Sunteți pe pagina 1din 648

LIRICA LATINA

MEDIEVAL
I
P oesa pro fa n a
E D IC IO N B IL IN G E P R E P A R A D A P O R

JOSE OROZ RETA


Y
MANUEL-A. MARCOS CASQUERO
La BAC
A Biblioteca de Autores Cristianos rene org
L nicamente, en las diversas secciones que la
integran, el principal acervo de la sabidura cristiana
perenne y seleccionados estudios de la investigacin
moderna. Al lado de las fuentes tradicionales del pen
samiento cristiano ha ido incorporando obras funda
mentales de telogos y pensadores de nuestra poca.
La BAC no es de escuela, de institucin determina
da ni de un grupo particular. Es de todos y para todos
y, atenta a los signos de la poca, quiere servir de
instrumento para canalizar la respuesta del pensamien
to cristiano a los problemas de hoy.
Nuestra obra no es oficial ni de mecenazgo; descan
sa nicamente en la confianza, estmulo y apoyo de
sus lectores. Es una comunidad moral de autores,
editores y lectores. Antepone al provecho propio el
servicio general. Por eso procura conjugar el criterio
de mayor perfeccin con la mxima baratura. En esta
lnea de superacin, la BAC ha ido mejorando sensi
blemente tanto la calidad interna de sus textos como
el cuidado tipogrfico de sus ediciones.
La BAC est patrocinada por la Pontificia Univer
sidad de Salamanca, que ayuda y asesora eficazmente
a los editores. Se ve respaldada por centenares de
juicios elogiosos en revistas cientficas nacionales y
extranjeras, y en repetidas ocasiones ha recibido de la
Santa Sede palabras de bendicin y aliento, que cons
tituyen nuevo motivo para continuar la obra comenza
da hace ms de cuatro decenios.

Abril 1995

El pan de nuestra cultura cristiana

Pida toda clase de informes a la


BIBLIOTECA DE AUTORES CRISTIANOS
DON RAMON DE LA CRUZ, 57. 28001 MADRID
L ric a L a tin a
M e d ie v a l
I

Aunque no siempre apreciados por los cultivadores del


latn clsico, los poemas latinos medievales cuentan
con la estima y la consideracin de un grupo cada vez
ms amplio que admira y cultiva la belleza de toda obra
literaria. Los Carmina Burana, a cuyo conocimiento y
difusin contribuy no poco la msica de Carl Orff,
seguido de otros msicos ms recientes, han despertado
el inters de muchos aficionados a la msica y a los
poemas medievales. Otras colecciones de Carmina me
dievales: los Rivipulliensia, Cantabrigensia, Arundellia-
na, etc., constituyen la fuente de otros estudios sobre la
poesa latina medieval. Las ediciones de estos Carmina
medievales se multiplican sin cesar, tanto en sus origina
les latinos como en sus traducciones a las lenguas moder
nas. La bibliografa sobre los temas medievales es inmen
sa y muy difcil de abarcar, sin sentirse agobiado por su
variedad.
La B i b l io t e c a d e A u t o r e s C r i s t i a n o s no podra estar
ajena a este movimiento cultural, y con un criterio digno
de toda alabanza encarg a los profesores Oroz Reta y
Marcos Casquero la edicin de dos volmenes de la lrica
latina medieval. Y fruto de la labor incansable y la
reconocida competencia de ambos autores en el campo
de la filologa latina, tanto clsica como tarda, en este
primer volumen que recoge la poesa lrica profana, desde
el siglo vu hasta el xn, en una muy cuidada antologa.
Al lado de los textos latinos presentan una muy acer
tada traduccin rtmica, que permite saborear el sentido
profundo del original. Una amplia introduccin ayuda al
lector a colocarse en el ambiente en que aparecieron esos
poemas, al tiempo que le informa de las principales
caractersticas de la lrica latina medieval. Junto a poetas
tan conocidos como Alcuino de York, Pedro Abelardo,
Venancio Fortunado, Gotescalco, Alfano de Salemo, Hil
deberto de Lavardn, el Archipoeta de Colonia y Gualtero
de Chtillon, pasan ante nuestros ojos los annimos de
Beuron, de Ripoll, o de Cambridge, o de Pars, o de
Mdena, etc. Y todos ellos precedidos de breves intro
ducciones que hacen conocer su personalidad ms ntima.
Las notas y la bibliografa general constituyen una garan
ta del valor de esta sustanciosa antologa de poemas
profanos a la que seguir un segundo volumen de himno-
da religiosa de la misma poca.
LIRICA LATINA
MEDIEVAL
E D IC IO N B IL IN G E

I
P oesa p ro fa n a
INTRODUCCION, EDICION, TRADUCCION
Y NOTAS POR

MANUEL A. MARCOS CASQUERO


C atedrtico de U niversidad
y
JOSE OROZ RETA
C atedrtico de U niversidad

B IB L IO T E C A DE AUTORES C R IS T IA N O S
M AD RID MCMXCV
de la presente edicin: Biblioteca de Autores Cristianos,
Madrid 1995. D o n Ram n de la Cruz, 57.
D epsito legal M. 9.251-1995
ISBN: 84-7914-170-0 (Tomo I)
ISBN: 84-7914-172-7 (Obra completa)
Im preso en Espaa. Printed in Spain.
I N D I C E G EN E RA L

Pgs.

B ib l io g r a f a ............................................................................................ x iii
B i b l i o g r a f a d e l a s n o t a s .............................................................. xix
P r i n c i p a l e s s i g l a s e m p l e a d a s ........................................................ xxi
I n t r o d u c c i n g e n e r a l .................................................................... 1

1. D e la p o e sa m tric a a la r t m i c a ..................................... 3
La versificacin medieval.............................................................. 10
2. C a ra c te rstic a s d e la p o e sa la tin a m e d i e v a l ................ 14
3. L a p o e sa d e los g o l i a r d o .................................................... 28
E l nombre de goliardo ................................................................. 28
E l espritu goliardo ....................................................................... 37
E l Ordo o Secta vagorum ..................................................... 41
Clrigos y escolares girvagos ..................................................... 42
De clerici vagantes a clericicuriales ..................................... 50

4. P rin c ip a le s c o leccio n es d e la p o e sa g o li rd ic a . . . . 55
Carmina Burana .......................................................................... 55
Carmina Cantabrigensia .............................................................. 62
Carmina Arundelliana ................................................................. 65
Carmina R ivipullensia ................................................................. 68
Razones de nuestra edicin ........................................................ 71
I. S ig lo V I I
Venancio F ortunato ....................................................................... 77
1. T e m p o r a si solito m ih i c a n d id a lilia fe rre n t . 80
2. Q u o sine m e m e a lu x oculis [se] e rra n tib u s
a b d i t ................................................................................... 80
3. O m n e b o n u m velox fu g itiv aq u e g a u d ia m u n
d i ......................................................................................... 82
4. S tr a ta so lo re c u b o la c rim a n s n e q u e c e rn o
q u o d o p t o ....................................................................... 82
San Colum bano ............................................................................. 87
5. A ccip e, q u a e so ............................................................ 88
Eugenio I I I de T o led o .................... ................................ ........... 93
6. V o x , p h ilo m e la , tu a c a n tu s e d ic e re co g it . . . 94
VIII Indice general

Pgs-

Saii Aldhelmo . . . .......................................................... 97


7. Quando profectus fu e ra m ................................ 98
II. Siglo V III
Paulo Dicono ................................................................. 103
8. Verba tui famuli, rex summe, adtende se
renus..................................................................... 104
9. V er tibi semper inest, viridi dum cespite
polles ................................................................. 106
Alcuino Flaco o de York ................................................... 109
10. Quae te dextra mihi rapuit, luscinia, ruscis . 110
11. Plangamus cuculum, Dafnin dulcissime, nos
trum .................................................................... 112
Paulino de Aquileya ........................................................ 115
12. Mecum Timavi saxa, novem flumina ........... 116
III. Siglo IX
Godescalco ...................................................................... 125
13. Aethiopum terras iam fervida torruit aestas . 126
Walaftido Estrabn.......................................................... 131
14. Iam nisi me fessum via longior indupediret . 132
Paulo Albaro .................................................................... 137
15. Vox, philom ela, tu a m etrorum carm ina
vincit..................................................................... 138
Carmina annima ............................................................. 141
16. A solis ortu usque ad occidua......................... 142
17. Hug dulce nomen. Hug propago nobilis . . . 146
18. Nobilibus quondam fueras constructa patronis . 148
19. Clangam, filii .................................................... 150
20. Andecavis abbas esse d ic itu r........................... 154
21. Conveniunt subito cuncti de montibus altis. . 156
IV. Siglo X
Rosvita de Gandersheim ................................................... 165
22. Ut res facta probat, turmas ducendo praeibat. 166
Eugenio Vulgario ............................................................. 171
23. Anacreunti c a rm in e .......................................... 172
V. Siglos X-X I
Fulberto de Chartres ........................................................ 181
24. Sanctum simpliciter patrem c o l e .................... 182
Fromundo de Tegernsee..................................................... 185
25. Hoc silicum tumulo iacet Ilisa corpore functa. 186
Alfano de Salerno .............................................................. 189
26. Urbana potius nobilitate................................... 190
Indice general IX

Pgs.

27. Q uanta gloria p u b lic a m ................................. 192


28. Transmundum metrica laude, sorores ......... 196
Wido de Ivrea ................................................................. 201
29. Siste, puella, gradum per amoenum postulo
Padum ............................................................... 202
Radujfo o Ral de La Tourte ......................................... 207
30. Versibus heroicis si carmen scribere gliscis . . 208
Carmina Cantabrigensia................................................... 213
31. O admirabile Veneris id o lu m ........................ 214
32. Aurea personet lira clara m odulam ina......... 216
33. Advertite, omnes p o p u li................................. 220
34. Omnis sonus candlene trifariam f i t .............. 224
35. Mendosam quam cantilenam ago ................ 228
36. Vestiunt silve tenera ramorum ..................... 232
37. Iam, dulcis amica, v e n it o ............................... 234
38. Levis exsurgit z e p h iru s .................................... 236
39. Phebi claro nondum orto iu b a r e ................... 238
VI. Siglo X II
Marbodo de Rennes o de Angers ....................................... 245
40. Lingua nequit fari, mens nulla valet meditari . 246
41. Moribus esse feris prohibet me gratia veris. . 248
Baudri de Bourgul o de Meung .................................... 251
42. Invenies nullos flores in carmine nostro . . . . 252
43. Obstupui, fateor, substans in limine primo . . . 254
Hildeberto de Lavardin o de Le M a n s ............................. 259
44. Pergama flere volo, fato Danais data solo . . 260
45. Nuper eram locuples multisque beatus amicis. 260
46. a) Par tibi, Roma, nihil, cum sis prope tota
ru in a ............................................................. 264
b) Dum simulacra mihi, dum numina vana
p la c e re n t.......................... .......................... 266
Pedro Abelardo ............................................................... 273
47. Parce continuis ................................................. 276
Teodorico de San Trond ................................................... 287
48. Flete, canes, si flere vacat, si flere valetis . . . 288
Hugo, Primado de Orlens .............................................. 291
49. Dives eram et dilectus .................................... 292
50. Idibus his Mai miser exemplo Menelai . . . . 302
EI Archipoeta de Colonia . .............................................. 307
51. Estuans intrinsecus ira vehementi ................. 308
52. Archicancellarie, vir discrete m e n tis.............. 312
53. Omnia tempus habent, et ego breve postulo
tempus ............................................................... 318
X Indice general

Pgs.

Marco Valerio .................................................................. 323


54. Cidne, sub algenti recubas dum molliter um
bra ...................................................................... 324
Mateo de Vendme ......................................................... 329
55. Pauperat artificis Nature dona venustas . . . . 330
Gualtero de Chtillon........................................................ 335
56. Verna redit temperies ........... ....................... 336
57. Importuna Veneri .......................................... 338
58. Sole regente l o r a ............................................. 340
59. Declinante frigore .......................................... 342
60. Versa est in lu c tu m ........................................ 346
61. Missus sum in vineam circa horam nonam . . 352
Enrique de Septimello ..................................................... 361
62. Temporibus cunctis ieiunus prosperitatis . . . 362
Pedro de Corbeil............................................................... 367
63. Orientis p a r tib u s ............................................. 368
Amulfo de Lisieux .......................................................... 373
64. Occurrunt blando sibi lumina vestra favore . . 374
Poemas annimos ............................................................ 377
65. Sole post Arietem Taurum subintrante . . . . 378
66. Surgens Manerius summo diluculo ............. 380
67. Hyemale tempus, vale ................................... 382
68. Rosam et candens lilium .............................. 386
69. Plangit nonna fletibus ................................... 390
70. Dulcis amor .................................................... 390
71. Gregis pastor T ity ru s ...................................... 392
72. Dum grandem materiam mente meditarer . . 394
73. Forte nemus lustrabat homo, fera forte redi
bat ...................................................................... 396
74. Vinum bonum et suave ................................ 398
Carmina Burana ............................................................. 401
75. a) Anni parte florida, celo p u rio re ............. 402
b) Mel pro feile deseris et pro falso verum . . 406
c) Inter hec aspicitur Cytheree n a t u s ......... 408
76. Victime novali inke ses ............................ 412
77. Exui ego clericus ad laborem n a tu s ............. 414
78. Ecce torpet p ro b ita s........................................ 414
79. Olim lacus colueram ...................................... 418
80. In taberna quando su m u s.............................. 420
81. O Fortuna levis! Cui vis das munera que vis . 424
82. Postquam nobilitas cum servis degenerare . . 424
83. In terra summus rex est hoc tempore Num
mus ................................................................... 426
84. Cur suspectum me tnet d o m in a? ................ 428
Indice general XI

Pgs.

85. Floret tellus floribus .................................... 430


86. Si linguis angelicis loquar et humanis . . . . 432
87. O comes amoris, d o l o r ..................... .. 440
88. Sic mea fata canendo s o l o r ........................ 444
89. Dum Diane v itre a ......................................... 446
90. Estas in exilium ........................................... 450
91. Letabundus r e d i i t ......................................... 454
92. Omittamus s tu d ia ......................................... 458
93. Veris dulcis in te m p o re ............................... 460
94. Lucis orto sid e re ........................................... 462
95. Vere dulci m e d ia n te .................................... 464
96. Stetit puella rufa tu n ic a ............................... 466
97. Exiit diluculo ................................................ 468
98. Dulce solum natalis p a tr ie .......................... 468
99. Rumor le ta lis ................................................ 470
100. Huc usque, me m iseram !............................. 474
101. Congaudentes ludite .................................... 476
102. Egre fero, quod egroto ............................... 478
103. Quis furor est in amore! ............................. 480
104. Nobilis, mei miserere, precor!..................... 480
105. Ver redit o p ta tu m ......................................... 482
106. O c o n so c ii..................................................... 484
107. Laboris rem edium ......................................... 486
108. Si puer cum puellula.................................... 488
109. Vacillantis tr u t i n e ................................. .. 490
110. Tempus transit g elidum ............................... 494
111. Olim sudor H e rc u lis .................................... 498
112. O decus, O Libye regnum ........................ 506
113. Anna soror, ut quid mori ...............: . . . . 512
Carmina Arundelliana .................................................... 521
114. Plaudit humus, Boree ................................. 522
115. Dum rutilans Pegasei ................................. 524
116. Dionei s id e ris ................................................ 528
Camina Rivifiulknsia .................................................... 535
117. Aprilis tempore, quo nemus frondibus . . . 536.
118. Maio mense dum per pratum ................... 538
119. Sidus clarum ............................................... 540
120. Si vera somnia forent, que so m n io ............ 546
121. Redit estas cunctis grata ............................ 548
VII. Siglos X II-X III
Aln de L i l k .................................................................... 555
122. O Dei proles, genetrixque r e r u m .............. 556
123. Omnis mundi creatura ............................... 558
124. Est locus a nostro secretus climate tractu . 560
XII Indice general

Pgs.

Pedro de B lo is ................................................................. 567


125. Dum iuventus flo ru it.................................... 568
Pedro R ig a ...................................................................... 571
126. Uxor Thyresie dum pleno ventre tumeret . 572
Godofredo de Vinsauf........................................................ 575
127. Unius astringit duo corpora nodus amoris . 576
128. Preformet capiti nature circinus orbem . . . 576
Giraldo Cambrense .......................................................... 581
129. Nature secreta videt, rerumque tenores . . . 582
130. Fons erat irriguus, cui fecerat arbutus um
bram ............................................................... 582
Felipe el Canciller............................................................ 587
131. Bulla fulm inante........................................ .. 588
132. Quisquis cordis et o c u li............................... 590
133. Nitimur in vetitum ...................................... 594
Juan Peckam o Peckham ................................................. 599
134. Philomena, previa temporis a m e n i ............ 600
Flor de annimos ............................................................. 607
135. De ramis cadunt f o l i a ................................. 608
136. Vinum dulce, gloriosum ............................ 610
137. Iam lucis orto s id e re .................................... 612
138. Cum anim adverterem ................................. 614
139. Veris ad im p e ria ........................................... 616
140. Luxuriant a n i m i ........................................... 618
141. Veneris prosperis ........................................ 618
142. N ature thalamos intrans reseransque poe
ta ....................................................................... 620
I n d ic e d e p r im e r o s v e r s o s ................................................... 625
BIBLIOGRAFIA

A d a m s, J. N., The Latin Sexual Vocabulary (Londres 1982).


A l l e n , P. S., Medieval Latin Lyrics (Chicago 1931).
A r i a s y A r i a s , R., La poesa de los goliardos (Madrid 1970).
A s t e l l , W., The Song o f Songs in the Middle Ages (Ithaca y Londres
1990).
B a te , K., Ovid, Medieval Latin and the Pastourelle, en Reading
Medieval Studies LX (1983) 16-33.
B e a r e , W., Latin Verse and European Song (Londres 1969).
BDIER, J., Les fabliaux (Pans 1925).
B e ic h n e r , P. E., Petri Rigae Aurora, ed. de... (Notre Dame 1965).
B e n t o n , J . F., Clio and Venus: A historical View o f Medieval Love, en The
Meaning of Courtly Love, ed. de F. X. Newman (Albany 1968).
B e r n t , G., Carmina Burana: Die Gedichte des Codex Buranus lateinisch und
deutsch (Zurich 1974).
B e r t o n i , G., Poesa, leggende, costumanze del Medioevo (Mdena 1927).
B e z z o la , R. R., Les origines de la formation de la littrature courtoise en
Occident (Paris 1963).
B i e l l a , A., Considerazioni sullorigine e sulla diffusione della pasto-
relia, en Cultura Neolatina XXV 1-2 (1965) 236-67.
B i s c h o f f , B., Carmina Burana: Einfhrung zur Fakdmile-Ausgabe der Bene-
diktbeurer Liederhandschrift (Nueva York 1967).
BO.ASE, R., The Origin and Meaning o f Courtly Love (Manchester 1977).
B o l g a r , R. R., The classical heritage and its beneficiaries (C a m b rid g e
1954).
B r e u l, ., The Cambridge songs. A Goliards song-book of the eleventh
century (Cambridge 1915).
B r e w e r , J. S., Giraldi Cambrensis Opera (Londres 1861).
B r in k m a n n , H ., Geschichte der lateinischen Liebesdichtung im Mittelalter, 2 .a
ed. (Tubinga 1979).
B ritta in , F., The Medieval Latin and romance lyric to A.D. 1300, 2 .a ed.
(Cambridge 1953).
B r o s t , E ., Carmina Burana: Lieder der Vaganten (Heidelberg 1961).
BrCKMANN, J., y C o u c h m a n , J., Du Cantique des Cantiques aux
Carmina Burana: amour sacr et amour rotique, en L rotisme au
Moyen Age. tudes prsentes au Troisime Colloque de lInstitut
dEtudes Mdivales (Paris 1977), 35-49.
B r u y n e , E. DE, L esthtique du Moyen Age (Lovaina 1947). Hay traduc
cin espaola (Madrid 1963, 2 vols.).
B u l s t , W., Carmina Leodiensia (Heidelberg 1975).
XIV Bibliografa

B u r g e r , M ., Recherches sur la structure et lorigine des vers romans (G in e


bra-Pars 1957).
C a ir n s ,F., The Archpoets Confession: Sources, Interpretation and
Historical Context, en Mittellateinisches Jahrbuch 15 (1980) 87-103.
C l e m e n c ie , R., Carmina Burana: Gesamtausgabe der mittelalterlichen Melo
dien mit den dazuhehrigen Texten (Munich 1979).
C o r r a d in o , C ., I canti dei Goliardi, 2.a ed. (Miln 1928).
C u r t iu s , E. R., Literatura Europea y Edad Media Latina, 2 vols, con
nica paginacin (Mxico 1955).
C h ir i , G., Poesa crtese latina (Roma 1954).
D e G h e l u n c k , J o s e p h , Littrature latine au Moyen ge, 2 vols. (P aris
1939).
L essor de la littrature latine au X I I e sicle, 2 vols. (Paris 1946).
D i e h l , S., The medieval european religious lyric: An ars poetica (Berkeley-
Londres 1985).
D o b i a c h e R o j d e s v e n s k y , O ., Les posies des goliards (P ars 1931).
D r e v e s , G. M., B l u m e , C., y B a n n is t e r , H. M., Analecta hymnica
medii aevi, 55 vols. (Leipzig 1886-1922). Hay edicin anasttica
reciente.
D ro n k e , P., La lirica damore in latino nel secolo XIII, en Aspetti
dlia ktteratura latina nel secolo X III (Perusa-Florencia 1983), 29-56.
Medieval latin and the rise of European Love-Lyric. I: Problems and Inter
pretations. II: Medieval latin Love-poetry, 2.a ed. (Oxford 1968).
Peter of Blois and Poetry at the Court of Henri II, en Medieval
Studies 38 (1976) 185-235.
Poetic Meaning in the Carmina Burana, en Mittellateinisches Jahr
buch 10 (1974-75) 116-37.
The Archpoet and the Classics, en Latin Poetry and the Classical
Tradition, ed. de P. Godman and O. Murray, chap. 4 (Oxford
1965), 57-72.
The Medieval poet and his World (Roma 1984).
The medieval Lyric (Cambridge 1977).
Intellectuals and poets in medieval Europe (Roma 1992).
D u b y , G., The Knight, the Lady and the Priest (Londres 1984).
D u r e l , J., Les recherches sur la doctrine, la langue et le vocabulaire du pote.
Instructions de Commodien (Paris 1912).
E l l io t , A . G ., The art of the Inept Exemplum: Ovidian Deception
in CB 117 and 178, en Sandalion 5 (1982) 353-68.
E n g l e r , W., Beitrag zur Pastourellen Forschung (Literaturbericht
und ergnzende Deutungen), en Zeitschrift f r franzsische Sprache
und Literatur LXXTV (1964) 22-39.
E r m in i , F., II Golia dei goliardi (Mdena 1938).
F aral , E., Les arts potiques du X I I e ei du X IIIe sicle: Recherches et documents
sur la technique littraire du Moyen Age (Paris 1924, reimpr. 1971).
G a r c a -V il l o s l a d a , R., La poesa rtmica de los goliardos medievales (Ma
drid 1975).
G il e s , J. A., Amulfi Lexoviensis Epistulae (Oxford 1844).
Bibliografa XV

Peter de Blois, Opera, ed. de . . 4 vols. (Oxford 1846).


G o d m a n , P., y M u r r a y , O., Latin Poetry and the Classical Tradition
(Oxford 1990).
Poetry of the Carolinian renaissance (Londres 1985).
G r e m a s c h i , G ., Guida alio studio del latino medievale (Padua 1959).
La lingua latina del medioevo, en Aevum (1957) 415-437.
G u a l a z z in i , ., Ricerche sulk scuole preuniversitarie nel Medioevo (Miln
1943).
H a n f o r d , J. H ., The progenitors of Golias, en Speculum 1 (1926)
38-58.
H a n s s e n , F., De arte metrica Commodiani (Estrasburgo 1881).
H a s k i n s , C. H ., Studies in Medieval Culture (Oxford 1929).
La rinascita del dodicesimo secolo (Bolonia 1972).
H e u n , M., La littrature latine au Moyen Age (Pars 1972).
H e l l e g o u a r c H, J., Un pote latin du X IIe sicle, Gautier de Lille,
dit Gautier de Chtillon, en Bulletin de lAssociation Guillaume Bud
(1967) 95-117.
H i g h e t , G ., The classical tradition (N u e v a Y o r k 1957). H a y tra d u c c i n
e sp a o la , 2 vols. (M x ico 1954).
H i l k a , A., S c h u m a n n , O ., y B i s c h o f f , B ., Carmina Burana, 2 vols.
(Heidelberg 1930-1970).
H la w its c h k a , E., Studien zur Abtissinen von Remiremont (Saarbrcken
1963).
J a k s o n , J. H., The interpretation of medieval lyric poetry (Columbia U.P.,
1980).
J a k s o n , W., The medieval Pastourelle as a satirical genre, en
Philological Quarterly XXXI 4 (1952) 156-70.
J e a n r o y , A., Les origines de la posie lyrique en France au Moyen Age, 4.a
ed. (Pars 1965).
J o n e s , W. P., The Pastourelle. A Study of the origins and tradition o f a lyric
type (Harvard-Oxford 1931).
L a c h m a n n , K ., y H a u p t , M ., Des Minnesangs frhling, ed. p o r..., 3.a
ed. de C. V. Kraus, Leipzig 1940.
L a is t n e r , L., B r o s t , E., y B u l s t , W., Carmina Burana. Leider der
Vaganten, 5.a ed. (Heidelberg 1974).
L a n g l o i s , V ., L a litt r a tu r e g o lia rd iq u e , e n Revue Bleue 50-51
(1982).
L a n g o s c h , K., Lyrische Anthologie der Lateinischen Mittelalters mit deutschen
Versen (Darmstadt 1968).
(ed.) Mittellateinische Dichtung. Auseewhlte Beitrge zu ihrer Erfoschune
(Darmstadt 1969).
Lateinisches Mittelalter. Einleitung in Sprache und Literatur (Darmstadt
1969).
Hymnen und Vagantenlieder, 3.a ed. (Darmstadt 1972).
L a t z k e , T., Die Carmina erotica der Ripollsammlung, M L J 10
(1975) 138-201.
L e G o f f , J., Kultur des europischen Mittelalters (Munich-Zurich 1970).
XVI Bibliografa

L e h m a n n , P., Pseudo-Antike Literatur des Mitteialters (Leipzig 1927).


L id a DE M a l k ie l , M . R., La tradicin clsica en Espaa (B a rce lo n a
1975).
L in d sa y , J., Medieval Latin Poets (L o n d res 1934).
L ip p h a r d t , W., Unbekannte Weisen z u den Carmina Burana, en
Archiv f i r Musikwissenschaft 12 (1955) 122-142.
L f s t e d t , E ., Late Latin (Oslo 1959).
L e RS, F ., Die deutschen Lieder der Carmina Burana (Bonn 1922).
M a n i t i u s , M ., Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, 3 vols.
(Munich 1 9 1 1 -1 9 3 1 : reimp. Munich 1964).
M ann; J., Satiric subject and satiric object in goliardic literature,
en Mittellateinische Jahrbuch 15 (1980) 63-86.
M a p , W., Poems of Walter Mapes, ed. de T. Wright (Londres 1841).
M a r i , G., I trattati medievali di rtmica latina (B o lo n ia 1980: re e d ic i n
a n a s t tic a d e la e d ic i n d e M il n d e 1899).
M a s s a , E ., Carmina Burana e altri canti della goliardica medievale (Roma
1979).
M c D o n o u g h , G . J,, The Oxford poems of Hugh Primas and the Arundel
lyrics (Toronto 1984).
M e n n d e z P i d a l , R ., Poesa juglaresca y juglares (M a d rid 1924).
M e y e r , W., Fragmenta Burana (B erln 1901).
Die Arundel Sammlung mittdlateinischer Lieder (Berln 1908, Darmstadt
1970).
M o n f r i n , J., Ablard: Historia calamitatum (P ars 1967).
M o r a l e j o , J. L., Cancionero de Ripoll (Annimo). Texto, trad., intr. y
notas de... (Barcelona 1986). Amplia bibliografa, p .129-143.
M u n a r i , F., Ovid im Mittelalter (Zurich-Stuttgart 1960).
N ic o l a u D O l w e r , L., Lescola potica de Ripoll en eis segles
X-XIII, Anuari de llstitut dEstudis Catalans VI (1915-1919) 3-84.
N o r b e r g , D., Manuel pratique de latin mdival (Paris 1968).
Introduction ltude de ta verification mdivale (Estocolmo 1958).
N o r d e n , E ., Die antike Kunstprosa (Leipzig-Berlin 1918). Hay traduc
cin italiana de . Heinemann Campana (Roma 1986), con bi
bliografa aggiomata, p .l 164-1185.
N o v a t i , F., Carmina Medii Aevi (Florencia 1883: reimpresin Turin
1961).
O u l m o n t , L .^ Les dbats du clerc et du chevalier dans la littrature potique
du Moyen Age (Paris 1911).
P aden, J r ., W. D., The Literary Background of the Pastourelle,
en Acta Conventus Molatini Looaniensis (Lovaina 1973), 467-473.
P a r a v ic in i , A., Carmina Ratisponensia (Heidelberg 1979).
P a r , G.; .B r u n e t , A.; T r e m b l a y , P ., La rsistance du X I I e sicle. Les
coles et lenseignement (Paris-Ottawa 1993).
P a r l e t t , D ., Selections from the Carmina Burana (Harmondsworth
1986).
P a s c a l , C., Poesa latina medievale (Catania 1907).
Letteratura latina medievale. Nuovi saggi e note criliche (C a ta n ia 1909).
Bibliografia XVII

Raby, F. J. E., A history of secular latin poetry in the Middle Ages, 2 vols.,
2.a ed. (Oxford 1957). Amplia bibliografia en el vol.II, 361-399.
R ico, F., Un poema de Gautier de Chtillon: fuente, forma y
sentido de Versa est in luctum, en Etudes de Philologie Romane et
dHistoire Littraire offertes Jules Horrent (Iieja 1980), 365-78.
R ic h e , P., coles et enseignement dans le Haut Moyen Age, 3.a ed. (Paris 1989).
ducation et culture dans lOccident barbare, V Ie-V IIIe sicles (Paris
1973).
Rigg, A. G., Golias and the other pseudonyms, en Studi medievali
18 (1977) 65-109.
Rossi, P. (ed.), Carmina Burana (Miln 1989).
S a n t a n g e l o , S., Studio sulla poesa goliardica (Palermo 1902).
S ayce , O., The Mediaeval German lyric (Oxford 1982).
S c h il s , L., Commodien pote rythmique, en Neophilologus 15
(1929) 51-56.
S c h m e id l e r , B., Die Gedichte des Archipoeta (Leipzig 1911).
S c h m e l l e r , J . A., Carmina Burana (S tu ttg a rt 1847. Reediciones en
1883, 1894, 1904, 1928, 1960).
S e s in i , V., Poesa e musica nella latinit cristiana dal I I I al X secolo (T u rin
.1949).
S ik es , J. G., Peter Abailard (Cambridge 1932).
S pies , A., Militat omnis amans, Diss. (Tubinga 1930).
S p it z m u l l e r , H., Posie latine chrtienne du Moyen ge (Brujas 1971).
Amplsima bibliografa, p. 1891-1979; es la quinta parte, que lleva
por ttulo Elments de Bibliographie.
S t r e c k e r , K., Die Cantadbridger Lieder: Carmina Cantabrigiensa (Monu
menta Germaniae Historica. Scriptores rerum Germanicarum in usum scho
larum separatim editi 40 (Berln 1926 = 1979).
Walter von Chatillon und seine Schule, en Zeitschrift fiir deutsches
Altertum und deutsche Literatur 64 (1927) 97-125, 161-189.
Die Apocalypse des Golias (Roma-Leipzig 1928).
Die Cambridge lieder (Berlin 1926).
Die Apocalypse des Golias (Roma-Leipzig 1941).
Introduction to Medieval latin, trad. ing. de R. B. Palmer (Berlin
1957).
Symonds, J. A., Wine, Women and Songs, 2.a ed. (Londres 1925). .
Moralisch-Satirische Gedichte Walters von Chatillon (Heidelberg 1929).
SzVERFFY, J., Die Annalen der lateinischen Hymnendichtung, 2 vols. (Ber
lin 1964-65).
Peter Abelards Hymnarius Paraelitens. An annoted edition with introduc
tion, 2 vols. (Albany 1975).
Weltliche Dichtungen des Lateinischen Mittelalters. Ein Handbuch. I. Von
den Anfngen bis zum Ende der Karolingerzeit (Berlin 1970).
T a v a n i , G., Il debattito sui clerico e il cavaliere nella tradizione
mediolatina e volgare, en Romanistiches Jahrbuch 15 (1964) 51-84.
U n g e r , H., De Ovidiana in carminibus buranis... imitatione. Diss. (Berlin,
Estrasburgo 1914).
Bibliografa

V a lo us, G. DE, Divertissements de clercs: la posie amoureuse (Copenhague


1956).
V e r n ie r , 'L., Notes sur Commodien, en Revue de Philologie 15
(1891) 117-130.
V o l l m a n , B. K. (ed.), Carmina Burana (Francfort 1987).
V u o l o , E. P., Iam, dulcis arnica, venito; en Cultura Neolatina X 1
(1950) 5-25.
W a d d e l l , H., Medieval latin lyrics (Londres 1929).
The Wandering Scholars, 6.a ed. (Londres 1932).
WALSH, P. G., Golias and goliardic poetry, en Medium aevum 52
(1983) 1-9.
Andreas Capellanus, On Love, ed. by... (Londres 1982).
Love lyrics from Carmina Burana. Ed. and transi, with a commentary
by... (Chapel Hill-Londres 1993).
Thirty poems from the Carmina Burana (Bristol Classical Press, 1993).
Amor Clericalis, en Author and Audience in Latin Literature, ed. de
T. Woodman and J. Powell (Cambridge 1992) 189-203.
Courtly love in the Carmina Burana. Inaugural lecture (Edimburgo
1971).
W alter o f C h t il l o n , Die Lieder Walters von Chtillon in der Hand
schrift 351 von St Omer. Ed. de K. Strecker (Berln 1925).
Carmina. Ed. de K. Strecker, como Moralisch-satirische Gedichte Wal
ters von Chtillon aus deutschen, englischen, franzsischen und ita-
lianischen Handschriften (Heidelberg 1929).
Alexandreis. Ed. de M. L. Colker, como Galten de Castellione,
Alexandreis (Padua 1978).
W a l t h e r , H., Das Stretigedicht in der lateinischen Literatur des Mittelalters
(Munich 1920).
W a t e n p h u l , H., y K r e f e l d , H., Die Gedichte des Archipoeta (Heidel
berg 1958).
W a t s o n , P., Puella and V irg o , en Glotta L X I (1983) 119-43.
W h ic h e r , G., The Goliard Poets (Cambridge, Mass. 1949).
W il m a r t , A., Pomes de Gautier de Chtillon dans un manuscrit
de Charleville, en Revue Bndictine 49 (1937) 121-69 y 322-65.
W r ig h t , F. A., y S in c l a ir , T. A., A History o f later latin literature from
the Middle o f the Fourth to the End of the Seventh Century (Londres
1931-1969).
W T h ., The latin poems commonly attributed to Walter Mapes (Lon
r ig h t ,
dres 1841: reimpr. Hildesheim 1968).
Z ey d e l , E. H., Vagabond Verse: Secular Latin Poems of the Middle Ages
(Detroit 1966).
J. M., Alan o f Lilles Grammar o f Sex. The Meaning o f
Z io l k o w s k i ,
Grammar to a Twelfth-Centuy Intellectual (Cambridge, Mass. 1985).
Avatars of ugliness in Medieval Literature, en The Modem Lan
guage Review 79 (1984) 1-20.
Classical influences on Medieval latin views of poetic inspira
tion, en Latin Poetry and the Classical tradition.
B I B L I O G R A F I A DE LAS N O T A S

A b r a h a m s , P., le s oeuvres potiques de Baudri de Bourgueil (Pans 1927).


B a r d o n , H., La littrature latine inconnue, 2 vols. (Paris 1956).
B a r t h o l o m a e i s , V., Rime giullaresche e popolari dItalia (B olonia 1926).
B o h m e , Y ., Orpheus der Snger und sane 'eit (B erln 1979).
B MER, A., Das Vagantenlied von Phyllis und Flora nach einer
Niederschrift des ausgehenden 12. Jahrhunderts, en ^eitschr. fr
deutsches Alt 56 (N.S. 1919) 217ss.
B o s s u a t , R ., Anticlaudianus (Paris 1955).
B u l s t , W., Liebesbriefgedichte Marbords, en Liber Floridus. Hom
mages P. Lehmann (Saint Ottilien 1950).
C h a m b e r s , E. K., The medieval stage, 2 vols. (Oxford 1963).
C h e v a l ie r , V., Posie liturgique traditionnelle de lEglise Catholique en Oc
cident (Tournai 1894).
F o e r s t e r , W., y K o s c h w i t z , E., Altfranzsisches bungsbuch (Leipzig
1915).
G a s e l e e , S., The Oxford Book of medieval latin verse (Oxford 1928).
G r e m a s c h i , G ., Orbis Christianus (Brgamo 1949).
G u t h r i e , W. K. C., Orpheus and the Greek religion (Londres 1952).
H a u r a u , B., Les mlanges potiques dHildebert de Lavardin (Paris 1982).
Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibliothque Nationale,
6 vols. (Paris 1890ss).
L e h m a n n , P., Parodistiches Texte. Beispiele zur lateinische Parodie im Mittel
alter (M u n ic h 1923).
L e s k y , A., Historia de la literatura griega, trad, espaola (Madrid 1968).
L ew is, C. S., The allegory of love (Oxford 1936).
M a n i t i u s , M ., Die Gedicht des Archipoeta (M u n ic h 1913).
Zur poetische Literatur aus Bruxell, en Neues Archiv 39 (1914)
161ss.
M a r c o s C a s q u e r o , M . A., Repertorio de verbos latinos para ex
presar voces de animales, en Estudios humansticos Filologa 11
(1989) 117-29.
M e r i l , E. d u , Posies indites du Moyen ge (Paris 1854).
Posies populaires latines antrieures au X I I e sicle (Paris 1843).
Posies populaires latines du Moyen Age (Paris 1847).
M e y e r , W ., Gesammelte Abhandlungen zur mittellateinischen Rhythmik,
2 vols. (Berln 1905).
M i c h e l , A., In hymnis et canticis. Culture et beaut dans lhymnique chrtien
ne latine (Lovaina 1978).
M o n e , F. J., Lateinische Hymnen des Mittelalters, 3 vols. (Friburgo en Br.
1853-1855).
XX Bibliografia de las notas

M oos, V o n P., Hildebert von Lavardin, 1056-1113 (S tu ttg a rt 1965).


M u n a r i , F., Marci Valerii Bucolica (Florencia 1855).
O g l e , M. B., Rodolfi Tortam Carmina (Roma 1933).
O r o z R e t a , J . , E l g e n io p a re m io l g ic o d e S a n A g u stn , e n San
Agustn. Meditacin de un Centenario (S a la m a n c a 1987), 93-125.
OsTERNACHER, J., TheoduU Ecloga (Urfahr 1902).
Pow iCK E, F. M., Gerald o f Wales (Londres 1928).
R aby , F. J. E., Turris Aiicie, en Speculum 7 (1932) 394.
Surgens Manerius summo diluculo, en Speculum 8 (1933) 204-208.
Philomela praevia temporis amoeni, en Mlanges de Ghellink
(Gembloux 1951), vol.II, p.436ss.
The Oxford book of medieval Latin verse (Oxford 1961).
S c o t t , A. ., Hildeberti Cenomanensis episcopi Carmina minora (Leipzig
1969).
S p a n k e , H., St Martial-Studien, en Zeitschrift f r franzsische Sprache
und Literatur 54-55 (1932).
S t r e c k e r , K., Die Lieder Walters von Chatilion in der Handschrift 351 von
St. Omer (Berln 1925).
Moralisch-Satirische Gedichte Walters von Chatillon (Heidelberg 1929).
Die Tegernsees Briefsammung (Berlin 1925).
Leoninische Hexameter und Pentameter in 9. Jahrh., en M us
Archiv der Gesellschaft f r ltere deutsche Geschichtskunde 44 (1922)
p.213ss.
T o b l e r , A., Streit zwischen Veilchen und Rose, en Archiv f r das
Studium der neueren Sprachen und Literaturen 90 (1983) 152ss.
V a t a s s o , M., Contributto alia storia della poesa rtmica latina
medievale, en Studi medievali 1 (1904) 124ss.
V e c c h i , G., Sequenza e lai: A proposito di un ritmo di Abelardo,
en Studi medievali 16 (1943-1950) 86ss.
Pietro Abelardo: L Planctus (Mdena 1951).
Osservazioni ritmico-meliche sullAlba bilingue del cod. Vat.
Reg. 1462, en Studi medievali 18 (1952).
Poesa latina medievale (Parma 1958).
VlNAY, G., Ugo Primate e lArchipoeta: Ricerche, en Cultura Neo
latina 9 (1949) 5ss.
V r o o m , H., Le psaume abcdaire de saint Augustin et la posie latine
rhythmique (Nimega 1933).
W a t t e n b a c h , W Parodies des Doctrinale, en Anzeiger f r Kunde
der deutschen Vorzeit 22 (1875) 150ss.
W il m a r t , A., Lart potique de Geoffroi de Vinsaug et les commen
taires de Barthlmy de Pise, en Revue Bndictine 41. (1929) 271ss.
Le Florilge mixte de Thomas Bekynton, en Medieval and Renais
sance Studies 4 (1956).
W r ig h t , T., Anglo-latin Satirical Poets (Londres 1872).
Y a r z a , G.y Carmina Burana (Barcelona 1978).
Z e n g h e l s , C., Le feu grgeois et les armes feu des Byzantins, en
Byzantion 7 (1932) 265ss.
P R I N C I P A L E S S I GLAS E M P L E A D A S

CB Carmina Burana, ed. Deutscher Taschenbuch Verlag,


5.a ed. (Munich 1991).
Auct. Ant. Auctores Antiquissimi, de MGH.
M GH Monumenta Germaniae Historica.
p paroxtona, por extensin, palabra grave o llana,
pp proparoxtona, por extensin, palabra esdrjula.
PL Patrologa Latina, d e M ig n e .
PLAC Poetae Latini Aevi Carolini, de MGH.
AH Analecta Hymnica Medii Aevi.
INTRODUCCION GENERAL
1. D E LA P O E S IA M E T R IC A A LA R IT M IC A

D u ran te los grandes siglos de la poesa clsica, la poesa


era m trica, es decir, se fu n d ab a en la alternancia de slabas
largas y breves, efectiva en la fonologa de la lengua, ya que
la cantidad de las vocales diferencia p alabras escritas de la
m ism a m anera: mlus, mala (malo, males) frente a mlus, mala
(m anzano, m anzana), kpores (gracejos) frente a lepores (liebres).
U n verso latino estaba constituido p o r cierto nm ero de pies,
cada uno de stos form ado de u n tiem po fuerte y u n tiem po
dbil. El lugar de las largas y las breves caracterizaba cad a
tipo de pies. La v ariedad de com binaciones de pies en el
interior del verso, y de versos en el interior de las estrofas, con
las sustituciones posibles y el ju eg o de las cesuras, com unicaba
a este sistem a potico su riqueza y su diversidad.
Pero a p a rtir del siglo I de n uestra era, el acento de la
p alab ra que no tena im portancia alguna en u n verso lati
no , de m usical que era, se convirti cada vez m s claram ente
en un acento de intensidad. Y al m ism o tiem po la distincin
de las slabas largas o breves se debilit en la lengua hablada,
y con ello el sistem a potico se vio am enazado en su esencia
misma. L a correccin prosdica, incluso p a ra los lectores c a
paces de percibirla, p erd a su valor esttico y se reduca a u n a
simple norm ativa, que se ap ren d a en las escuelas. Poco a poco
se fue creando u n sistem a conform e con la irresistible evolucin
de la lengua. L a desaparicin del sistem a m trico d a lugar al
sistema rtm ico, que se funda, en vez del acento cuantitativo
de las palabras, en el n m ero de slabas y no en su cuantidad.
Poco a poco adquiere im portancia la asonancia y la rim a,
aunque stas no sean exclusivas del verso rtm ico *.
C undo se puede hab lar realm ente de la poesa latina
medieval? R a b y h a pensado que la poesa latin a m edieval
com ienza a m ediados del siglo III con C om odiano de G aza,
cuyos extraos versos p reten d an la instruccin de oyentes
carentes de cultura 2. Agustn constata u n hecho q u e afecta a

1 C h . B o u r g a in , Posie Lyrique Latine du Moyen Age, textes prsents et


traduits par... (Paris 1989).
2 F. J. E. R aby , The Oxford Book of Medieval Latin verse (Oxford 1961), p.X .
Sobre C om odiano, cf. F. J. E. R aby , A Histoy of Christian-Latin Poetry (Oxford
1953), p. 11 ss.
4 Introduccin general

los habitantes de Africa, que no distinguen las slabas largas y


las breves 3. Y el obispo de H ipona, p a ra p o d er ed ucar a los
cristianos faltos de instruccin, les ofreci el Psalmus abecedarius
contra partem Donati, con el que los prevena contra los errores
de los donatistas 4.
L a prim itiva poesa latina m edieval, tan to la cristiana
com o la p ag an a, es o b ra de escritores form ados en las escuelas
de gram tica y de retrica, escuelas cuya tradicin continuar,
con cam bios y modificaciones, a lo largo de to d a la E dad
M edia. C om o h a sealado R aby, p a ra los poetas de la an ti
gedad clsica latina, com o p a ra sus sucesores m edievales, la
poesa era u n a ra m a de la retrica. Sus norm as estaban bien
definidas y eran aprendidas m ediante u n a larga p rctica y la
im itacin de los m ejores m odelos 5.
Al sirio C om odiano, segn h a observado A lain M ichel,
m uchos le echan en cara las num erosas faltas de prosodia que
com ete, sin d u d a voluntariam ente, y el afn p o r reem plazar
de form a sistem tica el hexm etro clsico p o r u n esqueleto
rtm ico en el que no q u ed a sino u n a reparticin aproxim ativa
de los acentos, cosa que se rep etir en la poesa m edieval,
aunque en este caso de u n a m a n e ra inconsciente p o rq u e se h a
ido perdiendo el dom inio de la prosodia la tin a 6. A cam bio del
em pleo exacto de las cantidades latinas tradicionales, los a u
tores medievales utilizarn otras form as de poesa, com o vere
mos m s adelante. D a r n paso al virtuosism o de la com posi
cin: los acrsticos, telsticos y otros artificios con que logran
com pensar las faltas de prosodia.
Y a desde tiem pos de san Agustn, la poesa tiende a olvidar
el carcter cuantitativo de las p alabras p a ra convertirse en algo
rtm ico. C om o ya lo hem os indicado p a ra C om odiano, el
pueblo africano n o d a espontneam ente la cu an tid ad exacta a
las diferentes slabas, y se equivoca consciente o inconsciente
m ente. C om o se p u ede deducir de unas frases de san Agustn,
las personas cultas siguen estando atentas a la disposicin
general de las palabras en el verso, a la reparticin de los

3 De doctr. christ. 4,10,24: Los odos africanos no distinguen entre slabas


breves y largas.
4 Cf. H . V r o o m , Le psaume abcdaire de saint Augustin et la posie latine
rhythmique (Nimega 1933). Se observa generalm ente la elisin. C ada verso
tiene 16 slabas, divididas p o r igual por la cesura.
5 Cf. R aby , The Oxford Book, p.X -X I.
6 Cf. A. M ic h e l , In hymnis et canticis. Culture et beaut dans lhymnique
chrtienne latine (Lovaina 1978), p.55.
1. De la poesa mtrica a la rtmica 5

acentos, hasta el p u n to de que u n ritm o fundado esencialm en


te sobre el nm ero de las palabras y sobre la reparticin de
las slabas sustituye a la m trica clsica 1.
Es el m ism o A gustn quien nos lo dice en su obra De
musica. El m aestro pregunta: Dim e, ah o ra, en lo que respecta
al sonido del verso, qu diferencia h ay cuando digo rma
mmmqe cano, Trie qui pm s ab rts y cuando digo qui p m ls
ab os {Aeri. 1,1). A lo que responde el discpulo: A m, en
realidad, p o r lo que se refiere a esa m edida, m e suena lo
mismo 8. Y la explicacin es que el m aestro ha pronunciado
las palabras primus y primis de la m ism a m an era, com o se haca
norm alm ente, cuando en realidad la p a la b ra pnm us consta de
slaba larga y breve, m ientras que primis tiene las dos slabas
largas.
Es u n fenm eno evidente a todas luces la p rd ida de la
conciencia cuantitativa del verso latino. P o r ejemplo, en su
Carmen Apologeticum, del citado G om odiano, escrito en hexm e
tros, de los 1.066 versos, tan slo 26 son cuantitativam ente
perfectos 9. P o r lo general, G om odiano observa y m antiene las
distinciones cuantitativas en las slabas acentuadas, pero las
descuida conscientem ente en las slabas n o acentuadas. T ra ta
de term in ar sus versos con u n espondeo precedido de u n
dctilo, pero esos finales, cuando son correctos, lo son sola
m ente desde el principio acentual. Introduce, adem s, el p rin
cipio de la rim a, apenas conocido en el verso latino. E ntre los
escritores clsicos y preclsicos, la rim a h ab a sido ms bien
rara, y cuando aparece es accidental, aunque en algunos casos
se debe a efectos retricos. La rim a de C om odiano es m uy
rudim entaria y se reduce a -e y -ae, p ero es evidente que el
poeta la em plea voluntariam ente y com o u n adorno de estilo.
Sus versos contienen dos de las caractersticas del verso latino
medieval: el acento y la rima.
H em os aludido antes a u n a o b ra de san A gustn que es
indispensable p a ra la historia de la versificacin latina. Nos
referimos al Psalmus contra partem Donati o Psalmus abecedarius 10

7 Cf. A. M ic h e l , o .e ., p .6 9 .
8 De musica 2,2,2.
9 Sobre la m trica de Com odiano puede verse L. V e r n ie r , Notes sur
Com m odien, en Revue de Philologie 15 (1891) 117-130; F. H a n ssen , De arte
metrica Commodiani (E strasburgo 1881); L. ScHiLS, C om m odien, pote
rhythm ique, en Heophihlogus 15 (1929) 51-56.
10 V er H . V r o o m , Le psaume abcdaire, que ofrece un estudio m uy
acertado sobre la obra de san Agustn.
6 Introduccin general

Se tra ta de u n p o e m a en veinte estrofas, e n las que el prim er


verso com ienza con u n a letra del alfabeto, de la A h asta la V,
com o tenem os en los salmos alfabticos de la Biblia. A estas
veinte estrofas sigue u n a serie de treinta versos, que constitu
yen el eplogo. C a d a estrofa v a p reced id a de .u n verso de
ritornello que A gustn llam a hypopsalma u . N o es posible
reducir los versos del salm o agustiniano a las reglas clsicas
del tetrm etro trocaico. Al contrario, no h a y que olvidar que
el m ism o A gustn seal que no se quiso som eter a ninguna
de las reglas de la prosodia clsica 12.
E l Salmo abecedario no seala ningn rasgo de m etro ni de
prosodia; slo en apariencia se pued e considerar com o tetr
m etro trocaico. Se tra ta de u n verso nuevo, con u n nm ero
constante de slabas, u n a cesura regular, dos acentos fijos y la
rim a o asonancia com n p a ra todos los versos del p oem a. A
veces el segundo hem istiquio rim a con el prim ero. L a penl
tim a slaba de cada hem istiquio lleva siem pre el acento tnico,
es decir, es proparo x to n a. A unque los diferentes elem entos ya
existan antes de san A gustn, nuestro a u to r h a logrado fundir
arm nicam ente estos elem entos disem inados y co n ellos h a
conseguido u n verso nuevo, construido segn u n a tcnica
especial y constante, extraa a todo principio de m trica
cuantitativa o prosdica. Este fenm eno abre u n a va nueva
al arte de la versificacin que, a travs de u n a larg a tradicin
m edieval, acab ar en nuestra versificacin m od ern a 13.
A ntes de ex poner los tipos de versos que encontram os en
la poesa m edieval algunos de cuyos ejemplos recogem os en
nuestra antologa querem os sealar, com o de pasada, algu
nas producciones curiosas de los llam ados versos recu rren
tes, es decir, que se p u e d e n leer en am bas direcciones, del
tipo de stos de Sedulio:

R o m a tibi subito m otibus ibit am o r 14


Sole m edere pedes, ede perede melos.

11 Retract. 1,20. Cf. U. M o r ic c a , S. Agostino: L uomo e lo scrittore (Turin


1930), p.252-253.
12 As lo afirm a el mismo Agustn: Quise com poner esta obra sin
som eterm e a ningn gnero de poesa, no fuera que la necesidad m trica me
obligara a em plear algunas palabras que no se em plean vulgarm ente (Retract.
1, 20 ).
13 As observa el citado M oricca, o.e., p.254.
14 Em plea el prim er verso el autor annim o de los Carmina mutinensia. V er
n.18, 12 de nuestra antologa, p. 148.
I. De la poesa mtrica a la rtmica 7

Sedulio escribe o tra clase de versos recurrentes, en los que


ya no slo las letras, sino las p alabras se p u ed en leer en am bos
sentidos. H e aqu u n ejemplo:

Praecipiti m odo quod decurrit tram ite flum en


tem pore consum ptum iam cito deficiet.

Ledo al revs, este dstico conserva su m etro y el m ism o


sentido:

Deficiet cito iam consum ptum tem pore flum en


tram ite d ecurrit q u o d m odo praecipiti.

U n ejem plo curioso de estos versos recurrentes o reciproci lo


tenem os en unas canciones que corran de b o ca en b o ca
despus de la eleccin del p a p a C lem ente IV (1265-1268).
A qu las palabras son las mismas, p ero el sentido es totalm ente
diferente. El hom enaje al P ap a de los prim eros versos se
convierte en lo contrario, con el correspondiente cam bio en la
puntuacin:

Laus tua, n o n tu a fraus, uirtus, n o n copia rerum


scandere te fecit hoc decus exim ium .
P auperibus tu a das, n u m q u am stat ian u a clausa,
fundere res quaeris nec tu a multiplicas.
C onditio tu a sit stabilis. N o n tem pore p aru o
uiuere te faciat hic D eus om nipotens.

Si a h o ra leemos ese elogioso hom enaje al P apa com enzan


do p o r el final, cam biando la puntuacin, p ero conservando
los dsticos, tenem os que el resultado es totalm ente contrario
en lo que se refiere a los buenos deseos de los rom anos:

O m nipotens D eus hic faciat te uiuere paru o


tempore! N o n stabilis sit tu a conditio!
M ultiplicas tu a nec quaeris res fundere; clausa
ian u a stat, n u m q u a m das tu a pauperibus.
Exim ium decus hoc fecit te scandere rerum
copia, n o n uirtus, fraus tua, non tu a laus 15

15 Estos versos se han impreso varias veces, por ejemplo en Wiener Bltter
f i r die Fremde der Antike 3 (1925) 114.
8 Introduccin general

Los estudiantes form ados en las escuelas de los rtores


aprendieron todos esos artificios de versificacin, com o si de
literatura seria se tratara, U n alum no de A lcuino, llam ado
R b a n o M a u ro (776/84-856), es au to r de u n libro D e laudibus
sanctae Crucis 16, u n a de las cum bres del llam ad a carmen figura
tum, que quizs no tiene parecido en toda la literatu ra univer
sal, si exceptuam os el Panegrico de Constantino de Publilio O p-
taciano Porfirio 17, que podem os ad m irar en el tom o 19 d e la
Patrologa latina de M igne. Si, com o obras literarias, tanto el De
laudibus sanctae Crucis com o el Panegrico de Constantino no tienen
valor alguno, con todo, no podem os p o r m enos de ad m irar la
paciencia y los aciertos de estos dos autores, a los que ten d ra
mos que a ad ir tam bin a V enancio F ortunato, au n que bas
tante m enos im portante. Los tres, Publilio O p tacian o Porfirio,
V enancio F o rtu n ato y R b an o M au ro , com ponen la cadena
de autores de Carmina figurata, que va del siglo IV al siglo IX.
D entro de este tipo de versos, recordem os tam bin entre
otros, p a ra term inar, a u n p o eta llam ado Flix, au to r de unos
epigram as sobre los baos de A liana, construidos p o r orden
del rey T rasam undo. El ltim o de esos epigram as consta de
doce hexm etros, cada uno de los cuales consta de 36 letras,
y entre todos constituyen u n acrstico, u n m esstico y un
telstico, que form an la frase: Thrasamundus cunta innovat Vota
serenans. H e aqu el texto 18:

16 D e esta famosa obra de R bano M auro tenemos u n a edicin muy


reciente, realizada sobre el m anuscrito 223 de Amiens, por M ichel Perrin
(Paris-Amiens 1988). El ms. de R bano M auro de Amiens, al decir del editor,
il est avant tout u n trs bel objet, p.7. Digamos tam bin que su edicin es
realm ente una obra de arte.
17 Adems de la edicin de la Patrologa Latina, el Panegrico de Optaciano
Porfirio fue editado por Elsa Kluge (Leipzig 1926). Se h a observado que el
poem a 2 de Porfirio es u n gnero de poem a figurado, que no es imitado por
R bano M auro, el cual, al parecer, tam poco hace alusin alguna a los carmina
figurata de Venancio Fortunato. Estos carmina de Venancio Fortunato se
encuentran en PL 88.
18 Lo tomam os de F. J . E. R aby , A history ojsecular latin poetry in the middle
ages, I, 2.a ed. (Oxford 1957), p. 114.
I. De la poesa mtrica a la rtmica 9

T ranq u illo n y m phae d e C u r r ite flu m in is , o rtV


H u c p r o b a fla g ra n ti sVccedite n u m in a P h o eb O
R u p ib u s excelsis u b i N u n c f a s tid ia s u rg u n T
A e q u a n tu r q u e p o lo t T is p r a e c e l s a la v a c rA
Sedibus, hic m agnis exA rdent m a r m o r a signiS,
A rd u a s u b lim e s p r a e v ln c u n t c u lm in a te rm a E
M u n e ra q u e exim ius ta N ti d a t lim in is a u c to R
V n ic a c o n tin u a e p ra e N o sc e n s p ra e m ia fam aE
N on hic flam ma nocet. V O tu m dinoscite carm eN ,
D isc ite v e l q u a n to v iV at sub gurgite LymphA.
V a n d a lic u m h ic ren o v A t caro de sem ine nom eN ,
S ub c u iu s titu lo m e riT is stat gratia factiS.

C on la decadencia de la literatu ra clsica, y con la desa


p aricin de las form as cuantitativas del verso con el p red o m i
nio de las form as acentuales, a que nos hem os referido an te
riorm ente, y de la que es m xim o exponente C om odiano, v a
a aparecer o tra clase de verso latino, fundado en el acento y
acom paado de nuevas caractersticas. Las secuencias m edie
vales, de m an era especial, prod u jero n u n a nueva extraa
form a de verso, u n a especie de p ro sa rtm ica, que en algunos
casos pudiera ser considerada com o el antecedente del verso
libre de nuestros das. El lector p o d r ver en esta o bra u n a
v ariedad ex tra a de tipos, clsicos y n o clsicos, que coexisten
ju n to s al travs de todo el perodo del latn m e d ie v a l19.
lie m o s querido exponer en esta introduccin lo que ser
p arte de la enseanza en las escuelas de los rtores y que
continuar en las escuelas m edievales, donde se va a cultivar
con sum o inters la lrica latina con preferencia sobre la pica,
que slo aparece en algunos casos aislados. Las fuentes p rin
cipales en que se form an los estudiosos m edievales son los
autores que acabam os de sealar, aunque no descartem os
otros de la poca clsica.
Los m onasterios y las escuelas palatinas sern los lugares
de donde saldrn los autores de los poem as m edievales. C on
Pipino e l Breve y su hijo C arlom agno se va a iniciar la
renovacin intelectual y m oral del clero y, con sta, la del

19 El problem a del renacim iento carolingio se resuelve en el sentido de


que ese m ovim iento tiene en cuenta la restauracin del hum anism o cristiano
de los siglos IV-V y, sobre todo, segn el ejem plo y direcciones de Casiodoro.
C on la reform a carolingia se h a conseguido una restauracin de los aspectos
clsicos, pero con form as y dentro del espritu cristiano, como h a observado
G. G r e m a s c h i , La lingua latina del medioevo, en Aevum (1957) p.430, n .l.
10 Introduccin general

pueblo, com o base indispensable p a ra la reform a general y


p a ra la elevacin espiritual de todo el pueblo. E n el famoso
captulo De scholis, de C arlom agno, que podem os considerar
com o la charta magna de la reform a carolingia, se afirm a que
un clero sin instruccin es incapaz de conocer la ley de Dios
y predicarla al pueblo 20. L a intuicin genial de C arlom agno
se lim ita a esto: a u n p ro g ram a de enseanza p rim aria, de
base gram atical.
D entro de la denom inacin de lrica latina m edieval,
hem os incluido los autores que van desde el siglo V I-V il, com o
V enancio F o rtu n ato o san C olum bano, h a sta el siglo XIII, con
A lan de Lille o Felipe el C anciller, incluyendo los num erosos
autores annim os de los Carmina Burana o de los Carmina
Riuipullensia y similares. C reem os que se tra ta de u n a seleccin
bien representativa de esta lrica latina m edieval, en su aspecto
profano, aunque algunos de los poetas sean igualm ente autores
de poem as sagrados y, com o tales, ap arecern tam b in en el
volum en II.

La versificacin m e d ie v a l

Q uerem os recoger en este a p artad o u n resum en de los


ejemplos que nos ofrece la poesa m edieval, que hem os re u n i
do en este volum en. H a y que n o ta r que, pese al a b an d o n o de
la poesa m trica p a ra d a r paso a la poesa rtm ica, los autores
siguen escribiendo a veces poem as al estilo antiguo, es decir,
siguen com poniendo hexm etros o dsticos elegiacos, sujetos a
las m ism as norm as de los autores clsicos.

Hexmetros. T enem os hexm etros, a veces con algunas


licencias, en los nm eros siguientes: 13, 14, 21, 54, 82, 125,
128, 129, 142. E n todos ellos se m antiene el esquem a conoci
do: - U U - u u - U U - u u - U U - u
Algunas veces encontram os lo que se h a llam ado hexm e
tro leonino, es decir, h exm etro con rim a in te rn a entre el
prim er hem istiquio y el final, y a veces con triple rim a interna.

20 Vase Capitularia regum Francorum, en M G H , ed. de A. Boredus, t.l.


Rmische Literatur, vol.4, pars 2, 166-170, donde se
S c h a n z - H o s iu s - K r g e r ,
ocupan de la fortuna de la obra de M arciano Capella. Cf. E. DE B r u y n e ,
Historia de la Esttica, trad, de A. Surez (M adrid 1963), t.l, p.447-486.
1. De la poesa mtrica a la rtmica 11

Ejemplos: 40, 41, 50, 81, 83. V olverem os m s abajo, p . 13-14,


a este tipo de verso leonino.

Dsticos elegiacos. Se llam an as p o r em plearse frecuente


m ente entre los autores de elegas. C on stan de u n hexm etro
y de u n p en tm etro , con este esquem a:

- uu - uu - uu - uu - uu u

- u u - u u - // - u u - u u u

Son abundantsim os en n uestra antologa, sin que hayam os


de darles n inguna preferencia. H e aqu algunos ejemplos: 1,
2, 3, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 15, 18, 22, 25, 29, 30, 42, 43, 45, 46,
48, 55, 62, 64, 73, 127, 130, 131.
Incluso no falta tam poco u n ejem plo de dsticos elegiacos
leoninos. Lo tenem os en el n.44.

Dimetros ymbicos. Acentuales, con este esquema:

u - u - u - u - (acatalctico)
u - u - u - u (catalctico)

Es el nm . 38 y el 23.

Estrofas mtricas. Im itan en casi todo alguna de las estrofas


m tricas de los autores clsicos. Es el n.24.

Adnico. Se le d a ese nom bre p o r poseer el esquem a del


lam ento p o r la m uerte p re m a tu ra de Adonis. R esponde al
esquema: - u u - u . A unque en la poesa clsica se sola
em plear com o cuarto verso de los sficos, aqu lo encontram os
en serie m onstica en el n.5.

Glicnico. Se em plea en series m onsticas, em pleado p o r


Gliconio, p o eta helenstico de poca no precisa, y de l
conserva el nom bre. Su esquem a es ste: - u - u u - u u. El
n.27 nos ofrece u n ejemplo.

Asclepiadeo. D ebe su nom bre a Asclepiades de Samos, que


vivi al principio del siglo III a. C. El asclepiadeo m en o r sigue
este esquem a: - -, - u u, - | - u u, - u u. T enem os u n ejem plo
en el n.120.
12 Introduccin general

Estrofa sfica. Esta estrofa h a sido im itada en lenguas


rom ances, tanto espaol com o italiano. C onsta de tres slicos
endecaslabos y un adnico. El sfico se em ple d u ran te toda
la E d ad M edia, especialm ente en com posiciones de carcter
religioso.

Estrofas seamciales. Llam am os de esta m an era a las estro


fas de m uy variado n m ero de versos, con rim a m uy variada,
a veces con rim a, y a veces sin ella, que im itab an las secuen
cias litrgicas o religiosas em pleadas en el servicio de la Iglesia
o en las funciones litrgicas. Son varios los casos que encon
tram os en n uestra antologa: 19, 33, 35, 47, 75, 109, 111, 112.

Estrofas vanas. Llam am os as a las que no en tran en


esquem a jo, sino que ofrecen v ariedad de nm ero de versos,
de nm ero de slabas, de rim as, etc. P o r eso no se pued en
catalogar d entro de u n esquem a. Son m uy abundantes en los
ejemplos que hem os recogido en nuestra obra: 34, 37, 49, 67,
70, 88, 89, 90, 96, 99, 102, 103, 105, 106, 109, 110, 113, 114,
116, 119, 124, 132, 136, 139, 141.

P o r lo que se refiere al nm ero de slabas, los poem as


recogidos ofrecen u n a variedad m uy am plia, y v an desde
versos de 6 slabas hasta versos de 15. A veces, versos de 8
slabas form an estrofas con otros versos de 4 slabas. Siem pre
con u n a variedad en cuanto a la sucesin de los diferentes
versos. V am os a recoger aqu algunos ejemplos, segn el
nm ero de las slabas de los versos.

Hexaslabos: 60, 107.

Heptasabos: 57, 58, 59, 63, 69, 71, 85, 94, 97, 100, 101,
126, 134, 138, 140.

Octoslabos: 7, 56, 68, 74, 79, 80, 92, 93, 95, 108, 115, 118,
122, 137.

Eneaslabos: 87.

Decaslabos: 84, 98, 117.

Endecaslabos: Algunos aparecen ms o m enos sujetos a la


cu antidad prosdica, otros siguen solam ente los acentos de las
slabas: 26, 28, 39, 104.
1. De la poena mtrica a la rtmica 13

Dodecaslabos: 12, 16, 17, 20, 31, 66. Algunos estn fo rm a


dos p o r dos hem istiquios de 5 + 7, y otros de 6 + 6.

Versos goliardos: Se aplica este nom bre a los versos de 13


slabas, form ados p o r dos hem istiquios de 7 + 6 slabas. Son
m uy abundantes. A lguna vez aparecen form ando u n a estrofa
m onorrim a. H e aqu los ejemplos ms claros: 51, 52, 61, 65,
72, 75, 77, 78, 86, 91, 135.

Pentadecaslabo, form ado p o r dos hem istiquios de 8 + 7


slabas. Ejem plo, el 32.

Rim a leonina: A parece p o r doquier, en la poesa medieval


de los siglos X -X I, la rim a leonina, cuyo nom bre se debe a un
cannigo de San V ctor, de Pars, llam ado Len. La rim a
simple, en aquella poca, invade los m etros clsicos, y los
m aestros ensean a sus alum nos los artificios m ediante los
cuales la rim a p o d a ser insertada en los hexm etros y en los
pentm etros. Al sentir del g ran estudioso de la poesa latina
de la E dad M edia, F.J.E. R a b y 21, el inventor de la ria
leonina difcilm ente puede ser considerado com o u n bienhe
chor de la poesa medieval. E sta rim a, en lneas generales, es
uno de los artificios m enos brillantes en m anos de los poetas.
E n la poesa del siglo X I, la rim a constituye u n a constante
b arrera con tra la sim plicidad y la claridad de expresin. N o
hay n ad a ms inelegante, afirm a el m ism o R aby, que un largo
poem a con rim as leoninas de u n a slaba que slo vara con la
aparicin de m eras asonancias.
L a rim a leonina, aunque de m an era espordica, aparece
en los autores clsicos, y es m uy frecuente entre los poetas de
la baja latinidad. P o r ejemplo, Sedulio la em plea constante
m ente en su Carmen Pascale. D esaparece en las obras de los
poetas neoclsicos de la poca carolingia, aunque se m antiene
en Reim s y en los alrededores de esta ciudad, p a ra volver a
aparecer de nuevo en el siglo IX , e im ponerse a finales del
mismo. E n el transcurso del siglo X , algunos autores, com o
Rosvita, la usan con frecuencia 22. O tros no hacen tanto caso
de esta rim a. El siglo X II, caracterizado p o r u n a vuelta a los
m odelos clsicos, no le d a im portancia, y algunos poetas, com o

21 A history o f secular Latin poetr)/ in the middle ages (Oxford 1957), vol. II, p .l.
22 K. S t r e c k e r , Leoninische H exam eter und Pentam eter in 9. Jahrh.,
p.213ss.
14 Introduccin general

G ualtero de C hatilln, la evitan sistem ticam ente, tendencia a


la que se opone vigorosam ente M ateo de V endm e 23.
P a ra algunos poetas, la rim a era u n ad o rn o del hexm etro,
y as aparecen rim as diversas, que d an origen a los hexm etros
caudati, constituidos p o r dos o varios hexm etros seguidos que
rim an entre s, los hexm etros cruciferi, o hexm etros de rim as
c ru z a d a s 24. E n nuestra antologa p o d r en co n trar el lector
ejem plos variados de estos hexm etros.
G om o pued e ap reciar el curioso lector, la v aried ad de las
com binaciones que nos ofrece la poesa lrica m edieval es
enorm e. Se ve que los poetas se h a n ap artad o , consciente o
inconscientem ente, de los m odelos que ofreca la m trica
clsica. A falta de las exigencias prosdicas, los poetas m edie
vales h a n inventado otras form as rtm icas que luego, al a p a
recer las lenguas rom ances, ofrecern el m odelo p a ra los
versos y las estrofas de estas lenguas.

2. C A R A C T E R IS T IC A S D E LA P O E S IA
L A T IN A M E D IE V A L

Antes de com enzar la exposicin de este captulo, creem os


que se hace necesario u n intento de clasificacin de la poesa
lrica m edieval en lo que se refiere a los vocablos m s im por
tantes que em plean los autores. C ontam os p a ra ello con u n
notable artculo de W arem an que puede servirnos p a ra esta
clasificacin 1.
Podem os establecer estas categoras:
1.a Poesa ertica, invitatio, elegas am orosas, salutatio,
panegricos.
2.a Poesa personal, de amigos, o rientada social o polti
cam ente; canciones de saludo (salutatio), panegricos, versos de
circunstancias, stiras o invectivas personales, sociales y polti
cas; poesas dedicatorias y epigram as epigrficos: dedicatio, tituli,
epithalam ium 2, epitaphium; canciones de danza y de taberna;
conflictus y altercatio.

Cf. E. F a ra l , Les arts potiques, p. 166ss.


24 Cf. W. M eyer, Gesammelte Abhandlungen, I, p.75ss.
1 P. W a r e m a n , Les dbuts du lyrisme profane au M oyen Age, en
Neophilologus 42 (1958) 89-107. V er p.102-106.
2 Lo encontram os en los estadios primeros; m s tarde ya resulta difcil
dar con este tipo de poesa.
2. Caractersticas de la poesa latina medieval 15

3.a Poesa varia: de la naturaleza, ancdotas y pequeas


narraciones: balada, fbula, ridiculum, enigm a, epigram as. A
estas m uestras h a b ra que a a d ir las glogas, pastorales
pastourelle y epstolas, etc.
D ronke h a pensado en u n a doble divisin de la poesa
medieval: culta y p o p u lar 3. A unque realm ente interesante, en
la m ayora de los casos es difcil precisar su sentido concreto.
La clasificacin de cada uno de los poem as individuales es ms
com plicada, ya que m uchos poem as com prenden ingredientes
de las diferentes categoras, y los poetas no se p reocupan, en
general, de las teoras literarias ni de las clasificaciones que
ahora establecen los estudiosos 4.
Nos vam os a lim itar a la exposicin de las caractersticas
puram ente externas de la poesa m edieval, que son com unes
a la poesa p ro fan a y a la religiosa. V am os a seguir en esto
los trabajos que h a llevado a cabo el gran especialista de la
versificacin latina m edieval, D ag N o rb e rg 5, y otros que se
h a n ocupado del tem a 6.
P or lo que se refiere a la prosodia y acentuacin latina, ya
hem os aludido a la p rd id a de la cuantidad entre el pueblo.
A esto tenem os que aad ir que slabas que, en la poca
clsica, eran largas o breves, en la poesa m edieval presentan
la cuantidad contraria, con las confusiones correspondientes.
Slabas breves en consonante seguida de -h pod an aparecer
com o largas, y as sern utilizadas p o r poetas com o D raconcio,
F ortunato y Rosvita. O tras veces reaparece el uso de conside
ra r la -s final com o m u d a despus de vocal breve, y con ello
no h a lugar la regla general de vocal seguida de dos conso
nantes es larga. Form as com o qusumus, grotum, adhrebo, coter-
nus, que tienen la slaba sealada com o larga p o r ser diptongo

3 P. D r o n k e , Learned Lyric and Popular ballad in the Early M iddle


Ages, en Studi medieiiali 17 (1976) Iss. Ms tarde fue incorporado en el
volumen The Medieval poet and his World (Roma 1984), p. 167-208.
* Cf. J. S z Ov r f f y , Secular latin lyrics and minor poetic forms o f the Middle ages:
A Historical survey and literary repertory from the tenth to the late fifteenth century, vol.I
(Concord 1992), p. 7.
5 Ver, sobre todo, La posie latine rythmique du Haut Moyen Age (Estocolmo
1954), 120 pp.; Introduction ltude de la versification latine mdivale (Estocolmo
1958), 218 pp.
6 N orberg trae una muy buena bibliografa en la obra ltimamente
citada, p .191-197. Es im portante la obra de E. N o r d e n , Die antike Kunstprosa
(Leipzig-Berlin 1918). H ay ediciones posteriores, y muy reciente una traduc
cin italiana: La prosa d arte antica, dal VI secla a. C. all'et delta Rinascenza
(Roma 1986). T iene una nota di aggiom am ento, p.971-1186.
16 Introduccin general

y com o tales ap arecen en la poesa clsica, son em pleadas


com o breves en la poesa medieval. Lo m ism o sucede con
slabas finales, n orm alm ente largas, que se em plean com o
breves. Y al revs, slabas breves aparecen com o largas. Nos
encontram os con lo que se h a calificado com o Scheinproso-
die o prosodia aparente.
Segn esta Scheinprosodie, casi todos los cam bios entre
slabas largas y breves son posibles y as las em plean realm ente
los poetas m edievales, com o aparece en los ejem plos que
recoge D ag N o rb erg 1. Segn este m ism o autor, en la poesa
m edieval ju e g a u n p ap el m uy im p o rtan te la sinresis o sinece-
sis y tam bin la diresis, lo m ism o que el hiato y la elisin,
que no observan las norm as establecidas y seguidas fielm ente
en la m trica de la poca clsica. As, n o es raro en co n trar
casos en que el p o eta em plea p alabras del tipo nescio, gladium,
bestiis, fieri, petiit com o bislabas, en vez de trislabas. R em itim os
al m ism o N o rb erg en lo que se refiere a este aspecto de la
m trica m e d ie v a l8, que difiere tan to de las norm as de la
m trica clsica.
Lo que en realidad corresponde y es verd ad eram ente
tpico de la poesa m edieval es la asonancia, la rim a y la
aliteracin. Es cierto que la rim a se dab a, aunque excepcio
nalm ente, entre los poetas clsicos. As, p o r ejem plo, C icern
nos h a conservado estos versos de Ennio:

C aelum mitescere, arbores mnescere


vites laetificae pam pinis pubescere
ram i b acaru m u b ertate incurracere9.

Y en la m ism a o b ra ciceroniana encontram os estos otros


versos de el m ism o Ennio:

haec om nia vidi inflammen,


P riam o vi vitam evitari
lovis a ra m sanguine tu rp a 10.

El m ism o C icer n no d u d a r en em plear la rim a o el


homoioteleuton retrico en u n pasaje en que hace subrayar a las
m usas las profecas de los libros sibilinos:

7 Cf. Introduction l'tude de h versification, p .7-28.


8 Cf. ibid., p.29-37.
9 Tuscul. 1,69.
10 Tuscul. 3,45.
2. Caractersticas de la poesa latina medieval 17

Ingentem cladem pestem que monebant,


vel legum exitium constanti voce fer ebant,
tem pla deum que adeo flammis urbem que iu b ebant,
eripere et stragem horribilem caedem que vereri,
atque haec fixa gravi fato ac fundata teneri n .

L a rim a o asonancia aparece tam bin, en algunas ocasio


nes, en la Eneida de Virgilio, aunque m uy raras veces, ya que,
al igual que otros poetas, el de M a n tu a no le conceda la
im portancia que ten d r entre los poetas medievales. E n las
frm ulas m gicas, en los encantam ientos, en las invocaciones,
en los proverbios, epitafios, dedicatorias, etc., la rim a consti
tuye uno de los elem entos esenciales. E n la o b ra de Virgilio
podem os en co n trar ejemplos bien claros de rim a, aunque no
sabem os si el poeta h a pretendido realm ente algn efecto
concreto. H e aqu algunos ejem plos tom ados de la Eneida:

Ipse hostis T eucros insigni laude fer ebat


seque ortum an tiq u a T eu cro ru m stirpe vo leb a t 12.

Ipsu m inter pecudes vasta se mole moventem


pastorem Polyphem um et litora n o ta p et entem 13.

H a u d aliter terras inter caelum que volabat


litus harenosum ad Libyae, ventosque secabat 14.

H aec tam multiplici populos serm one replebat


gaudens, et p ariter facta atque infecta canebat 15.

L uderet Aeneas, qui te tam en ore rcerret,


non equidem om nino capta ac deserta videret,
dixerat. Ille Iovis m onitis im m ota ten ebat
lum ina et obnixus cu ram sub corde prem eb a t ,6.

E t si continuo victorem ea cura sub isset


ultim us ille dies bello gentique fu isset 17.

11 Cit. por N o r d e n , La prosa darte, p.845-46,


12 Aen. 1, 625-26.
13 Aen. 3, 656-57.
14 Aen. 4, 256-57.
15 Aen. 4, 189-90.
16 Aen. 4, 329-32.
17 Aen. 9, 757-58.
18 Introduccin general

Casos com o los que acabam os de sealar h ay unos 35. Si


tenem os en cuenta que la Eneida com prende unos 9.500 versos,
es decir, 4.750 pares de versos, la prop o rci n en que se
encuentran los versos rim ados no es m uy grande: m enos del
0,7 p o r 100. N o faltan otros casos de rim a im perfecta, del tipo:
dolore / sororem. Pero siem pre resulta difcil establecer la inten
cin artstica del p o eta al em plear la asonancia y rim a e
incluso algunos casos de hexm etros leoninos, com o h a obser
vado N o rd en 18.
Podem os pensar, con fundam ento, que en la evolucin de
la rim a en la poesa medieval tuvo gran influencia san Agus
tn 19, que em ple la rim a con gran profusin p a ra llegar a
com poner u n a especie de dsticos o refranes m ediante los
cuales sus fieles pod an reten er m s fcilm ente en la m em oria
la doctrina expuesta p o r el obispo de H ip o n a 20.
N orden, en su citada o b ra L a prosa darte antica, dal V I secolo
a. C. allet della Rinascenza, reproduce u n texto de A. O za-
n am 21, que tam bin nosotros querem os recoger aqu, com o
uno de tantos ejemplos de asonancia en la E d ad M edia.
A unque la Vita est escrita en prosa, se h a logrado entresacar
este pasaje que ofrece u n ejem plo de pro sa rim ada: -erunt; -ate;
-atis; -erba; -uis; -atar; -alus; -endi. Se trata de u n pasaje de la
Vita sancti Donati, que nos cuenta que u n irlands, llam ado
D onato, llega a Fisole, donde a la sazn estaban buscando
u n obispo p a ra la ciudad. Los ciudadanos le p reg u n tan cm o
se llama:

N om ine (sic) cum audierunt,


letabundo sic pectore dixerunt:
Eia, D onate,
p a te r a D eo date,
pontificale reside cathedra,
u t nos perducere valeas ad astra.
T unc sanctus pectore p u ro verba dixit in unum :
Parcite,

18 N o r d e n , La prosa d arte, p.846, n.48.


19 N o r d e n , La prosa darte, p .626-28.
20 G f. nuestra obra La retrica en tos sermones de san Agustn (M adrid 1963),
p.285-304. V er tam bin mi artculo El genio paremiolgico de san Agustn,
en O r o z R e ta , J . , San Agustn. Meditacin de un Centenario (Salam anca 1987),
p.93-125.
21 G f. La prosa d arte, p.872-73. A . O za n a m , Des coles en Italie aux temps
barbares (Oeuvres Compltes, 2.a ed., vol. II, Paris 1862, p.400ss).
2. Caractersticas de la poesa latina medieoal 19

o fratres, quod ista profertis inane...


m ea crim ina lugere sciatis,
no n in plebe docere credatis.
A d haec sonantia verba
cuncta cepit dicere caterva:
Sicut visitavit nos oriens ex alto,
sic agam us in viro sancto:
Christus eum adduxit ex occiduis,
eligamus nos in Fesulis.
Et esse D eo dignus
a C hristo dem onstratur
dom ino D onatus;
ad sedem nunc p roducatur,
u t nobis a D eo datus
sit p a te r D onatus.
Si est voluntas resistendi,
fiat vis eligendi.

C om o se ve, el au to r sabe escribir en pro sa rim ada, y


el tono de esa pro sa se m anifiesta de tal m an era en los
discursos que n o se p u ede distinguir con facilidad cada uno
de los cola de los versos rim ados, que hem os de ver m s
adelante.
E n la antologa que ofrecemos no faltan los ejemplos de
rim a. As, en el n.6, de Eugenio de T oledo, encontram os:

C antibus ecce tuis recrepant arbusta canoris


consonant ipsa mis fronde silva comis.

Y en el n.7, annim o, observam os que la rim a y la


aliteracin se d a n en todos los versos: D o m m o n iam / C ornu-
biam ; Cespitibus / gram inibus; Ino rm ia / inform ia; A ethera
/ C am era; T em pestas / vastitas; Federe / aethere; R etinaculo
/ saeculo.
Los artificios de la rim a llegan hasta em plear en la segunda
parte del verso siguiente el hem istiquio con que com ienza un
verso, com o vem os en el n.9, de Paulo D icono:

Ver tib semper inest, viridi dum cespite polles;


frigora dum superat, ver tibi semper inest.
Cinctus oliviferis utroque es m argine silvis
n u m q u am fronte cares cinctus olivferis...
20 Introduccin general

O tras veces, la rim a de la cesura se repite al final del verso;


incluso la rim a de todos los versos es idntica, com o vemos
en esta estrofa sfica cuantitativa de G odescalco de F ulda o
de O rbais:

Christe, rex reg um, dom inans in aevum,


lum en aeternw patris atque Verbi//
qui regis cunctam pietate m undam
factor agentm/m 22.

La rim a, a m edida que se va haciendo m s rica, va


aum entando tam bin el nm ero de letras sem ejantes, com o
vemos en el n.31, annim o, donde leemos:

O adm irabile V eneris id olurn


cuius m ateriae nihil est frivolum
archos te p rotegat, qui stellas et polum
fecit, et m aria condidit et solum,
furis ingenio n o n sentias dolum
C lotho te diligat, quae baiulat colum.

O tras veces no aparece la rim a al final de dos versos, sino


que tenem os u n a especial entre la cesura heptem m era y el
final del verso respectivo, com o en el nm ero 29, de W ido:

Siste puella, gradum p e r am en u m postulo Vadum


et p e r aq uas alias tan cito ne salias
siste, puella, precor per terram , quaeso, p e r equor
si loqueris s oli, nihil patiere d o li23.

N o faltan rim as curiosas rim as plenas , com o en este


:aso que recogen los autores de AH:

T u th alamus pudoris
tu b alsamus odoris
tu libanus candoris
tu clibanus ardoris 24.

22 N o r b e r g , Introduction, p.42. M G H , Poetae Aevi Carolini 3, p.727ss.


23 Cf. nm . 39, de M arbodo de Rennes.
24 Anakcta Hymnica (AH), 10, 110 7b.
2. Caractersticas de la poesa latina medieval 21

U n a m an era especial y m uy artificiosa consiste en acum u


lar en u n m ism o verso palabras que rim an entre s, com o lo
h a hecho un au to r desconocido en u n him no en h o n o r de
santa Brgida, donde encontram os estos versos:

Spes, res es pulcherrim a,


cos, ros, dos gratissima,
lux, nux, dux prudentiae,
ius, tus, rus fragrantiae 25.

N orberg, que h a estudiado exhaustivam ente la versifica


cin latina m edieval, h ab la de los versos serpentini' o decisi. La
rim a de estos versos consiste en h acer rim ar, en cad a m iem bro
m trico, la ltim a p alab ra con la p rim era del m iem bro si
guiente. H e aqu uno de los ejemplos de este tipo de rim a:

Ave, p o rta poli, noli te claudere m ota,


vota tibi grata data suscipe, dirige mentem
entem sinceram, veram n o n terreat ater,
M ater virtutum, scutum, via sem ita clara,
ara D ei, p er te certe d a tu r hostia vite,
rite defl enti genti fert gaudia m ira
raque cessatur, datur et pax, carm ina 1audis
audis, n o n sp emis, cernis, pia, labe g ra v a to s26.

El m ism o N o rb erg h a recogido de A H u n a estrofa todava


ms com plicada, escrita p o r u n au to r nrdico de finales de la
E dad M edia:

O lla m ortis patescit


q u am vidit Ierem ias,
cleri status vilescit
spernendo scholae vias,
schola n o ta virtutis
tutis clangescit m oribus.
Q u i spernunt, cernunt luctum ,
fructum p e rd u n t cum floribus 27.

25 A H 33, 69, 20.


26 A H 32, 26. Los versos de este poem a form an el acrstico: Aue M aria,
gratia plena, D om inus tecum , benedicta tu in m ulieribus et benedictus fructus
uentris tui.
27 A H 45, 205.
22 Introduccin general

A parte de las rim as finales ababcded, en la segunda parte


de la estrofa las rim as son todava m s com plicadas, y as
vemos rim as serpentinas entre las palabras finales de un verso y
las iniciales del siguiente: virtutis / tutis; luctum / fr udum. Y
adem s se advierte la rim a interior en los versos scho/ / n ota;
spernunt / cernunt / perdunt.

E ntre otros artificios m tricos que encontram os en la


poesa latina m edieval, tenem os que m en cio n ar el acrstico,
que es de los m s em pleados p o r los poetas, sea cual fuere
su estado. A veces, en los epitafios, las p rim eras letras de
los versos o cola nos d a n el no m b re del difunto; en la poesa
litrgica, el n o m b re del santo cuya fiesta se celebra. Las
diferentes antologas de poem as medievales nos h an conser
vado acrsticos realm ente notables p o r la extensin de la
frase que el p o eta quera conservar en las iniciales de sus
versos 28,
E ntre los poem as que recogem os en este p rim e r volum en
de nuestra Poesa Linca Medieval no h ay ningn acrstico, que
en la poesa religiosa ap arecer m uy frecuentem ente. As, los
poetas religiosos m edievales se las ingenian de los m odos ms
extraos p a ra fo rm ar ya el no m b re de M ana, o la salutacin
anglica Ave, M ara, o saludos devotos a la V irgen. Son a b u n
dantsim os los ejem plos que h a n recogido los autores de la
tantas veces citada Analecta Hymnica M edii A e u i 29. E n la in tro
duccin hem os hecho alusin a unos versos que un poeta

28 L. M ller ofrece un resum en de los artificios poticos que se han


empleado hacia finales de la Antigedad, cf. De re metrica {Jena 1894), p.576ss,
citado por N o r b e r g , Introduction, p.54. E n la A H encontram os m uchos casos
de acrsticos, por ejemplo'. Achacius (4, 95); Agnes (4, 115); Barbara (4, 171 y
172); Luduilla (4, 343); Martha (4, 31, 318); Liborius (11, 314). C om o ejemplo
de acrsticos m uy extensos que podem os sealar por ser realm ente extraor
dinarios por su am plitud, en la Revue Bndictine 36 (1924) p. 19 se ha dado
entrada a un acrstico de un poeta visigodo que introduce la frase: Aeximinus
hoc misellus scribsit era nonagentesima septuagesima, cursu nono decimo, kalende aprili, lo
que supone 84 versos. O este otro, de 110 versos, de J u a n Francn: I. Franco
scolaster Meschedensis, seruitor aime uirginis Marie humilis et deuotus ista collegit et ea
domino Iolianni pape X X I I misit, en A H 29, p,185s. Gf. N o r b e r g , Introduction,
p.54.
29 V er el prefacio de Blume en A H 29, 5-16. Vanse algunos acrsticos
en A H 3, 1; 15, 94; 32, 5, 15, 17; 31, 153, 125, 127; 48, 346, 347. Frases
como Aue Maria (8, 48); Maria (8, 63); lesus, Alaria, Amen (9,8); Mater D a Maria
(9, 81); Natiuitas Mariae (9, 56); Virgo Maria (10, 123); Salue, regina misericordiae
( 10 , 112 ).
2. Caractersticas- de la poesa latina medieval 23

llam ado Flix dedic a los baos de A liana, construidos por


T rasam undo: en ellos encontram os u n acrstico, un messtico
y un telstico 30.
O tro tipo de m anierism o form al fue ya conocido y p rac
ticado p o r los poetas antiguos. C om o h a observado C urtius 31,
el m s antiguo artificio sistemtico de que se tiene noticia se
debe al m aestro de Pndaro, el p oeta y m sico Laso 32, que
escribi poem as en que no apareca u n a sola vez la letra sigma.
E n la A ntigedad tard a volvi de m o d a el artificio, y N stor
de L aran d a (s.lll) escribi u n a Ilada en verso, notable y curiosa
porque en cada uno de sus libros se prescinda de u n a de las
letras del alfabeto. T u v o gran trascendencia el hecho de que
Fabio Plancades Fulgencio (s.V) em pleara el ju eg o lipogramtico,
en su bosquejo de historia u n iv ersal33.
Este m ism o artificio lipogramtico reap arece siete siglos
despus en P edro de R iga, cannigo y chan tre de Santa
M ara de R eim s y luego cannigo regular de la O rd e n de
San Agustn, en San D ionisio de R eim s (1160-1200). Segn
T ritem io 34, escribi u n a obra insigne en verso sobre la Bi
blia que titul Aurora o Bibliotheca. Se nos conservan tan slo
algunos fra g m e n to s35. E n Recapitulationes utnusque Testamenti,
tenem os 23 trozos o poem as breves, de diferente n m ero de
versos hexm etros. A dvertim os que deja de em plear a posta
una letra del alfabeto, aunque en algunas ocasiones se ha
descuidado el autor, o ms bien el copista, pues los editores
de la Patrologa Latina indican cm o se h ab ra evitado ese
error.
A nlogo al an terio r artificio lipogramtico es el contrario,
pangramtico, que consiste en hacer que el m ayor nm ero
posible de palabras consecutivas com iencen p o r la m ism a
letra. D ado que es m ucho m s fcil q u e su opuesto, lleg a
tener m ayor difusin. D e todos es conocido el fam oso verso

30 Cf. L. M ller, De re mtrica, p.579, habla de telsticos y messticos.


Vase tam bin Lexikon f r Antike und Christentum, s. v. Achrostica, C arm ina
figurata. M G H , PLAC, ndices del vol.III y IV , s.v. Acrostichides.
31 Literatura europea, p.398.
32 Como es difcil im aginar que Laso de H erm ione perm aneciera en
Atenas despus de la cada de los Pisistrtidas, la tradicin de que fue el
maestro de Pndaro slo puede tener un valor relativo, A. L esk y , Historia de
la literatura griega, trad, espaola (M adrid 1968), p. 219.
33 De aetatibus mundi et hominis, ed. H elm (Teubneriana 1898), p. 130.
34 De scriptoribus ecclesiasticis, .388.
35 PL 212, 17-42.
24 Introduccin general

de Ennio, que citan innum erables veces los gram ticos y


retricos hasta m uy e n tra d a la E d ad M edia:

O T ite, tute, T ati, tibi tanta, tyranne tulisti.

M s que ante u n ejem plo de aliteracin, estamos frente a un


artificio b rb aro e ingenuo, que en la poca de C icern fue
m uy m al visto.
Este artificio aparece a veces con el nom bre de parmoion.
U n o de los ejem plos m s curiosos y conocidos es el que nos
ofrece la Ecloga de caluis, de H ucbaldo de Saint-A m and. Se
trata de u n p o em a de 146 hexm etros, cada uno de los cuales
com ienza p o r la letra c, p o r estar el p o em a dedicado a Carlos
el Calvo 36. C om o observa el citado Curtius, el juego pas m uy
p ronto a las lenguas vulgares. E n el siglo XV lo cultivaron los
Grands rhtonqueurs, y de stos pas a los p oetas del siglo XVI.
E n Espaa lo encontram os todava en el siglo XV II 37.
Despus de los juegos de palabras que los poetas em plean
m ediante las slabas iniciales, m ediales o finales, no hay ms
que u n paso p a ra llegar a lo que se h a llam ado carmenfiguratum,
o poem as de figuras technopagnia . Se tra ta de u n artificio
de versificacin antiguo, que consiste en la com posicin de un
dibujo gracias al em pleo de versos irregulares en cuanto a su
extensin. Son bien conocidas las figuras de un ala, u n huevo,
u n hacha, u n altar, u n caram illo, etc. Se nos conservan varios
de esos dibujos entre las obras de los buclicos griegos y en
la Anthologia Graeca. Se recu erd an los nom bres de Simias,
T ecrito, D osiados y Besantinos: los im itadores latinos fueron
m uy num erosos. R ecordem os los nom bres de Publilio O p ta
ciano, Teodulfo de O rlens, Alcuino, M iln de Saint-A m and,
H ncm aro de Reim s, con su Ferculum Salomonis, Jo sep h Scot (m.
h acia 795), R b a n o M au ro , con su fam oso De laudibus sanctae
Crucis, etc.
El prim ero de los latinos conocidos au to r de carmina figurata
es Publilio O p tacian o Porfirio (s.iv), que dirigi a C onstantino
26 odas, en estilo alam bicado, donde encontram os las splicas
y las quejas de u n desterrado que trata de conseguir la gracia

36 M G H , Poetae I p .267-68. Cf. A H 19, 215, donde todas las palabras


com ienzan por f , y A H 15, 63 y 64, donde todas las palabras com ienzan por
p. En A H 43, 371, donde, en las cinco estrofas, las palabras com ienzan por
l, m, c , f y p, respectivamente. V er tam bin A H 48, 358.
37 Cf. Literatura europea, p.399.
2, Caractersticas de la poesa latina medieval 25

del em perador. Estos poem as constituyen u n verdadero techno-


pagnion, com o suena u n a de las secciones de la obra de
Ausonio, y m uestra u n a fuerza especial versificatoria, si no
potica. L a form a de sus versos representa u n altar, u n rgano,
u n a plum a, u n a flauta.
Este virtuoso de u n juego sin el m en o r valor potico, y a
veces sin sentido, h a com puesto acrsticos de palabras o de
frases a m enudo dobles y, a veces, triples: messticos y tels-
ticos, y tam bin palndrom os o versos que conservan la m ism a
significacin ledos en am bos sentidos, y que ledos de izquier
da a derecha, son hexm etros, y de d erecha a izquierda
resultan pentm etros. H e aqu uno de esos curiosos poem as
de O ptaciano Porfirio:

1 5 10 15 20 25 30 35
S A N C T E - T V r V A T I S- C A E S A R - M I S E R E R E S E R E N U S
A V G V S I P O T E N S A L O R T A L I A C V N C T A
N V M I N E - L A E T I F I C A N S N O B S A D- G A V D I A- N O M E N
C O N S T A N T I N E - T V VM- F E C V N D I C A R M I N I S- EX- H O C
T E - D V C E - D E T - M V S A S - N AM- T R I S T I S - C V R A - R E C V S A T
E G R E G I O S - A C T V S I A M -S E D E N T- C R I M I N A P A R C A E
T V N C ' M E L I V S ' D O M I N VM- T E ' V O X ' S E C V R A S O N A B I T
V I R T V T VM R E C T O R - P O T V I T V I X* P A N G E R E - V E R S V
I S T A -M O D O E T M A E S T O - S I C - S A L T I M - D I C E R E ' V A T I
V I X' M I H I' C A L i I O P E * P A V I T A N T I - C O N S C I A ' N V T Y
A D N V I T - A V S A - P R E C E M -V A T I S Q .V E E D I C E R E- F A T A
T R I S T I A - S I G N A T O ' P A R T E S- V T- L I M I T E - C L A V D A T
I V R E * P A R I C A R M E N * M E D I I S V T C O N S O N A - I N - O M N I
S I T- N O T A P R I M A S V I E T- S I T- P A R S E X T I M A- T A L I S
C E V M E D I A E P R I M I S - O C C V R R E N S ' A P T I V S I S T I C
A D- L A T E R VM- F I N E S - E T- P A R S Q V A E- D I V I D I T O R S A
E ' M E D I O' C A P V T E S S E - Q V E A T - V E R S V Q V E ' R E F E R R E
S A N C T E - T V I V A T I S C A E S A R M I S E R E R E - S E R E N V S
A L M E ' S A L V S O R B I S-ROMAE-DECVS I N C L Y T E - F A M A
R E - M E L I O R - P I E T A T E P A R E N S- AD M A R T I A - V I C T O R
M I T I O R - A D V E N I AM- P E R M V L C E N S - A S P E R A L E G V M
I V S T I T l A ' A E T E R N A E ' V I R E S ' E T ' G L O R I A' S A E C L
S P E S ' D A T A ' P L E N A ' B O N I S ' E T ' F E L I X C O P I A ' R E B V S
E X I M I V M 'C O L V M E N ' V E T E R V M 'V I R T V T E ' F I D E Q. V E
R O M A E M A G N E P A R E N S- A R M I S- G I V I L I B V S - V L T O R
ET -SVM MI'LAVS'GRATA'DEI'MENS'CLARA'SVPERNE
R E B V S - M I S S A S A L V S - P E R T E P A X O P T I M E D V C T O R
ET B E L L I S S E C V R A Q, V I E S' S A N C I A- P E R - T E
S O L I S - I V R A ' S V I S ' F I D I S S I M A- D E X T R A M A R I T I S
ET S O C I A L E I V G VM P R A E B E T C O N S O R T l A V I T A E
R E S P I C E ' M E ' F A L S O* D E* C H I M I NE M A X I ME R E C T O R
E X V L I S- A F F L I C T VM P O E N A- N AM* C E T E R A- C A V S A E
N V N C O B I E C T A ' M I HI V E N I A ' V E N E R A B I L E - N V M E N
V I N C E ' P I A- E T- S O L I T O S V P E R A N S F A T A L I A N V T V
S A N C T E T V I V A T I S- C A E S A R M I S E R E R E S E R E N V S
26 Introduccin general

E n el cuadro precedente 38 encontram os 35 versos con 35


letras cada uno. T a n to horizontal com o verticalm ente, tenem os
un acrstico, u n messtico y un telstico donde podem os leer:

Sancte, tui vatis, C aesar, m iserere serenus.

D escubrim os tam bin este otro hexm etro, que aparece


sim tricam ente dispuesto en cada uno de los rectngulos:

A urea sic / m undo d is/p o n as sa e /c u la toto.

Este poem a, pese a su com plicado artificio, es uno de los


sencillos de Porfirio, quien escribi otros m ucho m s artificio
sos, que p u ed en verse en la edicin de Elsa K luge y en la
Patrologa de M igne 39. A unque carentes en absoluto de valor
literario, estas poesas representan u n trabajo de paciencia
benedictina. Este artificio requiere a veces construcciones que
violentan la lengua, lo que p resenta u n a g ran dificultad p ara
la perfecta com prensin de los poem as 40.
A nteriorm ente hem os sealado a R b an o M au ro com o
autor de unos poem as o carmina figurata, titulados De laudibus
sanctae Crucis. Pese a sus m uchos escritos de teologa 41, todava
encontr tiem po p a ra ofrecernos u n a o b ra de poesa, con
frecuencia m ediocre. El D e laudibus sanctae Crucis consta de 28
figuras en hexm etros, que tienen todos el m ism o nm ero de
letras. E n los rectngulos que a veces se form an, R b an o ha
dibujado a m enudo figuras complejas que ad o rn an el cuadro.
Son figuras form adas p o r letras que constituyen u n segundo
poem a encastrado en el prim ero 42.
C a d a uno de los autores m edievales trata de e n co n trar un
nuevo artificio. As, Eugenio V ulgario ofrece u n p o em a com
puesto de 10 hexm etros, el prim ero de los cuales com pren
de 27 letras, el siguiente 28, el siguiente 29, etc., hasta el

38 El poem a form a parte del llamado Panegrico de Constantino Augusto.


Segn nos refiere Beda (De arte metrica), este Panegrico le m ereci que
Constantino le librara del destierro.
39 PL 19, 395-432. Las poesas de P. O ptaciano Porfirio las h a editado
hace casi setenta aos Elsa Kluge (Leipzig 1926). El que recogemos aqu es
el poem a 6: PL 19, 401-402.
40 Cf. V e n . F o r t ., Cam . 2, 4, 5; Carm. spur. 2. M G H , Poetae I, p. 17;
153ss; 225ss; 482; 622.
41 Las obras de R bano M auro com prenden los vols. 107-112 de la PL.
42 Tenem os una edicin reciente del ms. 223 de Amiens, realizada por
M. Perrin (Paris-Amiens 1988).
2. Caractersticas de la poesa latina medieval 27

ltim o, con 36 letras. E n u n a explicacin que nos ofrece el


m ism o Eugenio acerca de los diversos secretos de su poem a,
afirm a que la frm ula de estos versos aparece a m an era de
u n psalterio orgnico 43. O tro poeta, llam ado E nrique E gher
de K alkar (s.xiv), se entretuvo en com poner en h o nor de la
V irgen M ara u n p o em a con 150 palabras, p a ra lo que tom
esta cifra de las 150 estrofas del psalterio r im a d o 44.
Algunos poetas tra ta n de term in ar sus versos con u n a
palabra m onoslaba 45; otros com ienzan y term inan el hexm e
tro con el m ism o m onoslabo 46. El ya citado Eugenio V ulga
rio, m etido especialm ente en to d a clase de artificios poticos,
logr escribir versos com puestos enteram ente p o r m onosla
bos 47. C om o advierte N orberg, en la poesa rtm ica de la Baja
E dad M edia este ju eg o con m onoslabos finales es corriente 41i.
M ller nos ofrece ejemplos de versos rhoplicos, del tipo Mars,
pater annorum, fortissime belligerator, com puestos p o r 1, 2, 3, 4, 5,
slabas 49.
E n la tantas veces citada Analecta Hymnica podem os descu
b rir toda clase de artificios poticos. C urtius nos h abla de los
versus rapportait, tal com o se den o m in ab an en la term inologa
tcnica medieval. T enem os u n m odelo de la tard a latinidad
en el llam ado epitafio de Virgilio 50:

P astor a ra to r eques p aui colui superaui


capras rus hostes fronde ligone m anu.

lite ra lm e n te , y en el m ism o orden de las palabras latinas,


dice as: Pastor, lab rad o r, caballero, apacent, ar, venc /
cabras, cam po, enem igos, con la ram a, la azada, la m ano.
La construccin norm al, al m argen de todo artificio y ya fuera
del verso, h ab ra sido: Pastor paui capras fronde; arator colui rus
ligone; eques superaui hostes manu. Es decir, se h a n reordenado tres
frases, de cuatro m iem bros cada una, con idntica estructura
g ram a tic a l51.

