
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 5/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
DomMwataJamwoKaumaReidaLunda,1928
SobaLunda
OReinoLunda,quenoSc.XVIIchegouaserumdosgrandespotentadosde
Africa,foifundadonoinciodoSc.XVI,porMwatinvuaesuamulher
Lukocheka.
Segundoatradiolunda,MwatinvuaeradescendentedeLweji,filhadeKondo
grandechefelunda,queeracasadacomograndecaadorLubaTyibindaIlunga.
Depoisdamortedesuame,Muatinvua,submeteuvriastriboslundase
formouumReino,nosfinaisdosc.XVI.
EmborafosseumReinosecoesoemtodososaspetosesentidos,
MwatimvuagovernavaametadeNorteeaRainhaLukochekareinavana
metadeSul.Tinhampoderesiguais,easdecisesquefossemconcernentesao
Reinocomoumtodo,erambaseadasnoconsensodosdois,ajudadospelo
conselhodesculos(velhos).
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 6/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
E'iumReinoeconomicamentemuitoforte,comagriculturamuitobem
estruturada,commilho,massangoemassambala,trabalharamoferro,ocobre
eostecidos,foramfortesnocomrciodeescravos,marfimetecidos.
NoSc.XVIII,umapartedopovodecidiumigrarparaaregiodoatualMoxico,
dandoorigemaopovoTchokw(Kico).Foioprimeirosinaldefragmentao
doReinoLunda,quetalvezfrutodocrescimentoeconmico,oudasfacilidades
devida,dadaspelaexubernciadosolo,foramseentregandomaisaos
prazeresdavidadoqueaosinteressesdoReino.
DepoisdelutascomosTchokwataofimdosculoXIX,osTchokw
sublevaramsedefinitivamente,forandoasbarreirasdegovernanteslundaque
oscercavameexpandiramserapidamenteparanorteesul.
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 7/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
LundaseTchokwes
HmuitossculosatrsosLundasetchokwestinhamsidoumpovos.Saram
domesmoncleo,agrandediferenaqueosLundaficamnoseuterritrio
desdesempre,ostchocwetransformamsenumgrupodeextremamobilidade
queapartirdosculoXVIpercorretodoopas.Soessencialmentecaadores
ecomerciantessaindo,porisso,embuscademarfimborracha,etc.Essa
extremamobilidadenolhespermitedesenvolverestruturaspolticasto
pesadascomoeraahierarquiadaMussumba,porissofazemaquiloquese
chamaadisporaTchokue,inflectemparaosul,dividemosNganguelaao
meio.AngolatemTchokweemtodooterritrio.NofinaldosculoXIXos
Tchokweregressamaoseuterritriodeorigem,tomam,militarmente,opoder
dosLundaeabsorveramassuasinstituies.
Em1885,ocorreaprimeirainvasoTchokw,quemunidosdearmas
capturaramseismillundas,apsMusumba,acapitaldoimprio,tersido
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 8/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
saqueada.Doisanosdepois,emJaneirode1887,ocorreumanovainvaso
Tchokw.MusumbafoiincendiadaeoslundaficaramsobdomnioTchokw,at
aofinaldosculoXIX.
OsTchokwestabeleceramentooseuprprioreinocomasualnguae
costumes.Oschefeslundaseopovocontinuaramavivernaregiolunda
pormdiminuidosdepoder.
AexpansodosTchokwlevouosparaalmdasfronteirasdeAngola,
encontrandosegrandesncleosnaRepblicaDemocrticadoCongoena
Zmbia.
DominaoEuropia
Noinciodaeracolonial(1884)ocoraodaterralundafoidivididoentrea
Angolaportuguesa,oEstadoLivredoCongodoreiLeopoldoIIdaBlgicaeo
noroestedabritnicaRodsia,queviriamatornarseemAngola,R.C.Congoe
Zmbia,respectivamente.