43 A H 36, p.5ss.
44 Cf. N o r b e r g , Introduction, p.58.
45 Cf. N o r b e r g , ibid.
46 A s, por ejemplo, A n g il b e r t o , M G H , Poetae I, p.420.
47 Cf. M G H , Poetae IV, p.426.
48 V er A H 20, 251, 2.
49 Cf. L. M l l e r , De re metrica, p.579ss.
50 Anthologia latina, n.800.
51 C f. C u r t k js , Literatura europea, p.403. En esta antologa, el lector puede
encontrar otros ejemplos en los poemas 45, 46, 73, etc.
28 Introduccin general

En los tratados de versificacin de la E d ad M edia se habla


de los llam ados versos lanuai. E n stos, cualquier frase m ira
directe et tfansuerse, a la m an era de Ja n o , el dios con doble faz.
H e aqu u n ejem plo tom ado de la Analecta H ym nica 52:
V irgineum lum en te d itat nectare n u m en
L um en solare genitor te com it honore
Te genitor p e ra m a t plasm ator culm ine sacrat
D itat te plasm ator am o r prom it p o pulorum
N ectare com it culm ine pro m it caelica tu rb a
N um en honore sacrat p opulorum turba salutat

E n la introduccin hem os hablad o de los versus recunentes o


palndrom os, en los que se p u ed en leer las letras en los dos
sentidos. Existen tam bin los versus retrogradi o reciproci, donde
son las palabras las que se p u ed en leer en am bos sentidos;
com o el verso 53:

Alm e pater, m esto pugili palm e d a to r esto

que ledo al revs d a este otro hexm etro, igualm ente leonino:

Esto d a to r palme pugili mesto, p a te r alme.

G om o se ve, los artificios poticos alcanzaron cotas insu


perables. Es evidente que, en m uchos de los ejem plos que nos
h a n llegado h asta nosotros, las cualidades artsticas h a n cedido
el cam po ante el m anierism o artificioso p u ram en te form al. Y
es que en las escuelas no se poda com unicar a los estudiantes
la inspiracin potica, que era sustituida p o r esos otros artifi
cios tan caractersticos de la poesa latina m edieval.

3. LA P O E S IA D E L O S G O L IA R D O S

El n o m b r e d e g o lia rd o

E n el lxico de la poesa golirdica encontram os diferentes


nom bres con que son conocidos los autores, m uchas veces
annim os, de dicha poesa. Este lxico h a recogido calificativos

52 Cf. D r e v e s , Analecta Hymnica, 18, p .7 . O tr o e je m p lo e n A H 4 6 , 120.


53 Cf. D r e v e s , ibid., p .6 .
3. La poesa de los goliardos 29

que van desde vagantes y goliardos hasta truttani y trifatores, parasiti


y leccatores, ioculatores y buffones, pasando p o r el colectivo ordo
vagorum o secta deciorum, sin olvidar otros nom bres com o episcopi
Guliae, o filii y discipuli o monachi de fam ilia Goliae. D en tro de u n a
de esas apelaciones e n tran los clerici vagantes o clerici irregulares,
o vagi scholares. H ay que observar que la p a la b ra clericus en esa
poca, com o hem os de v er ms adelante, n o indica slo el que
h a sido ordenado, sino cualquiera entregado al estudio, com o
sucede con el trm ino ingls clerk. El trm ino clericus p re
senta un am plio espectro de significado: escribiente, secre
tario, actuario, sacristn, clrigo, docto, erudito,
entre otros. N o es raro que estos poetas goliardos aparezcan
tam bin com o bibuli o borrachnes, Cucanienses. E n todo caso,
en cada u no de estos nom bres se hace alusin a u n a costum
bre o profesin. Pese a no aparecer n los Carmina Burana,
prevaleci entre todos el nom bre de goliardos.
P ero cul es el significado real de ese nom bre? Por qu
a los autores, en su m ayora annim os, de aquellos cantos y
poem as se les aplic el nom bre de goliardos? Se h a intentado
llegar a la raz de la p alab ra p a ra su explicacin. Segn el
Glossarium de D u C ange, goliardus en latn m edieval p odra ser
equivalente de histrin o juglar, aunque todava se sigue
discutiendo su etim ologa. Se tratara, en trm inos generales,
de clerici que se h acan p asar p o r histriones, bufones o goliar
dos.
Segn unos, goliardo se derivara de gula, y de aqu el
francs gouliard, en latn goliardus, que designara el hom bre
dado a la gula, goloso, entregado tam bin a los placeres de la
mesa, de b u en gaznate y excelentes tragaderas. H ay quien
afirm a que h u b o u n curioso personaje llam ado Golias, p o eta
famoso p o r su glotonera, su libertinaje y su espritu satrico:
sus im itadores o seguidores se llam aran goliardos '.
P ara otros, el origen del concepto h ay que buscarlo en el
nom bre del gigante filisteo de que nos habla la Sagrada
Escritura 2, llam ado G oliat, latinizado com o Golias, -ae, con el
significado de el enem igo y el rebelde 3. El gigante filisteo

1 Cf. R. G a r c Ia -V ill o sla d a , La poesa rtmica de los goliardos medievales


(M adrid 1975), p.44.
2 1 Sam 17.
3 C om o observa G. Bartoni, Goliat representa al diablo y al adversario
de Cristo ya en los escritores de la poca patrstica, como san Agustn, y en
la poca medieval, como san Beda, Poesa, kggende, costumanze del Medioevo
(M dena 1927), p.6s.
30 Introduccin general

era considerado com o el smbolo y personificacin del hom bre


soberbio y envanecido, segn se expresa san B ernardo en uno
de sus sermones: V am os a considerar quin es este G oliat,
soberbio e hinchado p o r el espritu de su carne. C reo que aqu
se insina m uy claram ente la soberbia del hom b re orgullo
so 4. El a b ad de Glaraval, al personificar en el nom bre de
Golias el vicio de la soberbia, pensaba seguram ente en su gran
adversario Pedro A belardo. P ara nuestro santo, la arrogancia
y la soberbia del g ran dialctico parisino era la m ism a que la
del gigante G o lia t5. N o parece que sea A belardo el prim er
p o eta calificado bajo el no m b re de goliardo, y m ucho m enos
el iniciador de u n a poesa de profundas y mltiples races, que
no se pued en explicar con exactitud.
C om o h a sealado el P. G arca-V illoslada6, cuando san
B ernardo lo apellida Golias no se est refiriendo a sus versos
y canciones, sino a la arrogancia y soberbia dialctica que
caracterizaba a A belardo. R ealm ente resulta difcil y, m s an,
injurioso clasificar entre los goliardos y constituir com o tipo,
m aestro y p rototipo de los cleci vagantes o vagi scholares a un
au to r de tan alta categora intelectual com o el filsofo y
telogo A belardo. Sus planctus e him nos latinos, escritos p a ra
el m onasterio en donde era abadesa su am iga Elosa, se deben
a u n a inspiracin religiosa autnticam ente espiritual y perso
nal, que h ay que saber ap reciar debidam ente. D e sus Carmina
amatoa o poesas de tipo goliardesco, com puestos en su ju v en
tud, cuando enseaba dialctica en la colina de S an ta G eno
veva y cuando estaba locam ente enam orado de su discipula
Elosa, apenas sabem os nad a, pues se nos h a n p erd ido en su
m ayor parte.
H a b r que acudir a lo que l m ism o nos dice en su Historia
calamitatum 7 y en las cartas que l finge escritas p o r la m ism a
Elosa desde el m onasterio en donde era abadesa. C om o t
m ism o sabes, la m ayor p arte de esas poesas se siguen can tan

4 Serm n 4 dom. post Pent. 1: PL 183, 334. El sermon en la edicin de


la BAC lleva como subttulo De David et Golia et quinque lapidibus.
5 En una carfa al papa Inocencio II Epist. 189, 3 A d dominum Papam
Innocentium escrib san Bernardo: Avanza Golias, de cuerpo distinguido,
rodeado de su noble atuendo blico, precedido p o r su escudero Arnaldo de
Brescia... Estando, pues, Golias de pie... me incita a un singular com bate a
m que soy el ms pequeo de todos.
6 Cf. La poesa rtmica, p.45.
7 La Historia calamitatum es la Epist, 1 ad amicum scripta: PL 178, 113-182.
3. La poesa de los goliardos 31

do en m uchas regiones 8. Dos cosas, poseas especialm ente,


con las que podas despertar y a tra e r la sensibilidad de algunas
m ujeres, es decir: el arte de com poner y la habilidad p a ra
cantar... N os dejaste m uchas poesas com puestas en m etro o
ritm o am oroso. E n m uchas ocasiones ponas en b o ca de todos
el nom bre de tu q uerida Elosa, y m i nom b re resonaba en
todas las plazas y en todas las casas 9. Pero de todas aquellas
cantilenas, n a d a o casi n a d a se nos h a conservado.
Algunos autores m odernos h a n ensayado otras races p a ra
explicar la p a la b ra goliardo, y as h a n pensado en gualiar
= engaar, y en galam = cantar, que hace el pretrito
gol 10. E n este caso se nos antoja que no tiene dem asiada
im portancia saber con exactitud la etim ologa cientca. C u e n
ta m ucho m s el concepto y contenido real y la intencionali
dad histrica. Los autores medievales relacionan los goliardos
con Golias o Goliat. Y su personaje, adem s de una risa
diablica, posee el vientre satisfecho de u n E picuro. E n este
caso se d a u n a relacin com prensible, ya que p o r entonces el
m aterialista, el escptico y el ateo p asab an p o r u n epicreo,
com o vemos en Salim bene n .
Sim n de T o u rn ai, en la Summa, nos ofrece la figura de
u n clrigo pantagrulico, y lo llam a Golias, com o si en la
glotonera alentase algo de diablico: Aquel p relado Golias,
que en u n a sola noche devor mil panes et venalia et fora, y
adem s aquella m ism a noche consum i m s pescado que san
M artn en toda su vida 12. G iraldo C am brense, con u n a
genial irresponsabilidad, com o observa R a b y 13, nos ofrece la
p in tu ra o descripcin de un parsito, de no m b re Golias,
famossimo en nuestros das p o r su gula y glotonera, qiie m uy
bien po d ra llam arse Gulias, cautivo com o estaba de la gula y
de la crpula en todo m om ento, pese a ser b astante b u en
literato, pero no bien m origerado ni bien inform ado en las
buenas costum bres. Este en m uchas ocasiones vom it contra

8 Epist. 2 quae est Heloissae ad Petrum deprecatoria: PL 178, 188.


9 Epist, 2: PL 178, 185 y 188.
10 H. S p it z m u l l e r , Posie latine chrtienne du moyen ge (Brujas 1971), p.l739.
11 Cf. S a lim ben e d e A d a m , Crnica, ed. G. S c a lia , 2 vols. (Bari 1966), I
p .512.
12 Cf. H . W a d d e l l , The wandering Scholars (Londres 1932),p .183. Es
evidente que se trata de una autntica hiprbole. Venalia et fora indica
cuanto se expone en los diferentes escaparates o mostradores de una tienda
de comestibles.
13 F. J. E. R aby , A history o f secular latin poetry in the middle ages (Oxford
1957), vol.II, p .340.
32 Introduccin general

el P a p a y la curia ro m an a poesas famosas en g ran nm ero,


tanto m tricas com o rtm icas, con no m enos vergenza que
im pudencia 14.
C om o vem os en este texto de G iraldo de C am brai, el
au to r m ezcla las dos etimologas: Guitas de gula, y Golias de
G oliat, poniendo de relieve los dos aspectos principales de la
vida de los goliardos: la crpula y la stira religiosa. Y p a ra
ilustrar su Golias reproduce dos poem as: u no el Carm. Bura
na 191, esto es, la Confessio Goliae, del A rchipoeta, y el otro el
Carm. Burana 42, que es u n a invectiva de la escuela de G ual
tero de C hatilln contra la curia rom ana. E n los m anuscritos
ingleses ap arecen esos dos poem as bajo el ttulo de Golias,
aunque el n o m b re de sus autores sea, com o sealam os, G ual
tero de C hatilln y el A rchipoeta, o Vates vatum, com o se
gustaba llam ar l mismo.
Si G iraldo acep tab a esa autora, estaba en u n error, p o r
que Golias es u n m ito, una grotesca creacin de la m entali
d ad medieval 15, y es intil atribuirle las com posiciones de
carcter diverso a las que aparece adscrito su n o m b re en los
m anuscritos. L a creacin de este m ito ya es o tra historia.
H ugo de O rlens y el A rchipoeta p u d iero n m uy bien h ab e r
enriquecido el contenido de lo que se h a llam ado idea
golirdica, p ero Golias vivi sencillam ente com o u n a ficcin
histrica, pese a que Surianus, en 1209, le atribuy la burlesca
calificacin de praesul et archipmas vagorum scholaum, esto es,
prelado y archiprim ate de los escolares vagantes 16. Pero hay
que tener en cu enta que Surianus no fue sino u n simple
trovador de la casa del arzobispo E b e rh a rd de Salzburgo.
A unque el m ito de Golias se h a podido considerar com o
u n a creacin inglesa, y su espritu no h a cesado n u n ca total
m ente de p e n e tra r en la literatura de aquellas islas, lo encon
tram os igualm ente en todas las m anifestaciones de los otros
pases.
Son m uy pocos los poetas goliardos conocidos p o r sus
nom bres. E ntre estos pocos podem os reco rd ar aqu al belicoso
dialctico A belardo; al famoso ab ad Serlon de W ilton; al
conocido dignatario de la Iglesia Pedro de Blois; al fam oso y
d esafo rtu n ad o literato G ualtero de C hatilln. P ero m s esti-

14 V er Opera, ed. Brewer, vol.IV, p . 291s.


15 Cf. J . H . H a n f o r d , The progenitors o f Golias, en Speculum 1 (1926)
p.38s.
16 Cf. H . W a d d e ll , The wandering Scholars, p .2 3 9 s.
3. La poesa de los goliardos 33

m ados y adm irados entre todos p o r los vagantes que frecuen


taban sus escuelas, fueron el m aestro H u g o de O rlens, co n o
cido con el so brenom bre de P rim ado o P rim ate, p o r su pericia
en la versificacin, y el annim o A rchipoeta de Colonia.
A m bos can taro n , con desconcertante y sugestiva franqueza, las
alegras y las pen as de los que tienen com o nico recurso p a ra
vivir el ingenio de su espritu y convierten su arte potica en
finalidad y p o rtaestan d arte de su vida.
D en tro de la literatu ra golirdica, se h a llegado a h ab lar
de u n ordo vagorum scholarium, com o algo constituido y estableci
do segn unas norm as. Sea de esto lo que fuere, no cabe d u d a
de que, si todos los autores de poesas golirdicas no e ran
vagantes, tam poco todos los vagantes fueron poetas. E n m uchos
casos, resulta m uy difcil y casi im posible h acer la. distincin
entre los verdaderos intelectuales, en ru p tu ra de su profesin o
no, y los histriones, o farsantes, o juglares, que e ra n tam bin
las bestias negras de la Iglesia. Q u e ellos tuvieran la conciencia
en paz o sintieran el rem ordim iento de su condicin, R o m a
tena efectivam ente pocas razones p a ra serles favorable.
E n el De officiis ecclesiasticis de san Isidoro tenem os u n a
descripcin clarsim a de los clerici vagantes ante litteram . A
com ienzos del siglo VII, el obispo de Sevilla nos dice que en
la E spaa visigtica m uchos clrigos no se p reo cu p ab an de la
clericatura. Figuras anorm ales, llevan la seal de la religin sin
ejercer los m inisterios, y el fenm eno adquiere u n nivel in quie
tante: folla sordida et infame. Pero nuestro obispo no se lim ita a
describir las proporciones y el escndalo consiguiente, sino que
expone las causas: Dos son los gneros de los clrigos. U n o
es el de los eclesisticos que viven bajo la au to rid ad de un
obispo; el otro es el de los acfalos, los cuales, faltos de u n a
cabeza, no saben a quin seguir. Estos ltim os no entran ni
en la clase de los seglares, p o r el cuidado de los asuntos
m undanos, ni d entro de la categora de los religiosos. Libres
e inestables, no h acen o tra cosa que a b ra z a r u n a vida torpe y
vagabunda. C o n tal de conseguir la posibilidad de satisfacer
sus placeres, sin tem o r a nadie, se dejan arrastrar p o r la
libertad y sus deseos com o brutos anim ales, portadores del
signo de la religin p ero sin ejercer m inisterio alguno, sem e
jan tes a los hipocentauros, ni hom bres ni caballos... E n nuestra
regin occidental est m uy floreciente esa m uchedum bre sr
dida e infam e 17. E n los reinos rom ano-brbaros, como en la

17 De officiis ecclesiasticis 2, 3: PL 83, 779.


34 Introduccin general

zam bra de los Cam ina Burana, el vagabundeo de los clerici


recapitula com o en u n tronco la trad a disolutoria: la m unda-
nizacin, la perversin y la profanacin.
L a ptica p astoral de san Isidoro tena precedentes elo
cuentes en la historia del m onaquism o. C enobitas y anacoretas
aspiraban a la perfeccin, y de ello se nos h a n conservado
leyendas m aravillosas y ejem plares en el O rien te cristiano. Y,
sin em bargo, escritores eclesisticos y autores de R eglas m o
nsticas consideraban nefandos a los m onjes Sarabaiti, faltos de
la au to rid ad de los pastores, y m s todava a los anacoretas
girvagos, quienes p racticab an la vida p eregrinante, no cesa
b an en su continuo vagabundeo y no so portaban la estabilidad
m onacal, dueos de su p ro p ia voluntad y vctim as de los
placeres de la gula 18. As escriba el p ad re del m onacato
occidental hacia m ediados del siglo VI, p ero h ereda el pesimis
m o de un Jer n im o o de u n J u a n Casiano 19.
E n la E d a d M edia, los clrigos inestables e inquietos se
realizaban gracias a los viajes y peregrinaciones, de las que
no pocas veces desconfiaban sus pastores. Libres y errabundos,
deban, en todo caso, buscarse los medios de subsistencia. Lo
m s cm odo era dedicarse al canto, ejercicio tpicam ente
clerical. N ace as la figura del clrigo que canta en los b a n
quetes: claim s inter epulas cantans. Estam os ya a u n paso de los
clerici ioculatores o juglares, burlones y bufones que v a n de casa
en casa y an im an con sus cantos las tabernas. Y no se
lim itaban a estos oficios, sino que tam b in se convertan en
verdaderos histriones, que saban d an zar y se exhiban com o
perfectos acrbatas. E n tre estos juglares y acrbatas en co n tra
mos no slo estudiantes jvenes, sin dinero, sino clerici irregulares
y m onjes que h a n escapado de sus m onasterios. C om o h a
sealado Haskins 20, representan grosso modo el p unto de vista
del bajo clero que com prenda los elem entos m s libres,
vagabundos e indisciplinados que frecuentaban las escuelas y
las plazas pblicas; en otras palabras, los goliardos del m undo
clerical.
P ara la Iglesia, la stabilitas de los m onjes, m s que u n a
cualidad o distintivo fundam ental, era considerada com o una
necesidad jurdica. D e aqu su aversin y rechazo de la

l8- S a n B e n it o , Regula, 1 ,6 - 1 0 .
19 Epist. 2 2 , 34: PL 2 2 , 4 1 9 . Collationes 18, 7: PL 4 9 , 1 0 0 2 -1 1 0 8 : De
Sarabaitarum principio et conversatione.
20 Origini delVUniversit, a cura di G. A m aldi (Bolonia 1976), p.81.
3. La poesa de los goliardos 35

circulacin no justificada de los m onjes y de todos los girva


gos en general. Se distinguan bastante m al los clerici vagi
regulares, podram os llam arlos as, en viaje o de paso, de los
otros clerici que tenan tendencia a no establecerse en ninguna
parte, convirtiendo la inestabilidad h ab itu al com o la base y
fundam ento de su existencia, y m s todava de los que se
entregaban sin escrpulo al relajo y la crpula. N o hay que
olvidar, sin em bargo, que algunos, como G odescalco de Fulda,
Pedro A belardo y A rnaldo de Brescia, entre otros, h an sido
tam bin vagantes o girvagos en alguna poca de su agitada
existencia.
Gom o h a observado H en ry S p itzm u ller21, la frm ula Vbi
stabilitas, ibi religio, se rem o n ta hasta los orgenes mismos del
Cristianism o y se h a im puesto siem pre com o u n a regla ab so
luta p ara los clerici religiosi. T a n slo los clerici saeculares estaban
dispensados de esa ley. P or eso, sin contar con las in n u m e ra
bles Reglas, Decretales y Cartas, m s de setenta Concilios o
Snodos h a n condenado, a veces con frases m uy severas, los
tratos y am istad con los ioculatores, bufones, truhanes, bandidos
y crim inales que a veces m an ten an los clerici vagi, p o r el
peligro de que tam b in stos los im itaran. E n 1231 y 1239 los
Concilios de R u n , de C h teau -G o n th ier y Sens o rd enaron
ra p a r p o r com pleto la tonsura en la cabeza de los clerici
vagantes. Al tra ta r de arrojarlos de su seno, la Iglesia intentaba
hacer desaparecer la tonsura, m arca de la clericatura.
es que la tonsura haca a los clrigos m iem bros del ordo
clericalis, que supona u n a serie de privilegios n ad a desprecia
bles. C o m p o rtab a la exencin del servicio m ilitar, la exencin
de ser juzgados ante los tribunales civiles, la exencin de tasas
y de toda clase de im puestos de la autoridad escolar. L a
tonsura se d ab a independientem ente de cargas y obligaciones
religiosas. El clericus era un homo liber litterarum, y p o d a a b razar
la carrera eclesistica o la poltica, y poda dedicarse al estudio
de los clsicos com o al de la teologa. L a estructura de la
Iglesia se extenda plenam ente a toda la vida civil, y de tal
m anera la influenciaba y m odelaba, que actividades que en
siglos posteriores se creyeron contrarias o sim plem ente ex tra
as al m bito eclesistico, se desarrollaban entonces en tera
m ente en veste clerical.
Este am biente explica tal vez p o r qu en la poesa de los
clerici asistimos a la aparicin de u n a m u n d an id ad abierta y

21 H . S pi tzm u ller , Posie latine, p .1 7 4 0 .


36 Introduccin general

briosa, de preocupaciones culturales, de revueltas proletarias,


de crticas anticlericales que a nosotros, los m odernos, educa
dos y habituados a sep arar el m undo poltico y cultural del
m undo religioso, aparecen com o alboradas del hum anism o, de
la reform a, de n uestra civilizacin laica, p ero que no eran
sentidas o im aginadas realm ente com o tales p o r sus autores,
quizs celosos y orgullosos de su postu ra de clerici. Su poesa,
entrem ezclada graciosam ente de cultura escolstica y de alegre
espontaneidad p o p u la r y popularesca, es esencialm ente la in
surreccin festiva de la alegre sensualidad juvenil, que tiene
sus propias razones p eren n em en te h u m an as y naturales y
enfrente de las cuales las im plicaciones antiascticas o antije
rrquicas eran secundarias. L a Iglesia, pese a todo, m irab a a
aquella exuberancia juvenil en indulgente espera.
A parte de los textos form ales de los principales concilios
ecum nicos y provinciales co n tra los clrigos libertinos o sim
plem ente vagantes22, podem os indicar aqu algunos otros textos
que, desde el siglo IV, v an dirigidos a los clerici vagi. Y a san
Agustn dirige u n a obra, De opere monachorum, co n tra unos
m onjes que no q u eran trab ajar ni estar quietos en sus m onas
terios. L a Regula de san B enito, fundam ento de la vida m ons
tica; los cnones irlandeses; la Regula Magristri; la C onstitucin
de C hildaberto de 555; la Admonitio generalis y las C apitulares
de C arlom agno, de 789 y 797; el R eglam ento del obispo
G autier de O rlens, c. 858; hasta u n a D ecretal de Bonifa
cio V III, c. 1298; todo esto indica la preocupacin de la
Iglesia p a ra que los clrigos se instalaran en sus dicesis o en
sus m onasterios, en vez de entregarse a u n a vida licenciosa y
disoluta, com o verdaderos aventureros y juglares. Pero la
existencia de los goliardos claro que no todos los goliardos
eran m onjes o clerici vagantes dem uestra que esas leyes, com o
tantas otras, no consiguieron sus efectos deseados.
L a Iglesia, sus obispos y otros responsables ju z g a ro n seve
ram ente, com o vem os, y co n d en aro n a los goliardos discurrentes
et scurriles, maledicos et blasphemas, es decir, girvagos y truhanes,
m urm urad o res y blasfemos, y F ra Salim bene tratab a indistin
tam ente a este tipo de clero vagabundo o ju g lar, incluido el
clero religioso, de trutannus et magnus trufator, es decir, bufn y

22 H . W a d d e l l (The wandering Scholars) n o s o fre c e u n a lista d e 8 8 co n cilio s


q u e h a n tr a ta d o d e ese p r o b le m a , y e n los q u e se d e c r e ta n p ro h ib ic io n e s
fo r m a le s c o n tr a lo s c l rig o s lib e rtin o s o s im p le m e n te c o n tr a los c l rig o s
v a g a n te s .
3. La poesa de los goliardos 37

gran cam orrista. Y sin d u d a as debe ser estigm atizado, en la


idea del escultor, el m onje que, ab an d o n an d o su convento,
aparece en el prtico del ltim o juicio de N otre D am e de
Pars. L a constante reiteracin de estas llam adas al orden y la
insistencia en las prohibiciones a que nos hem os referido antes
indican que, au n q u e la Iglesia continuaba en la m ism a lnea,
el efecto real de sus decisiones era bastante m ediocre.

E l e sp r itu g o lia rd o

La poesa golirdica, que florece entre los m edios escolares


y universitarios au n q u e em p aren tad a con u n fondo extrao a
la escuela de carcter m s bien popu lar, la poesa latina de
los goliardos nos p erm ite apreciar m s de cerca el fondo de
los espritus y de las alm as de los m aestros de la E d a d M edia
y de sus discpulos, es decir, de la p arte de la sociedad m s
im portante de aquella poca. Sus aficiones p o r la irona acerba
o pintoresca, su carcter a la vez espontneo y calculador, su
crtica inclinacin, los juegos de palabras m s o m enos finos
y logrados, su gusto p o r las brom as de escuela, su aficin p o r
la parodia, su crudeza ocasional, su reivindicacin de la lib er
tad exagerada h asta la apologa de la vida bohem ia, el tono
popular, a veces entrem ezclado de pedan tera, el p resentim ien
to y aspiracin de u n m undo m ejor, todo esto presenta la
poesa golirdica com o la revolucin de u n a ju v e n tu d sensual
y vida de placeres y aventuras, rebelde e im paciente, gozosa
y ebria de independencia con tra las cadenas de una vida
ordenada, co n tra la austeridad de u n a existencia norm al de
los clrigos, co n tra el peso y exigencias del estudio, el rigor de
la disciplina y los cuadros excesivam ente estrechos dentro de
los cuales la form acin escolstica p reten d a en cerrar su p e n
sam iento y toda su actividad intelectual.
Pero, al m ism o tiem po, dicha poesa es tam bin la expre
sin de unas brom as o del h um or, bueno o m alo, de los
estudiantes y de sus m aestros, en el cuadro cerrado donde
ciertos tem as, ciertos ritos, ciertos problem as constituan el
fondo m aterial y m oral de la vida universitaria. Los tem as
gnmicos, satricos, am orosos, bquicos, cmicos, lricos, de
esperanza o desesperanza, populares, religiosos, retricos, filo
sficos, teolgicos, todos h a n sido tratados con m ayor o m enor
xito o acierto p o r los goliardos. Algunos de los goliardos
38 Introduccin general

m anifiestan u n a excelente cultura clsica, m ientras otros no


preten d en sino expresar los placeres de la vida fcil. P ara los
autores goliardos no existen fronteras fijas entre los gneros,
que van desde la lrica graciosa hasta el acto de contricin,
hasta la confesin hum ilde de los errores, y desde la poesa
satrica virulenta h asta el ms p u ro y simple ejercicio de
escuela.
El contenido de la poesa de estos scholares vagantes, clrigos
o no, es de lo m s diverso. Proletarios a la deriva, inteligencias
m arginadas o escolares de u n m undo m ejor, los goliardos
reclam an la verd ad era nobleza 23 y se p ro n u n cian contra la
inm oralidad galopante: Omnes iura ledunt, todos q u e b ran ta n las
leyes 2+. Se alzan contra los jueces venales, contra la tirana
del p o d er M. C o n u n m petu m s tenso e ntim o, atacan a los
ujieres y a los oficiales de la curia r o m a n a 26. C om o h a
observado H askins 27, p arte de esta literatura antieclesistica y
anticurial se enlaza con los libelos de la lucha p o r las investi
duras, y p arte contina hasta la reform a protestante. Se h a
afirm ado con razn q u e no fueron los goliardos los que
inventaron esos tem as, sino que fueron los clrigos los que los
adquirieron com o algo propio cuando ib an vagando en busca
de algn beneficio o de algn oficio.
E n boca de estos clrigos descontentos, que saban ad o rn a r
con la veste m trica refinada y com pleja y al m ism o tiem po

23 As aparece la queja en uno de los Cam. Bur.: Postquam nobilitas


seruilia cepit am are, / cepit nobilitas cum seruis degenerare (7 I), es decir,
Despus que la nobleza comenz a gustar las costumbres de los siervos, /
comenz la nobleza a degenerar con los siervos. Ejemplos de hexm etros
rimados, de este tipo y de formas m uy curiosas, abundan m uchsimo en la
poesa golirdica. As encontram os los hexm etros cmciferi, los collatrales, los
trinini salientes, los trifiertiti dactylici, etc. Garca-Villoslada recoge algunos ejem
plos, La poesa rtmica, p.27. Cf. D. N o r b e r g , Manuel pratique de latin mdival,
p .77-79. V er lo que hemos expuesto en el captulo anterior.
24 Se trata de un estribillo que se va repitiendo al final de cada estrofa,
con diferentes aadiduras: Omnes iura ledunt / et ad res illicitas / licite
recedunt. Omnes iura ledunt / et ad praua quelibet / impie recedunt. Omnes
iura ledunt / et in rerum num eris / num eros excedunt. Omnes iura ledunt / et
ad m ala devia / licite recedunt. Omnes iura ledunt / et fidem in opere /
quolibet excedunt, Carrn. Bur. 3. V er poemas 78, 82 de esta antologa.
25 Cf. Carm. Bur. 39.
26 Curia R om ana non curat ovem sine lana (Cami. Bur. 45 II); Rom a
m anus rodit; quos rodere non valet, odit (Cami. Bur. 45 III). Para todas las
referencias a Carmina Burana empleamos la edicin reciente: Carmina Burana.
Die Lieder der Benediktbeurer Handschrift, preparada por C. Fischer, H . K uhn y
G. Bernt, 5.a ed. (Munich 1991).
27 C. H . H a s k in s , Im rinascita del dodicesimo secolo (Bolonia 1972), p.159.
3. I m poesa de los goliardos 39

gil y deslizante sus com posiciones, stas, m uchas veces a d o r


nadas del canto, ap arecan ingeniosas, rebeldes, sensuales y
provocativam ente actuales. Las adulaciones eran bien calcula
das, y terribles las invectivas. As, p o r ejem plo, el Prim ado,
U go de O rlens, m ientras cubre de injurias al obispo de
Beauvais, se d a m a a p a ra can tar el elogio del arzobispo de
Sens, con la esperanza de conseguir de l, al m enos, la
recom pensa de u n banquete. Los prelados mismos eran los
instigadores, si no los autores, de estos ataques envenenados
que eran, caballerosam ente, aceptados y devueltos.
La m aledicencia golirdica, que p o r supuesto dispona de
m ateria p a ra sus expresiones pblicas, atacab a a los monjes,
a los abades, a los cannigos, a los obispos, a los archidico
nos, sin detenerse ni ante el P ap a ni ante la curia rom ana.
V iviendo a la ventura, al m argen de la sociedad, los vagantes
censuraban gustosos las altas jerarq u as eclesisticas, la injusti
cia de la p lutocracia que les haca p asar estrecheces p a ra vivir,
en vez de p re m ia r sus talentos. T a n slo el simple sacerdote,
si a veces era invitado en u n verso con intransigente violencia
a u n a absoluta inocencia de vida, otras veces era tratado con
indulgencia y fratern a solidaridad, y se b ro m eab a de sus
am ores dom sticos, y se to m ab a su defensa con tra el Papa:
Non est Innocentius, immo nocens vere.
EI fervor m oral, alim entado p o r la pobreza, encontraba
pronto el m odelo de los ejercicios de la escuela p a ra lam entar
la corrupcin y lo absurdo del m undo, la caducidad de la
fortuna, la pob reza de los hom bres, y p a ra reco rd ar al mismo
tiem po los sufrim ientos de Cristo y el da del Juicio nal. Pero
incluso p a ra el pob re escolar vagabundo, la vida p o d a tener
sus encantos y ser considerada digna de ser vivida, y la divisa
paulina omnia probate no ib a dirigida solam ente a los cam pos
serenos del pensam iento, sin relacin con la realidad m aterial.
El vino ayuda a d espertar el estro potico: Poculis accenditur
animi lucerna / cor imbutum nectare volat ad superna, esto es, Se
enciende con las copas la lm p ara del nim o, / y vuela hasta
el cielo el coraz n henchido de vino, com o canta el A rchi
p o eta (CB 191, 13). Y los riesgos del juego com unican fuego
al espritu, com o can ta el m ism o poeta: Sed cum ludus corpore me
dimittit nudo / fgidus exterius, mentis estu sudo; / tunc versus et
carmina meliora cudo, es decir, Y cuando el juego m e h a dejado
sin nada, / au nque helado al exterior, no dejo de sudar en
m i interior, / y es entonces cuando com pongo mis mejores
versos y poem as (CB 191, 10).
40 Introduccin general

V iviendo en u n m undo dom inado p o r el dinero, p o r la


voracidad, el servilismo, la deshonestidad, las recom endaciones
y la ileg alid ad 28, atribuan su m iseria a la corrupcin de las
clases dirigentes. E ch ab an m ano de la stira, co n dim entada
con la sal de su hum orism o y la p im ienta de sus parodias. La
can tab an en todos los tonos de la p u ra invectiva o la encu
b ran bajo el m isterio bufo, suspirando p o r el am or que
cam ina p o r el cam ino de Jeric: Vengo de Jeric , y lloro con
el herido, al que dos levitas que p asaro n cerca no ayudaron
en su desgracia 29.
El estilo de estas stiras o parodias aparece en ocasiones
elevado, a m enudo insolente en u n a p aro d ia de u n him no
clebre, a veces delicadam ente lrico, con frecuencia pesada
m ente escolar y, en la m ayora de los casos, fam iliar, grosero
y vulgar. Lo m ism o se p aro d ia la enseanza de las escuelas y
de la universidad com o, con u n a gran libertad de porte, con
falta total de arte o, p o r el contrario, con u n a habilidad
potica consum ada, los goliardos con rudeza o refinam iento
expresan el lirism o real, sincero e im itad o r de los m edios m s
o m enos escolares y, en su m ayora, m odestos a los que ellos
mismos pertenecen. Sin duda, gracias a ellos en g ran p arte, la
influencia de la literatu ra p ro fan a y religiosa latin a de los
clrigos se h a dejado sentir, al travs de las corrientes poticas
populares, sobre las nuevas literaturas vulgares que entonces
v an apareciendo en el O ccidente europeo.
E ntre la erudicin pedante, los ejercicios de escuela y la
fraseologa bblica, la poesa golirdica ataca a R o m a y al
clero, a las costum bres de entonces y a la p rep o ten cia de los
poderosos. E ntrem ezcla los impulsos del corazn y las frm u
las librescas y, en algunas ocasiones, ora y h ab la con Dios con
u n a sencillez realm ente em ocionante. C a n ta la p rim avera, el
am or, las m ujeres, el vino, el juego, las escenas de las tabernas
y del cabaret. Sabe m ezclar lo religioso y lo profano con u n a
despreocupacin y cinism o que nos sorprende, p ero que al
m ism o tiem po constituye u n testim onio psicolgico, social,
histrico y artstico del m s alto inters.
C om o alguien h a sealado 30, es m uy posible que la lrica
golirdica h ay a influido en la poesa cortesana p o rque la

28 Pueden verse al respecto Carm. Bur. 11; 2; 45 I; 3; 189; 131a.


29 Vase Carm. Bur. 131, con este curioso comienzo: Die, Christi veritas,
/ dic, cara raritas, / dic, ra ra Caritas: / ubi nunc habitas?.
30 Cf. H . S pitzm uller , Posie latine, p. 1736.
3. La poesa de los goliardos 41

fusin entre el amor y la caritas eros y agape griegos occita-


nos entre los clrigos, en cierta m edida hum anistas de los
pases d O c, h a debido facilitar el paso de m uchos conceptos
y de frm ulas que d u ran te m uchos siglos vemos oscilar entre
Cristo, la V irgen y la D am a ideal de los trovadores. P or el
contrario, y en sentido inverso, la relacin entre los poetas
vagantes y la poesa popular, sobre todo satrica y burlesca,
am orosa al m ism o tiem po, no es contestable. Y en el terreno
ertico, la concepcin carnal y sensual que los goliardos tienen
de la m ujer es u n a reaccin a la vez con tra la misoginia
frentica de tantos autores religiosos y con tra la insipidez
evanescente y la abstraccin descarnada de la D a m a de la
poesa provenzal, de los Minnesinger, o del dulce estilo nuevo.
O tro carcter particu lar de la poesa golirdica es que a
m enudo es m acarrnica, a veces bilinge, y a veces vaciada
con u n a constante irreverencia sobre textos litrgicos.

El O rd o o S ecta va g o ru m

H em os sealado m s arriba que si, en realidad, nunca


existi u n personaje llam ado Golias, cabeza y fun d ad or de los
goliardos, en cam bio s que se dio u n m ovim iento especial
m uy extendido de poesa golirdica. Los autores de esta clase
de ptesa eran m iem bros de u n a secta o de u n a ord en o de
un a cofrada que cobijaba a todos los autores de poesa
golirdica? A veces, y siem pre d entro de u n am biente h u m o
rstico, encontram os alusiones a u n a institucin sem ejante a las
rdenes religiosas: A hora, herm anos carsimos, p ro c u rad des
cribirm e cul es vuestra orden y cul vuestro m odo de vida: si
es lcito com er carne cocida en el puchero, o pececillos cogidos
en la red... Si se os p erm ite gozar de R osa o de Ins... No
me obliguis n u n ca a vivir en castidad! Indicadm e cm o debo
com portarm e p a ra vivir discretam ente en vuestra O rden 31.
Y en uno de los poem as de los Carmina Burana, que
pretende ser la carta fundacional y la cancin p ro p ia de los
vagabundos adeptos al goardism o, se dice: N uestra secta
recoge a los justos e injustos, a los cojos y a los dbiles y a
los consum idos p o r los aos... a los belicosos y a los pacficos,

31 T. W r ig h t , The later poems commonly attributed to W. Mapes, 6 9 , citado


por Garca-Villoslada, La poesa rtmica, p.50.
42 Introduccin general

a los m ansos y a los locos, a los bohem ios y teutones, a los


esclavos y rom anos, a los gigantes y a los enanos y a los de
m edia estatura, a los hum ildes y a los soberbios... O s expondr
los derechos de la O rd e n de los vagos, cuya vida es noble y
dulce p o r naturaleza, que gustan m s de u n ab u n d an te asado
que de u n a sobria m edida de pan . N uestra O rd e n p rohbe los
rezos de m aitines, pues p o r la m a an a an d a n flotando m uchos
fantasm as que nos pro du cen alucinaciones 32.
A unque en esos dos textos se alude claram ente a una
O rd en de los vagantes, o secta, que p o d ra cobijar bajo sus
norm as o sus costum bres a todos los p oetas golirdicos, hay
que ten er en cuenta que ni todos los goliardos o clerici vagantes
eran poetas, ni todos los autores de este tipo de poesas
golirdicas e ra n realm ente goliardos en el p eo r sentido de la
p alab ra, tal com o hem os expuesto m s arrib a, ni eran vulgares
histriones o juglares errantes de conducta no siem pre edifican
te y digna de im itacin. E ntre los poetas que hem os recogido
en nuestra antologa no faltan personas de alta categora
social, cultural y eclesistica, que vivan de u n a m a n e ra estable
en m onasterios o en catedrales, escuelas o universidades. A u n
que totalm ente diferentes en cuanto al espritu, com pusieron
sus poem as, algunos de ellos, siguiendo la m an era y estilo de
los goliardos.

C lr ig o s y e s c o la r e s g irvagos

L a m ayora de los poetas goliardos eran realm ente clerici,


pertenecientes al estado eclesistico o m onstico, aunque no
aspiraran al sacerdocio. Se form aba p arte del clero en virtud
de la tonsura, que era com o la p u erta que les ab ra la en trada
a u n a vida especial, que les aseguraba, com o hem os sealado
m s arriba, u n a existencia m s o m enos fcil, pero ms
cm oda que la ordinaria. H em os dicho tam bin q u e clecus,
en la E dad M edia, equivala a scholaris, y no posea la conno
tacin especfica que dicha p a la b ra tiene en la actualidad.
D esde los principios, la Iglesia elev el lectorado a uno de
los rdenes o m inisterios sagrados. P ara an u n ciar u n a religin
de la P alab ra y del L ibro Verbum Dei y Biblia bibliorum se

32 Cf. Carm. Bur. 219.


3. La poesa de los goliardos 43

exiga la posesin de u n a cultura, que la Iglesia prom ova de


acuerdo con las condiciones y las necesidades de los tiempos.
E n la poca de las invasiones de los b rbaros, cuando las
escuelas laicas de origen ro m an o iban decayendo sin dejar
apenas huellas 33, la Iglesia tom a su costa la instruccin del
pueblo, tan to en su estadio prim ario com o en el superior.
A parece entonces la categora de los clerici parochiarum o clerici
scholares. C a d a u n o de los presbteros deba ten er u n o de esos
clerici, cuyas funciones o m inisterios estaban taxativam ente
determ inados. E n la m isa el clericus responda al celebrante,
haca la lectura de la epstola y en to n ab a los cantos. F uera de
la iglesia diriga la escuela parroquial, y all enseaba el canto
y expona los rudim entos de la instruccin religiosa. M s tarde
fueron apareciendo escuelas de cultura m s elevada en los
m onasterios, donde se dispona de elem entos hum anos m s
preparados; lo m ism o suceda en las catedrales y en las cole
giatas. Las iglesias p re p a ra n en sus escuelas a los candidatos
a las sagradas rdenes, as com o a los m aestros de las escuelas
y a los funcionarios de sus adm inistraciones. Las escuelas
m onsticas acogen en sus claustros a los jvenes que desean
adquirir u n a cultura especial, au n sin asp irar a la carrera
eclesistica, en ninguno de sus grados.
T a n to a los que se p re p a ra n al sacerdocio com o a los que
buscan ta n slo u n a cultura h u m a n a especial, la Iglesia los
confa a la responsabilidad doctrinal, m o ral y ju rd ica de los
m aestros, extendiendo a todos los privilegios clericales recono
cidos y respetados p o r el p o d er civil. As, los que frecuentan
esas escuelas aparecen calificados com o clerici siue scholares,
com o es el caso de Elosa 34. L a equivalencia entre esos dos
trm inos aparece continuam ente en los GB, y expresa u n a
situacin cannica. Al m atricularse e insertarse en u n a escuela
catedralicia o m onstica, el alum no scholaris form a p arte
de un organism o eclesistico, p o r el simple hecho de que las
escuelas, com prendidas las universidades, se desarrollan dentro
de la sociedad eclesistica, y q u ed an incluidas en su jurisdic
cin, au n cuando los poderes del E stado intervienen p a ra
regular los derechos y p rom over las instituciones. T enem os en
esto un cruce de com petencias tpicam ente medievales. Ese

33 Cf. P. R ic h , Education et culture dans lOccident barbare, VI'- sicles


(Pars 1973). Del mismo autor: Ecoles et enseignement dans le Haut Moyen Age
(Paris 1989). U. G u a l a zz in i , Ricerche sulk scuole preuniversitarie nel Medioevo
(Miln 1943).
34 Cf. J . M o n k r in , Abelard: Historia calamitatum (Paris 1967), app.I, 87.
44 Introduccin general

estado jurdico se contina en el siglo X II y en el XIII. Y


entonces, m aestros de las artes y de las leyes, m dicos y
abogados figuran tam bin com o clrigos p o r h a b e r realizado
sus estudios en las escuelas de la Iglesia 35.
Q u significaba y qu funciones especficas desem peaba
en realidad el clericus? Los antiguos cristianos llam aban clrigo
al que, participando de la potestas ordinis, ejerca los m inisterios
de las rdenes m enores o mayores. L a p a la b ra cleros designaba
el carism a de los hom bres entregados al servicio de Dios. El
trm ino griego kleros, com o el latino sors, quiere decir suerte,
parte, heredad. P or lo tanto, los clerici se llam an as porque
pertenecen a Dios o p orque Dios es la suerte de su heredad,
segn seala san Jer n im o 36.
D esde los tiem pos m s antiguos, p a ra expresar la m uerte
al m undo, los m onjes tom aron la costum bre de cortarse los
cabellos de u n m odo especial: la tonsura. Los clrigos ad o p ta
ron la m ism a costum bre, que poco a poco se fue extendiendo
y adquiriendo especial im p o rta n c ia 37. Al principio, la tonsura
y la pertenencia al clero, aunque se d ieran en la m ism a
persona, no se confundan. M ientras u n a expresaba u n senti
m iento de ren u n cia al m undo, la otra acreditaba el carism a
de un ministerio. M s tarde las cosas cam biaron.
A p a rtir de u n cierto perodo, la clericatura se desentendi
de la potestas ordinis, y la tonsura se convirti en su seal
distintiva, hasta tal p u n to que los simples tonsurados form aban
p arte del ordo clericalis, a u n sin h a b e r recibido n in g u na orden
sagrada. C on esta mezcla, el concepto de clrigo acab p o r
resultar equvoco, y se introduce la necesidad de establecer
u n a diferencia en la denom inacin: simples clrigos y clrigos
constituidos en rdenes sagradas. Estos ltim os co n tinuaban

35 Cf. G. P a r , A. B r u n e t , P . T rem blay , La rsistance du X II' sicle. Les


coles et lenseignement (Paris-Ottawa 1993), p.63s.
36 Epist, 52, 5: PL 22, 531. Puede verse el artculo de Francis M ugnier
Clericature, en D S 2, 963-972. Dedica un apartado al tem a de la cons
cration Dieu. Nos dice: La consagracin del clrigo al servicio divino es
al mismo tiempo su consagracin al servicio de la Iglesia (966). El clrigo
es el servidor de la Iglesia, dice san Jernim o.
37 En el mismo artculo, el autor dedica un amplio apartado (966-968)
al tem a de la separacin del m undo y de los negocios seculares, que inclua
la tonsura y el hbito eclesistico. Si el hbito no hace al m onje ni al
clrigo..., le recuerda su propia dignidad (968). Vase tam bin el artculo de
F. Claeys B onnaert Clerc, en Diet, de Droit canonique 3, 827-872. En 828
explica la etimologa de la palabra, que significa suerte, parte obtenida
por suerte, y luego heredad. Desde el siglo m designa a los que han sido
encargados de realizar los ritos del culto.
3. La poesa de los goliardos 45

la tradicin originaria, y p articipaban de la potestas ordinis,


m ientras que los simples clrigos se reducen a u n pacto o
resultado de las instituciones o de las costum bres medievales.
Excluidos de la potestas ordinis y privados del carism a, poseen
tan slo privilegios eclesisticos, cuyo ttulo y condicin se
basan en la tonsura: el pnvilegium fori, que los exime de los
tribunales civiles, y el pnvilegium canonis, que excom ulga a
quienes les infieran alguna injuria fsica.
C on el paso del tiem po, los clerici de este tipo p redom inan
en las escuelas, aunque no fueran ellos solos. M uchos reciban
la tonsura, p o r simple devocin o p o r iniciativa de sus padres,
desde pequeos. As eran m uy num erosos los que, au n llevan
do una vida totalm ente laica, h ab an recibido la tonsura y, con
la tonsura, el derecho a unos privilegios y las capacidades
cannicas. El nm ero de estos clrigos o tonsurados fue c re
ciendo cada vez ms. E n R u n fueron tonsurados 737 nios
en la fiesta de Pentecosts de 1397; entre el 3 de diciem bre
de 1390 y el 24 de ju n io de 1392 fueron 1.642 los que
recibieron la tonsura 38.
D ado el extraordinario nm ero de clrigos, unos simples
tonsurados y otros clrigos ordenados, y teniendo en cuenta la
tendencia de algunos m onjes y clrigos poco im porta el
tipo a la vida licenciosa o facilona, no es extrao en co n trar
se con estos clerici vagantes o scholares que van de escuela en
escuela o de ciudad en ciudad en busca de u n a aventura. Y,
p a ta ello, u n a solucin consiste en alistarse en la familia de
Golias, que les perm ita llevar u n a vida v ag abunda y disoluta,
lejos de las prescripciones del m onasterio o de su presbtero.
El calificativo de clerici vagantes los re tra ta b a m uy bien, pues
con frecuencia em igraban de u n a ciudad a otra, ya p a ra
escuchar a los m s ilustres m aestros del m om ento, o p o r el
gusto y placer de u n a vida andariega y de libertad.
Al m argen de las condiciones de sus autores, se considera
ba n cantos golirdicos o goliardescos las composiciones deb i
das a poetas y cantores del llam ado Ordo vagorum, de la Familia
o Secta Goliae, que seguan siem pre unas norm as y u n a tem tica
y tcnica propias. Y a hem os indicado m s arrib a que se
tra tab a casi siem pre de cantos satricos, erticos, tabernarios,
m oralizantes a su estilo, en p arte religiosos, jocosos, parodsti
cos y desengaados, escritos en u n latn fluido y arm onioso,

38 Cf. R. G n est a l , Le privilegium fori en France, du Dcret de Gratien la


fin du X IV ' sicle, 2 vols. (Paris 1921 y 1924), I p.40s.
46 Introduccin general

p o r lo general en verso rtm ico y desligado de la prosodia


cuantitativa clsica. L a v ariedad de estrofas o p o lim etra es
o tra de sus caractersticas. C om o lo es el canto que n orm al
m ente les acom paa, sin no m b re de a u to r y con variantes y
m odificaciones en las escuelas y universidades, en las plazas y
en las tabernas.
O rgulloso de su instruccin escolar, el clrigo ofreca can
tos caprichosam ente entrem ezclados de rem iniscencias bbli
cas, de recuerdos mitolgicos, de contraposiciones dialectales
y de term inologas gram aticales. Los versos estaban elaborados
estilstica y m trica o rtm icam ente. E ra n ritm os que repetan
o reco rd ab an los m etros clsicos, entrem ezclados de asonan
cias y de rim as, agrupados en dsticos o en estrofas. E ran
versilios entrecortados, rim ados, entrelazados que fo rm aban
guirnaldas de estrofas arm nicas y diversas, cuyo origen se
rem o n tab a a las secuencias notkerianas y a los tropos carolin-
gios. E ran , en g ran p arte, ecos de canciones populares p a ra el
baile.
E l cisterciense H elinando (1160-1230), ju g la r antes de
m onje en el m onasterio de F roidm ont, nos h a dejado u n a
interesante descripcin de los clrigos vagantes q u e l hab a
conocido: Estos escolares suelen reco rrer urbes et orbem, y con
tantas letras se vuelven locos... Estos clrigos b u scan en Pars
las artes liberales; los autores clsicos en O rlens; los cdices
de derecho en Bolonia; las redom as de m edicina en Salerno,
y en T oledo los m aestros de nigrom ancia. Pero en ninguna
p arte aprenden buenas costum bres 39.
Pero si no ap ren d iero n n u n ca las b u enas costum bres, no
podem os afirm ar lo m ism o de los ejercicios escolares, que los
goliardos conocan y p racticab an a la perfeccin. M uchas de
las poesas golirdicas se deben al ingenio de m aestros clebres
y venerados de los que h a n sido calificados com o la flor
intelectual de A lem ania, de F rancia y de Inglaterra. El A r
chipoeta de C olonia, a u to r de la fam osa Confessio Goliae, que
com ienza: Estuans intrinsecus ira uehementi (CB 191), H u g o el
P rim ado de O rlens, G ualtero de C hatilln, P edro de Blois,
A belardo, M ateo de V endm e, son, entre otros m uchos, a u
tores de poesas de tipo o tono golirdico. O tras poesas,
recogidas en las, grandes colecciones, de las que tratarem os
m s adelante, los autores de las cuales son en la m ayor p a rte
desconocidos, son sin d u d a alguna la o b ra de espritus tan

39 H e lin a n d u s F r ig id i M o n t is , Sermo 15, In Ascensione Domini II: PL 212.


3. La poesa de los goliardos 47

cultos y a veces tan originales, que nos h a n transm itido, a


travs del anonim ato de u n a vlvula de seguridad golirdica,
ideas polticas o stiras m ordaces que h ab ra resultado m uy
peligroso exponer en sus obras serias. L a inspiracin de m u
chos potes m audits en lengua vulgar es p u ram en te golir
dica, desde el annim o C redo des R ibauds, o desde R ute-
b e u fy de C olin M uset hasta Rstico Filippo o C ecco A ngioleri
o Villon, el m s grande de todos ello s40.
Sea com o consecuencia del aum ento de la poblacin estu
diantil, o com o resultado de las revueltas locales, o efecto de
la m ediocridad de u n m aestro o del atractivo y la fam a de
algn otro profesor, sea quizs p o r el inters de u n a enseanza
diferente, o m s especializada, o de m ejor cualidad, eran m uy
num erosos los scholares o clerici que a n d ab an de u n a universidad
a otra, y esto n o slo en su propio pas, sino en el extranjero,
como hem os visto en la descripcin del cisterciense H elinando.
Algunos de carcter dbil, inquieto, inestable o indom able
cam biaban de ciudad o de convento por cam biar, o p a ra
hu ir de s mismos y de su inconstancia personal. O tros se
encontrab an libres de sus votos, ya com o secuela de algn
exceso, infraccin o crim en, ya a causa de su vida irregular,
que no era acep tad a o tolerada en la com unidad: pereza,
libertinaje, crpula, juego, abuso de la b ebida o inters des
m edido p o r las mujeres.
Nos encontram os con unos poetas que gustan de los viajes,
con otros con vocacin de bohem ios, y a su lado no faltan
otros de espritu vagabundo, o desgraciados y miserables, ju n to
con otros fracasados, resignados o revolucionarios, incluso
algunos llam ados a u n brillante porvenir. Y al lado de todo
este tipo de espritus inconstantes, no faltan los truhanes y los
individuos de conducta m s que dudosa. Y podem os co n tar
tam bin estudiantes serios y responsables que, sin ab andonar
los estudios, en co n trab an en la frm ula del p o em a golirdico
un exutorio elocuente y p ru d en tem en te annim o p a ra sus
sentimientos.
M uchos de ellos se renen en bandas de alegres vividores,
a veces p o r naciones, com o en la universidad misma, a m e
nudo pilares de cabaret, preocupados ante todo en divertirse,
pero confiando al m ism o tiem po plenam ente a las m usas
latinas sus esperanzas y sus pesares, sus sueos y sus am ores,
sus sarcasmos, sus speras crticas en sus stiras, a veces feroces

40 H . S pitzm u ller, Posie latine, p.1737.


48 Introduccin general

y violentas, las audacias de su pensam iento poco conform ista,


su gusto y aficiones p o r la m ujer y p o r el am or, opuestas al
odio y al desprecio h u ra o expresados p o r la literatu ra reli
giosa tradicional de la poca; su burla de todo, sus brom as,
sus ejercicios retricos, sus pesares, a veces su filosofa am arga,
pesim ista o hedonista; las poesas a sus am adas, al vicio o al
juego, sus canciones bquicas, sus ataques obstinados y viru
lentos contra la Iglesia, pero no contra el sentido religioso 41.
Los testim onios literarios de que disponem os se refieren,
com o hem os visto antes, tan to a la vida de poetas m enestero
sos com o a la con d u cta de varones de alto valor intelectual,
o al queh acer de m ediocres escolares o de m iserables que
sufren el h am b re del p o b re clrigo 42. H a y verdaderos his
triones al lado de m aestros clebres que desean conservar, p o r
necesidad, u n anon im ato que era la raz n de su fantasa o de
su audacia. H a y que reco rd ar aqu que no todos los clrigos
que frecuentaban de cerca o de lejos la vida universitaria eran
necesariam ente verdaderos religiosos. A busando del privilegio
de la clericatura, en virtud de la tonsura pues todo estu
diante, liberado de la jurisdiccin eclesistica que reinaba
absoluta y exclusivam ente en las escuelas, era considerado

41 D e entre la inm ensa bibliografa sobre el tem a, sealamos tan slo los
de m s fcil acceso p a ra nuestros lectores espaoles. R. G a r c a -V il l o sla d a ,
L a poesa rtmica. E. R. C u r t iu s , Literatura europea y Edad Media latina, trad, de
M . F. Alatorre, 2 vols. (Mxico 1945). J . L. M o r a l e jo , Cancionero de Ripoll
(Annimo), texto, trad., introd. y notas de... (Barcelona 1986): Exhaustiva
bibliografa, p .127-143. E. M a ssa , Carmina Burana e altri canti della goliardia
medievale (Rom a 1979): Selecta bibliografa, p.175-182. En los Carmina Burana
puede encontrar el lector confirm acin con ejemplos bien elocuentes.
42 Eugenio M assa recoge esta expresin, famine de povre clerc, tom a
da de J . B d ie r , Les fabliaux (Pars 1925), p.391; cf. C am ina Burana e altri canti
della goliardia medievale (Rom a 1979), p.X L. C om o dice este autor, esa ham bre,
llam ada tam bin Parisiana fames, era como la m adrina que reciba al
estudiante desde el comienzo de su destierro. Las costumbres de las escuelas
m e concedi esta dursim a m adrina que m e acom paaba siempre, que
sum erga a los nobles en el lago profundo de la miseria y les obligaba a
m endigar de puerta en puerta. Antes o despus, los estudiantes se vean
obligados a m order el triste lam ento de los C am . Bur.: O ars dialectica /
num quam esses cognita / que tot facis clericos / exules et miseros (127, 15),
Ojal nunca te hubiera conocido, arte dialctica, a ti que haces desgraciados
desterrados a tantos clrigos. El destierro, por lo general, llevaba consigo el
sufrimiento, y con frecuencia arrastraba, ju n to con los necesitados, incluso al
clrigo m enos desgraciado. U n a im prudencia, o una locura am orosa, o una
enferm edad, o un robo, o el simple aum ento del precio de las cosas
ordinarias, o u n retraso en los estudios, bastaba para desestabilizar el
presupuesto de los estudiantes que, por lo general, no era m uy desahogado.
3. La poesa de los goliardos 49

clrigo , m iem bros sim plem ente tonsurados de rdenes m e


nores, herm anos conversos que no h ab an p ro n u n ciado sus
votos e incluso simples escolarcas, m s o m enos libertinos,
po d an p asar fcilm ente p o r religiosos regulares, y tam bin
com o sacerdotes o m onjes en ru p tu ra con su com unidad. P or
otra p arte, suceda que clrigos regulares, privados de sus
prebendas p o r alguna razn, se hicieron clerici vagantes o incluso
saltim banquis o titiriteros que ab razab an perfectam ente la vida
de la Secta Goliae 43.
Estos clerici vagantes, estos irregulares, estos vagi scholares h an
recibido el nom b re de goliardos, cuyo origen, com o hem os
sealado m s arriba, no h a p odido ser establecido con to d a
certeza: clerici qui se ioculatores seu goliardos faciunt aut buffones, esto
es, clrigos que se convierten en juglares o goliardos o
bufones 44. Sea de u n personaje mtico, llam ado Golias, o del
bblico G oliat, o em paren tad o con el provenzal gualiar, que
significa engaar, el goliardo encierra en s m ism o la sntesis
y el resultado de todo eso.
Al lado de la Confessio Goliae, a que nos hem os referido
antes, tenem os u n a Metamorphosis y u n a Apocalypsis Goliae, o
u n Sermo Goliae ad prelatos impios 45. E ncontram os igualm ente
m enciones a los pueri o discipuli Goliae, a u n a fam ilia o secta
Goliae. A parece tam bin el nom b re de Decios, com o p e rte
necientes a la secta Decii, no m b re segn parece de u n tal San
Decio, que sera el p a tr n de los ju g ad o res de dados. C u a n
do se habla de m iem bros de u n a o rd en o secta, hay que
entender que no se tra ta de ordo vagorum scholarium, en sen
tido estricto, constituida en cuerpo jurdico. Sencillam ente
estamos ante u n grupo bajo cuya ensea se acogen todos
esos poetas goliardos, provenientes y pertenecientes a las ms
variadas capas sociales. E n efecto, unos son vagantes, m ientras
que otros no lo son, aunque quizs lo fueron p o r u n tiem po
determ inado y pasajero.

43 Las dificultades econmicas de algunas familias hicieron que sus hijos


tuvieran que someterse y aceptar esa vida errante, que tam poco tena nada
de envidiable.
44 El ansia de libertad, el cambio de las condiciones de vida, el ejemplo
de los amigos jugaron, por otra parte, un papel muy im portante en el
desarrollo de los poetas goliardos.
45 Cf. H . S p it z m u l l e r , Posie latine, p. 1738-39. La Confessio Goliae est en
Carm. Bur. 191. El Apocalypsis Goliae es de autor desconocido, y se atribuye a
Alan de Lille, a G ualtero de Chtilln o a H ugo el Prim ado de O rlens, y
no falta quien piensa en W alter M apes como autor del poem a.
50 Introduccin general

H ay que ten er en cuenta que no todos los com prendidos


bajo el calificativo de clerici o scholares vagantes lo son p o r gusto
o p o r vocacin y ansias de libertad. A unque en u n principio
la Iglesia g arantizaba la g ratuidad de los estudios en sus
escuelas, al paso del tiem po esto se hace m s difcil. Las cosas
h a n cam biado totalm ente, al au m en tar desm esuradam ente los
escolares que buscab an u n ttulo p a ra p o d e r colocarse. Los
estudiantes ricos se las arreglaban p a ra seguir sus estudios,
m ientras que los m s pobres a veces se vean obligados a p asar
al grem io de los vagantes. L a m entalidad de estos globetrot
ters se en carn ab a en los clrigos m edievales p o r la fuerza de
las circunstancias.
Las escuelas realm ente famosas eran m uy pocas, y se
reducan casi a las que seala el citado cisterciense H elinando:
Pars, O rlens, Bolonia, Salerno, T oledo. Y p a ra asistir a esas
clases hab a que e m ig ra r46. Es la fam a de las escuelas y el
renom bre de sus m aestros lo que atrae a los alum nos de otros
pases. As J u a n de Salisbury pasa doce aos fuera de su
patria, a la som bra de escuelas y de m aestros diferentes 47. A
veces los buenos estudiantes y otros que lo eran m enos
se enfrentab an con el destierro a los quince o diecisis aos,
cuando acab ab an de estudiar los rudim entos de las artes, con
algunas nociones de teologa, de derecho, etc., en las escuelas
de sus ciudades. N o siem pre, com o fcilm ente se puede com
p render, el destierro era tan agradable com o p a ra h acer de l
u n a profesin d uradera.

D e c le r ic i v a g a n te s a c le r ic i c u r ia le s

G om o h a observado Eugenio M a s s a 48, en el perodo


m s florido y m s evolucionado de la E d a d M edia, las
chancilleras reales y los seores feudales sintieron la necesi
d ad de personas doctas y de literatos, p ero no los tenan a
su disposicin p o rq u e las autoridades civiles no se hab an
preocupado de su form acin en sus propias escuelas. P o r eso

46 Cf. C. H . H a sk in s , La nnascita del dodicesimo secolo; G. P a r , La


renaissance du X II' sicle; E. M. S a n f o r d , The twelfth Century-renaissance or
proto-renaissance, en Speculum 26 (1951) p.635s.
47 Cf. P h . D elh a y e , Lorganisation scolaire au X IIe sicle, en Traditio
5 (1947) p .261.
48 E. M assa , Cam ina Burana, p.XLI.
3. La poesa de los goliardos 51

se vean obligados a reclutar los clrigos form ados en las


catedrales. C o n esto los clrigos se m u n d an izaro n en la cul
tu ra y en las costum bres. El papa am oroso de los clrigos
era O vidio y de l se deriva 49 el tem a ta n frecuente en la
poesa golirdica: Clerus scit diligere virginem plus milite, es decir,
el clrigo sabe am ar m ejor que el caballero. M s an,
entre las dam as y los caballeros figuran con todo derecho
com o los m ediadores y prom otores de las nuevas teoras,
que refm an las experiencias am orosas, aunque sea com pli
cndolas 50. V ase un buen ejemplo en el poem a n.72 de
este volum en.
E n estas circunstancias nacen los clerici cuales, que, huyen
do de la severidad eclesistica, se van entregando poco a poco
a las vanidades de la corte p a ra aspirar a las riquezas. Se acaba,
p o r fin, la poca de los clerici mendicantes y se inau g u ra la de los
ricos clerici curiales. C onsiderados la ciencia y el saber como un
don de Dios, la Iglesia in terp reta su utilizacin econm ica
com o u n a especie de sacrilegio y de simona. Y esta sim ona o
sacrilegio no se d ab a ta n slo en la en trad a de los clrigos en
las cortes de los poderosos, sino en la intencin de quienes
estudiaban p a ra vender m s tard e su ciencia p o r dinero.
C on la m undanizacin de los estudios, los clrigos em
prendedores lograro n no slo vivir, sino vivir con holgura.
Y esta perspectiva de los clrigos que h a b a n conseguido u n a
b u ena posicin econm ica en la sociedad incit a otros a
em prender el m ism o cam ino. M uchos jvenes ten d rn que
ab an d o n ar los estudios p orque carecen de m edios p ara p ro
seguirlos, y otros m uchos p o r am o r de las riquezas y de los
honores que esperan conseguir gracias a la p reparacin es
colar que h a n com enzado. Estos ju zg an m s feliz p o der glo
riarse del xito econm ico que encerrarse en la fatiga diaria
y en la p o b reza p o r am o r a la ciencia. P a ra stos la ciencia
tiene u n valor solam ente cuando conduce a los honores y a
las riquezas te m p o ra le s51.

49 A este respecto es paradigm tico el poema 7 del libro III del Liber
amorum de Ovidio, que comienza: At non formosa est, at non bene culta
puella.
50 Cf. E. F a r a l , Recherches sur les sources latines des contes et romans courtois du
Moyen Age (Paris 1913), p. 194. Sobre estos temas vase tam bin R. B e z z o l a ,
Les origines et la formation de la littrature courtoise en Occident, 2 vols. (Paris
1945-1960).
51 P h ilippu s d e H a r v e n g , De scientia clericorum 28-29: P L 203, 700-702.
En esta antologa el lector encuentra un poem a, el n.92, en que se desprecian
los estudios.
52 Introduccin general

El sentido laico del valor econm ico los extrapolaba de la


vida espiritual de la Iglesia m ucho ms de lo que los atraa a
las estructuras eclesisticas u n a tonsura o u n a o rd en m enor.
G om o se h a notad o 52, esta laicizacin era m enos vistosa pero
m s p ro fu n d a que la llam ada ovidiana, ta n q u erid a de la
historiografa rom ance, y que en ltim o trm ino conduca a
la contestacin general conocida bajo el n o m b re precisam ente
de los Cornificianos y a la apostasia burguesa de u n G ualtero
de C hatilln.
Este au to r la m e n ta los estudios que u n da florecan men
te pura y critica a los que los envilecen atrados p o r el di
nero 53, au n q u e m s tarde, cediendo a las sugestiones b u r
guesas del b ienestar y recordando am argas experiencias, re
conoce la inutilidad o im productividad de las artes, y escribe
lam entaciones sobre la m iseria de los artistas que qu ed an
m arginados en la so c ie d a d 54. H u b o u n tiem po en que las
artes recom pensaban los esfuerzos de los estudiantes, m ien
tras que a h o ra las m usas de Pars h acen llorar a las azadas
de los cam p esin o s55. El que tem e la hum illacin y el h a m
bre no tiene o tra solucin que a b a n d o n a r las artes y las
letras. E l m ism o G ualtero se decide p o r la apostasia y, pese
a ser un m aestro de fam a, se encam ina a B olonia p a ra
estudiar derecho civil y cannico 56.
Se tra ta in d udablem ente de u n a p a rte de la sociedad que
se h a dado cuen ta de la utilidad o inutilidad de los estudios y
de las ventajas del ejercicio de poetas golirdicos. Pero, pese
a todo, todava siguen existiendo, au n q u e ya m u ch o m enos
num erosos, los verdaderos clerici vagantes, a que nos referimos
anteriorm ente y que siguen m anteniendo las m ism as costum
bres y form a de vivir.
C m o se p o rta b a n aquellos inquietos escolares, sobre todo
los vagantes? A diferencia de los clerici curiales, que ya h a n
encontrado u n modus vivendi digno y estable, que los h a con

52 Cf. E. M assa , Carmina Burana, p.X LII-X LIIL


53 Cf. A. W il m a r t , Pomes de G autier de Chtillon dans un m anuscrit
de Charleville, en Reuue Bndictine 49 (1937) 121-69, 322-65, cit. por E.
M assa , Carmina Burana, p . 179.
54 Cf. E. M assa , Carmina Burana, p.X LIII.
55 Cf. A. W il m a r t , Pomes de G autier de Chtillon, 4, 20, 1: Flore
bant antiquitus artium doctores. Profuit antiquitus litteratum esse / cum
floreret studium copiosa messe, / sed m odernis fodere magis est necesse /
quam vatum Parisius scolis interesse (13, 13).
56 Cf. A. W il m a r t , Pomes de G autier de Chtillon, p .X y 35. D om
W ilm art se ocupa de los estudios realizados en Bolonia.
3. La poesa de los goliardos 53

vertido en poetas cortesanos, entregados al culto de palacio y


a otras ocupaciones no del todo reco m en d ab les57, aquellos
inquietos escolares, m ejor que las siete artes del trivio y del
cuadrivio, com o dice el P. G arca-V illoslada58, conocan las
artes del am o r y del juego; m s que el Organon aristotlico,
estudiaban los versos lbricos de Ovidio. P o r eso en el
Concilio del m onasterio fem enino de R em irem ont, donde se
discute sobre el am or, interviene u n a m o n ja para leer los
preceptos del egregio d octor Ovidio. D e lo que nos dice el
ya citado m onje cisterciense H elinando, podem os sospechar
algo acerca de sus inveterados vicios.
Pero sern ellos mism os los que confiesen con toda n a tu
ralidad sus inm oralidades: las tabernas y los garitos son sus
tem plos m s frecuentados, y repiten continuam ente que resistir
a los impulsos de V enus y sus encantos les resulta imposible.
El encanto y atractivos del am o r son cantados p o r doquier:
Todos los cam inos conducen al tlam o de V enus, nos dice
el A rchipoeta en su Confessio Goliae (CB 191, 9,3). El a m o r lo
ocupa todo; El am o r m antiene a los jvenes en la alegra;
El am o r vuela p o r doquier, can tan tam b in con frecuencia
los Carmina Burana. M as no es el am o r espiritual lo que cantan,
sino el am o r carnal.
Algunos, m enos viciosos, aspiran tan slo al am or de las
doncellas y jovencitas, desechando con h o rro r el am o r de las
m eretrices y de las casadas, com o se expresa u no de los
Carmina Burana: R etozo con Cecilia, n o temis: soy com o el
guardin de su tierna edad, p a ra que no se m ustien los lirios
de su castidad... El reto zar con u n a virgen es lo m s agradable
de todo... Y o retozo con las vrgenes, y aborrezco a las
corrom pidas, y ju n to con las m eretrices aborrezco a las casa
das, pues en stas el placer es in fa m ia 59. P o r lo general,

57 Sobre la vida de estos clerici curiales hay una am plia bibliografa.


Sealaremos, entre otros, J . d e G h e l l i n c k , L essor de la littrature latine au X II'
sicle (Brujas 1954); E. F a r a l , Les arts potiques (Pars 1971); C. H . H a s k in s ,
La rinascita del dodicesimo secolo (Bolonia 1972); L. Le G off , Les intellectuels au
moyen ge (Pars 1957); M . M a n i t i u s , Geschichte der lateinischen Literatur des
Mittelalters, 3 vols. (M unich 1911, 1923, 1931).
58 La poesa rtmica de los goliardos, p.58.
59 Carm. Bur. 88, 5 y 7. Pero no todos los goliardos pensaban de la m ism a
m anera, pues nos consta que m uchos frecuentaban los burdeles o templos
de Venus, como se expresa el autor de este carmen:
D um caupona verterem vino debacchatus,
secus tem plum Veneris eram hospitatus...
Almi templi ianua servuabatur plene;
54 Introduccin general

rechazan toda sospecha de hom osexualidad, com o advertim os


en otro de los Carmina B urana 60.
P ero no hem os de creer que todas las poesas goliardicas
trata n de tem as erticos, ni de la aficin y excesos de la gula,
y de la devocin al vino y a los placeres de la m esa. La
llam ada m edida golirdica m antiene su p o p u larid ad durante
m ucho tiem po, y se m anifiesta en los tem as m s variados. L a
bien conocida coleccin Analecta Hymnica M edii Aeui nos h a
recogido poem as m orales que llevan p o r ttulo: D e statu sacer
dotali 61, D e pastore et mercenao 62, De vita religiosa 63, De forma
vivendi monachorum 64, Speculum claustralium 65. N o olvidemos tam
poco uno de los poem as golirdicos m s famosos, de cuyo
au to r no estn seguros los crticos, titulado Apocalypsis Goliae,
que se atribuye a G ualtero de G hatilln o a u n im itador
suyo 66. T am b in tendram os que reco rd ar otro, co n el ttulo
de Metamorphosis Goliae. V a dirigido contra los m onjes que, con
B ernardo a la cabeza, estn tratan d o de im p o n er restricciones
a la libertad de la especulacin filosfica. El p o em a es obra
de u n devoto p artid ario de A belardo, perfecto conocedor de
las especulaciones cosmolgicas de la escuela de C hartres, y
u n consum ado h u m a n is ta 67.

ingredi non poteram , ut optavi bene.


Intus erat sonitus dulcis cantilene;
estimabam, plurim e quod essent Sirene.
(CB 76, 1-2).
60 H e aqu lo que dice el am ante a su am ada, que haba sospechado de
l:
N aturali contentus V enere
non didici pati, sed agere.
M alo m undus et p auper vivere
quam pollutus dives existere.
(CB 95, 16-19).
61 Anal. Hymn. 33, 193s.
62 Ibid., 195s.
63 Ibid., 198s.
64 Ibid., 201s.
65 Ibid., 211s.
66 Cf. K. S t r e c k e r , Die Apocalypse des Golias (Roma-Leipzig 1928).
67 T. W r ig h t , Latin poems attributed to Walter Mapes (Londres 1941), p .21s.
4. Principales colecciones de la poesa goliardica 55

4. P R IN C IP A L E S C O L E C C IO N E S D E LA P O E S IA
G O L IA R D IC A

C arm in a Burana

La m s fam osa y am plia coleccin de canciones y poesas


latinas m edievales se nos h a conservado en el Codex L ati
nus 4660, que perteneci a la biblioteca del m onasterio b en e
dictino de B euron y que, com o consecuencia de la seculariza
cin de las casas m onsticas bvaras, del ao 1803, fue
adquirido p o r la Biblioteca de M unich, en donde pe encuentra
en la actualidad. El Codex Buranus, llam ado as p e r su origen,
hizo que los poem as en l contenidos recibieran el nom bre de
Carmina Burana, con el que son conocidos en todo el m undo.
Fue descubierto ese m ism o ao de 1803 p o r el b ar n von
A retin. Y desde entonces el inters p o r el Codex Buranus no ha
cesado de crecer, y las ediciones y traducciones desde la
prim era, el ao 1847, realizada p o r J . A. Schm eller conti
n a n satisfaciendo la curiosidad de los aficionados a la lrica
latina m edieval.
L a aparicin de los Carmina Burana proyect u n a luz nueva
sobre la cultura europea. H asta entonces, la opinin com n
supona que el M edioevo, santo y som bro, evocaba slo
cortejos de flagelantes y fantasm as del dies irae, y de p ro n to
clrigos vagantes y goliardos audaces revelaban la exaltacin
coral de otra E d a d M edia, despreocupada y m u n d an a, b o h e
m ia y desacralizadora, libre y anrquica. El cam bio no p o d a
ser m ayor en la m en talid ad de los m odernos.
C om o h a reconocido M assa ', en la segunda m itad del
siglo X IX la poesa golirdica desbord el nivel de la divulga
cin gracias a las antologas que se fueron publicando. N o h a n
faltado quienes h a n preten d id o explicar el hecho p o r el fen
m eno social que h a ido apareciendo a lo largo de los ltim os
cien aos con la aparicin de los bohmiens y fauves, los globetrot
ters y los hippies, los descamisados y los contestatarios, los capelloni y
los punkies. T odos estos tipos, goliardos de las universidades
burguesas, descubren en los autores de los Carmina Burana a
los nicos escolares que h a n cantado, recogido y transm itido
una especial alegra del cuerpo, sirvindose de la m sica y de
la literatu ra culta.

1 Carmina Burana, p.V II. Vase tam bin H a s k in s , C. H ., La rinascita del


dodicesimo secolo, trad. ital. (Bolonia 1972) (Nueva Y ork 1964).
56 Introduccin general

D espus del descubrim iento del famoso Codex Buranus, a


p artir de la m itad del siglo XIX los estudios sobre la poesa
golirdica alcanzaron u n nivel m uy am plio con la publicacin
de selecciones y antologas de los Carmina Burana. A ello
contribuyeron principalm ente H ubatsch, G ro b er y Peiper, cu
yas ediciones conocieron gran xito 2. Las traducciones alem a
nas, inglesas e ita lia n a s3 contribuyeron igualm ente, a que se
fuera difundiendo la poesa de los goliardos, que se fue abrien
do cam ino p o r doquier. Gom o acabam os de sealar, tal vez
p a ra explicar la difusin y la cordial aceptacin de la poesa
golirdica de los Carmina Burana y de otras colecciones sem e
jan tes haya que ten er en cuenta ese fenm eno contestatario
de nuestros das que, p o r afinidades electivas o p o r cierta
sem ejanza y paralelism o, p o r sintona o p o r asonancia social 4,
nos recuerd a la vida y la concepcin de la existencia h u m an a
de los vagantes. A lgunos de los m ovim ientos de nuestros das
hacen de caja de resonancia a los cantica sonora de u n a felicidad
anrquica o de u n a desesperacin errab u n d a. Y los que no
sim patizan con la in q uietu d de los vagabundos de la E dad
M edia sienten nostalgia a la vista del espritu despreocupado
y descuidado de los goliardos.
L a p rim era edicin de Schm eller, en 1847, despert u n
vivo inters entre los estudiosos de la poesa latina m edieval.
C om o en casos particulares recordem os la em ocin al des
cubrim iento del Itinerarium Egeriae , la edicin de Schm eller
conoci m uchas reim presiones: 1883, 1894, 1904, 1928, 1960,
a la espera de la edicin crtica definitiva. Y es que las
dificultades del texto, adem s de las scriptiones continuae, hicieron
que los sucesivos escribas confundieran o desfiguraran los
cantos que en m uchos casos aco m p a ab an al texto latino. T al
cual apareci ste, carente de u n a fiel y correcta separacin
de los versos, llev al p rim er editor a u n callejn sin salida,
pre ad o de dificultades y enigm as de no siem pre fcil solucin.
Se im pona u n nuevo exam en de todos los problem as,
aunque n o se p o d an asegurar resultados estables y definitivos.
Se senta la necesidad de u n a nueva edicin. E n este sentido
trabaj Peiper, que revis en teram ente el texto de Schm eller,
aunque no lleg a la publicacin de sus resultados. M s tarde
fue M eyer el que intent d ep u rar u n a edicin crtica: logr la

2 Cf. S p it z m u l l e r , H ., Posie latine chrtienne, p. 1936-38.


3 Ibid., p. 1936-37.
4 M assa , E., o.e., p.VII-V III.
4. Principales colecciones de la poesa goliardica 57

edicin de los Fragmenta Burana, tom ados de los folios dispersos


del antiguo cdice Buranus5. L a em presa de la edicin crtica
se revel m s com plicada y difcil de lo que en u n principio
pensaron los estudiosos, y el trabajo fue pasando de m ano en
m ano: de M eyer a H ilka, de ste a S chum ann, y de ste a
B ischof6. L a lentitud de los trabajos m uestra bien a las claras
la dificultad de los mismos: en la serie de los textos, el prim er
volum en apareci el ao 1930; el segundo, el 1941; y el
tercero vio la luz el ao 1970. G om o en nuestra edicin no
hem os tratad o de ofrecer u n texto crtico, nos hem os conten
tado con utilizar u n a edicin m oderna, m uy reciente y al
alcance de los estudiosos7.
P artiendo del Codex Buranus, los autores trataro n de exam i
n a r gran p arte de la literatura y de los archivos medievales.
M uchos de los poem as, con canto, ap arecan en otras colec
ciones y a n d a b a n dispersos entre decenas de cdices. Se
esperaba restau rar autnticam ente los textos gracias a los
testim onios descubiertos, pero en realidad resultaba cada vez
m s difcil y com plicado, ya que las poesas aparecan com o
cantos vivos, en la tradicin oral y coral, com o m odelos de
uso privado o p articular, libre y propio de algunos grupos,
antes de llegar a cristalizar sin cam bio alguno en form as
escritas. M s a n , el que copiaba esas poesas las a d ap tab a a
sus gustos personales o a las exigencias de sus amigos o a las
necesidades del am biente. N o era raro que se a p a rta ra del
arquetipo de las tabernas o de los cam inos y de las plazas en
donde hab an tenido lugar p o r p rim era vez. Se cam biaban los
antropnim os y los topnim os; se reto cab a la dosis de sal en
el lenguaje; se au m en tab a o dism inua, segn las circunstan
cias, el n m ero de las estrofas, y se m odificaba el orden y la
sucesin lgica de las partes o estrofas del poem a. A la vista

5 M e y e r , W ., Fragmenta Burana (Gotinga 1901).


6 E. M assa nos ofrece una muy buena introduccin sobre la historia de
los Carmina Burana en su obra citada, p.V II-X X I, de donde hemos tom ado
algunos datos de inters para los no especialistas del tema, como son los
lectores a los que va dedicada nuestra obra.
7 Carmina Burana. Die Lieder der Benediktbeurer Handschrift. Zweisprachige A us
gabe. Vollstndige Ausgabe des Originaltextes nach der von B. Bischojf abgeschlossenen
kritischen Ausgabe von A . Hilka und 0 . Schumann, Heidelberg 1930-1970. bersetzung
der lateinischen Texte von Carl Fischer, der mittelhaochdeutschen Texte von Hugo Kuhn.
Ammerkungen und Nachwort von Gnter Bemt. Se trata de la 5.a ed. (Munich 1991).
El ttulo completo es m uy largo un poco al estilo alem n , pero indica
los nom bres de los editores y la edicin original de donde han tom ado la
suya, que no es otra que la de Hilka-Schumann-Bischoff.
58 Introduccin general

de todo esto, los editores experim entaban cm o el estudioso


de los textos m edievales debe m edirse con la m ateria plstica
y viva, corriendo la aventura de la exploracin eru d ita y de
ia fantasa crtica 8.
L a coleccin original com prenda 229 poem as y estaba
escrita p o r tres m anos diferentes, en torno al ao 1230. M s
tarde se fue au m en tan d o con u n a m iscelnea, en la que
en trab an poem as latinos de M a m e r, p o eta alem n q u e floreci
a m ediados del siglo XIII, con him nos y versos breves sobre
tem as bblicos 9. P arece que el copista principal es del siglo
XIII, aunque m anos posteriores corrigieron a veces la escritura,
con criterios propios, e ilum inaron el texto, a adiendo ta m
bin, en algunos casos, notaciones musicales que servan p a ra
los clerici vagantes, que las c an tab an en los palacios o en sus
correras. A unque no se sabe con exactitud la fecha en que
fue escrito el Codex Buranus, se pued e afirm ar que va desde el
1225 hasta finales del siglo X lii.
T a l com o ap arecen en la edicin de H ilka, S ch u m ann y
BischofF, los poem as 1-55, que son otras tan tas poesas m ora-
lizadoras y satricas, form an el p rim e r volum en. E n el volum en
tercero se recogen los poem as 187-228, u n curioso conjunto
de poem as de taberna y otras com posiciones, aadidas en
poca m s tarda. E n tre estos dos bloques, los poem as 56-186
com prenden el volum en segundo, convencionalm ente califica
dos com o poem as amorosos. Pero en realidad las piezas
122-134 no p erten ecen a este gnero de love lycs y p ro b ab le
m ente fueron insertadas en el cdice en ese lugar ap resu rad a
m ente, tom adas de u n m anuscrito conocido casualm ente p o r
el escriba. Si quitam os dichas poesas de esta clasificacin, nos
queda u n a coleccin de unos 120 love lyrics, que es la ms
notable antologa de poesa am orosa de la lrica latin a m edie
val que h a llegado hasta nosotros 10.

8 E. M assa pone bien de relieve la enorm e dificultad que encierra una


edicin crtica de los CB. L a abundancia de las colecciones en que aparecen
los carmina, las diferencias del texto segn las mismas colecciones, la facilidad
con que pueden interpretarse unos mismos textos en diferentes antologas, el
ambiente y la ocasin en que se dan los textos, todo esto hace aum entar los
resultados, a veces aventurados, de los diferentes editores.
9 E n la edicin de Fischer-Kuhn-Bernt, que empleamos, se advierte todo
eso.
10 Cf. W a l sh , P. G., Love Lyrics from the Camina Burana (Chapel Hill 1993),
p.X III. Esto no es sino un sum ario sencillo, segn los detalles que nos ofrecen
las diferentes ediciones y colecciones. Puede verse p a ra m s detalles la
introduccin de Bischoff a su edicin facsimilar (Nueva York 1967).
4. Principales colecciones de la poesa golirdica 59

Se cree que m uchas de las poesas lricas de la coleccin


fueron com puestas p a ra ser cantadas, au nque n o se puede
afirm ar que el Codex Buranus sea sencillam ente u n m anual de
canciones escolares, ya que hay u n b uen nm ero de poem as
que no puede som eterse al canto. E ntre stos notam os co m
posiciones en hexm etros clsicos y otros poem as dem asiado
tcnicos en el contenido o dem asiado com plejos en sus esque
m as mtricos. Algunos de los poem as v an acom paados de
neum as o notaciones musicales en canto llano, colocadas p o r
el m ism o escriba que h a copiado las palabras, m ientras que
otras m elodas h a n sido tom adas de poem as que se en cuentran
en otros cdices u .
R esulta im posible establecer el origen de estos poem as.
M uchos ap arecen y a en otros m anuscritos m s perfectos,
m ientras que otros p u ed en considerarse copiados de antologas
privadas ap resuradam ente y sin gran cuidado. Se h a observa
do que unos pocos poem as aparecen en otros m anuscritos en
idntica form a. E n algunos se h a n aadido estrofas o refranes
en alem n, algunos de cuyos autores h a n podido ser identifi
cados 12, au nque no se h a llegado a d eterm in ar la relacin
precisa entre las com posiciones latinas y alem anas. Se h a
podido pen sar que las estrofas alem anas h a n sido aadidas
p a ra p erm itir que p u d ie ra n unirse al canto latino los que, en
am bientes alem anes, ig n o rab an el latn. Se tra ta b a de unos
misinos autores del texto latino y del texto alem n? N o parece
probable, ni tam poco que fu eran com puestos al m ismo tiem
po. Los especialistas h a n podido llegar a la conclusin de que
la m ayora de los textos de los poem as am orosos proceden de
am biente francs, y los textos latinos deb en ser diferenciados
p o r com pleto de los suplem entos alem anes, con los que a p a
recen ju n to s en algunos casos, y h a n evolucionado de u n a
m anera independiente com o creaciones autnom as.
A unque M eyer asign al m anuscrito la fecha en tom o
al 1225, se h a observado que la m ayora de los versos en
alem n dejan ver los signos del Minnesang algo m s tardo,
incluso algunos de ellos se basan en la o b ra de los Minnesinger,
de finales del siglo XIII. A unque paleogrficam ente se h a p o d i
do p ensar siem pre en u n a fecha anterior, cabe afirm ar que la

11 Cf. W a l sh , o.e., p.X III.


12 Entre los autores identificados tenemos a D ietm ar de Aist, Heinrich
de M orungen, N eidhardt de Reuental, H einm aro de Alte, Gualtero de
Vogelweide.
60 Introduccin general

coleccin, tal com o ah o ra aparece, pertenece a los ltim os aos


del siglo . Es cierto que m uchos de los poem as latinos son de
poca anterior. As encontram os poem as de Pedro de Blois, de
G ualtero de C hatilln, de Felipe el Canciller, del A rchipoeta.
P a ra S ch u m an n resulta evidente que la coleccin p erten e
ce a u n a poca en que la m em oria de estos famosos escritores
estaba relativam ente fresca. R ab y h a explicado la corrupcin
de los textos: en p arte se debe a la fecha de la coleccin, y
no hay que d ejar a u n lado la posibilidad de la tradicin oral
e n algunos c a s o s 13. Los editores ya h a b a n puesto de relieve
que m uchos de los poem as son de la m s p o b re calidad, tanto
en la form a com o en el contenido, y h ay casos en que fallan
la num eraci n de las slabas, el com ps de la m sica, la rim a
y las reglas del hiato. L a explicacin de estas faltas hay que
buscarla en la poca en que se copian los poem as, los ltim os
aos del siglo XIII, cuando se advierte u n a m uy clara deca
dencia.
L a m ayora de los Carmina Burana se deben a autores
annim os. Se h a tratad o de identificar algunos de los autores
de estos love lyrics, au n q u e con xito b astante p obre. As se h a
pensado en A belardo com o au to r del CB 169: Habet sidus leti
visus H, y de algunos otros, pero no h ay argum entos vlidos
p a ra ello. T am b in algunos autores de poesas satricas y
m oralizadoras de la coleccin h a n sido identificados, pero
m uchos de ellos no tienen conexin p arecid a con los love lyrics.
Felipe el Canciller, a u to r de los CB 21, 27, 34, 131, 189, es
considerado dem asiado cristiano y sobrio com o p a ra haberse
ocupado de esas diversiones am orosas. H u g o P rim ado de
O rlens, al que se concede la p atern id ad de los epigram as
reunidos en el CB 194, y el A rchipoeta, au to r de la fam osa
Confessio Goliae del CB 191, p u ed en ser considerados com o
posibles autores de otros poem as am orosos, dadas sus eviden
tes aficiones a la b ebida y a las m ujeres, p ero las tcnicas
m tricas distintivas de H ugo no aparecen en la coleccin, y
las obras del A rchipoeta recogidas de otros m anuscritos no
tienen co n trap artid a en los Carmina Burana 15.

13 Cf. Raby, F. J . E., A history o f secular latin poetry in the middle ages (Oxford
1957), II, p.257-258.
14 Camina Burana, p.944.
15_ Cf. W a l sh , P. G., Love lyrics, p.X V II. Sobre Felipe el Canciller, vase
R aby , o.e., vol., p.227-235. M cD onough, C. J., nos ofrece u n resumido
estudio sobre H ugo en su obra The Oxford poems o f Hugh Primas and the Arundel
Lyrics (Toronto 1984).
4. Principales colecciones de la poesa goliardica 61

G ualtero de C hatilln, au to r de cuatro poem as satricos y


m oralizantes: CB 3, 8, 41, 123, consigui fam a com o au to r de
poem as am orosos y gracias a su poesa satrica y su obra pica,
la Alexandreis. D e sus poesas am orosas se nos h a n conservado
algunas. Sus xitos en las pastorelas son v erdaderam ente in te
resantes p o r la sem ejanza en la estructura y com posicin entre
sus poem as y los que encontram os en los Carmina Burana. La
fam a de G ualtero com o p o eta lrico atrajo a m uchos im itado
res que pusieron de relieve su escuela. P or eso, observa
W alsh, no sera extrao que l o alguno de su escuela fueran
identificados com o autores de algunos love lyrics cuya autora
se desconoce h asta hoy 16.
El nico candidato que pued e con to d a certeza ser p ro
puesto com o au to r de poem as am orosos es P edro de Blois, al
que corresponden seis poem as m oralizadores con tcnicas
distintivas de com posicin m trica. S chum ann dem ostr que
los CB 29-31 son sorprendentem ente sem ejantes y se parecen
m uchsim o al GB 63: Olim sudor Herculis. El estudio de los
Arundel lyrics el ms. Arundel 384 de la British L ibrary h a
establecido otras conexiones. C uriosam ente se h a sealado que
las letras iniciales de las estrofas del Arundel 7 form an el
acrstico P E T R I. Los estudiosos h a n llegado a la conclusin
de que p o r lo m enos siete de estas poesas am orosas se pueden
atribuir a Pedro de Blois 17.
A la vista de la variedad de tem as cantados en los Car
mina Burana, se p u ede afirm ar que el coleccionador de los
poem as, sea cual fuere tal vez u n p relado o u n abad de
alta alcurnia, que se com placa en los trovadores de c a b a
llera y en la poesa de los clerici , escogi p a ra su codex
finam ente ad o rn ad o versos de to d a clase, sin aten d er m ucho
a lo que p u d iera ser su m rito interno. Sus escribas tuvieron
que tra b a ja r con grandes dificultades, y no sabem os si el
colector qued p lenam ente satisfecho con el resultado. Pese
al desorden en que aparecen los poem as en la edicin de
Schm eller, parece claro que el que o rden la antologa de
los carmina la plane cuidadosam ente. L a antologa contiene
unos pocos ejem plos en prosa y dram as religiosos. L a p arte
principal est form ada p o r poem as rtm icos y, en nm ero
m enor, p o r poesas mtricas. L a edicin m o d ern a que noso

16 Por lo que se refiere a Gualtero y a sus poemas erticos vase


S t r e c k e r , K., Die Lieder Walters von Chatillon (Berlin 1979).
17 Cf. W a l sh , Love lyrics, p.XVII.
62 Introduccin general

tros seguimos, en p a rte p o r ser la ltim a y en p arte p o r


estar al alcance de cualquiera 18, difiere en cuanto al orden
de los poem as tal cual apareci en la p rim era edicin de
Schm eller, 1847, cuyo orden no siguieron los editores Hilka,
S chum ann, BischofF. P o r eso estos editores h a n aadido u n a
Konkordanztabelle, p a ra ayuda del lector que disponga de la
edicin de Schm eller.

C arm in a C an t a b r ig e n sia

L a antologa lrica latin a conocida, u n tan to errneam ente,


com o Carmina Cantabrigensia form a p arte del ms. de la Biblio
teca de la U niversidad de C am bridge: Gg. 5, 35, s.xi. U n a
parte del cdice contiene u n a coleccin de poesa cristiana,
que com prende los Aenigmata y el De virginitate de A ldhelm o, y
unos versos de Bonifacio, M iln y Esm aragdo. P ero es la
coleccin de cantos lo que hace del m anuscrito u n docu
m ento cultural de p rim e r orden, segn h a puesto de relieve
K . Strecker 19. L a im portancia de esta coleccin p a ra la histo
ria de la lrica latina en la E d a d M edia aparece al analizar su
contenido y al exam inar los diferentes tipos de versos que
escogi p a ra fo rm ar este volum en, a m ediados del siglo XI, u n
alem n culto y m uy aficionado a la msica.
L a im portancia que el m anuscrito de la Biblioteca de la
U niversidad de C am bridge tiene p a ra los estudiosos de la
literatura m edieval se deja n o ta r p o r el contenido del mismo
ms. que nos h a conservado u n a extraordinaria antologa de
textos, sobre todo poticos, que v an desde el cristianism o
prim itivo h asta los perodos carolingio y anglo-norm ando. El
m anuscrito, de acuerdo con la ltim a en trad a del siglo X II, es
conocido com o Liber sancti Augustini Cantabgensis. C om o h a
notado Rigg, la ltim a en trad a fechada en la seccin de los
C antos cantabrigenses es del ao 1039, ao de la m uerte
del em perad o r C o n rad o II, y las ltimas adiciones al m anus
crito fueron realizadas antes del 1100. Los crticos h a n llegado
a la conclusin de que fueron prep arad o s tres libros separados
p o r los escribas A y B, com o ejercicios de escuela. Los Carmina

18 Hem os indicado todos los detalles de la edicin en la nota 7.


19 Cf. S t r e c k e r , K., Die Cambridger Lieder: Carmina Cantabrigensia (ed.
Berlin 1926), p.V.
4. Principales colecciones de la poesa goliardica 63

Cantabngensia, o b ra del escriba A, tal vez no fueron pensados


p a ra su em pleo en las escuelas 20.
Los Carmina Cantabngensia que en su origen n ad a tenan
que ver con C am bridge constituyen el libro o p a rte cuarta,
con cuaren ta y nueve piezas, casi todas poesas. L a ltim a de
las cuales es casi indescifrable, p o r h a b e r sido rasp ad a a causa
de su contenido atrevido. L a coleccin consta de poesas
am orosas, poem as histricos, fbulas, poesas m acarrnicas en
alem n-latn, y adem s poem as alem anes, de tem a lrico o
filosfico, him nos, extractos de poetas clsicos y algunas piezas
sobre msica. L a coleccin parece h a b e r sido copiada de u n a
antologa com puesta en la p arte b aja del R hin. Los Carmina
Cantabngensia, copiados de u n ejem plar alem n, fueron in cor
porados al libro debido a su inters com o coleccin lrica o
p orque fueron copiados p o r el escriba A 21.
Segn el com pletsim o y cuidadoso anlisis de la coleccin
realizado p o r S tre c k e r22, se ve que consta de dos partes
principales. L a p rim era pieza es sencillam ente u n extracto de
u n m uy conocido him no de la N a tiv id a d 23. Los nm eros 2 al
15 son, con la sola excepcin del n m ero 10, que es el poem a
del ruiseor, atribuido generalm ente a F ulberto de C hartres,
escritos en form a de secuencia, ya traten de tem a religioso o
de tem a profano. A hora, cuatro de esos mism os poem as se nos
h a n conservado ju n to s en u n a p eq u e a coleccin parecida, en
el Cod. 3610 August. 56, 16 de la Biblioteca de W olfenbttel,
del siglo XI. Estas piezas son los nm eros 5, 15, 14, 11, en
este orden. L a p rim era es u n a secuencia religiosa: M odus qui et
Carelmanninc, que com ienza: Inclito celorum. Los dos siguientes
son piezas profanas, el Modus florum y el M odus Liebinc. L a
ltim a es el M odus Ottinc, y com ienza: Magnus Cesar Otto. Es
evidente que h ay alguna relacin entre las dos colecciones.
Strecker piensa que hay que im aginar u n prim itivo Urse-
quenzsam m lung, del que copiaro n am bos com piladores.
C oncorde con la opinin de Strecker, el com pilador de los
Carmina Cantabngensia tom los nm eros 2 al 15 de esa prim i

20 Cf. S z Ovrffy , J., Secular latn lyrics and minor poetic form o f the middle ages
(Concord, N. H ., 1992), p.236-37. V er R ig g , A. G., y W ie l a n d , G. R .,
A Canterbury Classbook of the Mid-eleventh Century, en Anglo-Saxon
England 4 (1975) 113-130.
21 Cf. R ig g -W ie l a n d , o .e ., p .1 2 8 -1 3 0 .
22 La obra de Strecker de la nota 19 ha sido reeditada en 1955.
23 Se trata del him no Gratuletur omnis caro (AH 1, 195), que se atribuye a
R bano M auro.
64 Introduccin general

tiva coleccin. A parte del p o em a del ruiseor, podem os llam ar


a esta p rim era seccin del cancionero de C am bridge u n a
coleccin de canciones a le m a n a s24.
Segn el anlisis del m ism o R a b y 25, del resto de las
composiciones, los nm eros 16-49 son sencillos extractos de
los autores clsicos: el 31 y 32 de Estacio; el 34 de Virgilio;
el 46 de H oracio; a esto hay que a ad ir algunas piezas
religiosas. Y de nuevo aparece el elem ento alem n, aunque la
seccin rep resen tad a p o r los nm eros 35-47, segn conjeturas
de K arl Strecker, p u ede ser considerada, con algunas reservas,
com o francesa. El nm . 48: 0 admirabile Veneris idolum, es
italiano.
Se h a observado que, aunque el m anuscrito m ism o es del
siglo X I, algunos poem as son con to d a prob ab ilid ad del siglo X ,
y otros son m ucho m s antiguos: p arcialm ente de la poca
carolingia y parcialm en te de la literatu ra ro m an a, com o aca
bam os de indicar. L a existencia de esta coleccin es u n vlido
fundam ento p a ra la hiptesis de que la poesa lrica h aba
conquistado u n puesto notable en la pro d u cci n p otica p ri
m itiva m edieval y algunos de los carmina de la poca hab an
conocido u n elevado valor potico. C o m p arad a con el am plio
surtido de los poem as en los Carmina Burana, la seleccin de
los poem as de los Carmina Cantabrigensia ofrece u n a m uestra
m ucho m s peq u e a, aunque no hay que despreciar su im
p o rtancia 26.
L a exposicin de los diferentes aspectos o secciones de los
Cam ina Cantabrigensia nos llevara m uy lejos y sera m eternos
en cam pos que son extraos a nuestros intereses actuales.
Bstenos, p a ra te rm in a r este ap artad o , in d icar las principales
secciones del m anuscrito Gg. 5, 35: Poemas histricos y personales;
Poesa amorosa; Lrica de la naturaleza; Lrica narrativa; Poesas
religiosas; Poesa varia 27.
A la vista de los tem as lricos encerrados en los Carmina
Cantabrigensia, se p u ede afirm ar que la lrica latina m edieval
creci p o r p rim era vez en suelo rom ance, italiano o francs.
E n Italia, com o h a sealado R a b y 28, los poetas latinos eran
explicados y ledos en las escuelas p o r los gram ticos en el

24 Cf. R aby, o.e., p.293.


25 Ibid.
26 Cf. S zvrffy , o.e., p.237-38.
27 Cf. S zvrffy , o.e., p.238-56.
28 V e r R aby, o.e., p.305.
4. Principales colecciones de la poesa goliardica 65

fondo de cuya p ed an tera todava q u ed ab a algo de la pasin


de su juven tu d . A qu, m s que en otros pases, era no rm al que
los que p o d an enviaran a sus hijos a la escuela, y as, siem pre
hab a u n pblico num eroso que h aba adquirido la prctica
de h acer versos y p a ra el que el latn era su segunda lengua.
El clero secular p articip ab a del mismo grado de e d u c a c i n 29,
ya que m uchos en realidad h ab an p asado p o r las mismas
escuelas, y conocan perfectam ente los tem as profanos, y h a
blaban de las M usas, au n cuando el O lim po y los antiguos
dioses se h a b a n reducido a algo confuso y oscuro.
E n F rancia se estaban creando tam bin unas condiciones
sociales e intelectuales sem ejantes. D esde finales del siglo x se
com ienza a h ab lar decisivam ente de Francia, aunque la
unificacin del pas es todava bastante superficial. Pero y a el
elem ento glico, con sus ms variadas m ixturas, se iba debili
tando y la lengua franca y los diversos idiom as derivados del
latn vulgar co m enzaban a realizar su cam ino en la literatura.
Pars era en aquel tiem po u n a ciudad m u y notable, y en las
ciudades rom ano-glicas se construan grandes catedrales, y
dentro de sus m uros aparecan los principios de u n a nueva
clase m edia. Sim ultneam ente, la antigua cultura m onstica
iba declinando, y la reform a de Gluny m irab a con desdn los
estudios excesivam ente seculares de las escuelas, de las que
bro tar la poesa latina de la F rancia de los siglos X y X I. El
hum anism o de las escuelas catedralicias h a r ms p a ra Francia
qu las escuelas laicas p a ra Italia. Ah estar la explicacin de
los elem entos franceses e italianos que advertim os en los
Carmina Cantabrigensia 30.

C a rm in a A ru n d ellia n a ( m s . 384)

El m anuscrito Arundel 3 8 4 de la British Library contiene


principalm ente obras en prosa, com o algunos serm ones o
pasajes tom ados del A ntiguo y del N uevo T estam ento y las
Moralitates de R o b erto H olcot. Sigue a todo esto u n a versin
de la pseudo-ovidiana Vetula y los poem as que se refieren de
una m an era o de o tra a la lrica o carmina Arundel. L a coleccin

29 Sobre la enseanza en la Edad M edia es interesante la obra de R ic h ,


P., Ecoles et enseignement dans le Haut Moyen Age. Fin du V' sicle-milieu du X I sicle
(Paris 1989) (amplia bibliografa, p .4 18-442).
30 R aby, F. J . E., Christian-Latin Poety, 2.a ed. (Oxford 1953), p.257-64.
66 Introduccin general

term ina con unos extractos del De officiis de C icern, un


tratad o sobre el em pleo del astrolabio y u n ndice alfabtico
del D e consolatione philosophiae de B o ecio 31.
El total de los poem as Arundel 3 8 4 lo podem os leer ahora
en la edicin p u blicada p o r W . M eyer a principios de siglo.
C om o el editor seal, no fueron pocas las dificultades que
tuvo que vencer, y no fue la m en o r la relativa a la letra cursiva
del siglo XIV, com o si fuera prosa, au n q u e en algunos lugares
la puntuaci n seala las rim as de las poesas. Los espacios p a ra
u n a inicial ilum inada sealan claram ente el com ienzo de cada
poem a, salvo en algn raro caso. Se h a podido fechar la
aparicin de esta coleccin poco antes del 1250, y se cree ms
precisam ente que pertenece al g ran m ovim iento lrico de la
ltim a m itad del siglo XII. P or lo que hem os indicado ms
arriba, se advierte que se tra ta de u n a coleccin en la que se
d an la m ano poesas religiosas y poem as satricos y love songs
de lo m s libres 32.
Segn indic su editor, W ilhelm M e y e r33, las canciones
am orosas poseen su acostum brado adorno m itolgico, que sus
autores aplican casi inconscientem ente. Es u n hecho evidente
que en la poesa profana, tanto m trica com o rtm ica, aparece
m anifiesta la fortaleza del renacim iento clsico. Pero la descrip
tio puellae en los elegiacos, tal com o aparece en G iraldo C am
brense, p o r ejem plo, perm an ece siendo lo que h a sido antes,
es decir, u n ejercicio escolar. E n la lrica, en cam bio, nos
encontram os con la frescura y la lib ertad de u n a nueva
creacin. E n cuanto a la form a, no cabe d u d a de que los
poetas litrgicos h a n m ostrado el cam ino, p ero la m ayora de
los autores de la lrica p ro fan a no parece h a b e r to m ado sus
construcciones poticas de la poesa religiosa de su tiem po. P or
el contrario, la llam ada m edida golirdica o la Vagantenstrophe
parece h a b e r p asado de los versos profanos a la poesa reli
giosa.
Se h a afirm ado en diferentes ocasiones que la poesa
profana no h a im itado las form as de la versificacin litrgica,
sino que, p o r el co ntrario, en los cantos religiosos, en los
m otetes, en los conducti y en las piae cantiones, que llenan
tantsim as pginas de la Analecta Hymnica, podem os ver la

31 Cf. M c D o n o u g h , C. J ., The Oxford poems o f Hugh Primas and the Arundel


lyrics (Toronto 1984), p.9.
32 M c D o n o u g h ,
o.e., p. 10. Cf. R a b y , Secular Latin Poetry, ., p.247.
33 Cf. M eyer , W ., Die Arundel Sammlung.
4. Principales colecciones de la poesa goliardica 67

presencia o el influjo de los versos profanos. E n este sentido,


la lrica religiosa y la lrica p ro fan a vivieron ju n ta s en los siglos
X II y XIII. Y as vemos que u n m ismo p o e ta puede encontrarse
a gusto y com o en casa p ro p ia tan to al tra ta r u n tem a religioso
com o al ensalzar los encantos de u n tpico profano. N o faltan
casos evidentes que p o n e n bien de relieve las relaciones entre
la lrica p u ram en te pro fan a y la lrica sem irreligiosa34. U n
mismo p o eta p o d a escribir u n inspirado p o em a a la V irgen,
p a ra can tar m s tarde el atractivo y excelencias del am or
terreno, com o vem os m uy claram ente en G ualtero de C hati-
lln. Los Carmina Arundel nos ofrecen u n b u e n ejem plo de esto:
carm en 10: Grates ago Venen, y 21: Patebat in scriptura 35.
Los poem as del ms. Arundel 3 8 4 p u e d e n ser clasificados en
tres categoras o secciones: los nm eros 1-16 y el 25 son
poem as am orosos; los 17-23 son poesas de N avidad. Los otros
restantes tra ta n del estado de la Iglesia y de sus funcionarios.
El 24 y el 26 contienen ataques con tra la corrupcin eclesis
tica en general, m ientras que el 25 y el 27 ofrecen respectiva
m ente u n ataque contra u n obispo concreto, que B. Bischoff
identific con M anass, obispo de O rlens de 1146 a 1185, y
u n elogio de las virtudes de un prelado ingls, que n o h a sido
identificado hasta la fecha. D e las 28 com posiciones, no m enos
de doce se nos h a n conservado solam ente en el ms. Arundel
3 8 4 36.
.Quines son los autores de estos Carmina? Gom o en
otros casos parecidos, tal vez no se h a n podido exponer sino
simples hiptesis, ya que no h a sido posible descubrir testi
monios explcitos sobre la au to ra de los poem as. Se h a n
b arajad o los nom bres de Pedro A belardo y G ualtero de
Chatilln, el p rim ero con m s p ro b a b ilid a d e s37. T am bin se
h a querido ver com o a u to r de algn p o em a precisam ente
el A rundel 7 ofrece u n acrstico con las iniciales de las
estrofas P E T R I a P edro de Blois (1130/35-1200), que es
cribi a finales del siglo XII y que pudo ten er alguna rela
cin con C hartres. El au to r del Vat. 5 alude a u n a visita
que el p o eta hizo a esa ciudad. Y sabem os que Pedro de
Blois estuvo viviendo en C hartres y en su ju v e n tu d com puso
algunos poem as am orosos.

34 A H 21, p.15; 123; 20, p.64.


35 Es el poem a 21 de la edicin de M cD onough, p. 105.
36 Cf. M c D o n o u g h , o.e., p. 10.
37 Cf. ibid., p. 10, 27-28.
68 Introduccin general

T odos los poem as A rundel estn com puestos en verso


rtm ico, y vem os u n a com binacin regular de slabas acentua
das y sin acentuar: se observa la n o rm a actual, es decir, si la
p enltim a slaba de u n a p alab ra final es larga, el acento va
sobre ella, y si es breve, el acento retrocede a la antepenl
tima.

C a r m in a RivipuUensia

Estos carmina estn contenidos en el ms. 74 Rivipullensis,


procedente, com o indica su m ism o nom bre, del m onasterio de
Ripoll, y actualm ente en el Archivo de la C o ro n a de A ragn,
de Barcelona. P o r ser la nica coleccin de carmina amatoria
que aparece en E spaa, tiene u n a especial im portancia en la
historia de la lrica latin a m edieval, pues es la nica contribu
cin del lado m s ac del Pirineo al brillante florecer de la
lrica am orosa latina en la E u ro p a de entre los siglos X I y XIII,
poca en que surgen colecciones com o los ju stam en te famosos
Carmina Burana 38.
C om o n o ta R a b y 39, el m onasterio benedictino de Santa
M ara de R ipoll, fundado p o r W ifredo el Velloso, duque de
Barcelona, poco antes del ao 888, se convirti en u n notable
centro de cultura y de actividad literaria. A caballo entre el
dom inio cultural franco y la civilizacin rab e de la E spaa
m eridional, ya desde m ediados del siglo X tenem os noticias de
las producciones de su scriptorium, que, entre otras cosas, p ro
duce u n a copia del codex de Eugipio, a h o ra perdido. El siglo
X I es el siglo de oro del m onasterio p o r la abundosa pro d u c
cin de su scriptorium.40.
E n la europeizacin de la cultura y la Iglesia hispnica
desem pea u n pap el m uy im portante el abad-obispo O liba
(1002-1046). U n discpulo de O liba, J u a n de Fleury, desde su
m onasterio de Fleury m antiene relaciones personales y litera
rias con su antigua casa: p o r su correspondencia sabem os que
entre el m onasterio de Fleury y el de R ipoll m edi u n ab u n

38 Disponemos de una buena edicin realizada por Moralejo, J . L., con


el ttulo: Cancionero de Ripoll (Annimo). Texto, trad., introd. y notas (Barcelona
1986).
39 Secular Latin Poetry, vol.II, p.236.
40 Cf. R a by , o.e., vol.II, p.236. V er M oralejo , o.e., p .20-30.
4. Principales colecciones de la poesa goliardica 69

dante intercam bio de m anuscritos, lo que explicar alguna de


las conexiones literarias que aparecen.
El Codex Rivipullensis 74 nos h a conservado varios textos en
prosa y u n total de 20 carmina, en versos m tricos y rtmicos,
cuya editio pnceps nos ofreci 12. N icolau d O lw er 41. Com o en
las otras colecciones que hem os indicado hasta ahora, en los
Carmina Rivipullensia se h a n recogido obras de autores en su
m ayora annim os, y cuya actividad aparece del siglo X al XIII.
Los tem as de los carmina son los com unes que aparecen en la
poesa latina m edieval, es decir: no faltan com posiciones reli
giosas, hm nicas y secuencias, a veces con anotaciones m usi
cales, y en el cam po profano nos encontram os con piezas
encom isticas, didcticas y, n aturalm ente, poem as am orosos o
erticos.
El profesor M oralejo h a descrito am pliam ente las caracte
rsticas del m anuscrito 74. C om o nos dice el autor, su c o n
tenido fundam en tal lo constituyen textos escolares glosemti-
cos, m tricos y gram aticales, au n q u e tam b in se encuentran
en l piezas en verso de distinta procedencia y pocas 42. P ara
m s detalles de las caractersticas y contenido del ms. 74
rem itim os al lector a la o b ra de M oralejo. T am b in puede
consultar el atento lector la descripcin m inuciosa del conte
nido de lo que se conoce com o el Annimo Enamorado, que est
form ado p o r los 20 poem as editados p o r N icolau d O lw er con
los nm eros 20 a 39, y p o r Latzke con los nm eros 1 a 20.
M oralejo describe con todo detalle cada uno de estos p o e
m as 43.
Al igual que en las otras colecciones de Camina, los
poem as no son o b ra del m ism o poeta, ni h a n sido copiados
p o r el m ism o escriba. C om o es norm al en la E d ad M edia, el
m anuscrito 74 nos ofrece u n a m iscelnea en lo que se refiere
a la procedencia de sus textos versificados. P a ra lo que a
nosotros interesa ahora, no tiene m ayor im portancia que haya
sido u n a m ism a m ano la que los h a copiado. C om o era
norm al en las colecciones medievales, los poem as eran to m a
dos de otras colecciones y a existentes, o a veces de diferentes
autores que estaban de m o d a en el m om ento en que el escriba
cum pla con su encargo.

41 Lescola potica de Ripoll en els segles x - x ii i , en Institut dEstudis


Catalans 6, 1915-1919 (Barcelona 1923).
42 M o r a l e jo , J . L., o .e., p .2 7 .
43 Obra citada, p.31-58.
70 Introduccin general

E n cuanto a la fecha del m anuscrito, se h a pensado casi


unnim em ente en el ltim o tercio del siglo X ii p a ra los carmina,
aunque el grueso del cdice es del siglo X 44. T am poco los
estudiosos h a n llegado a u n a opinin acep tad a p o r todos en
cuanto al autor, com o suele ocurrir en todas las colecciones
que h a n llegado h asta nosotros. Los estudiosos estn de acuer
do en adm itir que la p a tria del Annimo Enamorado sea el que
fuere no era F rancia, cuyo alcance exacto h a b ra que p re
cisar. Podem os p en sar en Ripoll, en L orena? C abe la posi
bilidad de u no de aquellos clerici vagantes? Al igual que hem os
visto a J u a n de R ipoll que se traslada a Fleury, cabe la
hiptesis de algn otro m onje que, con todos los perm isos de
su abad, o sin ellos, h u b iera cam biado de residencia y hubiera
trado a Ripoll esos carmina que constituyen el Annimo Enamo
rado.
E n cuanto a la form a externa, nos encontram os con piezas
en versos m tricos y otras en versos rtmicos. N o es raro
en co n trar ju n ta s esas dos expresiones de la poesa lrica m e
dieval. Este aspecto es tam bin am pliam ente expuesto p o r el
profesor M oralejo; p o r eso vam os a prescindir nosotros de m s
explicaciones y rem itim os al curioso lector a la o b ra del editor
m s re c ie n te 45.
L a coleccin nos ofrece estos tipos de versos: hexm etros
(18:37) em pleam os la doble num eraci n del profesor M o ra
lejo con rim as internas o con rim a externa (19:38), (8:27),
(9:28); o hexm etros y pentm etros, form ando el tradicional
dstico elegiaco (20:39), (13:32), (11:30), (6,25), (4:23). E n lo
que se refiere a los versos rtm icos, no faltan los que tienen su
origen en el verso trocaico o en el verso ym bico. Y as
encontram os versos de ocho, de siete y seis slabas. Sencilla
m ente, com o en otros ejemplos de la lrica latina m edieval, los
autores h a n sabido aco m o d ar a la nueva versificacin rtm ica
los acentos de las slabas largas o breves, p ero ya h a n olvidado
la sucesin de slabas largas y breves que los odos h a n dejado
de percibir con facilidad, aunque en la escuela, con los ejer
cicios a que se vean som etidos los escolares, todava seguan
estudiando la prosodia terica.
La lectura de los Carmina Rivipullensia nos afirm a en la
opinin de que el p o e ta de Ripoll, com o otros m uchos poetas
lricos, era algo m s que u n simple p o eta de form acin escolar.

44 M o r a l e jo , o .e ., p .6 0 , n .1 8 3 .
45 O.e., p.74-98.
4, Principales colecciones de la poesa golirdica 71

Al igual que aqullos, sin olvidar a O vidio, h a logrado descu


b rir los tem as corrientes de su tiem po y de su am biente y los
h a adaptad o a sus canciones. Eso lo hem os visto m s de u n a
vez en G ualtero de C htilln y se puede co m p ro b ar en otros
m uchos de los famosos poetas lricos latinos de la E d ad
M edia 46.

R a z o n e s d e n u e str a ed ic i n

Q uerem os term in ar este captulo con la exposicin o ex


plicacin de las norm as que hem os em pleado en la presen ta
cin del texto. D ejam os de lado la justificacin de la existencia
de un latn m edieval, en vez de h ab lar de la evolucin del
latn en la E dad M edia, y podem os adm itir que el latn del
O ccidente cristiano aparece com o la com binacin de tres
principios: el p u ro latn de los autores clsicos, el continuo
desarrollo de la lengua coloquial, y el latn eclesistico, en el
que se h a n fusionado m odos expresivos del griego y del
hebreo. Es u n a m a n e ra simplista de u n a explicacin m s
com plicada que, a nuestro entender, pued e valer p a ra el lector
n o especializado.
Segn aparece el texto latino en algunos cdices m edieva
les, tenem os u n a simplificacin de ae y oe en e, tan to en slabas
final'es com o m ediales o iniciales: merorem maerorem; sphera =
sphaera. Esto lleva a algunas confusiones: cepi = coepi, equis =
aequis, y los genitivos caste = castae, frente al adverbio caste. M ih i
y nihil aparecen com o michi y nichil, p a ra facilitar el canto. Se
d a u n intercam bio entre varias letras: infronita = infrunita;
fraglant fragant; orado = oratio; etc. A veces aparece la h-
cuando no es etim olgica: hosculum = osculum; y otras veces
desaparece cuando debera estar: abilis = habilis. H a y tenden
cia a sim plificar la consonante doble: imo = immo. A veces se
encuentra algn cam bio curioso com o en philomena = philomela.
Este cam bio tal vez p u d iera explicarse p o r la rim a frecuente
con palabras com o amena, cantilena, etc.
C om o se ve p o r los casos indicados, la ortografa en la
E dad M edia se a p a rta notablem ente de la que em plean los
editores de textos clsicos. Las ediciones que hem os m anejado
no son uniform es en cuanto a la ortografa de la poesa

46 R a b y , Secular Latin Poetry, vol.II, p.247.


72 Introduccin general

m edieval. Nos hem os decidido p o r u n a uniform idad constante,


sobre todo d en tro de los poem as de la m ism a poca, unifor
m idad que a m uchos p o d r chocar.
Pensam os que m uchas de las cosas que a h o ra chocan
desaparecern cuando se editen todos los textos m edievales
con la ortografa que les es propia. H ay que reconocer que la
grafa clsica es causa de errores continuos y p roduce im ge
nes falseadas, sobre todo en lo que se refiere a la rim a. Pero,
com o advierte K arl S tre c k e r47, la ortografa m edieval no es
aceptada unnim em ente p o r todos los editores de textos m e
dievales. Estam os frente a u n a cuestin sobre la que hay que
ad o p tar u n a unanime convention.
C reem os que, con estas sencillas observaciones, el lector
puede adentrarse sin dificultad alguna en la lectura de los
textos latinos que hem os recogido en las pginas siguientes de
n uestra antologa.
Somos conscientes de que u n a traduccin en prosa, lim i
ta d a a verter significados e ideas, m arginando la m usicalidad
y el ritm o del original latino, traicionaba inm isericordem ente
ia belleza de estos poem as, sin que nos consolara el fcil
recurso de rem itir al lector al texto latino, aduciendo la
sencillez (!) conceptual y la asequible inm ediatez de las form as
rtm icas em pleadas. Al m ism o tiem po no ignoram os que u n a
versin en verso p lan tea espinosos inconvenientes: la h o rm a
del verso o de la estrofa, que fuerza a sacrificar unos aspectos
originales que m enoscabaran la realidad del texto prim igenio,
en aras de u n a poesa que p o d ra ser correcta en la preceptiva
de nuestra literatura, pero cuya literalidad respecto al texto
latino h ab ra sufrido m erm a. P o r eso hem os em prendido un
cam ino interm edio: trad u cir lo m s fielm ente posible el texto
latino, pero esforzndonos, al m ism o tiem po, en presentarlo
de m an era rtm ica y sonora, que de algn m odo evoque
aunque no reproduzca el virtuosism o m trico original.
E xactitud y fidelidad a la letra y acercam iento sonoro a u n
ritm o potico o a u n a sensacin rtm ica, es lo que alienta en
nuestra versin de estos poem as medievales. El lector ju zg ar
h asta qu p u n to lo hem os conseguido. Pues si toda traduccin
es, com o reza -el adagio italiano traduttore, traditore , u n a
traicin, el riesgo de ser traid o r se acen t a cuando de una
obra potica se trata.

47 Introduction ltude du latin mdival, p.43.


LIRICA LATINA MEDIEVAL
I
TEX TO BILINGE
SIGLO VII
VENANCIO FOR TUNA TO

Venancio Fortunato ( Clemenciano Venancio Fortunato) naci


en Cenada (a. Valdobiadene), en el Treviso ( 5 3 0 /4 0 -6 0 0 /6 1 0 ). Reci
bi una educacin muy slida, segn los mtodos de la antigua escuela
latina, en una Italia gobernada todava por el emperador romano de
Constantinopla. Realiz sus estudios en Ravena, que a la sazn era la
capital de Italia, y donde escribi sus primeras poesas impregnadas de
reminiscencias clsicas. Hacia 5 6 2 /5 6 5 emprendi un viaje a Tours
para dar gracias a san Martn, por cuya intercesin haba sido curado
de una oftalma, mediante la uncin de los ojos con el aceite de una
lmpara que se encontraba sobre un altar del santo en Ravena. Nuestro
peregrino no escogi el camino ms corto, sino que primero pas por
Maguncia, Colonia, Trveris, donde mostr sus talentos poticos por medio
de pequeos poemas en los que renda su homenaje a los obispos de estas
ciudades. E n M etz ju e recibido en la corte de Sigeberto, rey de Austrasia.
A ll tuvo ocasin de celebrar en un epitalamio las bodas del rey con la
princesa Brunehilda o Brunequilda, y fu e muy apreciado por los digna
tarios seglares y eclesisticos y por algunos miembros de la aristocracia
franca Gogn, Munmoleno y los duques Lope y Bodegiselo, que
admiraban sin duda las poesas laudatorias que les dedicaba.
De M etz continu su peregrinacin a Soissons, donde parece que
encontr al rey Chilperico, y ms tarde a Tours. Pese a sus deseos de
regresar a su patria, no los pudo realizar, pues los lombardos, invasores
del norte de Italia, se lo impedan. Se detuvo en Poitiers, en 567, donde
encontr a la reina Radegunda, que haba huido de su esposo Clotario
tras el asesinato de su padre y haba buscado refugio en el monasterio de
la Santa Cruz, que ella haba fundado, y en donde era abadesa su hija
adoptiva Ins. Seducido por el valor moral y espiritual y por el encanto
de esas dos mujeres, Fortunato estableci con ellas una estrecha amistad.
Fortunato admiraba mucho la vida de estas dos religiosas, y en muchos
de sus poemitas les presenta sus saludos respetuosos y les expresa su
agradecimiento por las flores, frutas y otros pequeos regalos recibidos. Les
dedica tambin un canto ms amplio, D e virginitate. E n una biografa
en prosa describe la vida santa de la reina que renunci a sus privilegios
para ayudar a los pobres y menesterosos. E n esa ciudad fu e ordenado
sacerdotey hacia el 5 9 9 consagrado obispo. Ya no abandon Poitiers. Su
muerte tiene lugar entre el 600 y el 610.
78 Siglo V II

Literato empedernido, en Poitiers continu escribiendo poemas en los


que se aprecia una gracia a veces preciosa y el encanto real, junto con
procedimientos retricos que caracterizan sus obras del primer perodo,
cuando llevaba la vida de poeta cortesano ambulante. H ay que destacar
en sus obras religiosas un cierto toque de piedad profunda y calurosa,
adornada tambin de los halagos un poco afectados de la poesa clsica.
Fortunato era un hombre amable, que se ganaba muy fcilmente la
amistad de todos. Mantuvo una estrecha relacin con muchos de los
eclesisticos galos, sobre todo con Gregorio, arzobispo de Tours de 5 7 7
a 584. Podemos seguir su amistad al travs de numerosas cartas escritas
en verso.
Adems de unas cuantas V idas de santos, se nos han conservado
once libros de C arm in a, reunidos y publicados por el mismo autor, a
excepcin de dos que son postumos. Contienen un total de 3 0 0 poemas,
la mayor parte de circunstancias. E l poeta se divierte y entretiene a un
pblico sensible a los encantos superficiales de su espritu. A veces se trata
de una conespondencia a los favores de sus protectores, a los que entretiene
con sus poesas. Encontramos tambin en su conespondencia algunos
poemas a Dinamio, patricio de Marsella, perteneciente a una viga fam ilia
romana, donde l haba aprendido el arte de componer versos. Pero para
Fortunato y su evolucin espiritual no hubo nada tan importante como su
amistad con Radegunda, a la que antes nos hemos referido.
Encontramos epigramas de lo ms variados, descripciones muy con
seguidas que traducen un sentimiento real de la naturaleza; elegas,
dedicatorias, inscripciones o descripciones de iglesias. No faltan epitalamios
como el que hemos sealado para las bodas de Sigeberto y Brunequilda,
donde aparecen Venusy Cupido. Otras veces se trata de poemas nanativos,
poemas para la celebracin de grandes trabajos pblicos, o alusivos a los
pequeos incidentes de la vida cotidiana. No faltan tampoco algunos
panegricos de reyes, o de la Virgen o de santos o de diferentes persona
lidades. A peticin de la reina Radegunda compuso el D e excidio
T huringiae, en 1 72 versos.
La obra literaria de Fortunato consiste en algunas vidas de santos en
prosa o en verso y un canto en hexmetros sobre la vida de San M artn
de Tours, en cuatro libros, que contiene 2 2 4 5 hexmetros. Se trata de
una obra superficial, redactada en dos meses, a peticin de Gregorio de
Tours, segn una noticia de Sulpicio Severo y Paulino de Periguex. E n
sus poemas en dsticos dactilicos, en form a de carta en verso, el poeta
testimonia su amistad con el destinatario; agradece los regalos, deplora la
desaparicin de un amigo, recomienda a alguna persona, etc.
A veces se ha discutido si la poesa de Fortunato pertenece a la
Antigedad o a la Edad Media, comparndola con las declamaciones
estriles en la poesa de un Avito de Viena, en el Definado, o de un
Venancio Fortunato 79

Enodio de Pava. Las cartas en verso de Fortunato hay que compararlas


con las cartas en prosa de la baja Antigedad, donde Sidonio Apolinar,
R undo de Limoges o Gogn, D inam ioy otros contemporneos de Fortu
nato han tratado de enmascarar el contenido comn y superficial mediante
una form a elegante y la finura en la expresin. H ay que confesar que la
poesa de Fortunato, expresada con una facilidad extraordinaria, con
frecuencia aparece vaca de contenido y de sustancia. Toma sus frases de
Virgilio, de Ovidio, de Juvencio, de Sedulio y otros, a quienes plagia e
imita con un virtuosismo notable.
No olvidemos que Fortunato es tambin autor de dos de los ms
hermosos himnos de la liturgia procesional: Vexilla regis p ro d e u n t y
Pange, lingua, gloriosi, entre otros.
E l metro preferido por Fortunato es el dstico elegiaco y el senario
ymbico acatalctico. No es raro el empleo de la rima. Pese a sus defectos
y a veces el abuso del empleo retrico, Fortunato posee un cierto encanto,
una sensibilidad especial, un sentido del realismo a veces cmico, un
sentimiento de ternura, una gracia sutil y amanerada que no por eso
descartan la profundidad.
80 Siglo VII

1. T em p o ra s i s o lito *

T e m p o ra si solito m ih i c a n d id a lilia fe rre n t


a u t speciosa fo re t suave ru b o re rosa,
h a e c ego ru re legens a u t caespite p a u p e ris h o rti,
m isissem m ag n is m u n e ra p a rv a libens.
5 S ed q u ia p rim a m ih i desunt, vel solvo secu n da:
p ro fe rt q u i violas, fe rt e t a m o re rosas.
In te r o d o riferas ta m e n h a s q u as m isim us h e rb a s
p u rp u re a e violae nobile g e rm e n h a b e n t
re sp ira n t p a rite r regali m u rice tin c ta e
10 et sa tu ra t foliis h in c o d o r, in d e color.
H a e c , q u o d u tru m q u e g e rit p a rite r, h a b e a tis u tra q u e ,
et sit m ercis o d o r flore p e re n n e decus.

2. Q uo sin e m e m e a lux**

Q u o sine m e m e a lu x oculis [se] e rra n tib u s a b d it


n e c p a titu r visu se re se ra re m eo?
O m n ia conspicio sim ul: a e th e ra flu m in a te rra m ;
c u m te n o n video, su n t m ih i c u n c ta p a ru m .
5 Q u am v is sit c a e lu m n e b u la fugiente seren u m ,
te celan te m ih i stat sine sole dies.
Sed, p re c o r, h o ra ru m d u c a t ro ta co n c ita cu rsus
et b re v ita te velin t se celerare dies.
C o n su ltu m n o b is sanctisq u e soro rib u s h o c sit,
10 u t v u ltu releves quos in a m o re tenes.

* Monumenta Germaniae Historia (MGH) Auctores antiqui (Auct. ant.) 4, 1, 193.


EI poem a est dedicado a R adegunda, la reina m adre del rey de los francos.
El poem a est escrito en dsticos elegiacos, es decir, un hexm etro y
pentm etro, cuyo esquem a es el siguiente:
- UU - UU - LAJ - UU - UU - U
- u u - u u - // - UU - UU

** M G H , Auct. ant. 4 = Carm. 11, 2, p.258. El poem a est tam bin


dedicado a la reina R adegunda, que se haba retirado al m onasterio de Santa
Cruz. Dsticos elegiacos.
Venancio Fortunato 81

1. Si, c u a l su e le

Si, cu al suele, la estacin b lan co s lirios m e ap o rtase


o b ro ta ra n las rosas, esplndidas p o r su ru b o r suave,
cogindolas del cam po o del csped de u n hum ilde
[jardn,
cu al h u m ild e o fre n d a a ta n g ra n p e rs o n a te las
[h a b ra co n gusto enviado.
5 P ero d a d o q u e m e faltan los p rim e ro s, al m enos te
[envo las segundas:
q u ie n te o fre n d a violetas, las rosas ta m b i n te ofrece
[con afecto.
E n el ra m o de h ie rb a s olorosas q u e te h e m o s
[enviado
las p rp u ra s violetas c o n tie n e n n o b le sem illa.
O lo r ex h alan , al tie m p o q u e te id as se m u e s tra n de
[regia p rp u ra ,
10 y ta n to el p e rfu m e co m o el co lo r lo p ro p o rc io n a n en
[a b u n d a n c ia sus hojas.
Q u e am b a s cosas q u e a u n tiem p o o sten tan , ta m -
[bin las tengis vos,
y q u e el p e rfu m e im p e re c e d ero sea el p e re n n e o r n a
d o de la flor.

2. A d n d e s in m ?
A d n d e sin m a los ojos inquietos m i luz se esconde
y n o p e rm ite q u e m i v ista la d escu b ra?
L o m iro to d o a u n tiem p o : cielos, ros, tierra;
m as c u a n d o n o te veo, to d o m e p a re c e nim io.
5 A u n q u e el cielo se m u estre sereno, al h u ir las nu b es,
si t o c u lta p e rm a n e c es, de sol carece el da.
Q u e la ru e d a de las horas lo suplico gire con curso
[veloz
y los das, ab rev in d o se, aceleren su m a rc h a .
Q u e m i a c u e rd o y el de las santas h e rm a n a s ste sea:
10 q u e c o n tu p re se n c ia con fo rtes a quien es de a m o r
[m an tien es presos.
82 Siglo VII

3. O m n e b o n u m velo x *

O m n e b o n u m velox fu gitivaque g a u d ia m u n d i;
m o n s tra n tu r terris et cito lap sa ru u n t.
U t d o lo r a d q u ira t vires c u m p e rd it a m a n te m ,
an te p la c e re facit, durius in d e p rem it.
5 H e u la c rim a e 1 re ru m , h e u sors in im ica virorum !
c u r p la c itu ra facis, q u a e d o litu ra rapis?

4. S tra ta so lo recu b o **

S tra ta solo re c u b o lacrim an s n e q u e cern o q u o d opto,


tristis in a m p lex u p e c to re saxa p rem o .
S ponso ab sen te m a n e n s ta m d u ra cub ilia servo,
nec m e a q u e m cu p iu n t m e m b ra te n e re q u e u n t.
5 D ic ubi sis q u e m ex pecto gem ens, q u a te u rb e requi-
[ram ,
qu ave seq u ar, nullis fem in a n o ta locis.
Ip sa v en ire velim , p ro p e ra n s si possit in astris
p e n d u la sid eream p la n ta te n e re viam .
N u n c sine te fuscis g rav iter n o x o c c u p a t alis,
10 ipsaq u e sole m ican s est m ih i caeca dies.
Lilia narcissus violae ro sa n a rd u s a m o m u m *,
o b le c ta n t anim os g e rm in a n u lla m eos.
U t te conspiciam , p e r singula n u b ila p e n d o
et vaga p e r neb u las lu m in a d u cit am or.

* M G H , Auct. ant. 4 = Carm. 4, 26, 1-6, p.95. Recogemos aqu los seis
prim eros versos del Epitaphium Vilithutae, dedicado a una joven noble m uerta
al dar a luz. Ecos bblicos lejanos sobre la brevedad de la vida. Dsticos
elegiacos.
1 Eco de Enda 1, 462.
** M G H , Auct, ant. 4 = Carm. 8, 3. El poema, inspirado en el Cantar de
los Cantares, celebra la entrega de la joven doncella consagrada a su esposo
divino. El tem a bblico inicia u n lirismo mstico-simblico que hallar abun
dantes seguidores en todo el m undo medieval. Dsticos elegiacos.
1 Amomum, flos est Assyrius (S e r v io , A d Buc. 3, 89). Es u n a p la n ta d e la
q u e se e x tra a u n b ls a m o m u y a p re c ia d o .
Venancio Fortunato 83

3. T odo bien e s p a s a je r o

T o d o b ie n es p asajero y el p la c e r del m u n d o resu lta


[fugitivo,
a las tierras se m u e stra n y, al m o m e n to , se deslizan,
[huyendo.
G uand o pierde al am ante, el dolor, p o r co b rar fuerzas,
de e n tra d a lo vuelve p la c e n te ro , y lo o p rim e m s
[d u ra m e n te luego.
5 Ay, lg rim as de las cosas! Ay suerte, de los h o m b res
[enem iga!,
p o r q u to rn a s deleitoso lo que m s ta rd e con d o lo r
nos a rreb atas?

4. P o stra d a en e l su elo

P o stra d a en el suelo, llo ra n d o yazgo, y n o s lo q u e


[deseo;
triste, en m i a b ra z o o p rim o las rocas co n m i p echo.
A u sen te m i esposo, g u a rd a n d o m e hallo ta n d u ro
[aposento,
y m is m iem bros n o p u ed en estrechar a quien desean.
5 ' D im e dnde ests t, a quien gim iendo espero; en qu
[ciu d ad buscarte;
p o r d n d e seg u irte, yo, m u je r en lu g a r alg u n o
[conocida.
A c u d ir yo m ism a d eseara p re su ro sa , si tra s los astros
el pie vacilan te seguir p u d ie ra d el cielo los cam inos.
A h o ra , sin ti, la n o c h e d u ra m e n te m e envuelve con sus
[negras alas
10 y el p ro p io da, resp lan d ecien te de sol, m e resulta
[tenebroso.
N i lirios, narcisos, violetas, rosas, n ard o s, am o m o,
n i flor alg u n a a m i espritu deleita.
P a ra c o n te m p la rte , re p a ro e n c a d a n u b e,
y a trav s de las nieblas a m o r lleva m is ojos v a g a
ro s o s .
84 Siglo ni

15 E cce p rocellosos susp ecta in te rro g o ventos,


q u id m ih i de d o m in o n u n tie t a u ra m eo.
P ro q u e tuis p e d ib u s cu p io c a e m e n ta lav are,
e t tu a te m p la m ih i terg ere crin e libet.
Q u id q u id e rit to lerem , su n t o m n ia d u lcia d u ra:
20 d o n ec te v id eam , h a e c m ih i p o e n a placet.
T u ta m e n esto m e m o r, q u o n ia m tu a v o ta req u iro ;
est m ih i c u ra tui, sit tib i c u ra m ei.
Venancio Fortunato 85

15 V e d cm o, alzando la m irada, a los vientos procelosos


[les p re g u n to
q u es lo q u e el aire m e a n u n c ia de m i dueo.
P a ra tus pies ansio lav ar los suelos
y gustosa co n m is cabellos tus tem plos lim piara.
T o le ra r c u a lq u ie r cosa, p u es q u e to d a d u lz u ra es
[sufrim iento:
20 c o n ta l de lleg ar a verte, esta p e n a m e com place.
T e n m e p re se n te t , pues cu m p lir tu deseo es lo q u e
[busco;
igual q u e p o r ti yo m e co n su m o , t p o r m m u e stra
[desvelo.
S A N COLUMBANO

Este monje irlands (5 4 0 /4 3 -6 1 5 ) desarroll una intensa actividad


creadora y fu e uno de los principales actores de la reconquista de
Occidente por los monjes celtas de Gran Bretaa. Pas al continente con
algunos monjes el ao 590. Fund diferentes monasterios a los que impuso
una regla particularmente severa para revivificar la espiritualidad de los
pases francos donde los scoti o irlandeses fundaron ms de 5 0 monas
terios. M ezcla asombrosa de audacia y de sensibilidad, el ardor de su J e
y su aficin por la accin hicieron que no se limitara tan slo a la vida
asctica, sino que estuvo mezclado, a veces muy de cerca, con la vida
pblica de su tiempo, lo que le llev a tomar posiciones a veces de mucho
riesgo, en las que result vctima.
Dada su mltiple actividad, nos preguntamos hoy si el nombre de
Columbano no encima, gracias a asimilaciones defectuosas, no un solo
personaje, sino dos. A l margen de sus obras especficamente religiosas,
debemos indicar, entre sus obras poticas: C an to del destierro; Soli
loquio espiritual; C a rm e n navale; Epistolas: A Hunald, sobre el
desprecio del mundo, doble acrstico de los nombres del autor y del
destinatario; A Stho, sobre la veje&>, en 77 hexmetros; A Fedolis,
en 1 5 9 adnkos y seis hexmetros, compuesta a los 72 aos, contra el
oro y la riqueza; A un amigo, en versos rtmicos. Se atribuye a
Columbano una coleccin de 2 0 5 mximas y sentencias relativas a la
vida de los monasterios, titulada P raecep ta vivendi, apotegmas morales
sacados de fuentes tanto cristianas como paganas. A diferencia de la
mayora de los poetas medievales, Columbano se refiere raras veces a la
Biblia; por el contrario, cita mucho a Horacio, Ovidio, Estado, Juvenal,
Prudencio, Fortunato, Ausonio, al pseudo-Sneca, y los D icta Catonis.
No se ha probado definitivamente la paternidad de Columbano de toda
esta produccin literaria.
88 Siglo V II

5. A cc ip e q u a eso *

A ccipe quaeso,
n u n c b ip ed ali
co n d ita versu
c a rm in u lo ru m
5 m u n e ra p a rv a
tu q u e fre q u e n te r
m u tu a n obis
o b se q u io ru m
d e b ita red d e.
10 N a m v elu t aestu
flantibus austris
a rid a g a u d e n t
im b rib u s arva,
sic tu a nostras
15 m issa fre q u e n te r
laetificab at
p a g in a m en tes.
N o n ego posco
n u n c p e ritu ra e
20 m u n e ra gazae,
n o n q u o d avarus
se m p e r eg en d o
c o n g re g a t a u ru m ,
q u o d sa p ie n tu m
25 lu m in a c a ecat
et v elu t ignis
fla m m a p e ru rit
im p ro b a co rd a.
S aep e n e fa n d a
30 c rim in a m ultis
suggerit au ri
d ira cupido,
e q u ib u s ista
n u n c tib i p a u c a

* M G H , Epist. 3, 186. Poem a monstico en versos adnicos, formados


p or un dctilo y u n troqueo: - u u J u.
San Columbano 89

5. R ecib e, p o r f a v o r , ah ora

R ecib e, p o r favor, a h o ra
de estos poem illas
el reg alo h u m ild e
c o n feccio n ad o
5 co n versos de dos pies,
y a tu vez, frec u e n tem e n te ,
m u stra te ag rad ecid o
cu al se n os debe
p o r n u e stro obsequio.
10 P u es al ig u al q u e en v e ra n o
c u a n d o el au stro resopla
g o z a n los ridos cam p o s
co n las lluvias,
as las p g in as tuyas
15 q u e env iab as a m e n u d o
a le g ra b a n
n u e stro espritu.
N o te solicito a h o ra
el reg alo de u n tesoro
20 d estin ad o a p ere c e r,
n i el o ro q u e el avaro ,
codicioso de co n tin u o ,
se esfuerza en a m o n to n a r;
ese o ro q u e a los ojos
25 de los sabios d eja ciegos
y qu e, cru el lla m a de fuego,
a c a b a p o r a b ra sa r
los c o razo n es m alvados.
A crm en es nefandos, c o n frecu en cia,
30 d el o ro el ansia cru el
a m u ch o s h a in citad o .
D e aqullos a h o ra
a esb o zarte voy ap en as
u n o s pocos
90 Siglo VII

35 te m p o re prisco
gesta re te x a m
E x titit ingens
cau sa m a lo ru m
a u re a pellis.
40 C o rru it a u ri
m u n e re p a rv o
c e n a d e o ru m ,
et trib u s illis
m a x im a lis est
45 o rta deab u s;
h in c p o p u la v it
T ro iu g e n a ru m
d itia re g n a
D o ric a pu b es.

1 El trm ino latino em pleado es retexam, que significa en realidad des


hacer la urdim bre de un tejido. El poeta quiere decir que va a exponer los
hechos presentando su entram ado.
San Columbano 91

35 realizad o s
en tiem p o s antiguos.
U n vellocino de o ro
fo n d a m e n ta l cau sa fue
de desgracias.
40 U n b a n q u e te de los dioses
fuese al tra ste p o r m otivo
d e u n p e q u e o reg alo de oro ,
y p a r a aquellas tres diosas
fue el o rig en
45 de u n a in g en te co ntroversia.
D e a h q u e la d o ria ju v e n tu d
devastase
los ricos reinos
de los troyanos.
E U G E N I O I I I D E TOLEDO

Sabemos muy poco de este obispo de Toledo. Desconocemos la fecha


de su nacimiento, y la de su muerte se coloca en el ao 657. Naci en
Toledo de padres cristianos. Deseoso de perfeccin, muy joven huy
secretamente de Toledo y fu e a taragoza, donde se retir en un monasterio
para darse de lleno al estudio y a la prctica de las virtudes. San Braulio,
arzobispo de taragoza, lo nombr su archidicono y sobre l descarg
todo el cuidado de su sede cesaraugustana. Su fa m a lleg a todos los
rincones de Espaa, y al morir el arzobispo de Toledo, Eugenio II, el
rey Chindasvinto escribi una carta al arzobispo Braulio: era deseo
unnime de los toledanos que fuera elegido para ser su arzobispo el
archidicono Eugenio, por lo que le rogaba encarecidamente que se dignase
envirselo. Pese a su avanzada edad y al auxilio que reciba de Eugenio,
Braulio envi a la corte de Chindasvinto a su archidicono para quefuera
consagrado arzobispo de Toledo, cargo que desempe con celo apostlico.
Nos queda muy poco de su produccin potica, que parece haber sido
muy estimada. Comprende sobre todo piezas ligeras y de circunstancia:
poemitas sobre las pulgas, el verano, los vientos, su enfermedad, las diez
plagas de Egipto, el ruiseor, la invencin del alfabeto, algunos acrsticos
y enigmas perdidos. Su obra ms importante fu e un tratado D e T rinitate
que, segn san Ildefonso, mereci ser ledo entre las obras de los padres
del Africa y del Oriente. Por encargo del rey Chindasvinto, emprendi la
correccin del H ex m ero n de Draconcio. Se ha dicho de l: Es un
hombre ardiente y amable, dotado de sentimientos poticos, pero que est
y a demasiado alijado de los modelos clsicos antiguos para poder imitarlos
en la belleza de la forma, aunque en esto posee todava un inestimable
caudal. Sus obras estn publicadas en P L 87; Lorenzana, P atru m
T o letan o ru m O p e ra (Madrid 1782). A pesar de las obras del
cardenal Lorenzana, no sabemos exactamente cul fu e su papel en la
reforma del canto litrgico de la Iglesia espaola y todo lo relacionado
con este aspecto, por el que tanto se interes.
94 Siglo V II

6. Vox, p h ilo m e la , tua*

V o x , p h ilo m ela, tu a can tu s edicere cogit,


in d e tu i la u d e m ru stica lin g u a canit.
V o x , p h ilo m ela, tu a c ith aras in c a rm in e vin cit
et su peras m iris m u sica flab ra m odis.
5 V o x , p h ilo m ela, tu a c u ra ru m sem in a pellit,
re c re a t e t b lan d is an x ia c o rd a sonis.
F lo re a r u r a colis, h e rb o so caespite gaudes,
fro n d ib u s arb o reis p ig n e ra p a rv a foves.
C a n tib u s ecce tuis re c re p a n t a rb u sta canoris,
10 co n so n a t ipsa suis fro n d e a silva com is.
Iu d ice m e cygnus et g a rru la c e d a t h iru n d o ,
c e d a t e t inlu stri p sittacus o re tibi.
N u lla tu o s u m q u a m can tu s im ita b itu r ales,
m u rm u re n a m q u e tu o d u lcia m e lla fluunt.
15 D ic ergo trem u lo s lin g u a v ib ra n te susurros
et suavi liq u id u m g u ttu re p a n g e m elos.
P o rrig e dulcisonas a tten tis au rib u s escas;
nolo ta c e re velis, nolo tacere velis.
G lo ria su m m a tibi, laus et b en e d ic tio , C h riste,
20 q u i p ra e sta s fam ulis h a e c b o n a g ra ta tuis.

* M G H , Auct. ant. 14, 254. PLAC 3, p.126. Dsticos elegiacos, con


algunas rimas finales. Notem os la triple anfora en los versos 1, 3, 5: Vox
philomela.
Eugenio I I I de Toledo 95

6. Tu v o z, r u ise o r

T u voz, ru ise o r ', in c ita a e n to n a r canciones;


p o r ello m i le n g u a r stica de ti c a n ta alabanzas.
T u voz, ru ise o r, en el c a n to a las ctaras su p era
y co n tus a d m irab les m elodas aven tajas a las au ras
[m usicales.
5 T u voz, ruiseor, expulsa lejos la sim iente de las cuitas
y co n sus b lan d o s sones a te m p e ra el co ra z n angus-
[tiado.
Los cam p o s en flor h ab itas, del h e rb o so csp ed gozas,
y en la fro n d a de los rboles a tus reto o s incubas.
A tus c a n o ro s trin o s re sp o n d e n los arbustos
10 y el m ism o b o sq u e frondoso tu can to co n sus ram as
[aco m p a a.
C e d a n su p u esto , b ajo arb itraje m o , el cisne y la
[p a rle ra g o lo n d rin a,
y cd alo ta m b i n a ti el lo ro d e exim ia boca.
J a m s ave n in g u n a im ita r tus cantos,
p u es dulce m iel de tu gorjeo fluye.
15 E n to n a , p ues, co n tu v ib ra n te le n g u a tus trm ulos
[susurros
y c o n tu g a rg a n ta suave m o d u la el fluido canto.
/ O frece g ra to susten to a los odos solcitos.
N o q u iero q u e te calles, n o q u iero q u e te calles.
T o d a g loria, a la b a n z a y b e n d ic i n a ti, o h C risto,
20 q u e a tus siervos p ro p o rc io n a s estos agrad ab les bie-
[nes.

1 Sobre el tem a del ruiseor en la E dad M edia, cf. F. J . E. R aby,


Philomela praevia tem poris amoeni, en Mlanges de Ghellink (Gembloux 1951 ),
vol.II, p.435ss.
SAN ALDHELMO

Aldhelmo (c. 6 5 0 /7 1 0 ), de origen noble, hizo sus estudios en la


escuela de Canterbury, donde aprendi, adems del latn, el griego y el
hebreo. M u y joven entr en el monasterio de Malmesbury, donde fu e abad,
y ms tarde fu e nombrado obispo de Sherborne. Nos ha dejado vanas
obras en prosa y en verso. De entre estas ltimas recordemos: D e
laudibus virginum , en 2 9 0 0 hexmetros; D e Basilica; D e aris
virginis et X II Apostolis; D e die iudicii versus in h onorem
A postolorum ; Enigm as, en los que imita a Sinfosio, el maestro clsico
del gnero. Emplea en sus obrasformas muy diferentes de versos. Bastantes
de sus poesas rtmicas son objeto de dudas en cuanto a su autora, y
algunos se inclinan en favor de su discpulo Ethelvaldo.
Su poesa es un tanto oscura, ruda, alambicada, fruto de un espritu
bastante mediocre, al menos en el plano literario; hace gran empleo de la
aliteracin y de la rima. A l margen de esto, se admite unnimemente el
papel principal de Aldhelmo en su pas y en su poca.
98 Siglo VII

7. Q u an do p r o fe c tu s f u e r a m *

Q u a n d o p ro fectu s fu e ra m
u sq u e d ira m D o m n o n ia m
p e r c a re n te m G o rn u b ia m
florulentis cespitibus
5 et foecundis gram in ib u s,
e le m e n ta in o rm ia
a tq u e fa c ta in fo rm ia
q u a ssa n tu r sub a e th e re a
convexi caeli c a m e ra ,
10 d u m tre m e t m u n d i m a c h in a
sub v e n to ru m m o n a rc h ia .
E cce, n o c tu rn o te m p o re ,
o rto b ru m a li tu rb in e ,
q u a tie n s te rra m tem p estas
15 tu r b a b a t a tq u e vastitas,
c u m fracto v e n ti federe
b a c h a re n tu r in aeth e re
e t ru p to retin a c u lo
d esev iren t in saeculo.

* M G H , A m t. ant. 15, 524. Versos octoslabos, rimados de dos en dos,


8 pp. Notem os los tres prim eros versos rimados entre s. El verso 14 ofrece
la palabra tempestas como si fuera proparoxtona: tmpestas.
San Aldhelmo 99

7. Un d a q u e h a b a p a r tid o

U n d a q u e h a b a p a rtid o
cam in o de la in h sp ita D ev o n ,
a travs de la C o rn u alles in d ig en te
se h a lla b a n e n flor los pastos
5 y g ran ad o s los sem b rad o s ,
form id ab les elem entos
e in cid en tes h o rrib les
e n tre c h o c a ro n b a jo la b v ed a
e t re a d el convexo cielo,
10 m ie n tra s la m q u in a del m u n d o se estrem ece
som etid a al im p e rio de los vientos.
E n el curso de la n o ch e,
d esa ta d o u n te m p o ra l p ro p io de inv iern o ,
la te m p e sta d y la d evastacin,
15 las tierras a z o ta n d o , p e rtu rb a b a n .
Los vientos e n tre ta n to , q u e b ra n d o la co n co rd ia,
furiosos en el te r se m o stra b a n ,
y, ro m p ie n d o sus am a rra s,
d e sa ta b a n sus iras en la tierra.
SIGLO VIII
PAULO DIACONO

Paulo Wamefrido, llamado ms tarde Paulo Dicono, nace en Forum


Iulii, hoy Friuli (7 2 0 /2 5 -7 9 7 /8 0 1 ). Recibi una cultura latina y
griega en Pava, en la corte de los reyes lombardos Anchis y Didier.
Parece que luego sigui en Benevento a su antigua alumna la princesa
Adelperga, casada con el duque Arichis. A peticin de la princesa, escribi
antes del 774 un apndice a la H istoria R o m a n a de Eutropio,
tomando las noticias de una docena de autores: desde Jernimo y Orosio
hasta Isidoro y Beda, reunidas sin excesiva preocupacin y un tanto de
prisa. Hecho monje en Civate, cerca de M onza, a orillas del lago de
Como, cuya belleza se complace en describir, como lo haba hecho
Casiodoro, compone la Expositio in regulam sancti Benedicti, que
tiene una nota personal. M s tarde, hacia el 779, entra en Montecasino.
Hacia el 782, Paulo se dirige a Carlomagno suplicndole interceda por
su hermano, comprometido en una sedicin nacional. E l emperador lo
llama a Aquisgrn, donde, seducido por la cultura de la corte, permanece
seis aos. Paulo participa con Alcuino, Teodulfo, Paulino deA quileyay
Pedro de Pisa en la renovacin de los estudios.
No satisfecho con la vida de la corte, pide el permiso para volver a
su rrtonasterio, donde se consagra a la redaccin de su H istoria de los
L om bardos, de una V ida de san G regorio, y de su Gesta de
episcopis M ettensibus, en prosa y en verso, en honor de san Amoldo,
abuelo de Pepino de Heristal. Escribe tambin un importante compendio
de Festo, que es casi todo lo que nos queda hoy de este importante
lexicgrafo de Virgilio, dedicado a Carlomagno para aumentar algo sus
bibliotecas. En el campo de la didctica, Paulo Dicono es autor de un
C om pendium de festis, en 2 3 estrofas abecedarias; D e verborum
significatione; D e speciebus praeteriti perfecti; de un C om enta
rio de D o n ato y de un H om iliario. Las poesas de Paulo Dicono
son, en general, obras de circunstancias, alabanzas de los prncipes
lombardos, epitafios, cartas, versos ntimos a los miembros de su familia,
poemas llenos de una noble serenidad religiosa, descripciones de la belleza
de la naturaleza, fbulas, etc. Encontramos en estas obras una cierta
originalidad para la poca, una muestra de la cultura clsica muy amplia
bajo la forma de reminiscencias o de imitaciones, junto a un manierismo
y un gusto de refinamiento artificial, y tambin una sensibilidad bastante
viva y una notable inspiracin en las obras de carcter personal.
104 Siglo V III

8. Verba tu i f a m u li*

V e rb a tu i fam uli, re x sum m e, a d te n d e serenus,


respice et a d fletum c u m p ie ta te m eu m .
S u m m iser, u t m e re o r, q u a n tu m vix ullus in o rb e est;
sem p er in est luctus tristis e t h o ra m ihi.
5 S eptim u s a n n u s adest, ex q u o n o v a cau sa dolores
m ultiplices g e n e ra t et m e a c o rd a quatit.
C ap tiv u s vestris ex tu n c g e rm a n u s in oris
est m eu s afflictus p e c to re , n u d u s, egens.
Illius in p a tria c o n iu n x m ise ra n d a p e r om n es
10 m e n d ic a t p lateas o re tre m e n te cibos;
q u a ttu o r h a c tu rp i n ato s su ste n ta t ab arte,
qu o s vix p a n n u n c iis p ra e v a le t illa tegi.
E st m ihi, q u a e p rim is C h risto sa c ra ta sub an nis
ex cu b at, egregia sim plicitate soror.
15 H a e c sub sorte p a r i lu c tu m sine fine re te n ta n s
p riv a ta est oculis ia m p ro p e flendo suis.
Q u a n tu la c u m q u e fuit, d ire p ta est n o stra suppellex,
n e c est h e u m iseris qui fe ra t ullus opem .
C o n iu n x est fratris reb u s exclusa p atern is,
20 ia m q u e sum us servis rusticitate pares.
N ob ilitas p e riit, m iseris accessit egestas;
d eb u im u s, fateo r, asp erio ra p ati.
S ed m iserere, p o te n s re c to r, m iserere p re c a m u r
et ta n d e m fin em his p ie p o n e m alis.
25 C a p tiv u m p a tria e re d d e e t civilibus arvis,

* M G H , Poetae Latini Aevi Carolini (PLAC) 1, 10, p.47. Dsticos elegiacos.


Paulo Dicono 105

8 . S eren o escu ch a3 re y s u p r e m o

S eren o escucha, rey suprem o, las splicas de tu siervo,


y, piad o so , a m i llan to dirige tu atencin.
M sero soy, co m o m erezco , cual e n el m u n d o no es
[otro n in g u n o .
L a p e sa d u m b re m e e m b a rg a de co n tin u o y triste m e
[resulta c a d a h o ra .
5 Y a h a n p a sa d o siete aos desde q u e u n n u ev o m otivo
in co n tab les dolores m e suscita y el co ra z n m e
[a to rm e n ta.
C autiv o desde en to n ces se h a lla m i h e rm a n o en vues
t r a s tierras,
afligido en su co raz n , d esn u d o e in digente.
E n su p a tria , su esposa m a lh a d a d a m e n d ig a n d o va
10 con labios tem b lo ro so s alim en to p o r to d as las p la
z u e la s.
C o n ta n in d ig n a fo rm a su sten ta a c u a tro hijos
a los q u e a d u ras p en as cap az es de vestirlos co n
[harapos.
T e n g o u n a h e rm a n a q u e desde sus tiern o s aos
fue co n sa g ra d a a C risto y d estaca p o r su inocencia.
15 Ella, b a jo d esg racia igual, sufriendo sin cesar ta m a o
[sino,
a fu erza de llo rar, p riv a d a casi se h alla de la vista.
A pesar de ser hum ilde, n u estra h acien d a fue expoliada,
y n a d ie existe ya, ay!, q u e a los desdichados preste
[ayuda.
D e la h e re n c ia p a te rn a la esposa de m i h e rm a n o se h a
[visto se p a rad a,
20 y en la m iseria n u e stra eq u ip arab les a los esclavos
[somos.
Se nos p riv de la nob leza; la in d ig en cia alcan z a los
[desdichados.
M ereced o res som os, lo confieso, de sufrir m ales p eo -
fres;
m as, poderoso seor, apidate, apidate, te lo pedim os,
y c o n clem en cia p o n p u n to final a estas desdichas.
25 A su p a tria y a tie rra de sus ancestros devuelve al
[prisionero,
106 Siglo V III

cu m m odicis reb u s cu lm in a re d d e sim ul,


m en s n o stra u t C h risto lau d es in saecla fre q u en tet,
re d d e re q u i solus p ra e m ia d ig n a potest.

9. Ver tib i s e m p e r in e s t *

V e r tib i se m p e r inest, v irid i d u m cespite polles;


frig o ra d u m superas, v e r tib i sem p er inest.
C in ctu s oliviferis u tro q u e es m a rg in e silvis;
n u m q u a m fro n d e cares cinctus oliviferis.
5 P u n ic a m a la ru b e n t laetos h in c in d e p e r hortos;
m ix ta sim ul lauris P u n ic a m a la ru b e n t.
M irte a v irg a suis re d o le t de m o re co rim bis,
a p ta est e t foliis m irte a virga suis.
V in cit o d o re suo d e la tu m P ersid e m a lu m ',
10 citreo n h a s om n es vin cit o d o re suo.
C e d a t e t ipsi tibi m e iudice furvus A vern us
E p y riq u e lacu s c e d a t et ipse tibi.
C e d a t et ipse tib i v itre a q u i F u cin u s u n d a est,
L u crin u sq u e p o ten s c e d a t et ipse tibi.

* M G H , PLAC. Dsticos elegiacos.


1 Perdum o malum persicum, el melocotn.
Paulo Dicono 107

y co n sus h u m ild es p erten en cias re t rn a le al m ism o


[tiem po sus albergues,
p a r a q u e u n a y o tra vez, en este m u n d o , n u estro
[co raz n alab e a C risto,
el nico que p u ed e conceder u n a digna recom pensa.

9. P eren n e v iv e en ti la p r im a v e r a

P e ren n e vive en ti la p rim av era, pues q u e ab u n d as en


[csped v e rd ea n te;
pu es q u e su peras los fros, p e re n n e vive en ti la
[p rim avera.
C e id o p o r olivares ests e n am b as orillas;
n u n c a careces de fro n d a , ce id o p o r olivares.
5 B erm ejean los g ran ad o s, a c y all, p o r los am enos
[huertos;
m ezclad o s c o n los laureles, b e rm e je a n los granados.
L as v aras de m irto , co n sus ram illetes, h u e le n de
[continuo;
c o n sus hojas se visten h erm o sas las v aras de m irto.
S obresale co n su o lo r la fru ta d ^ -P ersia p ro c e d en te;
10 m as sobre to d a s las fru tas elfcffidio sobresale con su
[olor.
C e d a su p u esto an te ti, en m i o p in i n , el n eg ro lago
[de A verno;
y q u e el lago d el E p iro ce d a su p u esto a n te ti.
C e d a su p u esto a n te ti el Ficino, cuya a g u a es de
[cristal;
y el p o d ero so L u c rin o ce d a su p u esto a n te ti.
A L C U I N O FLACO O D E YORK

Alcuino ( 7 3 0 /3 5 -8 0 4 /8 0 6 ) Alcuinus (Alcwin) Flaccus A lbi


nus naci probablemente en York y recibi una formacin bastante
clsica. Se le puede considerar como el personaje ms importante del grupo
literario que acta en tomo a Carlomagno, cuya obra literaria est
marcada por el dicono Alcuino. H a sido considerado como el primer
ministro de instruccin pblica, cuya actividad organizadora supera el
dominio de la escuela, que dirigi en York, donde le conoci Carlomagno,
que, el ao 782, le llam a Aquisgrn para hacerse cargo de la Escuela
Palatina. Nombrado abad de Ferneres y luego de San Lope de Troyes,
Alcuino se consagr a esta nueva misin, rodeado de un brillante equipo,
dondefiguraban Paulo Dicono, Agobardo, Clemente de Irlanda, Teodulfo
de Orlens, Paulino de Aquileya, Dungal y Pedro de Pisa. Su amplia
cultura literaria le permite desempear en el Renacimiento carolingio un
papel decisivo como maestro, como educador, como organizador y como
administrador, aunque sus cualidades de pedagogo superan con mucho su
talento potico. E n 7 9 6 es nombrado abad del monasterio de San M artin,
de Tours, donde muri en olor de santidad. Beda ha sido el nico que
le ha dado ttulo de santo.
Adems de una importante correspondencia, es probable su participa
cin en la elaboracin de los Libri G arolini, de los tratados didcticos
y de vulgarizacin sobre la gramtica, la retrica que a menudo no
paian de ser simples compilaciones , sobre la dialctica, la msica, la
ortografa, la liturgia, etc. Su D e T rinitate no es ms que un centn
de los Padres. Tenemos que sealar, en la obra abundante de Alcuino,
sus poemas en hexmetros, como la V ida de san W ilibrordo o el D e
patribus, regibus et sanctis Euboricensis ecclesiae, obras monto
nas y trabajosas. No hay que olvidar sus C arm in a y sus versos de
circunstancia, epigramas, epitafios, inscripciones, enigmas, fbulas, cartas.
Se le atribuyen tambin una elega en 120 dsticos, el Sobre el em pleo
de los salmos; D e clade Lindisfarnensis m onasterii; D ebate
entre el invierno y la prim avera, de atribucin contestada; Dilogo
de la R etrica y las V irtudes; un poema D e anim ae ratione; D e
T rinitate et D e C hristo D eo et H om ine; D e virtutibus et vitiis;
D isputatio Pippini cum Albino, etc.
Alcuino posea sin duda una buena cultura clsica, como se ve en
sus definiciones de las virtudes teologales, donde sigue de cerca el De
officiis, de Cicern. A pesar del abuso de una fra retrica, de la
debilidad de su inspiracin y de muchos defectos de forma, sobre todo
como organizador y pedagogo demuestra una excelente elevacin de pensa
miento y una f e ardiente.
110 siglo m i

10. Q uae te d e x tra m ih i r a p u it *

Q u a e te d e x tra m ih i ra p u it, luscinia, ruscis,


illa m e a e fu e ra t in v id a laetitiae.
T u m e a dulcisonis im plesti p e c to ra m usis,
atq u e a n im u m m o e stu m c a rm in e m ellifluo.
5 Q u a p r o p te r v e n ia n t v o lu c ru m sim ul u n d iq u e coetus,
ca rm in e te m e c u m p la n g e re P ierio .
S p re ta colo re ta m e n fu eras n o n sp re ta can en d o ;
la ta sub an g u sto g u ttu re v ox sonuit,
d ulce m elos ite ra n s v ario m o d u la m in e M u sae,
10 a tq u e c re a to re m se m p e r in o re can en s.
N o ctib u s in furvis n u s q u a m cessavit ab odis
vox v e n e ra n d a sacris, o decus a tq u e d eco r.
Q u id m iru m c h e ru b im , se ra p h im si voce to n a n te m
p e rp e tu a la u d e n t, d u m tu a sic p o tu it?
15 F elix o n im iu m , D o m in u m n o c te m q u e d ie m q u e
q u i stu d io tali sem p er in o re canit.
N o n cibus a tq u e p o tu s fu e ra t tib i d u lcio r odis,
alterius v o lu c ru m n ec sociale iu g u m .
FIoc n a tu ra ded it, n a tu ra e e t c o n d ito r alm us,
20 q u e m tu la u d a sti vocibus assiduis,
u t nos in stru e re s v in o so m n o q u e sepultos
so m n ig e ra m m en tis ru m p e re segnitiem .
Q u o d tu fecisti, ratio n is e t inscia sensus,
in d ice n a tu ra n o b ilio re satis,
25 sensibus h o c o m n es m a g n a e t ra tio n e vigentes
gessissent aliq u o d te m p u s in o re suo.

* M G H , PLAC 1, 61, p.274. Ofrecemos aqu u n fragm ento del llanto


elegiaco por un ruiseor. Dsticos elegiacos.
1 Con un canto propio de las Pirides, es decir, de las Musas.
Alcuino Flaco o de York 111

10. La m a n o 5 ru ise o r, q u e d e l z a r z a l

L a m a n o , ru ise o r, q u e d el zarzal te m e h a ro b a d o
de m i felicidad envidiosa se m o strab a.
E l c o ra z n co n tus trin o s arm o n io so s t m e h en ch as
y m i espritu afligido co n tu c a n to m eloso m e c o l
im abas.
5 A cu d a n , p o r ello, de d o q u ie r b a n d a d a s de aves
a llo rarte con m ig o co n u n can to pierio.
P o d a d esp reciarse tu color, m as n o tu canto:
de tu g a rg a n ta estrech a u n a p o te n te voz se d e sp re n
d a ,
co n trin o s v a ria d o s e n to n a n d o la d ulce m elo d a de la
[M usa
10 y a la b a n d o de co n tin u o al C re a d o r co n su canto.
N i en la o b sc u rid a d n o c tu rn a ces ja m s tu voz pia-
[dosa
de e n to n a r h im n o s sagrados, oh d o n aire y galanura!
C m o ad m iram o s de que p erp etu am en te Q ueru bines y
[Serafines
al O m n ip o ten te alaben, cuando tu voz p u d o hacerlo
[de tal form a?
15 Feliz, ay, en ex trem o aq u e l que n o ch e y d a
al S e o r c o n ta l celo de co n tin u o en salza c o n su
[canto!
C o m id a n i b e b id a h a b a n sido p a r a ti m s dulces que
[tus h im nos,
n i el lazo co nyugal co n o tra ave.
E sto te dio N a tu ra le z a y el gen ero so C re a d o r d e esa
[N atu ra,
20 al q u e t co n tu voz in can sab le loaste siem pre,
p a ra en se arn o s a nosotros, sum idos en el vino y en
[el sueo,
a ro m p e r la in d o len cia a le ta rg a n te del espritu.
L o q u e t , c a re n te de ra z n y de in telecto , hiciste
con u n a m u e stra b a sta n te m s n o to ria que la n a tu
r a le z a
25 es algo q u e todos los d o tad o s de talen to y g ra n in te li
g e n c ia
h a b ra n m a n te n id o en sus labios alg n tiem po.
112 Siglo V III

M a x im a la u d a n ti m erces in saecla m a n e b it
a e te rn u m reg em p erp es in arce poli.

11. P la n g a m u s cm cnlum *

P lan g am u s cu c u lu m , D a fn in dulcissim e, n o stru m ,


q u e m subito ra p u it saeva n o v e rc a 1 suis.
P lan g am u s p a rite r q uerulosis v ocibus illum ;
in cip e tu senior, qu aeso , M e n a lc a 2 prio r .
5 H eu , cuculus 3, nobis fueras c a n ta re suetus,
q u a e te n u n c ra p u it h o ra n e fa n d a tuis?
H e u , cuculus, cuculus, q u a te reg io n e reliqui,
infelix nobis illa dies fuerat...
N o n p e re a t cuculus, v en iet sub te m p o re veris,
10 et nobis ven ien s c a rm in a la e ta ciet...
H e u m ih i, si c u c u lu m B acch u s d im ersit in undis,
q u i ra p ie t iuvenes vrtice pestifero.
S i vivat, re d e a t, n id o sq u e re c u rra t a d alm os,
nec corvus c u cu lu m dissecet u n g u e fero.

* M G H , PLAC 1, p.269. Se trata de un poem a dirigido a un discipulo


de Alcuino, a quien ste denom ina Dafnis, nom bre de uno de los pastores
virgilianos. En el poem a se refiere a otro discpulo, llam ado D odo, que se
esconde bajo el apelativo de cuclillo. Dsticos elegiacos.
1 La m adrastra es el m undo laico, con todos sus peligros, pasiones y
atractivos.
2 M enalcas es el propio Alcuino. N om bre tom ado tam bin de la obra
virgiliana, al igual que el de Dafnis. Buc. 2, 15-16; 5,4; 7,1.
3 El cuco incuba huevos ajenos. D e ah que su nom bre se aplique
m aliciosamente tam bin a los adlteros.
Alcitino Flaco o de York 113

S ubsistir p o r los siglos la su m a re c o m p e n sa


a q u ie n p e rp e tu a m e n te a la b a al R e y e te rn o en lo
[alto de los cielos.

11. L lo re m o s, d u lc sim o D afn is

L lorem os, dulcsim o D afnis, p o r n u e stro cuclillo,


q u e la cru el m a d ra s tra de im p ro v iso se h a llevado
[con los suyos.
L lorm osle a la p a r co n voces q u eju m b ro sas.
C o m ien za t, M enalcas, el prim ero, p o r ser m ayor.
5 Ay, cuclillo! A c o stu m b ra d o estabas a c a n ta m o s.
Q u n efando m o m en to te nos h a a h o ra arrebatado?
CucGllo, ay, cuclillo! Por q u p araje te h e extraviado?
D e sd ic h a d o resu lt n o s ese da...
N o p erecer el cuclillo. T o m a r al llegar la prim avera,
10 y, u n a vez reg resad o , n os e n to n a r alegres cantos.
M as, ay, si a m i cuclillo h u n d id o lo h u b ie ra en tre sus
[ondas B aco,
q u e a rra s tra r a los j v en es a su p estfera vorgine!
R e to rn e , si es q u e vive, y v uelva de n u ev o a sus
[am ables nidos
y q u e el cuervo n o lacere co n sus g a rra s fieras al
[cuclillo.
P AULI NO D E A QU I LEYA

Paulino de Aquileya (7 3 0 /4 0 -8 0 2 ) naci probablemente en F orum


Iulii, Friuli. Llamado a la corte de Carlomagno en 777, particip con
inteligencia y dedicacin al Renacimiento carolingio, y fue, con Alcuino,
Paulo Dicono y Teodulfo, uno de los exponentes del crculo de sabios y
letrados de que supo rodearse el emperador. Abandon el palacio diez aos
ms tarde para ocuparse del patriarcado de Aquileya. Tom parte en los
concilios de Ratisbona y de Francfort. Adems del tratado Libellus
sacrosyllabus y el L iber exhortationis, dedicado a Eurico, duque de
Friuli, ambos en prosa, Paulino es autor de muchas poesas, unas en
forma clasicizante segn las reglas acadmicas de la poesa mtrica, y
otras de carcter popular, fundadas sobre el acento, de una extraordinaria
frescura. E s autor tambin de una R egula fidei, en 151 hexmetros;
una clebre L am entacin sobre la muerte del duque de Friuli, Eurico,
en 14 estrofas de cinco trmetros ymbicos; una R esurrectio Lazari,
de la que no nos quedan ms que 2 8 estrofas de cuatro versos; un poema
abecedario en 2 3 estrofas sobre la destruccin de Aquileya por Atila
(atribuido a veces a Paulo Dicono); un Himno de la Natividad de Jess
en 42 estrofas; una Confessio peccatorum en 2 3 estrofas, de atribu
cin dudosa, que algunos manuscritos atribuyen a Hilario de Poitiers.
Paulino de Aquileya se muestra como uno de los primeros maestros del
verso rtmico y acentual. Se siente tambin demasiado atrado por las
flores dictionum , de lo que abusa con gusto.
116 Siglo V III

12* M e c u m T im a v i sa x a *

M e c u m T im a v i 1 saxa, n o v em flum ina,


flete p e r n o v e m fontes re d u n d a n tia ,
q u a e salsa g lu ttit u n d a P o n ti Ionici:
H istris 2 S ausque, T issa, C u lp a 3, M a ru a 4,
5 N a tis s a 5, C o re a , gurgites Isoncii.
H e ric u m , m ih i dulce n o m e n , p lan g ite,
S y rm iu m 6, P o lla 7, tellus A q u egiae 8,
Iulii F o ru m 9, C o rm o n is ru ralia,
ru p e s O so p i, iu g a C e te n e n siu m ,
10 A btensis 10 h u m u s p lo re t et A lb en g an u s n .
N e c tu cessare, de cuius confinio
est o riu n d u s, u rb s dives A rg e n te a '2,
lu g ere m u lto g rav iq u e c u m g em itu;
civem fa m o su m p erd id isti, n o b ili
15 g e rm in e n a tu m c la ro q u e de sanguine.
B a rb a ra lin g u a S tratisb u rg u s diceris;
olim q u o d n o m e n am isisti celebre,
h o c ego tib i re d d id i m elliso n u m ,
am ici dulcis o b a m o re m , q u i fu it
20 lacte n u tritu s iu x ta flu m en Q u irn e a .
E cclesiaru m larg u s in donariis,

* M G H , PLAC 1, 2, p. 131. Se trata de u n planto dedicado a la m uerte


del duque Eurico. Com puesto en 799, cuando el duque m uri com batiendo
contra los avaros. Versos dodecaslabos (5 + 7) sin rim a uniforme, con final
proparoxtono, que no siempre es un dctilo, sino en cuanto al ritmo.
1 T im a v o , ro d e V e n e c ia . P linio , N H 2, 229. C o m p r e se el pasaje de
P a u lin o d e A q u iley a c o n V irgilio , Aen. 1, 243-245.
2 Histris era el nom bre que se daba al D anubio en su curso inferior.
P l in io , N H 4, 79. Istria era la costa este del Adritico.
3 Culpa o Colapis, ro de Panonia. P l in io , N H 3,148.
4 Marua, ro de G erm ania. P l in io , N H 4,18.
5 Natissa, ro de Venecia. P l in io , N H 4,126.
6 Syrmium, ciudad de Panonia. P l in io , N H 3,148.
7 Polla, ciudad de Istria. P l in io , N H 3,129.
8 Aquilegia, ciudad de Istria. P l in io , N H 3,127.
9 Cividale de Friuli, ciudad italiana cercana a Udine, en la provincia de
Friuli-Venezia Iulia. N o confundir con el Forum Iulii, hoy Frjus, de la
Narbonense.
10 El ro Adige.
11 Albenga, ciudad en el golfo de Genova.
12 Estrasburgo.
Paulino de Aquileja 117

12. L lo ra d co n m ig o , ro q u e d o s d e l T im a v o

L lo ra d co n m ig o , ro q u e d o s del T im a v o , n u ev e ros
que b ro ta n p o r n u ev e m a n a n tia le s
y a los q u e engulle la ola salad a d el m a r Jo n io :
D a n u b io , Savo, T heiss, C u lp a , M a ru a ,
5 N atiso, G u rc k y torbellinos del Isonzo.
L lo ra d a E u rico , dulce n o m b re p a r a m ,
vosotras, S irm io n e, Pola, tie rra de A qu ilea,
C ividale, ca m p i a s de C o rm o n s,
riscales de O so p p o , m o n ta a s cetenenses;
10 que llore la tie rra del A dige y de A lbenga.
Y t , ric a c iu d a d de A rg e n to ra to ,
de cuyos aled a o s o riu n d o era, n o ceses d e llo rarlo
co n g em idos a b u n d a n te s y p ro fu n d o s:
p e rd id o h as u n hijo ilustre,
15 n a cid o de ra ig a m b re n o b le y de p re c la ra sangre.
E stra sb u rg o te lla m a n en e x tra n je ra lengua:
ese n o m b re , clebre a n ta o , h o y p e rd id o ,
u n n o m b re m elodioso q u e yo te restituyo
co m o p r e n d a de a m o r del dulce am igo,
20 a orillas del Q u irn c a a m a m a n ta d o .
- G en e ro so en d o n a r a las iglesias;
118 Siglo V IH

p a u p e ru m p a te r, m iseris subsidium ,
hic v id u a ru m su m m a consolatio
erat: q u a m m itis, caru s sacerdotibus,
25 p o ten s in arm is, subtilis ingenio.
B a rb a ra s gentes d o m u it saevissim as,
cingit quas D ra u v a 13, reclu d it D an u b iu s;
celan t quas iu n co P aludes M aeo tid es 14,
P o n t i 15 c o a rta t q u as u n d a salsiflui,
30 D a lm a tia ru m q u ib u s o b stat term in u s.
T u rre s S trato n is 16, lim itis p rin cip iu m ,
Scythiae m etas, T h ra c ia e q u i c a rd in e m ,
a se se q u e stra t u tra q u e confinia;
h a e c A u stro 17 red d it, h a e c re fu n d it B o rea 1B,
35 te n d it a d P ortas, q u a e d ic u n tu r C asp iae 19.
L ib u rn u m litus 20, q u o re d u n d a n t m a ria ,
m o n s inim ice, L a u r e n tu s 21 q u i diceris,

13 Rio de P a n o n ia . P linio , N H 3,147.


14 El m ar de Azof. P u n i o , N H 10,24; 4,76 y 84.
15 EI Ponto Euxino o m ar Negro.
16 Parece evidente que Paulino (o su copista) confunde dos localidades.
Las torres de E stratn (Stratonis turris) es en realidad el antiguo nom bre de
Cesarea, ciudad de Palestina y, por tanto, m uy lejos de los lugares a los
se est aludiendo en el pasaje que nos ocupa (cf. P lin io , N H 5,69). D e
m s bien tratarse de Stratoclea (o Stratoclia), ciudad del Bosforo Cimerio (mar
de Azof), de la que nos habla P linio , N H 6,18.
17 Se trata de las tierras tracias.
18 En este caso aludira a las tierras escitas.
19 Las Caspiae Portae (Plinio, N H 6,45), tam bin denom inadas Caspiae
Pylae (M ela 1,81), Caspiarum claustra (T c ito , Hist., 1,6) o Caspia Claustra
(Lucano, 8,222), eran el desfiladero del m onte T auro. Tngase en cuenta
que los M ontes Caspios servan de frontera entre la A rm enia y la M edia.
(En cualquier caso, no confundir con otro m onte T auro, cuyo desfiladero,
Tauri pylae, com unicaba Capadocia y Cilicia. Cf. C ice r n , Att. 5,20,2.) Lo
que en realidad dice Paulino en esta estrofa es que Eurico, a travs del m ar
de M rm ara, penetra en el m ar Negro cruzando el estrecho del Bosforo
tracio (los goznes de la T racia, que quedan por tanto al sur, al Austro);
surca el m ar Negro y, p o r el estrecho de K erch (los mojones de la Escitia,
que quedan as al norte, al Breas), entra en el m ar de Azof. Las Torres
de Estratn (el estrecho de Kerch) son el confin ltim o del m undo civilizado,
el inicio de la frontera. Por tierra, sigue su avance hacia el este, hasta las
Puertas Caspias, el desfiladero del m onte T auro, en los M ontes Caspios,
frontera de la A rm enia y de la Media.
20 Liburnia: provincia entre Istria y Dalmacia. P linio , N H ' 3,139-141.
21 Laurentum o Laurens (hoy Tor-de-Paterna), ciudad a 25 km. al sur de
R om a, en la costa.
Paulino de Aquileja 119

de los p o b res, u n p a d re ; de los tristes, auxilio;


consuelo in g en te de las v iudas era.
P a ra los sacerd o tes, qu sencillo y am able!
25 Q u fu erte co n las arm as! De q u sutil ingenio!
S om eti p u eb lo s in tr p id o s y b rb a ro s
a los q u e c irc u n d a el D ra v a y el D a n u b io cie;
a q u ien es o cu lta el m a r de A zo f c o n sus ju n cales;
a quien es las olas del salado P o n to p o n e n freno;
30 a quien es p o n e n b a rre ra los confines de los dlm atas.
L as to rre s de E stra t n , inicio de la fro n te ra ,
m o jo n es de la E scitia y goznes de la T ra c ia ,
son confines a m b o s q u e l sobrepasa:
u n o s los d e ja al A ustro; con fa los otros al B reas,
35 y se d irig e a las P u e rta s co n o cid as co m o C aspias.
Ay, litoral liburnio, a do v a n los m ares a encresparse;
nefasto m o n te , q u e L a u re n to sers den o m in ad o !
Q ue sobre vosotros n u n c a d escarg u en ag uaceros, ro-
[co ni lluvia!
120 siglo m i

vos su p er u n q u a m im b e r, ros n e c p lu v ia
d escen d an t; flores n ec tellus p u rp u re o s
40 g erm in et, h u m u s n ec fructus triticeos!
U lm u s n ec v item g e m m a to c u m p a m p in o
su stentet, u v a n e c in ra m is p e n d e a t,
fro n d e a t ficus sicco se m p e r stipite,
fe ra t n e c ru b u s m a la g ran is p n ic a ,
45 p ro m a t hirsu tu s n ec g lo b u s 22 castaneas,
u b i cecidit v ir fortis in proelio ,
clipeo fracto , c ru e n ta ta ro m p h e a ;
la n ceae su m m o re tu n so n a m iacu lo ,
sagittis fossum , fundis sax a fo rtia
50 co rp u s in ie c ta contrivisse dicitur.
H e u m e, q u a m d u ru m q u a m q u e triste n u n tiu m
illa sub die d eflen d a percrep u it!
N a m c la m o r in d e h o rre n d u s p e r p lateas
lacrim is d ignus so n u it q u u m tristia
55 eius p e r v e rb a m o rs esset exposita.
M a tre s, m a riti, p u e ri, iuv en cu lae,
d o m in i, servi, sexus o m nis, te n e ra
aetas, p e rv a ld e se c e rd o tu m in clita
caterv a, p u g n is sau ciata p e c to ra ,
60 crin ib u s vulsis, u lu la b a n t p a rite r.
D eu s a e te rn e , lim i q u i de p u lv ere
p lasm asti tu a m p rim o s a d im a g in e m
p a re n te s n ostros, p e r q u o s o m n es m o rim u r,
m isisti tu u m sed d ilectu m filium ,
65 vivim us o m nes p e r q u e m m irab iliter;
san g u in e cuius re d e m p ti p u rp u re o
sum us, sa c ra ta cuius c a rn e p ascim u r,
H e ric o tu o servulo m elliflua
co n ced e, q u aeso , p a ra d isi g a u d ia
70 e t n u n c et u ltra p e r in m e n sa saecula.

22 Es decir, la cpula espinosa de las castaas y de otros frutos.


Paulino de Aquikya 121

Q ue la tie rra n o p ro d u z c a p u rp re a s flores,


40 n i los cam p o s frtiles trigales!
Q ue el olm o n o soporte la v id con su p m p a n o
[yem oso,
n i de las ra m a s cuelg u en los racim os!
Q ue la h ig u e ra eche sus ram as co n el fru to siem pre
[seco!
Q ue el g ra n a d o n o p ro d u z c a m s granadas!
45 Y q u e el espinoso erizo n o p ro p o rc io n e castaas
d o n d e d icen q u e m u ri lu c h a n d o el h ro e in tr p id o ,
ro to el escudo, c o n la e sp a d a tin ta en sangre,
e m b o ta d a la p u n ta de su lan za,
atra v e sa d o de flechas, y el c u erp o d estro zad o
50 p o r las en o rm es p ied ras a rro ja d a s c o n las hondas!
Ay, q u d o lo ro sa y q u triste la n o ticia
reson aq u el d a deplorable!
U n h o rre n d o clam o r, de lgrim as colm ado,
p o r las p lazas se elev, cu a n d o la m u e rte
55 fue d a d a a co n o c e r co n tristes nuevas.
M a d re s, m arid o s, m u c h a c h o s y m u c h a c h a s,
am os, criados, gentes de to d o sexo, los de ed ad
a n incipiente, y de los sacerdotes las m s altas esferas,
/ g o lp en d o se el p e c h o co n sus p u o s,
60 desgreados los cabellos, a la p a r elevaban sus la m e n
to s .
O h e te rn o D ios, q u e del lim o y d el polvo
a tu im a g e n p lasm aste a n u estro s p a d re s p rim eros,
p o r cu lp a de los cuales tod o s m orim os,
p e ro q u e ta m b i n enviaste a tu H ijo predilecto,
65 gracias al cu al p ro d ig io sam en te vivim os todos,
co n c u y a p u rp re a sangre fuim os redim idos
y cuy a sa g ra d a c a rn e nos sirve de alim ento!
C onced e a E u rico , tu siervo te lo ru eg o ,
ios dulces gozos del paraso ,
70 a h o ra y siem p re p o r los etern o s siglos!
SIGLO IX
GODESCALCO

No hay que confundir los dos Godescalcos de Fulda, casi coetneos.


H ay uno, notable miniaturista de la Escuela de Fulda, y el que ahora
nos ocupa, que aparece como Godescalco de Fulda o de Orbais, por el
nombre del monasterio en que fu e encerrado tras su negacin a abandonar
las doctrinas de que le acusaron en la reunin de Maguncia. Naci
en 8 0 5 y muri el 869, en el monasterio de Hautuilliers. D e joven, entr
como oblato en Fulda, donde conquist preciosas amistades, entre otras la
de Walafrido Estrabn, su compaero de estudios. No pudo librarse de
la obligacin de sus votos, pronunciados, a lo que parece, bajo presin de
Rbano Mauro. Encenado en Orbais, se dedic a los estudios teolgicos,
que le condujeron a elaborar, partiendo de las teoras de san Agustn, una
doctrina muy cercana a la hereja sobre la doble predestinacin de los
elegidos y de los reprobos que se obstin en propagar de palabra y en sus
escritos. Realiz muchos viajes: a Reims, donde se orden sacerdote; a
Roma, Dalmacia, Estiria, Pannonia, Alemania. Muri en el monasterio
de Hautvilliers, sin abjurar de sus doctrinas cuasi herticas.
Godescalco demuestra una amplia y slida cultura y una extraordi
naria viveza intelectual en la elaboracin y defensa de su sistema. Nos
han llegado pocas cosas de sus poesas, que se distinguen por su profunda
sinceridad, su sentido musical y el sufrimiento de que son testigos y que
agravan una sensibilidad viva y un temperamento exaltado. Son muy
interesantes por el sentido real del ritmoi Aparte de la Ecloga T heoduli,
debate dialogado entre la Verdady la Mentira, cuya atribucin es dudosa,
hemos de sealar algunas poedas emotivas, y una Epstola, en verso, a
Walafrido Estrabn, en contestacin a su amigo. Enamorado, como
muchos de sus contemporneos, de unos juegos retricos que hoy se nos
antojan ridculos, milit tambin en el pangramatismo con una obra de
140 versos, que terminan todos por la i. Tenemos tambin una corres
pondencia potica con Ratramno de Corbie.
126 Siglo I X

13. A e th io p u m te rra s*

A e th io p u m te rra s ia m ferv id a to rru it aestas,


in C a n c ro solis d u m v o lv itu r a u re u s axis;
c o m p u le ra tq u e suas tiliae sub a m o e n a capellas
n a tu s ab A th en is p a s to r co g n o m in e Pseustis:
5 pellis p a n th e ra e co rp u s cu i tex it u trim q u e
discolor e t rigidas p erflav it fistula b u ccas
em itten s so n itu m p e r m ille fo ra m in a vocum .
A d fo n te m iu x ta p a sc e b a t oves A lithia,
virgo d e c o ra nim is D a v id de sem ine regis
10 cuius h a b e n s c ith a ra m fluvii p ercu ssit a d u n d a m .
S u b stite ra t fluvius ta n ta d u lced in e cap tu s
au sc u lta n d o q u asi m o d u la n tis c a rm in a p le c tri
ipseq u e b a la n tu m g rex obliviscitur esum .
N o n tu le ra t Pseustis, sed m o tu s feile doloris
15 litoris alterius p ro c la m a t a b aggere tutus:
C u r, A lithia, canis reb u s stultissim a m utis?
si iuv at, u t v incas, m e c u m c e rta re potestas:
fistula n o s tra tu u m cedet, si vincis, in usum ;
v icta d abis c ith a ra m ; leg em co e a m u s in a e q u am .
20 Illa refert: nec d ic ta m o v e n t n ec p ra e m ia m u lc e n t
m e tu a n u n c ad eo , q u ia v u ln ere m o rd e o r uno:
q u o res c u m q u e cad it, testis nisi sedulus assit,

* Theoduli Ecloga, ed. de J . O ste rnach er (Urfahr 1902), p.30ss. La gloga


se presenta como un dilogo entre Alithia (la verdad) y Pseustis (la falsedad),
al que pone punto final Frnesis (la prudencia). L a atribucin a Godescalco,
incierta, se basa en que Gottschalk o Godescalco es equivalente a Theodulus,
Theo dolos, el siervo de Dios. Versos hexm etros dactilicos.
Godescalco 127

13. L a s tie rr a s de lo s e tio p e s

Las tierras de los etopes el t rrid o v e ra n o ya h a


[agostado,
en ta n to q u e del sol el u reo eje su curso gira en
[C ncer.
D e A ten as o riu n d o , u n p a s to r llam ad o Pseustis
reu n id o h a b a sus cabrillas b ajo la a m e n a so m b ra de
[un tilo.
5 D esco lo rid a p o r u n o y o tro lad o , u n a piel de p a n te ra
[su c u e rp o re c u b ra ,
y u n a flau ta de P a n llev ab a el aire p o r sus rgidos
[conductos
p o r m il agujeros em itien d o de sus voces el sonido.
C a b e u n m a n a n tia l se h a lla b a a p a c e n ta n d o A lithia sus
[ovejas,
asaz h e rm o sa doncella, de la estirpe del re y D avid,
10 y que, p o rta n d o u n a ctara, a p u lsarla em p ez en la
[rib era del ro.
P o r d u lz u ra ta n g ra n d e cau tiv ad o , el ro su curso h a
[suspendido,
com o escuchando las tonadas que m o d u lab a el plectro,
y la grey m ism a del re b a o de c o m e r se olvida.
/ Pseustis n o lo so p o rta, y estim ulado p o r la hiel del
[dolor
15 al ab rig o de u n m o n tcu lo desde la o tra o rilla grita:
A lithia, p o r q u a cosas sin v alo r canciones necias
[entonas?
L a ocasin se te p re se n ta de riv alizar conm igo, p o r si
[vencerm e p u d ieras.
T u y a ser n u e stra flauta, si eres t q u ien logra el
[triunfo;
tu cta ra m e d ars, si te d erro to . C o n v en g am os u n
[acu erd o equitativo.
20 E lla dice: N o m e m u ev en tus p a la b ra s, n i tus p rem ios
[m e estim ulan,
a h o ra p re c isa m e n te q u e u n a p e n a m e est d a n d o
[dentelladas.
S ea de ello lo q u e fuere, si n o est p re se n te u n solcito
[testigo,
128 Siglo I X

si victus fueris, n o n m e vicisse fateris.


S ed q u ia m u ta ri n escit se n te n tia coepti,
25 en a d a q u a re greg em , sim ul et relev are c alo rem
n o stra v e n it Fronesis; sed eat p ro iu d ice nobis.
Pseustis a d h aec: video, q u o d e a m sors o b tu lit ultro.
H u c ades, o Fronesi! N a m sufficit h o ra diei,
u t tu a ia m n o stro p o stp o n a s seria ludo.
30 T u n c m a te r 1 Fronesis: a d a q u a to m e grege q uam vis
accelerare d o m u m iussisset u te rq u e p a re n tu m
n e c d u b ite m p o e n a s, si q u ic q u a m ta rd o , p a ra ta s,
la e ta fe ra m talis p ra e su m e n s g a u d ia litis 2.
P erg e p rio r, Pseusti, q u ia m asculus; illa seq u aci
35 a e q u a b it studio. Sit tetras in o rd in e vestro 3,
P itag o re n u m e ru s. Sol au g eat, obsecro , tem pus.

1 P o r lo que a continuacin dice la propia Frnesis, sta es tan joven


como sus dos interlocutores. El calificativo de mater intenta presentarla como
persona circunspecta, seria y con la gravedad propia de una m atrona. Esa
sensatez es la que pone de manifiesto su nom bre.
2 N aturalm ente, justas poticas.
3 L a intervencin de Pseustis y de Alithia que seguir luego se desarrolla
en grupos alternantes de cuatro versos.
Godescalco 129

si v en cid o resu ltaras, n u n c a reco n o ceras q u e yo fui la


[vencedora.
M as co m o la decisin to m a d a c a m b ia r de p a re c e r no
[sabe,
25 ve q u e a a b re v a r su re b a o , y a aliviarle del calor,
Frnesis, n u e stra am iga, se p re se n ta . A siento to m e y
[sea n u e stro ju ez .
A esto Frnesis contesta: Y a veo q u e el a z a r de
[m a n e ra e sp o n t n e a nos la ofrece.
Frnesis, v e n aqu! Q u e del d a a n q u e d a tiem po:
d eja a u n la d o tus serias ocup acio n es y atien d e a
[nuestro ju eg o .
30 L a sen sata F rnesis les resp o n d e: A u n q u e m is p a d re s
[m e tie n e n o rd e n a d o
q u e al p u n to re to m e a casa tras de q u e abreve el
[rebao,
n o d u d a r en s o p o rta r el castigo q u e m e espera, si
[tard e llego,
y alegre lo sufrir co n tal de sen tir el gozo q u e v uestras
[justas suponen.
C o m ie n z a t , Pseustis, el p rim e ro , p u es eres el v a r n ,
[que luego ella
35 in te n ta r ig u alarte en entusiasm o. Q p e v u estra in te r
v e n c i n sea e n cu artetas,
de P itg o ras el n m e ro dilecto. Q u e el sol alarg u e el
[tiem po, es m i p legaria.
WA LA FR I DO E S T R A B O N

Walafrido Estrabn, a diferencia de Eginardo de Fulda o Hncmaro


de Reims, es de fam ilia pobre, pero posee un gran talento. Nace
en 8 0 8 /8 0 9 , a finales del reinado de Carlomagno, entra en el reciente
mente fundado monasterio de Rchenau, en la extremidad septentrional
del lago de Constanza, que pronto adquirir una gran celebridad por el
renombre de sus maestros, la riqueza de su biblioteca y la habilidad de
su copista Regimberto. Su instruccin se termina en Fulda con Rbano
Mauro, su maestro en teologa y en las siete artes liberales. A los veinte
aos es preceptor de Carlos, el hijo de Ludovico Po y de Judit. E l 8 3 8
es nombrado abad de Rchenau y muere prematuramente a los cuarenta
aos, en 849, ahogado al atravesar el Loira en una misin diplomtica.
Walafrido es el mejor poeta de su poca. Cuando cuenta dieciocho
aos comienza a componer sus poemas: la V ida de san M am m as de
C esrea, de unos 650 versos; la Visio W ettini, famoso poema, escrito
segn la narracin en prosa del abad Hatton, que ms tarde fu e obispo
de Basilea. Contrariamente a la mayora de los escritores de su tiempo,
no escribi nada sobre la gramtica ni sobre la prosodia: tal vez por esto
su poesa tiene un carcter. menos artificial. E s autor tambin de un
Libellus de exordiis et increm entis q u aru m d am in rebus eccle
siasticis rerum : de una Glossa ordinaria, que seguir teniendo
vigenda afnales del siglo X V I. Se le deben tambin a 'Walafrido unos
cuantos H im nos, entre los que son notables uno sobre la Natividad y
otro sobre la Legin Tebana, en los que muestra un gusto exquisito.
Manejando con imaginacin y facilidad los metros ms variados, y a pesar
de las influencias perceptibles de Reodulfo, de Alcuino y de Rbano
Mauro, la poesa de Walafrido deja sentir una frescura y un sentimiento
de la naturaleza muy raramente expresados entre los poetas de su tiempo.
E s notable su H ortulus, encantadora poesa en 14 4 hexmetros, dedi
cado a la emperatriz Judit, donde describe su jardn con tanta precisin
como elegancia y expresin.
14 . I a m n is i m s f e s s u m *

Ia m nisi m e fessum v ia lo n g io r in d u p e d ire t,


scrupeus a tq u e n o v i te rre re t carm in is o rd o ,
d e b u e ra m v ib u rn a 1 ro sae p re tio sa m etallo
P a c to li2 e t niveis A ra b u m c irc u m d a re gem m is.
5 H a e c q u ia n o n T y rio G e rm a n ia tin g u itu r ostro,
la ta n ec a rd e n ti se G allia m u rice 3 lactat,
lu te a p u rp u re i re p a ra t c re m e n ta q u o ta n n is
u b e rtim floris, ta n tu m q u i p ro tin u s o m nes
h e rb a ru m vicisse com as v irtu te et o d o re
10 d icitu r, u t m e rito flo ru m flos esse fe ra tu r.
Inficit h ic o leu m p ro p rio de n o m in e d ictu m ,
q u o d q u a m saepe fiat m o rta lib u s u tile curis,
n ec m em inisse p o te st h o m in u m n e c d icere q u isq u am .
H ic fam o sa suos o p p o n u n t lilia flores,
15 longius h o ru m e tia m spiran s o d o r im b u it au ra s,
sed si quis nivei c a n d e n tia g e rm in a fructus
triverit, aspersi m ira b itu r ilicet o m n e m
nectaris ille fid em celeri periisse m e a tu ,
h o c q u ia virginitas fa m a su b n ix a b e a ta
20 flore n ite t, q u a m si nullus la b o r e x a g ita rit
sordis et illiciti n o n freg erit a rd o r am oris,
flag rat o d o re suo. P o rro si g loria p essu m
integ ritatis eat, fo e to r m u ta b it o d o rem .
H a e c d u o n a m q u e p ro b a b iliu m g e n e ra in cly ta florum
25 ecclesiae su m m as sig n an t p e r saecu la p alm as,
sangu in e m a rty rii c a rp it q u a e d o n a ro sa ru m ,
liliaque in fidei g estat c a n d o re nitentis.

* M G H , PLAC 2, p.335. EI fragm ento que ofrecemos pertenece al


poem a Hortulus. D e una form a barroca, las rosas simbolizan la sangre de los
m rtires; y los lirios, su recom pensa en el cielo. H exm etros dactilicos.
1 Viburno, arbusto caprifoliceo de flores blanquecinas y olorosas. Su
identificacin entraa num erosos problem as. D e ah que, a m enudo, se
interprete con un genrico arbusto o m im brera.
2 Pactolo, rio de Lidia, cuyas aguas arrastraban arenas aurferas. P l in io ,
N H 5,110.
3 Mrice, molusco gasterpodo que segrega un lquido usado antiguam en
te en tintorera.
Walqfrido Estrabn 133

14. S i ah ora a m , ca n sa d o
Si a h o ra a m , can sad o , tra b a s n o m e p u sie ra el asaz
[largo cam ino,
ni m ied o m e infundiese el a rd u o desarrollo de u n
[p o em a novedoso,
e n g a rz a r d e b e ra los preciosos v ib u rn o s de la rosa
con oro del Pactolo y con niveas gem as de los rabes.
5 Y, pues G e rm a n ia n o los ti e co n la p rp u ra tira,
ni del m ric e a rd ie n te la espaciosa G alia se env anece,
a o tras a o re n u e v a en a b u n d a n c ia las am arillas
[sim ientes
de la p u rp re a flor, al ex tre m o d e decirse q u e su p e ra
con sus v irtu d es y o lo r a las e n ra m a d a s to d as de las
[hierbas,
10 h a sta el p u n to de ser c o n sid erad a, co n ju sticia, de las
[flores la flor.
Se im p re g n a de u n aceite cuyo n o m b re d el suyo es
[derivado,
y que m u y a m en u d o es efectivo co n tra cuitas m ortales,
las que h o m b re n in g u n o d e re c o rd a r es cap az, ni de
[decirlas.
C o n la rosa rivalizan los afam ados lirios con sus flores,
15 , cuyo olor, al tra n sp ira r, los aires d eja larg am en te sa
tu r a d o s .
Si alguien los b lan co s tallos del niveo b ro te tritu rase,
se e x tra a r de q u e al p u n to en ra u d o soplo p ereciera
to d a la a u te n tic id a d del n c ta r esparcido.
Y ello p o rq u e la v irg in id ad , b a s a d a en feliz fam a,
20 rep o sa en esa flor: si desvelo n in g u n o la p e rtu rb a ,
ni el fuego de u n a m o r srdido y disoluto la m archita,
su olor sigue ex h alan d o . M as si d e su in te g rid a d el
[tim bre
se m a rc h a a p iq u e , en h e d o r tra n sfo rm a r su a ro m a .
E stas dos especies nclitas d e flores descollantes
25 sim bolizan p o r los siglos las m s insignes palm as de la
[Iglesia:
co n la san g re del m a rtirio se consiguen los dones de
las rosas;
en el c a n d o r de la p ro m e sa m a n te n id a se ostenta el
[lirio.
134 Siglo I X

O m a te r virgo, fecu n d o g erm in e m a t e r 4,


virg a fide in ta c ta , sponsi de n o m in e sponsa,
30 sponsa, co lu m b a , d o m u s reg in a, fidelis am ica,
bello c a rp e rosas, la e ta a rrip e lilia pace.
Flos tibi sceptrigero v en it g e n e ra m in e Iesse 5,
u n icu s a n tiq u a e re p a ra to r stirpis e t au cto r,
lilia q u i verbis v ita q u e dicavit a m o e n a ,
35 m o rte rosas tin g u en s, p a c e m q u e e t p ro e lia m em b ris
liq u it in o rb e suis, v irtu te m am p lex u s u tra m q u e ,
p ra e m ia q u e a m b o b u s servans a e te rn a triu m p his.

4 EI poeta utiliza eptetos que a m enudo los fieles utilizaban al hablar de


la V irgen M ara.
5 Jess o Isa, padre de David.
Walafrido Estrabn 135

O h m a d re virgen! M a d re , p o r tu sem illa fecunda;


virgen, p o r tu p ro m e s a inviolada. E sposa, del n o m b re
[del esposo;
30 esposa; p a lo m a ; de la casa, reina; am ig a fiel:
co rta, en la g u e rra , las rosas; los alegres lirios llvate
[en la p a z.
L a flor p ro c e d e del linaje d e Jess, de cetro p o rta d o r,
el n ic o q u e re p a r y m a n tu v o la a n tig u a estirpe;
el q u e los lirios cuid co n sus p a la b ra s y su apacible
[vida,
35 ti e n d o las rosas co n su m u e rte , la p a z y las b atallas
dej co n sus m ie m b ro s en el m u n d o , m rito s am bos
[a b a rc an d o ,
y co nserv an d o los eternos p rem ios co n am bos triunfos.
PAULO A L B ARO

Paulo Albaro, llamado E l Cordobs por haber nacido en Crdoba,


fu e un judo convertido, descendiente de una antiqusima estirpe judaica.
Desde joven se ejercit en arduas discusiones literarias. Paulo, en unin
con san Eulogio, trabaj con celo para alentar a los cristianos acosados
durante las persecuciones contra los catlicos. Su labor literaria demuestra
la poca de decadencia que atravesaban las letras de su tiempo. Escnbi
una obra sobre la Passio sancti Eulogii, en honor del cual compuso
tambin el himno In diem sancti Eulogii, adems de un E pita
phium . E s autor tambin de un Indiculus lum inosus, que dej
probablemente inconcluso, pues no ha llegado hasta nosotros el libro I I
que pensaba aadir. Entre sus poesas recordamos: Ephem erides a e
gritudinis propriae, L am entum m edicum proprium , In biblio
thecam Leovigildi, V ersus laudis vel precis, In lau d em crucis,
Versus in laudem sancti H ieronym i, y el L iber Scintillarum ,
basado en las Sagradas Escnturas, y que, transmitido con las obras
pseudoepigrficas de Beda, parece que no es de l.
Por lo que se refiere a la literatura latina en Espaa, no carece de
inters notar que, entre los autores utilizados, encontramos en sus obras
los nombres del gramtico Donato, Claudiano Mamerto, Arator, Eugenio
de Toledo, del que depende con frecuencia, Aldhelmo, Marcial, etc. A
pesar'de sus conocimientos reales y su preocupacin por el estilo, nuestro
autor se declara contra la formacin de las siete artes liberales, errores
sordesve, lo que resulta raro para su poca. Hemos escogido este poemita
sobre el ruiseor, cuyo tema encontramos a veces en la poesa medieval.
138 Siglo I X

15. Vox, p h ilo m e la , tu a *

V o x , p h ilo m ela, tu a m e tro ru m c a rm in a v in cit


et su p e ra t m iris flam in a m a g n a m odis.
V ox, p h ilo m ela, tu a dulcis su p e r o rg a n a p erg it,
ca n tic a n a m suab e 1 fulgide m a g n a canit.
5 V o x , p h ilo m ela, tu a su p e ra t sic g u ttu re M usas,
u t cith aras v in c a t sivila ter tu a , ter 2.
S icque liras dulce c o rd a ru m pollice d u ctas
excellis m u lcen s, c o rd a fobens h o m in u m .
C e d a t o m n ig e n a , tivi v o x q u o q u e g a rru la ced at,
10 iudice m e c a rm e m fulgeat o m n e tu u m .
N u lla certe tivi e q u e te r n u n c c a n tib u s ales:
et victrix h o m in u m voce feras su p eru m .
D ic erg o v arias b la n d e m o d u la m in e voces
et fu n d e solite g u ttu re sepe m elos.
15 P o rrig e d u lcisso n um g a u d e n ti p e c to re p le c tru m
et dulce tibias g u ttu re clange sonans.
G lo ria s u m m a D e o dico p e r secula C h risto ,
q u i nob is fam ulis g a u d ia ta n ta dedit.