Em1908,oEstadoLivredoCongodeixadeserpropriedadedaCoroaetorna
secolniadaBlgica,sobonomedeCongoBelga,permanecendoassimpor
quase60anos.Porsuavez,oImprioLundainicialmenterepartidoentreo
reinoPortugaleoEstadoLivredoCongo,encontravase,desdemeadosdo
sculoXIX,emdecadncia,jqueopoderdoMwantYaav,emlargamedida
apoiadonocomrciodeescravos,acabouporserafetadopelaaboliodeste
trfico.
CadeiradeumSobaLunda
NoinciodosculoXX,apsaexpulsodosTchokwqueacabaramsendo
vencidospelasforascoloniaisportuguesas,porvoltade1920,oImprioLunda
jhaviaperdidoalgunsterritriosemuitodoseupoderioinicial.Diznos
ManuelaPalmeirimquedecorrentedestecontextohistricoquemuitos
gruposdistintosanvellingusticoseencontramfrequentementedesignadosna
literaturacomopovoslunda,hojegruposinteiramenteautnomosmasque,
outrora,partilharamumaunidadepolticacomumsobaautoridadedoMwant
Yaavequereconhecemestaligaoatravsdeumcorpusdetradiesorais.
Podemserreferidoscomolundaparaalmdoprpriogrupoapartirdo
qualoimprioseoriginouequeficariamconhecidosnaliteraturaporlundado
MwantYaav(osaruwund)osndembu(oulundandembu),osyaka,osluvale
(tambmdesignadosporlundabaluvaleoulwena),osimbangala(reinode
Kasanje),asgentesdoLuapulasobodomniodoreiKazembe().
Asvarianteslingusticas
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 9/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
OsLundaTchokwsoogrupoetnolingusticopredominantedonordestede
Angola,tendoseestabelecido,emfinaisdosculoXIX,nasprovncias
administrativasdaLundaNorte,LundaSuleMoxico,masestendendose,
posteriormente,ataointeriordaprovnciadaHula.
SegundoVatomeneKukanda,estegrupoapresentapoucasvariantes
lingusticas.NaprovnciadaLundaNortepredominamolunda,ocokwe
(kioku),omataba,okakongooubadimbaeomai.NaprovnciadaLundaSul:
oTchokw(kioku).EmumapartedaprovnciadoMoxico:olundaluashinde,o
lunda,ondemboeoTchokw(kioku).NoutrapartedasprovnciasdoBiedo
KuandoKubango:ocokwe(kioku).
OartesanatoLundaeosdesenhosnaareia
Apresentavam,em1960,umapopulaode360milpessoas,quese
espalhavampormilharesdequilmetrosquadrados,noapresentando,por
estefato,umapopulaodensa.Portradio,socaadoressavnicos,embora
hojevivamdaagricultura.
MscaraLunda
Sotambmgrandesartistasatrabalharemferrooumadeira.JosRedinha
revelanosqueosTchokwconstituemapartequemaissedestacanestegrupo
etnolingusticoequeadesignaoLundaTchokw ,abemdizer,deordem
histrica,porque,narealidade,quempredominasoosTchokw.
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 10/11
10/03/2017 OREINODALUNDA
EsculturaLunda
Paraalmdehbeisemvriasespciesdeartesanato,osTchokw(kioku)ou
Quiocos(naformaaporteguesada),estandonaaldeiaounoacampamentode
caa,sentadosvoltadafogueiraousombradervoresfrondosas,
costumampassarotempoaconversarevoilustrandoostemasdessas
conversascomdesenhosnaareia.Muitosdessesdesenhos,deacordocom
PaulusGerdes,pertencemaumavelhatradio.Referemseaprovrbios,
fbulas,jogos,animais,etc.Acabampordesempenharumpapelimportantena
transmissodoconhecimentoedasabedoriadeumageraoparaaseguinte.
FFSA
FederationoftheFreeStatesofAfrica
MENUINDEX
Contact
SecretaryGeneral
MangovoNgoyo
Email:africa.federation@gmail.com
www.africafederation.net
http://www.africafederation.net/Lunda_3.htm 11/11