* M G H , PLAC 3, p.126. Este poem a, al igual que otros tres, viene a


ser una especie de variacin sobre el tem a del ruiseor, tratado p o r Eugenio
de Toledo; cf. M G H , Auct. ant. 14, 254. Dsticos elegiacos.
1 El texto latino m uestra clara influencia de la pronunciacin hispana del
latn, de donde grafas com o suabe (= suave) [v,4], sivila = sibila fv.6], fobens
(= fovens) [v.8], tivi (= tibi) [v.9 y 11], sepe (= saepe) [v. 14], etc.
2 Ter tua, ter trata de reproducir onom atopyicam ente el canto del
ruiseor. C f. M . A . M a r c o s C a s q u e r o , Repertorio de verbos latinos para
expresar voces de animales, en Estudios Humansticos. Filologa, 11 (1989),
117-129.
Paulo Albaro 139

15. Tu v o z , ru ise o r

T u voz, ru ise o r, su p e ra los p o em as de versos a c o rd a


dos,
y con sus trinos adm irables las m odulaciones excelsas
[sobrepasa.
T u dulce voz, ru ise o r, p o r e n c im a de los rg anos se
[eleva,
p u e s suave y b rilla n te m e n te g orjea to n a d a s p rim o ro
sas.
5 L a voz, ru ise o r, d e tu g a rg a n ta a las M u sas a v e n taja
[de ta l m o d o ,
qu e tu tres veces tuya, tres, c o n su silbo a las c
t a r a s d erro ta.
Los dulces tim b res de las cuerd as p u lsad as co n el
[pulgar
superas co n tu lisura, a c arician d o el co ra z n de los
[hom bres.
C e d a a n te ti c a n ta r de to d o tipo; to d a g rru la voz a n te
[ti c e d a
10 y, a c tu a n d o y o de ju e z , to d o p o e m a tu y o resp lan
dezca.
E n v e rd a d q u e ave n in g u n a p o d r , co n sus trinos,
[igualarte
y v en c e d o ra h a b r de p ro c la m a r h a sta los cielos el
[veredicto h u m a n o .
C o n tu arm ona, pues, em ite suave tus goqeos variados,
y, cu al sueles, ex p an d e c o n frecuencia los trinos con
[tu g arg a n ta.
15 O frcen o s el p le c tro c a n ta rn co n p e c h o alegre,
y c a n ta d u lc e m e n te h a c ie n d o re so n a r el caram illo de
tu cuello.
S u m a a la b a n z a p o r los siglos elevo a C risto D ios, '
qu e a nosotros, sus siervos, ta n g ran d es gozos c o n
cede.
C ARMI NA A NO N I M A

Damos entrada en esta seccin a una muestra de los tan frecuentes


poemas annimos, que han constituido las diferentes colecciones, que han
llegado hasta nosotros. Los nmeros 1 6 y 17 estn tomados de un grupo
de composiciones, C arm in a Parisina, que figuran en el ms. de Pars,
Bibl. N at. 1154. E l nm. 16, Planctus de obitu K aroli, aparece
tambin en otras colecciones. La coleccin parisina tiene el gran mrito de
habernos conservado tambin la antigua veste meldica de los preciosos
monumentos.
E l nm. 1 8 se conserva, junto con otros annimos, en un ms. de la
biblioteca capitular del Duomo de Mdena, que contiene las D ecretales
del pseudo-Isidoro. Se conoce con el nombre de V ersus R om ae y es
una de las composiciones poticas ms vigorosas del medioevo. Fue
escrito en los ltimos decenios del siglo IX , cuando, en la ruina del imperio
carolingio, Roma se encontraba en misrrimas condiciones, mientras que
Constantinopla llamada R o m a nova apareca fiuerte y aguerda,
hasta el punto de ser invocada en Italia como la nica esperanza de
salvacin.
E l nm. 19 es una notable secuencia cuyo carcter lrico ha sido
acertadamente puesto de relieve. Se contiene en un ms. de San Marcial
del ao 930. E l ms. de San Marcial explica el poema como una alegora
de,la cada del hombre. E l nm. 2 0 se encuentra en un ms. de Verona,
y puede ser obra de un monje italiano, a menos que pensemos en un ogen
francs. E l nm. 21 ha sido a veces atribuido a Alcuino, dado su origen
irlands. E s una hermosa gloga con un debate potico entre el invierno y
la primavera.
142 Siglo I X

16. A s o lis o rtu u sq u e a d o ccid u a *

A solis o rtu u sq u e a d o ccid u a


litto ra m aris p lan ctu s p u lsa t p e c to ra .
H e u m ih i misero!
U ltra m a rin a a g m in a tristitia
5 tetigit ingens c u m m e ro re nim io.
H e u m ih i m isero!
F ran ci, R o m a n i a tq u e cu n cti cred u li
lu c tu p u n g u n tu r et m a g n a m olestia.
H e u m ih i m isero!
10 In fan tes, senes, gloriosi p raesules,
m a tro n a e p la n g u n t d e trim e n tu m C aesaris.
H e u m ih i misero!
Ia m ia m n o n cessant la c rim a ru m flu m in a,
n a m p la n g it orbis in te ritu m K aro li.
15 H e u m ih i misero!
P a te r co m m u n is o rfa n o ru m o m n iu m ,
p e re g rin o ru m , v id u a ru m , v irg in u m ,
H e u m ih i misero!
C h riste, c a e lo ru m q u i g u b e rn a s ag m in a,
20 tu o in re g n o d a re q u ie m K a ro lo .
H e u m ih i m isero!
H o c p o s c u n t om n es fideles e t creduli,
h o c san cti senes, v id u ae et virgines.
H e u m ih i misero!

* M G H , PLAC 1, p.435 = PL 106, 1257. El autor de este Llanto p o r


la m uerte de Carlom agno (814) fue tal vez un m onje del m onasterio de
Bobbio, fundado p o r san Colum bano y otros monjes irlandeses al principio
del siglo vn. El autor invoca al fundador del monasterio (v.49-54).
El duelo p o r la m uerte de Carlom agno no es, en verdad, u n gran poem a,
pero tiene su im portancia como precursor del planh provenzal y p o r el empleo
efectista del refrn Heu mihi misero. C ada estrofa est form ada por dos
trm etros ymbicos acentuados, con una pausa tras la quinta slaba, a la
m anera clsica. Es el mismo m etro que se emplea en otros himnos, p.ej., en
el Aurea luce et decoro roseo, atribuido a Elpidia, esposa de Boecio. N o se observa
la sinalefa, como ocurre en los versos acentuales. T odos los finales ofrecen
una palabra proparoxtona. La rim a y la asonancia estn ausentes casi del
todo en el poema.
Carmina annima 143

16. D esd e e l o rto d e l s o l

D esd e el o rto del sol h a sta los occidentales


litorales de la m a r el lla n to b a te los pechos.
Ay m sero de m!,
A las u ltra m a rin a s huestes u n a in m e n sa tristeza
5 co n p ro fu n d a con g o ja las sacude.
Ay m sero de m!
F ran co s, R o m a n o s y tod o s los creyentes
se v e n in v ad id o s p o r el lu to y u n a afliccin inm ensa.
Ay m sero de m!
10 N ios, an cian o s, p relad o s em in en tes
y m a tro n a s llo ra n la m u e rte del C sar.
Ay m sero de m!
N o cesan d e c o rre r ros de lgrim as:
el o rb e e n te ro llo ra la m u e rte de C arlos,
15 Ay m sero de m!
p a d re c o m n de los h u rfan o s todos,
de p ereg rin o s, viu d as y doncellas.
Ay m sero de m!
C risto , q u e g o b iern as las huestes celestiales,
20 " a C arlo s e n tu re in o concd ele reposo.
Ay m sero de m!
Eso te p id e n to d o s los fieles y creyentes,
eso los viejos santos, viu d as y doncellas.
Ay m sero de m!
144 Siglo I X

25 Im p e ra to re m ia m se re n u m K a ro lu m
telluris teg it titu latu s tum u lu s.
H e u m ih i misero!
S p iritu s sanctus, q u i g u b e rn a t o m n ia ,
a n im a m su a m ex altet in re q u ie m .
30 H e u m ih i misero!
V a e tibi, R o m a , R o m a n o q u e p o p u lo ,
am isso su m m o glorioso K a ro lo .
H e u m ih i misero!
V a e tibi, sola fo rm o n sa Italia,
35 cu n ctisq u e tuis ta m honestis u rb ib u s.
H e u m ih i m isero!
F ra n c ia d iras p e rp e ssa iniu rias,
n u llu m ia m ta le m d o lo re m sustinuit,
h e u m ih i m isero!
40 q u a n d o au g u stu m fa c u n d u m q u e K a ro lu m
in A q u isg ran i glebis te rra e trad id it.
H e u m ih i m isero!
N o x m ih i d ira ia m re tu lit so m n ia,
diesq u e c la ra n o n a d d u x it lu m in a ,
45 H e u m ih i misero!
q u a e cu n c ti orbis ch ristian o p o p u lo
vexit a d m o rte m v e n e ra n d u m p rin c ip em .
H e u m ih i m isero!
O C o lu m b a n e , stringe tuas lacrim as,
50 p re c e sq u e f n d e p ro illo a d d o m in u m ,
H e u m ih i misero!
p a te r c u n c to ru m , m isericors dom in u s,
u t illi d o n e t lo c u m splendidissim um .
H e u m ih i m iserum !
55 O D eu s c u n c ta e h u m a n a e m ilitiae
a tq u e c a e lo ru m , in fe rn o ru m d o m in e,
H e u m ih i misero!
in sa n c ta sede c u m tuis apostolis
suspice p iu m , o tu C h riste, K a ro lu m .
60 H e u m ih i misero!
Camina annima

25 Y a c u b re a G arlos, el seren o e m p e ra d o r,
u n t m u lo de tie rra y u n a inscripcin.
Ay m sero de m!
El S an to E pritu, q u e to d o lo g o b iern a,
el alm a suya aco ja en el reposo.
30 Ay m sero de m!
Ay de ti, R om a! Ay del p u e b lo rom ano!
que h ab is p e rd id o al g ra n G arlos glorioso!
Ay m sero de m!
Ay de ti, Italia, la n ica e n belleza,
35 y to d a s tus ciud ad es, ta n egregias!
Ay m sero de m!
F ra n c ia , q u e so p o rt ta n d u ras cuitas,
n u n c a e x p e rim e n t d o lo r ta n g ra n d e ,
Ay m sero de m!,
40 com o c u a n d o al au g u sto y elo cu en te G arlos
en A q u isg rn co n fiaro n al polvo d e la tierra.
Ay m sero de m!
P resen t m e la n o c h e h o rre n d o s sueos
y el d a n o m e tra jo c la ra luz,
45 Ay m sero de m!,
la fech a en q u e p a r a los cristianos del o rb e en tero
a la m u e rte a rra str al v en erab le p rn cip e.
Ay m sero de m!
O h C o lu m b an o ! T u s lgrim as re p rim e ,
50 y p o r l al S e o r eleva tus p legarias,
Ay m sero d e m!,
al P a d re de to d o s y S e o r clem ente,
p a r a q u e el m s esp ln d id o lu g a r a l le co n ceda.
Ay m sero de m!
55 O h D ios de to d a h u m a n a h ueste
y de los cielos, S e o r de los infiernos!
Ay m sero de m!
E n la sa n ta m o ra d a ju n to co n tus apstoles
al p iad o so G arlos acgelo T , C risto.
60 Ay m sero d e m!
146 Siglo I X

17. H ug d u lce n o m en *

H u g dulce n o m e n . H u g p ro p a g o nobilis
K a rli p o te n tis ac seren i principis,
insons sub arm is ta m re p e n te saucius
occubuisti.
5 S ed c u r ad ire K a ro lu m p raesu m eres,
q u e m H lud o v icu s, im p e ra to r inclitus,
re g e m lib e n te r visus est ex filio
constituisse?
S ed n o n ob h o c tu p e rfo ra n d u s lanceis,
10 n ec m e m b ra tu a la n ia n d a fu e ra n t,
c u m plus pro d esse q u a m n o c e re cu iq u e
se m p e r am ares.
N a m re x P ip in u s lacrim asse dicitur,
c u m te vidisset ullis ab sq u e vestibus
15 n u d u m iacere tu rp ite r in m ed io
p u lv ere cam pi.
Q u in im m o de te subsecutus ad d id it:
H u n c si vidissem sospitem [de] co rp o re,
ta le n ta c e n tu m n o n p la c e re n t a u re a
20 h o c m ih i q u an tu m !
K a r o if h o n e ste co llo cetu r tu m u lo ,
de q u o sacerdos ex titit ac m o n a c h u s
et ubi, vivens, p o stu lav it m o rtu u m
se sepeliri.
25 O q u a m v en u stam , q u a m q u e p u lc h ra m speciem
circu m fereb as o m n ib u s p ra e ceteris,
c u m plus p ro d esse q u a m n o c e re cu iq u e
sem p er am ares.

* M G H , PLAG 2, p.139. EI poem a es una elega a la m uerte de Hugo,


hijo natural de C arlom agno y de Refina. H ugo fue abad de San Q uintn, y
m uri en un com bate m otivado por las rencillas entre los sucesores de
Ludovico Po, en 841. Las estrofas estn compuestas p o r tres versos dodeca
slabos y un adonio, lo que hace pensar en una especie de estrofa sfica:

- - u - - // - u - - J u u
- - U - ~ // - U - - - u u
- - u - - / / - U - - ~ u u
- u u - u
Carmina annima 147

17 . H ugo, d u lce n o m b re

H u g o , dulce n o m b re . H u g o , n o b le vstago
de C arlo s, p o d e ro so y seren o p rn cip e.
In o c e n te , ta n de p ro n to , h e rid o b a jo las arm as
sucum biste.
5 M a s p o r q u osaste e n fre n ta rte a C arlos,
a q u ie n L udo v ico , el nclito e m p e ra d o r,
p areci le o p o rtu n o de h ijo en m o n a rc a
constituirlo?
M as n o p o r ello d ebas t ser tra sp a sa d o p o r las lanzas,
10 n i tus m ie m b ro s te n a n q u e verse desg arrad o s,
p o rq u e siem p re preferas a y u d a r q u e d a a r
a los dem s.
C u e n ta n q u e el rey P ip in o se ech a llo ra r
c u a n d o te vio, d esp o jad o d e vestidos,
15 y a c e r d esn u d o ig n o m in io sam en te e n m ed io
del polv o del cam po.
Y q u e resp ecto a ti h a b l de esta m a n e ra :
Si lo h u b iese c o n te m p la d o sano y salvo,
cien talen to s de o ro n o m e h a b ra n
20 p lacid o ta n to .
Q u e sea h o n ro sa m e n te sep u ltad o e n K aro f,
de d o n d e e ra sacerd o te y m o n je,
y en d o n d e , en v ida, dese q u e a su m u e rte
se lo e n te rra ra .
25 Ay q u h e rm o su ra y q u bella a p a rie n c ia
m o stra b a s p o r e n c im a de la gen te to d a,
t , q u e siem p re p referas a y u d a r q u e d a a r
a los dem s!
148 Siglo I X

N o n c rim e n ullu m , n o n ra p in a m q u a m lib e t


30 tu p e rp e tra s s e < s > , c u m flores m itissim us,
cu m plus p ro d esse, q u a m n o c e re cu iq u e
se m p e r am ares

18. N o b ilib u s q u o n d a m fu e r a s *
N ob ilib u s q u o n d a m fueras c o n stru c ta p atro n is;
su b d ita n u n c servis, h eu , m ale R o m a ruis!
D e se ru e re tu i ta n to te te m p o re reges,
cessit et a d G raeco s n o m e n h o n o sq u e tuus:
5 in te n o b iliu m re c to ru m n e m o rem an sit,
in g e n u iq u e tu i r u ra P elasga colunt.
V ulgus a b extrem is d istra c tu m p a rtib u s orbis,
serv o ru m servi n u n c tib i su n t dom ini.
C o n stan tin o p o lis florens N o v a R o m a v o catu r:
10 m o rib u s et m u ris R o m a v etu sta cadis.
H o c c a n ta n s p risco p ra e d ix it c a rm in e vates:
R om a , t ib i s u b it o m o t ib u s ib it a m o r .
N o n , si te P e tri m e ritu m P au liq u e foveret,
te m p o re ia m longo, R o m a , m isella fores.
15 M a n z irib u s su b iecta iacens m acu laris iniquis,
inclita q u a e fueras n o b ilitate nitens.
T ra n siit im p e riu m , m a n sitq u e su p e rb ia tecu m ;
cultus av aritiae te n im iu m su p erat.
N o n n e d eo p e rh ib e n te p a te t: p ro crim in e m a g n o
20 servus av aritiae id o la co rd e colit?
T ru n c a s ti vivos cred u li v u ln ere sanctos;
v e n d e re n u n c h o ru m m o rtu a m e m b ra soles.
S ed d u m te rra v o ra x a n im a m tu m ro se rit ossa,
tu poteris falsas v en d ere reliquias.

* M G H , PLAC 3, p.555. Se trata de dsticos elegiacos. EI verso 12 ofrece


un ejemplo tpico de versos recurrentes. Se puede leer tam bin al revs.
Carmina annima 149

N u n c a delito n i ra p i a a lg u n a com etiste,


30 pu es eras ap acib le en g ra d o sum o,
t , q u e siem p re p referas a y u d a r q u e d a a r
a los dem s.

18. A n ta o f u is te
A n ta o fuiste p o r nobles seores erigida;
a esclavos a h o ra som etida, ay R o m a , sucum bes a la
[desdicha.
D esd e h a c e m u c h o tie m p o te a b a n d o n a ro n tus reyes,
y tu re n o m b re y tu gloria p a s a ro n a m a n o s griegas.
5 D e los nobles regidores en ti n in g u n o h a q u ed ad o ;
tus hijos cu ltiv an h o y los cam p o s pelasgos.
U n p u e b lo desgajado de los ltim os confines de la
[tierra,
esclavos de o tro s esclavos, son a h o ra tus seores.
L a ric a G o n sta n tin o p la es lla m a d a N u e v a R o m a ,
10 m ien tras t , v etu sta R o m a , vas p e rd ie n d o tus cos
tu m b r e s y m urallas.
Y a can tan d o lo predijo el vate con u n antiguo poem a:
E n tre tu m u lto s, R o m a , el a m o r h a c ia ti su cu m b ir
[sbitam ente.
Si los m rito s de P e d ro y d e P ab lo te a y u d a ra n ,
desde h a c e y a ta n to tiem p o , R o m a , n o seras ta n
[cuitada.
15 A las inicuas desverg en zas de M a n z e r te hallas som e-
[tida,
t qu e, nclita, b rillab as p o r tu nobleza.
P as el im p erio , m a s la so b e rb ia se q u e d contigo;
te so b re p u ja en exceso el gusto p o r la avaricia.
N o resulta certera la p a la b ra de Dios: P o r tu delito
[ingente
20 el esclavo de la avaricia h o n ra co n su co raz n a los
[dolos?
C o n h e rid a cru el a los santos p riv aste de la vida
y a h o ra acostum bras a v en d er sus m iem bros m uertos.
M as h a sta q u e la tie rra voraz c o rro a los huesos de los
[cuerpos,
t p o d r s seguir v e n d ie n d o falsas reliquias.
150 Siglo I X

19. C lan gam , f i l i i *

C la n g a m , filii,
p lo ra tio n e u n a
alitis cygni,
q u i tra n sfre ta v it a e q u o ra .
5 O q u a m a m a re
la m e n ta b a tu r, a rid a
se dereliquisse
florigera
et petisse alta
10 m a ria ;
A iens: infelix sum
avicula,
h e u m ihi, q u id ag am
m isera?
15 P en n is soluta
in n iti
lu c id a n o n p o te ro
hic in stilla.
U n d is q u a tio r,
20 procellis
h in c in d e n u n c allidor
exsulata.
A n g o r in te r a rta
g u rg itu m c acu m in a.
25 G e m e n s alatizo
in tu en s m o rtifera,
n o n co n scen d en s su p era.
C e rn e n s copiosa
p isciu m leg u m in a,
30 n o n q u e o in denso
g u rg itu m assum ere
a lim e n ta o p tim a.

* Analecta Hymnica = A H 7, n.230, p.253. Se trata de u n a de las


secuencias carolingias, del siglo IX. La im agen es m s bien exegtica que
bblica. El cisne perdido en el m ar es, para san Agustn y san Gregorio, el
smbolo del alm a desterrada en el m undo. D e todos modos, la asimilacin
del cisne al alm a perdida en la noche del pecado no es evidente sino en la
aclam acin final, cuando los pjaros son invitados: Acudid todas las ave, y
entonad a coro: A l Rey supremo, gloria.
Camina annima 151

19. L lo ra r, h ijo s m o s

L lo ra r , hijos m os,
co n u n la m e n to
p ro p io del cisne alad o
q u e em ig r allen d e el m a r.
5 Oh! Q u am a rg a m e n te
se la m e n ta b a
de h a b e r a b a n d o n a d o
las floridas soledades,
y h a b e rse dirigido
10 h a c ia a lta m a r,
d iciendo: Soy u n a d esd ich ad a
avecilla,
ay de m! Q u h a r ,
d esv en tu rad a?
15 A l so b rev en ir la n o ch e
a p o y a rm e
e n m is alas n o p o d r ,
aq u , en m ed io de la lluvia.
L as olas m e g o lpean,
20 la to rm e n ta
o ra ac o ra all m e z a ra n d e a ,
a m , exiliado.
A n g u stia siento e n tre las o p reso ras
crestas d e los rem olinos.
25 V u e lo gim iendo,
al p a r q u e in tu y o m o rtales peligros,
sin p o d e r re m o n ta rm e a las alturas.
O b se rv o la a b u n d a n te
p a rv a de peces,
30 m as n o p u e d o , e n la d e n sid ad
de las olas, e n c o n tra r
el a p ro p ia d o alim ento.
152 Siglo I X

O rtu s, occasus,
p lag ae poli,
35 ad m in istra te
lu c id a sidera.
S ufflagitate
O rio n a ,
effugitantes
40 tn u b e s occiduas.
D u m h a e c co g ita re t tacita,
v en it ru tila
ad m in icu la a u ro ra .
O p p itu la ta afflam ine
45 co ep it v iriu m
re c u p e ra re fortia.
O v atizan s
ia m a g e b a tu r
in te r alta
50 et co n su e ta n u b iu m
sidera.
H ila ra ta
ac iu c u n d a ta
n im is facta,
55 p e n e tra b a tu r m a riu m
flum ina.
D u lcim o d e c an titan s
volitavit a d a m o e n a
arid a.
60 C o n c u rrite o m n ia
a litu m e t c o n clam ate
agm ina:
R eg i m a g n o
sit gloria.

1 O rion, cazador al que D iana transform en la constelacin de su


nom bre (O v id io , Fast. 5, 4 9 3 -5 4 4 ).
Carmina annima 153

O rto , ocaso,
regiones celestiales:
35 g o b e rn a d
los astros lum inosos!
S o p lad
h a c ia O rio n ,
p o n ie n d o en fuga
40 las n u b es de occidente.
M ie n tra s en silencio tales cosas cavilaba,
a p a re c i , ro sad a,
la servicial a u ro ra .
A sistido p o r el viento,
45 co m en z a re c u p e ra r
la in te g rid a d de sus fuerzas.
T riu n fa n te ,
y a se d eslizaba
e n tre los elevados
50 y fam iliares astros
de los cielos.
A legre
y gozoso
sintise en ex trem o ,
55 y h e n d a de los m ares
las co rrientes.
C o n a rm o n a c a n ta n d o ,
vol h a c ia las am en as
soledades.
60 A c u d id to das
las aves, y e n to n a d
a coro:
Al R e y su p rem o ,
gloria!
154 Sigh I X

20. A n d e c a v is a b b a s *

A ndecavis abb as esse dicitur,


ille n o m e n p rim i te n e t h o m in u m ;
h u n c fa te n tu r v in u m vellet b ib ere
su p e r om nes A ndecavis hom ines.
5 eia eia eia laudes
eia lau d es d icam u s L ib e ro .
Iste m a le t v in u m o m n i tem p o re;
q u e m n ec dies n o x n e c u lla p ra e te rit,
q u o d n o n vino satu ratu s titu b e t
10 v elu t a rb o r ag ita ta flatibus,
eia eia eia laudes,
eia lau d es d icam us L ib ero .
Iste g erit corpus in p u trib ile
v in u m to tu m co n d itu m u t alove,
15 et u t m ire 2 c o riu m conficitur,
cutis eius n u n c c u m vino tin g u itu r.
eia eia eia laudes,
eia lau d es d icam u s L ib ero .
Iste c u p a n o n c u ra t de calicem
20 v in u m b o n u m b ib e re suaviter,
set patellis atq u e m agnis cacabis
et in eis u ltra m o d u m g ran d ib u s,
eia eia eia laudes,
eia lau d es d icam us L ibero.
25 H u n c p e rp e rd e t A ndecavis civitas,
n u llu m ta le m u ltra sibi sociat,
q u i sic se m p e r v in u m possit sorbere;
cuius facta, cives, vobis pingite!
eia eia eia laudes,
30 eia laudes d icam us L ibero.

* M G H , PLAC 4, p.591. Se trata de unos versos acentuales rtmicos,


que no mtricos, con este esquema:
ndecvis / / abas sse dicitur.
1 Liber = Baco.
2 Mire por mynha.
Carmina annima 155

20. Se d ice q u e en A n g ers

Se dice q u e e n A ngers h a y u n a b a d
q u e el n o m b re o ste n ta del p rim e ro de los h o m bres;
y c u e n ta n q u e le g u sta b e b e r vino
m s q u e a los h a b ita n te s tod o s de A ngers ju n to s.
5 Ea, ea, ea! A labanzas,
ea, ala b a n z as a L b e r entonem os!
E n to d o m o m e n to ansia el vino;
n o tra n s c u rre n i u n d a n i u n a n o c h e
sin q u e, sa tu ra d o de vino, n o se b a m b o le e
10 co m o u n rb o l ag itad o p o r los vientos.
Ea, ea, ea! A labanzas,
ea, ala b a n z as a L b e r entonem os!
E x h ib e l u n c u e rp o in c o rru p tib le ,
to d o vino, a d o b a d o igual q u e co n el loe
15 y co n la m irra cu rtirse suele el cuero ;
su piel a h o ra p re s e n ta el color del vino.
Ea, ea, ea! A labanzas,
ea, ala b a n z as a L b e r entonem os!
C u b a ta l de b e b e r n o se p re o c u p a
20 en cliz, c o n sosiego, el v in o b u e n o ,
' sino en p lato s y e n g ran d es m arm itas,
y e n tre ellas las de c a b id a especial.
Ea, ea, ea! A labanzas,
ea, ala b a n z as a L b e r entonem os!
25 V a a p e rd e rlo la c iu d a d de A ngers;
n o e n c o n tra r co m o l a n in g n o tro
q u e p u e d a de c o n tin u o as engullir vino.
R egistrad, c iu d ad a n o s, sus hazaas!
Ea, ea, ea! A lab an zas,
30 ea, ala b a n z as a L b e r entonem os!
156 Siglo I X

21. C o n ven iu n t su b ito *

C o n v e n iu n t subito c u n c ti de m o n tib u s altis


p asto res p e c u d u m v e rn a li luce sub u m b ra
a rb o re a p a rite r laetas c e le b ra re C a m e n a s.
A d fu it e t iuvenis D afnis sen io rq u e P alaem o n ;
5 o m nes h i cu cu lo laudes c a n ta re p a ra b a n t.
V e r q u o q u e florigero succintus stem m ate venit,
frigida v en it H iem s, rigidis h irsu ta capillis.
H is c e rta m e n e ra t cuculi de c a rm in e g ran d e.
V e r p riu s ad lu sit te rn o s m o d u la m in e versus:

VER

10 O p to m eu s v e n ia t cuculus, carissim us ales.


O m n ib u s iste solet fieri gratissim us hospes
in tectis, m o d u la n s ru tilo b o n a c a rm in a rostro.

HIEM S

T u m glacialis h iem s re sp o n d it voce severa:


n o n v e n ia t cuculus, nigris sed d o rm ia t antris;
15 iste fa m e m secu m se m p e r p o rta re suescit.

VER

O p to m eu s v e n ia t cuculus c u m g e rm in e laeto,
frig o ra d ep ellat, P h o e b o com es alm us in aevum .
P h o eb u s a m a t c u c u lu m crescen ti luce serena.

* M G H , PLAC 1, p.270. Poemas en hexm etros dactilicos.


Este dialogus entre el invierno y la prim avera, ms que una simple
imitacin de los cantos am ebeos de las glogas griegas o latinas, puede no
ser ms que un simple ejercicio de escuela: altercatio o controversia.
Camina annima 157

21. L leg a d o s de lo s a lto s m o n te s

L legados de los altos m o n tes, se re n e n p ro n to todos


los pastores de ganado, u n da prim averal, a la som bra
de los rboles, p a ra c e le b ra r ju n to s a las alegres C a -
[m enas.
Presentse tam b in el jo v en D afnis y el viejo Palem n.
5 Se disp o n an todos a e n to n a r a lab an zas al cuclillo.
T a m b i n acu d i P rim a v e ra c e id a c o n u n a g u irn a ld a
[en flor,
e ig u alm en te lleg el fro In v iern o , h irsu to con sus
[cabellos atiesados.
G ra n d isp u ta e n tre ellos m a n te n a n ac e rc a de u n
[p o em a sobre el cuco.
P rim a v e ra co m en z rtm icam en te a e n to n a r estrofas
[de tres versos:

PRIMAVERA

10 D eseo q u e a c u d a m i cuclillo, la m s q u e rid a de las


[aves.
E l suele ser el m s a g ra d a b le h u sp e d en to d as
las m o ra d a s, h erm o sas to n a d a s m o d u la n d o co n su ro -
[jizo pico.

INVIERNO

E l glacial In v ie rn o ento n ces resp o n d i co n voz severa:


Q u e n o v e n g a el cuclillo; q u e e n n egras cavernas
[d uerm a,
15 pues a c o stu m b ra a tra e r el h a m b re siem p re consigo.

PRIMAVERA

D eseo q u e a c u d a m i cuclillo con su alegre re to o


y p o n g a en fuga al fro. S iem p re de F eb o fue e n tra a
b l e c o m p a e ro .
A F eb o le gusta el cuco cu a n d o la luz serena v a
[a u m en tan d o .
158 Siglo I X

HIEMS

N o n v e n ia t cuculus, g e n e ra t q u ia fo rte labores,


20 p ro e lia co n g e m in a t, re q u ie m disiu n g it a m a ta m ,
o m n ia d istu rb at: p elag i te rra e q u e la b o ra n t .

V ER

Q u id tu, ta r d a H iem s, cuculo con v icia cantas?


Q u i to rp o re gravi ten eb ro sis tectu s in an tris
p o st epulas V en eris, p o st stulti p o c u la B acchi.

HIEMS

25 S u n t m ih i divitiae, su n t et convivia laeta,


est req u ies dulcis, calidus est ignis in aede.
H a e c cuculus nescit, sed p erfid u s ille lab o rat .

VER

O re fe re t flores cuculus e t m ella m in istrat,


aed ificatq u e d o m u s, p lacid as et n a v ig a t u n d as,
30 et g e n e ra t suboles, laetos et vestiet agros.

HIEM S

H a e c in im ica m ih i sunt, q u a e tib i la e ta v id e n tu r,


sed p la c e t o p ta ta s gazas n u m e ra re p e r arcas
et g a u d e re cibis sim ul et req u iescere sem per.

VER

Q u is tibi, ta r d a H iem s, se m p e r d o rm ire p a ra ta ,


35 divitias c u m u la t, gazas vel c o n g re g a t ullas,
si v e r vel aetas a n te tib i n u lla la b o ra n t?
Carmina annima 159

INVIERNO

Q u e n o v en g a el cuclillo, p u es q u izs es c au san te de


[trabajos;
20 las g u erras m u ltiplica; aleja el a o ra d o descanso;
lo alte ra todo: se a fa n a n las tierras y los m ares.

PRIMAVERA

Por q u t , len to In v iern o , invectivas lan zas c o n tra


[el cuco?
T , con pesado to rp o r, te ocultas e n antros tenebrosos,
tras de V enus los festines, y del necio Baco las copas.

INVIERNO

25 G rata s m e re su lta n las riq u ezas y b a n q u etes;


dulce el d escanso es; clido es en el h o g a r el fuego.
Eso lo ig n o ra el cuclillo, que, p rfid o , al tra b ajo se
[dedica.

PRIMAVERA

' E n su b o c a el cuco p o rta flores, y m ieles p ro p o rcio n a;


m o ra d a s edifica, sobre agrias p lcid as navega;
30 g e n e ra reto o s y reviste los cam p o s alegres.

INVIERNO

D esab rid o m e re su lta c u a n to alegre te p a re c e .


C o n ta r m e p lace p o r arcas las riq u ezas a o ra d a s,
g o za r del a lim en to , al p a r q u e d escan sar c o n tin u a m e n
te .

PRIMAVERA

Q u in , len to In v iern o , dispuesto siem pre a d o rm ir,


35 te a m o n to n a r riq u ezas o te re u n ir tesoros,
si antes la P rim a v e ra o el V e ra n o p a r a ti n o h a n tra -
[bajado?
160 Siglo I X

HIEMS

N o n illis d o m in u s, sed p a u p e r in o p sq u e su p erbus,


n ec te ia m p o teris p e r te tu p ascere ta n tu m ,
ni tib i q u i v en iet cuculus alim o n ia p raestat .

PALAEMON

40 T u m re sp o n d it ovans sublim e e sede P a la e m o n


et D afn is p a rite r, p a sto ru m et tu r b a p io ru m :
D esine p lu ra , H iem s re ru m tu p ro d ig u s, a tro x
e t v e n ia t cuculus, p a sto ru m dulcis am icus.
C ollibus in nostris e ru m p a n t g e rm in a laeta,
45 p a sc u a sint p eco ri, req u ies et dulcis in arvis,
et virides ra m i p ra e s te n t u m b ra c u la fessis,
u b e rib u s plenis v e n ia n tq u e a d m u lc tra capellae,
e t volucres v a ria P h o e b u m sub voce salutent.
Q u a p ro p te r citius cuculus n u n c ecce venito!
50 T u ia m dulcis a m o r, cunctis gratissim us hospes:
om n es te e x p e c ta n t pelag u s tellusque p o lu sq u e,
salve, dulce decus, cuculus, p e r saecu la salve!
Carmina annima 161

INVIERNO

N o eres su seor, sino u n p o b re e in digente soberbio.


P o r ti m ism o in c a p a z seras de e n c o n tra r sustento,
de n o ser p o rq u e el cuco que v en d r te proporcione
[alim ento.

PALEMON

40 E n to n ces, ap la u d ie n d o , desde su alto asiento resp o n d e


[P alem n,
al p a r q u e lo h a c e n D afnis y la m u c h e d u m b re de los
[piadosos pastores:
D jalo ya, In v ie rn o d e sp ilfa rra d o r y v iolento ,
y que v e n g a el cuclillo, de los p asto res e n tra a b le
[am igo.
B ro te n e n n u e stra s colinas los alegres pastos;
45 sirvan de pastizales al g a n a d o y de dulce descanso en
[las cam pias;
las verd es e n ra m a d a s p re ste n su so m b re z u e la al fatiga-
[do;
a c u d a n al o rd e o las cabrillas con ubres b ie n repletas;
y a F eb o las aves salu d en co n trin o s v ariados.
P o r ello, aqu a c u d a al m o m e n to el cuclillo!
50 T , dulce a m o r, p a r a tod o s el m s g rato de los hus-
[pedes:
te a g u a rd a n todos: el m a r, la tie rra y el cielo.
Te saludo, dulce gloria! Cuclillo, p o r los siglos te sa
cudo!
SIGLO X
R O S V I TA D E G A N D E R S H E I M

La vida de esta monja sajona se desenvuelve toda ella en el convento


de Gandersheim (935-975). Sus primeras poesas son ocho leyendas de
vrgenes y de santos mrtires, en versos picos, salvo la tercera en dsticos
elegiacos: M ara o la Natividad; Ascensin; El m artirio de san
Gongolfo; El m artirio de santa Pelagia; C ad a y conversin del
gran V icario Tefilo; C onversin de u n jo v en p o r san Basilio;
El m artirio de san Dionisio; El m artirio de santa Ins. Tras un
perodo de dudas y vacilacin, Rosvita fu e animada a continuar su labor
literaria por su protectora la abadesa Gerberga, a la que haba dedicado
varias de sus obras. Ya bien fortalecida y segura de s misma, revis y
compil sus poesas hacia el 962, y las difundi ampliamente.
Si en sus comienzos no cesaba de exponer el topos de la humildad
tradicional, ms tarde escribira: Me complazco en lo que hago. Sin
embargo, antes de abordar la composicin de dos grandes poemas, de
cualidades notables los G esta O ttonis, historia de la dinasta sajona,
y los P rim ordia C oenobii G andershem ensis, historia de su monas
terio , escribi siete dramas, en prosa rimada, en los que pretenda imitar
a Terencio, adaptndolo a sus fines de edificacin religiosa, para cantar
las bellezas de la vida monstica y de la castidad. H e aqu los ttulos:
Gallicanus; A gape; C alim aco y D rusiana; A braham : cada y
conversin de su sobrina M ara; Pafnucio; C onversin de
Thais; Sapiencia. Estas piezas, destinadas a la lectura, estn compues
tas con habilidad, aunque a veces la sencillez de la autora entraa rplicas
un tanto verdes, de un tono inesperado en una monja. Pero, si el dilogo
conciso aparece bien tratado, el papel excesivo del milagro, el simplismo
de la psicologa, la ausencia de relieve y la vida de los personajes no
produce fuerza dramtica. La obra de Rosvita se olvid muy pronto
despus de su muerte, hasta que Conrado Celtis descubri sus manuscritos
el ao 1501, en Ratisbona.
166 Siglo X

22. U t r e s f a c ta p r o b a t *
U t res facta p ro b a t, tu rm a s d u c e n d o p ra e ib a t,
ca p tu ru s p o p u lu m M a rte satis tu m id u m :
extitit et solito v ic to r m o x d e n iq u e bello,
eius n o n laeso sanguine p u rp u re o ,
5 gentibus adversis p ro p rio q u o q u e iu re subactis,
cen su m signavit; p a c e d a ta rediit.
C o n tig it e t d u c e n te via se p e rg e re iu x ta
cu iu sd am sa e p ta p a u p e ris opposita;
quis la tu it p ic tu m v e rn a n ti flore locellum ,
10 te c tu m m ultiplicis germ inis a tq u e com is,
n e c n o n fonticulus v itreo c a n d o re serenus
proflu x it rivo r u r a rigans stridulo.
H ic u b i p ra e c la ro s sen io r d ed u x it ocellos,
p erlu stran s liq u id a m fonticuli scateb ram ,
15 frig o reae cap tu s lim p h a e p a u lisp e r a m o re
substitit et placitis ta rd a t ite r m orulis;
et, m itten s p u e ru m , venisse ro g a b a t a d illum
d o m n u m florigeri ipsius ergo loci,
qui, p ra e c e p ta ducis com p len s ex tem p lo iu b entis,
20 q u o fu e ra t iussus, e g re d itu r citius.
H u n c d u x ipse q u id e m d u m resp ex it v en ien tem ,
a g g re d itu r b lan d is p ro tin u s alloquiis,
atq u e ro g a n s hum ilis to ta d u lced in e m entis
fo rm av it lin g u a talia v e rb a sua:
25 D ulcis am ice, m eis p re c ib u s sis, p o stu lo , largus,

* M G H , Scriptores 4, 302. El pasaje pertenece al relato hagiogrfico


titulado Congolfo, 83-136. Aunque enm arcado en u n contexto pico, lo
recogemos aqu por su profundo lirismo. Dsticos elegiacos.
Rosvita de Gandersheim 167

22. Segn la h isto r ia d e m u e str a

S egn la h isto ria d e m u estra, c o n d u cien d o sus huestes


[av an zab a,
p a r a d o m e a r a u n p u e b lo en exceso de espritu b
lic o in flam ad o .
A l c ab o de la g u e rra a c o stu m b ra d a alzse v e n c ed o r
sin de su san g re p u rp re a h a b e r d e rra m a d o ni u n a
[gota.
5 D espu s de so m e te r b ajo sus leyes a las gentes enem i-
/ feas,
llev a c ab o el censo, y, firm a d a la p az, to rn a la
[patria.
S ucedi q u e, siguiendo su cam in o , ib a m a rc h a n d o
al lad o de u n o s setos q u e c e rc a b a n los cam pos de
[un h u m ild e cam pesino,
en los q u e se o c u lta b a u n lu g arcillo de p rim av erales
[flores a d o rn a d o
10 y p ro te g id o p o r m ltiples p lan tas y en ram ad as.
S eren a, u n a fu en tecilla c o n cristalino c a n d o r
re g a n d o el cam p o flua c o n c a n ta rn a corriente.
G u a n d o el se o r h a c ia all dirigi sus nobles ojos
o b se rv a n d o el claro m a n a n tia l de la p e q u e a fuente,
15 lig eram e n te a tra d o p o r el deseo de las frescas aguas,
se detuvo re tra sa n d o su m a rc h a c o n g ra ta d em o ra.
Y al d u e o de aq u el lu g a r florido, en v in d o le u n sir-
[viente,
le ro g a b a q u e a c u d ie ra a su presencia.
Al m o m e n to a c a ta n d o los m a n d a to s del caudillo que
[o rd en ab a,
20 ac u d e r p id a m e n te a d o n d e se le h a b a indicado.
Y c u a n d o el cau d illo o b serv a q u e a q u l acu d e a su e n
c u e n tr o ,
le in te rp e la d e in m e d ia to co n m u y am ables razones,
y h u m ild e , su p lican d o con to d a d u lz u ra de c a rc ter,
dej e scap ar de su le n g u a estas palab ras:
25 Q u erid o am igo, p o r favor, m u stra te b en ig n o a m is
[plegarias
168 Siglo X

u t v en d as p u ru m h u n c m ih i fonticulum ,
q u i clarus vitreis e t suave so n an tib u s und is
p ro la m b e n s a rv a irrig a t ista tua:
et m o x a rg e n ti tib i p ro m e rc e d e p ro b a ti
30 larg iter in fu n d o p o n d e ra n o n m odica.
A st u b i tin n itu m d a n d o p rom issio la e ta
au res p e rso n a e in tra t in exiguae,
la e ta n ite t facies, to ta e v o lita n t q u o q u e v e n a e
cordis, secreto q u a e la tu e re loco.
35 T u n c m iser in ta le m co ep it p ro ru m p e re vo cem ,
u ltra , q u a m cred as, sp em d u b ia m sciens:
O n o stra te decus, nulli p ie ta te secundus,
q u e m colit eous m e n te fide p o p u lu s,
q u id tibi, q u id dig n i potis est m e a ligula fari?
40 N o n n e tuis m a n ib u s est sita n o s tra salus?
E t q u ic q u id m ih i p e r v e rb u m sancis facien d u m ,
quam v is difficile sit satis atq u e grave,
a tta m e n est a e q u u m tib i m e p a re re , b eate,
u t d u lu m su m m o exig u u m d o m in o ;
45 si p lacet, h in c v e tu lu m m e tra n sm ig ra re co lo n u m ,
n o n c o n tra lu c to r, sed tu a iussa sequor.
H a e c a it e t pressis fre n a t sua v e rb u la labris,
n e c p o st v erb o sa q u id seq u itu r ligula.
E t c o n tra v ir regalis p ie talia fantis
50 suscepit d icta p ro b o n ita te sua,
et citius dicto solvit p ro m issa m isello
illi cen ten o s attrib u en s solidos;
h a e c u b i perfecit, ra p tim re d e u n d o m ig rav it,
niten s a d p a tria m p e rg e re p o sth ab itam .
Rosvita de Gandersheim 169

a fin de q u e m e v endas esa p u ra fuentecilla,


que, clara y con aguas cristalinas y suavem ente sonoras,
se desliza y v a reg an d o estos tus cam pos.
Al p u n to te ofrezco en reco m p en sa, y co n largueza,
30 de p la ta c o n tra sta d a u n p eso n o p eq u e o .
C u a n d o la alegre p ro m e sa , p ro d u c ie n d o u n tintineo,
p e n e tra p o r los odos de aq u ella p o b re p erso n a,
gozosa su c a ra b rilla y del co ra z n se h in c h a n sus
[venas todas,
esas q u e estn escondidas en rec n d ito lugar.
35 E nto n ces el d esd ich ad o ro m p i a h a b la r de esta m a -
[era,
sabiendo q u e es d u d o sa la esp eran za m s de lo q u e
[uno creera:
O h gloria de n u e stra gente, a q u ien en p ie d a d n adie
[aventaja
y a q u ien el p u e b lo de o rien te, fiel, de co ra z n ve-
[nera!
Q u p a la b ra digna dirigirte p o d r m i hum ilde lengua?
40 N uestra salvacin n o la hem os puesto en tus m anos?
C u a lq u ie r cosa q u e tus labios o rd e n a ra n q u e yo cum -
[pla,
p o r difcil q u e sea o so b re m a n e ra gravosa,
s ju sto , sin e m b a rg o , q u e yo, seor, te o b ed ezca
com o h u m ild e esclavo a su so b eran o du e o .
45 Si grato te resulta q u e yo, viejo colono, em igre de este
[cam po,
n o m o stra r resistencia, y cu m p lir tus m andatos.
D ijo as, y c e rra n d o sus labios, a sus pocas p alab ras
[pone freno,
y su lengecilla p a rle ra n o a ad i cosa nin g u na.
P o r su p a rte , el reg io seor escuch a te n ta m e n te ,
50 seg n su b o n d a d , las p a la b ra s q u e aq u l le deca,
y en m enos de lo q u e ta rd a en co n tarse d a cum pli-
[m ient
a la p a la b ra e m p e a d a al d esdichado, en treg n d o le
[cien sueldos.
A penas llevado a cab o , re e m p re n d e al p u n to el regreso
to rn a n d o al cam in o h a c ia su p a tria d e ja d a lejos.
E U G E N I O VULGARI O

La desgraciada historia del papa Formoso dio origen a una guerra


de panfletos. Y uno de los panfletistas fu e Eugenio Vulgario, sacerdote
napolitano que dej una pequea coleccin de poemas que muestran la
persistencia de viejas tradiciones. E l reinado de Formoso y de sus sucesores
Esteban VI, Juan I X y Sergio I I I constituye una de las pginas ms
oscuras de la Iglesia. Hacia el 9 0 7 Eugenio public un panfleto, D e
causa F orm osiana libellus, en el que trataba de defenderse de su
destieno en el monasterio de Montecasino. E n su trato con el papa Sergio,
le dirigi unos versos que haba compuesto en su honor. Uno de esos
poemas era un carm en g u ratu m con un muy elaborado triple
acrstico, en que se lea: A eternum salve presul stans ordine Petri.
Tambin dedic al emperador Len un poema en form a de pirmide, y
al papa otro con form a de rgano. E n eso segua el ejemplo de Porfirio,
Rbano M auro y otros, y fu e uno de sus ltimos cultivadores.
Escribi poemas en metros lricos, en los que se inspira en Prudencio
y Boecio. La poesa que recogemos aqu se ha atribuido a Eugenio
Vulgario. E l metro empleado es dmetro ymbico acatalctico, en estrofas
de cuatro versos. Los versos son cuantitativos, aunque a veces resultan
acentuales. La primera estrofa rima con la letra e, y el resto con la
letra a.
172 Siglo X

23. A n a creu n ti c a rm in e *

A n a c r e u n ti1 carm in e
telam libet co n tex ere 2,
p e d e m p e d lentiscere 3
et tra m ite m tran sd u cere.
5 S u n t saecla p raeclarissim a,
su n t p ra ta v ern an tissim a,
fo rm o sa g a u d e n t o m n ia,
su n t g ra ta n o stri m o en ia.
10 L a e te n tu r ergo so m ata
e t rid e a n t p ra e c o rd ia,
a m o r p e te n s finitim a
sint c u n c ta vitu lan tia.
P h o e b u s ro ta t p e r te m p o ra
to rq u e n s p o lo ru m lu m in a;
15 so m n u m su su rra n t flum ina,
aves c a n u n t et dulcia.
T u r tu r p rio r dans o s c in a 4,
ra u c e so n at p o st ard ea;
sistem a m iscens m eru la,
20 olos im p let cro m ata.
M y rto sedens lusciola,
vos c a ra dicens , p ig n o ra ,

* M G H , PLAC 4, p.430. Com o explica F. J. E. R aby (The Oxford Book


o f medieval Latin verse [Oxford 1961], p.471), el poem a procede de u n
m anuscrito que contena poem as de Eugenio Vulgario; aparece con otra
composicin bajo el encabezam iento de species cornice.
1 Beda (De arte metrica 22) define el anacrentico como un tetrm etro
ymbico acatalctico. Pero los poetas medievales em plean este trm ino en
esquemas mtricos m uy diferentes. En el caso que nos ocupa, se trata de
dimetros ymbicos acatalcticos, equivalentes a versos de ocho slabas; si bien
nos hallamos an ante una m trica cuantitativa, es evidente su tendencia a
d a r una gran im portancia al acento. Los finales son todos proparoxtonos, no
exentos de rim a en algunos casos. Excepto la prim era estrofa, todas las dems
term inan en -a.
2 M etafricam ente, el tem a de mis composiciones.
3 Se m antiene la imagen alusiva tanto al pie hum ano como al pie
mtrico.
4 Oscina, dice el texto latino. En realidad, oseen era el ave de la que se
tom aban augurios a partir, sobre todo, de su canto. V a r r n , L L 6, 76;
S e r v io , A d Aen. 4, 462; C ic e r n , Dix. 1, 120.
Eugenio Vulgario 173

23. Con v e rso a n a cre n tico

C o n verso a n a c re n tico
m e g u sta u rd ir m i tela,
le n to e c h a r u n p ie tra s o tro
y re c o rre r el cam ino.
5 T ie m p o es ste lum inoso;
p rim av erales los p rad o s;
to d o g o za d e h erm o su ra;
g ratas son n u estras m o rad as.
Q u e se alegren, p ues, los cu erp o s
10 y ra n los corazones;
m ie n tra s a m o r b u sc a el colm o,
to d o sea p lacen tero .
P o r las estaciones F eb o c ru z a
h a c ie n d o g ira r los astros d e los cielos.
15 S u su rra n su e o los ros
y e n to n a n las aves dulces trinos.
L a t rto la , la p rim e ra , sus n o ta s em ite;
ro n c a m e n te , despus la g a rz a suena;
m ie n tra s sus aco rd es m ezcla el m irlo,
20 el cisne sus gritos in c re m e n ta .
E l ruiseorcillo, en u n m irto p o sad o ,
dice: V osotras, m is p re n d a s en tra ab les,
174 Siglo X

au d ite m atris fam in a,


d u m lu stra t a e th e r sidera.
25 C a n ta n s m e i sim ilia,
c a n o ra prolis g erm in a,
c a n tu D e o dignissim a
tra c tim refran g e g u ttu ra .
T u n a m q u e p leb s laetissim a,
30 ta n tu m D e i tu p saltria
d iv in a c a n ta n s c a n tic a
p e r b la n d a cordis viscera.
M a te r n a ia m n u n c fo rm u la
u t ro s tra v incas p lu m e a ,
35 fu tu ra vocis o rg a n a
c o n te m p e ra citissim a.
H o c dixit et m o x iu b ila
se c u n tu r subtilissim a;
m e lu m fit voce tin n u la
40 so p o ran s m en tis in tim a.
D e n s a n tu r h in c spectacu la,
a c c u rrit om nis b estia,
le a e n a , lynx et d a m m u la ,
c a u d a ta stans v u lp ecu la.
45 Pisces re lin q u u n t a e q u o ra
e t v a d a su n t re tro g ra d a ;
p u lsa n d o C o d ru s ilia 5
p ra e g n a s ad e st invidia.
A u ro sed et re x aq u ila,
50 circ u m co h o rs p e r ag m in a,
g e m m a ta p a v o te rg o ra ,
co rn ix sub est e t g a rru la .
C o rv in a q u in c e n tu ria ,
a rd e t p h a la n s et m ilvea;
55 de m a rte tr a c ta n t o m in a ,
v in c a tu r u t lusciola.

5 A parte de otros detalles sobre el personaje de Codro, poeta contem po


rneo de Virgilio, al que alude el poeta (Buc. 7, 26; 5, 11; 7, 22): incida
rumpantur ut ilia Codro, lo que nos interesa ahora es que el autor del poem a
medieval conoca el pasaje virgiliano.
Eugenio Vulgario 175

las p a la b ra s escu ch ad de v u e stra m a d re ,


en ta n to q u e el cielo h ace b rilla r los astros.
25 C a n ta n d o co m o yo,
can o ro s reto o s de m i prole,
e n to n a d p a r a D ios co n v u estro trin o
p a u sa d a m e n te las m s dignas to n ad as.
P ues t , tro p e l ju b ilo so ,
30 de D ios slo citarista,
e n to n a can to s divinos, q u e b ro ta n
de las b la n d a s e n tra a s de tu p echo.
Im ita n d o a h o ra a v u e stra m a d re ,
p a r a q u e superis los can to s de otras aves,
35 de la voz los rgan o s futuros
a c o rd a d al p u n to de fo rm a conveniente.
As dijo, y al m o m e n to siguen
sutilsim os can to s de alborozo;
la m e lo d a q u e la a rg e n tin a voz p ro d u c e
40 los entresijos de las alm as ad o rm ece.
Se m u ltip lican las fiestas luego;
ac u d e n las bestias todas:
la leo n a, el lince, el gam o;
la z o rra ra b u d a est p resen te.
45 Los peces d e ja n los m ares;
h a c ia atrs c o rre n los ros.
G o lp en d o se C o d ro los ijares,
p re a d o de env id ia se p resen ta.
E n tro n o de o ro se sienta el guila real;
50 en to rn o , e n fo rm aci n , se ve su corte;
al p a v o de en jo y ad a espalda
le sigue la c o rn e ja p a rla n c h n a .
A l p a r q u e la c e n tu ria de los cuervos,
bulle, de los m ilanos, la falange.
55 D isc u te n los presagios de la liza
p a r a q u e el ruiseorcillo sea vencido.
176 Siglo X

P a lu m b e s a t iu v en cu la
p ra e s u m it e victoria;
gallus p rio r c u m m e ru la
60 d isru m p ta p la n g u n t ilia;
C icad is inflans ieco ra
c a m p o c re p a t m isellula;
p a lm a m te n e t lusciola
versus tra h e n s p e r sibila.
65 T u r b a ta gens tu m ro stre a ,
exsanguis h in c e t aquila;
frigescit, in p ra e c o rd ia
v irtu sq u e ce d it ossea.
P ra e c o fugae fit u lu la
70 u rg en s g ra d i p e r a b d ita ,
p u d o re m en s n e co n scia
poenas lu a t p e r saecula.
T u n c v ersa c a stra p lu m e a
sp arsim leg u n t a u m a tia 6
75 a u ra e q u e fissa flam ina,
p e tu n tu r te c ta silvea.

6 Aumatia eran, segn Fulgendo que cita a Petronio, las letrinas pbli
cas, Sem o 61.
Eugenio Vulgario 177

L a p a lo m a , jo v e n c ita ,
p resu m e de la victoria;
el gallo, m s q u e n ad ie, co m o el m irlo,
60 rev en tad o s de envidia, se la m e n ta n .
El h g a d o se le h in c h a a la c ig a rra
y c h irra e n el c a m p o la cu itad a.
L a p a lm a se la lleva el ru ise o r,
q u e sus trin o s e n to n a co n sus silbos.
65 E l m u n d o de las aves se c o n tu rb a
y el g u ila se q u e d a sin resuello:
siente fro, y en sus e n tra a s
la fu e rz a de los huesos se aten a.
L a le c h u z a se h a c e h e ra ld o de la fuga,
70 a n im a n d o a m a rc h a r p o r re c n d ito s cam inos,
p a r a q u e el esp ritu , co nsciente de su v erg en za,
n o sufra el castigo p o r los siglos.
Los p lu m o so s vivaques tra n sto rn a d o s
b u sca n en d e s b a n d a d a sus espacios reservados
75 y los vientos h en c h id o re s del a u ra ,
y a las m o ra d a s boscosas se dirigen.
SIGLOS X X I
F U L B E R T 0 DE CHA R TRE S

Nacido, sin duda, en Italia de una fam ilia muy modesta (9 6 0 / 75-
1 0 2 8 /2 9 ), Fulberto, en 984, fu e en Reims alumno de Gerberto, elfuturo
papa Silvestre II. Despus de estudiada la medicina, hacia 9 9 0 / 92, en
la escuela episcopal de Chartres, lleg a ser canciller y l mismo ense
all con tales cualidades que aumentaron la fam a de la escuela. En 1 0 0 6
fu e nombrado obispo de Chartres. Exegeta, telogo, hagigrafo, poeta,
predicador, mdico, muy sensible a la influencia platnica, emprendi en
1 0 2 0 la construccin de la catedral con la ayuda de Guillermo V de
Aquitania. Difundi en Francia la importante innovacin musical de
Guido de Arezzo.
Escribi algunos himnos: P ara la Epifana; Al Espritu Santo.
E s autor de poesas, entre ellas un poema monorrimo D e luscinia o D e
Philom ela, y de otro ms importante, D e sancta cruce. Fulberto era
apreciado por su dulzura y su modestia, y tambin por su elocuencia y
su talento dialctico. Dotado de una sensibilidad profunda, es el primero
despus de Fortunato que expresa un sentimiento sincero de la naturaleza.
A pesar del encanto de algunos pasajes, la rudeza de su form a deja entrever
a menudo que Fulberto, cuyo alto valor intelectual le vali el sobrenombre
de Scrates de los francos, era, ms que poeta, profesor y hombre de
reflexin. Sus obras estn recogidas en P L 141, 189-368.
182 Siglos X - X I

24. S a n ctu m s im p lic ite r p a tr e m cole *

S a n c tu m sim pliciter p a tre m cole,


p a u p e ru m caterva,
q u a n tu m q u e nosti, lau d ib u s h o n o ra ,
A d n o rm a m redigit q u i su b d ita
5 saecla prav itati,
p o te n s n o v a n d i sicut e t crean d i.
E t g rav e d a m n a te , longi tibi
sub v en it laboris
o p e m fe re n d o pacis e t quietis.
10 Ia m p ro c e re s leg u m ra tio n ib u s
a n te desueti,
q u a e re c ta d iscu n t stren u e capessunt.
P ra e d o m a n u m c o h ib e t fu rcae m e m o r,
et la tro n e c o ram
15 in erm is alte p ra e c in it viato r,
D e n te 1 S a tu rn a li restrin g itu r
ev ag ata vitis
c u ltu q u e tellus sen ta m ansuescit.
G a u d e t la n c e a falx, g a u d e t sp a ta
20 d ev en ire vo m er,
p a x d ita t im os, p a u p e ra t superbos.
Salve, su m m e p a te r, fer et o m n ib u s
in te g ra m salutem ,
q u ic u m q u e pacis d ilig u n t q u ietem .
25 A t q u i b ella v o lu n t, hos c o n te re
d e x te ra p o ten ti,
tra d e n s g eh e n n a e 2 filios m aligni.

* A H 50, n.220, p.288. El sistema mtrico em pleado en este poem a


consta de una tetrapodia dactilica, una tripodia trocaica y un senario ymbico
catalctico, cuyo esquem a sera ste:
' UU - LAJ - UU - UU
- U ' U - U - U
u - - - u- u- u
1 C on el arado, en cuanto que Saturno era dios de la agricultura.
2 Gehenna, etimolgicamente, valle de Ennom , donde los israelitas
sacrificaron sus hijos al dios M oloch. En el Nuevo T estam ento se emplea ese
nom bre para designar el infierno. Cf. M t 5,22; Le 12,5.
Fulberto de Chartres 183

24. Con s e n c ille z rin d e cu ito

C o n sencillez rin d e culto al P a d re S an to ,


t, m u ltitu d de los pobres;
y en la m e d id a en q u e sabes, h n ra lo co n alabanzas.
A l recto c a m in o h a c e q u e to rn e el m u n d o
5 som etido al d esenfreno,
l, q u e p u e d e re n o v a rlo al igual q u e lo cre.
A ti, q u e sufres d u ra m e n te , te a y u d a
en tu a rd u o tra b a jo ,
y te ofrece el auxilio de la p a z y d el descanso.
10 Y a los g o b e rn a n te s, al d ic ta d o de las leyes
antes d esaco stu m b rad o s,
a p re n d e n lo q u e es recto y en asu m irlo se afan an .
R e c o rd a n d o la h o rc a , re p rim e el la d r n la m an o ,
y en p re se n c ia del b a n d id o
15 con fu erte voz c a n ta el v iajero in e rm e .
L m ite se p o n e co n el d ien te de S a tu rn o
a la vid q u e se extien d e d em asiad o ,
y, gracias al cultivo, la tie rra agreste se som ete.
A lgrase la la n z a de convertirse e n hoz; algrase la es-
[p a d a
20 de tra n sfo rm a rse en arad o .
L a p a z e n riq u e c e a los h u m ild es y e m p o b re c e a los so-
[berbios.
Salve, P a d re S u p rem o : p a r a todos tra e ta m b i n
la co m p le ta salvacin,
a to d o el q u e a m a n te sea del descanso de la paz.
25 P e ro a aquellos q u e la g u e rra an sian , destryelos
co n tu p o te n te diestra,
arro ja n d o a la g e h e n a a los hijos del m aligno.
FR O MU N DO D E T E G E R N S E E

Fromundo de Tegernsee es una figura aparte entre los poetas germanos


de finales del siglo X, y nos da en sus cartas y poemas la impresin de
una figura viva. Inici sus estudios, como joven monje, en Tegernsee, que
complet en el monasterio de San Pantakn de Colonia, donde adquiri
la amplia cultura que le distingui. Fue enviado, con otros monjes, para
hacer revivir el monasterio de San Salvador de Feuchtwangen. T aqu
empez a compilar su produccin potica y epistolar. Pero l y sus
compaeros regresaron a Tegernsee, donde pas su vida enseando, com
poniendo y transcribiendo. E n un poema encantador, Fromundo nos ofrece
una pintura de s mismo entre sus alumnos a los que enseaba el arte de
la poesa. E s muy interesante este poema porque lo podemos considerar
como una muestra de un ejercicio escolar y al mismo tiempo aclara las
relaciones entre maestro y alumnos en la escuela monstica. E n este poema,
Fromundo no aparece como un versificador pedante, que puede imitar a
otros poetas, sino que en l descubrimos su viva imaginacin para trabajar
con los materiales que ha elegido. No desconoce las rimas leoninas, que
emplea segn los casos.
Fromundo no se distingue por su refinamiento, como algunos de los
poetas francos. E s ms bien por el arte con que nos conduce hasta los
acontecimientos y la experiencia de cada da reflejada en sus poemas, que
a veces son una mezcla de humor y de invectivas. A veces emplea los
acrsticos, y en ocasiones no desconoce los messticos y telsticos, aunque
en esto nunca llegara a emular a su gran modelo Optaciano Porfirio. Sus
amplios conocimientos le permiten emplear algn verso en griego que sus
alumnos, maravillados, nunca podran esperar emular con su maestro. A l
igual que Notker, antes de l, y a quien se parece en algunos detalles,
Fromundo fu e un maestro, y desde esa perspectiva hemos de estudiarlo a
l y sus versos.
186 Siglos X - X I

25c H oc s ilic u m tu m u lo *

H o c silicum tu m u lo ia c e t Ilisa c o rp o re fu n cta;


in v id a m o rs rap u it, q u o d sibi v ita fuit.
L ite ra si ab fu erit, q u a m sim m a m G ra e c ia dicit,
Ilia n o m e n erit, u t genus edocuit.
5 F u n eris o b se q u iu m p o st m u lto s h u ic facit a n n o s
filius ecce suus F ro u m u n d u s m o n a c h u s.
D u lic h iu m 1 g en u it p atres et T ro ia priores:
cu i locus h o c co rp u s h ic teg it exiguus.
N o m in is h a n c fo rm a m fecit gens esse secu n d am :
10 sic p o su it terris, q uas s u p e ra t re liq u is 2.
L itera, q u a m cernis, p e tit, u t p re c ib u s m e m o reris
corp o ris a tq u e a n im a e , q u o m a n e a t requie.
M e n te revolve sim ul, q u o d tu p e re g rin u s e t exui
hic iaceas terris expulsus propriis.
15 Q u a p ro p te r p a rite r, rogo, poscas c u m p re c e , frater,
u t sibi p e rp e tu a m n u n c trib u a t p a tria m .
E t nos c u m v en ia sim ili p e rd u c a t a d astra
q u i m o rte m su p e ra t et b o n a c u n c ta p a ra t.
T e rc ia n a m q u e dies O c to b ris a d u sq u e K a le n d a s
20 abstulit e saeclis re d d id it et superis.

* Ed. de K . S t r e c k e r , Die Tegernseer Briefsammung (Berlin 1925), 41. Se


trata del epitafio que el autor dedica a su m adre Ilisa, cuyo linaje hace
rem ontar a Duliquio y a T roya (v.7). Dsticos elegiacos.
1 Duliquio, isla del m ar Jonio, perteneca al reino de Ulises. O v id io , Tr.
1, 5, 67; Met. 14, 226.
2 T am bin R aby (The Oxford Book o f Medieval Latin Verse [Oxford 1961],
p.479), llam ando la atencin sobre la oscuridad de los versos 9 y 10,
considera que el significado de los mismos es el siguiente: H er lineage m ade
her beauty a secondary thing; so she has deposited it in the earth that she
surpasses with the rem aining p a rt (her soul).
From undo de Tegernsee 187

25. En e s te t m u lo d e p ie d r a s

E n este t m u lo de p ie d ra s rep o sa el c u e rp o de la di-


[funta Ilisa;
la m u e rte en vidiosa le ro b la v id a q u e disfrutaba.
Si quitam os la letra que sigma los griegos denom inan,
su n o m b re Ilia sera, segn n os e n se a la g ra m
tic a .
5 A su m u erte, este h o m en aje, al c ab o de m uchos aos,
su hijo, el m o n je F ro m u n d o , le dirige.
D u liq u io e n g e n d r a sus p ad res; y a sus ancestros,
[T roya.
Este h u m ild e lu g a r le c u b re el cuerpo.
L a alc u rn ia de su n o m b re p as a seg u n d o p la n o su b e-
pieza.
10 D ep o sit la as en la tie rra , q u e c o n las p re n d a s re s
ta n te s sobrepasa.
E l tex to q u e ests leyendo te suplica q u e en tus p le g a
r i a s te acuerdes
de su cu erp o y de su alm a, p a ra que repose en paz.
Y co n sid era de p a so q u e t , p e re g rin o y exiliado,
p o d ra s y a c e r a q u expulsado de tu tie rra p atria.
15 P o r ello ta m b i n , h e rm a n o , te p id o q u e supliques co n
[tus ruegos
q u e le sea a ella c o n ced id a a h o ra la p a tria e tern a,
y con sim ilar m e rc e d a n osotros nos lleve h asta los
[cielos
A q u el q u e de la m u e rte triu n fa y o to rg a todos los
[bienes.
T re s das an tes de las calen d as de o ctu b re
20 el m u n d o a b a n d o n y re to rn a la gloria.
A LFA N O D E SA LER NO

Alfano de Salemo o de Monte Casino (1 0 1 5 /2 0 -1 0 8 5 ) era descen


diente de una noble fam ilia lombarda. Realiz sus estudios de medicina
en la famosa Escuela de Salerno, aunque no por eso descuid las letras.
M uy joven fu e ordenado sacerdote. E n 1056, tras un perodo agitado,
entr en la Orden benedictina. A l ao siguiente fu e nombrado abad del
monasterio benedictino de Salemo y , un ao despus, arzobispo de esta
ciudad. Espritu brillante, hbil y delicado, dotado de una extraordinaria
cultura potica y retrica, Alfano es un buen versificador. Alguien ha visto
en Alfano el ltimo soplo de la Antigedad>, aunque en realidad
representa la continuacin de la tradicin escolar lombarda, que brill
admirablemente en Paulo Dicono.
Alfano escogi para sus poemas la form a de odas. Tales son muchos
de sus himnos, en los que la expresin est teida de gravedad y de
dignidad, y tales son los poemas que dirige a sus amigos cultos y
aristcratas.
Los temas ms comunes de sus poemas son los que se refieren a la
gran abada donde vivi. E n octubre del 1071 estuvo presente en la
dedicacin de la nueva baslica construida por el abad Desiderio, que no
haba ahorrado esfuerzo para aumentar su esplendor. Con ese motivo
dedic una oda en la que aparece la baslica como smbolo de la Iglesia
revivificada. A fa n o escribi muchos poemas, odas, himnos, epitafios, la
mayor parte de los cuales demuestran una belleza extraordinaria, sobre
todo las O das de san M ateo, a S an M au ro , y a S anta Sabina,
al igual que los oficios para estos dos santos. La V ita et Passio sanctae
Christinae, de Bolzano, exhala un encanto clsico, de gran finura.
Tradujo el D e n a tu ra hom inis, obra en griego de Nemesio de Emesa.
Alfano es tambin autor de un poema en hexmetros sobre la V ida de
los doce herm anos de B enevento, de una O ratio seu Confessio
m etrica en 4 1 5 versos; de una O d a excitativa m ilitibus Christi.
Alfano emple la form a ms complicada, es decir, los metros de Horacio,
que logr mangar con la brevedad y la urbanidad del humanista. Alfano
supo mantenerse dentro de la corriente literaria de los clsicos latinos.
190 Siglos X - X I

26. U rbana p o tiu s n o b ilita te *

(Ad G isu lp h u m p rin c ip e m S alern itan u m ) 1

U r b a n a p o tiu s n o b ilitate
p ro certo n ih il est, sola, q u o d actus
m u n ito s p r o b a t e t c u n c ta refellit,
q u a e p ro d it levitas, m ax im e p rin cep s.
5 Q u id q u id n e m p e p ro b i p ossidet orbis,
h o c to tu m p ro b ita s fecerat U rb is,
q u a m serv are d o m i m ilitiaeq u e
d ecrev it stabili iu re senatus.
T u v irtu te an im i, corp o ris e t vi
10 A ugustos sequeris, n u lla C a to n is
te v in cit gravitas, solus h ab eris
ex m u n d i dom inis rite superstes.
Q u is ia m fro n d ife ra te m p o ra la u ro
m iles te relig at dignius u sq u am ?
15 Si C a rth a g in is h ic v icto r adesset
consul sp o n te tib i c e d e re t ipse.
T a rp e ia e solitae c e rn e re ru p es
victrices aquilas, p ro tin u s o m n i
p u lsa m aestitia, C aesaris a c ta
20 g a u d e n t p raesid e te posse n ovari.
G allos n a m q u e duces colla ligatos
a n tiq u o gravibus m o re catenis,
n ec vidisse iu v at, n i v id e a n t n u n c
hos a te re p rim i M a rte recenti.
25 P aulos et F abios C o rn elio sq u e
G racch o s, Fabricios, R o m a L ucullos,
te viso m e m o ra t, h isque decen ti,
q u e m v irtu te p a re m m o n s tra t et arm is.

* Ed. PL 147, 1256. EI poem a consta de versos endecaslabos, cuyo


esquema es: - - - - - - u u - u.
1 El poeta haba acudido a Constantinopla en com paa del prncipe
Gisulfo, quien tena el encargo de firm ar un pacto con la capital del m undo
oriental del antiguo Im perio rom ano. La coalicin ira dirigida a expulsar a
los invasores norm andos. Alfano ve en Gisulfo al ltimo descendiente de la
grandeza rom ana, capaz de renovar las gestas de Csar, vencedor sobre los
galos, cuyo papel estaran desem peando ahora los norm andos.
Alfano de Salerno 191

26. M e jo r qu e la n o b le za u rb a n a

(A G isulfo, p rn c ip e de Salerno)

M e jo r q u e la n o b le z a u rb a n a
n a d a h ay, cie rta m e n te. Es ella sola q u ie n a p ru e b a
los actos d esp ren d id o s, y q u ie n d e sd e a
cu a n to la lig ereza ejecuta, oh excelso prncipe!
5 C u a n to de ju sto posee el orb e,
to d o ello realizlo la ju stic ia de R o m a ,
que el S e n a d o d e cre t c o n ley estable
m a n te n e r ta n to en p a z co m o en la g u erra.
P o r el v a lo r de tu n im o y la fu e rz a de tu cu erp o
10 seguid o r eres de A ugustos. E n n a d a te so b rep u ja
la g ra v e d a d de C a t n . C o n ra z n eres ten id o
cual superviviente n ico de los seores del m u n d o .
Q u g u e rre ro m s d ig n a m e n te q u e t c e ir p o d ra
sus sienes co n ra m a s de laurel?
15 Si a q u se hallase de C a rta g o el cnsul ven cedor,
te ced e ra e s p o n t n e a m e n te el puesto.
L as ro cas de T a rp e y a , a c o stu m b ra d a s a o b servar
las guilas victoriosas, dejando p o r com pleto la tristeza,
se a le g ra r n de q u e las gestas de C sa r
20 b ajo tu g u a re n o v a rse p u t'd a n .
H a b e r visto a los caudillos galos con los cuellos atados
con p esad as c ad en as, a la m a n e ra an tig u a,
es algo q u e n o le satisface, si n o los ve de nuevo
ap lastad o s p o r ti e n la re c ie n te g u erra.
25 Los P aulos, los F abios, los C ornelis,
los G raco s, los F abricios, los L culos,
los recu erd a R o m a al verte, y digno de ellos considera
a q u ie n e n a rm a s y en v a lo r igual a ellos se m uestra.
192 Siglos X - X l

H a e c m u c ro n e tu o fran g ere P y rrh i


30 ia m festin at opes, H a n n ib a lisq u e
fo rtu n a s veteres a tq u e furo res,
u t strin g at solitis legibus o rb em .

27. Q u an ta g lo ria p u b lic a m *

Q u a n ta g lo ria p u b lic a m
re m tu e n tib u s in d ita
saepe ia m fuerit, tu a m ,
H ild e b ra n d e , scientiam
5 n ec la te re p u tav im u s
N ec p u ta m u s. Id e n sacra
e t L a tin a re fe rt via,
illud et C ap ito lii
c u lm e n ex im iu m , th ro n u s
10 pollens im p erii, docet.
S ed q u id istius a rd u i
te lab o ris et invidae
fraudis a u t p ig et a u t p u d et?
id bonis eten im viris
15 peste p lu s su b ita n o cet.
V iru s invidiae latens
reb u s in m iseris su am
p o n it in v aletu d in em ,
h isque, n o n aliis, n ecem
20 et p e ric u la conferet.
Sic u t invid earis, et
n o n u t invideas, d ecet
te p eritia, q u e m p ro b i

* Ed. de F. J . E. R a by , A history o f secular poetry in the middle ages, 1, p. 381.


L a oda est dedicada al archidicono H ildebrando. Los versos son gliconios,
cuyo esquem a es - u - u u - o j .
Se h a podido inspirar p a ra el m etro en Boecio, De consolatione philosophiae
Alfano de Salerno 193

Esa R o m a, con tu espada, y a a q u e b ra n ta r se dispone


30 el p o d e ro de P irro ; y de A n b al
las an tig u as fo rtu n a s y furores,
p a r a q u e el m u n d o se a te n g a a trad icio n ales leyes.

27. C u an ta g lo ria s e h ubo co n ced ido

G u a n ta g loria se h u b o co n ced id o
a los v aledores de la p a tria
y a a m e n u d o , n o creim os,
H ild e b ra n d o , q u e tu ciencia
5 o cu ltarla p u d ie ra
ni a h o ra lo creem os. Eso m ism o q u e tu sacra
sap ien cia al p a r q u e la la tin a m anifiestan,
es lo m ism o q u e ta m b i n en se a
del C ap ito lio la c u m b re exim ia,
10 p u ja n te tro n o del Im p erio .
M as q u p u d o del tra b a jo ard u o
o del envidioso d esco n ten to
c o n tra ria rte o v erg e n z a p ro d u cirte?
B ien se sabe q u e al v a r n egregio
15 ' ta l lo d a a co n la m s sbita peste.
E l ocu lto virus de la envidia
en las circu n stan cias d esdichadas
b u sc a u n apoyo a su debilidad,
y es a sas, y n o a otras,
20 a q u e la m u e rte a c a rre a o el peligro.
As q u e, p a r a q u e seas envidiado,
y n o p a ra q u e envidies, la ciencia
te conv ien e a ti, a q u ie n de lo h o n ra d o
et b o n i facit unice
c o m p o te m m eriti sui.
O m n e iudicio tu o
ius favet, sine q u o m ih i
n e m o p ro p o siti m ei
vel favoris in ed iam
p re m iu m v e p o test d are.
C o rd is exim ius vigor,
v ita nobilis, o ptim as
res secuta, p r o b a n t q u id e m
iuris in g en iu m , m o d o
cuius artibus uteris.
E st q u ib u s c a p u t u rb iu m
R o m a , iu stio r et p ro p e
to tu s orbis, eos tim e t
saeva b a rb a rie s a d h u c ,
cla ra stem m ate regio.
H is et arch iap o sto li
fervido gladio P etri
fran g e ro b u r et im p etu s
illius, v etus u t iu g u m
usq u e sen tiat u ltim u m .
Q u a n ta vis anath em atis!
q u ic q u id et M a riu s prius
q u o d q u e Iulius e g e ra n t
m a x im a n ec m ilitum ,
voce tu m o d ic a facis.
R o m a q u id S cipionibus
ceterisque Q u iritib u s
d e b u it m ag e q u a m tibi,
cuius est studiis suae
n a c ta iu ra p o ten tiae?
Q u i p ro b e , q u o n ia m satis
m u lta c o n tu le ra n t b o n a
p a tria e , p e rh ib e n tu r et
p a c e p e rp e tu a frui
lucis et regionibus.
T e q u id e m , p o tio rib u s
p ra e d itu m m eritis, m a n e t
Alfano de Salerno 195

y de lo b u e n o ella h a c e n ic a m e n te
25 d u e o de su p ro p io m rito .
M e rc e d a to d o tu criterio
la ju stic ia ap ro v ech a. Sin l a m
de m i asp iraci n o del favor
n a d ie ay u n o d e ja rm e p u e d e
30 o c o n ced erm e el p rem io .
D e tu c o ra z n el v ig o r excelso
y tu n o b le vida, de las m s elevadas
em p resas seguidora, d e m u e stra n c ie rta m e n te
tu p ro fu n d a sap ien cia de las leyes,
35 cuyos recursos h o y d a t practicas.
A quien es p o r c a b e z a de to d a s las ciudades
a R o m a tie n e n n o slo la m s ju sta , sino casi
co m p e n d io de la tierra , a sos los tem e
la cru el b a rb a rie to d av a,
40 pu es es aq u lla ilustre p as p o r su prosapia.
C o n recursos tales y co n la e sp a d a a rd ie n te
d e P ed ro , de los apstoles cab eza,
su fu erza y sus m p etu s ab ate,
p a r a q u e ex p erim en te
45 h a s ta el final el viejo yugo.
/C u n g ra n d e es el vigor del anatem a!
A quello q u e p rim e ro M a rio
y luego J u lio h icieran
co n m o rta n d a d in m e n sa de soldados,
50 c o n tu voz m o d e ra d a t lo logras.
Q u fue lo q u e a los E scipiones
y a los d em s Q u irites
R o m a debiles m s q u e a ti,
gracias a cuyos desvelos se fra g u a ro n
55 las leyes q u e c im e n ta n su poder?
A qullos, p o r h a b e r p ro p o rc io n a d o
beneficios a b u n d a n te s a la p a tria ,
h a n lo g rad o , co n raz n ,
g o zar ta m b i n de p az e te rn a
60 y de las regiones de la luz.
E n v e rd a d q u e a ti, q u e ests d o ta d o
de las m ejo res p re n d a s, a g u a rd n d o te est
196 Siglos X - X I

gloriosa p e re n n ite r
vita, civibus u t tuis
65 com p av eris apostolis.

28. T ran sm u n du vn m e tr ic a lau de*

T ra n s m u n d u m m e tric a lau d e, sorores *,


d ig n u m , dulce m elos fingere d o ctae,
u t vos voce q u id e m vultis acu ta ,
vel P h o e b i c ith a ra dicite dulci.
5 H ic A ristotelis philosophiae,
versu tas hereses a tq u e P latonis
fastus eloquii, m en se p e r a n n u m
u n o p a e n e studens, a rte refu tat.
Q u a n o n A ttica d a t vincere n o rm a ,
10 sed T e t i n a 2 palus, n o x ia se m p e r
crudis cardiacis utericisq u e
et splenis vitio vindice passis,
D e rid e t stu d iu m saepe d ecen n e,
et q u a n d o libet, h o c m o n te relicto,
15 laetu s te n d it eo te m p o re veris
cau sa ta m citius m u lta sciendi.
F e rtu r c o rd e ten u s sic hom ilas
q u a d ra g in ta legens scire, sed illic;
n a m p o st to to red itu s, m u n e ris huiu s
20 expers p ro rsu s adest, u tp o te p rid e m .
V ersus ta m b e n e scit V irgilianos
discens a p u e ro , q u a m b e n e n o v it

* Ed. de F. J . E. R aby , A history o f secular p oety in the middle ages, vol. 1,


p .382-83. Es una oda dedicada a su amigo, el joven T ransm undo, al que
censura por acudir a la abada de C asauria para iniciarse en el aprendizaje
de la ciencia profana, abandonando por ello la vida de su m onasterio
benedictino. Poem a en versos endecaslabos, cuyo esquema es:
-- - - - - - UU - u
1 Las Musas.
2 Tetina: Chieti. Provincia italiana, en los Abruzzos y Molise, su capital
se llama tam bin Chieti. D e suelo montaoso, est regada por los ros
Pescara y Ariglo. Su nom bre antiguo era Theate Marrucinorum.
Alfano de Salemo 197

u n a v id a e te rn a m e n te ven tu ro sa;
y p a r a tus co m p atrio tas
65 sers e q u ip a ra d o a los apstoles.

28. D igno d e en c o m io p o tic o

D ig n o de e n co m io p o tico , a T ra n sm u n d o ,
h e rm a n a s d o ctas, co m p o n e d le u n d u lce can to ;
y, com o q u e r is vosotras, co n voz a g u d a en to n ad lo
o con la c ta ra del dulce Febo.
5 El, de la filosofa d e A ristteles
las hb iles d o ctrin as, y de P lat n
la v a c u id a d d e las p a la b ra s, tras e stu d ia r ap en as
u n m es e n to d o el a o , c o n a rte las refuta.
P ero c u a n d o la cien cia tic a n o p e rm ite im p o nerse,
10 sino la la g u n a de C h ie ti (d aosa siem pre
a los estm agos delicados y a los v ientres
y a los b azo s q u e sufren e n fe rm e d a d v engadora),
se b u rla de u n estudio q u e d u ra diez aos a m e n u d o ,
y, c u a n d o le a p etece, a b a n d o n a n d o este m o n te ,
15 ' alegre, al lleg ar la p rim a v e ra , all d irige sus pasos
p a r a a p re n d e r ta n r p id a m e n te m u c h a s cosas.
Se dice qu e, slo de m e m o ria , a p en as co n leerlas,
se sabe c u a re n ta hom ilas, p e ro all.
M as despus de tantas veces reto rn ar, de esa ganancia
20 se p re s e n ta to ta lm e n te desprovisto, co m o antes.
Se sabe ta n b ie n los versos virgilianos,
ap re n d id o s desd e n i o , c u a n to b ie n conoce
198 Siglos X - X l

qu o s ira ta libros igne Sibylla


com bussit, q u o d eos re n u it e m p to r 3.
25 T ales g ram m atico s m ittit A te m u s 4;
h ic oblivio sic iu n c ta p ero si
m oris p h ilo so p h o s p ra e b e t inertes:
felices, q u ib u s h a e c co g n ita n o n est!
Si, T ra n s m u n d e , m ih i credis am ice,
30 his u ti studiis desine ta n d e m ,
fac cures m o n a c h i scire pro fessu m ,
u t v ere sapiens esse puteris.

3 Alude a la narracin de Aulo Gelio [Moches Aticas 1,19,1), que cuenta


cmo u n a vieja se present ante T arquino el Soberbio y se ofreci a venderle
nueve libros que, segn ella, contenan orculos divinos. El precio que exiga
era tan elevado, que el rey se ech a rer. Entonces la vieja arroj al fuego
tres de los libros, y propuso venderle los seis restantes p o r el mismo precio
anterior. La M a rid ad del rey se acrecienta, y la vieja prende fuego a otros
tres libros, al tiem po que sigue m anteniendo el m ismo precio p a ra la venta
de los tres restantes. Ante tal insistencia, T arquino se qued pensativo y
acab por comprarlos. Serian los Libros Sibilinos, que tan destacado papel
tendran luego en la religin rom ana.
4 Atemus (Casauria): Pescara.
Alfano de Salerno 199

los libros q u e la a ira d a S ibila a rro j al fuego


p o rq u e su c o m p ra d o r se neg a adquirirlos.
25 C a sa u ria en v a tales gram ticos.
As, ese olvido co n ju n to de la odio sa
co stu m b re p ro p o rc io n a filsofos estriles.
Felices quien es ig n o ra n tales cosas!
Si confias e n m , T ra n sm u n d o , am igo,
30 d eja al fin de d ed icarte a estudios sem ejantes.
O c p a te e n a p re n d e r la p ro fesi n del m o n je,
p a r a q u e seas, en v e rd a d , c o n sid erad o sabio.
WI DO DE I V R E A

Sabemos muy poco de este curioso personaje, cuyo nombre aparece en


un salterio latino, regalado por el obispo Warmundo a la iglesia de Ivrea,
como autor de versos amatorios en elegiacos leoninos. Wido fu e miembro
del captulo catedralicio, en tomo al 1 0 7 5 /8 0 . No debe extraamos de
que aparezca un clrigo italiano como autor de poemas de este tipo, es
decir, poemas amorosos, si tenemos en cuenta que los clrigos a menudo
vivan pblicamente con sus esposas o con sus concubinas, y donde la
influencia de la educacin seglar era muy fuerte. Pedro Damiano, el gran
reformador, se habra escandalizado sin duda de encontrar estos poemas
en un salterio, pero los amigos de Wido se admiraran simplemente y lo
consideraran como una hermosa manifestacin de un hombre culto que
pudo componer tales versos.
Wido nos ofrece un ejemplo de pastorela y de ese otro gnero
practicado por los poetas clsicos, esto es, la descripcin de la belleza
femenina, que es muy del gusto italiano. E n el poema descubrimos un
trasfondo de reminiscencias clsicas, pero, al margen de sus recursos
tradicionales, el poema est concebido como entonces se consideraba el
estilo moderno. Una prueba de esto son las rimas leoninas, y los motivos
pastoriles y erticos que entonces estaban apareciendo en la literatura. La
aplicacin de la rima a los dsticos elegiacos, un artificio no del todo feliz,
no puede privamos del encanto de esta interesante poesade amor.
202 Siglos X - X l

29. S iste, p u e lla , g ra d u m *

Siste, p u ella, g ra d u m p e r a m o e n u m p o stu lo P a d u m


et p e r a q u a s alias ta m cito n e salias.
Siste, p u ella, p re c o r p e r te rra m , q u aeso , p e r eq u o r;
si loqueris soli, nil p a tie re doli.
5 V estitus, cultus, p u lc h e r su p er o m n ia vultus
te generis clari c o m p ro b a t ore p ari.
E x stellis frontis p ares g e rm a n a P h a e to n tis ',
lu n o tib i cedit, de lo v e q u a n d o redit.
D ic, dic p ru d e n te s q u i te g e n u e re p a re n te s
10 et generis ritu m dic p a tria e q u e situm .
N o n stu p efacta p a ru m re p u ta n s n im is istu d a m a ru m
sic tim e t ipsa loqui sicut ab igne coqui.
S previt, v itavit, c a p u t in c lin a n d o negavit,
vix v o cem ru p it q u a m re tin e re cupit.
15 Si de p ro le voles, d e c o ra t m e re g ia proles;
nobilis est m a te r, nobilis ipse p a te r.
Si p ro av o s q u aeris, dis v im fecisse videris,
san g u in e de q u o ru m m e sapit o m n e fo ru m .
N e su p e r h o c e rra , g e n u it m e T ro ic a te rra ,
20 te rra d ic a ta deo n o ta p a re n te m eo.
S ed fugiens q u e m d a m c u p ie n te m figere m e n d a m
h u n c circa fluvium floris am o studium ....
L ucifer 2 u t stellis, sic es p ra e la ta puellis;
in praelativis est tu a fo rm a nivis.
25 C o n sta t et est claru m : su p eras g enus o m n e ro sa ru m

* Ed. de F. J. E. R aby , o.e., vol.l, 383. Dsticos elegiacos, con rim a


leonina bien evidente. Ofrecemos slo un fragm ento del extenso poem a que
n arra el encuentro entre el poeta y una doncella.
1 El Sol.
2 Lucifer, esto es, Venus, la estrella vespertina y m atutina.
Wido de Ivrea 203

29. D ete n e l p a s o , m u ch a ch a
D etn el p aso, m u c h a c h a , cab e el a m e n o Po, te lo
[suplico,
y n o saltes ta n veloz p o r o tras aguas.
D e te n te , m u c h a c h a , p o r la tie rra te lo p id o y p o r el
[m ar te lo ruego:
si al solitario le hab las, n o sufrirs dolo alguno.
5 V estid o , p o rte , ro stro h e rm o so cu al n in g u n o
in d ic a n p o r igual q u e t p ro c e d e s de esclarecido li
n a je .
P o r las estrellas de tu sem b lan te h e rm a n a de F a e t n
[pareces;
te cede J u n o el p a so c u a n d o del lad o de J p ite r re
to rn a .
D im e, d i q u inteligentes p a d re s te en g e n d ra ro n ;
10 dim e ta m b i n la alcu rn ia de tu estirpe y el lugar de
[tu p atria .
E x tra a d a n o p o co , co n sid e ra n d o esto b a sta n te d e sa
b r id o ,
te m e ta n to el h a b la r co m o el ser a b ra sa d a p o r el
[fuego.
M e d esd e , evitm e e, in c lin a n d o la cab eza, negse
[a co n testar;
m as a la p o stre d eja o r la voz q u e re te n e r desea.
15 Si p o r m i estirpe p re g u n ta s, estirpe reg ia es la q u e
[m e o rn a :
n o b le es m i m a d re ; m i p a d re , ta m b i n noble.
Si in q u ieres p o r m is ancestros, v io le n ta r p a reces a los
[dioses,
de cuya sangre el m u n d o to d o co n o ce q u e p ro cedo.
P a ra q u e e n ello n o y erres, la tie rra tro y a n a m e e n g e n
d r ,
20 tierra , sabido es, d e d ic a d a a u n dios p a rie n te mo."
P e ro h u y e n d o de alguien q u e a n sia b a m an cillarm e,
cab e este ro m e en treg o al cu id a d o de las flores....
G om o V e n u s a v e n ta ja a las estrellas, as t a las m u
chachas;
tu belleza de n ieve o c u p a lugares destacados.
25 Es ev id en te y p a lm a rio : a to d a clase de rosas so brepu-
Qas;
204 Siglos X - X I

sit iu d ex aeq u u s, tu geris o m n e decus.


D u m flavos h u m e ris crines sparsisse videris
et p ro velle iacis, m e sine m e n te facis.
C e rn i q u a n d o sinis fro n te m relig am in e crinis,
30 h a e c etiam cre b ra s luce fugat tenebras.
S u n t oculi digni gem in i ceu lu m in a signi;
n u lla supercilio p a rs d a tu r in vicio.
D o n a re fe rre g en ae n o stra e n e q u it usus aven ae;
lin g u a n e q u it v a tu m scribat u t o m n e d a tu m .
35 A d solis m o re m facies tu a n a c ta colorem ;
h a n c quo tien s v id eam , cogit u t astu p eam .
C u m species oris rosei d a tu r esse coloris,
n i d a tu r 3 os ori, tu n c d a tu r esse m o ri,
C u m g ula c a n d e sc a t su p er h a n c q u e m o n ile ru b escat,
40 h a e c ego d u m video, d u lciter invideo.

3 EI texto latino juega con la reiteracin y diferente significado de datur,


lo que es difcil de m antener en la versin castellana. Literalm ente sera:
dado que se permite que la apariencia de tu boca sea de color rosado, si no
se permite unir boca con boca, entonces se permite que me muera.
Wido de hrea 205

y si el ju e z se m u e stra ju sto , to d a la gloria te llevas.


C u a n d o ap areces co n los rubios cabellos esparcidos
[por los h o m b ro s
e indo len te te recuestas, m e a rre b a tas los sentidos.
H e visto c u a n d o liberas la fren te del lazo de tus tren -
izas:
30 ta m b i n ella, co n su brillo, disipa las tinieblas m s
[espesas.
T u s ojos son herm o so s, cu al resp lan d o res de u n astro,
y n o h a y en tus cejas p a rte alg u n a que m uestre algn
[defecto.
Incap az resulta el caram illo de hacerse eco de tu bello
[rostro;
in cap az la len g u a del p o e ta de c a n ta r tus cualidades
[todas.
35 A sem ejan za del sol, tu ro stro el co lo r en cu en tra;
y cu an tas veces lo veo, m e h ace q u e d a r aso m b rad o .
Pues q u e de tu b o c a la a p a rie n c ia es de ro sad o color,
si tus labios a los m os n o se u n e n , a la m u erte m e
[entregan;
pu es q u e tu cuello de a lb u ra resp lan d ece y sobre l u n
[collar b erm ejea,
40 c a d a vez q u e lo veo, dulce envidia experim ento.
RADULFO O R A U L D E LA T O U R T E

Ral o Radulfo de La Tourte (n. hacia el 1063, en Gien) era un


monje de Fleuiy, que escribi unos pocos poemas de ocasin, que muestran
en su autor un cuidadoso estudio y conocimiento de Horacio, Virgilio y
Ovidio. Su obra se reduce a Epstolas poticas que van dirigidas, en
su mayor parte, a personajes desconocidos y ficticios. R al fiue maestro en
la escuela monstica y estaba encargado de la enseanza de la versifica
cin. Escribi largos poemas sobre la vida, el martirio y la traslacin de
san Mauro, y sobre los milagros de san Benito, pero antes haba empezado
el programa corriente de los poetas jvenes, comenzando con composiciones
profanas antes de proceder a temas serios.
Nos encontramos en el mismo mundo literario de Marbodo de Rennes
y de Hildeberto de Lavardin. R al mantiene correspondencia epistolar en
verso con hombres que son poetas religiosos, divinos. Las alusiones a los
poetas clsicos, en especial a Virgilio, que encontramos ms de una vez
en nuestro autor, son un tpico entre los poetas de los siglos X -X I. A veces
sus poemas nos transportan a una atmsfera de versos groseros e indecentes,
y esto lo mismo en las escuelas monsticas que en las escuelas de la
catedral.
La lectura de los poemas de R al nos permite considerarlo como uno
de los mejores poetas del siglo X I. Participa del humanismo que se
complaca en las escenas de cada da y en los acontecimientos cotidianos,
que nuestro autor sabe pintar con una gran frescura y naturalidad, pues
no est acostumbrado a vivir en los avatares del gran mundo y de la alta
sociedad.
208 Siglos X - X I

30. V ersibu s h ero ic is *

V ersibus h eroicis si c a rm e n scrib ere gliscis,


seu m avis elegis, m u n e ra n em o dabit;
nu lla fe re t iam b u s tibi p ra e m ia , n u lla tro ch eu s,
h ircu s 1 n ec tragicis iam d a tu r ipse m etris;
5 aspis u t obclu d it, q u a m M a r s u s 2 p raecin it, aures,
au res c la u d it et is q u i d are q u id p o terit.
Sin m in u s u rb a n i sc u rra e co n su e ta sequaris,
q u i n o n d electat sed te n e t a tq u e gravat,
si q u a e p ro tu le ris m in u s esse d e c e n tia sentis,
10 a u d ia t u t vulgus voce p etes tre m u la ,
nec ta m e n a d te n d e t re c ita n te m , n i feriato
p e c to re n u lla iecu r 3 e x te ra c u ra p re m a t.
E x im iu m v a te m si nasci forte M a ro n e m
h o c aevo d e d e ra t p ro sp e ra stella V enus,
15 eius io c u n d o si convenisse 4 in astro
to ta favens genesis, c u m Iove M ercu riu s,
ipse suis ad sit co m itatu s si M a ro M usis,
p allid a ieiunis faucibus o ra gerat,
n ec solum m a c ra q u a scrib at eg eb it aluta,
20 c aeru la vix m a n d e t cu i ru d e c a rm e n erit.
S crib ere m unificis im pulsos esse p a tro n is
c o n te n d u n t vates, de q u ib u s u n u s is est
M a n tu a de laetis q u e m R o m a m m ise ra t agris,
reg ia q u e m re c ip it cu ria ru re satum ,

* Ed. de M . B. O g l e y D. M. S c h u l l ia n , Rodolfi Tortarii Carmina (Rom a


1933), 252. Recogemos aqu una de esas Epstolas poticas dirigida a personajes
supuestos o, al menos, desconocidos. Est escrita en dsticos elegiacos, con
algunos intentos de rim a leonina, no lograda del todo: versos .1; 4; 6; 8; 13;
19; etc.
1 T al era el prem io de los certm enes trgicos, segn H o r a c io , Ars 220.
2 Domicio M arso, a quien O v id io [Pont. 4,16,5) y M a r c ia l (2,71,3) citan
como poeta de tiempos de Augusto. Perteneciente al crculo de M sala, fue
considerado poeta pico (autor de una Amazonida), epigram tico (sus epigra
mas, recogidos bajo el ttulo genrico de Cicuta, parece que sirvieron de
modelo a Marcial), elegiaco (dedic elegas a un tal Melenis) y autor tam bin
de nueve libros de fbulas y de un tratado De urbanitate. Cf. H . B a r d o n , La
littrature latine inconnue, vol.II (Paris 1956), p.52ss.
3 Cf. J uvenal, 1, 45; 6, 647; P ersio , 5, 129.
4 Conjuncin de astros, naturalm ente.
Radulfo o Ral de La Tourte 209

30. Si u n p o e m a a n sia s c o m p o n e r
Si u n p o e m a ansias c o m p o n e r en versos picos
o prefieres u sa r los elegiacos, n a d ie se te m o stra r
[agradecido;
n in g u n a re c o m p en sa te re p o rta r el y am b o , com o tam -
[poco el tro q u e o ,
ni el m a c h o cab ro ser la re c o m p e n sa de tus tr g i
c o s m etros.
5 Igual q u e el spid al q u e e n c a n ta b a M arso c e rra b a sus
[odos,
as ta m b i n sus odos c ierra el q u e p o d ra d a r algo;
a m en o s q u e te am o ld es a los usos del p e tim e tre u r b a
jo
qu e n o deleita, m as posee y goza de influencias,
a u n q u e c u e n ta te des de ser p o c o deco ro so lo que
[ofreces,
10 si b ie n la g en te escu ch a q u e co n tr m u la voz ests
[pidiendo,
a p e sa r de q u e n o a tie n d a al q u e recita, de n o ser
[p o rq u e, festivo el p e ch o ,
alg u n a e x tra a p re o c u p a c i n el h g ad o le o p rim a.
Si V en u s, estrella favorable, p e rm itie ra tal vez q u e en
[nuestros das
naciese u n v ate exim io, M a r n quiz;
15 si en su g ra ta co n ju n c i n se co n v in iera
u n n a c im ie n to p r sp e ro en to d o (M ercu rio que con
[J p iter coincide);
y si a c o m p a a d o de sus M usas el p ro p io M a r n se
[p resen tara,
m o stra ra su ro stro d e m a c ra d o a cau sa del ayuno;
no slo a n d a ra n ecesitad o de seca piel sobre la que
[escribir,
20 sino q u e ap en as te n d ra u n a tablilla a la q u e confiar
[un r stico p o e m a.
A escribir estim ulados p o r m ecen as fabulosos
se a fa n a n los p oetas, u n o de los cuales es aquel
a q u ie n M a n tu a envi a R o m a desde sus frtiles cam -
[pos>
y al q u e la c u ria reg ia acogi, a u n q u e de rstica
[cuna.
210 Siglos X - X I

25 factus et iste viris carissim us est generosis


et M ae c e n a ti, Pollio n ecn e tibi;
C a e sa r agros et opes et clari c u lm e n h o n o ris,
p a r fo ret illustri cuilibet ut, trib u it.
Q u id Flaccus lib ertin o 5 gen ito re creatus:
30 n u m rus irrig u u m B andusio 6 m eru it?

5 H o r a c io , Serm. 1, 6 , 62ss.
6 La fons Bandusia, motivo de la O d a (3,13) de Horacio.
Radulfo o Ral de La Tourte 211

25 E n tra a b le lleg a ser p a r a generosos varones.


A caso n o lo fue p a ra M ecen as y p a ra ti, Polin?
O to rg le el C sa r cam pos, riq u e z a y la cim a del h o n o r
[m s distinguido,
p a ra que fuera sem ejante a cualquier p ersona ilustre.
Im p o rta acaso q u e F laco tuviese p o r p a d re a u n ple-
[beyo?
30 N o m ereci acaso el ca m p o reg ad o p o r el B andu-
[sio?
C ARMI NA C A N T A B R I G E N S I A

E n la introduccin hemos expuesto los detalles de la coleccin conocida


con el nombre de C arm in a C antabrigensia. E n ella se nos han
conservado poemas de autores, annimos en su mayor parte, que han
empleado por lo general la form a de secuencia, tanto para sus temas
religiosos como para otros de contenido profano. Tal como se nos ha
conservado, el famoso cdice G g 5, 35, llamado C por Strecker no
tiene ningn poema acerca de Goliat, aunque se puede suponer con toda
probabilidad que los tuvo en su origen, y se perdieron del manuscrito. No
es f cil saber dnde se llev a cabo la coleccin o antologa. K. Strecker
se inclina a pensar en algn eclesistico como destinatario de la mism,
un hombre de gran cultura y buen catlico, uno de los muchos que
abundaban en aquellos tiempos. No se puede pensar en algn seglar
alemn que se interesara en estas cosas. Esencialmente es un libro de
cantos, y a que incluso los poemas tomados de los autores clsicos se
adaptan perfectamente para ser cantados. En algunos casos se aprecia que
el autor de algunos poemas posee cualidades admirables para la form a
secuencial, en un tiempo en que dicha form a muestra una estructura
rtmica sin muchas mezclas de rima.
Ofrecemos algunos ejemplos tomados de los C arm in a C a n tab ri
gensia.
214 Siglos X - X I

31. O a d m ir a b ile Veneris id o lu m *

O ad m ira b ile V en eris ido lu m ,


cuius m a te ria e n ih il est frivolum ;
arch o s te p ro te g a t, q u i stellas et p o lu m
fecit, e t m a ria c o n d id it et solum .
5 Furis, in g en io n o n sentias dolum :
C lo th o 1 te diligat, q u ae b a iu la t colum .
S alu to p u e ru m n o n p e r h y p o th esim ,
sed firm o p e c to re d e p re c o r L ach esim ,
so ro re m A tro p o s, n e c u re t h aeresim .
10 N e p tu n u m co m ite m h a b e a s e t T h e tim
cu m vectus fueris p e r fluvium A th esim 2.
Q u o fugis, a m a b o , c u m te dilexerim ?
m iser q u id faciam , c u m te n o n viderim ?
D u r a m ateries ex m atris ossibus
15 creavit h o m in es iactis lap id ib u s 3:
ex q u ib u s u n u s est iste p u e ru lu s,

* El poem a aparece, con notacin musical, entre los Carmina Cantabrigen-


sia, en la edicin de K . Strecker (Berlin 1926), 48, 105. Al igual que el
conocido O Roma nobilis, el poem a que publicamos fue compuesto en V erona,
probablem ente por el mismo autor, a finales del siglo IX o principios del x.
C ada verso es tetrm etro dactilico acentual, con u n a pausa tras el segundo
pie. Es decir, se trata de versos de 12 slabas, con dos hemistiquios: 6 pp + 6
pp o 6 p, como en los cuatro ltimos versos de la prim era estrofa. C ada
estrofa es m onorrim a. La estrofa 2.a tiene un verso de ms. El poem a es un
paidikon de inspiracin antigua: es el adis de un m aestro de gram tica a su
discpulo predilecto.
1 El poeta alude a las tres parcas. La prim era, Atropos, hilaba el hilo
del que penda la curacin de la vida del hom bre. L a segunda, Cloto, lo
enrollaba y torca con su rueca. La ltima, Lquesis, o cortaba cuando la
existencia hum ana llegaba a su fin.
2 La lectura original, Tesim o Thesim, lue corregida por N iebuhr por
Athesim, correccin que se considera acertada. Siendo as, la m encin del
Athesis el ro Adige corroborara la opinin de que el poem a procede de
Verona.
3 Alusin a la leyenda de Deucalin y Pirra. Zeus, irritado contra la
degenerada raza hum ana, decide exterm inarla m ediante un diluvio, del que
slo se salvaron D eucalin y Pirra gracias a flotar en un gran cofre que les
sirvi de arca. Al retirarse las aguas, desem barcan en Tesalia. Zeus atiende
entonces al deseo de D eucalin de tener compaeros, y ordena que l y su
esposa Pirra arrojen por encim a de sus hom bros los huesos de sus madres,
es decir, piedras, pues no otra cosa son los huesos de la T ierra, la M adre
Universal. As lo hacen: de las piedras arrojadas p o r Deucalin nacieron
hombres; de las de Pirra, mujeres.
Carmina Cantabgensia 215

31. Oh d e Venus la a d m ira b le im a gen !

O h de V e n u s la a d m ira b le im ag en ,
n a d a de cu y a m a te ria frvolo resulta!
P ro t ja te el A rq u ite c to q u e estrellas y cielo
hizo, el q u e cre los m a re s y la tie rra .
5 Q u e n o sufras el en g a o p o r in g en io del lad r n ,
y q u e C lo to te a m e , q u e es la q u e p o rta la rueca.
S alu d o al m u c h a c h u e lo , y n o de fo rm a fingida:
de to d o c o ra z n suplico a L quesis,
de A tro p o s h e rm a n a , q u e cuide n o p e rd e rlo .
10 P o r c o m p a e ro s ten g as a N e p tu n o y a T etis,
c u a n d o seas tra n s p o rta d o p o r el ro A dige.
A d n d e m a rc h a s, p o r favor, a p e sa r de q u e te am o?
Q u h a r , triste de m , c u a n d o y a n o p u e d a verte?
U n a d u ra m a te ria , p ro c e d e n te d e los huesos d e la
[m adre,
15 cre a los h o m b re s al ser las p ie d ra s arro jad as.
U n a de ellas es este m u c h a c h ito ,
216 Siglos X - X I

q u i lacrim ab iles n o n c u ra t gem itus.


C u m tristis fuero, g a u d eb it aem ulus:
u t cerv a ru g io 4, c u m fugit hinnulus.

32. A u rea p e r s o n e t lira *

A u re a p e rso n e t lira cla ra m o d u la m in a ,


sim plex c h o rd a sit ex ten sa voce q u in d e n a ria ,
p rim u m so n u m m ese r e d d a t lege ypodorica!
P hilom elae 1 d em u s lau d es in voce org anica,
5 dulce m elos d ec a n ta n tes, sicut d o cet m usica,
sine cuius a rte v e ra n u lla v a le n t cantica.
C u m telluris v ere n o v o p ro d u c u n tu r g e rm in a
n e m o ro sa c ircu m circa fro n d e sc u n t et b ra c h ia ,
flag rat o d o r q u a m suavis flo rid a p e r g ram in a,
10 H ilarescit p h ilo m e la dulcis vocis conscia
e t ex ten d en s m o d u la n d o guttu ris sp iram in a
re d d it voces a d aestivi tem p o ris indicia.
In sta t n o cti e t diei voce sub dulcisona,
soporatis d a n s q u ie te m can tu s p e r d iscrim in a
15 n ec n o n p u lc h ra v iato ri laboris solatia.
V ocis eius p u lc h ritu d o , clario r q u a m cith ara,
vincit o m nes c a n tita n d o v o lu c ru m catervulas,
im p len s silvas a tq u e c u n c ta m o d u lis arbustula.
V o lita n d o scan d it alta a rb o ru m cacu m in a,
20 gloriosa v alde fa c ta veris p ro laetitia.

4 El original latino emplea el verbo rugire, lit. rugir. Este verbo suele
aplicarse habitualm ente al len y circunstancialm ente al asno (A m ia n o M ar
c el in o , 27,3,1). Lo encontram os, igualm ente, relacionado con el ciervo y as
es glosado en la E dad M edia, cervi rugiunt, cervos rugire, en Gloss. I, 91-93. Es
una alusin a Prov 5,19.
* Ed. de K . S tr e c k er (Berln 1926), 26. Versos de 15 slabas, con dos
hemistiquios d e 8 y 7 : 8 p + 7 pp, con nica rim a final en -a, reforzada a
Veces por -ia o por -ua.
1 Cf. F. J . E. R aby , Philomela praevia temporis amoeni, en Mlanges
de Ghellinck (Gembloux 1951), vol.II, p.438.
Carmina Cantabrigensia 217

que p re o c u p a c i n n o siente p o r m is llorosos gem idos.


M i rival se a le g ra r de q u e yo m e sienta triste:
cual cierva b ra m o , c u a n d o h uye el cervatillo.

32. L a d o ra d a lira en ton e

La d o ra d a lira en to n e difanas m o dulaciones;


c a d a c u e rd a sea p u lsa d a a sus q u in c e registros aten -
[diendo;
la n o ta m e d ia d el to n o p rin c ip a l al h ip o d rico
[modo!
A l ru ise o r elevem os alab an zas co n voces arm o n io -
[sas,
5 c a n ta n d o dulces to n a d a s com o la m sica ensea,
sin cuyo au tn tico arte de v alo r carece el canto.
C u an d o de la tierra al llegar; la p rim av eralas hierbas
[d esp u n tan
y en los b o sques circu n d an tes re to a n ta m b i n las
[ram as,
u n olor m u y suave se d esp ren d e de las p la n ta s flore
c id a s .
10 Se aleg ra el ru ise o r, de su dulce voz consciente,
y a larg an d o , m ien tras can ta , los cond u cto s de su
[cuello,
la n za trin o s al an u n cio d e la estacin estival.
N o ch e y d a se a fan a en su c a n to m elodioso,
facilitando el rep o so al som n o lien to con la v aried ad
[de su trin o ,
15 al p a r q u e h e rm o so solaz al fatigado viajero.
L a belleza de su voz, m s n e ta q u e la ctara,
c a n ta n d o su p era a todas las b a n d a d a s de las aves,
lle n an d o co n sus trinos los b o sques y arbolillos todos.
V o la n d o asciende a las altas cop as de los rboles,
20 lleno de g ra n entusiasm o p o r la alegra de la p rim a
v e ra ,
218 Siglos X - X I

ac festiva n atis gliscit sibilare carm in a.


F elix tem p u s, cui resu ltat talis consonantia!
u tin a m p e r d u o d e n a m en siu m c u rric u la
dulcis p h ilo m e la d a re t suae vocis organa!
25 O tu p a rv a , n u m q u a m cessa c a n e re , avicula!
tu a m d e c e t sy m p h o n ia m m o n o c h o rd i m usica,
q u a e tu as lau d es fre q u e n ta t voce diato n ica.
S onus tu o s vox n o n v alet im ita ri lirica,
q u ib u s n escit co n sen tire fistula clarisona,
30 m ira q u ia m o d u laris m e lo ru m trip u d ia.
N olo , nolo, u t quiescas tem p o ris a d otia,
sed u t laetos des co n cen tu s tu a volo ligula,
cuius la u d e m e m o re ris in re g u m p alatia.
C e d it aucep s a d fro n d o sa re so n a n s u m b ra c u la ,
35 c ed it cignus e t suavis ipsius m elo d a,
ced it tib i tim p a n is tr a 2 et so n o ra tibia.
Q u am v is e n im videaris c o rp o re p ra e m o d ic a ,
ta m e n te cu n cti au scu ltan t, n e m o d a t iu v am in a,
nisi solus re x coelestis, q u i g u b e rn a t om nia.
40 Ia m p ra e c la ra tib i satis d ed im u s obsequia,
q u a e in voce su n t io c u n d a et in verbis rith m ica,
a d scholares et a d lud o s digne co n g ru en tia.
T e m p u s adest, u t solvatur n o stra v o x h a rm o n ic a ,
n e fatig en t p le c tru m lin g u ae c a n tio n u m taedia,

2 Tympanista, tocador de tam bor frigio. A pu ley o , Seer. 14; tympanistria,


tocadora de tam bor frigio. A unque en el texto dice timpanistra es m s correcto
tympanista.
Carmina Cantabrigensia 219

y en h o n o r de sus p e q u e o s a u m e n ta sus cantos fes


tiv o s.
Feliz estacin, q u e escu ch a co n cierto sem ejante!
O jal q u e en el decurso de la d o c e n a d e m eses
el dulce ru ise o r c a n ta ra de su voz la m eloda!
25 N u n c a ceses de trin a r, oh t, p e q u e a avecilla!
A tu arm n ic o c a n to se a c o m o d a la m sica del m o -
[nocordo,
q u e re ite ra tus loores co n d iat n ico registro.
T u s trin o s es in c a p a z de im itarlos el sonido de la lira,
ni a ellos a co rd arse sabe la z a m p o a de d ifano so-
[nido,
30 p o rq u e lo q u e m odulas es u n a adm irable d a n z a de m e
lo d a s.
N o q u iero , no, q u e te entreg u es al descanso ni u n
[m o m ento.
Q u e en to n es dulces conciertos co n tu lengita, eso
[quiero:
p o r su gloria sers re c o rd a d o e n los palacios de los
[reyes.
T e ced e el p rim e r p u esto la avecilla q u e c a n ta a la
[so m b ra d el boscaje;
35 el cisne te lo cede, y su suave m eloda;
te lo cede el tim p an ista; y la flau ta sonora.
A u n q u e es cierto q u e p areces
m u y m e n u d ito de cu er-
[p ,
todos, en cam b io , te escu ch an , sin n ad ie p restarte
[ayuda,
sino slo el R e y del cielo, aq u el q u e to d o lo rige.
40 Y a te h em o s d irigido b a sta n te s elogios y loores,
q u e alegres re su lta n en el can to y rtm icos son en las
p alabras,
p a r a escolares y fiestas o p o rtu n o s cual conviene.
T ie m p o es de d a r reposo a la a rm n ic a voz nuestra:
q u e al p lectro de la le n g u a n o fatigue el ted io de las
[canciones,
220 Siglos X - X I

45 e t p ig rescat auris p ro m p ta fidium a d crusm ata.


T rin is D eu s in personis, u n u s in essentia,
nos con serv et e t g u b e rn e t sua sub clem en tia
et re g n a re nos c o n c e d a t cu m ipso in gloria. A m en.

33. A d v e rtite , o m n e s p o p u li*

la . A dvertite, lb . C o n sta n tie


om n es p o p u li, civis Suevulus
rid ic u lu m tra n s e q u o ra
et a u d ite, q u o m o d o g a z a m p o rta n s navibus
S u ev u m m u lier d o m i co n iu g em
et ipse illam lascivam n im is
d e fra u d a ret. re lin q u e b a t.

2a. V ix rem ig e 2b. N ec in te rim


triste secat m a re , d o m i v a c a t coniux;
ecce subito m im i a d e ra n t,
o rta tem p estate iuvenes secu n tu r,
fu rit pelagus, q u o s et im m e m o r
c e rta n t flam ina, viri exulis
to llu n tu r fluctus, ex cep it g au d ens
p o st m u lta q u e exulem atq u e n o cte p ro x im a
v a g u m litto re p re g n a n s filium
lo n g in q u o n o th u s 1 in iu stu m fu d it
ex p o n eb at. iusto die 2.

* Ed. de K. S tre ck er , p.41. Se trata de u n tem a popular y del acervo


folclrico. El autor h a tom ado para su poem a la veste litrgica de las
secuencias. La historia que nos cuenta el poem a est expuesta en una prosa
secuencial de finales del siglo x. C onsta de cinco estrofas y cinco antistrofas,
con una estrofa final. Las dos ltimas estrofas son idnticas en cuanto a la
form a, m ientras que las otras son de formas diferentes, aunque cada estrofa
corresponde exactam ente en todo con su antistrofa, frase por frase. No hay
rim a ninguna.
1 El noto es el viento del sur.
2 Es decir, al cabo de los nueve meses norm ales de em barazo. T al vez
el giro legitima fecha es algo forzado en castellano, pero intenta reproducir
el juego de palabras del texto latino: filium iniustum... iusto die.
Carmina Cantabrigensia 221

45 y no se a b u rra el odo b ie n dispuesto al sonido m us-


[cal de la lira.
Q u e D ios, T rin o en p erso n as, p e ro U n o en la esen-
[cia,
nos conserve y nos co n d u z c a co n su clem encia,
y nos co n c e d a re in a r ju n to c o n l e n la gloria. A m n.

33. A te n d ed , p u e b lo s to d o s

la . A ten d ed , Ib . U n suevecillo
p u eb lo s todos, c iu d a d a n o de
a u n sim ptico suceso, C o n sta n z a ,
y esc u c h a d c m o e n g a p o r t a n d o a lle n d e los
s le [m ares
a u n suevo su m u je r m e rcan cas co n sus n a -
y c m o de ella l [ves,
burlse luego. en su casa h a b a deia-
[do
a u n a esposa
p o r d em s lasciva.

2a. A p en as c o n el re m o 2b. P e ro en tre ta n to , en


' v a c o r ta n d o el triste [su casa
[m ar, su m u je r n o est inac-
h e a q u q u e de re p e n [tiva:
tie, la visitan co m ed ian tes,
surgiendo u n a tem p es v a n tra s ella los m ozue-
ta d , Pos;
el pilag o se enfurece, olv id ad a del m arid o ,
los v ien to s e n tra n en q u e se h a lla en lejanas
[liza [tierras,
y se le v a n ta n las olas. gozosa recib e a todos.
Al cabo de m il peligros, P e ro u n a noche, m u y
en u n a a p a rta d a costa, [pronto,
exiliado y v a g a b u n d o tra s ser p re a d a , d io a
el n o to lo deposita. [luz
e n la leg tim a fecha
u n ilegtim o hijo.
222 Siglos X - X I

3a. D uobus 3b. A t illa


volutis annis m a ritu m tim en s
exui dictus dolos versat
rev ertitu r; in o m n ia.
o cc u rrit M i, ta n d e m ,
in fid a co n iu x m i c o n iu x in q u it
secum tra h e n s u n a vice
p u e ru lu m . in A lpibus
D atis osculis nive sitiens
m a ritu s illi ex tin x i sitim.
de q u o in q u it In d e ergo g rav id a
p u e ru m istu m p u e ru m
istu m h a b e a s, d a m n o so fetu
dic, a u t e x tre m a h e u gig n eb am .
patieris.

4a. A n n i p o st h ec q u in q u e 4b. T ra n s fre ta to m a ri


tra n s ie ra n t a u t plus, p ro d u c e b a t n a tu m
et m e rc a to r vagus et p r o a rra b o n e
in sta u ra v it rem os: m e rc a to ri tra d e n s
ra tim q u assam re f ic it3, c e n tu m libras accipit
vela alligat a tq u e v en d ito
et nivis n a tu m in fa n te dives
du x it secum . re v e rtitu r.

5a. In g ressu sq u e d o m u m 5b. T e m p e sta te o rta


ad u x o re m ait: nos vento su s fu ro r
C o n so lare, coniux, in vadosas sirtes 4
conso lare, cara: n im is fessos egit,
n a tu m tu u m p e rd id i, e t n os o m n es g rav iter
q u e m n o n ip sa tu to rre t sol, a t il
m e m agis q u id e m le nivis n a tu s
dilexisti. liquescebat.

3 Cf. H o r a c io , Od. 1,1, 14-18.


4 C. S a l u s t io , Bellum lug. 7 8 , 2-3.
Carmina Cantabrigensia 223

3a. T ra n sc u rrid o s 3b. M as ella,


y a dos aos, te m e ro sa del m arid o ,
el m e n c io n a d o au sen te u rd e m en tiras
re to rn a a casa. de to d o tipo.
A l e n c u e n tro le sale Y al fin le dice:
la esposa infiel, Q u e rid o esposo,
llevan d o consigo q u erid o : u n d a
a su ni ito . en los A lpes,
D esp u s de besarse, sintiendo sed,
dice el m arid o : a p a g u la co n nieve.
D e q u i n esta c ria tu P re a d a qued p o r
ra [ello,
has t tenido? y este ni ito ,
C o n testa, o sufrirs tras d oloroso p a rto ,
p e n a s terribles. ay!, tra je al m u n d o .

4a. D espu s de estos suce 4b. C ru z a n d o el m a r,


sos, en v e n ta p o n e al hijo,
p a sa ro n cinco aos (tal y entregndolo en p re n -
[vez ms), [da
y el m e rc a d e r e rra n te a cierto m e rc a d e r,
ap are j sus rem os: co b r cien libras.
r e p a r a la n av e estro- U n a v ez v e n d id o el
[peada, [nio,
la rg a las velas re to rn a a su p a tria
y consigo llevse enriq u ecid o .
al hijo de la nieve.

5a. A l e n tr a r e n su casa 5b. Se d esat u n a te m p e s


le dice a la esposa: ta d ,
consulate, m u jer; el fu ro r de los vientos
consu late, q u erid a. nos llev, casi agotados,
H e p e rd id o a tu hijo, a unas arenosas playas;
a quien t , ciertam ente, a to d o s te rrib le m e n te
m s q u e yo ab ras n o s el sol,
n o lo queras. y el hijo de la nieve
se derriti.
224 Siglos X - X I

6 Sic p erfid am
Suevus con iu g em
deluserat;
sic fraus fra u d e m vicerat:
n a m q u e m g enuit
nix, recte h u n c sol
liquefecit.

34. O m n is so n u s ca n tilen e *
O m n is sonus can tilen e 1 trifariam fit,
n a m a u t fid iu m c o n c e n tu sonus c o n sta t
p u lsu p le c tri m an u sv e,
u t su n t d iscrep an tie v o c u m variis
5 c h o rd a ru m generibus;
A u t tib ia ru m c a n o ru s re d d itu r flatus,
fistu laru m u t su n t discrim in a, q u e q u e
folle v en tris orisque
tu m id i flatu p e rstre p e n tia p u lc h re
10 m e n te m m u lciso n an t;
A u t m u ltim o d is g u ttere c a n o ro id e m sonus re d d itu r
p lu rim a ru m fau ciu m h o m in u m v o lu c ru m a n im a n tiu m -
[que,
sicque in p u lsu g u tte re q u e agitur.
H is m o d o s c a n a m u s c a ro ru m so tio ru m q u e actus,
15 q u o ru m in h o n o re m p re titu la tu r p ro h e m iu m hocce
[pulchre 2
L antifrid i G o b b o n isq u e p e rn o b ili stem m ate.
Q u am v is am icitiaru m
g e n e ra p lu ra leg an tu r,

* Ed. de K. S t r e c k er , p.13. El autor del poem a, para su comienzo, ha


tenido en cuenta a san Isidoro, Etimologas 3, 18, en lo que se refiere a la
naturaleza de los sonidos musicales: se trata de sonidos de instrum entos de
cuerda o de viento; o voces de hom bres, de pjaros o de animales. Cf. R aby ,
o.e., p.295.
1 Com o hemos indicado en la Introduccin, p .71-72, dada la diversa
grafa -a e/~ e, - o e /- e de los editores, nos hemos decidido por la uniformidad
- a e = e, ~oe = e en todos los casos. Puede chocar, pero hem os optado por
esta solucin uniforme.
2 Lantfrido y Cobn, dos entraables amigos, pertenecen al m undo de
los relatos populares y folclricos.
Carmina Cantabrigensia 225

6. As de la infiel
esposa burlse
el suevo,
y u n en g a o super a o tro engao,
p ues aq u el a q u ie n la nieve
h a b a e n g e n d ra d o , ju sta m e n te
el sol v in o a licuarlo.

34. T odo m u s ic a l so n id o

T o d o m usical so n id o se p ro d u c e de tres form as,


p u es o el sonido q u e e m a n a de las liras
con el pulso se consigue, con el plectro o co n la m an o ,
segn la d iferen cia de los ton o s
5 p o r las distintas clases de las cuerdas;
o b ie n en c a n o ro se tra n sfo rm a el aire de las flautas,
segn los caram illo s sean distintos,
y co n el fuelle del v ien tre o de la b o ca,
re so n a n d o c o n h in c h a d o soplo,
10 h e rm o sa m e n te resu en en ;
o b ie n de m ltiples m o d o s co n g a rg a n ta c a n ta rn a el
[sonido
de m u c h a s b o cas se em ite, de h o m b re s, d e aves, de
[anim ales,
y se p ro d u c e as co n el p ulso y la g arg a n ta .
C an te m o s de estos m o d o s las acciones de los qu erid o s
[am igos,
15 en cuyo h o n o r h e rm o sa m e n te este p ro e m io el ttulo
[anticipa
con la estirpe n o b ilsim a de L a n tfrid o y de C o b n .
A u n q u e de am istades
se lean m u ch o s relatos,
n o n su n t ad eo p re c la ra
u t isto ru m sodalium ,
q u i co m m u n es e x tite ru n t
in ta n tu m , u t n e u te r h o ru m
su ap te q u id possid eret
n ec g a z a ru m n ec serv o ru m
n ec alicuius suppellectilis;
a lte r h o ru m q u ic q u id vellet,
a b altero ra tu m foret;
m o re a m b o coequales,
in nullo u m q u a m dissides,
q u asi d u o u n u s esset,
in o m n ib u s similes.
P o rro p rio r orsus G o b b o
dixit fratri sotio:
diu m ih i h ic regale
in c u m b it servitium ,
q u o d fratres affinesque
visendo n o n ad eam ,
im m e m o r m e o ru m .
Id e o u ltra m a re rev ertar,
u n d e h u c adveni;
illo ru m affectui
v en ien d o a d illos
ibi satisfaciam .
T e d e t m e L an tfrid u s in q u it ,
vite p ro p rie ta m dire,
u t ab sq u e te solus hic d egam .
N a m arrip ien s co n iu g em
te c u m p e rg a m exui, tecu m ,
u t tu d iu factus m e c u m
v icem re p e n d e n s am ori.
Sicque p erg en tes lito ra m aris
a p p lic a ru n t p ariter.
T u m infit C o b b o sodali:
h o rto r, frater, m an eas:
re d e a m visendo te
en v ita com ite;
u n u m m em o riale
fra te r fratri facias:
Carmina Cantabrigensia

n o h a y n in g u n o ta n p re c la ro
co m o el de estos am igos,
q u e u n id o s estuvieron
h a sta el p u n to de q u e n in g u n o de am bos
cosa a lg u n a p o sey era co m o p ro p ia,
n i riquezas, n i siervos,
n i cu alq u ier tip o de m u eb le.
L o q u e el u n o de ellos deseara,
sera p o r el o tro ejecutado.
A m bos, iguales de carcter,
ja m s en cosa alg u n a disen tan
cu al si slo u n o de los dos fuesen,
e n to d o sem ejantes.
U n a vez em p ez G o b n el p rim e ro
a decirle a su fra te rn o am igo lo siguiente:
El servicio h a c ia el rey, q u e y a h a c e tiem po
en estos lugares m e retien e,
h a h e c h o q u e, olvidado de los m os,
n o h a y a ac u d id o a visitar
a h e rm a n o s n i a parien tes.
R e to m a r , p o r ta n to , allende el m a r
h a sta el lu g a r de d o n d e vine;
re u n i n d o m e co n ellos,
all satisfar
el afecto q u e les tengo.
M i p ro p ia v id a aq u ; dice L a n tfrid o
m e h a stia ra d e m o d o ta n severo,
q u e solo, lejos de ti, h a b ra de con su m irm e.
As q u e, co n m i esposa,
exiliado contigo m a rc h a r , contigo,
co m o co n m ig o hiciste t h ace tiem po,
c o rre sp o n d ie n d o a m i a m o r de igual m an era .
D irig in d o se, p u es, h a c ia la orilla del m a r,
c a m in a n el u n o ju n to al otro.
G o b n en to n ces le dice a su am igo:
H e rm a n o , te ruego q u e te quedes;
volver a visitarte,
ay, am igo del alma!
H azle, h e rm a n o , a tu h e rm a n o
e n tre g a de u n recu erd o :
228 Siglos X - X I

U x o re m , q u a m tibi solam
60 ven d icasti p ro p ria m ,
m ih i d edas, u t licen ter
fru a r eius am plexu.
N ih il h esitan d o m a n u m
m a n u i eius trib u en s hilare:
65 fruere u t libet, frater, ea,
n e d icatu r, q u o d sem o tim
nissus sim q u id possidere.
C lasse tu n c a p p a ra ta
d u cit secu m in equor.
70 S tans L an tfrid u s su p e r litus
can tib u s c h o rd a ru m ait:
C o b b o frater, fidem ten e,
h a c te n u s u t feceras,
n a m in d ecen s est affectum
75 se q u en d o voti h o n o re m p erd ere:
d edecus fra te r fra tri ne fiat.
S icque diu c a n e n d o
p o st illum in tuitus,
longius e u m n o n cern en s
80 fregit ru p e tim p a n u m .
A t C o b b o collisum
fra tre m n o n ferens
m o x v e rte n d o m ulcet:
en h ab es, p erd u lcis a m o r,
85 q u o d dedisti, in ta c tu m
an te am oris e x p erim en tu m .
Ia m n o n est, q u o d e x p e ria tu r u ltra;
cep tu m ite r relin q u am .

35. M e n d o sa m q u a m c a n tile n a m ago *

M e n d o sa m q u a m c a n tile n a m ago,
p u eru lis c o m m e n d a ta m d ab o ,

* Ed. de K. S t r e c k e r , p.44. Poem a escrito en forma de las secuencias


medievales. Est compuesto p o r una estrofa inicial de cuatro versos decasla
bos, acentuales; dos estrofas con sus antistrofas respectivas: las dos prim eras
de cuatro versos de ocho slabas, y las otras dos (8 y 10 versos) con variedad
de slabas, para term inar con otra estrofa de 4 versos decaslabos.
Carmina Cantabrigensia 229

la esposa q u e sola p a ra ti
60 h as reiv in d icad o com o p ro p ia,
e n tr g a m e la a m , p a r a q u e p lacen tero
de su ab ra z o disfrute.
Sin d u d a r u n m o m e n to , alarg an d o
su m a n o a la del otro, alegre dice:
65 D isfruta de ella, h e rm a n o , co m o gustes,
n o se d iga que, sep a ra d a m en te ,
m e esforc p o r p o seer alg u n a cosa.
A p a re ja d a y a la nave,
llevsela consigo h a c ia altam ar.
70 H alln d o se L an tfrid o e n la rib e ra ,
co n las n o tas de sus cu erd as dice as:
G o b n , h e rm a n o , m a n te n te fiel
com o h a sta a q u lo h a s h ech o ,
p u e s afecto in d eco ro so es
75 el p e rd e r el h o n o r cu m p lien d o u n a prom esa:
n o c o m e ta d esh o n o r u n h e rm a n o co n su h e rm a -
\no.
L arg o tie m p o as c a n ta n d o estuvo,
siguiendo tras de l co n la m ira d a .
G u a n d o a lo lejos lo p e rd i de vista,
80 el a tab al ro m p i sobre u n a roca.
P ero G o b n , in c a p a z d e so p o rta r
q u e su h e rm a n o se afectara,
al p u n to re to rn a n d o , le dice dulcem ente:
H e ah, dulcsim o a m o r,
85 in tacto lo q u e m e diste
antes, co m o p ru e b a de cario.
Y a n o h a y n a d a q u e p ro b a r.
A b a n d o n o el viaje proyectad o .

35. La m e n d a z can cio n cilla

L a m e n d a z can cio n cilla q u e in te rp re to


h a b r de co n fiarla a los chicuelos,
230 Siglos X - X I

q u o m o d u lo s p e r m en d aces risu m
au d ito rib u s in g e n te m feran t.
5 L iberalis et d e c o ra
cu id a m reg i e ra t n a ta ,
q u a m sub lege h u iu s m o d i
p ro cis o b p o n it q u e re n d a m :
Si quis m e n tie n d i g n aru s
10 u sq u e a d eo in stet fallendo,
d u m cesaris ore fallax
p re d ic itu r, is d u c a t filiam .
a u d ito Suevus
nil m o ra tu s infit:
15 R ap tis arm is ego
d u m v e n a tu m solus irem ,
lepusculus in te r feras
telo tactu s o c c u m b eb at.
M o x effusis intestinis
20 c a p u t avu lsu m c u m cu te cedo.
C u m q u e cesu m m a n u
le v a ra tu r cap u t,
lesa a u re e ffu n d u n tu r
m ellis m o d ii cen ten i,
25 so tiaq u e auris ta c ta
to tid e m p isa ru m fudit.
Q u ib u s in tra p ellem strictis,
lepus ipse d u m secatur,
crep id in e su m m a cau d e
30 k a rta m re g ia m la te n te m cepi,
serv u m te firm a t esse m eu m .
M e n titu r c la m a t re x k a rta et tu!
Sic rege deluso Suevus falsa
g e n e r regius est a rte factus.
Carmina Cantabrigensia 231

a fin de q u e p ro v o q u e n g ra n risa a los oyentes


sirvindose de m e n d a c e s tonadillas.
5 C ierto rey te n a u n a hija
gentil y h erm o sa;
p ro m e ti la e n tre g a r al p re te n d ie n te
q u e cum pliese la siguiente cond ici n .
Si alguien, e x p e rto m en tiro so ,
10 llevase la m e n tira h a sta el ex trem o
de ser calificado de falaz p o r la b o c a real,
se se c a sa r co n m i hija.
E n te ra d o u n suevo del asu n to ,
sin p rd id a de tie m p o com enz:
15 A p a re ja n d o m is a rm as
y m a rc h n d o m e de c aza y o solito,
en tre otros an im ales
cay a lc a n z ad o p o r m is d a rd o s u n leb rato .
D esp u s de sacarle las en tra a s,
20 le a rra n c o la c a b e z a al tie m p o q u e la piel.
A l le v a n ta r c o n la m a n o
la c a b e z a d e sp re n d id a ,
de u n a o re ja se d e rra m a n
u n o s cien m o d io s de m iel;
25 c u a n d o to co la o tra o re ja
salen de ella o tro s tan to s de guisantes.
T ra s g u a rd a rlo s en la p iel
y m ientras q u e la liebre estoy descuartizando,
al ex tre m o d e la cola
30 esco n d id o e n c u e n tro u n p e rg a m in o ,
qu e afirm a q u e t eres siervo m o.
El d o c u m e n to y t m ents ex clam a el rey.
As b u rla d o el re y co n el a rte d el m e n tir,
el suevo se co n v ierte en y e rn o suyo.
232 Siglos X - X I

36. V estiu n t s tiv e *


V e stiu n t silve te n e ra ra m o ru m
virg u lta, suis o n e ra ta pom is,
c a n u n t de celsis sedibus p alu m b es
c a rm in a cunctis.
5 H ic tu rtu r gem it, re so n a t hic tu rd u s,
p a n g it h ic priscus m e ru lo ru m sonus;
p asser n ec tacet, arrid en s 1 g a rritu
a lta sub u lm o 2.
H ic le ta sedit p h ilo m e la frondis;
10 lo n g u m effundit sibilum p e r au ras
sollem pne, m ilvus tre m u la q u e voce
e th e ra pulsat.
A d a stra volans aqu ila, p e r agros
a la u d a c a n it m o d u lo s q u a m plures;
15 d esu rsu m v erg it dissim ili m o d o ,
d u m te rra m tangit.
V elo x im p u lit iu g iter h iru n d o ,
c lan g it co tu rn ix , g ra c u la resultat;
aves sic cu n cte c e le b ra n t estivum
20 u n d iq u e carm en .
N u lla in te r aves similis est a p i 3,
q u e talem g erit tip u m castitatis
nisi M a ria , q u e C h ristu m p o rta v it alvo
inviolata.

* Ed. de K . S trecker , p.63. Tenem os un ejemplo de estrofa sfica con


esquem a rtmico, ya que no se ajusta a la m trica cuantitativa. El esquema
sera, pues, ste:
-(3)

Adems, el poeta se ha tom ado varias libertades, como en el verso 23


y 26, que no siguen el esquema sealado.
1 Preferimos leer arridens, en vez de anipens.
2 Preferimos alta sub ulino, frente a alta sub ubnis de Strecker.
3 Entre el nm ero de las aves se incluye tam bin a la abeja, como sucede
en los catlogos ornitolgicos de la E dad M edia. En ocasiones aparece
tam bin incluida la cigarra. Cf. M . A. M arco s C a sq u e r o , Repertorio de
verbos latinos que expresan voces de animales, en Estudios humanistkos,
Filologa 11 (1989) 117-119.
Carmina Cantabrigensia 233

36. L os b o sq u e s v is te n

Los b o sques visten las tie rn a s varas


de las ra m a s, c a rg a d a s co n sus frutos.
C a n ta n en sus altos nidos las p alo m as
sus trin o s p a r a todos.
5 A q u gim e la t rto la; resp o n d e all el tordillo;
se e x p a n d e p o r all el c a n to co n o cid o de los m irlos.
N o calla el g o rri n , rie n d o co n su gorjeo
b a jo el enhiesto olm o.
A legre e n tre las fro n d as se p o sa el ru ise o r;
10 esp arcien d o su la rg o silbo p o r los aires,
solem ne y co n voz tr m u la , el m ilan o
b a te los aires.
M ientras q u e hasta los cielos vuela el guila, la alondra
e n to n a p o r los cam p o s sus trin o s in co n tab les;
15 co n vuelo desigual se la n z a desde lo alto
h a sta q u e to c a tierra.
Se a fa n a la g o lo n d rin a veloz y sin descanso;
g ra z n a la co d o rn iz; re sp o n d e la corneja.
As las aves to d as elev an p o r d o q u ie r
20 su can to al esto.
E n tre las aves n o h a y n in g u n a c o m o la ab eja,
que de ca stid a d ofrece u n m o d elo ta n p erfecto,
con excep ci n de M a ra , q u e, v irgen, p o rt a C risto
en sus en tra as.
234 Sighs X - X I

25 [Illa de celo co n c e p it salvatorem ,


ista de cam pis fingit n ato s p lures
re p le tq u e vasa m e i e t fav u m
C h risti sapore].

37. I a m d u lc is, a m ic a , v e n ito *

Iam , dulcis am ica, v en ito


q u a m sicut co r m e u m diligo:
in tr a in c u b ic u lu m m e u m
o rn a m e n tis cunctis o n u stu m .
5 Ib i su n t sedilia s tra ta
a tq u e velis d o m u s o rn a ta ,
flo resq u e in d o m o sp a rg u n tu r
h e rb e q u e fra g ra n te s m iscen tu r.
E st ibi m e n sa ap p o sita
10 universis cibis onusta;
ibi c la ru m v in u m a b u n d a t
et q u ic q u id te, c a ra , delectat.
Ib i so n a n t dulces sy m p h o n ie,
in fla n tu r et altius tibie;
15 ibi p u e r et d o c ta p u ella
p a n g u n t tib i c a rm in a bella.
H ic c u m p le c tro c ith a ra m tan g it,
illa m elo s c u m ly ra p an g it;
p o rta n tq u e m in istri p a te ra s
20 p ig m en tatis poculis p len as .
N o n m e iu v a t ta n tu m convivium
q u a n tu m p o st dulce co llo q u iu m ,

* Ed. de K. S tr e c k er , p.69. Cf. R aby , o.e., p.302-304. N o es fcil fijar


exactam ente el esquem a rtm ico del poem a. Son estrofas de cuatro versos de
nueve slabas cada uno, con rim a aabb. Se puede hablar de cuatro pies
dctilos o troqueos, acentuales; aunque se ha intentado ver en el poem a un
ritm o anapstico. Recogemos las variantes del ms. de Pars (versos 29-36) y
las del ms. de V iena (versos 21-28 y 37-44). A parece evidente la inspiracin
en el Cantar de los Cantares.
1 H asta aqu ha hablado el joven. La estrofa siguiente inicia un dilogo
entre la m uchacha y su enam orado.
Carmina Canlabrigensia

25 [A qulla del cielo al S alv ad o r concibi;


esta o tra e n g e n d ra de los cam p o s m u ch o s hijos,
la m iel co lm a las celdillas y el p a n a l
c o n el sab o r de C risto].

37. A cu d e, d u lce a m ig a

A cude, dulce am iga,


a q u ien , co m o a m i p ro p io co raz n , y o am o:
p e n e tra e n m i ap o sen to ,
e n g a la n a d o co n tod o s los o rn ato s.
5 All estn dispuestos los asientos
y a d o rn a d a s de lienzos las p ared es;
flores h a y esp arcid as p o r la casa,
m ezclad as co n h ie rb a s olorosas.
All est la m e sa a p a re ja d a ,
10 re b o sa n te de alim en to s variados:
a b u n d a en ella el vino tra n sp a re n te
y c u a n to a ti, a m a d a , te deleita.
A ll s u e n a n las dulces z a m p o a s
y to c a n las flau tas m u y agudas;
15 u n m u c h a c h o y u n a d o c ta m u c h a c h u e la
e n to n a n en tu h o n o r h erm o so s cantos.
L a c ta ra l p u lsa co n el plectro ;
co n la lira ella d eja o r sus m elodas.
Los sirvientes n os o frecen copas
20 co lm ad as de b eb id as especiadas.
N o ta n to el b a n q u e te m e com p lace
c u a n to el d ulce colo q u io q u e lo sigue;
236 Siglos X - X I

n e c re ru m ta n ta ru m u b e rta s
u t d ilecta fam iliaritas.
25 Iam n u n c veni, so ro r electa
et p re cunctis m ih i dilecta,
lu x m ee cla ra pupille
p a rsq u e m a io r an im e m ee.
E go fui sola in silva
30 e t dilexi loca secreta;
fre q u e n te r effugi tu m u ltu m
e t vitavi p o p u lu m m u ltu m .
Ia m n ix glaciesque liquescit,
folium e t h e rb a virescit;
35 p h ilo m e la ia m c a n ta t in alto:
a rd e t a m o r cordis in a n tro .
K arissim a, noli ta rd a re ;
stu d eam u s nos n u n c am are:
sine te n o n p o te ro vivere;
40 ia m d ecet a m o re m perficere.
Q u id iu v a t diferre, electa,
q u e su n t ta m e n p o st facienda?
F a c cito q u o d eris factu ra,
in m e n o n est aliq u a m o ra .

38. L e v is e x su rg it ze p h ir u s *

Levis exsurgit zeph iru s,


et sol p ro c e d it tep id u s,
ia m te rra sinus ap erit,
du lco re suo diffluit.
5 V e r p u rp u ra tu m exiit,
o rn a tu s suos in d u it,

* Ed. de K . S tr e c k er , p.95. EI poem a lleva p o r ttulo Verna feminae


suspiria, esto es, Suspiros de una m ujer en primavera. Est compuesto en
dimetros ymbicos, con este esquema:
u - u ----- u u
El autor h a intentado tam bin cierta rim a del tipo aabb, a veces am a
como en la estrofa 5. No observa la sinalefa, v.5, 14, 22, com o sucede en
los versos acentuales.
Carmina Cantabrigensia 237

n i la a b u n d a n c ia de ta n to s alim entos
co m o la am o ro sa in tim id ad .
25 A cude ya, a m a d a h e rm a n a ,
de to d a s p a ra m la m s q u e rid a ,
cla ra luz de m is p upilas,
p ie z a esencial de m i alm a.
E n los b o sq u es sola estuve
30 y los lu g ares a p a rta d o s p refer;
a m e n u d o escap de los tu m u lto s
y evit la c o n c u rre n c ia de la gente.
Y a la nieve y el hielo se d erriten ;
las h o jas y el p asto v erd ean ;
35 y a el ru ise o r c a n ta en lo alto,
y en la o q u e d a d del c o ra z n el a m o r arde.
P ro c u ra n o ta rd a r, a m a d a m a;
p o n g a m o s n u e stro a f n a h o ra e n am arn o s;
sin ti vivir n o m e es posible;
40 h o ra es q u e co n su m em o s n u e stro am o r.
D e q u sirve diferir, am ig a m a,
aqu ello q u e a la p o stre h a de cum plirse?
H a z al p u n to lo q u e vas a h a c e r u n da;
d e m o ra p o r m i p a rte n o h a y n in g u n a .

38. Se le v a n ta e l cfiro ligero

Se le v a n ta el cfiro ligero
y el sol tibio v a surgiendo;
y a la tie rra a b re su seno,
y so b re a b u n d a en d u lzu ra.
5 A p a re c e la p u rp re a p rim av era;
co n sus o rn a to s se viste;
238 Siglos X - X I

asp erg it te rra m floribus,


lig n a silvarum frond ib u s.
S tru u n t lu stra q u a d ru p e d e s
10 et dulces n idos volucres,
in te r lig n a flo ren tia
su a d e c a n ta n t g au d ia.
Q u o d oculis d u m video
et au rib u s d u m au d io ,
15 h e p ro tan tis gaudiis
tan tis in flo r suspiriis.
C u m m ih i sola sedeo
et h e c revolvens palleo ,
si forte c a p u d sublevo,
20 n ec au d io n ec video.
T u saltim , veris g ratia,
e x a u d i et co n sid era
fro n d es, flores et g ra m in a ,
n a m m e a la n g u e t a n im a.

39. P h e b i cla ro n o n d u m o rto *

P h e b i claro n o n d u m o rto iu b a re ,
fert a u ro ra lu m e n terris ten u e;
sp icu lato r pigris clam at: Surgite!
L alba p a r (t)umet mar
5 a tra sol po y pas:
a bigil! mira clar
tenebras!
E n in cau to s ostiu m insidie
to rp e n te sq u e gliscunt in tercip ere,
10 quos su a d e t p re c o , c la m a t surgere.

* E d. de W . F oer st er -E . K o sc h w it z , Altfranzsisches Uebungsbuch (Leipzig


1915), 5.a ed., p .266. E l poem a suele ser denom inado Alba bilingue. Cf. V. DE
B a rt ho l o m aeis , R im e giullaresche e popolari d Italia (Bolonia 1926), p.75.
G. V ec c hi , Osservazioni ritmico-meliche sullAlba bilingue del Cod. Vat.
Reg. 1462, en Studi Medieoali 18 (1952).
Carmina Cantabrigensia 239

rieg a de flores la tie rra


y de fro n d as los rboles del b o sque.
Los cu a d r p e d o s p re p a ra n sus g u arid as
10 y los dulces p jaro s sus nidos;
e n tre las ra m a s floridas
d e ja n o r sus can to s de alegra.
C u a n d o esto lo observo c o n m is ojos
y lo escucho co n m is odos,
15 ay!, a cau sa de ta n to gozo
m e in flam o de h o n d o s suspiros.
Y cuando sola m e hallo,
al r e p a r a r en ello, p alidezco.
Y si acaso lev an to la cab eza,
20 n a d a oigo y n a d a veo.
E n h o n o r de la estaci n p rim a v e ra l,
esc ch am e t al m en o s y c o n te m p la
las h ierb as, las flores y los pastos,
p u e s m i a lm a languidece.

39. C uando an no ha su rg id o

C u a n d o a n n o h a surgido el astro b rillan te de F eb o ,


la a u ro ra su te n u e c la rid a d e x p a n d e p o r las tierras.
E l cen tin ela g rita a los perezosos: Levantaos!
E l alba llega, se hincha el mar
5 bajo los rayos del Sol, que y a sale.
Centinela! M ira iluminarse
las tinieblas!
C uidado! L as asech an zas del enem igo p re te n d e n
so rp re n d e r a los in cau to s y a to n ta d o s p o r el sueo,
10 m as los d isu ad e el h e ra ld o q u e g rita que se levanten.
240 Siglos X - X I

L alba p ar (t)umet mar


a tra sol po y pas:
a bigil! mira ciar
tenebras!
15 A b A rc tu ro d isg reg atu r A quilo,
p o li suos c o n d u n t a stra rad io s,
O rie n ti te n d itu r S ep ten trio .
L alba par (t)umet mar
a tra sol po y pas:
20 a bigil! mira clar
tenebras!
Carmina Cantabrigensia 241

E l alba llega, se hincha el mar


bajo los rayos del Sol, que y a sale.
Centinela! M ira iluminarse
las tinieblas!
15 A rtu ro p o n e en fuga al A quiln;
los astros del firm a m e n to esco n d en sus rayos;
S e p te n tri n se d esp laza h a c ia el O rie n te .
E l alba llega, se hincha el mar
bajo los rayos del Sol, que y a sale.
20 Centinela! M ira iluminarse
las tinieblas!
SIGLO XII
MARBODO DE REN NES 0 DE ANGERS

Nacido en Angers (1035-1123), hizo sus estudios en la escuela de


la catedral de esta ciudad, en donde lleg a ser director en 1067.
Nombrado obispo de Rem es en 1096, tal vez por simona, que luego l
atac con todas sus fuerzas, se retir poco antes de su muerte al monasterio
de los Benedictinos de Saint-Aubin, de su ciudad natal. Calificado de
poeta divino, Marbodo goz en los ltimos siglos de la Edad Media
de una celebridad extraordinaria. Fue el maestro de Roberto de Arbrissel,
de Godofredo de Vendme, de Baudri de Bourgueil, de Godofredo Babin,
entre otros. M s que la apreciacin de su buena cultura clsica, es el
gusto de la poca por las enciclopedias lo que ha hecho considerar como
un monumento de ciencia su L iber lapidum , en 734 hexmetros, obra
que 'ha sido apreciada en toda Europa y que ha sido traducida e imitada
en varias ocasiones: nos han llegado ms de 1 60 manuscritos. L a obra
fu e traducida al francs, al italiano, al dans, al irlands, al occitano.
A l margen de este L iber lapidum , Marbodo escribi obras didc
ticas o gnmicas: D e senectute, D e fato et genesi, D e tem pore
et aevo, D e voluptate, D e ornam entis verborum , Liber decem
capitulorum tal vez su obra ms interesante . E s autor de seis
Epstolas, su obra ms sincera y ms personal, escritas en su vejez Se
le deben tambin unas V idas de santos; una V ita T heophili en 559
hexmetros rimados; igualmente escribi unas nanaciones en verso: R u th ,
D ona, Jo n s, M acabeos, sta en 6 25 hexmetros leoninos, tal vez la-
mejor. Escribi tambin unas Passiones: de San Lorenzo, en 2 3 5
mediocres hexmetros rimados; de S an V ctor de Angers, de San
Flix, de San M auricio de A gaune y de la Legin T eb an a.
Tambin es autor de C arm in a varia, piezas de circunstancias, epigra
mas, enigmas, adivinanzas, relatos bblicos, epitafios, consolaciones, ora
ciones, himnos, generalmente en hexmetros o en dsticos, y tambin en
versos rimados: una Laus vitae m onasticae, una O ratio ad sanc
tam M ariam y una O ratio paenitentis saepe lapsi.
246 Siglo X I I

40. Lingua n eq u it f a r i*

L ing u a n e q u it fari, m en s n u lla v alet m e d ita ri,


q u an tu s m e n te fu ro r m ih i est, q u ib u s ignibus u ro r.
C o n fiteo r v e ru m tibi, dilectissim a reru m :
nescivi p la n e n u n c u sq u e, q u id esset a m a re.
5 N o n q u ia n u n c p rim a sit m en s m e a lesa sagitta,
sed q u ia n o n ta n ta m est m en s m e a p assa sagittam .
D ilexi p au cas, dilectus et ipse, puellas,
sed sic dilexi q u o d q u elib et a u d iit exi,
nec d o lo r oppressit m e, si d ilecta recessit,
10 nam que superbus eram, nec am ans p a r esse volebam.
A t n u n c in tro rsu s crudeles sencio m orsus
et vulnus sevum co n fla g ra n tem q u e V esev u m
et q u ic q u id d iri cred i v alet a u t reperiri.
In fe rio r ta n d e m , q u ia fla m m a m sencio g ran d em ,
15 supplico n e m ise ru m p e rd a s, p u lc h e rrim a reru m .
Perdis en im p lan e, si ta m cito vis re m e a re.
N o n p re c o r u t p a tria s sedes o m n in o relin q u as
quam vis o u tin a m so rtem m ih i d e t d eus illam ,
sedibus u t p a trie possim tibi c a rio r esse ,
20 sed p re c o r u t red itu s sit p ro lo n g ab ile tem p us,
u t redeas sero, m a g n o p ro m u n e re q uero.

* Cf. W. B u l st , Liebesbriefgedichte M arbods, en Liber floridus, H om


mages P. L ehm ann (St. Ottilien 1950), 287. El poem a est compuesto en
hexm etros dactilicos, leoninos, sin rim a final. Se trata de u n a epstola de
carcter am atorio.
Marbodo de Rennes o de Angers 247

40. In c a p a z e s la lengua d e d e c ir

In c a p a z es la le n g u a de d ecir y m e n te alg u n a es
[capaz de sopesar
c u n ta es la p a si n q u e siente m i n im o y cules
[son los fuegos q u e m e a b ra san .
T e confieso la v e rd a d , m s a m a d a p a r a m q u e
[cu alq u ier cosa:
ig n o ra b a p o r com pleto, h a sta hoy, q u significaba
[am ar.
5 Y n o p o rq u e p o r vez p rim e ra a h o ra m i co raz n
[fuese h e rid o p o r la flecha,
sino p o rq u e m i co ra z n ja m s h a b a sufrido u n a
[flecha sem ejante.
. P ocas m u c h a c h a s h e a m a d o y m e h a n am ado
[pocas;
m as las am de m a n e ra q u e alg u n a m e escuch
[decirle vete
y tam p o c o el d o lo r m e destro z si m e a b a n d o n la
[am ad a,
10 p u es m e m o stra b a soberbio y n o q u e ra , e n el
[am or, te n e r igual.
M a s a h o ra d e n tro de m siento crueles dentelladas,
, u n a llaga en c a rn e viva y u n V esubio en erupcin,
y todo aquel sufrim iento que im aginar es posible o
[descubrir.
H u m ild e al fin, p o rq u e u n fuego e n o rm e e x p eri
m e n to ,
15 suplico q u e al d esd ich ad o n o lo arru in es, oh t , la
[m s h e rm o sa del m undo!
Pues p o r co m p leto m e sum es, si quieres p a rtir ta n
[presto.
N o te pido q u e del todo tu suelo p atrio abandones,
a u n q u e ojal suerte tal D ios q uisiera co n ceder-
K ,
de fo rm a q u e yo p u d ie ra p a ra ti ser m s q u e rid o
[que tu patria! .
20 L o qu e p id o es q u e tu m a rc h a p u e d a diferirse u n
[tiem po.
Q u e retrases tu p a rtid a es el g ra n favor que p id o .
248 Siglo X I I

A d tem p u s re m a n e , nisi m e vis p e rd e re plane.


V ive m e m o r m em oris, servans m ih i pignus am oris.

41. M o rib u s e s se f e r i s *

M o rib u s esse feris p ro h ib e t m e g ratia veris,


et fo rm a m m en tis m ih i m u tu o r ex elem entis;
ipsi n a tu re co n g ratu lo r, u t p u to , iure.
D istin g u n t flores diversi m ille colores.
5 G ra m in e u m vellus su p e rin d u it sibi tellus.
F ro n d e v irere n e m u s et fructificare videm us.
A urioli, m eru le, graculi, pici, p h ilo m e n e
c e rta n t lau d e p a ri v arios can tu s m o d u lari.
N idus n o nnullis stat in a rb o re , n o n sine pullis,
10 et la te t in dum is n o v a p rogenies sine plum is.
E g red ien te ro sa v irid a ria su n t speciosa;
adiu n g as istis c a m p u m qui c a n e t aristis,
adiu n g as vites, uvas q u o q u e , p o stm o d o nuces.
A n n u m e ra re q u e a s n u ru u m m a tru m q u e choreas,
15 et ludos iu v en u m , festu m q u e d ie m q u e serenum .
Q u i to t p u lc h ra videt, nisi flectitur, et nisi ridet,
in tractab ilis est, et in eius p e c to re lis est.
Q u i speciem te rre n o n v u lt c u m lau d e referre,
inv id et au cto ri, cuius subservit h o n o ri
20 b ru m a rigens, estas, a u tu m n u s, veris h onestas.

* PL 171, 1717. H exm etros dactilicos con rim a leonina.


Marbodo de Rennes o de Angers 249

Q u d a te u n a te m p o ra d a , si n o quieres a rru in a rm e
[p o r co m pleto.
V ive re c o rd a n d o a q u ien de ti se a c u e rd a , y
[consrvam e la p re n d a del am or.

41. D e la p r im a v e r a la a legra
D e la p rim a v e ra la aleg ra m e im p id e te n e r fieras
[costum bres
y e n p rstam o to m o de los elem entos m i form a de
[pensar.
C o n la ley m ism a de la n atu raleza sim patizo, segn
[creo.
M il colores v ariad o s d iferen cian a las flores.
5 D e u n h erb o so velln la tie rra se reviste.
A l bosque vem os v erd ear de fro n d a y d a r su fruto.
D oradillas, m irlos, grajos, picoverdes, ruiseores
con m rito igual rivalizan en m o d u lar trinos varios.
E n los rboles n o se halla nido alguno q u e polluelos
[no c o n ten g a,
10 y se o cu lta en los zarzales u n a n u e v a p o lla d a a n
[im plum e.
Vistosos se m u estran los vergeles al d espuntar de las
[rosas.
A ad e a ellos el c a m p o q u e b la n q u e a co n las espi-
feas;
a d ele las vides, y las uvas ta m b i n , as com o las
[nueces.
P o d rs c o n ta r los coros de n u eras y m atro n as,
15 los ju eg o s de los m ozos, la fiesta, el d a sereno.
Q u ie n ve ta n ta h erm osura, si n o se conm ueve y no
[se re,
in tra ta b le resulta, y en su p e c h o esconde alg n liti-
[gi-
Q u ie n n o q u iere p o n d e ra r co n alab an zas la h e r-
[m o su ra de la tierra,
envidioso se m u e stra del C re a d o r, a cuyo h o n o r se
[pliegan
20 el helad o r invierno, el verano, el otoo y la belleza
[de la p rim av e ra.
BA U D R I DE B O U R G U E I L
0 D E MEUJVG

Naci en Meung-sur-Loire (1 0 4 6 /4 7 -1 1 3 0 ). Realiz sus estudios


superiores en Angers, dondefu e alumno de M arbodoy donde tal vez conoci
a Berenguer de Tours. Profes en la Orden benedictina, lleg a ser abad
de Bourgueil en 1089. Despus de haber sido elegido obispo de Dol, en
Bretaa, en el concilio de Troyes, el 1107, pas algunas temporadas en
Worcester, en Normanda, en B e c y en Fecamp, y tambin en Roma. E l
ao 1120, Baudri fu e suspendido por Gerardo de Angulema, legado del
papa, y probablemente entonces se retir a San Samson-sur-Rille.
Fue tal vez el ms atractivo de los hombres de letras que salieron de
las escuelas catedralicias francesas. Aunque no posea la gravitas de
Hildeberto, o la curiosidad de Marbodo, estaba dotado de un fuerte amor
por las letras y un deseo por la soledad del poeta y estudioso que le apart
de los literatos profesionales de la joven generacin. Entregado desde joven
al culto de la poesa, Baudri supo mostrar sus dones excepcionales y y a
en vida goz de una celebridad considerable. La poesa profana ocupa un
lugar especial en su obra. De temperamento lrico, aunque un tanto
superficial, sensible a la naturaleza y de carcter abierto y afable, haciendo
gala de una irona ligera y bon enfanb>, compuso con talento epigramas
sugestivos. Aunque l afirma que no est muy cultivado, se debe a modestia
o ms bien por emplear un topos de humildad, pues sus obras dan
testimonio de conocimientos muy amplios. Muchas de sus obras son
composiciones de circunstancia. Con todo, encontramos textos ms impor
tantes, como el poema dirigdo a la condesa Adela de Blois, hija del
Conquistador, y que es una importante descripcin de su palacio, bajo la
form a muy apreciada entonces de una visin, segn las mejores recetas
retricas de la descriptio. E n el plano religioso, nos ha dejado un largo
fragmento mitolgico; una emocionante Confessio paenitentialis en
verso; algunos epitafios y algunas poesas litrgicas, en honor de los santos.
Entre sus obras en prosa, muy marcadas por la retrica, citemos una
H istoria H ierosolym itana, relato de la primera cruzada; unas V idas
de santos: Hugo, obispo de Rouen; Roberto de Arbrissel; Sansn; un
Itinerarium sive Epistola ad Fiscannenses, etc. E s notable el poema
que dirige a Adela, la hija de Guillermo de Normanda, donde se dan
cita todos los recursos del arte. Se ha pretendido que Baudri tuvo presente
la fam osa tapicera de Bayeux para la descripcin del palacio de Adela,
aunque no es del todo cierto.
252 Siglo X I I

42. In v e n ie s n u llo s f lo r e s *

Inven ies nullos flores in c a rm in e n o stro ,


flores u rb a n i scilicet eloquii,
rustica d ic ta m ih i q u ia rusticus iiicola ruris,
M a g d u n i n a tu s, incolo B urgulium ;
5 B urgulius locus est p ro c u l a C ic e ro n e rem o tu s,
cu i p lu s cepe p la c e t q u a m stilus e t tab u le.
A tta m e n iste locus fo ret olim v atib u s ap tu s,
d u m m u se silvas solivage colerent.
N a m p ro p e p r a ta v ire n t illim ibus h m id a rivis,
10 p ra ta q u e g ra m in e o flore fo v en t oculos,
et virides h e rb a s lucus vicinus a m e n a t,
q u e m co ncors av iu m g arru litas d eco rat.
H ic m e so latu r ta n tu m m o d o C a m b io 1 n o ste r
cuius sepe u n d a s in tu e o r vitreas.
15 S ed vates silvas ia m d u d u m d eseru ere
qu o s u rb is p e rim it deliciosus am o r,
e t d o lo r est ingens q u ia v a tu m p e c to ra frigent,
et q u ia d ig n a n tu r te c ta subire d u c u m .
E st d o lo r et d o leo q u ia g lo ria n u lla poetis,
20 q u o d q u ia d ita n tu r p ro m e ru e re sibi.
S u n t di, n o n h o m in es, q u o s la c ta t p h ilo so p h ia,
n e c d e b e re n t d i vivere sicut h o m o .
Presul, rex , consul, p rin cep s, p a tria rc h a , m o n a rc h u s,
litte ra desit eis, su n t p ecualis h o m o .
25 F u rn o s c o n d u c a t, frutices m e ta t, allia m a n d a t
q u i sap it a tq u e opibus in c u b a t im plicitus 2;
n a m si n e g lig e re n t sapientes p o n d u s h o n o ris,
invitis e tia m su b iceretu r h o n o r.
Leges, pontifices, n u n c e t de p leb e m in o res,

* Ed. de P. A bra ha m s , Les oeuvres potiques de Baudri de Bourgul (Paris


1927), p.27. Se trata de una epstola en verso dsticos elegiacos cuyo
destinatario es una m onja desconocida, de nom bre Emm a.
1 El ro C hangeon o Auton.
2 Cf. V irgilio , Georg. 2, 507: incubat auro.
Baudri de Bourgueil o de Meung 253

42. F lores en n u estro p o e m a


Flores en n u estro p o e m a n in g u n a e n c o n tra rs,
flores, co m o es n a tu ra l, del h a b la u rb a n a .
R sticas son m is p a la b ra s, p ues soy rstico h a b ita n te
[de los cam pos,
n acid o e n M e u n g , a u n q u e en B ourgueil habito.
5 E l lu g a r de B ourgueil se h a lla de C icer n m u y lejos;
m s le p lace la cebolla q u e la p lu m a y las tablillas.
Sin em bargo, este lugar o tro ra h u b iera sido apropiado a
[los p o etas
en ta n to q u e sus bosques h a b ita b a n las M usas erra-
[bundas:
p ra d o s reg ad o s p o r lm pidos arro y o s v e rd e a n en su en-
[torno,
10 prad o s q u e acarician la m irad a co n su flor en agraz,
y verd es p astizales a los q u e el v ecino soto am en iza,
y el arm onioso concierto de las aves sirve de ornato.
M e solaza a q u ta n slo este C h a n g e o n n u estro ,
cuyas cristalinas aguas co n tem p lo co n frecuencia.
15 M a s h a c e lu en g o tiem p o los p o etas a b a n d o n a ro n los
[bosques:
subyuglos el delicioso atractiv o de la u rb e.
Es in m en so el do lo r, p u es d e los vates los p echos se
[h an h elad o
y slo digno ju z g a n en trr, de quien gobierna, en los
[palacios.
P e n a es, y sufro p o rq u e n o tie n e n gloria alg u na los
[poetas,
20 cosa q u e, p u es se en riq u ecen , m ereciero n .
D ioses son, q u e n o h o m b re s, a los q u e la filosofa se-
[duce
y no d ebieran los dioses vivir com o h ace el hom bre.
P relad o , rey, cnsul, p rn cip e, p a tria rc a , m o n a rc a ,
si les falta la c u ltu ra, es u n h o m b re del reb a o.
25 A tie n d a el h o rn o , reco ja frutas, m astiq u e ajos
el qu e es inteligente y g u a rd a c o n celo sus riquezas;
p u es si los sabios d e sd e a ra n el p eso del h o n o r,
a u n sin q u ererlo , h o n o r recib iran .
Leyes, pontfices, a h o ra ta m b i n d e la pleb e los m e n o
re s
254 Siglo X I I

30 a sp e rn a n tu r eos e t n ih ilu m re p u ta n t.
Q u id m o d o M a r b o d u s 3 v a tu m spectabile sidus?
eclipsim lu n a , sol p a titu r ten eb ras.
N u n c est deflendus, extin ctu s spiritus eius,
n a m n o n est lu x q u e lu c e a t in tenebris.
35 O u tin a m afflasset p le n o m ih i g u ttu re m u sa,
n a m m e nullus h o n o r a studiis raperet!
N u n c q u ia m u sa deest et ra u c o p e c tin e can to ,
E m m a m eis saltem versibus assideas.

43. O bstupui, f a te o r , s u b s ta n s *
O b stu p u i, fateo r, substans in lim in e p rim o ,
Elisios cam p o s esse ra tu s th alam o s.
N a m th a la m o s o p eris a u le a recen tis o b ib a n t,
q u e c u m m ateries tu m p re tia re t opus;
5 serica m ateries, opus est q u o d vivere credas,
q u o d nobis ite re t historias veteres.
H in c vides e le m e n ta n o v o m o d e ra m in e iu n c ta,
e t lib ra ta suis singula p o n d erib u s;
a n tiq u u m q u e chao s videas in p a rte sequestra;
10 aer, te rra m a n e n t insim ul, ignis, aq u a.
A stiterat dictan s o p e ra n tib u s ipsa 1 puellis,
sig n aratq u e suo q u id fa c e re n t rad io .
E ru m p it celum , tellus m a n e t, ignis e t a e r
ia m v elu t e v a d e n t m o b ilitate sua.
15 C o rp o ra iu n c ta sim ul fa c iu n t et c o rp o ra vivunt;
desu p er, u t decu it, est opifex operi.
P igras d ilab en s te rra s in te rlu it am nis,
u n d e co n crete co n ficiu n t m aria.
V iv u n t im p a rite r iu m e n ta , volatile, serpens;
20 o m n ib u s his superest, u t d o m in e tu r, h o m o .

3 M arbodo de Rennes (1035-1123), natural de Angers y obispo de


Rennes, era contem porneo de Baudri (1047-1130). El lector encontrar en
esta Antologa alguno de sus poemas.
* Ed. de P. A bra ha m s , Les oeuvres potiques de Baudri de Bourgul (Paris
1927), 199. Poem a en dsticos elegiacos, dirigido a Adela, condesa de Blois.
Describe un tapiz que representa escenas del A . Testam ento.
1 Es decir, Adela, condesa de Blois.
Baud de Bourgueil o de Meung 255

30 los d esp recian y e n n a d a los re p u ta n .


Q u d irem o s de M a rb o d o , astro ru tila n te d e poetas?
Eclipsado p o r la luna, el sol se en cu en tra en tinieblas.
Es h o y d a llan to , p u es su esp ritu se h a m u e rto ,
y y a n o h a y luz q u e brille en esas tinieblas.
35 O jal q u e la m u sa m e soplase a b o c a llena:
n o h a b ra h o n o r q u e de m is aficiones m e arrancase!
M as a h o ra q u e m e falta in sp ira c i n y co n ro n c o p le c
t r o c a n to ,
al m en o s t , E m m a , c u id a m is versos.

43. E stu p efa c to q u e d


E stupefacto q u ed , lo reconozco, p a ra d o e n el um b ral,
crey en d o q u e tu c m a ra e ra n los C a m p o s Elseos,
p u es tapices de re c ie n te h e c h u ra o c u lta b a n la alcoba,
ta n valiosos p o r la tela co m o p o r la o b ra e n s.
5 E ra la tela de seda; creeras q u e la o b ra e sta b a viva
y q u e nos re p e ta historias m u y antiguas.
V es all los elem en to s co n ju n ta d o s c o n u n nuevo c ri
te r io ,
c a d a cosa e q u ilib ra d a de ac u e rd o con su peso.
E n la p a rte c e n tra l o b serv aras el caos prim itivo:
10 - aire, tie rra , fuego y a g u a se nos m u e stra n todos j u n
to s .
P resen te estuvo ella d irigiendo a las m u c h a c h as q u e
[b o rd a b a n
y con su b a st n fue se alan d o lo q u e te n a n q u e
[hacer.
E stalla el cielo; la tie rra p e rm a n e c e; el fuego, el aire
p are c e q u e y a escap an a su p ro p io m ovim iento.
15 Se c o n ju n ta n ios cu erp o s y los cu erp o s viven.
A rrib a , cu al conviene, el A rtfice del m u n d o .
F luyendo, u n ro rie g a las tierras a n estriles;
las aguas q u e se re n e n fo rm a n m ares.
Sin distincin conviven c u a d r p e d o s, aves y reptiles;
20 sobre todos se e n c u e n tra , p a ra ser su seor, el h o m -
[bre.
256 Siglo X I I

H in c a d dilu v iu m p ro te n d it lin ea p a tru m ;


n o m in a scrip ta legas, gesta recen sa notes.
A rb o re sub q u a d a m stetit an tiquissim us A d am ,
fructus c a rp e b a t E va, v iro q u e d a b a t.
25 Hiidam crudelis fra te r, cru d elio r hoste,
a tq u e h o m icid a, C h ain , p e rc u tie b a t Abel.
E cce lo cu m videas, q u e m tu rb a v o c a t P arad isu m :
h ic quasi p e rp e tu e t in v eteratu s E n o c h 2.
D ilu v iu m cam pis sup erest et m o n tib u s altis,
30 d u m q u e n a ta re licet, vivida q u e q u e n a ta n t:
et cervus et lu p u s e t bos e t tigris e t agnus
p a c e n o v a m ites ecce n a ta n t p a rite r.
M ira n tu r m o n te s in su m m o v ertice pisces,
e q u o ra m ira n tu r q u o d leo piscis erat.
35 H e c q u o q u e deficiunt, v ita sibi deficiente,
q u e m o d o v iv eb an t p u trid a ta b e fluunt.
H is in h ia re fuit h o r r o rq u e et g ra ta voluptas:
o m n ia sic videas u t q u asi v e ra putes.
A rc a fe re b a tu r, q u o se tu lit im p e tu s unde:
40 im b res d eficiun t e t m in u u n tu r aque;
a p p a re n t m o n tes, o ccu lta re n a sc itu r a rb o r
h in c p ro c e ra m agis q u o te n u a tu r aqu a.
E cce re fe rt o leam red ien s lu tu le n ta co lu m b a;
p u trib u s incum bis, corve, cadaveribus;
45 lim osi m o n tes lim o saq u e p a ru it arb o r;
lu rid a visa fuit q u e q u e superficies.
H o c opus, h o c v elu m th a la m i p rim o rd ia vestit
illa p a rte do m u s, q u a d o m u s est brevior.

2 Enoch, hijo de Can. G n 4,17-18.


Baudri de Bourgueil o de Meung 257

D esde all, la lista de los a n te p a sa d o s a lc a n z a h asta el


[diluvio:
leers escritos sus n o m b re s y co n o cers los hechos
[que se n a rra n .
E n pie, b a jo de u n rb o l, e stab a el viejo A d n ;
E v a to m a b a la fru ta y se la d a b a al m arid o .
25 U n h e rm a n o cruel, m s c ru e l q u e u n enem igo,
el h o m ic id a C an , g o lp eab a a A bel.
P odras v e r a q u el lu g a r q u e la g en te d e n o m in a P a-
[raso.
All, co m o p e rp e tu n d o se , E n o c h envejecido.
El diluvio sobrepasa los cam pos y los m ontes elevados,
30 y m ie n tra s p u e d e n n a d a r, algunos vivientes n ad a n :
el ciervo, el lob o , el b u ey , el tigre y el co rd ero ,
ap lacad o s p o r u n a a rm o n a in u su al, n a d a n unidos.
Los m o n tes c o n te m p la n ad m ira d o s a peces en lo alto
[de sus cu m bres,
y los m ares se a d m ira n p o r su p a rte de q u e el le n
[resulte p ez.
35 P ero ta m b i n aqullos su cu m b en , extinguindose su
[vida.
Los q u e h a p o c o vivan, co n p trid a co rru p ci n flo
r a n a h o ra .
C o n te m p la r to d o ello cau sa h o rro r y u n a g rad ab le
[placer:
to d o lo ves de ta l m o d o q u e lo creeras realidad.
El a rca e ra a rrastrad a do la lleva la fuerza de las olas.
40 A m en g u a el aguacero y las aguas co m ienzan a bajar.
A p a re c e n los m o n tes; re n a c e el rb o l, antes oculto,
all d o n d e la a ltu ra del a g u a m s decrece.
U n a en fa n g a d a p a lo m a , reg resan d o , p o rta u n a r a m a
[de olivo.
T te precipitas, cuervo, sobre putrefactos cadveres.
45 Lim osos m o n tes y rboles lim osos d e ja n verse.
Y a se c o n te m p la la superficie q u e e ra am arillenta.
E sta o b ra , este tapiz re c u b re la p a rte p rim e ra de la
[cm ara,
en la p a rte de la casa en qe sta resu lta m s p e-
[quea.
H I LD E B E R TO D E LA VARD I N
0 DE LE MANS
Hildeberto naci en Lavar din, cerca de Montoire (1 0 5 5 /5 6 -
1 1 3 3 /3 4 ). H izo sus estudios en la escuela catedralicia de Le Mans, y
ms tarde pas a la escuela de Chartres, en donde (1 0 9 6 o 1097) fu e
obispo. Tuvo que sufrir las desavenencias con Guillermo el Rojo, que lo
desterr a Inglaterra. JVo encontr la p a z hasta el 1100, cuando muere
su perseguidor. Encontr dificultades en su dicesis de Chartres antes de
ser nombrado arzobispo de Tours (1125). Hildeberto fu e calificado por
san Bernardo de excelsus in verbo gloria, mientras otros lo llaman
egregius versificator. E s una de las figuras de lo que se podra calificar
como el prehumanismo del siglo XII. La elevacin de su pensamiento, la
amplitud y solidez de su cultura, la profundidad de su esptu, su talento
potico, su coraje y su fidelidad le permitieron desempear un gran papel
en circunstancias dificiles. E n el grupo de sus amigos hemos de sealar
a Anselmo de Cantorbery, Anselmo de Laon, Bernardo de Claraval,
Berengario de Tours, Odn de Cambrai, Godofredo de Vendme, Gilberto
Crespn de Westminster, etc.
Se nos han conservado 1 0 7 C artas, de perfecto latn. Adems de
obras teolgicas o didcticas, tenemos muchos grandes poemas: una
S um m a sententiarum ; un M athem aticus, que es un relato de baja
astrologia, sumida en lo maravilloso; un debate prosmetro: D e queri
m onia et conflictu carnis et anim ae; D e ordine m undi, en 5 5 9
hexmetros; D e o rn atu m undi, en 90 dsticos; unos cincuenta poemas
que parafrasean o comentan el Antiguo Testamento, en hexmetros o en
dsticos (Loci ex veteri Testam ento). Adems, 5 0 0 hexmetros sobre
los M acabeos y unos 600 dsticos sobre el L ibro de los Reyes; In
expositionem missae o D e m ysterio missae, en 3 1 2 dsticos
alegricosy msticos; D e q u atu o r virtutibus vitae honestae, conocido
tambin con el ttulo de M oralis philosophia de honesto et utili,
en 2 1 2 dsticos; unos 600 dsticos en piezas alegricas o morales; unas
V idas de santos: V icente, en 3 1 2 hexmetros leoninos; M ara Egip
caca, en 8 99 hexmetros, con rima; un largo relato en verso, D e
excidio T roiae, muy apreciado en su poca; una O racin a la
T rinidad, en 2 04 versos, justamente famosa; una Lam entaticy3ecca-
tricis anim ae, en 1 0 8 cuartetas, en el tono del Dies irae. Todo este
cmulo de obras hace de Hildeberto, alimentado como est de las letras
clsicas y a pesar de los excesos de retrica en que cae con frecuencia,
uno de los buenos poetas cristianos y uno de los mejores poetas latinos de
la Edad Media. Entre otros poemas, su Elega sobre Roma pagana y
Roma cristiana, que compuso despus de su viaje a Roma en 1116, es
con todo derecho famosa por su poderosa belleza evocadora.
260 Siglo X I I

44. P e rg a m a f le r e v o lo *

P e rg a m a flere volo, fato D a n a is d a ta solo;


solo c a p ta dolo, c a p ta re d a c ta solo.
E x H elico n e sona, q u e p rim a ten es H elico n a,
et m e tra m e d o n a p ro m e re posse bona!
5 E st Paris ab sq u e p a re . Q u e rit, videt, a u d e t a m are ,
a u d e t te n ta re fu rta, pericla, m are;
v ad it e t acced it, clam tollit clam q u e recedit:
N a u ta solo cedit, fit fuga, p re d o redit.
T u ta libido m aris d a t th u ra libidinis aris,
10 civibus ignaris q u o d p a r a t a rm a Paris.
Post cursus H e le n e c u rru n t L arisssa, M y cen e,
m ille rates p le n e fortibus, ab sq u e sene.
E x su p e ra re ra tu s v id u a to re m v id u atu s,
fed ere n u d a tu s fe d e ra t ense latus.
15 G reco d u c to ri p ro h ib e t d o lo r esse tim o ri
p ro con so rte th o ri vivere sive m o ri.

45. N u p e r e r a m lo cu p les **

N u p e r e ra m locuples m u ltisq u e b e a tu s am icis,


et risere diu p ro sp e ra fata m ihi.
L a rg a G eres, deus A rcad ie 1 B acch u sq u e re p le b a n t
h o rre a , septa, p e n u m , farre, b id en te, m ero.

* Ed. de B. H au r a u , Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la


Bibliothque Nationale, X X IX , 2, 438.
Dsticos elegiacos, con rimas leoninas, tanto en los hexm etros como en
los pentm etros, adem s de la rim a final entre los dos dsticos, aa, bb, cc, dd,
etc., es decir, una sola rim a para los dsticos y sus hemistiquios. Ofrecemos
los diecisis prim eros versos, que tienen p o r tem a un lam ento p o r la ciudad
de Troya. H aurau, basado en la autoridad de u n m anuscrito del siglo xiii
y apoyado en el testimonio de A. Neckham , crey que este poem a era obra
de Hildeberto, aunque actualm ente se duda de la autora del mismo.
** Ed. de A. B. S c o t i , Hildeberti Cenomanensis episcopi Carmina minora
(Leipzig 1969). Cf. el estudio biogrfico y filolgico en P et er v o n M o o s ,
Hildebert von Lavardin, 1056 -1 133 (Stuttgart 1965). M aestrescuela, obispo de Le
M ans y ms tarde arzobispo de T ours, H ildeberto sufri el destierro en
Inglaterra, bajo Guillerm o el Rojo, y durante el mismo, como Ovidio,
compuso un largo poem a elegiaco, del que ofrecemos los prim eros 38 versos.
Dsticos elegiacos.
1 Fauno o Pan, dios de los rebaos.
Hildeberto de Lavardin o de Le M ans 261

44. A P rg a m o llo ra r q u iero

A P rg am o llo ra r q u iero , a los d a o s e n tre g a d a p o r


[el solo destino;
ta n slo co n en g a o co n q u istad a; c o n q u istad a y a
[ru in a red u cid a .
C an ta desde el H elic n , t q u e o cu p as el H elic n la
[p rim era,
y co n cd em e q u e a c u a r p u e d a versos de excelente
[hechura!
5 Es P ars sin igual. Busca, ve, se atrev e a e n am o rarse;
se atreve a a fro n ta r el ro b o , los peligros, y la m a r.
L lega all y lo ejecuta: lo to m a a ocultas, a ocultas se
[retira.
El m a rin o se aleja de tierra; e m p re n d e la fuga; reto r-
[na lad r n .
A salvo la p a si n del h o m b re , a las aras de la p asi n
[ofrece incienso,
10 m ie n tra s los c iu d ad an o s d esco n o cen p o r qu sus
[arm as a p a re ja Pars.
T ra s de las huellas de H e le n a corren Larisa y M icenas,
m il naves co lm ad as de v aro n es ag u errid o s, n in g u n o
[de ellos ancian o .
-C o n fian d o el d e sp o jad o im p o n e rse a su d esp o jad o r,
priv ad o de alianzas, alianzas p a c ta al tiem p o que se
[arm a.
15 Al jefe griego im p d ele el d o lo r m o strarse tem eroso,
con tal de vivir o d e m o rir p o r la co n so rte de su
[lecho.

45. H ace p o c o era rico

H a c e p o co e ra rico, y feliz p o r m is m ltiples am igos;


y d u ra n te largo tiem p o los p r sp ero s h ad o s m e son-
frieron.
L a dad iv o sa C eres, el dios de la A rc a d ia y B aco h e n
c h a n
mis graneros, rediles y despensa co n h arin a, corderos,
[vino p u ro .
262 Siglo X I I

5 H o rtu s, apes, fam ule, p u lm e n to , m eile, tapetis


d ita b a n t large p ra n d ia , v asa d o m u m .
D e x tra la b o ra b a t gem m is, p o m a ria fructu;
p r a ta re d u n d a b a n t g ram in e, lacte greges.
A gger o p u m , tra n q u illa quies, n u m ero su s am icus
10 delicias, som nos co nsilium que d a b a n t.
S ingula q u id m e m o re m letos te sta n tia casus?
o m n ia captive p ro sp eritatis eran t.
Iu ra re s sup ero s in tr a m e a v o ta ten eri,
et res o ccasu m dedidicisse pati.
15 D e n iq u e m ira b a r sic te, F o rtu n a , fidelem ;
m ira b a r stabilem , q u e levis esse soles.
S epe m ih i dixi: q u o rsu m ta m p ro sp e ra re ru m ?
q u id sibi v u lt tan tu s, ta m citus ag g er o pum ?
H e i mihi! n u lla fides, n u lla est c o n sta n tia rebus!
20 res ipse q u id sint m ob ilitate d ocent.
R es h o m in u m et h o m in es levis a le a v ersat in auras,
e t v en it a su m m o su m m a ru in a gradu.
C u n c ta sub a n ticip iti p e n d e n t m o rta lia casu
e t sp o n d e n t p ro p ria m o b ilitate fugam .
25 Q u id q u id h a b e s h o d ie cras te fortasse relin q u e t,
a u t m o d o , d u m loqueris, desinit esse tu u m .
H a s lu d it F o rtu n a vices, regesque superbos
a u t servos h um iles n o n sinit esse diu.
Illa dolo sa com es, sola levitate fidelis,
30 n o n favet e te rn u m , n ec sine fine p rem it.
Illa m ih i q u o n d a m risu b la n d ita seren o
m u ta v it vultus, n u b ila facta, suos.
E t v elu t e te rn a m m isero c o n a ta ru in a m ,
Hildeberto de Laoardin o de Le M ans 263

5 H u e rto s, abejas, sirvientas, carn e, m iel, del m a n tel


en riq u ecan co n larg u eza los b an q u etes, la vajilla, la
[m orada.
M i m a n o d e re c h a c a rg a d a de gem as: los p o m a re s, de
[fruta.
Los p ra d o s re b o sa n de pasto: los reb a o s, de leche.
E l c a m p o a b u n d o so , el dulce sosiego, los m u ch o s am i-
[gos
10 p la c e r m e ofrecan, sueo y reflexin.
A q u re c o rd a r u n o a u n o testim o n io s de alegres m o -
[m entos?
T o d o re su lta b a p ro p io de la p ro sp e rid a d alcan zad a.
J u ra ra s q u e los dioses e n tre m is deseos se c o n ta b a n ,
y q u e m i estad o o lv id ab a q u e existe la d ecadencia.
15 E n fin, m e ad m irab a, F o rtu n a, de q u e t te m antuvieras
[fiel;
m e ad m irab a de que estable fueses t, q u e sueles ser
[voluble.
C o n frecu en cia m e dije: T a n ta p ro sp e rid a d a d n d e
[apunta?
Q u p re te n d e riq u e z a ta n ta y este cam p o ta n p ro n -
[to e x u b eran te ?
Ay de m , q u e n o h a y firm eza n i c o n sta n c ia en cosa
[alguna!
20 T o d o nos est e n se a n d o cm o es algo m ovedizo.
L a suerte lig era a rro ja h o m b re s y cosas al viento,
y desde la c u m b re su m a en la su m a ru in a p ara.
T o d o aqu ello q u e es m o rta l p e n d e d el a z a r in cierto
y p o r su p ro p ia m ov ilid ad g a ra n tiz a su h u id a.
25 L o q u e h o y posees, tal vez m a a n a te ab an d o n e;
incluso a h o ra , m ien tras h ablas, y a deja de ser tuyo.
A estos tru e q u e s se e n tre g a la F o rtu n a : n i a los reyes
[soberbios
n i a los h u m ild es siervos largo tie m p o los d eja en tal
[estado.
Es ella engaosa com paera, fiel slo a su inconstancia:
30 n o le in teresa lo etern o , m as ta m p o c o sin cesar opri-
[m e.
T o d o c u a n to a n ta o m e m im a b a c o n seren a sonrisa
cam b i su rostro, carg n d o se de nubes.
Y co m o p re sa g ia n d o al d e sd ich ad o e te rn a ru in a,
264 Siglo X I I

sp em q u o q u e letitie d e tra h it ip sa m ihi.


35 Illa p ro fessa d o lu m , subm ersit, d iru it, ussit
culta, d om os, vites, im b rib u s, igne, gelu.
H e c e d e m fregit, concussit, d eb ilitavit
ho ste, n o th o , m o rb is, h o rre a , p o m a , g reg em 2.

46. P a r tib i, R o m a , n ih il *
E legia 1: Allocutio Romae

P a r tibi, R o m a , nihil, c u m sis p ro p e to ta ru in a;


q u a m m a g n i fueris in te g ra fra c ta doces.
L o n g a tu o s fastus etas d estru x it, e t arces
C esaris et su p e ru m te m p la p a lu d e iacent.
5 Ille lab o r, la b o r ille ru it q u e m dirus A raxes 1
et sta n te m tre m u it et cecidisse dolet;
q u e m gladii reg u m , q u e m p ro v id a c u ra senatus,
q u e m su p eri re ru m con stitu ere caput;
q u e m m agis o p ta v it c u m crim in e solus h a b e re
10 C esar, q u a m socius et pius esse socer;
qui, crescens studiis tribus, hostes, c rim en , am icos
vi d o m u it, secuit legibus, em it ope;
in q u em , d u m fieret, vigilavit c u ra p rio ru m :
iuvit opus p ietas hospitis, u n d a , locus.

2 Com o en otros m uchos ejemplos, aqu el poeta ha reunido las tres


frases en una sola. En realidad sera: Fregit hoste horrea, concussit notho
pom a, debilitavit morbis gregem.
* Ed. de B. H a u r a u , Les Mlanges potiques d Hildebert de Lavardin (Paris
1882), p.60ss (para la elegia 1) y p.64ss (para la elega 2). E n la prim era, el
poeta expresa los sentimientos que despierta en l su visita a la R om a de los
papas. Algunos han pretendido ver en la elega fragm entos de una antigua
elega sobre la cada de R om a, elega que puede rem ontarse al siglo v. Este
poem a es verdaderam ente el m s famoso entre los que se nos h a n conservado
bajo el nom bre de Hildeberto. Esta prim era parte sobre R om a se presenta,
con toda evidencia, como una allocutio, que precede a la segunda parte, y que
expresa los anhelos afanosos de R om a hacia su pasada grandeza. Las
alusiones a ese pasado glorioso pueden m uy bien ser ecos de poemas m uy
anteriores a Hildeberto. Adem s el poem a est transido de sentimientos
paganos: el lenguaje, los temas y cosas recordadas son paganos, m ientras que
apenas si hay alusiones al cristianismo. Cf. C a r l o P ascal , Poesa latina
medievale, C atania 1907, p.19-37. C om puesta en dsticos elegiacos.
1 Araxes, nom bre de dos ros, uno de A rm enia (V irgilio , Aen. 8, 728) y
otro de Persia (CuRCio, 4,5,4), p o r m etonim ia, designa a los brbaros.
Hildeberto de Lmiardin o de Le M ans 265

a m i alegra p riv de la e sp eran za incluso.


35 Ella, d u c h a en en g a o s, h u n d i , a rru in , a cenizas r e
b u jo
cam p o s, casas, vias co n to rm e n ta s, fuego y hielo.
E lla fue q u ie n q u e b ra n t , z a ra n d e y volvi endebles
con enem igos, con vientos y con plagas mis graneros,
[pom ares y reb aos.

46. N a d a te igu ala, oh R o m a


E lega 1: Alocucin a Rom a

N a d a te iguala, o h R o m a , a u n q u e te halles en casi


[total ru in a ,
y, q u e b ra n ta d a , m uestres c u n g ra n d e eras c u a n d o
[in tacta te en c o n tra b as.
E l largo paso del tiem p o tus fastos destruy; y del
[C sar
los alczares y de los dioses los tem plos e n la la g u n a
[yacen.
5 A quella o b ra , la o b ra aq u ella q u e el cru el A raxes d io
[a la ru in a ,
te m b la r la hizo c u a n d o a n se ergua, y, ah o ra, d e
s a s ta d a , la lam en ta.
A ella la espada de los reyes, la atencin previsora del
[senado
as com o los dioses en capital del m u n d o la erigieron.
R e c u rrie n d o incluso al crim en , C sa r p refiri l solo
[poseerla
10 antes q u e m o strarse colega y suegro fiel.
(El, q u e se e n c u m b r co n tres recursos: so m etiendo
[por la fu erza al enem igo,
c o m b a tie n d o c o n las leyes el delito y g an a n d o c o n
[favores los amigos).
H a c ia ella, m ie n tra s crecien d o ib a, se dirigi de sus g o
b e r n a n te s el desvelo;
del husped la p iedad, el agua y el lugar le p restaron
[su concurso.
266 Siglo X I I

15 M a te rie m , fabros, expensas axis u te rq u e


m isit, se m u ris o b tu lit ipse locus.
E x p e n d e re duces th esau ro s, fa ta fav o rem ,
artifices stu d iu m , totus et orbis opes.
U rb s cecidit de q u a si q u ic q u a m d icere d ig n u m
20 m o liar, h o c p o te ro dicere: R o m a fuit!
N o n ta m e n a n n o ru m series, n o n flam m a, n e c ensis
a d p le n u m p o tu it h o c ab o lere decus.
C u ra h o m in u m p o tu it ta n ta m c o m p o n e re R o m a m
q u a n ta m n o n p o tu it solvere c u ra deu m .
25 C o n fe r opes m a rm o rq u e n o v u m s u p e ru m q u e favorem ,
artificum vigilent in n o v a facta m a n u s,
n o n ta m e n a u t fieri p a r stan ti m a c h in a m u ro ,
a u t re sta u ra ri sola ru in a potest.
T a n tu m re sta t a d h u c , ta n tu m ru it, u t n e q u e p a rs stans
30 e q u a ri possit, d iru ta n e c refici.
H ic s u p e ru m fo rm as su p eri m ira n tu r et ipsi,
et c u p iu n t fictis vultibus esse p a re s.
N o n p o tu it n a tu r a deos h o c o re cre a re
q u o m ira n d a d e u m signa creav it hom o.
35 V u ltu s ad e st his n u m in ib u s, p o tiu sq u e c o lu n tu r
artificu m studio q u a m d eitate sua.
U rb s felix, si vel dom inis u rb s illa c a re ret,
vel dom inis esset tu rp e c a re re fide!

E leg ia 2: Respondet Rom a *

D u m sim u lacra m ih i, d u m n u m in a v a n a p la c e ren t,


m ilitia, p o p u lo , m en ib u s alta fui;

* Esta segunda elega fue muy conocida y se public en P L 171, 1409,


y ms tarde en Les mlanges potiques dHildebert, de B. H aurau, basado en los
mss. 561 y 14867 de la Bibl. N ationale de Paris. Com o en la prim era,
H ildeberto con toda probabilidad ha interpolado cuatro versos de un epigra
m a antiguo. El citado C ario Pascal aprecia la diferencia entre los cuatro
versos y el resto; advierte m s dignidad en el duelo, ms fiereza en el
recuerdo, m s gravedad en la forma. En cambio en el poem a de H ildeberto
se dejan ver las cualidades distintivas del escritor, las amplias enumeraciones,
los juegos frecuentes de anttesis, las dbiles correspondencias simtricas. Los
cuatro versos estaran entre los versos 5-9 de la elega. V er C arlo P ascal,
o.e., p .33-37.
Hildeberto de Lavardin o de Le M a m 267

15 U n o y o tro h em isferio en v iro n le m a d e ra , o b rero s, d -


[divas,
y el lu g a r e sp o n tn eo a las m u rallas se ofreci.
Los caudillos tesoros re g a la ro n ; los h ad o s, su favor;
los artistas, el ingenio; y el m u n d o e n te ro , riquezas.
Sucum bi u n a ciu d ad de la que, si ca n ta r digno elogio
[p re ten d ie ra,
20 esto p o d ra decir: R o m a existi.
M a s el d ecu rso de los aos, las llam as, las espadas
n o h a n p o d id o p o r co m p leto d e stru ir b elleza ta n ta .
T a n g ra n d e fue la R o m a q u e el desvelo de los h o m -
[bres lev an t
q u e d estru irla n o p u d o el desvelo de los dioses.
25 A copie riq u ezas, m rm o l n u ev o y fav o r celeste,
y esfurcense las m an o s del a rtista p o r h a c e r o b ras
[nuevas:
n o ser la m q u in a c ap az d e le v a n ta r u n m u ro sem e
j a n t e al q u e a n subsiste
o re s ta u ra r n i u n a sola de las ru in as.
Es ta n to lo q u e re sta y lo a rra sa d o es ta n to , q u e lo
[que a n se m a n tie n e
30 n o p u e d e ser igu alad o , n i re p a ra rse sus ruinas.
A q u los dioses a d m ira n las estatu as de los dioses,
y an sia n sem ejarse a los rostros esculpidos.
N a tu ra fue in c a p a z de c re a r dioses d o tad o s de aq u el
[rostro
con q u e el h o m b re cre las ad m irab les estatuas de
[esos dioses.
35 E st p re se n te el ro stro en esos n m e n e s, y son m s ve-
[nerados
p o r el genio del artista q u e p o r su div in a entidad.
Feliz c iu d a d , si ta l c iu d a d c a re c ie ra de seor,
y del se o r to rp e sera el ca re c er de fe!

E lega 2: Responde Rom a

E n ta n to m e a g ra d a ro n las estatu as y los n m e n e s in a-


[nes,
egregia fui p o r m is ejrcitos, m i p u e b lo y m is m u r a
d las.
268 Siglo X I I

at sim ul effigies ara sq u e superstitiosas


deiiciens, u n i sum fam u la ta D eo.
5 G esseru n t arces, cecidere p a la tia divum ,
servivit p o p u lu s, d eg en erav it eques.
V ix scio q u e fu erim , vix R o m e R o m a r e c o r d o r 2,
vix sinit occasus vel m em inisse m ei.
G ra tio r h ec ia c tu ra m ih i successibus illis;
10 m a io r sum p a u p e r divite, stante iacens.
Plus aquilis vexilla crucis, plus C esare P etrus,
plus cinctis d ucibus vulgus in e rm e dedit.
Stans d o m u i terras, in fe rn u m d iru ta pulso;
c o rp o ra stans, anim as fracta iacen sq u e rego.
15 T u n c m isere pleb i, m o d o p rin cip ib u s te n e b ra ru m
im p ero ; tu n c urbes, n u n c m e a re g n a polus.
Q u e n e C esarib u s v id ear d e b e re vel arm is,
et species re ru m m eq u e m eo sq u e tra h a t,
a rm o ru m vis illa p erit, ru it alta senatus
20 gloria, p ro c u m b u n t tem p la, th e a tra iacent,
ro stra v a c a n t, e d icta silent, sua p re m ia d e su n t
em eritis, p o p u lo iu ra, colonus agris;
duru s eques, iu d e x rigidus, plebs lib e ra q u o n d a m 3
q u erit, a m a t, p a titu r otia, lu cra, iugum .
25 Ista ia c e n t n e fo rte m eus sp em p o n a t in illis
civis et evacu et sp em que b o n u m q u e crucis.
G ru x edes alias, alios p ro m ittit h o n o res,

2 Evoquemos el soneto de J. d e B ellay , Nouveau venu, qui cherches


Rom e en Rome..., y el de F. d e Q u e v e d o , Buscas a R om a en R om a, oh
peregrino....
3 Reproducim os en nuestra traduccin la expresin trim em bre del dstico
latino. N aturalm ente, hay que entenderla as: El jinete, antao aguerrido,
busca ahora el ocio; al juez, antao rgido, lo que ahora le im porta es la
ganancia; la plebe, antao libre, soporta ahora el yugo.
Hildeberto de Lavardin o de Le M ans 269

M as ta n p ro n to co m o efigies y supersticiosas aras


se ab a tie ro n , sierva m e hice del D ios nico.
5 Los alczares se hundiero n , cayeron los palacios de los
[dioses,
el pueblo se hizo esclavo, degener la clase ecuestre.
A p en as s q u i n fui; a R o m a en R o m a a p en as la re
c u e rd o ;
y ap en as el ocaso m e p erm ite a c o rd a rm e de m
[m ism a.
T a l q u eb ran to m e es m s grato q u e los xitos aquellos;
10 m ay o r soy p o b re que rica; abatida, que encum brada.
M s q u e las guilas, ap o rt m e la ense a de la cruz; y
[m s q u e C sar, P edro;
y m s q u e los caudillos b ie n arm ad o s, la plebe in er-
[me.
M ien tra s e sta b a en pie, las tierras som et; ah o ra, d e
r r u i d a , al infiern o co m bato.
M ie n tra s e stab a en pie, reg a cuerpos; q u e b ra n ta d a
[y cad a, rijo alm as.
15 A n ta o g o b e rn a b a sobre m sera p lebe; so b re los p rn
c ip e s de las tinieblas hoy;
sobre ciudades antes, m as a h o ra m i re in o es to d o el
[m undo.
P a ra q u e ello n o p a re z c a q u e a los C sares se debe o
[a las arm as,
y q u e la sim ple ap arien cia m e a rrastra a m o a los
[mos,
p ereci aq u ella fu e rz a de las arm as; p o r tie rra cay del
[senado
20 la excelsa gloria; los tem plos se d e rru m b a n ; arru in a-
[dos se h allan los teatros;
vacas se e n c u e n tra n las trib u n as; silencio los edictos
[g u ard an ; sin re c o m p en sa
los soldados licenciados q u e d a n , sin ley el p u eb lo y
[los colonos sin cam p o .
El aguerrido jinete, el rgido juez, la plebe libre o trora
buscan , ap recian , so p o rta n el ocio, la g an ancia, el
[yugo.
25 T o d o ello se h a lla d em o lid o p a ra q u e m i c iu d a d a n o
[en ello n o base su esp eranza,
y destierre la e sp eran za y el b ie n de la cruz.
270 Siglo X I I

m ilitibus trib u e n s re g n a su p e rn a suis.


S u b c ru ce re x servit, sed liber; lege te n e tu r,
30 sed d ia d e m a gerens; iussa tre m it, sed am at.
F u n d it av arus opes, sed a b u n d a t; fe n e ra t idem ,
sed b e n e custo d it si su p er a stra locat.
Q u is gladio C esar, quis sollicitudine consul,
quis rh e to r lingua, q u e m e a c a stra m a n u
35 ta n ta d e d e re m ihi? studiis et legibus h o ru m
o b tin u i terras; cru x d e d it u n a p o lu m .
Hildeberto de Lavardin o de Le M ans 271

L a cru z o tras m o ra d a s p ro m e te , otros h o n o res,


conced ien d o a sus soldados los reinos celestiales.
Bajo la cru z sirve el rey, p e ro es libre; la ley lo tra b a ,
30 p e ro p o rta la d iad em a; tem e los m an d am ien to s,
[pero am a.
R e p a rte riq u ezas el av aro y n a d a en la ab u n d an c ia;
[presta a inters,
p e ro lo g u a rd a b ie n si a la vista de todos lo coloca.
Q p C sar con su espada; con su desvelo, qu cnsul;
qu r to r co n su lengua; q u c a m p a m e n to s m os
35 en m is m an o s d ep o sitaro n tan to ? C o n los afanes y
[leyes de aqullos
obtuve tierras; u n a sola cruz en treg m e el m u n d o
[entero.
PEDRO ABELARDO

Pedro Abelardo (1079-1142), nacido de una fam ilia distinguida de


Palleto o Palais de donde le viene el sobrenombre de Palatinus ,
cerca de Nantes, es uno de los ms grandes espritus de la Edad Media,
y ejerci una influencia extraordinaria, en especial, sobre la juventud
universitaria por el poder de sus ideas, el valor de sus enseanzas, la
calidad de su dialctica, su talento oratorio y potico, y su independencia
de espritu. Tras el drama fulgurante que puso fin a sus relaciones
pasionales con Elosa, en 1 1 1 8 ingres en el monasterio de Saint-Denis.
Luego entr en el gran debate que le opona a sus maestros Guillermo de
Champeaux y Anselmo de Laon. San Bernardo se pronunci en contra de
Abelardo, que se vio condenado, en veinte aos de distancia, en los
concilios de Soissons (1 1 2 1 )y de Sens (1141). Abelardo, muy debilitado
por la enfermedad, no pudo defenderse ni tomar la palabra. Decidido a
apelar al papa, se encamin a Roma, pero su agotamiento le oblig a
detenerse en Cluny, donde Pedro el Venerable le recibi con mucha caridad.
Abelardo ense en los lugares ms diversos. Abri sus propias
escuelas, adonde acudan multitudes de estudiantes de toda la cristiandad:
Melun, Corbeil, Pars, en la montaa de Santa Genoveva, antes de
encargarse de la ctedra de filosofa en la Escuela de Notre-Dame.
Refugiado en la abada de Saint-Denis despus de su mutilacin, tuvo
que abandonarla tras la condena de su tratado sobre la Trinidad y fund
un eremitorio cerca de Nogent-sur-Seine, que l llam, del nombre
consolador y tutelar dado al Espritu Santo, el Parclito, que entreg a
Elosa cuando l fu e llamado como abad por los monjes de San Gildas
de Rhuys, en Bretaa, en 1125. M s tarde, cuando esos monjes quisieron
envenenarlo, regres a Pars en 1136. Continu enseando hasta su muerte
en la abada de Saint-Marcel, cerca de Chalon-sur-Sane.
Aunque Abelardo se distingui sobre todo en el campo de la filosofa
y de la teologa, su valor potico es realmente notable. Alimentado en los
clsicos latinos, Abelardo se muestra un extraordinario innovador tanto en
la forma como en la estructura estrfica y los modos rtmicos, como en
la prosodia y en el empleo de la rima. De su juventud conserv siempre
una sabrosa impronta de la poesa profana, que da un tono personal a
sus poemas religiosos. Se puede afirmar que domina su siglo tanto en el
campo de la poesa como en los dominios de la filosofa.
274 Siglo X I I

Sus tratados teolgicos, filosficos o polmicos han llegado hasta


nosotros con senas lagunas. Pese a todo poseemos l integridad o la mayor
parte de los principales, como el T ractatu s de unitate et de trinitate,
quemado por orden del Concilio de Soissons, en 1121. A s tambin sus
obras: Dialectica; Logica ingredientibus nobis; D e nostrorum
petitione sociorum ; D e generibus et speciebus; T heologia Chris
tiana, de 1123, que escribi para defender el T ractatu s condenado por
el Concilio de Soissons; C orrespondencia espistolar con Elosa; etc.
Dejando a un lado estas obras filosficas y teolgicas, recordemos que
Abelardo escribi en su juventud poemas de amor, ahora desaparecidos, y
que fueron muy famosos. Sealemos tambin sus H im nos y Secuencias,
compuestos para el convento del Parclito, donde Elosa era abadesa;
reunidos en el H ym narius paraclitensis, amplia construccin arquitec
tural de tres libros de poemas y de cantos himndicos, que describen ss
edades, la historia de la humanidad cada y redimida; luego la de la
Iglesia militante segn el ciclo del ao litrgico; y finalmente la de la
Iglesia triunfante en la exaltacin de los santos, de los mrtires: las
alegras del gran sbado, es decir, de la gran festividad eterna. Pese a
que Abelardo es muy conocido en nuestros das como telogo y filsofo,
sin excluir su figura romntica por sus relaciones amorosas con Elosa,
su papel como himnodista es escasamente apreciado incluso para los
medievalistas. Hemos de reconocer que sus enigmticas relaciones con
Elosa, de las que y a se ocup el autor de las M etam orphosis Goliae
episcopi, y a las que alude el autor del R o m an de la Rose, Jean
de Meung, que tradujo tambin la H istoria calam itatum de nuestro
autor, acapararon la atencin de los autores y comentaristas de Abelardo.
A l margen del carcter autobiogrfico de la C orrespondencia
epistolar entre A belardo y Elosa, objeto de varios estudios, poseemos
el H ym narius Paraclitensis, que no ha contado con muy buena fortuna
entre los autores modernos, hasta el punto de ser una de las obras menos
apreciables del Abad de Gildas. La P atrologa L atina public tan slo
una parte del H im nario. Pero Dreves ofreci en el ao 1891 una edicin
completa: P etri A belardi Peripatetici P alatini H ym narius P a ra
clitensis sive H y m n o ru m libelli tres, Pars 1891, edicin reprodu
cida, sin notas en el vol. 4 8 de la A nalecta H ym nica M edii Aevi,
del mismo Dreves y Blume, Leipzig 1886-1922, junto con los Planctus
de Abelardo.
Hasta la edicin de Dreves, tan slo se utilizaron los mss. de
Bruselas que contenan unos pocos himnos, mientras que el editor-de la
A nalecta H ym nica recogi todos los himnos, distribuidos en tres libros,
precedidos cada uno de un prefacio de Abelardo a su amiga y a las monjas
del monasterio. Modernamente nos ha ofrecido una edicin critica completa
el clebre medievalista Joseph Szoviffy: Peter A belards H ym narius
Pedro Abelardo 275

Paraclitensis, A n an n o tated edition w ith introducction, Albany,


N . T., 1975, 2 vols. Vol. I: Intro d u ctio n to P eter A belards
H ym ns; vol. II: T h e H ym narius Paraclitensis, T ex t and notes.
Remitimos al lector a esta obra, que recoge una moderna bibliografia sobre
el tema.
Poseemos tambin 93 himnos, esto es, casi la mitad de una obra que
deba de contar 183. Tenemos tambin un C arm en exhortatorium
ad A strolabium , su hijo; y seis Planctus, inspirados en el Antiguo
Testamento, cantos muy emocionantes, en los que se ha pretendido ver una
transposicin simblica de la vida del autor, de sus combates, de sus
vicisitudes y de sus amores atorm entados: de D inah, la hija de Job;
de Jaco b , sobre su hijo; de las hijas de Israel, sobre la H ija de Jep h t;
de Israel, sobre Sansn; de David, sobre A bner, muerto por Joab; de
D avid sobre Saul et Jo n a th a n . E l lugar que ocup el Abbas Gildensis
con el aprecio de sus contemporneos y posteriores se puede medir por el
tono de su epitafio:
N ec m ors cuiusquam fit tan ta ru in a Latinis.
276 Siglo X I I

47. P arce c o n tin u is *


P a rc e continuis,
d e p re c o r, lam en tis
n ec, q u a v incularis,
leg em am oris
5 n im iu m qu eraris.
D u ris in cotibus
R o d o p e a u t Ism aru s
illum p ro g e n u it
n e q u e n o stri generis
10 p u e ru m a u t sanguinis.
N o n relu ctan tes
ced it u t rebelles,
sepe consilia
fallit exquisita,
g a u d e t querelis,
15 g a u d e t et lam entis;
rid e t et exan g u es
m iseros am an tes,
rid e t et p r c o rd ia
20 tra h e re suspiria.
C u n c to s evasi
n exus infortunii,
q u i sola co m p ed e
strin g o r a d a m a n te .
25 P lacet h onestas,
u n it utilitas.
H e re n t et v e rb a
nobis ta n d e m u n ica.
N o n altis serm o n ib u s,
30 solis lo q u o r fidibus.
Q u a n to s p re te rita
g en u ere secula,

* Ed. de G. V e c c h i , Pietro Abelardo. I Planctus (M dena 1951), p.55ss (con


anlisis mtricos y transcripcin musical). Cf. G. V e c c h i , Sequenza e lai. A
proposito di un ritm o di Abelardo, en Studi medievali 16 (1943-1950) 86. El
poem a est escrito en form a de las secuencias medievales, en las que
aparecen algunas rimas finales.
Pedro Abelardo 277

47. C esa, te lo p id o

C esa, te lo p id o ,
de tus co n tin u o s lam en to s,
y en exceso n o te quejes
de la ley del A m o r
5 q u e te tiene e n c a d e n ad o .
E n tre d u ro s ro q u ed o s
R d o p e o Ism a ro
lo en g en d r ,
n i o q u e n o p e rte n e c e
10 a la ra z a o sangre h u m a n a .
A quien es n o se le o p o n e n
los ap lasta cu al rebeldes.
A m e n u d o h a c e engaosos
los consejos m s sensatos.
15 C o n las risas se alegra;
se aleg ra co n los lam entos.
Se b u rla de los am an tes
exanges y desdichados;
se b u rla de ios suspiros
20 q u e b ro ta n d el co raz n .
E sc a p a r logr de todas
las tra m p a s del infortunio:
slo m e tra b a este cepo
de d u re z a d ia m a n tin a .
25 Su g racia m e com place,
m e liga su inters.
A ferrad o , en fin, m e tie n e n
sus p a la b ra s, que son nicas.
N o c o n p ro fu n d o s discursos:
30 slo co n la lira hablo.
A cu n to s e n g e n d ra ro n
los y a p asad o s siglos,
278 Siglo X I I

q u o s insolubili
n e x u graciosa
35 iu n x it am icitia,
N isu m u t E urialo
P irith o u m T h eseo ,
P ollinicem Tideo!
Q u id D a v id e t Io n a th e
40 fedus v enerabile,
q u id am ici m e m o re m
p la n c tu m lacrim ab ilem
p o stq u a m S aul c e c id it2,
Io n a th a s occu b u it,
45 d u m sed eret Sichelec
ceso v icto r A m alech?
V ivit a d h u c P iram u s
T h isb e dilectissim us,
et am o ris conscia
50 parietis rim u la
p rim u m illis cognita,
q u a sibi colloquia
d iv id e b a n t in tim a;
o p tim u s colloquiis,
55 sed invidus osculis,
d isp a ra b a t c o rp o ra
p aries spiritibus
solis q u id e m pervius.
Sevus a m o r u ltim a
60 u rg e t in discrim ina.
N o n ignis in cen d ia,
Bosfori n o n asp e ra
p e rh o rre sc it eq u o ra.
Q u a s d u m sepe salebras
65 iuvenis tem eritas
superasset, v in citu r
ta n d e m m aris estibus.

1 EI poeta recoge aqu algunos de los casos de am istades. ms notables


tanto de la A ntigedad pagana como de la bblica.
2 1 Sam 30,1-13. Jo n a tn era hijo de Sal.
Pedro Abelardo 279

a quien es tu v o u n id o s
co n lazo indisoluble
35 u n a a m ista d gentil!
T a l, a N iso co n E u ralo ,
a P irito o co n T eseo,
y, co n T id e o , a Polinice.
A q u ev o c a r de D a v id y J o n a t s
40 el v e n e ra b le p acto ?
O p o r q u re c o rd a r del am igo
el llan to lastim ero ,
tra s su c u m b ir Sal,
c u a n d o J o n a t s m u ri ,
45 y l se h a lla b a e n Sicelec,
a rra sa d a , v e n c e d o r sobre A m alech?
T o d a v a P ra m o pervive,
d e T isb e el m s a m a d o ,
y, de la p a re d , la g rieta
50 cm plice de su am o r,
q u e ellos solos co n o can ,
p o r d o n d e in te rc a m b ia b a n
los n tim o s coloquios:
p a r e d q u e (a esos coloquios a p ro p ia d a ,
55 m as in a d e c u a d a a los besos)
m a n te n a los cu erp o s separad o s,
d e ja n d o el c a m in o ab ierto
a los suspiros ta n slo.
C ru e l, a m o r espolea
60 h a sta situaciones lm ites.
N i las llam as d e u n in cen d io ,
ni del Bosforo las aguas
p rocelosas lo am ilan an .
T a m a a s dificultades a m e n u d o
65 la te m e rid a d d e u n jo v e n
su p e ra b a , y a la p o stre fue vencido
p o r las olas de la m ar.
280 Siglo X I I

O p e ritu r Sestias 3.
Sestias in speculis,
70 p o n to p e rit iu v e n is 4.
* * *
F o rm a voce lin g u a b o n u s
g ratus e ra t unice
solus T h ra c a s in te r om nes
O rp h e u s E u rid ice 5,
75 cuius cap to federe,
gestit om n es fugere.
D u m q u e p ro co s fugit illa,
d en te p e tit letifer,
calce pressus, coluber.
80 O rp h e u s illam m odulis
u rg e t insolabilis.

3 H abitante de Sestos (cf. E s t a c i o , Theb. 6,547). E n este caso se trata de


H ero, la enam orada del joven Leandro. V er la nota siguiente. Sestos, ciudad
de Tracia, estaba ubicada frente a Abidos, separadas ambas ciudades p o r el
estrecho del Bosforo.
4 El poeta resume de m anera concisa el argum ento de la leyenda de
L eandro y H ero. D e H ero, sacerdotisa de Afrodita y residente en Sestos, se
haba enam orado Leandro, que viva en Abidos. Todas las noches el joven
cruzaba a nado el m ar, guiado por la lm para que, en la atalaya, encenda
su enam orada. U n a noche, el viento tempestuoso apag la linterna, y
L eandro, desorientado en la oscuridad, no pudo alcanzar la costa y m uri
ahogado. Al am anecer, el oleaje deposita su cadver ju n to a la atalaya. Al
contem plarlo, H ero se arroja al m ar. Cf. O v id io , Her. 18 y 19.
5 Orfeo (a m enudo considerado hijo de Calope, la m usa de la poesa
lrica; otras veces, de Polimnia, m usa de la danza e inventora de la lira;
menos frecuentem ente, de M enipe, la hija de Tm aris, el mtico msico) era
de origen tracio. Participante en la expedicin de los Argonautas, dirige con
su msica el comps de los remeros; y con sus cantos am aina las tempestades
y libera de los encantam ientos de las sirenas a los expedicionarios. Su esposa
era la drade Eurdice, quien, huyendo en una ocasin del acoso de Aristeo,
que pretenda violarla, fue m ordida p o r u n a serpiente oculta entre la hierba,
y m uri. Orfeo desciende a los Infiernos para rescatarla, subyugando con su
msica a los monstruos y a los dioses de ultratum ba. H ades y Persfone
conceden a O rfeo, en recom pensa de su am or, la gracia de que Eurdice
retorne a la vida. La nica condicin que ponen es que Orfeo no se vuelva
a m irarla hasta haber salido del m undo del subsuelo. A punto de llegar al
final de su cam ino, Orfeo, desconfiado, se vuelve a com probar si Eurdice le
sigue. E n ese preciso instante ella se desvanece, retornando a los Infiernos.
O rfeo no tendr u n a segunda oportunidad de recuperar a su esposa. H igino ,
Fab. 14 y 164. O vidio , Met. 10,8ss; ll,ls s . Cf. W . K. C. G uthrie , Orpheus
and the Greek Religion (Londres 1952), 2.a ed. Y. Bohme , Orpheus, der Snger und
seine eit (Berlin-Munich 1970).
Pedro Abelardo 281

Se le o c u lta la sestiada.
L a sestiada e n la atalaya,
70 en el m a r p erece el jo v en .
* * *
P o r su p o rte , su voz y su p a la b ra
ta n slo b u e n o y g rato resu ltab a
en tre los tracio s tod o s
O rfe o p a ra E urdice.
75 E n sus redes cautivado,
de todos los d em s h u ir p ro cu ra.
M ie n tra s d e o tros p re te n d ie n te s ella escapa,
u n a serp ien te letal
c o n su d ien te el calca al le m u e rd e .
80 O rfeo , co n sus cantos,
inco n so lab le la sigue.
282 Siglo X I I

Q u e rc u s illu m v a te m sequi
su b ig eb an t cith are
dulces m odi, quos vocalis
85 te m p e ra t C alliope,
sed n e c cu ras p e c to re
efficax est d em ere.
S o lam vates n o n adesse
q u e ritu r E u rid icen ,
90 in g e m it E u rid icen ,
a tq u e sem p er fidicen
re tu lit E u rid icen .
L in q u it a u ra s superiores,
p la c e t in an es visere sedes
95 fidibus in querulis
in c u m b e n d o m odulis.
M a n e s sistit, P e n a s fugit,
C e rb e ri d o m a n tu r ora;
d ire m a n a n t lacrim e
100 p riu s incontigue.
T a n d e m m itis c a rm in e vatis
su p e ru m te rro r in fe ru m recto r:
T o llat, in q u it, O p h e u s
m e rita m m elodibus,
105 lege certa, n e re sp e c ta
sole g a u d e a t dilecta.
F allit a m o r O rp h e a :
respicit a d p rem ia.
R e p e tita lege,
110 la b itu r E uridice.
R u rsu s vates
p a r a t ire M an es;
v e c to r 6 Stigio 7
p ro h ib e t ab alveo.
115 L u rid u s ab inferis
re d d itu r auris
fa ta m e re n s coniugis.

6 C arente, encargado de transportar en su barca las almas hasta el


Hades.
7 El ro de los Infiernos.
Pedro Abelardo

A seguir tras el p o e ta las encinas


se v ean obligadas de la ctara
p o r las dulces m elo d as q u e, c a n o ra ,
85 G alope m od u la;
p e ro del p e c h o las cuitas
es in cap az de ate n u a r.
E l p o e ta se la m e n ta de q u e slo
sea E u rd ice q u ie n falta;
90 se la m e n ta p o r E urdice;
y u n a y o tra vez el ta e d o r de lira
el n o m b re de E u rd ic e rep ite.
L as au ras terrestres a b a n d o n a ;
v isitar d esea los p a ra je s vanos,
95 e n to n a n d o c o n su lira
m elodas queju m b ro sas.
A los M anes detiene; p one en fuga a los Penates;
de C rb e ro las b o cas re su lta n d o m e ad as;
ru d as lg rim as d e rra m a n ,
100 h a sta ento n ces intangibles.
A la p o stre, a p la c a d o p o r el can to del p o e ta ,
el te rro r de las d eid ad es y seor d e los Infiernos
dice: O b te n g a O rfeo
a la q u e supo ganarse c o n su m sica,
105' m as co n u n a condicin: q u e disfrute del sol
sin volverse a m ira r h a c ia su am ada.
El A m o r e n g a a a O rfeo,
qu e to rn a la vista h a c ia su p rem io .
Se cu m p le la condicin:
110 E u rd ice se desvanece.
El p o e ta n u e v a m e n te
se d ispone a d escen d er al H ad es;
el b a rq u e ro lo re c h a z a
lejos del cau ce del Estige.
115 Lvido, de los In fiernos
a las au ras re to m a ,
llo ran d o el destino de su esposa.
284 Siglo X I I

V in cit a m o r o m n ia 8,
reg it a m o r om nia,
120 fuga ta n tu m
fallitur am a n tu m .
F ra u d e su b d o la
su b n ecten d o m o d u la ,
m a n u s au res oculi
125 stre n u a p a ti
vix n e g a n t C u p id in i.
D o q u ie te m fidibus:
fin em queso luctibus,
tu , cu ras alentibus.

8 Claro eco del virgiliano omnia vincit amor, Eg. 10, 69.
Pedro Abelardo 285

T o d o lo vence A m o r;
A m o r lo rige todo.
120 T a n slo se le e n g a a
co n la fu g a de los en am o rad o s.
C o n fra u d e astuto,
ard id es m a q u in a n d o ,
m an o s, orejas y ojos
125 se su b straen a d u ras p en as
a las celadas de C u p id o .
R ep o so d o y a la lira.
T , p o r favor, p o n fin a tu s lam en to s,
q u e las cuitas a u m e n ta n .
T E ODO R I CO D E S A N TROND

E n los primeros aos del siglo x a , Teodorico de San Trond, Lieja,


versific una parte de la C ollectanea de Solino. A l parecer, el autor de
este poema no qued satisfecho de sus versos y , como nos dice l mismo,
pens quemar la obra o arrojarla al ro. Habra realizado su pensamiento
a no ser porque su amigo Esteban le insisti repetidas veces a que
conservara su trabajo.
Advertimos su sensibilidad potica en el poema que recogemos aqu,
dedicado a la muerte de su peno llamado Pitulus. Este peno haba
muerto en ausencia de Teodorico, y por eso su dueo no pudo dedicarle
una tumba ni los ritos funerales. Pero Catn y Pompeyo tuvieron que
contentarse con poco ms. T, como dice el poeta, despus de todo:

V irtu s n o n bustis in c lu d itu r a tq u e sepulchris,


sed co n v ex a p o li re p le t et a m p lia soli.

Por su parte, Ovidio haba enterrado el papagayo de Corma, y el


Bucfalo haba tenido unos magnficos funerales. Virgilio haba cantado
la muerte de un mosquito y le hizo inmortal:

A t titu lu m Pitu li n o lo cessisse M aro n i:


n o b ilitab o can em , V irgilius culicem .

A l lado de estos encantadores poemas, tenemos una versificacin de


la descripcin que nos dej Vitruvio de un templo de Atenas.
288 Siglo X I I

48. Flete, ca n es, s i f le r e v a c a t*

Flete, canes, si flere v acat, si flere valetis;


flete, canes: catulus m o rtu u s est Pitulus. 1
M ortuus est Pitulus, Pitulus quis? Plus cane dignus,
quis Pitulus? d o m in i c u ra d o lo rq u e sui.
5 N o n canis A lb an u s n ec e ra t canis ille M olossus,
sed canis exiguus, sed brevis e t catulus.
Q u in q u e n n is fu erat; si bis fo ret ille decennis,
usq u e p u tes ca tu lu m , c u m v ideas, m o d icu m .
M u ri P a n n o n ic o vix eq u u s c o rp o re to to
10 q u i n o n ta m m u ri q u a m similis lepori.
A lbicolor nigris faciem g e m m a b a t ocellis.
U n d e genus? m a te r F resia, F reso p ater .
Q u e vires? p arv e, satis illo c o rp o re digne,
ingentes a n im i ro b o re dissimili.
15 Q u id fu it officium ? n u m q u id fu it utile vel n on?
ut p a rv u m m ag n u s diligeret dom inus.
H o c fuit officium , d o m in o p re lu d e re ta n tu m .
que fuit utilitas? n o n nisi risus erat.
H * *

Q ualis eras, dilecte canis, rid e n d e d o len d e,


20 risus eras vivens, m o rtu u s ecce dolor.
Q uisq u is te vidit, quisquis te novit, am av it
et d o let exitio n u n c , m iseran d e, tuo.

* Ed. de M . M a n it iu s , Zur poetische L iteratur aus Bruxell. 10 6 1 5 -


10729, Neues Archio 39 (1914), 161 ss. Planto p o r la m uerte de su perrito
Ptulo. Poem a en dsticos elegiacos.
1 Pitulum era tam bin el nom bre de dos ciudades de U m bra. P l in io , N H
3, 114.
Teodorico de San Trond 289

48. C anes, llo ra d


C anes, llo rad , si llo rar resu lta g ra to y de llo rar sois
[capaces;
canes, llorad: se h a m u e rto P tulo, m i p errito.
Se h a m u e rto P tulo, q u Ptulo? A lguien m s dig-
[no q u e u n perro .
Q u Ptulo? P reo cu p aci n y d o lo r d e su am o.
5 E l n o e ra p e rro alb an o ; n o e ra l p e rro m oloso,
sino u n p e rro p e q u e o y dim inuto: u n cachorrillo.
A p en as te n a cinco aos, p e ro a u n q u e h u b ie ra cum pli-
[do dos decenas,
seguiras pensando, si lo vieses, q u e era u n cachorro
[chiquitn.
A u n ra t n de P a n o n ia p o r el g ro so r de su c u erp o se
[igualaba,
10 a u n q u e m s q u e a u n ra t n se p a re c a a u n a liebre.
El co lo r b la n c o h e rm o se a b a su c a ra de ojillos negros.
De qu raza? Su m ad re, Fresia; Freso, su padre.
Q u fuerzas tena? M insculas, en ra z n de su
[cuerpo;
las de su espritu, eno rm es, de diferente vigor
15 Q u com etido cum pli? Result o no provechoso?
El q u e lo a m a ra , a u n q u e p e q u e o , su am o , que e ra
[grande.
E sa fue su m isin: la de e n tre te n e r ta n slo al am o.
C ul fue su utilidad? N o m s q u e la de servir
[de esparcim iento.
* * *
C m o eras, p e rro a m a d o , digno de risa y dolor!
20 de risa, m ie n tra s vivas; de do lo r, a h o ra q ue has
[m uerto.
Q u ie n q u ie ra q u e te vio y lleg a co n o certe, te am ,
y a h o ra tu p rd id a la m e n ta , in fo rtu n ad o .
HUGO, P RI MA D O D E ORLEANS

De este poeta, que conocemos con el nombre de Hugo de Orleans, el


Primado, o Hugo, Primado de Orlens, sabemos muy poco. Casi todo lo
que de l sabemos lo debemos a alusiones del mismo poeta, que vivi a
mediados del siglo X II, y que a veces se ha confundido con el famoso
Archipoeta, aunque sabemos que l Prim as Aurelianensis fuit. Alguno
le ha hecho cannigo de Orlens, pero al mismo tiempo nos ofrece algunas
ancdotas imposibles acerca del poeta. Los elogios de este poeta misterioso
son muy abundantes. Lo muestran como autor de obras admirables.
Aparece comparado con Casiodoro y Virgilio, cada uno en su gnero
propio: prosaico Casiodoro; mtrico Virgilio; y rtmico Hugo. Ricardo de
Poitiers, que escribi a mediados del siglo X II, nos lo presenta como una
persona vil, deforme de cara, de ingenio agudo y conocido por diferentes
pases. Descoll entre todos por su f c il improvisacin y versificacin, que
arrancaba la risa de todos. Los poemas que se le atribuyen nos muestran
a este poeta como un verdadero goliardo que ejerci una misteriosa
fascinacin entre sus contemporneos. E l encanto de su poesa es suficiente
para mostramos la obra de un hombre fuera de lo normal. La lectura de
sus poesas nos deja ver al estudiante que ha pasado por los mejores
maestros, que ha sabido componer los ejercicios exigidos por los programas,
que hace uso de los juegos de la retrica de su tiempo, que ha ledo y
asimilado a los poetas latinos. H a conseguido pleno dominio de la rima,
tanto en sus poemas mtricos como en los rtmicos. Nos deja entrever, en
sus obras, una personalidad especial inconfundible.
Vivi como parsito y tuvo que llenarse el vientre con las migajas que
caan de la mesa de los cannigos o de los seores. Supo criticary alabar,
segn los casos, a los que lo alimentaban a costa de sus chistes. A l fin a l
de su vida, cuando y a no serva para entretener las mesas de los cannigos,
stos decidieron ofrecerle un lugar en el hospitium , donde tuvo que
convivir con los pobres y los enfermos, y donde se vio obligado a soportar
el trato spero e inhumano del capelln y de un asistente, llamado
Palamedes o Ganimedes, de conducta muy poco edificante. E n sus poesas
deja muy clara su aficin al vino, al juego y a las mujeres. Emplea lo
mismo los hexmetros leoninos que los metros antiguos; logra el mismo
xito en los dsticos rimados que en las formas de la secuencia. No faltan
en sus poesas los temas clsicos: Orfeo y Eurdice, la cada de Troya,
el regreso de Ulises. Todo esto le conquist una fa m a extraordinaria entre
sus contemporneos, que supieron apreciar en l la mezcla de la erudicin
y el empleo de las escenas obscenas.
292 Siglo X I I

49. D iv e s e r a m e t d ile c tu s *

D ives e ra m et dilectus
in te r p a re s preelectu s,
m o d o cu rv at m e senectus
e t e ta te sum confectus.
5 U n d e vilis et neglectus
a deiectis su m deiectus,
q u ib u s ra u c e so n at pectu s,
m e n sa gravis, p a u p e r lectus,
quis n ec a m o r n ec affectus,
10 sed h o rre n d u s est aspectus.
H o m o m e n d a x a tq u e v an u s
infidelis e t p ro fa n u s
m e d eiecit capellanus
plus avaru s q u a m R o m a n u s
15 v e te ra n u m v eteran u s
et in iecit in m e m an u s
dignus dici D a c ia n u s *.
P rius q u id e m m e dilexit
fra u d u le n te r et illexit.
20 P o stq u a m m eas res transvexit,
fra u d e m su am tu n c detexit.
P rim as sibi n o n p ro sp ex it
n e q u e dolos intellexit,
d o n ec d o m o pulsus exit.
25 Satis e ra t b o n u s an te
b u rs a m e a so n u m d a n te
et d ic e b a t m ih i sancte:
frater, m u ltu m dilig am te.

* Ed. de K. L angosch, Hymnem und Vagantenlied (Basilea 1954), p.l70ss


Despus de haber sido m aestro en O rlens y Paris, y de haber vivido una
vida disipada, en su vejez, arruinado y enfermo, es acogido por los cannigos
de O rlens en un asilo (hospitium), del que es expulsado ms tarde. A raz de
ello com pone est poem a lleno de lam entos y escrito en estrofas de diferente
nm ero de versos: 4; 5; 6; 7;'8; 9; 10; 11. T odas ellas m onorrim as, de ocho
slabas.
1 Daciano, prefecto rom ano en la Hispania del siglo v, fue un persegui
dor de cristianos. T am bin se daba este nom bre al raptor de nios, a los que
lisiaba y explotaba luego dedicndolos a la m endicidad.
Hugo, Primado de Orkns

49. R ico era y b ie n a m a d o

R ic o e ra y b ie n a m a d o ,
p re fe rid o e n tre m is pares.
L a vejez m e en c o rv a a h o ra
y la e d a d m e h a consum ido.
5 As, p o b re y desvalido,
m e d e sd e a el d e sd e ad o ,
cuyo p e c h o su en a ro n co ,
m a g ra es su m esa, p o b re la cam a ,
c a re n te de a m o r y afecto
10 y h o rre n d a su ap arien cia.
E x p u ls m e u n cap elln ,
h o m b re m e n tiro so y v an o ,
irre v e re n te e infiel,
m s a v a ro q u e u n ro m an o :
15 ta l tra t u n viejo a o tro viejo.
S o b re m p u so sus m anos.
D a c ia n o m ereci llam arse.
P rim e ro , fin g id am en te,
m o str c a ri o y afecto.
20 T ra s de llevarse m is cosas,
sac a la luz su m e n tira .
P o r s n o m ir el P rim a d o ,
n i c o m p re n d i los engaos,
h a sta ser de casa ech ad o .
25 E ra m u y b u e n o al principio,
m ie n tra s m i b o lsa sonaba.
M e d eca san tam en te:
M ucho, h e rm a n o , te querr!
294 Siglo X I I

H o c d ecep tu s b la n d im e n to ,
30 u t em u n ctu s sum arg en to ,
c u m do lo re, c u m to rm e n to
su m d eiectus in m o m e n to ,
ro ri d a tu s a tq u e vento.
V e n to d atu s a tq u e ro ri,
35 vite p rim a tu rp io ri
re d o n a n d u s e t erro ri;
p e n a d ignus grav io ri
et u t lu d a s d ignus m o ri,
q u i m e tra d e n s tra d ito ri
40 d ig n itatem v estri ch o ri
ta m ho n esti, ta m d eco ri
p e rm u ta b a m viliori.
T ra d ito ri d u m m e tra d o ,
q u i de n o cte n o n est spado,
45 m e de lib ro vite ra d o
et, d u m sp o n te ru e n s cad o ,
est d o le n d u m , q u o d evado.
In co n su lte n im is egi,
in h o c m a lu m m e inpegi.
50 Ip si m ih i co llu m fregi,
q u i vos lin q u en s preeleg,
u t serv irem egro gregi,
vili m alen s veste tegi,
q u a m servire su m m o regi,
55 u b i lu stra to t peregi.
A b errav i, sed p ro D e o
in d lg ete m ih i reo!
In c essa n te r e n im fleo,
p ro p e c c a to gem en s m eo .
60 Fleo gem en s p ro peccatis,
iuste ta m e n e t n o n gratis;
et n o n p o ssu m flere satis,
vestre m e m o r h o n estatis
et fra te rn e caritatis.
65 O q u a m d u ra sors Prim atis,
q u a m adversis fe ro r fatis!
S eg reg atu s a b eatis,
Hugo, Pnmado de Orlens

B u rlad o p o r tal zalam era,


30 c u a n d o q u e d sin d inero,
lleno de d o lo r y de to rm e n to ,
sin p e rd e r u n in stan te fui expulsado
a m e rc e d de la lluvia y de los vientos.
A los vientos ex puesto y a la lluvia,
35 vine a re c a e r en el e rro r
y en u n a v id a m s to rp e q u e antes,
dig n o de u n castigo a n m s grave
y de sufrir la m u e rte d e J u d a s:
cay en d o en las m a n o s de u n tra id o r,
40 la d ig n id a d de v u e stra co m p a a,
ta n h o n o ra b le y ta n d ecorosa,
p o r o tra ra s tre ra la c am b iab a.
A l c o n fiarm e a u n tra id o r,
q u e de n o c h e n o e ra eu n u co ,
45 m e b o rra b a del libro d e la vida;
y, p u es caigo ro d a n d o p o r m i gusto,
ten g o q u e la m e n ta r lo q u e a h o ra p ierd o .
O b r co n d e m a sia d a insensatez;
en ta l c a la m id a d p recip itm e;
50 m e ro m p a m m ism o el cuello
c u a n d o , a b a n d o n n d o o s, eleg
sirviente h a c e rm e de u n re b a o en ferm o ,
p refirien d o v estirm e ro p a vil
antes q u e al S u m o R e y p re s ta r servicio,
55 en lo cu al h e e m p lead o tan to s aos.
M e eq u iv o q u , m as por D ios,
sentid p ie d a d de este reo,
p o rq u e lloro sin descanso,
g im ien d o p o r m i pecado!
60 L loro y gim o m is p ecados
co n ju stic ia y co n m otivo.
L lo ra r n o p u e d o b astan te,
si evoco v u e stra n o b leza
y fra te rn a carid ad .
65 Ay, c u n d u ra la suerte del P rim ado!
C u n adversos los h a d o s q u e soporto!
D e e n tre los v en erab les segregado
296 Siglo X I I

sociatus segregatis,
vestris ta n tu m fidens datis,
70 p o n d u s fero p au p ertatis.
P a u p e rta tis fero p o n d u s;
m eu s ager, m eu s fundus,
d o m u s m e a to tu s m u n d u s,
q u e m p e re rro v ag a b u n d u s.
75 Q u o n d a m felix et fecu n d u s
et facetus et facundus,
m ovens iocos e t io cu n d u s,
q u o n d a m p rim u s, n u n c secundus
v ic tu m q u e ro v erecu n d u s.
80 V e re c u n d u s v ictu m q u ero .
S u m m en d icu s. U b i v ero
v ictu m q u e ra m nisi clero 2,
en u tritu s in P iero 3,
e ru d itu s sub H o m e ro ?
85 S ed d u m m a n e v ictu m q u ero
et re v e rti co g o r sero,
ia m in b re v i (n am despero)
o n ero su s vobis ero.
O n e ro su s et q u o ibo?
90 A d laicos n o n tran sib o .
P a ru m ed o , p a r u m b ib o .
V e n te r m eu s sine gibbo
et co n ten tu s p a u c o cibo
p len u s e rit p a rv o libo;
95 et, si fam e d ep erib o ,
c u lp a m vobis h a n c ascribo.
V ultis m o d o c au sam scire,
ca u sa m litis, c au sam ire,
q u e coegit n os exire?
100 B revi p o ssu m expedire,
si n o n te d e t vos au d ire.

2 Ckius, sinnimo de culto, del mismo m odo que en el verso 90 laicus


lo ser de ignorante.
3 El m onte Piero, en los confines de T esalia y M acedonia, estaba
consagrado a las Musas. H o r a c io , Od. 3,4,40; P r o p e r c io , 2,10,5. Piero era
tam bin el nom bre del padre de las Musas, denom inadas p o r ello Pirides.
Hugo, Primado de Orlens 297

y e n tre los segregados incluido,


slo en v u e stra clem en cia confiando,
70 de la p o b re z a a rra stro el peso.
E l peso de la p o b re z a a rrastro :
m i cam p o , m i h e re d a d ,
m i casa, el m u n d o to d o es
p o r d o n d e , v a g a b u n d o , voy e rra n te .
75 E ra a n ta o feliz y e ra fecu n d o ,
alegre y d ic h a ra c h ero ,
presto a la b u rla y guasn.
Sin rival en o tro tiem p o , p o sterg ad o ,
busco a h o ra , a v e rg o n z a d o , m i sustento.
80 A v erg o n zad o , m i sustento b u sco aho ra.
M en d ig o soy. M a s d n d e ir a b u sc a r
ese sustento sino en la clereca,
pues m e cri en el P iero , y m e ed u q u
b a jo la gida d e H o m e ro ?
85 P e ro si de m a a n a ac u d o p o r co m id a
y ten g o q u e to rn a r d e n u ev o p o r la n o ch e,
a n o m u c h o ta r d a r (m e lo m alicio)
a c a b a r p o r resu ltaro s u n pesad o .
Pesad o , s, m as d n d e acudir?
90 N o re c u rrir a los laicos.
P o co co m o , p o c o b eb o .
M i v ien tre n o tien e cavidades:
co n p o c a c o m id a se c o n te n ta
y co n b e b id a p o c a e sta r lleno;
95 y si p erezco de h a m b re ,
os im p u ta r esa culpa.
Q u eris c o n o c e r a h o ra la causa,
el m o tiv o d el litigio y d e la ira,
qu e a m a rc h a r nos oblig?
100 C o n b re v e d a d p u e d o explicarlo,
si el orlo n o os a b u rre .
298 Siglo X I I

N os o p ta m u s h o c a u d ire
plus q u a m so n u m dulcis lyre.
Q u id a m fra te r clau d o p ed e
105 est e a d e m p ulsus ede
v io len ter a tq u e fede;
u t captivus e t p a rs p re d e
alligatus loris red e
a W illelm o P a la m e d e
110 vel p e r n o c te m G a n im e d e 4.
F ra te r m e m b ris dissolutus,
q u i d e b e re t esse tu tu s
(nam p es e ra t p reacu tu s),
nichil m ali p relo cu tu s,
115 sed m a n d a ta n o n secutus,
calciatus et in d u tu s,
est in lu to p ro v o lu tu s:
p ro v o lu tu s et pollutus.
P ro v o lu tu s est in lu to
120 fra te r p e d e p re a c u to .
Q u e m c la m a n te m d u m a d iu to
et p u ta b a m satis tu to ,
fui com es p ro v o lu to
et p o llu tu s c u m polluto.
125 P ro v o lu to com es fui
et in lu to p ulsus rui.
D u m p ro b o n o p e n a s lui,
nullus m eus, om n es sui.
A d iu v a b a n t o m n es eu m ,
130 Iesu b ei Iesu b e u m ,
C hananei G hananeum ,
F erezei F e re z e u m
et m e n e m o p re te r d eu m ,
d u m a d iu to fra tre m m e u m
135 nil m e re n te m n e q u e reu m .

4 Ganimedes fue u n h erm o so jo v e n del que Zeus qued prendado.


Despus de raptarlo m ediante un guila, lo convirti en copero de los dioses.
Hugo, el Prim ado, insina aqu que su enemigo era homosexual.
Hugo, Pmado de Orlens 299

P referim os e scu c h a r ese relato


m s q u e el so n id o de la dulce lira.
C ie rto h e rm a n o , q u e e ra cojo,
105 de aq u ella m ism a casa fue expulsado
de m a n e ra v io le n ta e ignom iniosa.
C o m o u n esclavo o p a rte de u n b o tn ,
co n co rreas a u n c a rro fue tra b a d o
p o r G u ille rm o P alam ed es,
110 G a n im e d e s p o r la n o ch e.
E ste h e rm a n o , m in u sv lid o e n sus m iem b ro s,
a q u ie n d e b ie ra p re sta rse p ro te c c i n
(pues u n p ie te n a atrofiado),
n o h a b a h e c h o n in g u n a cosa m ala,
115 sino slo n o ate n d id o alg n m a n d a to .
C a lz a d o y vestido co m o estaba,
fue a rro ja d o ro d a n d o p o r el lodo:
a rro ja d o ro d a n d o y en fan g ad o .
P o r el lo d o fue a rro ja d o
120 el h e rm a n o q u e a tro fia d o el p ie tena.
A l p re s ta r m i so co rro a q u ie n c la m a b a
crey en d o q u e m e h a lla b a b ie n a salvo
resu lt c o m p a e ro del cado,
u n en fa n g a d o c o n o tro en fan g ad o .
125 C o m p a e ro resu lt del cado
y, e m p u ja d o , ro d p o r el lodo.
P o r m i b u e n a acci n sufr el castigo.
Le a p o y a ro n todos, a m n in g u n o .
T o d o s p re st b a n le apoyo:
130 a j e b u s e o , los jeb u seo s;
los c an an eo s, al C a n a n e o ;
al F ereceo , los fereceos;
a m n a d ie m s q u e D ios,
m ie n tra s so co rro a m i h e rm a n o ,
135 q u e en n a d a h a b a faltad o y e ra inocente.
300 Siglo X I I

Solus ego m o tu s flevi,


fletu genas adin p lev i
ob m ag istri scelus sevi
e t d o lo rem ia m gran d ev i.
140 Q u is h a b e re t lu m e n siccum ,
cern en s opus ta m in iq u u m ?
S a c e rd o te m in p u d ic u m ,
c o rru p to re m m e re tric u m ,
m a tro n a ru m et altricu m ,
145 serv ien tem in m e n d ic u m ,
c la u d u m sen em et a n tiq u u m ,
d u m distractu s p e r p o sticu m
a p e lla re t rep len s v icum
a d iu to re m et am icu m .
150 N ec a d iu to r est re p e rtu s,
n ec sacerdos est m isertus:
ita solus est desertus,
to tu s lu to co o p ertu s
n ec, q u o p e d e m ferret, certus.
155 A ccu sab am tu rp e m a c tu m
p ro p te r fra tre m sic c o n fractu m ,
cla u d u m sen em et c o n tra c tu m :
et d u m dico M alefactum ,
accu satu s d edi saltum .
160 A ccusatus saltu m dedi.
P ost h ec intus n o n resed i
n e q u e b ib i n e c co m ed i
cap ellam iussu fedi,
q u i, q u o d sacre d a tu r edi,
165 a u t in p e rtit P alam ed i
a u t la rg itu r G a n im e d i
a u t fra te rn o d a t h e re d i,
a u t a sp o rta n t c y th a re d i
u t a d q u ira t b o n u s credi.
170 M o d o , fratres, iud icate
n e q u e v estro p ro P rim a te
a b e rra n te s declin ate
a sin cera v eritate:
a n sit dignus dig n itate
Hugo, Pnmado de Orlens

A solas, co n m o v id o , ro m p en llan to ,
de lg rim as lle n a n d o m is m ejillas,
p o r el c rim e n de aq u e l m a e stro cru el
y el d o lo r de a q u e l p o b re viejecillo.
140 Q u i n secos los ojos m a n te n d ra
al v e r ta n in icu a accin?
E n ta n to q u e a la calle lo a rro ja b a n ,
el viejo q u e b ra d o y ach acoso
lle n a n d o co n sus gritos to d o el b a rrio
145 im p lo ra b a a y u d a y co m p asi n
a aq u el sacerd o te im p d ico ,
c o rru p to r de m eretrices,
de m a tro n a s y nodrizas,
servidor d e los m endigos!
150 P e ro a y u d a n o e n co n tr ,
n i se a p ia d el sacerdote.
As, solo se qu ed ,
to d o cu b ie rto de b a rro ,
sin sa b e r a d n d e ir.
155 C e n s u ra b a acto ta n to rp e
c o n tra el h e rm a n o lisiado,
viejo cojo y c o n tra h e c h o ,
y m ie n tra s g rito injusticia!,
ce n su ra d o , di e n la calle.
160 D i e n la calle, cen su rad o .
D esp u s d e ello n o he m o ra d o ,
n i b e b id o , n i co m id o en esa casa,
p o r m a n d a to del m a lv ad o capelln,
q u ie n c u a n to se d a a la Iglesia
165 l se lo d a a P alam edes,
o a G a n im e d e s lo en treg a,
o a su h e rm a n o el h e re d e ro ,
o b ie n las citaristas lo a p a a n ,
y se g a n a la fa m a de ser b u en o .
170 A h o ra , h e rm a n o s, ju z g a d ,
y n o os ap artis, equivocados,
de la sin cera v e rd a d
en p ro d e vuestro P rim ad o .
M erece ta l d ig n id ad
302 Siglo X I I

175 vel p riv a n d u s p o te sta te


sen ex caren s castitate
et sacerdos h o n e sta te ,
carita te , p ie ta te ,
p len u s o m n i fed itate,
180 q u i, exclusa c a rita te
n os in ta n ta vilitate,
q u o ru m fa m a p a te t late,
sic tractav it. Iudicate!

50. Id ib u s h is M a i*

Id ib u s his M a i m iser ex em p lo M e n e la i
fleb am n e c n o ra m , quis su stu lerat m ih i F lo ram .
T e m p u s e ra t flo ru m , c u m flos m eu s, o p tim u s h o ru m ,
liquit F lo ra to ru m , fons fletus, ca u sa d o lo ru m .
5 N a m d u m , F lo ra, fugis, re m a n e t d o lo r ira q u e iugis,
et d o lo r et cu re, nisi v eneris, h a u d ab itu re.
C u r n o n te p ro m is, dulcis com es e t b e n e com is,
u t re d e u n te p a ri com ites p e lla n tu r am ari?
T e rris a tq u e fretis v ag o r, expers lu ce quietis,
10 p e r n o c te m so m n i c a p to c a p tiv io r om ni.
O m n i cap tiv o vel p a u p e re vel fugitivo
p a u p e rio r vivo; m a d e t e t iugi g e n a rivo
n e c fiet sicca, m a n u s h a n c nisi te rg a t am ica.
Si re m e a re velis, tu n c lib er, tu n c ero felix,
15 m a io r ero v ates q u a m C y ru s sive P h ra a te s,
v in ca m p rim a te s e t re g u m p ro sp eritates.
Q p o d si fo rte lates, aliquos in g ressa p e n a te s,

* Ed. de K. L a n g o s c h , o.e., p.190. Versos hexm etros leoninos, con


algunas rimas finales, tal vez no intencionadas por el poeta.
Hugo, Primado de Orlens 303

175 o h a y q u e p riv a r de su carg o


a u n viejo sin castid ad ,
sacerd o te desh o n esto ,
sin afecto y sin p ie d a d ,
lleno de to d a m alicia,
180 q u e , sin m o stra r c a rid a d ,
nos tra t c o n ta l vileza,
siendo n u e s tra fa m a tan ta?
Eso, ju z g a d lo vosotros.

50. En lo s id u s d e m a y o

E n los idus de m ay o , triste d e m , a ejem p lo de M e n e -


[lao
llo rab a, p u es n o saba q u i n a F lo ra m e h a b a a r re b a
ta d o .
E ra el tiem p o de las flores, c u a n d o F lo ra, m i flor, de
[todas la m ejo r,
a b a n d o n m i lecho, fuen te de llan to y cau sa de m is
[penas.
5 E n tanto, Flora, ausente te hallas, se m an tien e el dolor
[y la ira p e rm a n e n te ;
el dolor y el cuidado, si n o regresas, de m n o partirn.
Por qu no te presentas, dulce am iga y h erm osam ente
[afable,
p a ra co n tu regreso re c h a z a r mis am arg as com paas?
P o r tierras y p o r m ares v o y v ag an d o , p riv a d o de la luz
[del reposo,
10 d e n o ch e soy m s cautivo q u e del sueo lo es cautivo
[alguno.
V ivo m s p o b re q u e c u a lq u ie r cautivo o p o b re o fugi-
[tivo.
M is m ejillas se h u m e d e c e n co n u n ro in te rm in a b le
y secarse n o p o d r n si n o las lim p ia alg u n a m a n o am i-
f e a

Si quisieras volver, libre sera, sera feliz entonces,


15 y sera u n p o e ta su p erio r a G iro o a F raates;
a v en taja ra a p ro c e re s y a p ro sp e rid a d e s d e los reyes.
Si tal vez ests o cu lta o e n o tra casa has e n tra d o ,
304 Siglo X I I

exi, ru m p e m o ra m , m o ra sit brevis hic et a d horam !


A lter fortassis p re tio te tra n stu lit assis,
20 vilis e t e x trem u s n e q u e noscens, u n d e dolem us.
U t solet ab sq u e m a re tu r tu r g e m e b u n d a volare,
que sem el o rb a p a ri n ec a m a t n e q u e c u ra t am ari,
sic v ag o r et rovolo re c u b a n s m iser in lare solo,
q u i m u ta re dolo latu s assu etu m m ih i nolo
25 tu rtu ris in m o re m , cu i d a t n a tu ra p u d o re m ,
q u o d , sim ul u x o re m tu le rit m o re seva p rio re m ,
n o n sit iu c u n d u m th a la m u m te m p ta re secu n d um .
S ed tu m en d o sas rides m e fente dolosa,
sola n e c accu m b is levibus p a r fa c ta colum bis,
30 quas calo r in lu m b is m u ta re facit th a la m u m bis .

1 En cualquier caso, poco dur el dolor del poeta, que m uy pronto


escribi, en otro poem a, versos como stos: Por qu lloras en tonos lricos?
Por qu ests triste p o r una meretriz?
Hugo, Primado de Orlens 305

sal, m as n o te tardes: que la ta rd a n z a sea breve e inm e-


[diata.
Q u iz te llev o tro p o r el v a lo r d e u n as,
20 vil, v u lg a r e ig n o ra n te , y siento d o lo r p o r ello.
G om o suele v o la r desde la m a r la g e m e b u n d a t rto la
q u e, p riv a d a de su p a re ja , n i a m a ni de ser a m a d a
[cuida,
as vago yo y revoloteo, a c o stn d o m e triste en m i
[h o g ar solitario:
p o r la m e n tira e m p u ja d o , c a m b ia r n o q u ie ro la h a b i
t u a l c o m p a a ,
25 cual a c o stu m b ra la t rto la , a q u ie n la n a tu ra le z a d o ta
[de m odestia,
p u es u n a vez q u e h a p e rd id o de m o d o cru el a su p ri-
[m era esposa,
n o le resu lta g rato el in te n ta r u n segundo m atrim onio.
Pero t, m entirosa, taim ad a res en tan to q u e yo lloro,
y n o d u e rm e s a solas, p a re c i n d o te a las ligeras p a lo
m as,
30 a las q u e el c a lo r e n los lom os h a c e c a m b ia r de t la m o
[dos veces.
EL A R C H I P O E T A D E COLONIA

Desconocemos el nombre del Archipoeta. De su abundante produccin,


slo se han conservado diez poemas, prdigos en detalles autobiogrficos.
Por ellos sabemos que f i e de noble cuna y que, abandonando las armas,
se dedic a las letras. Su conocimiento de las formas rtmicas francesas
hacen sospechar que pudo estudiar en Pars. Se muestra tambin fam ilia
rizado con los poetas latinos ms ledos en su tiempo: Horacio, Virgilio,
Ovidio y Persio. Se debati en la pobreza quiz por su desmedida
aficin al vino y a las mujeres, y subsisti a duras penas halagando
a los poderosos. E n este sentido hay que entender los poemas que dirige
a su valedor, Reinaldo de Dassel, archicanciller de Federico Barbanojay
arzobispo de Colonia. E n uno de ellos le pide que le regale algunas ropas
para abrigarse en el duro invierno. E s un poema en que todos los
hexmetros terminan con un monoslabo, tcnica que nuestro poeta domina
a la perfeccin. E n otro poema le da gracias por el manto que ha recibido
del arzobispo y espera que otros sigan su ejemplo.
Su ms famosa composicin es la llamada Confesin de Golias,
cuya sinceridad desvergonzada no encuentra paralelo. M u y pronto se hizo
famosa en toda Europa y la encontramos en muchos manuscritos. La
escena tiene lugar en Italia, entre las tentaciones de Pava, aunque no
sabemos la ocasin real que provoc tal confesin. En este poema aparece
el dominio de la admirable medida golirdicay el xito absoluto con
que logr emplear sus dotes poticas para llevar a cabo algo que nunca
se haba intentado en el verso latino antes de l. Las referencias a la
Sagrada Escritura son muy abundantes, empleadas casi siempre de una
manera pardica e impudente. En parte, sorprende que haya dirigido esos
versos a un arzobispo, aunque, por supuesto, el Archipoeta conoca muy
bien la mentalidad de su patrn.
No se sabe por qu el poeta perdi el favor del arzobispo, que luego
logr recuperar. E n su ltimo poema, el autor intervino ante el arzobispo
en favor de los monjes del monasterio de San M artn, en Colonia. Como
dice el autor, el abad del monasterio le recibi con mucha generosidad:
vinum habundavit, et m e bene pavit. Todo el poema es una obra
maestra de humor, y en sus versos aparece la inventiva brillante de este
extraordinario poeta. A l fin a l de su vida lo encontramos en Salemo, pobre
y enfermo de fiebre. T aunque logra salvar la vida, sigue estando enfermo,
su poco dinero ha desaparecido y ha tenido que empear sus vestidos para
poder comer. As, al fin a l de su vida, al igual que Hugo de Orkns,
aparece destinado a la miseria, esclavo de su incapacidad para mantenerse
en algo fijo, a no ser en el camino que conduce inevitablemente a la
pobreza ms absoluta.
308 Siglo X I I

51. E stu a n s in trin se c u s *


E stu an s intrinsecus 1 ira v e h e m e n ti
in a m a ritu d in e lo q u o r m ee m en ti:
factus de m a te ria levis elem en ti
folio su m similis de q u o lu d u n t venti.
5 C u m sit en im p ro p riu m viro s a p ie n ti2
su p ra p e tra m p o n e re sed em fu n d a m e n ti,
stultus ego c o m p a ro r fluvio la b e n ti
sub e o d e m a re n u n q u a m p e r m a n e n ti3.
F e ro r ego veluti sine n a u ta navis,
10 u t p e r vias aris v ag a fe rtu r avis.
N o n m e te n e n t vincu la, n o n m e te n e t clavis,
q u e ro m ei similes e t a d iu n g o r pravis.
M ih i cordis gravitas res v id e tu r gravis,
iocus est am abilis d u lcio rq u e favis.
15 Q u id q u id V e n u s im p e ra t, la b o r est suavis,
q u e n u n q u a m in co rd ib u s h a b ita t ignavis.
V ia la ta g ra d io r m o re iu ventutis,
im plico m e vitiis, im m e m o r virtutis,
voluptatis avidus m agis q u a m salutis,
20 m o rtu u s in a n im a c u ra m g ero cutis.
P resu l discretissim e, v e n ia m te p reco r:
m o rte b o n a m o rio r, d ulci n ece neco r,
m e u m p ectu s sau ciat p u e lla ru m decor,
et q u as ta c tu n e q u e o , saltem co rd e m ech o r.
25 R es est ard u issim a vincere n a tu ra m ,
in asp ectu virginis m e n te m esse p u ra m ;
iuvenes n o n possu m u s legem seq u i d u ra m
leviu m q u e c o rp o ru m n o n h a b e re cu ram .

* Ed. de C armina B urana (Munich 1991), 564-571, CB 191. El annim o


Archipoeta de Colonia, en su pobreza, dirige en este poem a su confesin a
su patrono Reinaldo de Dassel, arzobispo elector de Colonia y archicanciller
de Federico Barbarroja. Estrofas m onorrimas: 7 p + 6 p. Poem a satrico en
que abundan las ilusiones clsicas y bblicas.
1 Cf. J o b 10,1.
2 Cf. M t 7,24-27.
3 Lit., nunca perm anece bajo la misma atmsfera. Expresin del
aforismo filosfico, de Herclito, pnta rhm. El ro es el mismo, pero jam s en
el mismo punto su agua es la misma.
E l Archipoeta de Colonia 309

51. A rd ien d o en m i in te rio r

A rd ie n d o en m i in te rio r p o r a p a sio n a d a ira,


co n to d a la a m a rg u ra de m i a lm a hablo:
h ech o co n la m a te ria de u n elem en to liviano,
soy p arecido a u n a hoja con la que el viento juega.
5 S iend o p ro p io del h o m b re inteligente
el p o n e r los cim ientos sobre la ro ca firm e,
estpido de m , soy com parable al ro q u e se desliza
y ja m s en u n p u n to id n tico se halla.
A rra stra d o m e veo cu al n av e sin piloto;
10 soy llevado co m o ave v a g a b u n d a p o r los cam inos
[del aire.
N in g n lazo m e re tie n e , n i m e d etien e u n a llave.
V o y b u sc a n d o a m is iguales, y a los d ep rav ad o s m e
[uno.
L a seried ad del c o ra z n m e p ai'ece co sa seria.
Es am ab le la aleg ra y m s d ulce q u e u n p a n al.
15 Las exigencias de V en u s re su lta n suave tarea:
en los co razo n es indolentes ja m s p o n e su m o rad a .
P o r el an c h o c a m in o voy a n d a n d o ,co m o h a c e la
[juventud;
- en los vicios m e su m eijo , de la v irtu d olvidado,
ansioso d e los placeres, m s q u e de la salvacin:
20 m u e rto e n el alm a, m e p re o c u p o b ie n del cu erp o .
D iscretsim o p re la d o , im p lo ro tu p e rd n ;
es b u e n a la m u e rte q u e m e m a ta y dulce la ira q u e
[me h iere;
m i p e c h o lo d e sg a rra la b elleza de las jvenes,
y, p u es n o p u e d o tocarlas, las gozo co n el co ra z n
[al m enos.
25 V e n c e r al p ro p io c a r c te r a rd u a ta re a resulta,
m a n te n e r p u ra la m e n te c o n te m p la n d o a u n a d o n
c e lla .
A c a ta r ta n d u ra ley los j v en es n o p odem os,
c o m o el n o p re s ta r cu id a d o a n u estro s cu erpos vo
lu b le s.
310 Siglo X I I

Q u is in igne positus igne n o n u ratu r?


30 quis P ap ie d e m o ra n s castus h a b e a tu r,
u b i V e n u s digito iuvenes v e n a tu r,
oculis illaq u eat, facie p re d a tu r?
Si p o n a s H ip p o ly tu m h o d ie P ap ie,
n o n erit H ip p o ly tu s in seq u en ti die:
35 V en eris in th alam o s d u c u n t o m n es vie,
n o n est in to t tu rrib u s tu rris A ricie 4.
S ecu n d o re d a rg u o r etiam de lu d o ,
sed c u m lud u s co rp o re m e d im itta t n u d o ,
frigidus exterius, m en tis estu sudo,
40 tu n c versus et c a rm in a m e lio ra cudo.
T e rtio cap itu lo m e m o ro ta b e rn a m ,
illam nullo te m p o re sprevi n eq u e sp ern am ,
d o nec sanctos angelos v enientes cern a m ,
can tan tes p ro m o rtu is req u iem e te rn a m 5.
45 M eu m est p ro p o situ m in ta b e rn a m o ri,
u t sint v in a p ro x im a m orientis ori.
T u n c c a n ta b u n t letius a n g e lo ru m chori:
sit D eu s p ro p itiu s h u ic potatori!
Poculis a c c e n d itu r an im i lu cern a,
50 c o r im b u tu m n e c ta re volat a d su p ern a.
M ih i sapit dulcius v in u m de ta b e rn a ,
q u a m q u o d a q u a m iscuit presulis p in c e r n a 6

4 Ariciae. Aceptamos la correccin propuesta p o r F. J . E. R aby , Turris


Aricie, Speculum 7 (1932) 394, a pesar de que los m anuscritos dicen alethiae.
Para ello se basa en el buen sentido de la lectura, avalada p o r V i r g il io , Aen.
7,761ss. Aricia era el nom bre de la m ujer de Hiplito, cuando ste obtuvo
de los dioses la oportunidad de vivir de nuevo.
5 C lara alusin al canto gregoriano de la misa de requiem.
6 E n la edicin de Carmina Burana se recogen seis estrofas que nosotros
omitimos, siguiendo a M. M a n i t i u s , Die Gedichte des Archipoeta (M unich 1913),
p.23-26.
E l Archipoeta de Colonia 311

Q u i n , co lo cad o en el fuego, p o r el fuego n o es


[q u em ado?
30 Puede m an ten erse casto alguien que viva en Pava,
d onde V enus caza jvenes con u n gesto de su dedo,
los en la z a co n sus ojos, los cau tiv a co n su rostro?
Si en el d a de h o y a H ip lito en P ava lo dejaras,
ta n slo u n d a despus H ip lito y a n o sera:
35 to d o s los cam in o s c o n d u c e n h a sta el t la m o de V e-
[nus;
en m edio de tan tas torres n o est la to rre de Aricia.
E n seg u n d o lu g ar, m e acu san de ju g a d o r;
m as c u a n d o el ju e g o m e d eja d esn u d o el cuerpo,
au n q u e est fro p o r fuera, sudo p o r el calor de mi-
[espritu,
40 ' y es ento n ces c u a n d o escribo m is m ejo res versos y
[canciones.
E n u n te rc e r a p a rta d o m e n c io n o la tab ern a:
ja m s la h e d esp reciad o n i h a b r de d esp reciarla,
h a sta q u e v ea llegar a los ngeles del cielo
e n to n a n d o p o r los m u e rto s el req u iem aetern am .
45 M o rir en la ta b e rn a es m i pro p sito ,
p o r te n e r el vino c e rc a de la b o c a del m o rib u n d o .
' Los coros de los ngeles aleg rem en te c a n ta r n en-
[tonces:
Q u e D ios resu lte p ro p icio p a r a este b ebedor.
C o n las cop as se m e en cien d e la lu c e rn a del esp-
[ritu;
50 el co raz n , en n c ta r e m p a p a d o , a lo alto e m p ren -
[de el vuelo.
E l vino de la ta b e rn a m e sabe m u c h o m s dulce
q u e aq u el q u e m ezcla co n a g u a el c o p ero del p r e
g ad o .
312 Siglo X I I

E cce m ee p ro d ito r prav itatis fui,


d e q u a m e re d a rg u u n t servientes tui
55 sed e o ru m nullus est ac c u sa to r sui,
q uam vis velint lu d e re seculoque frui.
Ia m n u n c in p re se n ta presulis b e a ti
sec u n d u m d o m in ici re g u la m m a n d a ti
m itta t in m e lap id em , n e q u e p a rc a t vati,
60 cuius n o n est an im u s conscius peccati.
S u m lo cu tu s c o n tra m e, q u ic q u id de m e novi,
et virus evom ui, q u o d ta m d iu fovi.
V ita vetus displicet, m o res p la c e n t novi;
h o m o v id e t faciem , sed c o r p a te t Iovi.
65 Ia m virtutes diligo, vitiis irascor,
ren o v atu s a n im o sp iritu ren asco r,
q u a sim o d o genitus n o v o lacte p asco r,
n e sit m e u m am p liu s v an itatis vas cor.
E lecte C o lo n ie, p a rc e p en iten ti,
70 fac m iserico rd iam v e n ia m p e te n ti
et d a p e n ite n tia m c u lp a m confitenti!
fera m q u ic q u id iusseris a n im o libenti.
P a rc it e n im subditis leo re x fe ra ru m
et est erg a subditos im m e m o r ira ru m :
75 et vos id e m facite, p rin cip es terraru m !
q u o d c a re t d u lced in e nim is est a m a ru m .

52. A rch ica n cella rie *


A rch ican cellarie, v ir discrete m entis,
cuius c o r n o n a g itu r levitatis ventis

* Ed. de M . M a n itiu s , Die Gedichte des Archipoeta (Munich 1913), p.30. AI


igual que la poesa anterior, se trata de estrofas m onorrim as, de versos de 13
slabas: 7 p + 6 p. Com o en la anterior, las alusiones clsicas y bblicas son
m uy abundantes.
E l Archipoeta de Colonia 313

V e d q u e m i d e p rav aci n yo m ism o estoy d e n u n


c ia n d o ,
aq u ella de q u e m e acu san vuestros p ro p io s servido-
fres.
55 N in g u n o de ellos, en cam bio, a s m ism o se d e n u n
[cia,
a u n q u e an sia n divertirse y disfru tar de la vida.
A h o ra q u e d elan te m e hallo del v enerable prelado,
atenin d o se a la reg la del m a n d a to del Seor,
sobre m la p ie d ra a rro je y n o p e rd o n e al p o e ta
60 cuyo n im o n o es consciente de su p ecad o .
H e h a b la d o e n c o n tra m a lo q u e saba de m ,
y vom it la p o n z o a q u e alim en t ta n to tiem po.
L a vida siente d esag rad o de lo viejo; costum bres
[nuevas a g rad an ;
el h o m b re c o n te m p la el ro stro , m as el co raz n lo
[conoce slo J p ite r.
65 A hora aprecio las virtudes; los vicios m e encolerizan;
reg e n e rad o de n im o , re n azco p o r el espritu;
y com o a u n recin n acid o , lech e n u e v a m e a m a
m a n ta :
q u e m i co ra z n y a n u n c a de v a n id a d sea vasija.
O h, E lector d e Colonia! P e rd o n a a este penitente;
70 m u e stra tu m iserico rd ia al q u e p e rd n te suplica;
e im p o n le la p e n ite n c ia a q u ie n confiesa su culpa.
D e bu en grado cum plir lo que quieras o rdenarm e.
E l len, re y de las fieras, el p e rd n a sus sbditos
[otorga,
y se olvida d e la ira q u e h a c ia los sbditos siente.
75 H a c e d vosotros lo m ism o, prncipes de las naciones.
L o qu e de d u lzo r carece es am arg o e n dem asa.

52. A rch ica n ciller

A rchicanciller, v a r n de espritu discreto,


cuyo co ra z n n o es a rra stra d o p o r los vientos d e la
[ligereza,
314 Siglo X I I

a u t m o re m tra n sg re d itu r viri sapientis,


n o n est in m e fo rsitan id q u o d de m e sentis
5 A u d i preces, d o m in e, v e n ia m peten tis,
ex au d i suspiria g em itu sq u e flentis
et opus im p o situ m fe rre n o n valentis;
q u o d p ro b a re p o te ro m ultis arg u m en tis.
T u u s in p e rp e tu u m servus e t p o e ta
10 ibo, si p recep eris, e tia m tra n s fre ta
et, q u o d c u m q u e iusseris, scrib am m e n te leta,
sed an g u sti tem p o ris m e c o a rta t m eta.
Iu b es angustissim o spatio d ie ru m
m e tra c ta re seriem a u g u sta ru m re ru m ,
15 q u as n e q u e V irg iliu m posse n e c H o m e ru m
annis q u in q u e scribere c o n sta t esse v eru m .
V is, u t in fra circu lu m p a rv e sep tim an e
b e lla scrib am fo rtia b re v ite r e t n a n e ,
q u e vix in q u in q u e n n io scriberes, L u c a n e,
20 vel tu , v a tu m m ax im e, M a ro 2 M a n tu a n e .
V ir v iro ru m o p tim e, p a rc e tu o vati,
q u i se to tu m subicit tu e voluntati!
p re c o r, c u m n o n a u d e a m o p u s ta n tu m p ati,
u t rig o rem tem p eres a rd u i m a n d a ti.
25 N osti q u o d in h o m in e n o n sit eius via:
p ro p h e tie spiritus fugit a b H e ly a 3,
H ely seu m d eserit sepe p ro p h e tia ,
n ec m e se m p e r seq u itu r m e a p o etria.

1 EI poeta se disculpa ante su patrono R einaldo de Dassel, el Archican-


ciller, p o r no escribir u n poem a pico cuyo tem a sean las hazaas llevadas
a cabo por Federico B arbarroja en su cam paa contra M iln. Cf. G. V in a y ,
Ugo Prim ate e lA rchipoeta. Ricerche, en Cultura neolatina 9 (1949) 5ss,
2 Virgilio M arn, nacido cerca de M antua.
3 Alusin a 4 Re, 2,1-14.
E l Archipoeta de Colonia 315

n i se a p a rta de la n o rm a que es p ro p ia del h o m b re


[sabio:
tal vez yo n o estoy d o ta d o de aq u ella cu a lid ad que
[m e supones.
5 E scu c h a las splicas, seor, y atien d e a q u ie n te
[im plora;
p re sta odo a los suspiros y gem idos d el que llora,
in ca p a z de so p o rta r la la b o r e n c o m e n d a d a.
D em o str rte lo p o d r c o n m ltiples arg u m entos.
Siervo y p o e ta p a ra siem pre tuyo,
10 ir, si as lo o rd en as, incluso allende los m ares;
co n espritu alegre escribir to d o aquello q ue m e
[m andes,
p e ro el lm ite d e u n tiem p o ta n escaso m e constri-
[e.
Q u ieres q u e e n el a p re ta d o espacio de pocos das
ab ord e el ciclo com pleto de extraordinarias hazaas,
15 q u e n i V irgilio p o d ra , n i ta m p o c o el p ro p io H o -
[m ero,
escribir en cinco aos, y esto co n sta q u e es verdad.
D eseas que en el transcurso de apenas u n a sem ana
describa recias cam p a as de fo rm a breve y concisa,
- lo q u e difcilm ente en cin co aos t , L u can o , escri-
[biras,
20 o t, el m s excelso de los vates, M a r n , el m a n -
[tuano.
V a r n , el m e jo r de los v aro n es, d ispensa de ello a
[tu p o e ta ,
q u e p o r co m p leto se atien e a tu e n te ra v o lu ntad.
P uesto q u e n o ten g o a u d a c ia p a r a a fro n ta r tal em -
[presa,
te ruego q u e atem p eres el rigor de u n encargo tan
[difcil.
25 Sabes q u e d e n tro del h o m b re n o se h a lla su cam i-
[no:
el espritu proftico h u y de Elias;
a Elseo c o n frecu en cia lo a b a n d o n la profeca;
a m ta m p o c o m e a c o m p a a siem pre m i in sp ira
t i o n potica.
316 Siglo X I I

A liq u an d o facio versus m ille cito


30 e t tu n c nulli c e d e re m v e rsu u m perito;
sed p o st tem p u s m o d ic u m c e re b ro sopito
versus a m e fu g iu n t carm inis oblito.
Q,ue sem el e m ittitu r n escit v ox reverti;
scrip ta sua co rrig u n t e tia m diserti;
35 versus v o lu n t co rrigi d e n u o q u e verti,
n e risu m segnities p e ria t inerti.
L o ca v itan t p u b lic a q u id a m p o e ta ru m +
et secretas eligunt sedes la te b ra ru m ,
stu d en t, in stan t, v igilant n ec la b o ra n t p a ru m
40 et vix ta n d e m re d d e re p o ssu n t o p u s claru m .
le iu n a n t e t a b stin e n t p o e ta ru m chori,
v ita n t rixas p u b licas e t tu m u ltu s fori
et, u t o p u s facian t q u o d n o n p ossit m o ri,
m o riu n tu r studio sub d iti labori.
45 U n ic u iq u e p ro p riu m d a t n a tu ra m unus:
ego n u n q u a m p o tu i scribere ieiunus;
m e ie iu n u m vincere posset p u e r unus:
sitim et ieiu n iu m o d i q u asi funus.
U n ic u iq u e p ro p riu m d a t n a tu ra d o n u m :
50 ego versus faciens b ib o v in u m b o n u m
e t q u o d h a b e n t p u riu s d o lia cau p o n u m :
tale v in u m g e n e ra t co p iam serm o n u m .
T ales versus facio q uale v in u m bibo,
nihil p o ssu m facere nisi su m p to cibo,

4 Las seis estrofas que integran los versos 37-60 que ahora siguen
aparecen en algunas ediciones incorporadas al poem a anterior (que comienza
Aestuans intrinsecus ira... y es generalm ente conocido com o Confessio) detrs del
verso 52, como hemos indicado en su lugar.
E l Archipoeta de Colonia 317

A veces, e n u n in stan te ac u o m il versos:


30 no m e in clin ara ento n ces an te n in g n versificador
[perito.
M as, p a sa d o p o c o tiem p o , ad o rm ecid o el cerebro,
los versos h u y e n de m , y de la p o esa m e olvido.
L a voz, al p u n to q u e escapa, n o sabe to rn a r de
[nuevo.
Incluso los eru d ito s p u le n sus com posiciones.
35 Los versos reclam an ser corregidos y ser com puestos
[de nuevo,
n o sea q u e la p e re z a p ro d u z c a risa al ocioso.
Existen ciertos poetas q u e evitan los sitios pblicos,
y eligen de los lugares aquellos m s retirados;
se esfuerzan, se afan an , se desvelan, tra b a ja n sin
[descanso,
40 e incap aces son, em p ero , de ofrecer u n a o b ra escla
re c id a .
H a y n u m ero so s p o e ta s q u e p ra c tic a n el ayuno y la
[abstinencia,
evitan los p blicos bullicios y los tu m u lto s de la
[plaza;
p a r a lo g ra r u n a o b ra q u e n u n c a p u e d a m o rir,
m u e re n ellos en treg ad o s al afanoso trab ajo .
45 L a N a tu ra h a d o ta d o a c a d a u n o de su p ecu liar ta
le n to ;
yo n u n c a he sido capaz de escribir n a d a en ayunas.
C u a n d o e n ay u n as m e hallo, p u ed e d errotarm e u n
[nio:
odio la sed y el ay u n o co m o si fu eran la m u erte.
L a N a tu ra h a d a d o a c a d a u n o su d o n p articu la r:
50 yo, c u a n d o co m p o n g o versos, b e b o vino de lo b u e -
[no,
el m s p u ro que contienen las cubas del tabernero.
Ese vino es el q u e e n g e n d ra a b u n d a n c ia de p a la
b ra s.
T ales son los versos q u e h ag o , cu al es el vino q u e
[bebo.
Incapaz soy de h a c e r n ad a, sin h a b e r com ido antes.
318 Siglo X I I

55 nihil v a le n t p e n itu s q u e ieiunus scribo:


N a so n e m 5 p o st calices c a rm in e preib o .
M ih i n u n q u a m spiritus p ro p h e tie d atu r,
nisi p riu s fu erit v e n te r b e n e satur;
d u m in arce ce re b ri B acchus d o m in a tu r,
60 in m e P h eb u s irru it e t m ira n d a fatur.
S crib ere n o n valeo p a u p e r et m end icu s,
q u e gessit in L atio C e sa r F ridericus,
q u a lite r su b actu s est T u scu s inim icus,
p re te r te, q u i C esaris in teg er am icus.
65 P o e ta p a u p e rio r o m n ib u s poetis,
nihil p ro rsu s h a b e o nisi q u o d videtis:
u n d e sepe lugeo, q u a n d o vos ridetis,
n ec m e m e o vitio p a u p e re m putetis!

53. O m n ia tem p u s h a b en t*

O m n ia tem pus h ab en t *, e t ego breve postulo tem pus.


U t possim p a u c o s p resen s tib i re d d e re versus,
E lecto sacro, p resen s in teg m in e m a c ro ,
virgineo m o re n o n h ec lo q u o r ab sq u e ru b o re .
5 V ive, v ir im m ense! tib i co n ced it reg im en se,
consilio cuius re g itu r v alid a q u e m a n u ius;
p o n tific u m flos es, e t m ax im u s in te r eos es:
incolum is vivas, p lu r N esto re consilii v a s !2.

5 Publio Ovidio Nasn.


* Ed. de M . M a n it iu s , Die Gedichte des Archipoeta (Munich 1913), p.14.
Poem a en hexm etros dactilicos, dedicado a R einaldo de Dassel con motivo
de su nom bram iento com o arzobispo elector de Colonia, en 1159, aunque
no fue consagrado hasta 1165. El poeta aprovecha la ocasin p a ra pedirle
como regalo ropa de abrigo. Son versos leoninos especiales.
1 Cf. Eclo 3,1.
2 Deseamos m antener en la traduccin la m isma am bigedad anfibol
gica que puede verse en el texto latino. T eniendo en cuenta que Nstor, rey
de Pilos, era famoso p o r su gran longevidad al p a r que p o r su prudente
sabidura, el texto puede interpretarse com o que vivas sano y salvo m s que
Nstor, t, que eres vaso de sabidura, pero tam bin como que vivas sano
y salvo, t, vaso de sabidura m ayor que Nstor.
E l Archipoeta de Colonia 319

55 C a re c e p o r co m p leto de v a lo r lo q u e en ayunas es-


[cribo;
p e ro al cab o de u n as copas, a N a s n supero co n
[mis versos.
J a m s se m e co n ced e la in sp iraci n proftica,
si de a n te m a n o m i p a n z a n o se h a lla b ie n repleta.
M ie n tra s e n el a lc z ar del ce re b ro B aco ostenta el
[seoro,
60 F eb o en m se p re c ip ita y h a b la cosas adm irables.
In c a p a z soy de escribir yo, u n p o b re y u n m e n -
[digo
las h a z a a s realizad as en el L acio p o r el C sar F e
d e r ic o ,
el m o d o en q u e som eti al enem igo toscano,
sin ti, que eres del C sar el m s fiel de los amigos.
65 Y o, el p o e ta m s p o b re de los p o e ta s q u e existen,
n a d a en absoluto tengo m s que esto q u e aqu veis.
P o r ello lloro a m e n u d o , m ien tras os res vosotros.
No creis q u e m i p o b re z a es d e b id a a cu lp a m a!

53. T odo tien e su tie m p o

T o d o tiene su tiem p o , y yo slo reclam o unos in s


ta n te s
p a r a p o d e r en p e rso n a re c ita rte algunos versos.
Al e n tra r co n ra la veste en este sacro palacio ,
h ab lo co m o u n a d o n cella in v a d id a de ru b o r.
5 Salud, excelso varn! El p o d e r se te confia:
con tu criterio y vigorosa m a n o el derecho se ejercita.
E res flor de los p relad o s, y e n tre ellos el m ay o r.
Q u e vivas sano y salvo, vaso de sab id u ra, m s q u e
[N stor.
320 Siglo X I I

V ir pie, v ir iuste, p re c o r, u t m o v e a m p re c ib u s te,


10 v ir ra tio n e vigens, d a t h o n o re m to ta tib i gens;
am p lecti m in im o s m a g n i solet esse viri m os:
co r m iseris flecte, q u o n ia m p ro b ita s d ecet h ec te!
P au p e rie p len o s solita p ie ta te fove nos
e t T ra n sm o n ta n o s, v ir T ra n s m o n ta n e 3, iu v a nos!
15 n u lla m ih i certe de v ita spes nisi p e r te 4.
F rig o re sive fam e to lletu r spiritus a m e,
asperitas b ru m e n e c a t h o rrife ru m q u e gelu m e,
c o n tin u a m tussim p a tio r, ta n q u a m phtisicus sim,
sentio p e r p u lsu m q u o d n o n a m o rte p ro c u l sum .
20 Esse p r o b a n t in o p es n o s co rp o re c u m re liq u o pes;
u n d e v e re c u n d o v u ltu tib i v e rb a p re c u m do,
in tali veste n o n sto sine fro n te p e n e s te:
lib er ab in te ritu sis et m e m o r esto m ei tu!

3 Los nicos datos biogrficos del poeta son los que se desprenden de
sus poemas. Segn este verso, dirigido al arzobispo de Colonia, parece que
el poeta era com patriota suyo, transm ontano, de algn lugar al norte de
los Alpes, tal vez de C olonia mismo.
4 M ientras el resto de las estrofas presentan cuatro versos, sta slo tiene
tres.
5 Pes, en singular, por la exigencia de la rim a leonina, concierta con inopes
por el sentido.
E l Archipoeta de Colonia 321

O h p iad o so varn! O h v a r n justo! P e rm ite que te


[ofrezca m i consejo,
10 oh varn, em inente p o r su ingenio, y a quien el m u n d o
[en tero rin d e honores!:
p ro p io es del m a g n n im o v a r n d e los m s h um ildes
[p reo cuparse.
T o m a tu c o ra z n a los in fo rtu n ad o s, pues h id alg u a
[tal c u a d ra contigo!
S o c rrem e co n tu p ie d a d h a b itu a l, pues co lm ad o de
[p o b reza estoy;
t, q u e tra n s m o n ta n o eres, a y u d a a q u ie n ta m b i n es
[tran sm o ntano!
15 L a n ic a e sp e ra n z a de m i v id a, e n ti rad ica.
E l fro y el h a m b re m e a rre b a ta r n la vida:
la crudeza del invierno y el hielo h o rre n d o m e m atan;
p a d ez c o u n a tos c o n tin u a , y m ed io tsico estoy;
y p o r m i pulso colijo q u e lejos d e la m u e rte no m e
[hallo.
20 M is pies descalzos, lo m ism o q u e m i cu erp o , in d ica n
[que soy p o b re .
P o r ello co n ro stro a v e rg o n zad o te dirijo p a la b ras de
[splica;
vestido de esta fo rm a n o m e hallo sin p u d o r en tu p r e
se n c ia :
ojal q u e ests libre de la m u e rte y q u e te acuerdes
[de m!
M A R C O VALERIO

Apenas tenemos noticias sobre la vida y la persona de este poeta,


realmente extraordinario, cuyas obras edit F. Munari, con el titulo
M arci V alerii Bucolica, Florencia 1955. Se trata de una coleccin
de Eglogas o Buclicas en estilo virgiliano, que se nos han conservado
bajo el nombre de Marcus Valerius, que puede muy bien ser un
pseudnimo adoptado por el extraordinario poeta, que tal vez sea un autor
de origen francs. Parece pertenecer a la segunda mitad del siglo XII.
Nuestro poeta, sin las referencias obvias a su ambiente medieval, canta
los amores y las aventuras de su pastores. Ofrecemos aqu la apertura de
una extensa gloga, en la que los pastores L a d n y Cidno expresan sus
sentimientos. La presencia de Virgilio en este poema de Marco Valerio es
evidente, tanto por el tema tratado y los interlocutores como por el metro
hexmetro empleado.
324 Siglo X I I

54. C idne, su b a lg en ti re c u b a s *
LADON

C id n e , sub algenti re c u b a s d u m m o lliter u m b ra


nec n o v a m u ta to p e rq u iris p a sc u a colle,
segnis et exesis m ise ru m p ecu s afficis herb is,
nos p a tim u r solem e t nullo req u iescim u s a n tro
5 d u m fastiditi m u ta m u s g ra m in a cam p i,
et p u d e t h as satu ras n o n se m p e r c e rn e re fetas;
a t tu lascivis victus d u m pasceris u m b ris,
h e u m acie siccan tu r oves, h e u decipis agnos.

CIDNUS

N o n , u t re re , L a d o n , m ih i p a rc e n s o tia capto:
10 n o n ita sum felix u t sim m ih i caru s, et istam ,
q u a m m a la d ila c e ra n t, cu p io p a lp a re iu v en cam .
N a m m ih i si q u a m ei, cred as, m o d o c u ra m a n e re t,
esset p rim a gregis: scis tu, n ec fallere possum ,
u t fu erim solitus ra b id o sub sole p e r agros
15 c u rre re et irrig u i frigus p e rq u ire re fontis,
qu o p ecu s a u t to tas p o ssem re c re a re capellas,
scis b en e, tu q u e m e o req u iesti sepe lab o re.

* Ed. de F . M u n a r i , Marci Valerii Bucolica (Florencia 19 55), p.61. Poem a


buclico, en hexm etros dactilicos, en que dialogan dos pastores, Ladn y
Cidno. Los ecos de la prim era Egloga de Virgilio suenan por doquier.
Marco Valerio 325

54. C idno, m ie n tr a s qu e r e p o sa s

LADON

C id n o , m ien tras q u e t reposas b la n d a m e n te bajo la


[fresca so m b ra,
y n o tra ta s de e n c o n tra r forrajes nuevos c a m b ia n d o de
[colina,
y haces qu e, co n h ierb as ag ostadas, el g a n a d o se to rn e
[perezoso y m sero,
nosotros so p o rtam o s el sol y en n in g u n a g ru ta d escan
sam os,
5 m ien tras cam b iam o s de pastizales si el cam p o est
[consum ido,
y son ro jo cau sa las p ra d e ra s n o v e r co lm ad as de c o n
tin u o .
E n cam b io t, p o r p la c e n te ras som bras subyugado,
[m ien tras las ap acien tas,
se v a n ay! de fla c u ra secan d o tus ovejas y ay! los c o r
d e r o s se m alo g ran .

C ID N O

N o com o piensas, L ad n , el ocio busco p e n sa n d o en


[m i p rovecho:
10 no soy ta n feliz co m o p a r a sen tir ap recio p o r m
[m ism o. L o q u e deseo
es ac a ric iar aq u ella te rn e rilla a la q u e la cala m id a d h a
[d escarnado.
Si p o r m i p e rso n a algn c u id ad o a n se m an tu v iera,
[crelo,
el p rim e ro sera el del reb a o : t sabes b ie n y n o
[puedo e n g a a rte
cm o a c o stu m b ra b a , b a jo u n rab io so sol, re c o rre r
15 los cam p o s y b u sc a r el frescor de u n a fuen te refrescan
te
en que p u d iera rean im ar a m i g an ad o y a mis cabrillas
[todas.
Lo sabes b ie n y t a m e n u d o descansaste m e rc e d a m i
[trabajo.
326 Siglo X I I

LADON

N ovi eq u id e m , ta n to q u e m agis n u n c m iro r, in erti


q u o d sub fro n d e iaces, socios d u m c u rre re cernas
20 p asto res, p eco risq u e tu i nos c u ra re m o rd e t.
E n ego p re te rie n s m iseros h a c , h e u scelus, h o ra
inclusos q u eru lis dim isi m a trib u s agnos;
h u n c q u o q u e , q u e m cernis, te n u e m ex h a u stu m q u e nec
[ipsos
e d ere b alatu s c o n su m p ta voce v alen tem
25 ipse feren s m a n ib u s, m o d o vivat, a d u b e ra duco.

CIDNUS

O u tin a m , u t credis, solite m e a m e m b ra d o m a re t


co m m u n is de sole calo r q u a m q u e arguis esset
v e ra quies estusque m eos h ec p e lle re t u m b ra!
S ed ferit in te rn o n o n sim plex fla m m a calo re,
30 (heu nescis) to to q u e o b sed it p e c to re m e n te m ,
n ec m ih i c u ra gregis su p erest n e c c u ra salutis.
Marco Valerio 327

LADON

C ie rta m e n te lo s, y p o r ello ta n to m s a h o ra m e ad -
[m iro
de q u e tu m b a d o ests b a jo la p ere z o sa so m b ra, en
[tan to q u e a fan arse ves a tus am igos
20 pastores, y la preocupacin p o r el reb a o rem ordim iento
[no te causa.
A h tienes cm o yo, que h a b a ab an d o n ad o ay dolor! a
[los corderos
ce rrad o s en el aprisco, se los h e co n fiad o h a c e u n m o -
[m en to a sus m a d re s q u eju m b ro sas.
A este ta m b i n qu e a q u ests viendo, ag o tad o y
[exhausto,
e in c a p a z de e m itir u n b a lid o co n su voz e x te n u a d a ,
25 p o rtn d o lo en m is brazos, a las u b re s lo llevo p o r q u e
[viva.

CIDNO

O jal, ay co m o t crees , cu al de co stu m b re m is


[m iem bros estu v ieran som etidos
p o r el c o m n c a lo r del sol, y v e rd a d e ro resultase ese
[descanso
qu e t m e echas en cara, y esta so m b ra alejara m is
[colores!
P e ro lo q u e m e h ie re n o es u n a sim ple lla m a con u n
[calor in te rn o
30 lo ignoras, ay , y de m i espritu con to d o su vigor
[se h a a p o d e ra d o ,
y no m e q u e d a y a p re o c u p a c i n p o r el re b a o ni p r e
o c u p a c i n p o r m i salud.
M A T E O D E VENDME

Mateo de Vendme (1100-1185) en sus obras nos dice algo de su


vida. Fue educado en Tours, en la escuela de Bernardo Silvestre, para
continuar sus estudios en Orlens, en tiempo de Hugo el Primado. E n
Orleans ense gramtica, y compuso su famosa Ars versificatoria, para
uso de las escuelas. M s tarde, en 1175, lo encontramos en Paris, y en
1185, en Tours. A qu compuso su extensa parfrasis mtrica del libro
de Tobas, que dedic al arzobispo Bartolom y al den de San Martn,
hermano del prelado. E s tambin autor de P iram o et Tisbe; de D e
Aiace et Ulisse, cuyo tema es la disputa de los dos protagonistas respecto
a las armas de Aquiles, donde abundan las mismas frivolidades mtricas
que en otras de sus obras. Se le ha atribuido tambin un epigrama sobre
el H erm aphroditus. Y ciertamente es el autor de una comedia, titulada
M ilo, y de otra titulada D e glorioso milite. Parece que muri en
Vendme y no hay que confundirlo con su contemporneo homnimo, que
fue abad de Saint-Denis, regente de Francia y secretario de Estado de
Felipe III.
Mateo presenta el aspecto contrario del movimiento humanstico.
Estaba relacionado con el platonismo, con el estudio serio de los historia
dores antiguos y con un decidido intento de comprender lo que la
antigedad nos haba transmitido acerca del mundo de la naturaleza. Con
Mateo, la poesa no es otra cosa que un ejercicio de escuela, junto con el
ars poetica y el ars dictam inis sobre un mismo nivel. Por eso los
mejores xitos se dan con las nuevas medidas rtmicas. A qu se da una
libertad respecto a la esclavitud de las reglas de los libros de texto y a
la autoridad de los clsicos. E n los versos rtmicos se da la nica
esperanza para escapar de la tirana de los ejercicios escolares.
330 Siglo X I I

55. P a u p e ra t a r tific is N a tu re *

P a u p e ra t artificis N a tu re d o n a v enustas
T y n d a rid is fo rm e flosculus, oris h o n o r.
H u m a n a m faciem fastidit fo rm a, decoris,
p ro d ig a, sid erea g ra tu ita te nitens.
5 N escia fo rm a p aris, odii p re c o n ia , laudes
iudicis invidie p ro m eru isse potest.
A u ro re p o n d e t co m a, n o n re p lic a ta m ag istro
n o d o , d escensu lib erio re iacet;
disp en sare iu b a r h u m e ris p e rm issa d e c o re m
10 explicat e t m elius d isp a tia ta placet.
P a g in a frontis h a b e t q u asi v e rb a faventis, in escat
visus, n eq u itie nescia, la b e carens.
N ig ra su p ercilia v ia la c te a se p a ra t, arcus
dividui p ro h ib e n t lu x u ria re pilos.
15 Stellis p re ra d ia n t oculi V e n e risq u e m in istri
esse favorali sim plicitate m o n e n t.
C a n d o ri socio r u b o r interfu su s in o re
m ilitat, a roseo flore trib u ta peten s.
N o n hospes colit o ra color, n ec p u r p u r a v ultus
20 languescit, niveo d isp u ta t o re ru b o r.
L in e a p ro c e d it n a ris n o n a u sa iacere
a u t in co n su lto lu x u ria re g rad u .
O ris h o n o r rosei su sp irat a d oscula, risu
su ccin cta m o d ico lege lab ella tu m e n t.

* Ed. de E. F a r a l , Les arts potiques du X l t et du X III' sicle (Paris 1924


p. 129. El poem a, escrito en dsticos elegiacos, ensalza la belleza de H elena
de Troya, ajustndose a los cnones estticos de la poca y poniendo en
prctica las teoras literarias de la escuela.
1H elena, hija de Tindreo.
Mateo de Vendme 331

55. L o s d o n es d e la s a b ia N a tu ra le za
Los dones de la sab ia N a tu ra le z a los a m e n g u a el en-
[canto
de la T in d ric a , la b e ld a d de su h e rm o s u ra y la g ra-
[cia de su ro stro .
S u belleza d e sd e a la a p a rie n c ia h u m a n a , p r d ig a
de su lindura, resplandeciente con regalados destellos.
5 N o h a y n a d ie q u e la iguale. E lla p u e d e p ro m o v e r del
[odio
las alab an zas, y d e la env id ia ju z g a d o ra los elogios.
C o n el o ro sus cabellos rivalizan, n o tren zad o s p o r
[experto
n u d o , sino suelto y c a y en d o lib rem en te.
E sp arcid a p o r sus h o m b ro s, su cab ellera p e rm ite la
[h e rm o su ra resaltar,
10 y se a c re c ien ta el p la c e r al v erla d e sp a rra m a d a.
L a lisu ra de su fren te nos ofrece com o p a la b ras de
[halago:
las m ira d a s atrae; carece de defectos, d e m a n c h a s
[carece.
U n tra z o b la n q u e c in o se p a ra sus negras cejas; y los
[arcos,
a la p erfecci n tra z a d o s, n o p e rm ite n q u e el vello
[los afee.
15 C o m o estrellas sus ojos re sp la n d e c en y, de V en u s auxi-
[liares,
adv ierten q u e son de u n a sencillez acogedora.
M ez cla d o co n la b la n c u ra , esp arcid o p o r su ro stro , el
[ru b o r
c am p e a , a la ro sa d a flor su trib u to reclam an d o .
N o extra a es la color que p in ta el labio; n i languidece
[la p rp u ra
20 del rostro : c o m p ite su r u b o r co n el b la n c o de l
[cara.
L a ln ea de su n a riz n o se p ro lo n g a de u n a atrev id a
[m an era
n i co n u n a g ro su ra e x a g e ra d a re b a sa sus m edidas.
L a belleza de su b o ca sonrosada suspira p o r los besos,
y sus labios gord ezu elo s se so m eten a co n te n id a son-
frisa;
332 Siglo X I I

25 P e n d u la ne fluitent, m o d ico su ccin cta tu m o re


p le n a D io n e o 2 m eile labella ru b e n t.
D en te s c o n te n d u n t ebori, serieque re te n ta
ordinis esse p a re s in statione student.
C o lla p o lita n iv em c e rta n t su p erare, tu m o re m
30 in c re p a t et la te ri p a rc a m am illa sedet.

2 M adre de Venus; a m enudo, la misma Venus, y, p o r ende, el amor.


Mateo de Vendme 333

25 m viles, sin ser colgantes, aju stad o s a u n m d ico gro-


[sor,
labios son q u e b e rm e je a n colm ad o s a las m ieles de
[D ione.
C o n el m arfil los dientes rivalizan; su o rd e n m a n te
n ien d o ,
se a fa n a n p o r g u a rd a r e m p arejad o s su u b icaci n co-
[rrecta.
L a lisura de su cuello co m p ite c o n la nieve; y su seno
[dim inuto
30 hace n o ta r su h in c h a z n y resalta sobre el busto.
GUALTERO DE CHA TILLO N

Gualtero de Chtilln o de Lille (1 1 3 5 -1 1 9 0 /1 2 0 1 ) naci en


Ronchin, cerca de Lille Insula m e genuit, rap u it Castellio
nom en . H izo sus estudios en Pars, con Esteban de Beauvais, y luego
en Reims. Despus de haber estado al frente de la escuela de Laon, y
ms tarde en la de Chtilln, lo encontramos el ao 1 1 6 5 en Angers en
la chancillera de Enrique I I Plantagenet, que le envi con una misin a
Inglaterra. A ll entabl relaciones con Juan de Salisbury, y parece haber
abandonado el servicio del rey tras el asesinato de Toms Becket. Luego
regresa a Chtilln, y vuelve a la enseanza. Tras un viaje a Bolonia y
a Roma, que relata en un pequeo poema, fu e llamado a Reims en 1 1 7 6
por Guillermo I I de Champagne, el de las blancas manos, que haba sido
nombrado arzobispo. Despus de haber sido elevado al cardenalato,
Guillermo provey a Gualtero de una canonja en Amiens o en Tournai,
que ocup hasta su muerte, por lo que parece, debida a la lepra.
Gualtero de Chtilln o de Lille fu e uno de los poetas ms conside
rados de su tiempo. Su produccin potica es muy importante: la
A lexandreida (entre 1 1 7 8 y 1182), dedicada al arzobispo de Reims,
que podemos considerar como una de las mejores obras latinas de la E dad
Media, y que es un gran poema pico sobre la historia de Alejandro en
diez libros, con 5 4 6 4 hexmetros, que conoci un extraordinario xito,
del que su autor estaba orgulloso: P restrepuit m odulis Gallia to ta
meis. Pero si sus poesas lincas, satneos y ligeras, en muchas de las
cuales podemos descubrir el espritu goliardesco, son muy numerosas y
demuestran un talento incontestable y una viva libertad de espritu, no nos
quedan de l ms que unas pocas poesas de tono hmnico o de inspiracin
religiosa. La coleccin de poesas que Dom Wilmart descubri en un
manuscrito de Charleville nos muestra la misma maestra de Gualtero
para las poesas rtmicas y las rimadas. Descubrimos en esa coleccin
todos los elementos caractersticos de la pastourelle, que vemos en otros
poetas. Gualtero conquist una fa m a muy notable en virtud de sus
atrevidas stiras, dirigidas directamente contra los prncipes de la Iglesia
y los prncipes seglares que haban promovido el cisma. Ataca los vicios
y las licencias de la Iglesia, la degradacin de los estudios y la simona,
cada vez ms dominante.
336 Siglo X I I

56. V em a r e d it te m p e r ie s *

V e rn a re d it tem p eries
p r a ta d ep in g en s floribus,
telluris superficies
n o stris a rrid e t m o rib u s,
5 q u ib u s a m o r est requies,
cybus esurientibus.
D u o q u asi c o n tra ria
m iscen t vires effectuum :
a u g e n d o se m in a ria
10 re d d it n a tu ra m u tu u m ,
ex d iscordi c o n c o rd ia
p ro d it fe tu ra fetu u m .
L e te n tu r ergo ceteri,
q u ib u s C u p id o faverit,
15 sed c u m de p la g a v e te ri
m a le m ich i co n tig erit,
v ita solius m iseri
a m o re q u assa d ep erit.
Ille nefastus m e rito
20 dies 1 v o cari d eb u it,
q u i sub n a tu re d eb ito
n a ta m m ic h i constituit,
dies, q u i m e ta m subito
re la tiv u m instituit.
25 C resce ta m e n , puellu la,
p a tris fu tu ra baculus;
in sen ectu te q u e ru la ,

* Ed. de K. S t r e c k er , D ie Heder Walters von Chatilion in der Handschrift 351


von St. Omer (Berlin 1925), p.33. Estrofas de seis versos de ocho slabas, con
rim a ababab.
Las alusiones, ms o menos veladas, del poem a nos perm iten pensar que
G ualtero de Chatilln tuvo una hija, un da de prim avera. El poeta, que sabe
por su profesin tratar de cualquier tem a, tanto religioso com o satrico y
amoroso, ha escogido en esta ocasin el tem a de la paternidad. No se trata
de u n canto de alegra para un hom bre que desconfa de sus apetitos ilusos
del am or. Existi, en realidad, la puellula, patris futura baculus?
1 Cf. H o r a c io , Od. 2, 13,1: Ille et nefasto te posuit die...
Gualtero de Chtilln 337

56. R e to m a la e sta c i n

R e to rn a la estaci n p rim a v e ra l
en g a la n a n d o de flores los p rad o s;
la faz de la tie rra
sonre a n u estras querencias:
5 solaz es el a m o r p a r a nosotros,
y a n ta r p a r a el h a m b rie n to .
D os cosas casi co n trarias
m e z c la n el p o d e r de sus efectos:
a u m e n ta n d o las cosechas,
10 sus d eu d as satisface la N a tu ra ;
de la c o n c o rd ia de lo d isco rd an te
re su lta el e m b a ra z o de los fetos.
A lgrense, p ues, to d o s aquellos
a quien es C u p id o favorece.
15 A m , q u e de la vieja d o len cia
sal m u y m a l p a ra d o ,
m i vida, d e u n m sero soltero,
p o r el a m o r d estro zad a, se consum e.
C o n ra z n deb lla m a r
20 nefasto el d a
qu e, p o r la d e u d a de N a tu ra ,
m e p ro p o rc io n u n a hija:
d a q u e, de ta n s b ita m a n e ra ,
en p a d re m e convirti.
25 C rece, n o o b stan te, n i ita,
b c u lo fu tu ro de tu p a d re ;
en la q u ejo sa vejez,
338 Siglo X I I

d u m caligabit oculus,
m e n te m in istran s sedula
30 plus p ro d e ris q u a m m asculus.

57. Im p o rtu n a Veneri*

I m p o rtu n a V e n e ri
re d it b ru m e glacies,
re d it eq u o celeri
Iovis intem peries:
5 cicatrice veteri
sq u alet m e a facies:
amor est in pectore,
nullo frigens frigore.
Ia m cutis c o n tra h itu r,
10 d u m flam m is ex erceor;
n o x in som nis ag itu r
e t in die to rq u e o r;
si sic d iu vivitur,
g ra v io ra vereor:
15 amor est in pectore,
nullo frigens frigore
T u q u i colla su p eru m ,
C u p id o , suppeditas,
c u r tuis m e m ise ru m
20 facibus sollicitas?
n o n te fu g at a sp e ru m
frigoris asperitas:
amor est in pectore,
nullo frigens frigore.
25 E le m e n ta vicibus
q u alitates v a ria n t,
d u m n u n c p ig ra n t nivibus,

* Ed. de K. S tre c k er , o.e., p .3 1. EI poem a consta de estrofas de seis


versos, con un refrn de dos. Son versos de 7 pp, rim adas ababab. El refrn
tiene dos versos de 7 pp rim adas aa. El tem a es el canto del am or en invierno,
que es una variante bastante tarda, una esplndida paradoja, que se basa en
el efecto del contraste.
Gualtero de Chtilln 339

c u a n d o m i vista se nuble,
c u id n d o lo con solcito desvelo,
30 le sers de m s a y u d a q u e u n v ar n ,

57. E n ojoso p a r a Venus

E no jo so p a r a V en u s
re to m a el fro invernal;
en el veloz corcel d e J p ite r
vuelve de n u ev o el m a l tiem p o .
5 C o n la vieja cicatriz
em p alid ece m i rostro:
dentro del pecho hay amor,
y ningn fro lo enfra.
Se e n tu m e c e y a m i piel,
10 m ie n tra s m e afligen las llam as.
T ra n s c u rre in so m n e la n o ch e,
y el to rm e n to m e aflige p o r el da.
Si as sigo viviendo larg o tiem p o ,
cosas m s graves m e tem o:
15 dentro del pecho hay amor,
y ningn fro lo enfra.
T , C u p id o , q u e som etes
de los dioses la cerviz,
p o r q u a m , m iserable,
20 m e a to rm e n ta s co n tus teas?
N o te a h u y e n ta a ti, ta n recio,
la asp e re z a d el invierno:
dentro del pecho hay amor,
y ningn fro lo enfra.
25 A c a d a estaci n los elem entos
a ju sta n sus p ro p ied ad es:
340 Siglo X I I

n u n c c a lo re m sentian t;
sed m e a singultibus
30 colla se m p e r in h ia n t:
amor est in pectore,
nullo frigens frigore.

58. Sole reg en te lora *

Sole reg en te lo ra
p o li p e r altio ra,
q u e d a m satis d e c o ra
v irg u n cu la
5 sub u lm o p a tu la
c o n sed erat, n a m d e d e ra t
a rb o r u m b ra c u la .
Q u a m solam u t a tte n d i
sub a rb o re , d escen d i
10 e t V en eris o sten d i
m o x iacu la,
d u m n o to singula,
cesariem e t faciem ,
p ectu s e t oscula.
15 Q u id in q u a m ab sq u e p a ri
p la c e t h ic spaciari,
D y o n es a p ta lari
p uellula?
N os n u lla v incula,
20 si p ateris, a V en eris
d isiu n g en t copula.
V irg o d e c e n te r satis
su b in tu lit illatis:
hec, p re c o r, o b m ittatis
25 ridicula;
su m a d h u c p a rv u la ,

* E d . d e K , S t r e c k e r , o .e., p .5 9 ss. S e tr a ta d e u n a p a s to r e la : e n c u e n tr o
d e u n c a b a lle ro c o n u n a p a s to r c illa a la q u e r e q u ie r e d e a m o re s . E s tro fa s
h e p ta s la b a s , r im a aaabbcb.
Gualtem de ChtiUn 341

o ra se a d o rm e c e n co n las nieves,
o ra sensibles al c a lo r se vuelven.
E n cam b io , m i g a rg a n ta de co n tin u o
30 d eja e sc a p a r sus suspiros:
dentro del pecho hay amor,
y ningn fro lo enfra.

58. M ie n tra s g o b e rn a b a e l s o l

M ie n tra s g o b e rn a b a el sol sus rien d as


p o r las regio n es m s altas de los cielos,
e sta b a u n a m u c h a c h ita
asaz h e rm o sa
5 b ajo u n fro n d o so olm o
se n ta d a , p u es b rin d b a le
su so m b re c ita el rbol.
D esq u e sola la vi
al p ie d el rb o l, d escab alg u
10 y de V e n u s m ostrle
los d a rd o s en seguida,
m ie n tra s p u n to p o r p u n to v o y m ira n d o
su cabello, su faz,
su p e c h o y su b o q u ita .
15 P o r q u le digo y o sin c o m p a a
te a g ra d a a q u p asear,
t , d ig n a de la casa d e D io n e,
m u c h a c h ita ?
N in g n im p e d im e n to ,
20 si te avienes, h a b r d e d esu n ir
n u e stra a m o ro sa u n i n .
L a d o n cella, de fo rm a m u y graciosa,
as rep lic m e a m is p ro p u estas:
D esistid, os lo ru eg o ,
25 de b ro m a s sem ejantes.
A n soy p e q u e ita ;
342 Siglo X I I

n o n nubilis n ec habilis
a d h ec opuscula.
H o r a m e rid ia n a
30 tran sit, vide T y ta n a .
M a te r est in h u m a n a ,
ia m p a b u la
sp ern it ovicula.
R e g re d ia r, n e fe ria r
35 m a te rn a virgula.
Signa, p u ella, p o li
c o n sid erare noli.
R e sta n t im m e n sa soli
curricu la;
40 p la c e b it m o ru la ,
n i te m e re vis sp e rn e re
m e a m u n u scu la .
M u n e rib u s oblatis
m e flecti n e credatis,
45 n o n fra n g a m castitatis
rep ag u la.
N o n h ec m e fistula
d ecip iet n e c exiet
a nobis fabula.
50 Q u a m m ire sim u lan tem
ovesque co n g re g a n te m
p ressi n il re lu c ta n te m
sub p e n n u la ,
flores et h e rb u la

55 p re b e n t cubicula.

59. D eclin a n te fr ig o r e *

D e c lin a n te frigore,
p icto te rre c o rp o re

* E d . d e K . S t r e c k e r , o .e ., p .2 9 . S e tr a ta d e u n a p a s to r e la , e n e stro fa
d e siete v e rso s: 7 p p , r im a aabaaba.
Gualtero de Chtilln

c a sa d e ra n o soy, e in e x p e rta
p a r a tales m enesteres.
D el m e d io d a la h o ra
30 p a sa d o h a , y a h llega T ita n a .
Es d e sp ia d a d a m i m a d re .
E l p a sto y a
d esp recia el reb a ito .
V olver p a r a n o ser a z o ta d a
35 p o r el ltigo m a te rn o .
A los astros del cielo, m u c h a c h ita ,
n o p restes aten ci n .
T o d a v a al sol le resta
re c o rre r u n larg o trech o .
40 L a d ilaci n ser g ra ta
si de fo rm a lig era n o desprecias
estos regalitos m os.
A u n q u e m e ofrezcas regalos,
n o esperes d o b leg arm e.
45 N o q u e b ra n ta r el cerrojo
de m i p u d o r.
T u flau ta e n c a n ta rm e
n o p o d r , n i c irc u la r n p o r ah
hablillas sob re nosotros.
50 M ie n tra s ta n a d m ira b le m e n te sim u lab a
y sus ovejas ib a reco g ien d o ,
sin resisten cia a lg u n a posela
d e b a jo de u n a e n ra m a d a ,
y las flores y las h ie rb a s
55 y ...................... ...............................

lech o n os p ro p o rc io n a ro n .

59. C uando lo s f r o s r e m ite n

G u a n d o los fros re m ite n


y el c u e rp o de la tie rra colorea,
344 Siglo X I I

tellus sibi cred ita


m u lto re d d it fenore.
5 E o surgens te m p o re
n o cte ia m e m e rita
resed i sub arb o re.
D e su b u lm o p a tu la
m a n a t u n d a g arru la,
10 v e r m in istra t g ram in e
fontib u s u m b ra c u la ,
q u i p e r lo ca singula
p ro flu u n t asperg in e
v irg u lto ru m p e n d u la .
15 D u m co n cen tu s av iu m
e t susu rri fo n tiu m
g a rrie n te rivulo
p e r co n v ex a m o n tiu m
re m o v e re n t te d iu m ,
20 vidi sinu p a tu lo
v en ire G ly ceriu m .
C lam is m u ltip h a rio
n iten s artificio
d e p e n d e b a t vertice
25 c o tu la ta vario.
V estis e ra t T y rio
co lo ra ta m u ric e
o p e re p lu m a rio .
F ro n s illius a d z im a ',
30 la b ia te n e rrim a .
A des in q u a m o m n iu m
m ich i dilectissim a,
c o r m e u m et an im a,
cuius fo rm e lilium
35 m e a p a sc it in tim a.
I n te sem p er oscito,
vix a rd o re m d o m ito ;
a m e q u ic q u id ag itu r,
lego sive scriptito,

1 Adzima = zima, pura.


Gualtero de Chtilln 345

el c a m p o p a g a sus d eu d as
c o n m u y crecid o inters.
5 L ev an tm e p o r entonces,
y a tra n s c u rrid a la n oche,
y m e sent b a jo u n rbol.
A l p ie de u n olm o c o p u d o
u n c a n ta rn m a n a n tia l b ro ta .
10 L a p rim a v e ra reviste de h ie rb a
las u m b ra s vecinas a las fuentes,
q u e p o r all p o r d o fluyen
v a n h u m e d e c ie n d o de roco
las h o jas d e los retoos.
15 M ie n tra s q u e de las aves el con cierto
y de las fuentes los susurros
al p a r q u e el ru m o ro so riach u elo
p o r las h o n d o n a d a s de los m o n tes
a h u y e n ta b a n el hasto,
20 vi q u e G liceria v en a
m o stra n d o d esn u d o el p ech o .
U n m a n to resp lan d ecien te
de v a rio p in ta la b o r
co lg ab a desde sus h o m b ro s
25 b ro c a d o de m il m an eras.
E l vestido e ra de p rp u ra ,
te id o d e carm es
y tra b a ja d o al b o rd a d o .
Su fren te, sin defectos;
30 tiernsim os sus labios.
D e to d a s dije yo a h ap arece
p a r a m . la m s q u e rid a ,
m i c o ra z n y m i alm a:
el lirio d e tu belleza
35 a lim e n ta m is m s n tim o s rincones.
P o r ti a b ro m i b o c a de co n tin u o ;
a d u ra s p en as d o m in o m i pasin;
to d o c u a n to llevo a cabo,
c u a n to leo o c u a n to escribo,
346 Siglo X I I

40 c ru c io r e t m e rito ,
n i fru i c o n ced itu r,
q u o d c o n sta n te r o p tito.
A d h e c illa fra n g itu r,
h u m i sedit igitur.
45 E t sub fro n d e te n e ra ,
d u m vix m o ra m p a titu r,
subici com pellitur,
sed quis n escit cetera?
P red icatu s vin citu r.

60. Versa e s t in lu c tu m *

V e rsa est in lu c tu m
c y th a ra W a lth e ri,
n o n q u ia se d u c tu m
e x tra g reg em cleri
5 vel eiectu m d o leat
a u t ab iecti lu g e a t
v ilitatem m o rb i,
sed q u ia co n sid erat,
q u o d finis a c celerat
10 im provisus orbi.
L ib e t in tu e ri
iudices ecclesie,
q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m heri.
15 U m b ra c u m vid em u s
valles o p eriri,
p ro x im o d eb em u s
n o c te m ex periri;
sed c u m m o n tes videris
20 et colles c u m ceteris
reb u s o b scu rari,
n ec fallis n ec falleris,

* Ed. de K . S t r e c k e r , Moralisch-Satirische Gedichte Walters von Chatillon


(Heidelberg 1929), p. 148. Estrofas de 10 versos: 6 (6 p) + 4 (6 pp); rima:
ababccdeed.
Gualtero de Chtilln 347

40 u n to rm e n to m e resu lta, y c o n ra z n ,
a m en o s q u e g o z a r se m e p e rm ita
de aqu ello qu e c o n sta n te m e n te ansio.
A n te tales p a la b ra s, doblegse,
to m asien to en el suelo,
45 y b a jo la tie rn a fro n d a ,
sin a p e n a s a d m itir d e m o ra ,
o b lig a d a se vio a ser to m a d a .
Q u i n ig n o ra lo dem s?
C u a lq u ie r explicaci n re su lta p o b re.

60. L u ctu o sa s e ha tro ca d o

L u c tu o sa se h a tro c a d o
la c ta ra de G u a lte ro ,
p e ro n o p o rq u e la m e n te
el h a b e r sido excluido o a rro ja d o
5 de la g rey clerical,
o p o rq u e llore la in fam ia
de u n a e n fe rm e d a d abyecta,
m as p o r e sta r con v en cid o
de q u e y a se a c e rc a el fin del o rb e
10 de u n a fo rm a re p e n tin a .
P o n g am o s n u e stra aten ci n
e n los ju eces de la Iglesia,
cuyo estado el d a de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
15 G u a n d o vem os q u e las som bras
estn c u b rie n d o los valles,
p e n s a r d eb em o s q u e p ro n to
la n o c h e so b rev en d r;
m as c u a n d o se v e a q u e m o n tes
20 y colinas o b scu recen
al p a r q u e el u niverso to d o ,
n o te en g a as n i e n g a a d o te vers
348 Siglo X I I

si m u n d o tu n c asseris
n o c te m d o m in ari.
25 L ib et in tu e ri
iudices ecclesie,
q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m heri.
P e r convalles n o ta
30 laicos exleges ',
n o to s tu rp i, n o ta
p rin cip es et reges,
q u o s p a ri iudicio
luxus et am b itio
35 q u asi n o x o b scu rat,
q u o s celestis ulcio
b isacu to gladio
p e rd e re m a tu ra t.
L ib e t in tu e ri
40 iudices ecclesie,
q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m heri.
R e sta t, u t p e r m o n tes
fig u rate notes
45 sc rip tu ra ru m fontes:
C h risti sacerdotes
colles d icti m ystice,
eo q u o d in vertice
S yon co n stitu ti
50 m u n d o su n t p ro speculo,
si legis o racu lo
v ellen t n o n ab u ti.
L ib et in tu e ri
iudices ecclesie,
55 q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m h e ri
I u b e n t n o stri colles
d a ri cunctis fe n u m

1 Es decir, fuera de la ley, no sometidos a las reglas y cnones de la vida


m onstica o sacerdotal.
Gualtero de Chtilln 349

si afirm as q u e en ese entonces


la n o ch e d o m in a al m u n d o .
25 P o n g am o s n u e stra aten ci n
en los ju eces de la Iglesia,
cuyo estado el d a de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
P o r valles en ten d em o s
30 los laicos sin disciplina,
los p rn cip es y los reyes
fam osos p o r su v id a d e p ra v a d a ,
a quien es d e igual m a n e ra
el lujo y la am b ici n ,
35 co m o la n o ch e, obscu recen ;
m as la v e n g a n z a divina,
co n e sp a d a de dos filos,
se a p re s u ra a destruirlos,
P o n g am o s n u e stra aten ci n
40 en los ju eces de la Iglesia,
cuyo estado el d a de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
R e sta q u e , en los m on tes, t
fig u ra d a m e n te veas
45 u n a alu si n to m a d a de la Biblia:
los sacerdotes de p r i s t o ,
m sticam en te d e n o m in a d o s colinas,
p o rq u e h a n sido colocados
en la c u m b re de S in
50 co m o espejo p a r a el m u n d o ,
si n o tra ta n de a b u sa r
de o rcu lo s de la Ley.
P o n g am o s n u e stra aten ci n
en los ju eces de la Iglesia,
55 cuyo estado el d a de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
N u estras colinas o rd e n a n
q u e se e n tre g u e a todos h en o ,
350 Siglo X U

et p re fe rri m olles
60 san ctitati senum ;
fit h e re d ita riu m
D e i sa n c tu a riu m ,
e t a d C h risti dotes
p re p o n u n tu r h o d ie
65 expertes scientie
p re su lu m nepotes.
Si re m b e n e notes,
su cced u n t in vicium
e t in ben eficiu m
70 te rre n i nepotes.
V e n ia t in brevi,
Iesu b o n e D eu s,
finis h u iu s evi,
a n n u s iubileus!
75 M o ria r, n e v id eam
A n tich risti fra m e a m 2,
cuius p recessores
ia m n o n sani d o g m atis
s ta n t in m o n te erism atis
80 cen su u m c e n s o re s 3.
L ib et in tu e ri
iudices ecclesie,
q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m heri.

2 Framea: segn TA cito (Germ. 6), era una especie de lanza propia de los
germanos. En cam bio, san I sid o r o (.Etim , 18,6,3) la define as: Framea es una
espada larga de doble filo, a la que se conoce vulgarm ente con el nom bre
de spatha. Se la denom ina tam bin romphea. C om o sinnimo de espada la
em plea tam bin san A g u st n , Enarr. in ps. 149,12.
3 Lit., censores de los censos.
Gualtero de Chtilln 351

y se p re fie ra la m olicie
60 a la a u ste ra v id a an tig u a.
E l sa n tu a rio de D ios
se h a to rn a d o h e re d ita rio ,
y a n te las dotes d e C risto
h o y re su lta n preferid o s,
65 caren tes de to d a ciencia,
los sobrinos de prelados.
O b srv alo co n cuidado:
esos sobrinos c a m ales
en el vicio los su ceden
70 a l p a r q u e en el beneficio.
O jal q u e v e n g a e n brev e,
o h Je s s, D ios de b o n d a d ,
el final d e este m u n d o ,
n u e stro a o jub ilar!
75 M u e ra y o p a r a n o v er
la fra m e a del A nticristo,
cuyos p red eceso res,
c o n c o rro m p id a d o c trin a ,
se y e rg u e n en el m o n te de la u n c i n
80 a ten to s ta n slo a los trib u to s.
P o n g am o s n u e stra aten ci n
en los ju e c e s de la Iglesia,
cuyo estad o el d a de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
352 Siglo X I I

61. M is s u m s u m in v in e a m *
M issus su m in v in eam circa h o ra m n o n a m ,
su am q u isq u e n ititu r v en d ere p e rso n a m ;
ergo q u ia c u rsita n t o m nes ad co ro n am :
sem p er ego a u d ito r ta n tu m , n u n q u a m n e re p o n a m ? 1
5 R ith m is d u m lascivio, versus d u m p ro p in o ,
ro d it forsan aliquis d en te m e can in o ,
q u ia n ec afflatus sum p n e u m a te divino
n e q u e la b ra p ro lu i fon te caballino 2.
L icet a u te m p ro fe ra m v e rb a p a ru m culta
10 et a m e n te p ro d e a n t satis inconsulta,
licet en ig m tica n o n sint vel o cculta,
est q u o d a m p ro d ire ten u s, si n o n d a tu r u l t r a 3.
C u r sequi vestigia v e te ru m refu tem ,
adipisci rim ulis corp o ris salutem ,
15 im p le ri divitiis et c u ra re cutem ?
q u o d d ecu it m ag n o s, c u r m ich i tu rp e p u te m ? 4.
Q u i v irtu tes ap p etit, la b itu r in im u m ,
q u eren s sap ien tiam irru it in lim um ;
im ite m u r ig itu r h e c d ic e n te m m im u m :
20 o cives, cives, q u e re n d a p e c u n ia p rim u m 5.
H e c est, q u e in sinodis co n fid en d o to n at,
in electionibus p rim a g ra n d e sonat;
in tro n iz a t presides, dites im p erso n at:
et genus e t fo rm a m re g in a p e c u n ia d o n a t 6.

* Ed. de K. S t r e c k e r , Moralisch-Satirisch Gedichte Walters von Chatilion


(Heidelberg 1929), p.82. Estrofas de cuatro versos de 7 pp + 6 p, m onorrim as.
Obsrvese el virtuosismo mtrico del poeta: m ientras los versos de cada
estrofa son monorrim os, de 13 slabas (7 + 6), el cuarto es, por lo general,
hexm etro a veces pentm etro , tom ado de un autor clsico, como
indicamos en las notas.
1 J uv en a l 1 1.
2 P e r s io , prol. 1 . Fons caballinus: la fuente Hipocrene, que, segn se deca,
brot por la p atada que el caballo Pegaso dio sobre la Tierra.
3 H o r a c io , Epist. 1, 1, 32.
4 O v id io , Am. 2, 8, 14.
5 H o r a c io , Epist. 1, 1, 53.
6 H o r a c io , Epist. 1, 6, 37.
Gualtero de Chtilln 353

61. H e s id o e n v ia d o a la v i a

H e sido en v iad o a la v i a a eso de la h o ra n o n a;


c a d a u n o p o n e su esfuerzo e n v e n d e r su p ro p ia
[persona.
P ues q u e todos c o rre r suelen p a r a alzarse con el
[triunfo,
voy ta n slo a ser siem p re u n o y en te y a n o re sp o n d er
[nunca?
5 M ie n tra s d isfru to co n los ritm o s, m ie n tra s q u e
[b rin d o versos,
o tro quiz m e est royendo co n u n diente canino,
p o rq u e n o estoy in sp irad o p o r el divino soplo,
n i h u m e d e c m is labios e n la fu en te del caballo.
Sin em b arg o , a u n q u e p ro n u n c ie p a la b ra s p oco cul-
[tas
10 y b ro te n de u n a m e n te b a sta n te irreflexiva,
a u n q u e n o sean enigm ticas n i ta m p o c o sean se
c r e ta s ,
pud ese a v a n z a r u n p u n to , si n o se le p e rm ite el ir
[m s lejos.
P o r q u voy a re h u s a r seguir de los antiguos las
[huellas,
alc a n z ar la salud p a ra las llagas del cu erp o ,
15 co lm a rm e de riq u ezas y c u ra r m i pellejo?
L o qu e a los g ra n d e s conviene, p o r q u p e n sa r q u e
[es p a r a m vergonzoso?
E l q u e v irtudes an h ela, se p re c ip ita al abism o;
el que b u sc a la sapiencia, ru e d a en el b a rro .
Im item o s, p o r lo ta n to , a aq u el acto r q u e deca:
20 C iu d a d a n o s, ciudadanos! B uscad p rim e ro el dinero.
E l es el q u e en los snodos a tru e n a co n confianza,
el prim ero q u e co n fuerza resu en a en las elecciones,
el q u e e n tro n iz a p relad o s,el q u e a los ricos encum -
[bra.
E stirpe y belleza d o n a la re in a P ecunia.
354 Siglo X I I

25 A d o ra p e c u n ia m , q u i deos adoras:
c u r struis a rm a ria , c u r libros h o n o ras?
L ongas fac Parisius vel A thenis m oras:
si nichil attuleris, ibis, H o m e re , foras 7.
D isp u te t p h ilo so p h u s v acu o cratere,
30 sciat, q u ia m in u s est scire q u a m h ab ere;
n a m si p a u p e r fueris, foras expellere,
ipse licet v enias m usis com itatus, H o m e re 8.
Sciat artes aliquis, sit a u c to ru m plenus,
q u id p ro d e st si v ix erit p a u p e r e t egenus?
35 Illinc cogit n u d itas v a c u u m q u e pen u s,
h in c u su ra v o rax av id u m q u e in te m p o re f e n u s 9.
Si Io sep h in vinculis C h ristu m p rfig u rt,
si to t plagis P h a ra o d u ru m co r in d u ra t,
si filiis Israel exitus o b tu rat:
40 q u id v alet h ec genesis, si p a u p e rta s ie c u r u ra t? 10
Q u id a d re m , si p o p u lu s sitit a n te flum en,
si m o n tis a scen d erit M oses c a cu m em
et si a rc h a m federis o b u m b ra v it n u m en ?
M a lo saginatas carn es q u a m triste le g u m en n .
45 Illu d est, c u r odiens stu d iu m rep ellam
p a u p e rta te m fugiens v ita m q u e m isellam ;
quis fe rre t vigilias frig id am q u e cellam ?
T u tiu s est iacuisse th o ro , tenuisse p u e lla m '2.
Q u id a m de scientia ta n tu m g lo ria n tu r
50 et de p e d e Socratis se m p e r c o rn ic a n tu r
et d icu n t, q u o d opes his q u i p h ilo so p h a n tu r
n o n b e n e c o n v e n iu n t n e c in u n a sede m o ra n tu r 13.

7 O v id io , Ars am. 2, 280.


8 O v id io , Ars am. 2, 279. Gualtero utiliza en este poem a dos versos (28
y 32) ovidianos (Ars am. 279-280) con el orden invertido.
9 L u c a n o , Phar. 1, 181.
10 Verso inspirado en H o r a c io , Sat. 1, 9, 66: ...meum iecur urere bilis.
11 K. S tre c k er , Moralisch-Satirisch Gedichte Walter von Chatilbn (Heidelberg
1929), nota ad loe., considera este verso como propio de Gualtero.
12 O v id io , Her. 3, 117.
13^ O v id io , Met. 2, 846. El hexm etro ovidiano se com pleta con el verso
siguiente; as que lo que en realidad se dice es: non bene conveniunt nec in una
sede morantur maiestas et amor, esto es, la m ajestad y el am or no resultan
compatibles, ni residen en u n mismo domicilio.
Gualtero de Chtilln 355

25 A d o ra al d in ero , t , q u e ad o ras a los dioses.


P or qu ordenas anaqueles y tus cdices respetas?
H a z p ro lo n g ad as estancias en A ten as o e n Pars:
com o n a d a , H o m e ro , ap o rtes, te m a rc h a r s a la calle.
Q u e el filsofo dispute co n su c ra te ra vaca,
30 y q u e sepa q u e el sab er vale m en o s q u e el tener.
Pues si p o b re resultares, a la calle te ech arn ,
a u n q u e a c o m p a a d o , H o m e ro , de las M u sas te p r e
s e n te s en p erso n a.
Q u e est u n o im b u id o de las artes y a fondo co-
[nozca a los autores:
de q u v a a ap ro v ech arle si p o b re es y es m en es
te ro s o ?
35 A qu, la desn u d ez lo o p rim e y su desp en sa vaca;
all, la u su ra v o raz y el p re sta m ista av aro en to d o
[tiem po.
Si en la crcel J o s a C risto p refigura,
si el F a ra n co n las p lagas su d u ro co ra z n m s
[endurece,
si a los hijos de Israel la salida les im p id e,
40 de q u vale ese linaje, si la p o b re z a el h g a d o te q u e-
[m a?
Q u im p o rta si el p u eb lo an te el ro siente sed,
si M oiss lleg a ascender hasta la cim a del m onte,
y al a rca de la a lian za la p ro teg i la deidad?
P refiero gruesos filetes antes q u e triste legum bre.
45 H e ah p o r q u co n odio re c h a z ar los estudios,
re h u y e n d o la p o b re z a y la vida m iserable.
Q u i n so p o rtara vigilias y alg u n a h e la d o ra celda?
R e su lta m s seguro h a b e r y acid o e n d iv n y h a b e r p o
s e d o a u n a m u c h a c h a .
H a y quienes ta n slo se gloran de su ciencia,
50 y, basados en la au to rid ad de Scrates, de continuo
[estn g ra z n a n d o ,
y afirm an q u e las riquezas, p a r a quienes filosofan,
no resu lta n com p atib les n i resid en e n u n m ism o d o m i
c ilio .
356 Siglo X I I

Id circo divitias forsan n o n am atis,


u t e te rn a m p o stm o d u m v itam capiatis.
55 H e m en tes perdite! N u m q u id ignoratis,
q u o d sem p er m u ltu m n o c u it differre p aratis? 1+.
Si p a u p e r D iogenes fuit h uius sortis,
si S ocrates leg itu r sic fuisse fortis,
Iuvenalis ex titit m ag ister cohortis 15
60 m arm o re isq u e sa tu r iacu it L u c a n u s in h o rtis 16.
H e u q u id c o n fert p a u p e ri nobilis p ro p ag o ?
Q u id T ity ru s p a tu la re c u b a n s sub fago? 17
E go m agis a p p ro b o re m de q u a n u n c ago;
n a m sine divitiis vita est q u asi m o rtis im ag o 18.
65 S em p e r h a b e t co m ite m p a u p e rta s m e ro re m ,
p e rd it fru c tu m V en eris et am o ris florem ,
q u ia iu x ta n o b ilem versificatorem
n o n h a b e t u n d e su u m p a u p e rta s p a sc a t a m o re m 19.
A dd e q u o d su p e rb ia seq u itu r doctores:
70 inflati scientia re sp u u n t m in o res;
ergo sic im p le tu m est q u o d d ic u n t auctores:
in q u in a t egregios a d iu n c ta su p erb ia m o r e s 20.
Sit p a u p e r de n o b ili g en ere g ig an tu m ,
sciat q u a n tu m c u rra t sol et S a tu rn u s q u a n tu m ,
75 p e r se solus h a b e a t to tu m fam e can tu m :
gloria q u a n ta lib e t q u id erit si g lo ria ta n tu m ? 21

14 L u c a n o , Phar. I, 281. EI verso completo dice: (olle moras: semper nocuit


diffre paratis.
15 En la Iuvenalis vita de Suetonio se nos dice del poeta: missusque ad
praefecturam cohortis.
16 EI verso est rehecho sobre J uvenal 7, 79-80: Contentus fam a iaceat
Lucanus in hortis / marmoreis..,: T um bado en m edio de los m rm oles de sus
jardines, Lucano puede sentirse contento de su gloria.
17 V ir g i l i o , B uc. 1, 1 : Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi.
18 Distica Catonis 3, praef. 6: nam sine doctrina vita est quasi mortis imago.
19 O v id io , Rem. am. 749.
20 C l a u d ia n o , De quarto consul. 3 0 5 .
21 J u ve nal 7, 81. El verso com pleta la idea expresada en el verso 60, en
donde h a citado, alterado, ' el pasaje de Juvenal, que se com pleta as:
...marmoreis, at Serrano tenuique Saleio / gloria quantalibet quid erit, si gloria tantum
est?: T um bado en m edio de los m rm oles de sus jardines, Lucano puede
sentirse contento de su gloria; pero p a ra Serrano y para el pobre Saleyo
qu es la gloria, p o r m uy grande que sta sea, si no tienen m s que esto?.
Gualtero de Chtilln 357

P o r eso tal vez n o am is las riquezas,


p a ra p o d e r alg n d a a lc a n z ar la v ida etern a.
55 Ay, m en tes obtusas! A caso ignoris
qu e siem pre p e iju d ic a la ta rd a n z a c u a n d o y a se est
[dispuesto?
Si p o b re fue D iogenes d e sem ejan te suerte,
si se lee q u e S crates fu erte fue de tal m a n e ra ,
Ju v e n a l sobresali co m o jefe de co h o rte,
60 y b ie n rep leto se tu m b L u c a n o e n tre los m rm o les de
[sus ja rd in e s.
Ay! Q u p u e d e o to rg arle al p o b re la p ro g en ie e n
n o b le c id a ?
Q u lo q u e T tiro tu m b a d o b a jo u n a c o p u d a
[haya?
M s con v en cid o estoy de d a en d a de lo q u e
[a h o ra estoy tra ta n d o ;
pu es sin riq u e z a es la v id a u n a im a g e n de la m u erte.
65 L a p o b re z a siem p re tiene p o r c o m p a e ra a la tris
te z a ;
p ie rd e los frutos de V en u s y las flores d el am or,
y a qu e, segn las p a la b ra s de u n a fa m a d o p o eta,
la p o b re z a n o tie n e co n q u a lim e n ta r su pasin.
A ad e el q u e la so b e rb ia siem p re sigue a los m s
[sabios:
70 h in ch ad o s p o r su sapiencia, d e sd e a n a los hum il-
[des;
as que siem pre se cum ple lo q u e dicen los autores:
la so b erb ia a c u m u la d a c o rro m p e las co stum bres
[m s excelsas.
S ea el p o b re d e la n o b le estirpe d e los gigantes;
sepa cunto corre el Sol y cu n to lo hace Saturno;
75 posea, gracias a l m ism o, todo el canto de la fam a:
la gloria, p o r m u y g ra n d e q u e sea, qu es, sino ta n
[slo gloria?
358 Siglo X I I

A udi, q u i de S o crate disputas et scribis:


m iser, v aca p otius p o tib u s et cibis;
q u o d si dives fieri noles vel n equibis,
80 in te r u tru m q u e ten e, m ed io tutissim us ibis 22.

22 Verso acuado a partir de dos versos ovidianos: Met. 2, 140 Inter


utrumque tene! Fortunae cetera mando y M et. 2, 137 inferius tenas: medio tutissimus
ibis . Son consejos que le da Faetn a su hijo Icaro a punto de em prender
el vuelo.
Gualtero de ChtilUn 359

E scu ch a t, q u e sobre S crates disputas y c o m p o


s e s libros:
infeliz, m e jo r h aras d ed icn d o te a la b e b id a o a
[los y antares;
y si en rico es q u e n o q uieres o n o p u e d e s co n v er
tirte
m a n t n te e n tre u n ex trem o y otro: p o r el m ed io irs
[seguro.
ENRIQUE DE SEPTIMELLO

Enrique de Septimello pertenece a un grupo de poetas italianos


compuesto por hombres cuyas obras conocieron una gran difusin y
alcanzaron un puesto importante en el mundo de la cultura. Enrique de
Septimello, localidad cerca de Florencia, es el autor de una notable elega,
titulada D e diversitate fortunae et philosophiae consolatione.
Parece que fu e sacerdote, y que haba realizado sus estudios en Bolonia.
Parece igualmente que las calamidades que, segn describe l mismo,
haban cado sobre l no fueron totalmente imaginarias, aunque Enrique
cuando las describe intenta, sin detenerse en ningn detalle concreto,
superar los oscuros ejercicios retricos de Maximino, el famoso autor de
unas elegas. Siguiendo a este extrao poeta como modelo y a Mateo de
Vendme como ideal, Enrique se lanza en invectivas contra la Fortuna,
contra Jpiter, contra su madre y contra el da en que naci. Con una
ingenuidad sin lmites se detiene en sus molestias: no puede dormir por la
noche. Pero si por casualidad llegara a dormir, se vera atemorizado por
los sueos. T de nuevo la culpa es de la Fortuna. Tan slo en el tercer
libro de la obra desaparece la oscuridad con la aparicin de la Frnsis
y de las Siete artes liberales. Con eso comienza la consolacin del poeta,
que es conducido por la razn al camino de la filosofa y a la
reconciliacin con la vida.
Como poeta y como retrico, Enrique no est libre 'de los vicios de
moda en su tiempo. Gusta de lo que entonces era la manera moderna de
emplear palabras como platonior, codrior, neronior, salom onior,
etc. Encontramos verbos como: pro th eare, helenare, philom enare.
Falto de originalidad, sus poemas, no pueden por menos de emplear la
stira cuyo tema es la riqueza, num m us, ni puede abandonar los ataques
contra la Curia. Acude por igual a los poetas antiguos y a los modernos,
siguiendo en ello la moda de su tiempo.
362 Siglo X I I

62. T e m p o rib u s c u n ctis*

T e m p o rib u s cunctis ieiu n u s p ro sp eritatis,


m o rte m in a n te , m inis a sp e rio ra gem o.
V e r d ed it in d itiu m , fe b re m m a la c o n tu lit estas,
n u triit a u tu m p n u s, frigida p ascit hiem s;
5 n o cte d ieq u e m a lu m m e sciphis p o ta t am aris,
u t vig ean t in m e g a u d ia n u lla m ei.
L u ce q u e ro r, lacrim as fu n d o , su sp iria ru cto ,
scindo genas, p lan g o p e c to ra , ru m p o com as.
C o llo q u iu m tu rb e ta m e n est solatia luce,
10 et m in u it p e n a s lectio c re b a m eas.
N o c tu rn a lo n g e m in o r est a n g u stia lucis,
q u e m e a m u ltim o d o c o rd a d o lo re ligat.
N o cte fu rit Furiis n im iu m F u ro r im p iu s in m e,
q u i m e a m aio ri v u ln ere c o rd a forat.
15 N o cte gem o , g em in o g em itus cu m u lu sq u e d o lo ru m
crescit, c o rq u e c o q u it c re b a g e h e n n a m eu m .
V e michi! S erm o m eu s m e a fa b u la c re b ra d olenti,
d u m tali m e c u m voce d o len d o loquor.
Sevit et in n u m e ris c o r la n c e a t ira sagittis
20 p e n a ru m q u e fero tu rb in e tu rb a furit.
V o lv o r et evolvor; lectus, b e n e m ollis, acutis
u rtic a t spinis tristia m e m b ra m eus.
N u n c nim is est altu m , n im iu m n u n c decidit, u n q u a m
p u lv in a r m e d iu m n escit h a b e re m o d u m .

* Ed. de G . G r em asch i, Orbis Christianus (Brgamo 1949). Recogemos los


versos 167-208 del libro I. Poem a en dsticos elegiacos.
Enrique de SeptimeUo 363

62. En to d o tie m p o y o
E n to d o tie m p o yo, de la p ro s p e rid a d ay u n o ,
p o r la m u e rte am en azad o , cosas m s duras lam ento
[que tales am en azas.
M arc la p a u ta la prim avera; el perverso veran o fiebre
[aport:
la alim ent el otoo; y ap acentla el h elado invierno.
5 A m arg as copas a b e b e r m e d a n las n o ches y los das,
a fin de q u e p la c e r n in g u n o en m ten g a vigencia.
M e qu ejo de la luz, d e rra m o llan to , rego ld o m is sus
p ir o s ,
a ra o m is m ejillas, el p e c h o m e golpeo y a rra n c o
[m is cabellos.
M e sirven de solaz d u ra n te el d a las h ab las de la g en te
10 y su p a rla r c o n tin u o m e n g u a m is tristezas.
L a an g u stia del d a es, co n m u c h o , m e n o r que la
[n o c tu rn a ,
que el coraz n m e aten aza con d o lo r de to d a suerte.
El im p o F u ro r sus furias d esatad as en fu rece d e n o c h e
[co n tra m
y co n h e rid a m a y o r el co ra z n m e va h o ra d a n d o .
15 D e n o c h e gim o, duplico los gem idos, y el cm ulo de
[los dolores
se a crecien ta, y el a b u n d a n te fuego a b ra sa m i co ra-
[zn.
Ay de m! M is p a la b ra s, m is c o n tin u a s expresiones m e
[conduelen,
m ien tras h a b lo d o lin d o m e co n m ig o co n voces se-
[m ejantes.
L a ira se en fu rece y con saetas in co n tab les m e h ie re
[el co raz n ,
20 y la tu rb a de las p en as c o n fiero to rb ellin o se e n fu
rece.
M e vuelvo y m e revuelvo; m i lecho, b ie n m ullido, m e
[lacera
co n ag u d as espinas los m iem b ro s desdichados.
O r a se h a lla d e m a sia d o alta, o ra se a b a ja en exceso:
m i a lm o h a d a n o sabe n i u n m o m e n to g u a rd a r el
[justo m edio.
364 Siglo X I I

25 N u n c c a p u t inclino, n u n c elevo, p a rte sinistra


n u n c ru o , n u n c destra, n u n c c a d o n u n c q u e levor,
n u n c h a c , n u n c illae, n u n c sursum , n u n c ro to r infra,
et m o d o volvo c a p u t q u a m ich i p a rte pedes.
N o n ita stare queo: surgo le c tu m q u e revolvo;
30 sic m o d o volvo p ed es q u a m ich i p a rte cap u t.
N ec sic esse queo: p ro p rio m aled ico clienti
q u o d m ale c u m lecto m e facit esse m eo.
V ocib u s iratis in so n tem clam o m in istru m :
H u c, m iser U g o , m iser, h u c, m aled icte, veni.
35 Q u id facis, U go? laces? L ectus m eu s iste q u id est hoc
q u o d m ale cotidie sternitur? U n d e locus?
T u n c ip su m colaphis et p u g n is v e rb e ro duris
et sibi q u o d p a tio r v erb ere v en d o m alu m .
V olvit et evolvit p lu m a m q u e re v e rb e ra t ulnis
40 et m o d o q u e tu le ra t v in d icat a c ta p u er.
T u n c ite ru m iaceo. D o rm ire p u to . N ichil est q u o d
u n o m o m e n to firm iter esse qu eam .
Enrique de Septimello 365

25 O ra la c a b eza inclino, o ra la levanto, h a c ia la p a rte


[izquierda
o ra la vuelvo, o ra a la d erech a, o ra la b ajo , o ra la
[subo,
o ra ac, o ra all, o ra a rrib a , o ra la to rn o abajo,
ora sito m i cabeza en la p a rte q u e se destina a los
[pies.
As re p o sa r n o p u ed o : m e lev an to y m ullo el lecho;
30 as vuelvo la p a rte de los pies h a c ia la co rre sp o n d i
e n t e a la cabeza.
T a m p o c o as re p o sa r p u e d o : m ald ig o a m i criado
p o r h a c e rm e estar a m a l siem pre co n m i lecho.
C o n irrita d a s voces llam o a m i in o c e n te fm ulo:
M iserable H u g o , m iserable! A cude aq u , m aldito!
35 Q u haces, H ugo? Reposas? Q u lecho es este m o?
P o r q u m otivo a d iario se h a lla ta n m a l a d ere za
do?
E n to n ces co n d u ro s b ofetones y p u a d a s lo castigo
y el m a l q u e yo p ad e z c o a golpes se lo vendo.
V uelve y revuelve y b a te co n sus b razo s el colchn,
40 y el m u c h a c h o de este m o d o se v enga d e la p a liza
[recibida.
M e acuesto de n u ev o y p ienso d o rm ir; m as n o es posi-
[ble
p o d e r h a lla r firm e reposo ni u n m o m en to .
PEDRO D E CORBEIL

Pedro de Corbeil Petrus de Corbolio , a quien los escolsticos


llamaron doctor opinatissim us y en su epitafio es conocido como flos
et h o n o r cleri, desempe una caera muy variada. Como cannigo de
Notre-Dame y profesor en la escuela de teologa de Pars cont entre sus
alumnos nada menos que al futuro papa Inocencio III. Lleg a ser
archidicono de Evreux, coadjutor de Lincoln, obispo de Cambrai y ,
finalmente, arzobispo de Sens, donde muri el 1222. Su persona est
ntimamente relacionada con el llamado Officium Circum cisionis in
usum urbis Senonensis, conocido tambin con el nombre de M isal de
los locos, que no es, en realidad, un misal. E n tiempos de Pedro de
Corbeil estaban de moda oficios muy elaborados, a veces interpolados, y
el arzobispo de Sens gozaba de gran renombre como literato y persona
culta. No faltan indicios de que en su juventud colabor en las canciones
golirdicas. No cabe duda de que recogi o revis el Officium C ircum
cisionis para su catedral, para evitar los abusos que solan darse en esas
fiestas.
368 Siglo X I I

63. O rie n tis p a r tib u s *


O rie n tis p a rtib u s
a d v e n ta v it A sinus,
p u lc h e r et fortissim us,
sarcinis aptissim us.
5 hez, Sire A snes, c a r ch an tez,
belle b o u c h e rech ig n ez,
vous au re z d u foin assez
et de lavoine a p lan tez.
L e n tu s e ra t p ed ib u s,
10 nisi fo re t bacu lu s
et e u m in clu n ib u s
p u n g e re t aculeus,
hez, Sire A snes, etc.
H ic in collibus S ich en
15 ia m n u tritu s sub R u b e n ,
tra n siit p e r Io rd a n e m ,
saliit in B eth leem .
h ez, Sire A snes, etc.
E cce m ag n is au rib u s
20 subiugalis filius
asinus egregius
asin o ru m d o m in u s,
h ez, Sire A snes, etc.

* Ed. de E. K. C ham bers , The medieval stage (Oxford 1963), vol.2,


p .280-82. Estrofas de cuatro versos: 7 pp, con rim a aaaa o aabb, con refrn
en francs, cuatro versos de siete slabas, m onorrim os.
Se trata de u n poem a pardico que se cantaba, sobre todo en el norte
de Francia, en las llam adas fiestas de los nios o de los locos, o tam bin en
la llam ada fiesta del asno. T ena lugar, segn las zonas, en los ltimos o en
los prim eros das del ao, con ocasin de la Natividad del Seor, de los
santos Inocentes o de la Circuncisin. D urante uno o varios das, los nios
de coro o el coro de los cannigos jvenes, y ms tarde los estudiantes, segn
u n a tradicin anloga a las Saturnales antiguas, eran los protagonistas de una
fiesta m undana. C elebraban los oficios de una m anera burlesca: llevaban
hasta el coro de la iglesia un asno, com o recuerdo del asno de N avidad o
del de la huida a Egipto. El asno iba ataviado de ornam entos sagrados, y en
su honor se entonaban himnos que parodiaban los oficios litrgicos. El
poem a que recogemos aqu era uno de los cantos de procesin o conduits.
El asno representaba el smbolo del vigor sexual y del jum ento m arcado por
el recuerdo de su papel bblico, con u n a connotacin especial burlesca que
lo predispone para servir de seal en los disfraces irreverentes.
Pedro de Corbeil 369

63. D e la s reg io n es d e O rien te

D e las reg io n es de O rie n te


u n asno nos h a llegado,
h e rm o so y m u y fo rzu d o ,
p a r a la c a rg a m u y apto.
5 E a , sir asno, ca n ta d ,
re b u z n a d c o n b ella boca;
h e n o h a b r is en a b u n d a n c ia ,
y av e n a c u a n ta queris.
E ra le n to de a n d a d u ra
10 de n o existir la cay ad a,
y de n o ser q u e en la g ru p a
ie p in c h a ra el aguijn.
E a , sir asno, can tad ...
D e S iq u n en las colinas
15 p o r R u b n a p a c e n ta d o ,
el J o r d n atrav es
y dio h a sta B eln el salto.
E a, sir asno, can tad ...
V ed le, de en o rm e s orejas,
20 hijo de a n im a l de carg a,
asn o egregio,
se o r de todos los asnos.
E a, sir asno, can tad ...
370 Siglo X I I

Saltu vincit hinnulos,


25 d am m as et capreolos,
su p er d ro m ed ario s
velox M ad ian eo s.
hez, Sire A snes, etc.
A u ru m de A rab ia,
30 th u s e t m y rrh a m de S a b a
tulit in ecclesia
virtus asin aria
hez, Sire A snes, etc.
D u m tra h it v eh icu la
35 m u lta c u m sarcinula,
illius m a n d ib u la
d u ra te rit p a b u la ,
hez, Sire A snes, etc.
C u m aristis h o rd e u m
40 co m ed it et ca rd u u m ;
tritic u m e p a le a
segregat in area,
hez, Sire A snes, etc.
A m e n dicas, A sine,
45 ia m sa tu r de g ram in e,
am en , am en , itera,
a sp e rn a re vetera.
h ez va, h e z va! h ez va hez!
bialx Sire A snes, c a r allez:
50 belle b o u c h e , c a r ch an tez.
Pedro de Corbeil 371

E n el salto su p e ra a los cervatos,


25 a gam o s y cabritillos,
y en ra p id e z av en taja
a los d ro m e d a rio s de M a d i n .
E a, sir asno, can tad ...
O ro de A rab ia,
30 incienso y m irra de S aba,
a la iglesia tra n sp o rt
la fu e rz a de n u e stro asno.
E a, sir asno, can tad ...
M ie n tra s q u e del c a rro tira
35 c a rg a d o de m u ch o s fardos,
sus m a n d b u la s tritu ra n
d u ro fo rraje.
E a, sir asno, can tad ...
G o m e rasp as de c e b a d a
40 al m ism o tie m p o q u e cardos;
p e ro en la e ra se p a ra
de la p a ja el trigo.
E a, sir asno, can tad ...
A m n exclam a, o h asno,
45 de h ie rb a b ie n repleto ;
am n am n repite,
y d esp recia lo pasad o .
Y ia, j a , yia, ja , yia ja ,
alegre cam in ad , sir asno:
50 re b u z n a d co n bella boca.
ARJVULFO D E L I SI E U X

Amulfo de Lisieux se educ en la escuela de la catedral de Sez; mas


tarde estudi cnones en Roma y lleg a ser archidicono. E n 1141, con
la ayuda de san Bernardo de Claraval, fu e nombrado obispo de Lisieux.
Fue a la segunda cruzada con Luis VII, y despus de cuarenta aos de
obispo se retir a San Vctor de Pars, donde mu en 1184. Absorbido
como estuvo durante toda su vida en la poltica de la Iglesia y del Estado,
Amulfo apenas tuvo tiempo para escribir poesa. Lo que se nos ha
conservado no es, en general, producto de su juventud, aunque algunas
poesas reflejan el gusto por los ejercicios de escuela. T a l es un poema
elegiaco titulado D e innovatione vernali, y otro D e alterna tem p o
rum successione. Ambos poemas son tratados medio filosficos, como
se practicaban en las escuelas. Recordemos otro: A d iuvenem et
puellam affectiosius se invicem intuentes; un epigrama Ad Sce-
vam de an u n on reform anda, y otro A d lascivos sodales. Parece
que fu e muy popular en su juventud. E n todo caso, no pasa de ser un
poeta sin mayor importancia.
374 Siglo X I I

64. O ccu rru n t b la n d o s ib i lu m in a *

O c c u rru n t b la n d o sibi lu m in a v e stra favore,


et voto a rrid e n t in tim a c o rd a pari:
altern o facies sibi d a n t re sp o n sa ru b o re:
et te n e r affectum p ro d it u trin q u e p u d o r.
5 M u tu a discurrens u ltro citro q u e v oluntas
lascivum m en tes fedus inire facit.
A lternis radiis o c u lo ru m fla m m a refulget,
p e rp lex u sq u e oculos fed erat intuitus.
Ipse a n im e p ro p ria s q u a si p e rm u ta sse v id e n tu r
10 sedes, in q u e novis d eg ere corp o rib u s.
C o m p lex u s tacito s a n im o ru m g ra tia n ectit,
co rp o reisq u e p a r a t n exibus auspicium :
p ro c e d e t felix d u p licato co p u la n ex u ,
c o n c u rre n tq u e suis c o rp o ra spiritibus.
15 U tilis o p tato s d a b it ex p e c ta tio fructus,
et letos p a rie n t an x ia v o ta dies.

* Ed. de J . A. G iles, A m ulfi Lexoviensis Epistulae (Oxford 1844), p.38.


Poem a en dsticos elegiacos, que es sin duda un m ero ejercicio escolar de los
aos juveniles del autor. Se describen las apasionadas m iradas que se dirigen
m utuam ente un joven y una m uchacha.
Amulfo de Lisieux 375

64. A cu d en a l en cu en tro

A c u d en al e n c u e n tro v uestros ojos en se d u c to r afecto


y los co razo n es ntim os co n ig u al deseo sonren.
Los rostros, ru b o rizad o s, m an ifiestan sus respuestas
y el tie rn o p u d o r m u e stra el afecto d e u n o y otro.
L a m u tu a v o lu n ta d q u e circu la d el u n o al otro la d o
hace que las m entes se entreguen a u n lascivo pacto.
R efulge co n destellos a lte rn a n te s la llam a de los ojos,
ojos a los q u e coaliga u n a m ira d a perp leja.
P arec e co m o si las alm as m ism as p e rm u ta se n
sus m o ra d a s y e n otros cu erpos vivieran.
E l d o n a ire de las alm as ab ra z o s silenciosos e n tre laza
y hace p re sa g ia r los ab razo s corporales.
C o n duplicado n u d o el enlace feliz prosigue su cam ino
y los cu erp o s re sp o n d e n de c o n su n o a los espritus.
L a p ro v e c h o sa c o n te m p la c i n c o sech ar los frutos a n
g e la d o s
y los a to rm e n ta d o s deseos d a r n a luz alegres das.
POEMAS ANONIMOS

Recogemos en este apartado diez poemas annimos, todos ellos del


siglo X II, de diferentes procedencias. E l nm. 65 se ha atribuido a Walter
Mapes. E l autor annimo de esta stira, en estilo goliardico, fu e un
partidario de Abelardo y ataca a los monjes que, como San Bernardo,
queran imponer restricciones a sus especulaciones filosficas. E l nm. 6 6
es un misterioso poema que tiene como tema una aventura amorosa, basada
en la leyenda del joven personificado en un cisne. Del nm. 67 slo
sabemos que se trata de un poema annimo del siglo X II, con unas
hermosas alusiones a la descripcin del invierno. E l annimo nm. 6 8 es
algo ms que un poema amoroso convencional sobre el tema del amor en
invierno. La firm a fin a l indica el envo del amante a su dama. E l nm.
69, annimo de la coleccin vaticana, refleja el lamentarse de la <m ala-
monja, de la mal-casada, tema que encontraremos con frecuencia en los
poemas populares de Alemania y de Francia. E n el annimo del nm.
70 volvemos a encontrar el tema del amor, del dulcis am or, que el
amante canta a su amada. E l nm. 71 pertenece a los poemas que se
cantaban en las fiestas de los locos: un clrigo asinorum dom inus
es elegido obispo y con ese motivo invita al clero a la fiesta. Est tomado
de A H 20, n. 133, p.100.
378 Siglo X I I

65. Sole p o s t A r ie te m *

Sole p o st A rie te m T a u r u m su b in tra n te ,


novo te rra e faciem flore p ic tu ra n te ,
p in u sub flo rig era n u p e r p u llu lan te,
m e m b ra so m p n o fo v eram , p a u llo fessus ante.
5 N em u s q u o d d a m v id e o r m ih i su b in tra re ,
cui ra m u s c e p e ra t o m nis p u llu lare,
q u o d n e q u iv it hyem is alg o r d e tu rp a re ,
n ec a sui decoris statu d eclin are.
C irc a im a n em o ris a u ra su su rra b a t,
10 cuius c re b ro flam in e n e m u s co n so n a b a t;
et ib id e m g ravitas r a u c a p e rso n a b a t,
sed a p u lsu m ellico to ta resu ltab at.
C irc a p a rtis m ed ie m e d iu m ra m o ru m ,
q u asi m u ltitu d in e m fingens ty m p a n o ru m
15 p e rso n a b a t m ellicu m q u id d a m e t d e c o ru m ,
e t ex tre m o c arm in e dulcius olo ru m .
E p itrita ', sextupla, d u p la iu n ctio n e
fit co n cen tu s, c o n so n a m o d u la tio n e ,
et, u t a ca n e n tib u s fit in E lycone 2,
20 to tu m n e m u s re so n a t in p ro p o rtio n e .
N a m ra m o ru m m e d iu m v en to q u a tie n te ,
et p u lsu c o n tin u o ra m o s im p elien te,
m ix tu m sem ito n io in te rv e n ie n te ,
so n a t d iatessaro n , so n at d iap en te.
25 S ed in p a rte n em o ris e m in e n tio re
re so n a b a t so nitu v ox acu tio re,
u t p a rs su m m a m ed ie c u m in ferio re
re sp o n d e re t m u tu o c o n c o rd i te n o re .

* Ed. de T . W r ig h t , Latin Poems attributed to Walter Mapes (Lon


1841), p .21. Estrofas de versos de 13 slabas: 7 pp + 6 p, m onorrim as.
1 Se denom ina epitritus al nm ero que contiene el todo y una tercera
parte del otro, como el 4 con respecto al 3. En m trica, el epitritus pes es el
pie m trico compuesto de cuatro slabas, una de las cuales es breve y las
otras tres largas.
2 Las Musas, habitantes del m onte Helicn, en Beocia.
Poemas annimos 379

65. E n tra n d o e l s o l

E n tra n d o el sol en T a u ro despus de hacerlo en Aries,


m ien tra s la n u e v a flor v a de la tie rra la faz e n g a la n a n
t e
b ajo u n florido p in o n o h a m u ch o de pim pollos lleno,
can sad o p o c o antes, h a b a co n el su e o m is m iem b ro s
[rep arad o .
5 P a re c a m e q u e e n tra b a en cierto b osque
cuyas ra m a s c o m e n z a b a n a p u lu la r p o r d o q u ier,
po rq u e el rigor del invierno fue incapaz de m architarlo,
ni de h acerle a m e n g u a r su d o n o su ra.
E n las e n tra a s d el b o sq u e el v ien to su su rrab a,
10 y re so n a b a el soto co n la c o n tin u a brisa;
d ejb ase esc u c h a r al m ism o tiem p o u n sonido grave y
[ronco,
m as to d o l re su lta b a de u n m elodioso te n o r.
P o r la p a rte c e n tra l y m e d ia de las ram as,
com o si se tra ta se de u n co n ju n to de atabales,
15 u n algo m elodioso y bello re so n a b a
m s dulce q u e el p o stre r la m e n to de los cisnes.
E l ac o rd e se p ro d u c e co n c o n ju n c i n ep itrita, sxtupla
' y doble, co n m o d u la c i n arm n ic a ,
y, al ig u al q u e en el H e lic n lo h a c e n las can to ras,
20 to d o el b o sq u e re su e n a p ro p o rc io n a d a m e n te .
Pues al b a tir el v ien to en m ed io d e las ram as,
y al im p u lsa r los ra m o s co n u n pulso co n tin u o,
al p a r q u e c o n el m ixto se fu n d e el sem itono,
re su e n a la c u a rta y la q u in ta resu en a.
25 M as en la p a rte m s elev ad a del b o sq u e
re so n a b a la voz co n m u y ag u d o to n o ,
com o si la z o n a su m a a la m e d ia re sp o n d ie ra
con u n to n o m e n o r en m u tu a c o n co rd an cia.
H ic a u d itu r av iu m v o x d u lc ic a n a ru m ,
30 q u a ru m n em u s so n u it voce q u e re la ru m ;
sed illa diversitas c o n so n a n tia ru m
p r fig u r t o rd in e m sep tem p la n e ta ru m .
N em o ris in m ed io ca m p u s p a te t latus,
violis et alio flore p u rp u ra tu s,
35 q u o ru m a d fra g ra n tia m et a d a d o ra tu s
visu m ih i v id e o r esse bis ren atu s.
S tat ib id e m reg ia co lu m p n is elata,
cuius su b stat iasp id e basis solidata;
p aries iacin ctin u s, te c ta d e a u ra ta ,
40 in tu s et exterius to ta p ic tu ra ta .
C o n ie c ta re c e p e ra m ex visa p ic tu ra
q u o d d iv in a fu e ra t illa celatu ra;
h ec V u lc a n u s fe c e rat speciali cu ra,
to tu m sub in v o lu cro , to tu m sub figura.
45 H ic sorores p in x e ra t n o v e m Elyconis,
et celestis circulos o m n es regionis,
et c u m his et aliis e v e n tu m A donis,
et G rad iv i v in cu la e t sue D io n is 3.
Ista d o m u s locus est u n iversitatis,
50 res et re ru m co n tin en s, fo rm a m c u m form atis,
q u a m c re a to r o p tim u s q u i p re e st creatis
fecit e t d isposuit n u tu bo n itatis.

66. Sur gens M a n e riu s *

S urgens M a n e riu s su m m o diluculo 1


assum sit p h a re tra m c u m a rc u a u re o ,

3 Esto es, M arte y Venus.


* Ed. de F. J. E. R a b y , Surgens M anerius sum m o diluculo, en Speculum
8 (1933) p.204-208. Versos: 6 pp + 6 pp. R im a aabbccccddddeeffgg. EI poeta
nos cuenta una aventura en u n bosque, narrada de m odo alusivo, que
recuerda un cuento bien conocido. El bosque solitario; la bestia de caza que
sirve de cebo entre dos mundos; la princesa herilis filia desconocida, todo
ello nos conduce al universo de cuentos maravillosos.
1 Cf. H . B r i n k m a n n , Maniros, Zeitschr.fir deutsches Alt. (Nos) 48 (1923)
p.l94ss.; P. L e h m a n , Manemos, ^eitschr. fiir deutsches A lt (Nos) 49 (1924)
Poemas annimos 381

A ll se oye la voz de las d u lciean o ras aves;


30 del sonido de sus q uejas se llen a el soto;
m as sem ejan te d iv ersid ad d e acordes
p refig u ra el o rd e n de los siete p lan etas.
E n m ed io del b o sq u e se ex tien d e u n an c h o cam p o
p o r las violetas y o tras flores de p rp u ra te ido,
35 an te cu y a fra g a n c ia, an te cuyos aro m as
m e p a re c e q u e h e dos veces ren acid o .
Se le v a n ta all u n p alacio alzad o so b re colum nas,
cuya b ase se h a lla sobre ja s p e susten tad a;
su p a re d es de ja c in to ; en o ro re c a m a d o s son sus te-
[chos,
40 y p o r d e n tro y p o r fu e ra to d o l est p in ta d o .
H a b a yo em p ezad o a m ed itar ante la p in tu ra que vea,
lo q u e p u d ie ra ser aq u el d ivino g ra b a d o .
H a b a lo V u lc a n o realizad o co n cu id a d o especial,
to d o b a jo celaje, to d o b ajo figura.
45 H a b a all p in ta d o a las n u ev e h e rm a n a s d el H elicn,
los crculos tod o s de la re g i n celeste,
y co n stas y o tra s cosas, la h isto ria de A donis,
los vnculos de G ra d iv o y de su a m a d a D io n e.
M o ra d a es sta lu g a r del universo,
50 ' cosa y de cosas co n tin e n te , la fo rm a co n lo fo rm ad o ,
aq u ella q u e el S u p re m o G re a d o r, q u e p resid e lo crea-
[do,
llev a c ab o y dispuso c o n u n gesto de b o n d a d .

66. Levantndose Mamerto


L ev a n t n d o se M a n e rio a p e n a s ro m p e el alb a,
ech m a n o de la a lja b a y d e su a rc o de oro,
382 Siglo X I I

c a n esq u e co p u lan s n e x u b in a rio


silvas a g g re d itu r v e n a n d i studio.
5 T ra n s c u rrit n e m o ra saltusque p e ra g ra t,
ra m o ru m sexdecim g au d en s cerv u m levat;
q u e m c u m p e rse q u itu r dies tra n sie ra t,
n ec sevam b e stia m co n seq u i p o te ra t.
Fessis consociis lassisque can ib u s
10 dispersos re v o c a t illos clam o rib u s
su m en sq u e b u c c in a m resu m p tis viribus
to n o s em iserat totis n e m o rib u s.
A d cuius so n itu m herilis filia
to ta c o n tre m u it itu ra p a tria ,
15 q u a m cern en s iuvenis ad iit p ro p e ra n s.
V id it et lo q u itu r, sensit os osculans,
et sibi consulens et regis filie
e x tre m u m V en eris concessit linee.

67. H y e m a le tem p u s, vale*


H y em ale tem p u s, vale,
estas re d it c u m leticia,
c u m calo re c u m decore:
h ec estatis su n t indicia.
5 T e r r a floret, sicut solet;
rev irescu n t lilia,
rose flores d a n t odores,
c a n u n t alitilia.
D e te rre grem io
10 re ru m p reg n acio

p.237ss.; B. H a u r a u , Notices et extraits des mss. extins de la Bibliothque Nacional,


Paris 1939, vol. II, p .325, lee Uranius en vez de Manerius y aade en nota:
O n peut lire anssi Niannius, F. J . E. R a b y , A History o f seculan latin poetiy in
the Middle Ages, O xford 1957, vol. II, p .310, nota 2, dice: Actually the
reading o f the m anuscript is man<er>ius. I have dealt in detail withe this
poem in, Specukmi 8, (1933) p.204ss. y 10 (1935) p.68ss. Remitim os en
especial al ltim o artculo de R a b y , The Manerius poem and the legend o f
the swan-children, Speculum 10 (1935) p.68ss.
* Ed. de A. W i l m a r t , Le Florilge mixte de T hom as Bekynton II, en
Medieval and Renaissance Studies 4 (1956) p .81. Poem a en estrofas desiguales.
Las de cinco versos tienen el verso quinto m onorrim o, y los otros rim an abab.
N o resulta sencillo reducir a un esquema el poem a.
Poemas annimos 383

y a ta n d o los p e rro s en g ru p o s de a dos,


m arc h se a las selvas de c a z a r ansioso.
5 A traviesa b osques, re c o rre florestas y alegre levanta
u n ciervo q u e e n la c u e rn a diecisis ram as ostenta.
E n su p ersecu ci n p a sa d o h a b a el d a
y c a z a r n o h a b a lo g ra d o a la b estia b rav ia.
C an sad o s sus c o m p a e ro s y fatigados sus canes,
10 se h a lla b a n d esp erd ig ad o s y los lla m a co n sus gritos.
Y haciendo sonar la trom pa, tras recu p erar sus fuerzas,
v a la n z a n d o sus n o tas p o r todos los bosques.
A n te ta m a o sonido, la h ija del seor,
to d a asu stad a, se d isp o n e a refugiarse en casa.
15 O b se rv n d o la el jo v e n , a lleg ar a ella se ap resura;
la ve y le h ab la. B esn d o la, disfru ta de su boca;
y m ira n d o p o r s y p o r la h ija del rey,
trasp as la b a r r e r a ltim a de V en u s.

67. A d i s, tie m p o in v e rn a l
A dis, tiem p o invernal;
co n su alegra re to rn a ya el v eran o ,
co n su calor, co n su encan to :
stos son d el v e ra n o los indicios.
5 Florece la tie rra cp m o suele,
los lirios re n a c e n de nuevo,
las rosas, las flores e x p a n d e n perfum es,
trin a n las aves.
D e l seno de la tie rra
10 la p re e z de las cosas
384 Siglo X I I

p ro g re d itu r
e t in p a rtu m solvitur
vivifico calore.
N a ta recentius
15 lenis Favonius
sic re c re at,
n e flos novus p e re a t
T h re ic io rigore.
H e rb is a d h u c teneris
20 e b la n d itu r etheris
tem peries;
rid e t te rre facies
m ultiplici colore.
O m n is a rb o r foliis
25 d e c o ra tu r aliis,
et m eru la,
p en n is fulgens, a u ru la
d ulci g a u d e t can o re.
H e r b a florem , flos h u m o re m ,
30 h u m o r floris, ros h u m o ris
g e n e ra t m a te ria m
sem en tiv am , redivivam ;
re d d u n t cu lta fruge m u lta
e t p ro m ittu n t copiam .
35 F ro n d e sub a rb o re a
F ilo m en a, T e re a
d u m m em in it, n o n desinit,
sic im p e ra t n a tu ra
re c e n te r c o n q u e ri
40 d e v eteri ia c tu ra '.

1 Procne, herm ana de Filomela, estaba casada con Tereo. Este, enam o
rado de su cuada, la viol y la encerr en una torre, despus de cortarle la
lengua para que n o pudiera contar lo sucedido. Filomela logr hacer llegar
a su herm ana el relato de su desgracia, bordado en una tela. Proene se veng
de su m arido m atando a su propio hijo Atis, cuyas carnes le sirvi en la
comida. Luego huyen las dos herm anas. Enterado T ereo del crim en, sale en
persecucin de las fugitivas, dndoles alcance en la fcense Dulide. C uando
se dispona a m atarlas, los dioses m etam orfosean a todos en pjaros: Filomela,
en ruiseor; Proene, en golondrina; T ereo, en abubilla.
Poemas annimos 385

su curso sigue
y en p a rto d esem b o ca
gracias al vivfico calor.
Los n acim ien to s recientes
el suave F avonio
de ta l m o d o los re a n im a
q u e la n u e v a flor n o m u e ra
p o r el rig o r del fro tracio.
C o n las h ierb as a n tiern as
se suaviza del te r
el tem p ero ;
re la faz de la tie rra
p o r el m ltip le color.
T o d o rb o l se e n g alan a
co n otras hojas,
y el m irlo,
co n flgidas p lu m as, al vientecillo
se aleg ra co n dulce canto.
L a h ie rb a , flor; la flor g e n e ra h u m e d a d ,
y la h u m e d a d de la flor y el roco de la h u m e d a d
g e n e ra n m a te ria
se m b ra d o ra , ren o v ad a;
vuelven m u ch o s cultivos a sazn
y p ro m e te n a b u n d a n c ia .
B ajo la fro n d a arb rea,
F ilo m en a, al re c o rd a r
a T e re o , n o d escan sa
p ues as N a tu r a lo h a dispuesto .
de la m e n ta rse de n u ev o
p o r la p a sa d a desgracia.
386 Siglo X I I

M e n s effertur letior,
o b le c ta tu glorior,
d u m iaceo g ra m in e o
sub a rb o re fro n d o sa
45 rip a r m m arg in e
c u m virgine form osa.
V e re suo
adolescens m u tu o
re sp o n d e a t am ori;
50 c re b e r erit,
n e defessus cesserit
V e n e re o lab o ri.
V en eris in asperis
castris nolo m ilitem ,
q u i iu v en te lim item
55 tran sierit, p e rd id e rit
calorem .
R id e o , d u m video
v iru m longi tem poris,
60 q u i a d an n o s N estoris 2
p ro g re d itu r et seq u itu r
am o rem .

68. R o s a m e t c a n d en s liliu m *

R o sa m e t can d en s lilium
ia m clausit te rre g re m iu m
aq u ilo n e spirante:
q u i tu rb in o so flam in e
5 p riv av it aves carm in e

2 C uando Hrcules m at a todos los hijos de Neleo, slo se salv Nstor,


el ms joven de todos. Su m adre, Cloris, hija de Nobe, fue tam bin la nica
que escap de la m atanza a que Apolo y Artemis som etieron a su m adre y
a sus herm anos y herm anas. P ara rep arar tam aa desgracia, Apolo concedi
a N stor la gracia de vivir la sum a de todos los aos que les habra
correspondido a todos sus tos y tas. Por ello vivi m s de tres generaciones.
* Ed. de W . W a i t e n b a c h , Parodies des Doctrinale., en Anzeiger f r Kunde
der deutschen Vorzeit 22 (1875) 150. Su tem a es el am or en poca invernal.
Estrofas de 10 versos: 5 (7 p) + 5 (8 pp); rim a aabccbdefe.
Poemas annimos 387

Se m u e stra alegre la m en te,


co n el deleite m e u fan o
m ien tras, b a jo u n rb o l fro n d o so
en la h e rb o sa rib e ra
45 de u n arroyo,
yazgo co n u n a h e rm o sa m u c h a c h ita .
E n v e rd a d
re sp o n d a el jo v e n
a su a m o r co rresp o n d id o ;
50 re ite ra d o ser
si can sad o n o cesara
del a m o ro so trab ajo .
D e V e n u s en la d u ra
m ilicia, n o q u iero a u n soldado
q u e, al o rd e n a rle atrav esar
55 las lneas enem igas, h a y a p e rd id o
su calor.
M e ro c u a n d o veo
a u n h o m b re de m u c h a ed ad ,
60 q u e a los aos de N sto r
se a p ro x im a , m a rc h a r detrs
del am o r.

68. Ya r o s a s y b la n co s lirio s

Y a rosas y b lan co s lirios


el seno d e la tie rra n o p ro d u c e
al so p lar del aquiln.
E ste, c o n su v ien to e n to rb ellin o ,
5 priv del c a n to a las aves
388 Siglo X I I

n im b o co o p eran te;
q u o ru m v ig o r et rig o r
in s ta u ra t m e tristari;
n o n in flore set a m o re
10 io c u n d o r p uellari.
N u lla te sta tu r racio
q u o d d e tu r c o m p a ra c io
virginibus a d florem .
N a m quos C u p id o vicerit,
15 c u ra re flos n o n p o te rit,
set virgo p e r a m o rem .
U n d e q u ia tu p ia
m e a m p o rta s salutem ,
tib i digne d o b en ig n e
20 p a ra ta m servitutem .
N a m solam te desidero,
spem p u r a m a te d efero,
q u a m n o llem devitare.
T e diligo p re ceteris;
25 a n n e x u p ie V en eris
m e solvere d ignare.
C ith a re a q u e d ea
ia m agit in m e cu ram ;
ex h a c cau sa sine p a u s a
30 len i m e a m lesuram .
D eco ris tu i claritas,
sim ul tu a b en ig n itas,
flos est m ich i vernalis.
S im ul tu a b en ig n itas
35 p e rd u c it a d solacia:
n o x p e rit yiem alis.
Speciose ia m rose
rid e b u n t in rosetis,
n a m e t aves can tu s suaves
40 d ic ta b u n t in tiletis.
Q u is m e scrib eb at
C h . n o m e n h a b e b a t '.

1 Suele interpretarse como Christophori.


Pom as annimos 389

co n ay u d a de la lluvia.
S u v ig o r y su rig o r
a e n tristecerm e m e llevan.
N o ta n to co n las flores m e recreo
10 cu a n to co n el a m o r de u n a m u ch ach a.
N o se ad u c e n in g n ra z o n a m ie n to
p a r a h a c e r co m p a ra c io n es
en tre u n a m u c h a c h ita y u n a flor.
A quien es C u p id o h a d e rro ta d o ,
15 sanarlo s la flor n o p u e d e ,
p e ro s co n su a m o r u n a doncella.
D e m o d o q u e p u es, p iad o sa,
m e p ro p o rc io n a s salu d ,
co n ra z n , de b u e n a g a n a ,
20 m e som eto a tu servicio.
A ti sola te deseo,
de ti d erivo m i e sp e ra n z a sim ple
q u e fru stra r n o quisiera.
M s q u e a n in g u n a te am o.
25 C o n a y u d a de la a m a b le V e n u s
d g n ate a te n d e r m is ruegos.
L a d io sa d el m o n te C ite r n
y a m e insufla su cu idado;
p o r sem ejan te m otivo, sin descanso,
30 alivia t m i h erid a.
E l brillo de tu belleza,
al tie m p o q u e tu d u lzu ra,
flor p rim a v e ra l es p a r a m.
T u d u lz u ra al m ism o tiem p o
35 consuelo m e p ro p o rc io n a :
la n o c h e in v e rn a l se desvanece.
Y a las rosas m s g alan as
so n reirn en los rosales,
y las aves sus can to s delicados
40 e n to n a r n en los tilos.
Q u ie n m e escriba,
el n o m b re de C h . tena.
390 Siglo X I I

69. P la n g it n on n a f le tib u s *
P lan g it n o n n a fletibus
in e n a rra b ilib u s,
co n d o len s gem itibus,
dicens consocialibus:
5 h eu misella!
n ih il est deteriu s
tali vita;
c u m en im sim p e tu la n s
et lasciva,
10 S o n o tin tin n a b u lu m ,
re p e to p salteriu m ,
g ra tu m lin q u o so m n iu m
c u m d o rm ire c u p e re m ,
h e u misella!
15 p e rn o c ta n d o vigilo
c u m n o n vellem :
iu v e n e m a m p le c te re r
q u a m libenter!

70. D u lc is a m o r * *

D ulcis a m o r,
cuius c la m o r
re so n a t p e r e th era,
cuius can tu s
5 m ih i p lan ctu s
d e p e n e tra t viscera;
p a rc e , p re c o r,
decens deco r,
n e m e vellis perdere!

* Ed. de M . V a t a s s o , Contributto alia storia della poesa rtm ica latina


medievale, en Studi medievali 1 (1904) 124. Versos de 7 pp los cuatro prim eros
de cada estrofa; los otros: 3 (4 p) + 2 (7 pp).
Lam ento de una m onja deseosa de abandonar su estado monstico.
Idntico tono al de los poem as de las m alm aridadas, que dejaban or sus
quejas de m odo anlogo. Recogemos los prim eros dieciocho versos.
** Ed. de S. G a s e l e e , The Oxford Book o f Medieval Latin Verse (Oxford
1928), p.110.
Poemas annimos 391

69. L lo ra la m o n ja

L lo ra la m o n ja co n lgrim as
indescriptibles,
d esh acin d o se en gem idos
y d icien d o a sus h erm a n a s:
5 Ay, d esd ich ad a de m!
N a d a h a y m s la m e n ta b le
q u e esta vida,
p u es q u e licenciosa soy
y u n a lasciva.
10 T o c o la c a m p a n a ,
el salterio en to n o ,
dejo el dulce sueo
an sia n d o d o rm ir.
Ay de m , cuitada!
15 V elo p o r la n o ch e,
b ie n q u e n o q u erien d o .
C on c u n to p la c e r
a b ra z a ra a u n m uchacho!

70. Dulce a m or
D u lce am o r,
cuyo clam o r
p o r los espacios resuena.
T u to n a d a ,
5 q u e es u n llan to p a ra m ,
las e n tra a s m e p e n e tra .
T e suplico, te n p ied ad ,
h e rm o s u ra in c o m p a ra b le :
no p re te n d a s q u e m e pierda!
392 Siglo X I I

10 D u m ro g a tu r,
c o n v e rta tu r
etas tu a florida;
n a m m arcescet
et vilescet,
15 c u m fu erit m arcid a.
O ta m grave
crim e n cave!
(dixi, dico denuo).
N o n sum id em ,
20 cu i fidem
prom isisti m u tu o ?
Q u e rc u s cesa,
fides lesa
p ro p e su n t sim ilia,
25 q u e tru n c a ta
et p la n ta ta
n o n em ittit folia.

71. G regis p a s to r T ity ru s *

G regis p a s to r T ity ru s,
a sin o ru m do m in u s,
n o ste r est episcopus.
E ia, eia, eia,
5 v o c a n t nos a d g au d ia
T ity ri cibaria.
A d h o n o re m T ity ri
festu m c o la n t b a c u li
satrap e 1 et asini.

* A H 20, p.100. Estrofas de tres versos, con el refrn, tam bin de tres
versos: 7 pp, m onorrim os; y 7 pp, igualmente m onorrim os. Al igual que el
poem a n.63 de esta antologa, el poem a pertenece a las celebraciones que
parodiaban los oficios litrgicos en la fiesta de los tontos. En esa ocasin
se nom braba burlescam ente un obispo al que se conoca como asinorum
dominus, y al que aqu se llam a Titiro, nom bre conocido en la buclica griega
latina.
1 El trmino strapa alude literalmente al gobernador de una provincia
entre los persas.
Poemas annimos 393

10 Al tie m p o q u e te im p lo ro ,
deseo q u e resulte
tu e d a d siem pre florida,
p u es se deslu cir
y a ja d a h a de to rn a rse
15 ta n p ro n to se m arch ite.
P recau cio n es to m a , ay!
de delito ta n culpable.
(T e lo h e dicho, y lo repito.)
A caso n o soy el m ism o
20 q u e al q u e h a b a s p ro m e tid o
u n a m u tu a lealtad?
L a e n c in a ta la d a
y la p ro m e sa in c u m p lid a
u n a m ism a co sa son:
25 u n a vez q u e est tro n c h a d a ,
a u n q u e de n u ev o se p la n te
n u n c a m s p ro d u c e hojas.

71. T tiro , p a s to r de n u e stra g re y

T tiro , p a s to r de n u e stra grey,


y de los asnos seor,
es n u e stro obispo.
E a, ea, ea,
5 nos con v o ca a la aleg ra
el agasajo de T tiro .
E n h o n o r d e n u e stro T tiro
cele b re n fiesta los bcu lo s
del o bispo y del b o rrico .
394 Siglo X I I

10 E ia, eia, eia,


v o c a n t n os a d g au d ia
T ity ri cibaria.
A p p la u d a m u s T ity ro
c u m m elodis, o rg an o ,
15 cu m chordis e t ty m p a n o .
E ia, eia, eia,
v o c a n t n os a d g a u d ia
T ity ri cibaria.
V e n e re m u r T ity ru m ,
20 q u i n os p ro p te r b a c u lu m
in v ita t a d ep u lu m .
E ia, eia, eia,
v o c a n t n os a d g a u d ia
T ity ri cibaria.

72. D u m g r a n d e m m a te r ia m *

D u m g ra n d e m m a te ria m m e n te m e d ita re r
ru m in a n d o sepius h a n c et te d ia re r,
surgens h o rtu m subii, u t solaciarer,
sationes virides ce rn e n s re c re a re r.
5 D u o cordis oculi a stite ru n t flores
floribus p re ceteris visu p u lch rio res,
c u m d e c o re d ispares n ec u n icolores,
p a re s a t m irab iles sp ira b a n t odores.
D u m c e rta tim re d o le n t, c e rta n t red o lentes,
10 c o m m e n d a re m e rita su a cupientes,
de v irtu te p ro p ria m u lta disserentes,
e ra n t a lte r a lte ri sese p referen tes.
H o ru m c u m subsisterem ra p tu s ex o d o re,
est lo c u ta viola p ro n o p re c a n s ore,

* Ed. de A. T obler, Streit zwischen Veilchen und Rose, en Archiv f


das Studium der neueren Sprachen und Literaturen 90 (1983), 152ss.
Poem a compuesto por estrofas de cuatro versos de 7 pp + 6 p. C ada
estrofa es m onorrim a. El poeta canta la disputa entre una rosa y una violeta,
en las cuatro prim eras estrofas; y las dos ltim as dirim en la discusin. El
poeta, cuyo juicio han aceptado, las reconcilia com o iguales en belleza y en
amor: non senas sed sorores.
Poemas annimos 395

10 E a , ea, ea,
n os co n v o ca a la alegra
el agasajo de T tiro .
A T tiro festejem os
co n m elo d as y rgan o s,
15 con ctaras y p a n d e ro s.
E a, ea, ea,
n os co n v o ca a la alegra
el agasajo d e T tiro.
A T tiro v en erem o s,
20 p u es a cau sa de su b cu lo
a u n b a n q u e te nos invita.
E a , ea, ea,
n os co n v o ca a la alegra
el agasajo de T tiro .

72. M ie n tr a s m e d ita n d o e s ta b a

M ien tra s m e d ita n d o e stab a yo u n te m a m u y im p o rta n -


[te,
q u e tie m p o h a cav ilab a y can sad o m e ten a,
m e levant y dirigm e al ja rd n con el fin de solazarm e
y d esc a n sa r c o n te m p la n d o los v e rd e a n te s p a rte rres.
5 Los ojos del c o ra z n se p o sa ro n en dos flores,
de todas las otras flores las m s herm osas q u e he visto,
a p e sa r de q u e e n p re sta n c ia y en el color diferan,
m as am b as iguales e ra n e n el a ro m a ad m irab le q u e
[ex h alab an .
E n ta n to q u e a p o rfa e x p a n d e n su p erfu m e, p o rfa n
[m ientras h u elen ,
10 ansiosas d e p o n e r en ev id en cia sus valores,
discu tien d o sin descan so p o r sus p ro p ia s excelencias,
in te n ta n d o d e m o s tra r q u e c a d a u n a e ra m e jo r que la
[otra.
G om o m e h u b ie ra p a ra d o atra d o p o r su olor,
in c lin a n d o la c a b e z a o q u e m e d eca la v io leta supli
c a n te :
396 Siglo X I I

15 su p er sed em sedeas iu d ican tis m o re,


litem n o stra m d irim as iu d e x in h o n o re .
Estis flores nobiles, flores generosi,
am abiles om n ib u s, cunctis pretiosi;
n o n debetis fieri contum eliosi,
20 esse n ec a d invicem velitis exosi.
In te r flores alios estis m eliores,
dign itate p ro p ria cunctis digniores
et c u m p u lc ritu d in e m u lto pulcriores:
n o n vocetis socias servas, sed sorores.

73. Forte n e m u s lu s tr a b a t h o m o *

F o rte n em u s lu stra b a t h o m o , fera fo rte re d ib a t


p le n a , latens anguis forte ia c e b a t hum i.
In p e c u d e m p a rite r iacu lu m cu m cuspide m isit
rusticus, agnovit m issa sagitta m a n u m .
5 H a s ta fe ra m sternit, an g u e m fera co m p rim it; anguis
ta b e m fundit; e a tab e n e c a tu r h o m o .
O ssa v o ra n d o , lo cu m calcan d o , v o m e n d o v e n en u m ,
vir iaculo, p e d e sus, vip era ta b e nocet.
S aucia, co n trita, sparsus, telo, p e d e , viru
10 bestia, vipera, vir, stern itu r, are t, obit '.

* Ed. PL 171, 446. Dsticos elegiacos.


1 Obsrvese la distribucin tripartita de los elementos que, literalmente
traducidos, se presentaran as: herida, aplastada, em ponzoado, por el
venablo, por la pata, por el veneno, / / la bestia, la vbora, el hom bre,
sucumbe, expira, muere. Cf. Introduccin, p.27.
Poemas annimos 397

15 T o m a asiento en ese estra d o a la m a n e ra de ju e z ,


y, ju e z h o n ra d o , d irim e n u e stra p resen te disputa.
Flores nobles sois las dos; gen ero sas flores sois;
ag radab les p a r a todos; p a r a todos apreciables.
M o straro s litigantes n o debis;
20 ta m p o c o q u eris m o straro s envidiosas m u tu a m e n te .
E n tre las diversas flores, las m ejo res sois vosotras;
p o r vuestra p ro p ia nobleza, las m s dignas entre todas,
al p a r q u e las m s h erm o sas p o r v u estra g ra n h e rm o
su ra:
no os p o rtis co m o siervas enem igas, sino m s b ien
[com o h e rm an a s .

73. C a su a lm en te un h o m b re

C asualm ente u n h o m b re recorra u n bosque; regresaba


[casu alm en te u n a fiera
saciad a de com ida; y c asu alm en te esco n d id a en tie-
[rra y aca u n a serpiente.
E l ald ean o lan z c o n tra la bestia u n ag u zado venablo,
y el proyectil d isp arad o alejse d e su m a n o .
5 , L a la n z a tu m b a la fiera; sta ap last a la serpiente;
[y la serpiente
escupi su v en en o ; y p o r ese v en en o el h o m b re re-
[sult m u erto .
E l h o m b re , atrav esn d o le los huesos con su lanza; el
[jabal, h o lla n d o co n su p a ta el suelo;
la vbora, vom itando veneno ponzooso, provocaron
[la m u erte.
P o r el v en ab lo h e rid a , su cu m b e la bestia; p o r la p a ta
[aplastada,
10 expira la vbora; e m p o n z o a d o p o r el veneno, m u e -
[re el h o m b re.
398 Siglo X U

74. V inum b o n u m e t su a v e **
V in u m b o n u m et suave,
bon is b o n u m , p ravis p rav e,
cunctis dulcis sap o r, ave,
m u n d a n a letitia!
5 Ave! felix c re a tu ra,
q u a m p ro d u x it vitis p u ra ;
o m nis m e n sa fit secu ra
in tu a p resen ta.
A ve, co lo r v in i clari;
10 ave, sa p o r sine p ari;
tu a n o s in e b ria ri
digneris potentia!
A ve, p lacen s in colore;
ave, fra g ra n s in o dore;
15 ave, sa p id u m in ore,
dulcis lin g u e vinculum !
A ve, sospes in m odestis,
in gulosis m a la pestis!
P ost am issio n em vestis
20 se q u itu r p a tib u lu m .
M o n a c h o ru m g rex devotus,
o m nis o rd o , m u n d u s totus,
b ib u n t a d eq u ales p o tu s
e t n u n c e t in seculum .
25 Felix v e n te r q u e m in tra b is,
felix lin g u a q u a m rigabis,
felix os q u o d tu lavabis,
et b e a ta labia!
S u p p licam u s, h ic a b u n d a
30 p e r te m e n sa fit fe c u n d a ,
et nos, c u m voce iu c u n d a ,
ed d u c a m u s gaudia!
** Ed. de P. L eh m a n n , Parodistische Texte. Beispiele zur lateinische Parodie im
Mittelalter (M unich 1923). Estrofas de cuatro versos: 3 (8 p) + 1 (7 pp),
rim ados aaa; las tres prim eras estrofas y las dos ltimas rim an entre s, y lo
m ismo las tres centrales. El him no ofrece una parodia del clebre him no
Verbum bonum et suave. Es un ejemplo de lo que se puede conseguir cuando se
saca de su contexto una frase cualquiera.
Poemas annimos 399

74. Vino bueno y su a v e


V in o b u e n o y suave,
b u e n o a los b u en o s, a los tristes triste,
dulce sa b o r p a r a todos, te saludo,
gozo del m undo!
5 Salud! Feliz c riatu ra,
q u e la v id p u r a p ro d u ce.
T o d a m esa est ab astecid a
en tu presencia.
Salud! C o lo r del vino claro.
10 Salud! S a b o r sin p a r.
D g n a te em b ria g a rn o s
co n tu vigor.
Salud! P lacen tero en el color.
Salud! E n el o lo r frag an te.
15 Salud! S ab ro so en la b o ca, dulce
de la len g u a lazo.
Salud! S ostn de los parcos;
de los glotones p este ruinosa.
T ra s p e rd e r p o r ti la ro p a,
20 sigue el patb u lo .
D e los m o n jes la d ev o ta grey,
to d a clase social, el m u n d o todo
b eb e co n tragos iguales
a h o ra y p o r siem pre.
25 V ie n tre feliz al q u e entres;
feliz le n g u a la q u e riegues;
b o c a feliz la que laves,
labios dichosos.
A b u n d a aqu , te rogam os;
30 fe c u n d a p o r ti la m esa sea.
N o so tro s co n alegres cantos
v am os gozosos.
C A R MI NA B U RANA

E l bloque de poemas, del nmero 75 al 113, pertenece a los


C arm in a B urana, que podramos calificar, al igual que el C ancio
nero de Ripoll, como C ancionero de B euron. Se nos ha antojado
una de entre tantas soluciones que los lectores agradeceran una
seleccin, aunque cone el peligro de ser subjetiva, como en otros casos, de
poemas que les frieran del todo conocidos. Por un lado hemos querido dejar
fuera de nuestra antologa muchos de los poemas bien conocidos por la
versin musical de Carl Orff, al alcance de todos los aficionados a este
tipo de msica y de poemas, aunque, por otra, no los hemos excluido
todos. Baste ver los nmeros 79, 80, 108, etc. Los poemas que recogemos
del C ancionero de B euron son exponentes claros de los temas
preferidos por el compilador o compiladores: el amor de la mujer (85);
la aficin a las tabernas (80); la parodia de textos sagrados o litrgicos
(76), (86), (94); la preocupacin moralizante de la vida de la sociedad
(82); la importancia del dinero (83); la vida enante de los clrigos (77);
etc. Los poemas escogidos muestran el delirio de sus autores ante la vista
de una hermosa doncella (97); aunque no siempre se complacen en
describir las formas anatmicas (103). E n la antigua poesa, Jpiter
alimenta el modelo goliardico, consumando empresas galantes. Los C a r
m ina B uran a registran esas empresas con entusiasta diligencia, y
mediante ellas los escolares descubren el camino f c il y seguro para
divinizar la carne (108), y esto no con afn de ascesis, sino con la
natural fluidez del abandono ante las exigencias de la naturaleza. Vase
lo que hemos dicho en la Introduccin general, p .55-62.
402 Siglo X I I

75. A n n i p a r te f lo r id a *
a) EL DEBATE

A n n i p a rte florida, celo p u rio re,


p icto te rre grem io v ario colore,
d u m fu g aret sid era n u n tiu s A u ro re ',
liquit som nus oculos Phyllidis et Flore.
5 P lacu it virginibus ire spatiatum ,
n a m so p o rem reicit p ectu s sauciatum ;
equis ergo passibus ex e u n t in p ra tu m ,
u t et locus faciat lu d u m esse g ratu m .
E u n t am b e virgines e t a m b e regine:
10 Phyllis co m a libera, F lo ra to rto crine.
n o n su n t form e virg in u m , sed fo rm e divine,
e t resp o n d e n t facies luci m a tu tin e .
N ec stirpe n ec facie n ec o rn a tu viles
e t an n o s et an im o s h a b e n t iuveniles;
15 sed su n t p a ru m im p ares et p a ru m hostiles,
n a m h u ic p lacet clericus, et h u ic p la c e t m iles.
N o n eis distan tia corp o ris a u t oris,
o m n ia c o m m u n ia su n t intus et foris;
su n t uniu s h ab itu s et unius m oris:
20 sola differentia m o d u s est am oris.
S u su rra b a t m o d icu m ven tu s tem pestivus,
locus e ra t viridi g ra m in e fe stiv u s2,
et in ipso g ram in e d eflu eb at rivus
vivus atq u e g arru lo m u rm u re lascivus.

* Ed. en CB, n.92, p.310. Cf. A. B m e r , Das Vagantenlied von Phyllis


und Flora nach einer Niederschrift des ausgehenden 12. Jahrhunderts, en
Zeitschr. f r deutsches Alt. 56 (N.S. 1919), 217ss. En la edicin de Carmina Burana,
el poem a es m ucho ms extenso: 316 versos en total. C onsta de estrofas,
monorrim as, con versos de trece slabas: 7 pp + 6 p, el clsico verso de los
goliardos. Por supufesto, como suele suceder, no se da ni elisin ni sinalefa.
1 Venus, estrella de la m aana.
2 El locus amoenus es una de las condiciones que los poetas medievales
describen al tratar del amor: la prim avera, la luz, la tem peratura agradable,
la hierba verde del prado. Escogen tam bin los nom bres de los personajes:
Flora, Florula, Phyllis, Cecilia, Coronis, Clycerium, Theoclea, etc.
Carmina Burana 403

75. D isp u ta d e F ilis y Flora

a) EL DEBATE

D el a o en la estacin florida, tran sp aren te el cielo


y la faz de la tierra eng alan ad a de m ltiples colores,
al tiem po que el nuncio de la A u ro ra en fuga po n a
[a las estrellas,
el sueo a b a n d o n los ojos de Filis y de Flora.
5 A las doncellas plgoles salir a pasear,
pues u n corazn herido m antiene alejado el sueo.
C o n u n paso conjuntado hacia u n p ra d o se dirigen,
p a ra q u e el lu g a r ta m b i n m s grato h iciera el
[solaz.
A m bas doncellas c a m in a n com o si fuesen dos rei-
[nas:
10 con la cab ellera suelta, Filis; F lora, co n el pelo re
c o g id o .
M s q u e aspecto de m u c h ach as, tien en u n p o rte
[divino,
y sus rostros se e q u ip a ra n a la luz de la alb o rad a.
P o r su alcu rn ia, belleza y atavo m u e stra n n o ser
[plebeyas.
T ie n e n juv en iles aos y espritu juvenil.
15 P ero en algo se distin g u en y en algo son rivales,
pues le gusta a u n a u n clrigo, y u n caballero a la
[otra.
E n e sta tu ra y e n ro stro n o h a y d iferencia e n tre
[ellas;
to d o lo tie n e n c o m n p o r a d e n tro y p o r fuera;
son sus h b ito s los m ism os y las m ism as sus cos
tu m b re s :
20 ta n slo se d iferen cian en el m o d o de su am or.
U n apacible v ien to a p en as susurraba;
o rn a d o e stab a el lu g a r de p asto verde,
y p o r el p ra d o flua u n arro y u elo
vivaz y v o lu p tu o so p o r su p a rla n c h n m urm ullo.
404 Siglo X I I

25 A d a u g m e n tu m docoris et caloris m in u s
fuit secus riv u lu m spatiosa pinus,
v e n u sta ta folio, late p a n d e n s sinus;
n e c in tra re p o te ra t c a lo r p ereg rin u s.
C o n se d e re virgines; h e rb a sed em dedit,
30 Phyllis iu x ta riv u lu m , F lo ra lo n g e sedit;
et d u m sedit u tra q u e e t in sese redit,
a m o r c o rd a v u ln e ra t e t u tra m q u e ledit.
A m o r est in teriu s laten s et occultus
et corde certissim os elicit singultus;
35 p a llo r gen as inficit, a lte rn a n tu r vultus,
e t in v e re c u n d ia p u d o r est sepultus.
Phyllis in suspirio F lo ra m d e p re h e n d it,
et h a n c d e consim ili F lo ra re p re h e n d it;
a lte ra sic alteri m u tu o re p e n d it,
40 ta n d e m m o rb u m d eteg it et v u ln u s ostendit.
Ille serm o m u tu u s m u ltu m h a b e t m o re,
e t est q u id em series to ta de am o re;
a m o r est in anim is, a m o r est in ore:
ta n d e m Phyllis in c ip it et a rrid e t Flore.
45 M iles in q u it inclite, m e a c u ra , P a r is 3,
u b i m o d o m ilitas e t u b i m oraris?
o v ita m ilitie, v ita singularis,
sola d ig n a gaudiis D io n e i laris! 4.
D u m p u e lla m ilitem reco lit am icu m ,
50 F lo ra rid en s oculos iacit in o b liq u u m
e t in risu lo q u itu r v e rb u m in im icu m :
am as in q u it , p o te ra s d icere, m e n d icu m .
S ed q u id A lc ib ia d e s5 agit, m e a cura,
res c re a ta d ig n io r o m n i c re a tu ra ,
55 q u e m b eav it o m n ib u s gratiis n a tu ra ?
o sola felicia clerico ru m iura!

3 Paris.
4 Dione = Venus.
5 Alcibiades.
Carmina Burana 405

25 P a ra a u m e n ta r la b elleza y a m in o ra r el calor,
cab e el a rro y o se alzab a u n p in o de ingente copa,
h erm o so p o r su ra m a je y p o r su copiosa fronda:
n o p o d a e n tra r en l el calo r del exterior.
Se se n ta ro n las doncellas; prestles la h ie rb a su
[acom odo.
30 J u n to al riach u elo colocse Filis; y algo m s lejos,
[Flora.
U n a y o tra se sien tan y q u e d a n ensim ism adas.
Sus corazones el am o r lacera, y a am bas atorm enta.
A m o r est, en su in terio r, oculto y escondido,
y a rra n c a del co ra z n suspiros inconfundibles.
35 L a palid ez c u b re sus m ejillas; m u d a n de color los
[rostros
y el p u d o r b u sc a refugio en la verg en za.
S o rp re n d e Filis a F lo ra su spirando;
descubre F lora a su am iga o b ran d o de igual m odo.
As am b as se d esq u itan m u tu a m e n te ,
40 h a sta d escu b rir su m a l y m an ifestar su h erida.
L a rg a se vuelve la conv ersaci n que tra b a n ,
y su co n ten id o to d o g ira en to rn o del am or;
el a m o r est en sus m e n te s, el a m o r est e n su
[boca.
Al cab o Filis co m ien za, al p a r q u e sonre a Flora.
45 A fam ado cab allero , desvelo m o dice , oh
[Paris!
d n d e co m b ates a h o ra , d n d e tienes tu m o ra d a ?
Ay, v id a de la milicia! V id a eres singular,
sola d ig n a de los gozos de los lares de D ione!
M ie n tra s re c u e rd a la n i a a su am igo el caballero,
50 F lora, rien d o , dirige u n a m ira d a de soslayo,
y, b ro m e a n d o , co n testa en son de rplica:
E n a m o ra d a ests, d ecir p u d ieras, de u n m endigo.
M as, qu es de m i A lcibiades, m i desvelo,
la c ria tu ra m s d ig n a de todas las creadas,
55 a q u ie n N a tu ra d o t de to d a gracia?
O h, v e n tu ra s de los clrigos, las nicas cabales!
406 Siglo X I I

F lo ra m Phyllis a rg u it de serm o n e d u ro
et serm o n e lo q u itu r F lo ra m c o m m o tu ro ;
n a m ecce v irg u n cu lam , in q u it co rd e p u ro
60 cuius p ectu s nob ile servit E picuro!
Surge, surge, m isera de fu ro re fedo!
solum esse clericum E p ic u ru m credo;
nich il elegantie clerico concedo,
cuius im p le t la te ra m oles et p in g u ed o .
65 A castris C u p id in is c o r h a b e t re m o tu m ,
q u i so m n u m d esid erat e t c ib u m e t p o tu m .
O p u e lla nobilis, o m n ib u s est n o tu m ,
q u o d est longe militis ab h o c v o to votum .

b) FLO RA DEFIENDE AL CLERIGO

M el p ro feile deseris e t p ro falso v eru m ,


70 q u e p ro b a s m ilitiam re p ro b a n d o clerum ,
facit a m o r m ilitem s tre n u u m et ferum ?
non! im m o p au p eries e t defectus reru m .
P u lc h ra Phyllis, u tin a m sap ien ter am es
n ec veris sententiis am plius reclam es!
75 T u u m d o m a t m ilitem et sitis et fam es,
q uib u s m o rtis p e titu r et in fern i tram es.
M u ltu m est calam itas m ilitis attrita ,
sors illius d u ra est et in a rto sita,
cuiuis est in p e n d u lo d u b io q u e vita,
80 u t h a b e re v aleat vite requisita.
N o n dicas o p p ro b riu m , si cognoscas m o re m ,
vestem n ig ram clerici, c o m a m b reviorem :
h a b e t ista clericus a d su m m u m h o n o re m ,
u t sese significet o m n ib u s m aio rem .
Camina Burana 407

Filis le re p ro c h a a F lo ra p o r sus acerbas p a lab ras,


y c o n p a la b ra s a su vez im p etu o sas as le dice a
[Flora:
V ed a h a la m u c h a c h ita , la d e p u ro co razn,
60 cuyo en n o b lecid o p ech o est sirviendo a E picuro!
D eja, deja, desd ich ad a, ta n v erg o n zo sa locura!
C o n E picuro al nico al que equiparo es al clrigo;
al clrigo n o le co n ced o la m s m n im a elegancia:
la g o rd u ra y las grasas le re lle n a n los costados.
65 D e los reales de C up id o tiene el corazn m u y lejos:
d o rm ir, c o m e r y b e b e r es lo n ico q u e ansia,
Noble m u ch ach a! D e todos es b ie n sabido
q u e el a m o r del caballero m u y distinto es de est
[am or.

b) FLO RA DEFIENDE AL CLERIGO

D ejas la m iel p o r la hiel, la v e rd a d p o r la m e n tira,


70 al d efe n d e r la m ilicia c o n tus re p ro c h e s al clero.
Es el a m o r lo q u e h ace esforzado y valien te al ca-
[ballero?
E n m o d o alguno; an tes b ien , la p o b re z a y la p e n u
ria .
Bella Filis, ojal q u e te e n a m o re s sab iam en te
y n o sigas p ro te sta n d o c o n tra juicios atinados!
75 T a n to la sed co m o el h a m b re a tu cab allero opri-
[m en;
p o r ellas sigue el atajo m s co rto a la m u e rte y al
[infierno.
D e l cab allero resu lta m a n id a la adversidad,
d u ra es su suerte y en estrechez colocada.
D e inestable b a la n z a p e n d e su vida,
80 de fo rm a q u e a d u ra s p en as es cap az de subsistir.
N o lan zaras denuesto s, si conocieras del clrigo
las costum bres, su hb ito negro y su corta cabellera.
T o d o el clrigo lo tiene p a r a m a y o r d ignidad,
de m a n e ra q u e se m u estre su p e rio r a los dem s.
40 8 Siglo X I I

85 U n iv ersa clerico c o n sta t esse p ro n a ,


et signum im p e rii p o rta t in co ro n a,
im p e ra t m ilitibus et la rg itu r dona:
fam u lan te m a io r est im p e ra n s p ersona.
O tio su m clericum se m p e r esse iuras:
90 viles sp ern it operas, fateo r, et duras;
sed c u m eius an im u s evolat a d curas,
celi vias devidit et re ru m n atu ras.
M eu s est in p u rp u ra , tuus in lorica;
tu u s est in proelio , m eu s in lectica,
95 u b i gesta p rin c ip u m relegit an tiq u a,
scribit, q u erit, co g itat to tu m d e am ica.
Q u id D io n e v aleat et am oris deus,
p rim u s novit clericus et in stru x it m eus;
factus est p e r clericu m m iles C y th e re u s 6.
100 H is est e t h u iu sm o d i tuus serm o reus.
L iq u it F lo ra p a rite r v o cem e t c e rta m e n
et sibi C u p id in is exigit ex am en .
Phyllis p rim u m o b strepit, acquiescit tam en ,
et p ro b a to iudice, re d e u n t p e r g ram en.

c) SENTENCIA D E CUPIDO

105 I n te r h e c asp icitu r C y th e re e natus:


vultus est sidereus, v ertex est p e n n a tu s;
a rc u m leva p ossidet e t sagittas latus:
satis p o test conici p o ten s e t elatus.

6 C iterea = Venus.
Carmina Burana 409

85 S abido es q u e to d o est som etido al clrigo


y q u e o ste n ta en su c o ro n a el sm bolo del po d er;
tien e a u to rid a d sobre los caballeros, y m ercedes
[otorga:
u n a p e rso n a q u e m a n d a es su p e rio r a q u ien sirve.
A firm as q u e el clrigo est siem p re ocioso:
90 confieso q u e las labo res viles y d uras desprecia;
m as c u a n d o v u ela su espritu a tem as q u e le p re o
cupan,

an aliza los cam inos del cielo y la n a tu ra le z a de las


[cosas.
M i a m a d o de p rp u ra viste; d e loriga el tuyo;
el tuyo en co m b ates an d a; en litera el mo:
95 en ella relee antiguas h a z a a s de prncipes,
escribe, m e d ita y en to d o m o m e n to re c u e rd a a su
[am ada.
C u l es el p o d e r de D io n e y del dios A m or,
fue m i clrigo el p rim e ro q u e supo conocerlo y e n
s e a rlo .
M erce d al clrigo, el caballero sabe lo p e rtin e n te a
[C iterea.
100 P o r esta y o tras razo n es tus p a la b ra s resu ltan in
se n sa ta s .
P uso F lo ra final a su voz y a su d isp u ta a u n tiem -
[p ,
y reclam p a r a s la sen ten cia de C u p id o .
Negse al principio Filis, p ero se avino a la postre.
Puestas de a c u e rd o en el ju e z , re to m a n p o r la
p ra d e ra .

c) SENTENCIA DE CUPIDO

105 E n tales circu n stan cias se co n te m p la al hijo de Ci-


[terea:
es su ro stro celestial; sus h o m b ro s estn alados;
el a rc o p o rta en la iz q u ie rd a y a la espalda las
[saetas.
es fcil de d iscern ir su p o d e r y su arrogancia.
410 Siglo X I I

S cep tro p u e r n ititu r floribus perplexo;


110 stillat o d o r n ectaris de capillo pexo.
T re s assistunt G ratie digito co n n ex o
et A m o ris calicem te n e n t g e n u flexo.
A p p ro p in q u a n t virgines et a d o ra n t tute
d e u m v en erab ili c in c tu m iuventute;
115 g lo ria n tu r n u m in is in ta n ta virtute:
q u as d eus co n sid eran s p re v e n it salute.
C a u sa m vie p o stu lat; a p e ritu r causa;
et la u d a tu r u tra q u e ta n tu m p o n d u s ausa.
A d u tra m q u e lo q u itu r: M o d o p a r u m p au sa,
120 d o n ec res iudicio re se re tu r clausa!
D eu s erat; virgines n o ru n t d e u m esse.
R e tra c ta ri singula n o n fuit necesse.
E quos suos d e se ru n t et q u iescu n t fesse.
A m o r suis im p e ra t, iu d ic e n t expresse.
125 A m o r h a b e t iudices, A m o r h a b e t iura:
su n t A m oris iudices U sus et N a tu ra .
Illis to ta d a ta est cu rie censu ra,
q u o n ia m p re t rita sciu n t et futura.
E u n t e t iusticie v e n tila n t vigorem ,
130 v e n tila tu m re tra h u n t cu rie rigorem :
se c u n d u m scien tiam et se c u n d u m m o re m
a d a m o re m clericu m d ic u n t ap tio rem .
C o m p ro b a v it c u ria d ic tio n e m iuris
et te n e ri v oluit etiam futuris.
135 P a ru m ergo p re c a v e n t reb u s nocituris,
q u e se q u u n tu r m ilitem et fa te n tu r pluris.
Carmina Burana 411

Se apoya el nio en u n cetro entrelazado de flores;


110 de sus p e in ad o s cabellos exh ala u n o lor a nctar.
E strech n d o se los dedos, las tres G racias lo acom -
[p a an ,
y con la ro d illa en tie rra el cliz del A m o r sostie-
[nen.
Se a p ro x im a n las doncellas y a d o ra n respetuosas
al dios de v en e ra b le ju v e n tu d d otado.
115 Se aleg ran en p re se n c ia de aq u el n u m e n de ta n
[excelso p o d er;
y al observarlas, el dios se a p re su ra a saludarlas.

D e su v e n id a el m otivo les p re g u n ta , y queda


[abierto el pleito;
a la b a en am b as el h ab erse atrev id o a tal em presa.
Y dcele a las dos: A guardad a h o ra unos instantes,
120 h a sta q u e la cau sa sea co n v eredicto resuelta.

E l e ra u n dios; y q u e u n dios es, lo sab en las d o n


ce lla s.
N e cesid ad n o h u b o de re p e tir c a d a arg u m en to .
D e sus caballos d e sm o n ta n y, cansadas, to m a n re-
[poso.
A m o r o rd e n a a los suyos q u e d icten cla ra se n te n
c ia .

125 E l A m o r tien e ju eces; tien e leyes el A m or:


ju ece s son del A m o r el U so y la N a tu ra .
A ellos otorgse de la c u ria la decisin su p rem a,
p u es q u e sab ed o res son del p a sa d o y del futuro.

M arch an , pues, y deliberan la fuerza de la justicia,


130 y p re se n ta n a la c u ria la decisin ad o p tad a:
de a c u e rd o co n la ciencia y la costum bre,
declaran al clrigo p a ra el am o r el m s cualificado.

L a cu ria ratific el vered icto legal


y otorgle validez p a ra casos venideros.
135 D e circu n stan cias daosas se p re v ie n e n poco
las que a u n caballero a m a n y h ab lan e n dem asa.
412 Siglo X I I

76. V ictim e n o v a li in ke s e s *

V ictim e nov ali inke ses


im m o le n t D ecian i
Ses inke ab stra x it vestes;
e q u u m , c a p p a m e t pelles
5 ab strax it confestim
a possesore.
Sors est so rtita, duello
conflixere m ira n d o ,
ta n d e m tres D e c ii2
10 v ic e ru n t illum .
N u n c clam at: O fo rtu n a ,
q u id fecisti pessim a?
v estitu m cito nu d asti,
et d ivitem egen o coequasti!
15 P e r tres falsos testes
ab strax isti vestes.
Ses inke su rg an t, spes m ea,
p r c d a n t cito in tu b u lea .
C re d e n d u m est
20 m agis soli
ses inke quatter v eraci,
q u a m tris tus es ictu fallaci.
S cim us istos
abstraxisse
25 vestes lusoribus vere.
T u nobis, v icto r
ses, m iserere.

* Ed. CB n.215, VII, p.630. Se trata de una parodia religiosa conocida


com o Officium lusorum. Segn el texto de CB, que utilizamos, esta
secuencia forma parte de este oficio, que riene: Introitus con su versus; Oratio;
Epistola: Lectio actuum apopholomm; Gradale: lacta cogitatum tuum, con su versus:
Dum clamarem ad Dominum; Alleluia y su versus; Evangelium: Initium fa lsi euangelii
secundum marcam argenti; Offertorium; Oratio y Communio. EI texto es u n a parodia
de la secuencia bien conocida, Victime paschali laudes.
' Los jugadores de dados.
2 Los dados.
Camina Burana 413

76. A la n u eva v c tim a

A la n u e v a v ctim a del cinco y del seis


a p o rte n su o fre n d a los decanos.
E l seis y el cinco se llev aro n los vestidos;
el caballo, la c a p a y las pieles
5 le a rre b a ta ro n a l p u n to
a q u ie n los posea.
Se tir la suerte, y en u n duelo
ad m ira b le se tra b a ro n ,
m as al c ab o los tres D ecios
10 lo v encieron.
C la m a a h o ra : O h F ortuna!
Q u m e h as h e c h o , perverssim a?
V estido antes, desnudo al p u n to m e has dejado.
Y , siendo rico, h a s v en id o a ig u alarm e c o n el p o b re .
15 C o n tres testigos falsarios
te h a s llevado m is vestidos.
S algan el seis y el cinco, m i esp eran za;
caig an al p u n to en la m esa.
Es necesario c re e r
20 m u c h o m s e n la tira d a
del seis, del cinco y del cuatro v erd ad ero s,
q u e del tres, del dos y del a s q u e son falaces.
Sabem o s q u e estas tirad as
de su ro p a h a n d esp o jad o
25 c ierta m e n te al ju g a d o r.
P e ro t, seis victorioso,
ap i d a te de n osotros.
414 Siglo X I I

77. E xu i ego c le ric u s *

E xui ego clericus a d la b o re m natus,


trib u lo r m ultociens p a u p e rta ti datus.
L itte ra ru m studiis vellem in su d a re
nisi q u o d in o p ia cogit m e cessare.
Ille m eu s tenuis nim is est am ictus;
sepe frigus p a tio r calore relictus.
Interesse lau d ib u s n o n p o ssu m divinis,
n ec m isse n ec vespere d u m c a n te tu r finis.
D ecu s N ... d u m sitis insigne,
10 p o stu lo suffragia de vobis ia m digne.
E rgo m e n te m cap ite sim ilem M a rtin i
vestibus in d u ite co rp u s p ereg rin i,
U t vos deus tra n sfe ra t a d re g n a p o lo ru m
u b i d o n a co n ferat vobis b e a to ru m .

78. E cce to r p e t p r o b ita s **

E cce to rp e t p ro b itas,
v irtus sepelitur;
fit ia m p a rc a largitas,
p arcitas largitur;
5 v e ru m dicit falsitas,
veritas m en titu r.
Refr. O m n e s iu ra le d u n t
e t ad res illicitas
licite reced u n t.

* Ed. CB, n.129, p.432. Es una de tantas canciones de los clerici vagantes,
en estrofas de dos versos de 13 slabas: 7 pp + 6 p, rimados dos a dos.
1 De todos es conocido el ejemplo de san M artn de Tours, que divide
su m anto en dos p a ra regalrselo a un mendigo.
** Ed. CB, n.3, p.10. C onsta el poem a de tres de los llamados versos
golirdicos, de 13 slabas: 7 pp + 6 p, rim ando entre s cada hemistiquio aaa
bbb. El refrn consta de tres versos: 1 y 3 (6 p aa); el 2, siete slabas. La
ltim a palabra de los versos 1 y 3 es siempre la misma.
Camina Burana 415

77. Soy u n clrigo ex ilia d o

Soy u n clrigo exiliado p a ra el trab ajo n acido,


sujeto a m il tribulaciones, som etido a la p o b reza.
Al estudio de las letras q u isiera d ed icarm e co n
[ard o r,
p e ro m i p ro p ia in d ig en cia m e fu erza a cesar en el
[intento.
5 Es dem asiad o lig era esta cap a q u e m e cubre;
co n frecu en cia sufro el fro y carezco de calor.
N o p u e d o p a rtic ip a r en los oficios divinos;
de la m isa y de las vsperas n o alcan zo el c an to
[final.
H o n o ra b le seor..., p u esto q u e ta n n o b le sois,
10 os suplico u n a lim o sn a co n la m a y o r hu m ild ad.
E vocad en v u estra m e n te el ejem plo de M artn :
cubrid con vuestro vestido el cuerp o del peregrino.
Q u e Dios llegue a conduciros a los reinos celestiales,
y all os o to rg u e los dones de los b ien av en tu rad o s.

- 78. Ved qu e lan gu idece la h o n ra d ez

V e d q u e lan g u id ece la h o n ra d e z
y la v irtu d se ve d esterrad a;
a v a ra se vuelve la la rg u e z a
y la avaricia se to rn a g enerosa;
5 cosas veraces la falsedad m anifiesta
y la v e rd a d dice m en tiras.
Estr. T o d o s d esp recian las leyes
y a m en esteres ilcitos
co n licitud se dedican.
416 Siglo X I I

10 R e g n a t av aritia,
re g n a n t et avari;
m e n te quivis an x ia
n ititu r d itari,
c u m sit su m m a g loria
15 censu gloriari.
Refr. O m n e s iu ra le d u n t
et a d p ra v a q u elib et
im pie reced u n t.
M u ltu m h a b e t oneris
20 do das d ed i d are ';
v e rb u m h o c p re ceteris
n o ru n t ig n o ra re
divites, quos p o teris
m a ri c o m p a ra re.
25 Refr. O m n e s iu ra le d u n t
et in re ru m n u m eris
n u m e ro s ex ced u n t.
C u n ctis est e q u a lite r
insita cupido;
30 p e rit fides tu rp ite r,
nullus fidus fido,
n ec Iu n o n i I u p i t e r 2
nec E n e e D id o .
Refr. O m n e s iu ra le d u n t
35 e t a d m a la devia
licite rec e d u n t.
Si re c te d iscern ere
velis, n o n est vita,
q u o d sic vivit te m e re

1 Do, das... es uno de los ejemplos empleados por los gramticos y que
encontram os en otros lugares de los Carmina Burana:

Est m odus in verbis, duo sunt contraria verba


D o das et teneo contendunt lite superba.
Per do das largi conantur sem per amari,
set teneo tenui miseri potiuntur avari (CB 20, I).

2 Recurdese la vida de Ju n o y Jpiter, y la actitud de Eneas con Dido.


Carmina Burana 417

10 L a av aricia rein a,
re in a n ta m b i n los avaros;
c a d a cu al an sio sam en te
se esfuerza en h acerse rico,
p u es la g lo ria m s excelsa
15 es gloriarse co n el censo.
Esir. T o d o s d e sp recian las leyes
y a m en esteres ilcitos
c o n licitu d se dedican.
R e su lta p o r d em s p esad o
20 el do, das, dedi, dare,
p a la b ra esta q u e m s q u e to d a s o tras
a p re n d e n a ig n o ra r
los q u e son ricos, a quien es b ien p o d ras
co n el m a r c o m p a ra r.
25 Estr. T o d o s d e sp recian las leyes
y a m en esteres ilcitos
co n licitud se dedican.
E n todos de igual m a n e ra
la av aricia tiene asiento;
30 p e re c e to rp e m e n te la lealtad ,
n ad ie fiel se m a n tie n e a q u ie n es fiel,
n i J p ite r co n J u n o ,
n i D id o co n E neas.
Estr. T o d o s d e sp recian las leyes
35 y a m en esteres ilcitos
co n licitud se dedican.
Si ju z g a r co n re c titu d
deseas, n o es v id a
el q u e as viva te m e ra ria
418 Siglo X I I

40 gens h ec im p erita;
n o n est e n im vivere,
si quis vivit ita.
Refr. O m n e s iu ra le d u n t
et fid em in o p ere
45 q u o lib et excedunt.

79. O lim la cu s c o lu e ra m *

O lim lacus co lu eram ,


olim p u lc h e r ex titeram ,
d u m cygnus ego fu eram .
Refr. M iser, miser!
5 M o d o n ig er
et ustus fortiter!
E ra m nive can d id io r,
quavis ave form osior;
m o d o su m corv o nigrior.
10 Refr. M iser, miser!
M o d o n ig er
et ustus fortiter!
M e ro g u s u rit fo rtiter,
gyrat, re g y ra t garcifer;
15 p ro p in a t m e n u n c dapifer.
Refr. M iser, miser!
M o d o n ig er
et ustus fortiter!

* Ed. CB, n.130, p.432. Estrofas de tres versos (8 pp) rimados aaa y
refrn de tres versos (2 de 4 p) + 1 (6 p) con nica rim a. El poeta ha escogido
el smbolo del cisne p a ra representar el esfuerzo del alm a hacia lo divino.
H a escogido al cisne en el asador, no porque esta ave fuera corriente en los
banquetes medievales, sino por contraste con el valor simblico que su
blancura le haba asegurado y, probablem ente, p o r el recuerdo de la secuen
cia del cisne: Clangam, filii, ploratione m a, u otros anlogos. Los lam entos del
ave mstica desterrada tienen com o contrapartida los sentimientos desespera
dos del cisne asado, que los invitados van a reducir a un silencio definitivo.
Carmina Burana 419

40 esa est p id a gente;


p ues re a lm e n te n o vive
el q u e vive de ese m odo.
Esir. T o d o s d e sp recian las leyes
y a m en esteres ilcitos
45 co n licitu d se ded ican .

79. En u n lago n o ha m u ch o

E n u n lago n o h a m u c h o q u e viva,
h e rm o so n o h a m u c h o m e m o strab a,
m ien tras e ra to d a v a u n cisne.
Estr. D esdichado, desdichado!
5 A hora n eg ro
y c o m p le ta m e n te asado!
M s b la n c o q u e la n ieve era;
m s bello q u e c u a lq u ie ra ave;
p e ro a h o ra soy m s n e g ro q u e los cuervos.
10 Estr. D esdichado, desdichado!
A hora n egro
y c o m p le ta m e n te asado!
El fuego m e q u e m a d u ra m e n te ;
el co cin ero m e d a vueltas y revueltas;
15 en la m esa el sirviente m e p re se n ta ah o ra.
Estr. D esdichado, desdichado!
A hora n eg ro
y c o m p le ta m e n te asado!
420 Siglo X I I

M allem in aquis vivere,


20 n u d o sem p er sub aere,
q u a m in h o c m e rg i p ip ere.
Refr. M iser, miser!
M o d o n ig er
et ustus fortiter!
25 N u n c in scutella iaceo
et volitare n eq u eo ;
den tes fre n d e n te s video.
Refr. M iser, miser!
M o d o n ig er
30 ct ustus fortiter!

80. In ta b ern a q u a n d o s u m u s *

In ta b e rn a q u a n d o sum us,
n o n c u ra m u s q u id sit h u m u s,
sed a d lu d u m p ro p e ra m u s,
cui se m p e r in su d am u s.
5 Q u id a g a tu r in ta b e rn a ,
u b i n u m m u s est p in c e rn a ,
h o c est opus u t q u e ra tu r:
si q u id lo q u a r a u d ia tu r.
Q u id a m lu d u n t, q u id a m b ib u n t,
10 q u id a m in d iscrete vivunt.
S ed in lu d o q u i m o ra n tu r,
ex his q u id a m d e n u d a n tu r,
q u id a m ibi v estiu n tu r,
q u id a m saccis in d u u n tu r.
15 Ib i nullus tim e t m o rte m ,
sed p ro B ach o m ittu n t sortem .
P rim u m p ro n u m m a ta vini:
ex h a c b ib u n t libertini.

* Ed. de CB, n.196, p.592. Estrofas de ocho versos (8 p) rimados de dos


en dos. Es una cancin em plada en las tabernas y en ocasiones en que el
vino corre en abundancia. Puede ser una parodia de la secuencia Lauda, Sion,
Sahatorem, de santo Tom s de Aquino, com puesta en 1264 (AH 50, n.385,
p.584). E n todo caso resuenan los ecos de las letanas im petratorias del
Viernes Santo.
Camina Burana

E n el a g u a vivir p referira,
20 b a jo el aire siem p re libre,
an tes q u e su m erg id o en esta salsa.
Estr. D esdichado, desdichado!
A hora neg ro
y c o m p le ta m e n te asado!
25 A h o ra yazg o d ep o sitad o en u n p la to
y soy in c a p a z de volar.
E stoy v ien d o unos dientes ch irrian tes.
Estr. D esdichado, desdichado!
A hora neg ro
30 y c o m p le ta m e n te asado!

80. C uando en la ta b ern a e s ta m o s

C u a n d o en la ta b e rn a estam os
la m u e rte n o nos p re o c u p a :
n os e n tre g a m o s al ju e g o ,
al q u e siem p re d ed icam o s n u e stro afn.
5 Q u se h a c e en la ta b e rn a ,
d o n d e el e sc a n c ia d o r es el d in ero ,
es cosa n e c e sa ria de aclarar:
e scu ch a lo q u e a h o ra digo.
U n o s ju e g a n , b e b e n otros,
10 otros viven sin m esu ra.
D e los q u e se d a n al ju eg o ,
h a y q u ien es q u e d a n desnudos,
m ien tras se tra je a n otros
y algunos v isten de saco.
15 N a d ie all te m e la m u erte:
p o r B aco tira n los dados.
Se b rin d a p rim e ro p o r q u ien p a g a el vino;
b e b e n a c o n tin u a c i n los libertinos.
422 Siglo X I I

S em el b ib u n t p ro captivis,
20 p o st h e c b ib u n t te r p ro vivis,
q u a te r p ro christianis cunctis,
q u in q u ie s p ro fidelibus defunctis,
sexies p ro soro rib u s vanis,
septies p ro m ilitibus silvanis,
25 octies p ro fra trib u s perversis,
novies p ro m o n a c h is dispersis,
dicies p ro n av ig an tib u s,
u nd ecies p ro d isco rd an tib u s,
d u o d ecies p ro p e n ite n tib u s,
30 tred ecies p ro ite r agentibus.
T a m p ro p a p a q u a m p ro rege
b ib u n t om n es sine lege.
B ibit h e ra , b ib it herus,
b ib it m iles, b ib it clerus,
35 b ib it ille, b ib it illa,
b ib it servus c u m ancilla,
b ib it velox, b ib it piger,
b ib it albus, b ib it niger,
b ib it co n stan s, b ib it vagus,
40 b ib it ru d is, b ib it m agus,
B ibit p a u p e r et egrotus,
b ib it exui et ignotus,
b ib it p u e r, b ib it canus,
b ib it p re su l et d ecan u s,
45 b ib it so ro r, b ib it frater,
b ib it anus, b ib it m a te r,
b ib it ista, b ib it ille,
b ib u n t c e n tu m , b ib u n t mille.
P a ru m sexcente n u m m a te
50 d u ra n t, c u m im m o d e ra te
b ib u n t o m n es sine m e ta
q uam v is b ib a n t m e n te leta.
Sic nos ro d u n t om n es gentes,
et sic erim u s egentes.
55 Q u i nos ro d u n t, c o n fu n d a n tu r
e t c u m iustis n o n s c rib a n tu r!1

1 Sal 68,29: Deleantur de libro viventium et cum iustis non scribantur.


Carmina Burana 423

P o r los cautivos se b eb e u n a ro n d a ;
20 tra s ello b e b e n tres p o r quien es viven;
cu a tro , p o r tod o s los cristianos;
p o r los fieles difuntos, b e b e n cinco;
seis, p o r las h e rm a n a s livianas;
siete, p o r los e rra n te s caballeros;
25 ocho, p o r los h e rm a n o s p ervertidos;
nueve, p o r los m o n jes d escarriados;
diez, p o r los navegantes;
once, p o r los litigantes;
doce, p o r los p en iten tes;
30 trece, p o r quien es v a n de viaje.
S ea p o r el p a p a , sea p o r el rey,
todos b e b e n sin m esu ra.
B ebe el a m a , b eb e el am o,
bebe el cab allero , b e b e el clrigo,
35 bebe l, b e b e ella,
bebe el siervo y la c riad a,
bebe el activo, b eb e el flojo,
bebe el b lan co , b e b e el n eg ro ,
b eb e el co n stan te, b e b e el vago,
40 bebe el zo te, b eb e el m ago.
B ebe el p o b re y el en ferm o ,
b e b e el d e ste rra d o y el desconocido,
b e b e el m u c h a c h o , b e b e el an cian o ,
b e b e el p re la d o , b e b e el d ecan o ,
45 b eb e la h e rm a n a , b e b e el h e rm a n o ,
b eb e el viejo, b eb e la m a d re ,
b eb e sta, b e b e aqul,
b e b e n ciento, b e b e n m il.
Seiscientas ro n d a s p o c o d u ra n
50 c u a n d o se b e b e sin m o d e ra c i n
y tod o s sin descanso b eb en ,
a u n q u e lo h a g a n c o n alegre espritu.
As, to d a la g en te nos critica
y serem os siem p re pob res.
55 Q uienes nos critican , con fu n d id o s sean
y su n o m b re n o se escrib a e n tre los justos!
424 Siglo X I I

81. O F ortuna le v is! *

O F o rtu n a levis!C u i vis das m u n e ra q u e vis


et cui q u e vis au feret h o ra brevis.
* * *
Passibus am biguis F o rtu n a volubilis e rra t
e t m a n e t in nullo c e rta te n a x q u e loco;
5 sed m o d o le ta m a n e t, m o d o vultus su m it acerbos,
et ta n tu m co nstans in levitate m an et.
* * *
D a t F o rtu n a b o n u m , sed n o n d u ra b ile d o n u m ;
attollit p ro n u m , faciens de rege colonum .
* * Hi

Q uos vult Sors ditat, quos n o n vult sub p ed e tritat.


* * *
10 Q u i p e tit alta nim is, re tro lap tu s p o n itu r imis.

82. P o s tq u a m n o b ilita s **
P o stq u a m nobilitas cu m servis d eg en erare
cepit, nobilitas servilia ce p it a m are.
* * *
N obilitas, q u a m n o n probitas regit atque tuetur,
lap sa iacet nulliq u e p lacet, q u ia n u lla videtur.
* * *

* Ed. GB, n.18, p.46. Se recogen aqu unos dsticos elegiacos y unos
hexm etros. En el 1 y 3, adem s de versos que rim an entre s, tenemos rimas
leoninas, lo mismo que en los 4 y 5. E n las cinco breves composiciones
encontram os el tem a de la caducidad de la vida, que se resume en un
hexm etro leonino de los mismos Camina Burana: Regnabo; regno; regnavi'; sum
sine regno, m ediante el juego de la m ism a palabra en diferentes tiempos
gramaticales y reales.
** Ed. de CB, n.7, p.20. Son versos hexm etros ms acentuales que
cuantitativos con rim a final de dos en dos. T rata de poner de relieve la
verdadera nobleza, que sabe evitar todo lo torpe, no slo en sentido religioso,
sino en la acepcin natural del trmino.
Carmina Burana 425

81. O h b re ve F ortuna!
O h F ortuna! A q u ie n quieres, le regalas lo que
[quieres;
m as a aquel a q u ien n o quieres, en u n a h o ra se lo
[quitas.
* * *
C o n pasos am b ig u o s la voluble F o rtu n a erra n te
[m arch a
y en lugar alguno p erm an ece estable y constante;
5 o ra se m u e stra risu e a, o ra a d o p ta ro stro airado:
co n stan te se m a n tie n e n ic a m e n te en su in cons
ta n c ia .
* * *
L a F o rtu n a d a los bienes, p e ro el d o n n o es p e r
d u ra b le ;
to d o lo ec h a a ro d a r, y a u n re y en colono lo c o n
c e rte .
* * *
A q u ie n ella desea, la suerte lo vuelve rico; y a
[quien n o , lo tritu ra co n sus pies.
* * *
10 Q u ie n asp ira a cosas d e m asiad o altas, re sb alan d o ,
[se h u n d e en el abism o.

82. D e sp u s q u e la n o b leza
D espu s q u e la n o b leza co m en z a a p re c iar h e
c h o s serviles,
la nobleza, co n los siervos, co m en z a d eg en erar.
* sK *

L a nobleza a la que la h o n rad ez n o la rige o la de-


[fiende,
en tie rra cae, a n ad ie a g ra d a , p ues se la ve sin
[valor.
* * *
426 Siglo X I I

N obilitas hom inis m en s est, deitatis im ago,


N obilitas hom inis v irtu tu m c la ra p ro p ag o ,
N obilitas hom inis m e n te m fre n a re furentem ,
N obilitas hom inis h u m ile m relev are iacen tem .
N obilitas hom inis n a tu re iu ra te n e re
10 N ob ilitas hom inis nisi tu rp ia n u lla tim ere.
* * *
N obilis est ille q u e m virtus n o bilitavit
D e g e n e r est ille, q u e m virtus n u lla beavit.

83. In terra su m m u s rex *


I n te rra sum m us re x est h o c te m p o re N u m m u s.
N u m m u m m ira n tu r reges et ei fam u la n tu r.
N u m m o venalis favet o rd o pontificalis.
N u m m u s in a b b a tu m cam eris re tin e t d o m in atu m .
5 N u m m u s b ella g erit, n ec si v u lt p a x sibi deerit.
N u m m u s agit lites, q u ia v u lt d e p o n e re dites.
E rigit a d p le n u m de sterco re N u m m u s eg enum .
O m n ia N u m m u s em it venditque, d a t e t d a ta dem it.
N u m m u s a d u la tu r, N u m m u s p o st b la n d a m in atu r.
10 N u m m u s m e n titu r, ra ro v erax re p e n tu r.
N u m m u s a v a ro ru m deus est et spes c u p id o ru m .

* Ed. CB, n . l l , p.30. H exm etros leoninos. L a mayora son monsticos,


esto es, cada uno form a una sentencia, independientem ente de los otros.
C anta la im portancia del dinero en este m undo, gobernado p o r l en todos
sus estamentos. T a n slo la ciencia desprecia la im portancia del dinero. El
prim ero de los Carmina Burana haba ya expuesto el papel desem peado por
el dinero en los estados, en los tribunales, en los palacios, en la iglesia: Date,
vobis dabitur; talis est auctoritas (CB 1, 41-42), dice parodiando u n texto de
Le 5,38.
Carmina Bur ana 427

5 L a n o b leza del h o m b re ra d ic a en el espritu, im a-


[gen de la deidad;
la n o b leza del h o m b re , de las v irtudes es esplndi
d o re to o .
N o b leza del h o m b re es el re fre n a r la m e n te en fu
re c id a ;
n o b leza d el h o m b re es el lev an tar al hum ilde y
[abatido.
N o b le z a del h o m b re es de la N a tu ra le z a a las leyes
[atenerse;
10 n o b leza del h o m b re es n o te m e r m s q u e lo to rp e.
* * *

N oble es aquel a q u ien confiere su nobleza la virtud;


y es in n o b le a q u e l q u e n o est d o ta d o de v irtu d
[alguna.

83. E s en la tie rr a s u p r e m o re y

E n los tiem p o s actuales es e n la tie rra su p rem o re y


[el D in ero .
A d m ira n los reyes al D in e ro y se m u e stra n sus sir-
[vientes.
Al ven al D in e ro se d o b leg a la c u ria pontificia.
E n la celda del a b a d el D in ero se m uestra soberano.
5 E l D in e ro dirige las g u erras; y si quiere, consigue
a p a z .
El D in ero enciende litigios, p o rq u e q u iere a rru in a r
[a los ricos.
E l D in e ro al p o b re lo lev a n ta del estircol a la
[cum bre.
E l D in e ro lo c o m p ra y lo v e n d e to d o ; d a y re c u p e
r a lo d ad o .
E l D in e ro h a c e halagos; m as despus de acariciar,
[am en aza.
10 El D inero es m entiroso, y raram en te se le descubre
[veraz.
E l D in ero es, de los avaros, Dios; y de los ansiosos,
[esperanza.
428 Siglo X I I

N u m m u s in e rro re m m u lie ru m d u cit a m o rem .


N u m m u s venales d o m in as facit im periales.
N u m m u s h a b e t p lures q u a m celu m sid era fures.
15 N u m m u s c o rd a n e c a t sap ien tu m , lu m in a cecat.
N u m m u s, u t est certu m , stu ltu m d o cet esse diser-
[tum .

N ullus h o n o ra tu r sine N u m m o , nullus a m a tu r.


Q u e m genus infam at, N um m us: Probus est hom o!
[clam at.
E cce p a te t cuique, q u o d N u m m u s re g n a t u b ique.
20 S ed q u ia co n su m i p o te rit cito g loria N u m m i,
ex h a c esse schola n o n v u lt S ap ien tia sola.

84. C ur s u s p e c tu m *

C u r su sp ectu m m e te n e t d o m in a?
c u r ta m to rv a su n t in m e lu m in a?
testo r celu m celique n u m in a ,
qu e v e re tu r n o n n o v i crim in a.
5 tort a vers mei ma dama.
C e lu m p riu s c a n d e b it m essibus,
fe re t a e r ulm os c u m vitibus,
d a b it m a re feras v en an tib u s,
q u a m S od o m e 1 m e iu n g a m civibus!
10 tort a vers mei ma dama.
l i c e t m u lta ty ra n n u s sp o n d eat,
et m e gravis p a u p e rta s u rg eat,
N o n su m ta m e n , cui plus p la c e a t
id q u o d prosit, q u a m q u o d conveniat.
15 tort a vers mei ma dama.

* Ed. CB, n.95, p.332. Estrofas de cuatro versos: 4 p + 6 pp, m onorri-


mos. Las estrofas term inan con un refrn, que puede ser un eco del poem a
de Hilario, de la escuela de Abelardo: Lingua semi, lingua perfidie, que term ina
T ort a vers nos li mestre.
1 Es bien conocida la historia de los habitantes de Sodoma y G om orra,
y el castigo que por su pecado recibieron. H a n entrado en el lenguaje
corriente los vocablos sodomita, sodomismo, etc., con la connotacin de
homosexual. Cf. G n 19, 1-29.
Carmina Burana 429

E n d ao p a ra las m ujeres, el D in ero conduce hasta


[el a m o r.
A las m ujeres venales, el D in e ro las h a c e e m p e ra
tric e s .
M s lad ro n es el D in e ro tien e q u e estrellas h ay en
[el cielo.
15 E l D in ero m a ta el co ra z n de los sabios y vuelve
[ciegos sus ojos.
El D inero (y es cosa probada) en se a a u n to n to a
[resultar elocuente.

Sin D inero, a nadie se reverencia, a nadie se am a.


A q u ien su linaje n o le h o n ra , el D in e ro grita: Es
[un excelente hom bre!
U n a cosa es evidente p a ra todos: q u e el D in e ro es
[el rey en to d as partes.
20 G om o q u ie ra q u e la gloria del D in e ro p o d ra c o n
s u m irs e en u n in stan te,
la S ab id u ra es la n ic a q u e n o desea p e rte n e c er a
[escuela sem ejante.

84. Por q u de m ...?


P o r q u de m m i d a m a sospecha?
P o r q u ta n torvos sus ojos m e m iran?
A l cielo y a sus dioses p o r testigos p o n g o
q u e ign o ro los delitos q u e de m recela.
5 Injusta conmigo es m i dama.
Se in fla m a r el cielo co n sus mieses,
el aire p o rta r olm os co n vides,
el m a r p ro p o rc io n a r fieras a los cazadores,
antes de u n irm e y o a los h a b itan tes de S odom a.
10 Injusta conmigo es m i dama.
A u n q u e el tira n o form ule m il p rom esas,
y la d u ra p o b re z a m e acongoje,
n o soy p e rso n a a la q u e ag rad e
m s lo q u e lu c ra que lo q u e es acorde.
15 Injusta conmigo es m i dama.
430 Siglo X I I

N a tu ra li c o n te n tu s V e n e re
n o n didici p a ti sed agere;
m a lo m u n d u s et p a u p e r vivere
q u a m p o llu tu s dives existere.
20 tort a vers m d ma dama.
P u ra se m p e r ab h a c in fam ia
n o stra fu it m in o r B r ita n n ia 2.
H a p e re a m , q u a m p e r m e p a tria
sordis h u iu s su m a t inicia!
25 tort a vers mei ma dama.

85. F lo ret te llu s f lo r ib u s

F lo re t tellus floribus,
variis coloribus,
flo ret e t c u m g ram in e.
F a v e a n t a m o rib u s
5 iuvenes c u m m o rib u s
v ario solam ine.
V e n u s assit o m n ib u s
a d e am clam an tib u s,
assit c u m C upidine!
10 A ssit ia m iuvenibus
iu v a m e n p o scen tib u s,
u t p ro sin t his d o m in e.
V e n u s q u e est e t era t,
te la sua p ro fe ra t
15 in a m a n te s puellas!
Q u e a m a n te s m u n e ra t,
iuvenes n o n c o n te ra t
n ec p u lc h ra s dom icellas!

2 C on la edicin de C arl Fischer, que utilizamos, preferimos Minor


Britannia frente a Briciavvia, de otros editores.
* Ed. CB, n.148, p.474. Estrofas de tres versos (7 pp). Las cuatro
prim eras rim an aab entre s; las dos ltimas, la m ism a rim a entre ellas.
Carmina Burana 431

E l a m o r n a tu ra l m e satisface,
y n o s ser pasivo, sino activo.
P refiero vivir p o b re e im p o lu to
antes q u e ser u n rico in m u n d o .
20 Injusta conmigo es m i dama.
S iem p re al m a rg e n d e esa in fam ia
h a estad o n u e stra B reta a.
Ay, antes m o rir q u e el q u e p o r cu lp a m a
m i p a tria e m p e z a ra a co n o cer ta l sordidez!
25 Injusta conmigo es m i dama.

85. L a tie rra florece

L a tie rra florece co n flores,


con v ariad o s colores;
florece ta m b i n co n la h ie rb a .
Q u e a los am o re s a tie n d a n
5 los j v en es, c o n sus co stum bres
de v a ria d o solaz.
A sista V e n u s a todos
cu an to s c la m a n a n te ella;
asstalos co n C u p id o ;
10 y a a los j v e n e s asista
q u e le suplican ay u d a
p a ra q u e sus d u e a s les sean propicias.
V en u s, la q u e es y la q u e era,
dirija sus d a rd o s
15 c o n tra las e n a m o ra d a s m u ch ach as.
L a q u e re c o m p e n sa a los am a n te s
n o co n su m a a los j v en es
ni a las h erm o sas m u ch ach itas.
432 Siglo X I I

SS. Si Unguis a n g elicis *


Si linguis a n g e lic is 1 lo q u a r e t h u m an is,
n o n v a le re t ex p rim i p a lm a n e c inanis,
p e r q u a m recte p re fe ro r cunctis C h ris tia n is 2
ta m e n in v id en tib u s em ulis p ro p h a n is.
5 P an g e lin g u a 3 ig itu r causas et cau satu m ;
n o m e n ta m e n d o m in e serva p alliatu m ,
u t n o n sit in p o p u lo illud d ivulgatum ,
q u o d secretu m gentib u s ex ta t et celatu m .
In v irg u ltu florido sta b a m et am e n o
10 v ertens h ec in p ecto re q u id factu ru s ero;
dub ito , q u o d sem in a in a re n a sero +
m u n d i florem diligens ecce ia m despero.
Si d esp ero m e rito nullus a d m ire tu r,
n a m p e r q u a n d a m v etu lam ro sa p ro h ib e tu r,
15 u t n o n a m e t a liq u em a tq u e n o n a m e tu r,
q u a m P lu to 5 su b rip ere flagito dig n etu r.
C u m q u e m eo a n im o v e rte re m p re d ic ta ,
optans, a n u m ra p e re t fulm inis sagitta,
ecce retrospiciens, v etu la p o st relicta,
20 audias q u id viderim , d u m m o ra re t icta.
V id i flo rem floridum , vidi flo ru m florem ,
vidi ro sa m M ad ii, cunctis p u lc h rio re m ,
vidi stellam sp len d id am cunctis clario rem ,
p e r q u a m ego d e g e ra m sem p er in am o re m .

* Ed. CB, n.77, p.250. Son estrofas de cuatro versos en eltradicional


verso golirdico de 13 slabas: 7 pp + 6 p, con u n a rim a p o r estrofa.
1 Cf. 1 C or 13,1.
2 Cunctis christianis = cunctis hominibus.
3 Eco del conocido him no de Venancio Fortunato.
4 Cf. O v id io , Heroides 5, 115.
5 Plutn, dios de los infiernos.
Carmina Bur ana 433

86. A u n qu e de n g eles y h o m b re s

A u n q u e de ngeles y h o m b re s el len g u aje h a b la r


[supiera,
in c ap a z sera de ex p resar la g loria n a d a v a n a
p o r la que con raz n se considera que soy superior
[a to d o el m u n d o ,
au n q u e m e envidian aquellos ignorantes que tra tan
[de im itarm e.
5 Explica, p o r tan to , lengua m a, los m otivos y efectos
[subsiguientes,
p e ro el n o m b re de m i d u e a m a n t n velado,
a fin de que e n tre la g en te n o se v ea divulgado:
que se conserve en secreto y oculto p a ra el pueblo.
E n u n a e n ra m a d a flo rid a y a m e n a m e h alla b a
10 d a n d o vueltas a tales p en sam ien to s: Q u es lo
q u e h a c e r p o d ra?
M e asalta la d u d a de q u e siem b ro m is sem illas en
[la a re n a .
A m a n d o a la flor del m u n d o , m e e n c u e n tro deses
p e ra d o .
- P e ro q u e n ad ie se e x tra e si c o n ra z n desespero,
pu es el a lc a n z ar la rosa m e lo im p id e u n a viejuca,
15 v ed n d o le q u e a alg u n o am e y que a su vez sea
[am ad a.
O jal q u e P lu t n (mi p etici n es sta) se digne
[llevrsela consigo!.
E n ta n to q u e m i m e n te cav ilab a los dichos p e n sa
m ie n to s ,
d esean d o q u e u n ray o a la vieja fulm inase,
he aqu que to rn o la vista. Y, olvidando lo anterior,
20 escu ch a lo q u e vi m ie n tra s as m e en co n trab a.
V i la flor florida; la flo r de las flores vi;
vi la ro sa de M ay o , m s h e rm o sa q u e n in guna;
vi u n a estrella esp len d o ro sa, la m s b rillante de
[todas,
aq u ella p o r la q u e siem p re desfalleca d e am o r.
434 Siglo X I I

25 C u m vidissem ita q u e q u o d se m p e r optavi,


tu n c ineffabiliter m e c u m exultavi,
su rgensque velo citer a d h a n c p ro p e ra v i,
h isq u e re tro p o p lite flexo salutavi:
Ave fo rm o sissim a 6, g e m m a p retio sa,
30 ave decus virg in u m , virgo gloriosa,
ave m u n d i lu m in ar, ave m u n d i rosa,
B lanziflor et H e le n a , V e n u s generosa.
T u n c r p o n d it in q u ien s stella m a tu tin a 7:
Ille q u i te rre stria regit et divina,
35 d an s in h e rb a violas et rosas in spina,
tib i salus, g loria sit e t m edicina.
C u i dixi: D ulcissim a, c o r m ih i fatetu r,
q u o d m eus fert anim us, u t p e r te salvetur,
n a m ego q u o n d a m didici, sicut p e rh ib e tu r,
40 q u o d ille q u i p e rc u tit m elius m e d e tu r.
M e a sic le d e n tia ia m fuisse tela,
dicis; nego; sed ta m e n p o sita q u erela,
v ulnus atq u e vulneris causas n u n c revela,
vis, te san em p o stm o d u m gracili m ed ela.
45 V u ln e ra c u r d eteg am , q u e su n t m anifesta?
estas q u in ta periit, p ro p e ra t en sexta,
q u o d te in trip u d io q u a d a m die festa
vidi; cunctis sp ecu lu m eras e t fenestra.
C u m vidissem ita q u e , cepi tu n c m irari,
50 dicens: Eccc m u lie r d ig n a v en erari,
h ec ex scendit virgines cu n ctas ab sq u e p ari,
h ec est cla ra facie, h e c est v ultus c la ri .
V isus tu u s splendidus e ra t e t am en u s,
ta n q u a m a e r lucidus, nitens et serenus;

6 Son saludos que corrientem ente se dirigan a la V irgen M aria, pero


que los am antes em pleaban para sus amadas. M undi rosa se convierte en el
lenguaje amoroso en R osam unda, la am ada de E nrique II de Inglaterra.
Blanziflor aparece en la lrica francesa.
7 Stella matutina = Venus.
Carmina Burana 435

25 D e m odo que al con tem p lar lo q u e siem pre h a b a


[a o rad o ,
invadi m e u n a alegra im posible de n a rra r.
L ev a n t n d o m e al m o m e n to h a c ia ella dirigm e
e, hincando rodilla en tierra, la salud de este m odo:
Salud, la m s bella de e n tre todas, jo y a preciosa.
30 S alud, de las doncellas o rn a to , gloriosa doncella.
S alud, luz de las luces. Salud, ro sa del m u n d o ,
B lan c a o r y H e le n a y V en u s generosa.
E ntonces la estrella m atu tin a respondim e diciendo:
A quel q u e rige las cosas terrestres y celestiales,
35 q u e h a c e b ro ta r violetas e n los p ra d o s y rosas en
[los espinos,
te sirva de salvacin, gloria y rem edio.
Y o le dije: O h dulcsim a! M i c o ra z n m e revela
algo q u e m i espritu m e advierte: q u e t p u ed e s
[sanarm e;
p u es tiem p o h a q u e a p re n d aq u el re fr n que dice
40 q u e el q u e h iere el p rim e ro , se c u ra m s fcilm en
te .
D ices q u e m is d ard o s te h a n herido.
Y yo lo niego. M as u n a vez p la n te a d a la d isputa,
en s am e tu h e rid a y las causas de la m ism a,
que, si quieres, y o te san ar despus c o n suave m e-
[dicina.
45 P ara q u voy a en se a rte h erid as q u e son p a te n
te s ?
C in co v eran o s p a s a ro n y se a p ro x im a y a el sexto,
desde q u e d a n z a r te v ie ra u n d a de fiesta:
espejo resu ltab as p a r a tod o s y v en tan a.
T a n p ro n to co m o te vi, a a d m ira rte em pec,
50 dicindom e: H e a q u u n a m u je r d ig n a de ser ve-
[n erad a.
A todas las doncellas sobrep asa. N in g u n a se le
[iguala.
Es su faz resp lan d ecien te y lum in o so su ro stro .
B rillante tu m ira d a e ra y agradable,
tra n sp a re n te co m o el aire, esplen d o ro sa y serena.
436 Siglo X I I

55 u n d e dixi sepius: D eus, deus m eus,


estne illa H e le n a , vel est d e a V en u s?
A u re a m irifice c o m a d e p e n d e b a t,
ta n q u a m m assa n ivea g u la can d esceb at,
pectu s e ra t gracile, cunctis in n u e b a t,
60 q u o d su p er a ro m a ta c u n c ta red o leb at.
In io c u n d a facie stelle ra d ia b a n t,
eboris m a te ria m d en tes v e n d ic a b a n t,
plus q u a m d icem speciem m e m b ra g em in a b an t:
q u id n i si h e c o m n iu m m e n te m alligabant?
65 F o rm a tu a fulgida tu n c m e caten av it,
m ih i m e n te m , a n im u m e t co r in m u tav it,
tibi lo q u i spiritus illico speravit;
posse sp em v e ru n ta m e n n u n q u a m ro b o rav it.
E rg o m eu s a n im u s 8 re c te v u ln e ra tu r
70 ecce m ih i g ra v ite r fo rtu n a n o v e rc a tu r,
n e c quis u m q u a m aliq u o ta n tu m m o lestatu r,
q u a m q u i sp e ra t a liq u id e t spe d e fra u d a tu r.
T e lu m se m p e r p e c to re c lau su m p o rtitav i,
millies et m illies in d e suspiravi,
75 dicens: R e ru m co n d ito r, q u id in te peccavi?
o m n iu m a m a n tiu m p o n d e ra p o rta v i.
F u g it a m e b ib ere, cibus e t d o rm ire,
m ed ic in a m n e q u e o m alis invenire.
C h riste, n o n m e desinas ta lite r p erire,
80 sed d ig n are m isero digne subvenire.
H a s e t p lu res n u m e ro p e rtu li iactu ras,
n e c u llu m solatium m in u it m eas curas,

8 Cf. C a n t 4,9.
Carmina Burana 437

55 U n a y o tra vez p o r ello m e deca: Dios m o, D ios


[mo!
N o ser la p ro p ia H elen a o quiz la diosa V enus?.
C a a tu d o ra d a cab ellera a d m ira b le m e n te suelta;
y b la n c a co m o la nieve resp lan d eca tu garg anta.
E ra grcil tu p ech o , y todos te lo ad m ira b a n :
60 e x h ala b a u n a ro m a su p erio r a c u a lq u ie r otro.
E n tu alegre ro stro irra d ia b a n estrellas.
T u s dientes s u p e ra b a n del m arfil la b lan cu ra.
Im posib le m e re su lta d escrib ir la g ra c ia q ue tus
[m iem bros d e sp ren d a n .
C m o e x tra a rse de q u e ello la a d m ira c i n de
to d o s cautivase?
6 5 . T u lu m in o sa h e rm o s u ra en to n ces m e en c a d e n
y alter to d a m i m e n te , m i n im o y m i co razn.
E sp eran zas al p u n to m i esp ritu d e h a b la rte concibi,
p e ro tales esp eran zas n u n c a se h ic ie ro n reales.
C o n to d a ra z n m i n im o se e n c u e n tra herido:
70 es claro q u e la fo rtu n a se p o rta co m o m a d ra stra.
J a m s h o m b re a lg u n o ta n d olido se siente
com o c u a n d o esp era algo y ve d e fra u d a d a su esp e
ra n z a .
Siem pre en m i p echo llev oculto el d ard o clavado,
y m il y m il veces desd e en to n ces suspir
75 diciendo: C re a d o r del m undo! E n q u te he
[ofendido?
S obre m is h o m b ro s p o rto las desdichas de los en a-
[m orados todos! .
Soy in cap az de b e b e r, y y a n i com o n i d u erm o ;
y n o atin o a e n c o n tra r re m e d io p a ra m is m ales.
Jesucristo, n o m e dejes que m u e ra de esta m an era,
80 m as d g n ate so c o rre r cual conviene al desdichado!
Estas a m a rg u ra s y otras in co n tab les son las que
[padec,
y solaz nin g u n o h u b o q u e am en g u ara m is cuidados,
[ni siq uiera
438 Siglo X I I

n i q u o d sepe sepius p e r n octes obscuras


p e r im ag in arias te c u m su m figuras.
85 R o sa, videns igitur, q u a m sim v u ln eratu s,
q u o t e t q u a n ta s tu lerim p e r te cruciatus,
tu, si placet, ita q u e fac, u t sim san atu s,
p e r te sim incolum is e t vivificatus.
Q u o d q u id e m si feceris, in te glo riab o r,
90 ta n q u a m ced ru s L i b a n 9 florens exaltab o r.
S ed si, q u o d n o n v ereo r, in te d e fra u d a b o r,
p a tia r n au frag iu m et periclitab o r .
I n q u it R o sa fulgida: M u lta subpo rtasti,
n ec ig n o ta p en itu s m ih i revelasti,
95 sed q u e p e r te tu le rim n u n q u a m som pniasti;
p lu ra su n t q u e sustuli q u a m q u e recitasti.
S ed o m itto p e n itu s recitatio n em ,
volens talem su m ere satisfactionem ,
q u e p re sta b it g a u d iu m et san atio n em ,
100 e t m e d e la m co n feret m eile dulciorem .
D icas ergo, iuvenis, q u o d in m e n te geris,
a n a rg e n tu m postu las, p e r q u o d tu diteris,
pretiosos lapides, a n q u o d tu am eris;
n a m si esse p o te rit, d a b o q u ic q u id queris.
105 N o n est id q u o d p o stu lo lapis n e c arg e n tu m ,
im m o p re b e n s o m n ib u s m aiu s n u trim e n tu m ,
d an s inpossibilibus facilem ev en tu m ,
e t q u o d m estis g a u d iu m d o n a t lu cu len tu m .
Q u ic q u id velis, talia n e q u e o prescire,
110 tuis ta m e n p recib u s o p to consentire;
ergo q u ic q u id h a b e o , sedulus in q u ire ,

9 Cf. Eclo 24,17.


Carmina Burana 439

el que con h a rta frecuencia im aginase la q u im rica


[ilusin
de qu e ju n to a ti p a s a b a las n o ch es obscuras.
85 As qu e, ro sa m a, v ien d o c m o h e rid o m e hallo,
y c u n ta s y c u n g ran d es aflicciones p o r ti h e sufri-
[do,
h az si a bien lo tienes lo posible p o r san arm e,
[y q u e gracias a ti
reco b re la salu d y q u e reviva.
Si as lo hicieras, e n ti m e gloriar;
90 m e sen tir en altecid o co m o fro n d o so ced ro del L-
[bano.
M as si, p o r el co ntrario (desecho este tem or) llegara
[a d e fra u d a rm e ,
p a r a m significar el n au frag io y la m u erte.
R ep lic m e la ra d ia n te R o sa: N u m ero so s dolores
[soportaste,
m as n o m e h as rev elad o secreto alguno:
95 im aginar n u n c a podras lo q u e p o r ti yo h e sufrido.
H e p a d e c id o to rtu ra s q u e su p e ra n las q u e acab as
[de c o n tarm e.
M as v oy a p a s a r p o r alto su relato,
pu es deseo a d m in istra rte u n rem ed io
q u e te c a u sa r aleg ra y salud.
100 F acilitarte h e u n a m e d ic in a m s dulce q u e la m iel.
R evlam e, pues, jo v en , lo que e n tu m en te guardas:
si es p la ta lo q u e p id es co n la q u e en riq u ecerte;
o si son p ie d ra s preciosas; o q u o tra cosa ansias,
pues, si posible m e fuera, te d ar lo q u e t buscas.
105 A quello q u e yo b u sco n o son g em as n i plata,
sino algo q u e alim en ta m s q u e n in g u n a otra cosa;
q u e a em p resas im posibles confiere xito fcil;
y q u e a los afligidos gen til gozo p roduce.
N o p u e d o sa b e r a ciencia c ie rta q u es lo que
[deseas,
110 m as a esas tus p reten sio n es q u ie ro aten d er.
R eg istra, p o r ta n to , co n cu id ad o c u a n to tengo,
440 Siglo X I I

sum ens id q u o d appetis p otes invenire.


Q u id plus? C ollo virginis b ra c h ia iactavi,
m ille d ed i b asia, m ille rep o rtav i,
115 a tq u e sepe sepius dicens affirm avi:
C erte, certe illud est id q u o d anhelavi.
Q u is ig n o ra t a m o d o c u n c ta q u e secuntur?
D o lo r et suspiria p ro c u l rep ellu n tu r,
p a ra d isi g a u d ia nobis in d u c u n tu r,
120 c u n c te q u e delicie sim ul a p p o n u n tu r.
H ic am p lex us g a u d iu m est cen tu p licatu m ,
hic m e u m e t d o m in e p u llu la t o p ta tu m ,
h ic a m a n tu m b ra v iu m est a m e p o rta tu m ,
hic est m e u m igitu r n o m e n e x a lta tu m 10.
125 Q u isq u is a m a t ita q u e m e i re c o rd a tu r,
nec diffidat illico licet n o n am etu r;
illi n e m p n e a liq u a dies o sten d etu r,
q u a p e n a ru m g lo riam p o st ad ipiscetur.
E x am aris e q u id e m a m a ra g e n e ra n tu r,
130 n o n sine lab o rib u s m a x im a p a ra n tu r,
dulce m ei q u i a p p e tu n t sepe stim u lan tu m ,
sp e re n t ergo m elius q u i p lu s a m a ra n tu r.

87. O c o m e s a m o r is , d o lo r *

O com es am o ris, do lo r,
cuius m a la m ale solor,
a n h a b e s rem ed iu m ?
d o lo r u rg e t m e, n ec m iru m ,

10 Sal 148 13.


* Ed. CB, n . l l l , p.388. Estrofas de nueve versos: 6 (8 p) + 3 (7 pp),
rim ados aabccbddb. EI poeta se encuentra aqu entre las dos venas de
inspiracin: el am or sagrado, sensual, hum ano que se alia con la mstica, al
menos en cuanto a las palabras. Los recuerdos de la invocacin de la V irgen
se ju n ta n con las alusiones a Paris y Helena.
Carmina Burana 441

to m a n d o lo q u e an h elas, si es q u e en co n trarlo p u e-
[des.
P a ra q u m s? A l cuello de la m u c h a c h a ech m is
[brazos;
m il besos yo le di, y recib otros tantos,
115 al p a r q u e sin descanso dicindole afirm aba:
Esto es, e n v e rd a d , lo q u e a n h e la b a tanto.
Q m n ig n o ra to d o aquello q u e sigui a c o n tin u a
tio n ?
E l do lo r y los suspiros son rech azad o s m u y lejos,
en ta n to q u e nos in v ad en los gozos del p araso,
120 al tiem p o q u e nos a b o rd a to d o tipo de delicias.
All el ab ra z o su p o n e u n p la c e r centuplicado.
All se m ultiplica m i deseo al p a r q u e el de m i
[duea.
All el p re m io lo g r de la victo ria, p ro p io de los
[am antes.
All fue m i re n o m b re enaltecido.
125 Q u ien q u iera que se halle en am orado, acurdese de
[m,
y n o desespere d e in m ed iato , si su a m o r n o se ve
[corresp o ndido,
' p o rq u e lleg ar alg n d a a m o strrsele la gloria
qu e tra s las p e n a s se alcanza.
130 Pues, si bien de la a m arg u ra am arguras se generan,
n o sin trab ajo se logran los triunfos m s resonantes.
S o p o rta n a m e n u d o el ag u ij n aquellos que la
[dulce m iel desean;
quienes sufren m ay o res am a rg u ra s esperen ta m -
[bin u n m e jo r p rem io .

87. Oh d o lo r, c o m p a ero d e l a m o r!

O h dolor, co m p a ero del am or, de cuyos males


hallo consuelo a d u ra s penas!
A caso tienes rem edio?
E l d o lo r m e o p rim e, y n o es de e x tra a r:
442 Siglo X I I

5 q u e m a p re d ile c ta d iru m ,
en , v o cat exilium ,
cuius laus est singularis,
p ro q u a n o n cu rasset P aris 1
H e le n e co n so rtiu m .
10 S ed q u id q u e ro r m e re m o tu m
illi esse, q u e d ev o tu m
m e fastidit h o m in e m ,
cuius n o m e n ta m v e re n d u m ,
q u o d n ec m ich i p re s u m e n d u m
15 est, u t e a m n o m in em ? 2
O b q u a m c a u sa m m e i m a li
m e fre q u e n te r v u ltu tali
respicit, q u o n e m in e m .
E rg o solus solam a m o 3,
20 cuius cap tu s su m ab h a m o ,
n e c v icem recip ro cat.
Q u a m e n u trit vallis q u e d a m ,
q u a m u t p a ra d is u m c re d a m ,
in q u a pius collocat
25 h a n c c re a to r c re a tu ra m
v u ltu c la ra m m e n te p u ra m ,
q u a m c o r m e u m invocat.
G a u d e , vallis insignita,
vallis rosis re d im ita ,
30 vallis flos con v alliu m 4.
In te r valles vallis u n a ,
q u a m c o lla u d a t sol e t lu n a ,
dulcis can tu s avium .
T e c o lla u d a t p h ilo m e n a ,
35 vallis dulcis et a m e n a ,
m estis d an s solacium .

1 Las alusiones a H elena y Paris son bien conocidas en toda la poesa


clsica y en la medieval.
2 El m antener en secreto el nom bre de la am ada era un tpico del am or
corts.
3 Tpico juego de palabras: am a!ab hamo.
4 Eco del Cantar de los Cantares 2,1.
Camina Burana 443

5 u n cru el exilio, ay,


se p a ra d o m e tien e de m i a m a d a .
S o n ta n exim ias sus dotes
q u e P ars p o r ella d e sp re c ia ra
la c o m p a a de H ele n a .
10 P ero , p o r q u la m e n to el e sta r lejos
de a q u e lla q u e a m m e m en o sp recia,
a m , su d ev o to servidor,
y a q u ie n su n o m b re ta n to resp eto infu n d e
q u e n i siq u ie ra m e a trev o a p ro n u n c ia rlo
15 p a r a n o m b ra rla ?
P o r ello, y p a r a d esd ich a m a,
a m e n u d o c o n u n a ex p resi n m e m ira
ta n c e u d a co m o co n n a d ie la em plea.
As soy slo yo q u ie n am o a ella sola,
20 q u e a p re sa d o m e tie n e co n su an zu elo
y n o c o rre sp o n d e a m i cari o .
L a a lb e rg a u n valle
q u e a m m e p a re c e u n p a ra so
d o n d e el C re a d o r p iad o so
25 coloc a esta c ria tu ra ,
h e rm o sa d e ro stro , d e esp ritu p u ra ,
p o r q u ie n m i c o ra z n est clam an d o .
A lgrate, valle esclarecido;
valle c o lm ad o de rosas;
30 de to d o s los valles flor;
n ico valle e n tre valles,
al q u e e n a lte c en el sol, la lu n a
y el d ulce trin o de las aves!
A ti el ru ise o r te alab a,
35 valle dulce y am en o ,
q u e a los tristes co nsuelo les ofreces!
444 Siglo X I I

88. Sic m e a f a ta ca n en d o s o lo r *

Sic m e a fa ta c a n e n d o solor,
u t n ece p ro x im a facit olor.
B lan d u s h e re t m eo c o rd e dolor,
roseus effugit o re color.
5 C u ra crescente,
lab o re vigente,
vigore lab en te,
m iser m o rio r;
ta n m ale p e c to ra m u lta t a m o r,
10 a m o rio r,
a m o rio r,
a m orior!
d u m q u o d a m e m co g o r e t n o n am or!
F elicitate Io v e m su p ero ,
15 si m e d ig n e tu r, q u a m desidero;
si su a la b ra sem el novero;
u n a c u m illa si d o rm iero ,
m o rte m subire,
p la c e n te r obire,
20 v itam q u e finire
statim p o te ro ,
ta n ta si g a u d ia n o n ru p e ro ;
a p o tero ,
a p o tero ,
25 a p o tero ,
p rim a si g a u d ia concepero!
U b e ra c u m a n im a d v e rte re m ,
o p tav i m a n u s u t involverem ,
sim plicibus m a m m is u t allu d erem .
30 Sic c o g ita n d o sensi V e n e re m ,
sedit in o re

* Ed. de CB, n.116, p.400. D onde el editor h a suprimido la ltim a


estrofa. En otras ediciones, las estrofas 2 y 3 aparecen cambiadas. Las estrofas
m uestran una doble forma: cuantitativa y rtmica. As, el prim er verso
presenta esta forma: Sic meafta canndo solr. Se trata de una estrofa curiosa,
de 13 versos: 4 (10 pp o 10 p); 1 (5 p); 2 (6 pp); 1 (5 pp); 1 (10 p o 10 pp);
3 (5 pp); 1 (10 p o 1 pp). Los versos riman: aaaabbbcaccca.
Camina Burana 445

88. A s e s co m o tra to d e c o n so la r

As es co m o tra to de co n so lar m i destino, c an tan d o ,


igual q u e lo h a c e el cisne q u e siente la m u e rte cerca.
U n b la n d o d o lo r al co ra z n se m e a fe rra
y el ro sad o co lo r escap a d e m i rostro.
5 Las p reo cu p acio n es se a c recien tan ,
c o b ra vigor la fatiga,
se debilitan las fuerzas.
T riste de m , m e m u ero .
T al es el m a l c o n q u e el a m o r m i p e c h o castiga!
10 Ay, m e m uero!
Ay, m e m uero!
Ay, m e m uero!
p u e s m e veo o b lig ad o a a m a r sin ser a m ad o .
A J p ite r en felicid ad su p erara,
15 si m i a m a d a ap recio p o r m sintiera,
si al m en o s u n a vez sab o rease sus labios
y si co n ella d u rm ie ra .
A l p u n to cap az sera
de s o p o rta r la m u e rte ,
20 de la v id a a c a b a r
p o d ra al p u n to
si n o e c h a ra a p e rd e r gozo ta n g ran d e.
Ay, podra!
Ay, podra!
25 Ay, podra!
si a a lc a n z a r lle g a ra los gozos prim ero s.
A l r e p a ra r en sus p ech o s dese
u n a s m an o s co n q u e p o d e r acariciarlos
y ju g u e te a r co n sus in g en u as tetitas.
30 M ie n tra s as p e n sa b a , ap areci se V enus:
en su b o c a se m o stra b a ,
446 Siglo X I I

ro sa c u m p u d o re ,
p u lsatu s a m o re ,
q u o d os la m b e re m ,
35 ............................... .................

h e i la m b e re m ,
h e i la m b e re m ,
h e i la m b e re m ,
lu x u ria n d o p e r ch aracterem !

89. D u m D ia n e v itr e a *

D u m D ia n e 1 v itre a
sero la m p a s o ritu r,
e t a f r a tr is 2 ro sea
luce d u m su ccen d itu r,
5 dulcis a u ra Z ep h y ri
spirans o m n es e th e ri
n u b es tollit;
sic em ollit
vis c h o rd a ru m p e c to ra ,
10 e t im m u ta t
cor, q u o d n u ta t
a d am o ris p ig n o ra .
L e tu m iu b a r H e sp e ri
g ra tio re m
15 d a t h u m o re m
roris soporiferi
m o rta liu m generi.
O q u a m felix est a n tid o tu m soporis,
q u o d c u ra ru m tem p estates se d a t et doloris!
20 D u m su rre p it clausis o c u lo ru m poris,
ip su m gau d io e q u ip e ra t d u lced in i am oris.

1 Evidentem ente, falta un verso de 10 slabas.


* Ed. CB, n.62, p.194. Poem a compuesto p o r estrofas de diferente
estructura y rim a. As la prim era, de 12 versos: 8 de 7 pp, y 4 de 4 p, con
rim a ababccddeffe. La segunda: cinco versos: 3 de 7 pp, y 2 de 4 p, con rim a
abbaa.
1 La Luna.
2 Apolo, el Sol.
Carmina Burana 447

co n recato , u n a rosa.
P o r el a m o r im p u lsad o
ansias sent d e b esarla

35 ay, besarla!
ay, besarla!
ay, besarla!
a rre b a ta d o p o r su h erm o su ra.

89. A l p a r q u e la c r is ta lin a l m p a ra

Al p a r q u e la cristalin a l m p a ra de D ia n a
h a ce su a p a ric i n al c a e r la ta rd e
y se en cien d e co n la ro sa d a
luz de su h e rm a n o ,
la dulce a u ra del C firo
con su soplo b a rre todas
las n u b es del cielo.
D e l m ism o m o d o el p e c h o se en tern ece
a instancias de la m sica
y tru e c a el co raz n ,
q u e se doblega
a las p re n d a s del am o r.
E l alegre fulgor d e la estrella v esp ertin a
p ro p o rc io n a
g ra to roco
a d o rm e c e d o r
al g n ero h u m a n o .
Ay, q u co n fo rtab le m e d ic in a resu lta el sueo,
q u e de la trib u laci n y d el d o lo r a m a in a las tem p e s
ta d e s!
C u a n d o b a jo los ce rra d o s p rp a d o s de los ojos se des-
[liza
su p la c e r se e q u ip a ra a las d u lzu ras del am o r.
448 Siglo X I I

M o rp h e u s 3 in m e n te m
tra h it im p ellen tem
v e n tu m len en , segetes m a tu ra s,
25 m u rm u ra riv o ru m p e r h a re n a s p u ras,
circu lares am b itu s m o le n d in o ru m ,
q u i fu ra n tu r so m n o lu m e n o cu lo ru m .
P ost b la n d a V en eris c o m m e rc ia
lassatu r ce re b ri substantia.
30 H in c calig an t m ira novitate
oculi n a n te s in p a lp e b ra ru m rate!
H ei, q u a m felix tran situ s am o ris a d so p orem ,
sed suavior regressus ad am o rem .
E x alvo le ta fu m u s ev ap o rat,
35 qui capitis tres cellulas irro ra t.
H ic in fu m a t oculos
a d so p o rem p en d u lo s,
et p a lp e b ra s sua fu m ositate
replet, ne visus ex sp acietu r late.
40 U n d e lig an t oculos v irtu tes a n im a le s +,
q u e su n t m agis vise m in iste ria le s5.
F ro n d e sub a rb o ris a m e n a ,
d u m q u eren s c a n it p h ilo m e n a ,
suave est quiescere,
45 suavius lu d ere
in g ra m in e
c u m virgine
speciosa.
Si v a ria ru m
50 o d o r h e rb a ru m
spiraverit,
si d e d e rit

3 Los editores suelen escribir Morpheus, teniendo en cuenta que en la


estrofa anterior se est hablando del sueo. O tros escriben Orpheus.
4 Dice C. Yarza, Carmina Burana (Barcelona 1978), p. 117, en nota a este
verso: En la Vita nuova, II, D ante define el espritu o virtud anim al como
aquel que m ora en la alta cm ara [del cerebro], a la cual todos los espritus
sensitivos llevan sus percepciones . Es concepto, com o otros en esta misma
estrofa, de la m edicina galnica.
5 El trm ino latino ministeriales significa literalmente funcionarios impe
riales.
Camina Burana 449

M o rfeo insufla a la m e n te
u n viento suave
que h a c e m o v e r las m ieses y a m a d u ra s,
25 m urm u llo s de arrolluelos p o r e n tre lm pidas arenas,
y giros circu lares de aspas de los m olinos,
q u e de la luz d e los ojos en el su e o se a p o d e ran .
G uan d o del am o r concluyen los gozosos intercam bios
el m eollo del c e re b ro q u e d a exhausto:
30 se ven, p o r novedosa m aravilla, invadidos p o r la niebla
los ojos, q u e n a v e g a n e n la b alsa de los p rp ad o s.
Ay, q u feliz tra n sp o rte el d el a m o r h a sta el sueo!
P ero , cunto m s suave es el re to rn o al am or!
D e la g ozosa e n tra a e m a n a u n v a p o r
35 q u e cu b re d e roco las tres celdillas de la cabeza.
E m p a a los ojos,
q u e se ad o rm ecen ,
y c o n su h u m a re d a co lm a los p rp a d o s,
a fin de q u e la vista n o se e x p a n d a en dem asa.
40 Los espritus an im ales los ojos as e n c a d e n a n ,
p o n ie n d o c la ra m e n te en ev id en cia q u e son siervos.
M ie n tra s sus q u ejas e n to n a el ru ise o r,
de u n rb o l b a jo la so m b ra a m e n a
q u g rato y a c e r resulta!
45 P e ro m s ag ra d a b le es re to z a r
c o n u n a h e rm o sa
m uchacha
p o r el pasto.
Si de v ariad as h ierb as
50 el olor
se e x p an d e,
y si las rosas
450 Siglo X I I

th o ru m rosa,
d u lciter soporis alim o n ia
55 p o st V en eris defessa co m m ercia
ca p ta tu r,
d u m lassis instillatur.
O in q u an tis
an im u s am an tis
60 v a ria tu r vacillantis!
U t v ag a ratis p e r e q u o ra
d u m c a re t a n c h o ra ,
flu ctu at in te r sp em m e tu m q u e du b ia,
sic V en eris m ilic ia 6.

90. E s ta s in e x iliu m *

E stas in exilium
ia m p e re g rin a tu r,
leto n e m u s av iu m
c a n tu v id u a tu r,
5 p allet v iro r fro n d iu m ,
ca m p u s d eflo ratu r.
E x a ru it
q u o d floruit,
q u ia felicem sta tu m n em o ris
10 vis frigoris
sinistra d e n u d a v it
et e th e ra silentio
tu rb av it,
exilio
15 d u m aves relegavit.
S ed a m o re m ,
q u i calo rem
n u trit, n u lla vis

6 Esto es, la milicia de los enam orados.


*, Ed. CB, n.69, p .220. Poem a con estrofas de diferente nm ero de versos
y rima. La prim era, por ejemplo, tiene 15 versos: 1 (10 pp), 1 (8 pp), 4 (7
pp), 4 (6 pp), 4 (4 pp), 1 (3 p). La rim a de esta prim era estrofa es como sigue:
abababccddefefe.
Carmina Burana 451

sirven de lecho
du lcem en te, tras el can sad o ju e g o
55 del a m o r, el re p a ra d o r sueo
se logra,
q u e se filtra en los cansados m iem bros.
Ay, de cu n tas m a n e ra s
el espritu
60 del a m a n te indeciso se m uda!
C o m o flota la b a rq u illa a la d eriv a p o r el m a r
c u a n d o carece de ancla,
as e n tre la e sp e ra n z a y el a m o r flu ct a la inestable
m ilicia de V enus.

90. Ya e l vera n o a l ex ilio

Y a el v e ra n o al exilio
e m p re n d e su m a rc h a .
D e l c a n to alegre de las aves
el b o sq u e h u rfa n o q u ed a.
5 E l v e rd o r de las hojas palidece.
M a rc h ito se to rn a el cam p o .
Y a se seca
lo q u e e sta b a florecido,
pu es del fro
10 el rig o r siniestro
h a d esp o jad o al b o sq u e
de su feliz estado,
y h a tra sto c a d o al cielo
co n su silencio,
15 al m a n d a r a las aves al destierro.
P e ro al am o r,
q u e p ro p o rc io n a
calor, rig o r alg u n o
452 Siglo X I I

frigoris
20 v alet a tte n u a re ,
sed e a re fo rm a re
stu d et, q u e c o rru p e ra t b ru m e to rp o r.
A m a re
cru cio r,
25 m o rio r
v u ln ere, q u o glorior.
E ia, si m e sa n a re
u n o vellet osculo,
q u e co r felici iaculo
30 g a u d e t v ulnerare!
L asciva, b la n d i risus,
o m n es in se tra h it visus;
la b ia
v e n e ria
35 tu m e n tia
sed castigate d a n t e rro re m
len io ren ,
d u m d u lco rem
instillant, fav u m m ellis, o scu lan d o ,
40 u t m e m o rta le m n e g e m a liq u a n d o .
L e ta frons ta m n iv era,
lu x o c u lo ru m a u re a ,
cesaries su b ru b e a ,
m a n u s v in cen tes lilia
45 m e tr a h u n t in suspiria:
rid eo
c u m video
c u n c ta ta m eleg an tia,
ta n regia,
50 ta m suavia,
ta m dulcia.
Carmina Burana 453

del fro
20 es cap a z de a te n u a rlo ,
pu es en re p a r a r se a fan a
cu a n to el to rp o r del in v iern o h a estropeado.
A m a rg a m e n te
sufro to rm e n to ,
25 y m u e ro
p o r la h e rid a m ism a de q u e m e ufano.
Ay, si q u isiera
sa n a rm e co n slo u n beso
a q u ella q u e g o za h irie n d o
30 m i c o ra z n co n dulce dardo!
S ensual, de c a u tiv a d o ra sonrisa,
h a c ia ella a rra s tra las m ira d a s todas.
Los labios,
am orosos,
35 gordezuelos,
p e ro de co rte p erfecto , p ro d u c e n u n desvaro
m u y suave,
m ie n tra s d estilan
d u lz u ra p an al de m iel c u a n d o m e besan,
40 h a sta h a c e r m s de u n a vez q u e yo m e olvid
[de ser m ortal.
Su alegre fren te, ta n nivea;
de sus ojos, la d o ra d a luz;
su ta h e a cabellera;
sus m an o s, q u e su p e ra n a los lirios,
45 p ro v o c a n m is suspiros.
S o n ro
c u a n d o veo
ta n ta eleg an cia ju n ta ;
m a je sta d ta n ta ;
50 ta n ta suavidad;
ta n ta d u lzu ra.
454 Siglo X I I

91. L e ta b u n d u s r e d iit *

L e ta b u n d u s red iit
av iu m co n cen tu s,
v e r io c u n d u m p ro d iit...
G a u d e a t iuventus
5 n o v a ferens gaudia!
M o d o v e rn a n t o m n ia,
P h e b u s seren atu r,
re d o le n s te m p e rie m
n o v o flore faciem
10 F lo ra 1 re n o v a tu r.
R isu Iovis p ellitu r
to rp o r hiem alis,
altius ex to llitu r
cursus estivalis
15 solis, beneficio
[cuius o m n is regio]
recip it tep o rem .
Sic a d in sta r tem p o ris
n o stri V e n u s p ecto ris
20 reficit ard o re m .
E stu m v ita n t D ry a d e s 2
colle sub u m b ro so ,
p ro d eu n t O re a d e s 3
cetu glorioso,
25 S a ty ro ru m con tio
p sallit c u m trip u d io
T e m p e 4 p e r am en a;
his alludens co n cin it,
c u m io c u n d i m e m in it
30 veris, F ilom ena.

* Ed. CB, n.74, p.240. Estrofas con versos de 13 slabas: 7 pp + 6 p.


R im a ababccdeed.
1 La diosa de la primavera.
2 Ninfas de los bosques cuyas vidas estaban ligadas a los rboles.
3 Ninfas de las montaas.
4 Valle de Tesalia, en los aledaos del Olimpo: V irgilio , Georg. 4, 317.
P or extensin, designa todo valle am eno y delicioso: V irgilio , Georg. 2, 469;
O v id io , Fast. 4, 477; E sta c io , Theb. 1, 487.
Camina Burana 455

91. L len o s d e g o z o r e to m a n

L lenos de gozo re to rn a n
de las aves los trin o s acord ad o s.
L a alegre p rim a v e ra est de vuelta...
Exulte la ju v e n tu d
tra y e n d o deleites nuevos!
5 T o d o resp lan d ece a h o ra .
F eb o se m u e s tra sereno,
y, p e rfu m a n d o los aires,
F lo ra re m o z a su ro stro
10 co n flores nuevas.
E l to rp o r del in v iern o es p u e sto en fu g a
p o r la sonrisa de Jo v e ;
m s a lta m e n te se eleva
la rb ita estival
15 del sol, m e rc e d al cu al
[las tierras todas]
re c ib e n su tibieza.
A se m e ja n z a d el tiem p o ,
V e n u s ta m b i n d esp ab ila
20 el a rd o r de n u e stro pecho.
D e la co lin a e n la fa ld a u m b ro sa
las h o ras estivales las D rad es p asan;
en o stentoso cortejo
se p re s e n ta n las O rad es;
25 de los S tiros, la co rte
c a n ta y d a n z a al m ism o tie m p o
p o r los am en o s p a ra je s del T e m p e .
C o n ellos, b ro m e a n d o , sus can to s e n to rn a
el ru ise o r, a te n to slo
30 a la alegre p rim a v e ra .
456 Siglo X I I

E stas ab exilio
re d it ex o p tata,
p icto rid e t grem io
tellus p u rp u ra ta .
35 M iti c u m susurrio
suo dom icilio
gryllus d electatu r.
H o c c a n o re , iubilo,
m u ltifo rm i sibilo
40 n e m u s gloriatur.
A p p la u d a m u s ig itu r
re ru m novitati!
Felix, q u i diligitur
v o ti com pos grati,
45 d o n o letus V en eris,
cuius a ra teneris
floribus o d o rat,
m iser e c o n tra rio ,
q u i su b lato b rav io
50 sine spe laborat!
Camina Burana 457

D e su d estierro re to rn a
el a n h e la d o v eran o .
R ev estid a de p rp u ra , la tie rra
de v a rio p in to seno, re.
35 C o n su su su rro b la n d o
se deleita
el grillo e n su m o ra d a .
Se enorg u llece el b o sq u e
co n esta m elo d a, co n sem ejan te j b ilo
40 y silbo m ultiform e.
O frezcam o s, p o r ta n to , n u e stro aplauso
a la n a tu ra le z a ren o v ad a.
Feliz aq u el q u e es a m a d o
y sus dulces deseos h a visto satisfechos,
45 y q u e se a le g ra co n el d o n d e V enus,
cuyo a lta r e x p a n d e el a ro m a
de tiern as flores.
E n cam b io , m sero sea
el q u e, p riv a d o del p re m io ,
50 sin e sp e ra n z a se afana.
458 Siglo X I I

92. O m itta m u s s tu d ia *

O m itta m u s studia,
dulce est d esipere,
e t c a rp a m u s d u lcia
iu v en tu tis tenere!
5 R e s est a p ta sen ectu ti
seriis in te n d e re ,
[res est a p ta iu v e n tu ti
le ta m e n te lu d ere].
V elox etas p re te rit
10 studio d eten ta,
lascivire suggerit
te n e ra iuven ta.
V e r etatis la b itu r,
hiem s n o stra p ro p e ra t,
15 v ita d a m n u m p a titu r,
c u ra c a rn e m m a c e ra t.
Sanguis are t, h e b e t pectu s,
m in u u n tu r g au d ia,
n os d e te rre t ia m senectus
20 m o rb o ru m fam ilia.
V elo x etas p re te rit
studio d eten ta,
lascivire suggerit
te n e ra iuventa.
25 Im ite m u r superos!
D ig n a est sen ten tia,
et am oris ten ero s
ia m v e n a n tu r retia.
V o to n o stro serviam us!
30 M o s est iste n u m in u m .
A d p lateas d e scen d am u s
et ch o reas virginum !

* Ed. CB, n.75,p.242. Estrofas rtmicas, de ocho versos: 4 (7 pp), 2 (8


p + 7 pp); rima: abab y cdcd. Refrn: 2 (7 pp + 6 p), con rim a abab. El poeta
canta el placer en s mismo, con gran jbilo, en su him no a la alegra,
sugestivo especialmente en su evocacin del placer de la vida y del movi
m iento de la m uchacha.
Carmina Burana 459

92. D e je m o s a un la d o lo s e s tu d io s

D ejem o s a u n lad o los estudios.


G ra to re su lta vivir de m o d o excntrico.
G ocem os los dulces frutos
de la tie rn a ju v en tu d !
5 A p ro p ia d o resu lta a la vejez
d ed icarse a cosas serias.
[D e la ju v e n tu d es p ro p io
re to z a r aleg rem en te].
V elo z el tiem p o p a sa
10 em p le a d o en los estudios.
A l gozo nos invita
la tie rn a ju v e n tu d .
D e la e d a d , la p rim a v e ra se esfum a;
n u e stro in v iern o llega presto ;
15 la v id a sufre su d a o ;
las cuitas la c e ra n la carn e.
Se seca la sangre; el p e c h o se em b o ta;
se a m e n g u a n las alegras;
y a la vejez n os a te rra
20 co n su co rtejo de ach aq u es.
V eloz el tiem p o p a sa
em p le a d o en los estudios.
A l gozo nos inv ita
la tie rn a ju v e n tu d .
25 Im item os a los dioses!
Es u n a n o rm a a tin a d a .
Y a las red es del a m o r
a tra p a n a los m ozuelos.
Sigam os n u e stro capricho!
30 C o stu m b re ta l es p ro p ia de los dioses.
A c u d am o s a las plazas
y a las d a n z a s de las m ozas.
4-60 Siglo X I I

V elo x etas p re te rit


studio d eten ta,
35 lascivire suggerit-
te n e ra iuventa.
Ib i, q u e fit facilis,
est vivendi copia,
ibi fulget m obilis
40 m e m b ro ru m lascivia.
D u m p uelle se m o v en d o
gestibus lasciviunt,
asto videns, e t v id en d o
m e m ich i su b rip iu n t.
45 V elo x etas p re te rit
studio d eten ta,
lascivire suggerit
te n e ra iuventa.

93. Veris d u lc is in te m p o re *

V eris dulcis in te m p o re
flo ren ti stat sub a rb o re
Iu lia n a 1 c u m sorore.
D ulcis am or!
5 Refr. Q u i te c a re t h o c tem p o re,
fit vilior.
E cce florescunt arb o res,
lascive c a n u n t volucres,
in d e tep escu n t virgines.
10 D ulcis am or!

* Ed. de CB, n.85, p.284. Estrofas de cuatro versos: 3 (8 pp) + 1 (4 p).


El refrn: 8 pp + 4 pp. Rima: aaabab. La simbiosis del am or y de la juventud
tiene lugar en la prim avera. Juventud del hom bre y renovacin de la
naturaleza form an el acuerdo perfecto sobre el que se construye el canto del
am or. La prim avera aparece en la poesa amorosa con una fuerza irresistible
que le comunica un valor csmico, con una fuerza que m uestra la ley rtm ica
del mundo.
1 Juliana. Aunque no aparece este nom bre en la literatura clsica, el
poeta lo relaciona sin duda con el sidus Iulium, la gens Iulia, y por eso
equivaldra a la hermosa. O tros nom bres de la m ujer en la poesa am orosa
son: Flora, Florula, Phyllis, Cecilia, Coronis, Glycerium, Theoclea.
Carmina Burana 461

V eloz el tiem p o p asa


em p le a d o en los estudios.
35 A l gozo nos invita
la tie rn a ju v e n tu d .
Fcil nos re su lta all
satisfacer n u e stra vista;
voluble all resp lan d ece
40 la lascivia de los m iem b ro s.
M ie n tra s d a n z a n las m u ch ach as,
nos in c ita n co n sus gestos:
m e p a ro a m ira r; y v ien d o
m e h a c e n p e rd e r el sentido.
45 V eloz el tiem p o p asa
e m p lead o en los estudios.
A l gozo nos invita
la tie rn a ju v e n tu d .

En la e s ta c i n d e la du lce p r im a v e r a

E n la estaci n de la dulce p rim a v e ra


b ajo u n rb o l en flor
J u lia n a co n su h e rm a n a se e n c o n tra b a .
D ulce am or!
5 Refr. Q u ie n de ti carece en este tiem po,
b ie n p o c o vale.
Y a los rb o les florecen.
C o n v o lu p tu o sid a d c a n ta n las aves.
Se in flam an , p o r en d e, las m ozuelas.
10 D ulce am or!
462 Siglo X I I

R efr. Q u i te c a re t h o c te m p o re ,
fit vilior.
E cce flo rescu n t lilia,
et virgines d a n t g e m in a
15 su m m o d e o ru m c a rm in a .
D ulcis am or!
R efr. Q u i te c a re t h o c te m p o re ,
fit vilior.
Si te n e re m , q u a m cupio,
20 in n e m o re sub folio,
o sc u la re r c u m g audio.
D ulcis am or!
Refr. Q u i te c a re t h o c te m p o re ,
fit vilior.

94. L u cis o rto s id e r e *

L ucis o rto sidere


exit virgo p ro p e re
facie v ernali,
oves iussa reg ere
5 b a c u lo p asto rali.
Sol effundens ra d iu m
d a t c a lo re m n im iu m .
V irg o speciosa
solem v ita t n o x iu m
10 sub a rb o re fron d o sa.
D u m p ro c e d o p a u lu lu m ,
lingue solvo vin cu lu m :
salve, rege digna!
A u di, queso, serv u lu m ,
15 esto m ih i benigna!
C u r salutas v irg in em ,
q u e n o n n o v it h o m in e m
ex q u o fuit n ata?

* Ed. CB, n. 157, p.492. Estrofas de cinco versos: 4 (7 pp + 7 p) + 1


(6 p). R im a aabab. Se trata de una pastorela m uy delicada. Eco del him no
litrgico Iam lucis orto sidere.
Carmina Burana 463

Refr. Q u ie n de ti carece en este tiem p o ,


b ie n p o c o vale.
Los lirios, m ira d , est n en flor;
y en h o n o r del m s alto de los dioses
15 canciones a lte rn a n te s e n to n a n las m u ch ach as.
D ulce am or!
R e fr Q u ie n d e ti carece en este tiem p o ,
b ie n p o c o vale.
Si a la q u e deseo a h o ra p o sey era
20 bajo la fro n d a , en el soto,
co n gozo la b esara.
D ulce am or!
Refr. Q u ie n d e ti carece en este tiem p o ,
b ie n p o c o vale.

94. A l d e s p u n ta r la e stre lla

A l d e sp u n ta r la estrella m a tu tin a
sali la m u c h a c h u e la p re sta m e n te ,
co n faz p rim av eral,
a c o n d u cir, sum isa, su re b a o
5 co n p asto ril cayado.
Sus rayos esp arcien d o ,
el sol d eja sen tir calo r extrem o.
L a h e rm o sa jo v e n
evita el sol nocivo
10 b ajo u n frondoso rbol.
Al p a r q u e m e ap ro x im o p aso a paso,
de m i len g u a d esato la a ta d u ra :
D igna de u n rey, yo te saludo!
E scucha, p o r favor, a tu esclavillo.
15 Sm e propicia!
P or q u a u n a jo v e n saludas
q u e v a r n ja m s h a conocido
desde q u e fue nacida?
464 Siglo X I I

S ciat D eus! N e m in e m
20 in v en i p e r h ec p rata .
F o rte lup u s a d e ra t,
q u e m fam es e x p u le ra t
g uttu ris avari.
O v e ra p ta p ro p e ra t,
25 cupien s satu rari.
D u m p u e lla c e rn e ret,
q u o d sic o v em p e rd e re t,
p le n o c la m a t ore:
Siquis o v em re d d e re t,
30 m e g a u d e a t uxore!
M o x u t v o c e m au d io ,
d e n u d a to gladio
lup u s im m o la tu r,
ovis ab exitio
35 re d e m p ta re p o rta tu r.

95. Vere d u lc i m e d ia n te *

V e re dulci m e d ia n te ,
n o n in M a io , p a u lo a n te ,
luce solis ra d ia n te ,
virgo v u ltu eleg an te
5 fro n d e sta b a t sub v e m a n te
can en s c u m cicuta.
Illuc v en i fato d an te.
N y m p h a n o n est fo rm e ta n te ,
equip o llen s eius plante!
10 Q u e m e viso festin an te
grege fugit c u m b a la n te ,
m e tu dissoluta.
C la m a n s te n d it a d ovile.
H a n c se q u e n d o p reco r: Sile!

* Ed. CB, n.158, p.494. Estrofas de seis versos: 5 (8 p) + 1 (6 p). Rima:


aaaaab. El ltimo verso de todas las estrofas, m onorrim o. El poem a pertenece
al gnero de la pastorela.
Carmina Burana

Spalo Dios! A n ad ie
20 p o r estos pastizales h e e n c o n trad o .
Q u iso el a z a r q u e u n lo b o all llegase
p o r el h a m b re estim u lad o
de sus fauces insaciables,
y, c a p tu ra n d o u n a oveja, se afanase
25 en calm ar, a n h e la n te , su apetito.
G u a n d o la m u c h a c h a o b serv a
q u e p e rd a de ta l m o d o aq u e lla oveja,
a g ran d es voces grita:
Si alguien m i oveja m e to rn ase,
30 goce de m cu al si su esposa fuera!
A p en as su grito escucho,
d e se n v a in a d a la esp ad a,
el lo b o resu lta m u e rto .
L a oveja, de su ra p to lib erad a,
35 to rn a a su d u e a.

95. A m e d ia d o s d e la d u lce p r im a v e r a

A m e d ia d o s de la dulce p rim a v e ra ,
en m a y o no, u n p o c o an tes ,
c u a n d o la luz del sol b rilla ra d ia n te ,
u n a d o n cella de ro stro delicad o
5 b ajo u n a flo rid a fro n d a se e n c o n tra b a
to c a n d o u n caram illo.
H a s ta all m e c o n d u jo m i destino.
No h a y n in fa de ta n g ra n b e ld a d
q u e la iguale en su figura!
10 V e rm e ap en as, e m p re n d i veloz h u id a
co n su b a la d o r re b a o
p e rtu rb a d a p o r el m iedo.
G rita n d o , se dirige c o rrie n d o a la m ajad a.
Y o, tras ella, le suplico: Galla!
466 Siglo X I I

15 nihil tim eas hostile!,


preces spernit, e t m onile,
q u o d ostendi, te n e t vile
virgo, sic locuta:
M u n u s v estru m in q u it nolo,
20 q u ia p len i estis dolo!.
E t se sic d efen d it colo.
C o m p re h e n sa m ieci solo;
clario r n o n est sub polo
vilibus induta!
25 Satis illi fu it grave,
m ih i g ra tu m et suave.
Q u id fecisti in q u it , prave!
ve, ve tibi! ta m e n ave!
n e reveles ulli cave,
30 u t sim d o m i tuta!
Si senserit m eu s p a te r
vel M a rtin u s m a io r fra te r,
e rit m ih i dies ater;
vel si sciret m e a m a te r,
35 c u m sit a n g u e p e io r q u a te r,
virgis sum tributa!

96. S te tit puella *

S tetit p u e lla
ru fa tun ica;
si quis e a m tetigit,
tu n ic a crep u it,
5 eia.
S tetit p u e lla
ta m q u a m ro su la
facie splenduit,
e t os eius floruit,
10 eia.

* Ed. de CB, n.177, p.530. La edicin de Carl Fischer contiene una estrofa
ms. Estrofas de cuatro versos: 2 (5 pp) + 1 (7 pp) + 1 (6 pp). Rima: aabb.
Carmina Burana 467

15 N o tem as d a o nin g u n o .
M is splicas desd e a; y u n collar
q u e le m o stra b a , desd e lo tam b in .
Y as m e dijo:
N o q u ie ro v u estro regalo,
20 p o rq u e sois u n em bustero.
Y al p a r se d efen d a c o n su ru eca.
T ra b n d o la , tu m b la sob re el suelo.
N ada h a y b a jo el cielo m s h erm o so
qu e lo q u e o cu lta b a la a n d ra jo sa in d u m en taria!
25 H a rto d u ro resultle a ella;
en cam b io , p a r a m fue cosa g ra ta y dulce.
M alvado! Q u has h ech o ? dice .
Ay, ay de ti! M rch ate, ea!
Y cuidado c o n decirle n a d a a n ad ie
30 p a ra q u e en m i casa m e halle a salvo!
Si se e n te ra ra m i p a d re ,
o M a rtn , el m a y o r d e m is h erm a n o s,
sera p a r a m u n d a aciago.
O si lo sabe m i m a d re ,
35 que es c u a tro veces p e o r q u e u n a serpiente,
m e tu n d ira a palos.

96. Con t n ica ro jiza

C o n t n ic a ro jiza
e sta b a la m u c h a c h a .
C u a n d o alg u ien la to cab a,
la t n ic a reso n ab a.
5 Ay!
Ig u a l q u e u n a rosita
e sta b a la m u c h a c h a .
S u c a ra resp lan d eca,
su b o c a se h a lla b a en flor.
10 Ay!
468 Siglo X I I

97. E x iit d ilu cu lo *

E xiit diluculo
ru stic a p u ella
c u m grege, c u m b acu lo ,
c u m la n a novella.
5 S u n t in grege p a rv u lo
ovis et asella,
v itu la c u m vitulo,
c a p e r e t capella.
C o n sp e x it in cespite
10 sch o larem sedere:
Q u id tu facis, d o m in e?
V e n i m e c u m lu d ere.

98. D u lce solu m **

D u lce solum natalis p a trie ,


do m u s ioci, th a la m u s gratie,
vos re lin q u a m a u t cras a u t hod ie,
p e ritu ru s am oris rabie.
5 V ale tellus, valete socii,
quos b e n ig n o favore colui,
e t m e dulcis c o n so rte m studii
d ep lan g ite, q u i vobis perii!
Ig n e novo V en eris sau cia
10 m en s, q u e p riu s n o n n o v it talia,
n u n c fa te tu r v e ra p ro v erb ia:
U b i a m o r, ibi m iseria.

* Ed. CB, n.90, p.302. Estrofa de cuatro versos: 2 (7 pp + 6 p), rimados


abab. U na nueva pastorela, bien sencilla: una pastorcita lleva su dim inuto
rebao, de dos en dos. Pero no piensa pasar la jo rn a d a sola. Parece que las
estrofas 1 y 2 son el comienzo de un cuento, del que se h a perdido una
parte, para term inar con la tercera estrofa. La invitacin final de la m ucha-
chita es encantadora en su sencillez.
** Ed. CB, n.119, p.406. Estrofas rtm icas de cuatro versos: 4 p + 6 pp,
m onorrim as. El poeta em plea elementos convencionales.
Carmina Burana 469

97. S ali d e m a a n ita

Sali de m a a n ita
la r stica m u c h a c h a ,
co n su re b a o , c o n su cay ad a,
co n su velln de la n a nuevecito.
5 E n su h u m ild e h ato ,
u n a oveja y u n a b o rriq u illa,
u n a te rn e ra co n su tern erillo ,
u n chivo y u n a cabrilla.
V io q u e en el p ra d o se halla
10 u n e stu d ian te sentado:
Q u ests h a c ie n d o , seor?
V e n a re to z a r conm igo.

98. D u lce su e lo de la p a tr ia

D u lce suelo de la p a tria en q u e nac,


h o g a r de m i alegra, lecho del d onaire:
voy a dejaros m a a n a , o ta l vez hoy;
de delirio de a m o r voy a m o rir.
5 A dis, tierra; adis, am igos mos
cuya am istad cultiv co n fav o r afectuoso.
L lo ra d al c a m a ra d a del dulce anhelo,
pues p a ra vosotros estoy m u e rto .
H e rid a p o r el descon o cid o fuego de V enus,
10 m i alm a, q u e antes ig n o ra b a tal experiencia,
confiesa q u e es v e rd a d aq u el proverbio:
All d o n d e h a y am o r, est la p ena.
470 Siglo X I I

Q u o t su n t apes in H y b le 1 vallibus,
q u o t v estitu r D o d o n a 2 fro n d ib u s
15 e t q u o t n a ta n t pisces equorib u s,
to t a b u n d a t a m o r d o lo rib u s 3.

99. R u m o r le ta lis *

R u m o r letalis
m e c re b ro v u ln e ra t
m eisq u e m alis
dolo res aggerat;
5 m e m a le m u lta t
vox tu i crim inis,
q u e ia m re su lta t
in m u n d i term inis.
In v id a fa m a 1
10 tib i n o v e rc a tu r;
cau tiu s a m a
n e c o m p e ria tu r.
Q u o d agis, age ten eb ris;
p ro c u l a fam e palp eb ris.
15 L e ta tu r a m o r lateb ris
et d ulcibus illecebris
et m u rm u re iocoso.
N u lla n o ta v it
te turpis fa b u la
20 d u m nos ligavit
am o ris cop u la;

1 Hibla, m onte y ciudad de Sicilia, donde se produca una miel muy


apreciada, cf. V irgilio , fuc. 1, 54; 7, 37.
2 Dodona, ciudad del Epiro, cf. P lin io , K N 2, 228.
3 La estrofa 4 recuerda sin dificultad Ars amandi 2, 517-519.
* Ed. CB, n .l2 0 , p.408. Estrofas de 17 versos: 12 (5 p + 6 pp), 4 (8 pp),
1 (7 p). Rim ados de esta m anera: ababcdcdtfefgggg. El ultim o verso de las tres
estrofas es monorrim o: -oso. Tenem os aqu una poesa que nos describe el
recuerdo del am or feliz y las acusaciones de infidelidad. Resentim iento y
pesar y am argura. El rum or que corre sobre la infidelidad se mezcla con el
am or que se enfra.
1 Fam a, personificacin como en O v id io , Metamorfosis 12, 39ss. V er
tam bin V irgilio , Eneida 4, 173ss.
Carmina Burana 471

G u an tas son las abejas en los valles de H ibla,


cu an tas son las fro n d as c o n q u e se viste D o d o n a ,
cu anto s son los p eces q u e n a d a n p o r los m ares,
tan to s son los dolo res e n los q u e a b u n d a el A m o r.

99. Un m o rta l r u m o r
U n m o rta l ru m o r
m e h ie re a m e n u d o ,
y a m is m ales
dolores agrega.
5 D u ra m e n te m e d a a tu delito
q u e c o rre de b o c a e n b o c a
y q u e es y a co n o cid o
en los confines d el m u n d o .
L a fa m a envidiosa
10 te tr a ta co n asp ereza:
s d iscreta e n el a m o r,
p a r a q u e n o se d escu b ra.
C u a n to haces, h azlo a obscuras,
lejos de las p u p ilas de la fam a.
15 L e g u stan al a m o r los lu g ares solitarios,
las dulces seducciones
y el aleg re cu ch ich eo .

N in g u n a p a tr a a
c o n o c ie ro n los chism osos
20 m ie n tra s n os tu v o u nidos
el lazo d el am o r.
472 Siglo X I I

sed frigescente
n o stro cu p id in e
sordes re p e n te
25 fu n e b ri crim ine.
F a m a letata
novis hym eneis,
irre v o c a ta
ru it in plateis.
30 P a te t lu p a n a r o m n iu m
p u d o ris, en, p a la tiu m ,
n a m virginale lilium
m a rc e t a ta c tu vilium
c o m m ercio p ro b ro so .

35 N u n c p la n g o florem
etatis ten ere,
n itid io rem
V en eris sidere...
tu n c c o lu m b in a m
40 m en tis d u lced in em ,
n u n c se rp e n tin a m
a m a ritu d in e m .
V e rb o ro g an tes
rem o v es hostili;
45 m u n e ra d an tes
foves in cubili.
Illos a b ire p recipis
a q u ib u s n ih il accipis;
cecos clau d o sq u e recipis;
50 viros illustres decipis
c u m m eile v enenoso.
Carmina Burana 473

P ero a p e n a s se enfri
aq u ella p asi n n u estra,
al p u n to te m a n c h
25 u n delito h o rre n d o .
E l ru m o r, solazado
p o r los nuevos h im eneos,
im p a ra b le
ru e d a p o r las plazuelas.
30 Se m u e stra y a co m o p b lico pro stb u lo
ay! el p alacio del p u d o r,
p u es el lirio virginal
es aja d o p o r m an o s despreciables
e n d esh o n ro so com ercio.

35 L lo ro a h o ra p o r la flor
d e la tie rn a ju v e n tu d ,
m s fulgente
q u e la estrella de V en u s...
y aq u ella d u lz u ra de p a lo m a
40 q u e en to n ces tu espritu ten a,
se h a tro c a d o a h o ra
en a c b a r de serpiente.
C n a g ria p a la b ra
rech azas a los suplicantes,
45 m as e n tu a lc o b a co n h alag o acoges
a los q u e te h a c e n regalos.
M a n d a s alejarse a aquellos
de quien es n a d a recibes,
p e ro ad m ites a ciegos y a cojos.
50 E n g a as a h o m b re s ilustres
co n tu m iel venenosa.
474 Sigh X I I

100. H ue u sq u e } m e m ise r a m !*

H u c u sq u e, m e m iseram !
re m b e n e celev eram ,
et am a v i callide.
R es m e a ta n d e m p a tu it,
5 n a m v e n te r in tu m u it,
p a rtu s in sta t gravide.
H in c m a te r m e v e rb e ra t,
h in c p a te r im p ro p e ra t,
a m b o tr a c ta n t aspere.
10 Solo d o m i sedeo,
eg red i n o n a u d e o ,
nec in p a la m lu d ere.
C u m foris eg red io r,
a cunctis inspicior,
15 q u asi m o n s tru m fu erim .
C u m v id e n t h u n c u te ru m ,
a lte r p u lsa t a lte ru m ,
silent d a m tra n sie rim .
S e m p e r p u lsa n t cu b ito ,
20 m e d e sig n a n t digito,
ac si m iru m fecerim .
N u tib u s m e in d ic a n t,
d ig n a m ro g o iu d ic a n t,
q u o d sem el p eccav erim .
25 Q u id p e rc u rra m singula?
ego su m in fab u la,
et in o re o m n iu m .
E x eo v im p a tio r,
ia m d o lo re m o rio r,
30 se m p e r su m in lacrim is.

* Ed. CB, n.126, p.424. Estrofas rtmicas de tres versos: 7 pp, rimados
aab. El poeta nos describe a una m ujer que no puede ocultar p o r ms tiempo
su aventura res mea tndem patuit y sus consecuencias, con frases sencillas,
sin reminiscencias clsicas.
Carmina Burana 475

100. H a sta h oy, tr is te de m

H a s ta hoy, triste de m ,
lo h a b a m a n te n id o b ie n oculto
y p ra c tiq u el a m o r d iscretam en te.
P ero al fin m i situ aci n se hizo p a te n te :
5 m i v ien tre est a b u lta d o
y la h o ra d el p a rto se ap ro x im a.
M i m a d re p o r ello m e golpea;
m i p a d re p o r ello m e d en o sta,
y am b o s m e tra ta n d u ra m e n te .
10 Sola m e q u e d o en casa
sin a tre v e rm e a salir
n i a e n tre te n e rm e en p blico.
C u a n d o salgo a la calle
to d a la g en te m e m ira
15 com o si yo fu e ra u n m o n stru o .
Y al re p a r a r en m i v ien tre
unos a o tro s se h a c e n seas
y g u a rd a n silencio m ie n tra s paso.
S iem p re se d a n c o n el codo,
20 y m e a p u n ta n co n el dedo,
co m o si h u b ie ra h e c h o algo excepcional.
C o n sus gestos m e sealan,
m e c o n sid e ra n d ig n a de la h o g u e ra ,
p o rq u e u n a vez p e q u .
25 P a ra q u voy a c o n ta r c a d a detalle?
A n d o de b o c a en b o c a
y estoy en labios de todos.
P o r ello sufro violencia,
m e m u e ro y a d e d o lo r
30 y c o n tin u a m e n te lloro.
476 Siglo X I I

H o c d o lo re m cu m u lat,
q u o d am icus ex u lat
p ro p te r illud p a u lu lu m .
O b p a tris sevitiam
35 recessit in F ra n c ia m
a finibus ultim is.
S u m in tristitia
d e eius ab sen tia
in doloris cu m u lu m .

101. C on gau den tes lu d ite *

C o n g a u d e n te s ludite,
ch o ro s sim ul ducite!
Iu v en es su n t lepidi,
senes su n t decrepiti!
5 A udi, belamia,
m ille m o d o s V eneris! hahi zevaleria!
M ilitem us V en eri,
nos q u i sum us teneri!
V en eris te n to ria
10 res est am atoria!
A u d i, belamia,
m ille m o d o s V eneris! hahi zevaleria!
Iu v en es am abiles,
igni com p arab iles;
15 senes su n t horrib iles,
frigori consimiles!
A udi, belamia,
m ille m o d o s V eneris! hahi zevaleria!

* Ed. CB, n.94, p.332. Estrofas rtmicas, con un refrn medio latn,
m edio rom ance. C uatro versos: 7 pp, rim ados aabb; en la ltim a estrofa, aaaa.
Refrn: 6 p + 7 pp + 7 p.
Carmina Burana 477

Y h a y algo q u e a u m e n ta m i afliccin:
el q u e est d e ste rra d o m i a m a d o
p o r u n a cosa ta n nim ia.
P o r la c ru e ld a d de su p a d re
35 a F ra n c ia se h a tra sla d a d o
desde lejanos confines.
S u m id a en la tristeza
p o r su ausencia,
m e h allo e n el co lm o d el dolor.

101. R egocijaos, g o z a d ...!

R egocijaos, gozad,
d a n z a d co n ju n tam en te!
Festivos son los jvenes;
decrpitos, los viejos.
5 Escucha, b ella am iga,
los m il m o d o s de V enus! H ete la caballera!
En las filas d e V e n u s m ilitem os
a h o ra q u e som os mozos!
El c a m p a m e n to de V e n u s
10 es el a rte del am or!
Escucha, b e lla am iga,
ios m il m o d o s de V enus! H ete la caballera!
D e a m o r son dignos los m ozos,
y c o m p arab les al fuego;
15 h o rrib les los viejos son
y sem ejantes al fro.
Escucha, b e lla am ig a,
los m il m o d o s de V enus! H ete la caballera!
478 Siglo X I I

102. E gre f e r o q u o d eg ro to *

E g re fero, q u o d egroto;
n a m ex to to
m e o voto
V e n u s obviat,
5 d u m m e sauciat,
n e c concedit,
d u m m e ledit,
m e a m m ic h i cedere.
Refr. M o ria r in V enere!
10 N u p e r senex, iuvenesco,
desenesco
nec com pesco
m o tu s anim i.
N a m c u m p ro x im i
15 m e castigant,
plus in stig an t
e t m e c o g u n t fu rere.
Refr. M o ria r in V enere!
U r o r igne consum ptivo;
20 ia m n o n vivo.
R ecidivo
m o rb o cru cio r,
vivens m o rio r.
Plus led itu r,
25 q u i p re m itu r
invitus sub on ere.
Refr. M o ria r in V enere!

* Ed. CB, n.104, p.370. Estrofas rtmicas de ocho versos: 8 p; 4 (4 p); 2


(5 pp); 7 pp. El refrn: 7 pp. Rim a: aaabbccdee. Observemos que el ltimo
verso de las estrofas rim a con el refrn.
Camina Burana 479

P e n o sa m e n te m i e n fe rm e d a d so p o rto

P e n o sa m e n te m i e n fe rm e d a d soporto,
p u e s a todos
m is deseos
V en u s se o p o n e ,.
5 co n ta l de h erirm e,
e im p id e,
p a r a m i m al,
q u e m i a m a d a se m e en treg u e.
Refr. M uera yo de am or!
10 V iejo an tes, reju v en ecid o m e siento,
m e rem o zo ,
y n o soy cap az de re fre n a r
del c o ra z n los im pulsos.
C u a n d o los allegados
15 m e lo re p ro c h a n ,
m s m e estim u lan
y m s a en lo q u e c e r m e em p u ja n .
Refr. M u era yo de am or!
P o r fuego co n su m id o r soy ab rasad o .
20 N o vivo ya.
R e ite ra d a d o len cia
m e a to rm en ta :
viviendo, m u ero .
D a o m a y o r e x p e rim e n ta
25 q u ien , en c o n tra de su v o lu n tad ,
a p lastad o se ve p o r u n a carga.
Refr. M u era yo de am or!
480 Siglo X I I

103. Q u is f u r o r e s t in a m o re *

Q u is fu ro r est in am ore!
co rd e, sim ul ore
cog o r in novari;
cordis ag en te d olore
5 fluctuantis m o re
vid eo r m u ta ri
V en eris a d n u tu m ,
c o rq u e p riu s tu tu m ,
curis n o n im b u tu m ,
10 sentio
V en eris officio
tu rb ari.
A d D ry a d e s ego veni,
ia m q u e visuleni
15 cepi sp eculari
q u a sq u e d ecoris am en i;
sed u n a m inv en i
p u lc h ra m ab sq u e p a ri.
S u b ito p ro c e lla m
20 volv o r in n ovellam ,
cep itq u e p u e lla m
oculus
cordis h a n c p re a m b u lu s
venari.

104. N o b ilis, m e i m is e r e r e **

N obilis, m ei m iserere, precor!


T u a facies ensis est, q u o necor,
n a m m edullitus a m a t m e u m te cor:
subveni!

* Ed. CB, n. 110, p.388. Estrofas rtmicas, con algunas medidas dactilicas:
Qus fiiror st in amre (1); crdis agnte dolre (4); qusque decris amni (16); etc.
Estrofas de 12 versos: 3 (8 p); 8 (6 p), 2 (1 pp + 1 p). Rima: aabaabcccddb.
** Ed. CB, n.115, p.398. Estrofas rtmicas de cuatro versos: 5 + 6 p; 3
pp. El refrn: 2 (11 pp + 3 pp). Rim a: aaabcb.
Camina Burana 481

103. Q u lo cu ra h a y en e l a m o r !

Q u lo c u ra h a y en el am or!
E n el c o raz n , al tie m p o q u e en el rostro,
m e siento rem o zar.
P o r la p a si n q u e m i p ech o ,
5 cu al n av e flu ctu an te, agita,
c a m b ia rm e veo
al c a p ric h o de V enus;
y el co raz n , antes seguro
y n o so m etid o a congojas,
10 n o to
q u e en el servicio de V en u s
se ve tu rb ad o .
M e ap ro x im a las D rad es
y co n p l c id a m ira d a
15 a o b serv ar com enc
a las de m s bella h e rm o su ra ;
m as e n c o n tr m e a u n a
e n c a n ta d o ra sin p a r.
A l p u n to soy a rra stra d o
20 a u n a to rm e n ta n u n c a sufrida,
y co m en z la caza
d e la m u c h a c h a ,
siendo el ojo
h e ra ld o del corazn.

104. N oble se o ra , a p i d a te d e m i

N oble se o ra, ap i d a te de m , te lo suplico!


T u ro stro es u n a e sp ad a q u e m e m a ta ,
pues h a sta el tu ta n o m i co ra z n te am a.
Aydame!
482 Sigh X I I

5 R efr. A m o r im p ro b u s o m n ia superat:
subveni!
G om e sperulas tu e eliciunt,
cord i sedulas flam m as ad iciunt;
h e b e t an im u s, vires deficiunt:
10 subveni!
R efr. A m o r im p ro b u s o m n ia su p e ra t
subveni!
O d o r roseus sp irat a labiis;
speciosior p re cunctis filiis,
15 m eile dulcior, p u lc h rio r liliis,
subveni!
Refr. A m o r im p ro b u s o m n ia superat:
subveni!
D e c o r p re v a le t c a n d o ri etheris.
20 A d p re to riu m p re s e n ta r V eneris.
E cce p e re o , si n o n subveneris!
subveni!
R efr. A m o r im p ro b u s o m n ia superat:
subveni!

105. Ver r e d it o p ta tu m *

V e r re d it o p ta tu m
c u m g audio,
flore d e c o ra tu m
p u rp u re o .
5 A ves e d u n t can tu s
q u a m dulciter!
revirescit n em u s,
ca m p u s est am en u s
totaliter.
10 IuVenes, u t flores
accip ian t

1 El refrn nos recuerda evidentem ente el verso virgiliano: Labor omnia


vindt improbus (Georg. 1, 145).
* Ed. CB, . 137, .450. Estrofas rtmicas de nueve versos: 5 (6 p); 3
(4 pp); 1 (10 pp). Rima: ababacddc.
Camina Burana 483

5 Refr. E l a m o r au d a z lo v en ce todo.
Aydame!
C hisp as d e sp re n d e n tus cabellos
y en el c o ra z n suscitan activas llam as;
el espritu se e m b o ta; las fu erzas a m e n g u an .
10 Aydam e!
Refr. E l a m o r au d a z lo v en ce todo.
Aydame!
R o sa d o olor e m a n a de tus labios.
E res la m s g racio sa de to d as las m u ch ach as;
15 m s dulce q u e la m iel, m s b e lla q u e los lirios.
Aydam e!
Refr. E l a m o r au d a z lo v en ce todo.
Aydam e!
T u belleza a v e n ta ja la h e rm o s u ra del cielo.
20 Soy re q u e rid o a n te el trib u n a l d e V enus.
V ed q u e p e re z c o si n o m e socorris!
Aydame!
Refr. E l a m o r au d a z lo v en ce todo.
Aydame!

105. La d e se a d a p r im a v e r a

L a d e se a d a p rim a v e ra to rn a
co n gozo,
o rn a d a d e flores
p u rp re a s.
5 C on q u d u lz u ra
c a n ta n las aves!
E l b o sq u e reverdece;
la c a m p i a es a m e n a
p o r com pleto.
10 Q u e flores los j v en es
reco jan
484 Siglo X I I

et se p e r o dores
reficiant,
virgines assu m an t
15 alacriter
et e a n t in p ra ta
floribus o rn a ta
com m uniter!

106. O c o n so cii *
O consocii,
q u id vobis v idetur?
q u id negotii
nobis ad o p te tu r? 1
5 L e ta V en u s a d nos iam in g re d ie tu r,
illam ch o ru s D ry a d u m seq u etu r.
O vos, socii!
te m p u s est io c u n d u m ,
dies otii
10 re d e u n t in m u n d u m ;
ergo c o n g au d ete, c e tu m le ta b u n d u m
tem p u s salu tan tes io cu n d u m .
V e n u s abdican s
co g n a tu m N e p tu n u m 2,
15 v en it applicans
B a c h u m o p o rtu n u m 3,
q u e m d e a p re cunctis a m p le x a tu r u n u m ,
q u ia tristem sp ern it e t ieiu n u m .
H is n u m in ib u s
20 volo fam ulari!
ius est o m nibus
q u i v o lu n t beari;

* Ed. CB, n.162, p.500. Estrofas de seis versos: 2 (5 pp), 2 (6 p), 1 (12 p),
1 (10 p). Rima: ababbb.
1 Se trata de las vacaciones escolares.
2 Neptuno, dios de las aguas.
3 En cuanto que el prim er dios lo era del agua y este segundo lo es del
vino, m s apropiado p a ra los escarceos amorosos propiciados p o r la prim a-
Carmina Burana 485

y e n sus olores
se em b riag u en ;
p r e n d a n co n p asi n
15 a las m ozuelas;
y en su co m p a a,
m a rc h e n a las p ra d e ra s
de flores ad o rn a d a s.

106. Ea, a m ig o s!

Ea, amigos!
Q p os p arece?
C u l es la decisin
q u e a d o p tarem o s?
L a alegre V en u s y a se a c e rc a h a sta nosotros,
y la aco m p a a r el coro de las D rades.
O h, cam aradas!
A legre p o c a sta.
D el ocio los das
re to rn a n al m u n d o .
As q u e disfrutadlos, c o m p a rsa divertida,
salu d an d o al ju b ilo so tiem po!
A b a n d o n a n d o V en u s
a N e p tu n o , su p a rie n te ,
viene cogida del b ra z o
de Baco, m s ad ecu ad o .
D e entre todos es el nico al q u e la diosa abraza,
p o rq u e a l triste y al q u e a y u n a los desprecia.
De estas divinidades
q u iero ser siervo!
Ley es sta aplicable
a cu an to s g o z a r desea.
486 Sigh X I I

q u e d a n t excellenti p o p u lo scolari,
u t a m e t e t faciat am ari.
25 E rg o litteris
cetus h ic im b u tu s
signa V en eris
m ilitet secutus!
E x tu rb e tu r a u te m laicus u t b ru tu s,
30 n a m a d a rte m surdus est et m utus.

107. Laboris r e m e d iu m *
L abo ris re m e d iu m ,
ex ulantis g a u d iu m
m itig a t exilium
virginis m em o ria:
5 u n ic u m solatium
eius m ih i g ratia.
N il p ro p o n e n s te m e re
d ilig eb am ten ere,
q u a m scieb am d eg ere
10 sub e ta te te n e ra ,
n il au d en s exigere
p re te r m en tis fed era.
I n a b se n te m ard e o ,
V e n u s e n im a u re o
15 n e c tit cordis la q u e o
co rp o ris d istan tia,
m e re n s ta m e n g a u d e o
absentis p resen ta.
Ia m etas invaluit,
20 ia m a m o r in caluit,
ia m virgo m a tu ru it,

* Ed. CB, n.167, p.512. Recogemos las dos partes de este carmen 167.
E n la edic, de Fischer, las estrofas 2 y 3 estn en distinto orden. Estrofas
rtmicas, de seis versos: 6 pp, rima: aaabab. El prim er verso de la estrofa 6
aparece as: Uvam dulcem premere.
Camina Burana 487

Leyes tales p e rm ite n a la sublim e grey escolar


a m a r y h acerse am ad a.
25 P o r ello n u e stra grey
de letras em b e b id a
de V en u s las b a n d e ra s
defien d a cu al soldado.
A l m a rg e n el lego, cu al b ru to , se m a n te n g a ,
30 pues sordo y m u d o se m an ifiesta en el arte.

107. En e l tra b a jo , s o la z

E n el tra b a jo , solaz;
del exiliado, alegra;
de la m u c h a c h a el re c u e rd o
el d estierro dulcifica:
5 el n ic o consuelo
es p a r a m su gracia.
S in h ac e rle p ro p u e sta s atrev id as
la a m a b a tie rn a m e n te :
sab a q u e a n e ra ella
10 de u n a tie rn a ed ad .
N o m e atrev a a p ed irle
m s q u e am istad.
M e a b ra so co n su ausencia:
co n u n lazo de o ro
15 el c o ra z n V e n u s m e tie n e atad o
a p e s a r de la distancia.
A u n q u e triste, m e alegro
co n la p re se n c ia de la ausente.
Y a h a crecid o la edad;
20 y a el a m o r se h a avivado;
y a h a m a d u ra d o la jo v en ;
488 Siglo X I I

ia m tu m e sc u n t u b e ra ,
ia m fru stra c o m p la c u it
nisi fia n t cetera.
25 E rg o iunctis m e n tib u s
iu n g a m u r op erib u s,
m ellitis am p lex ib u s
fru a m u r c u m gaudio:
flos p r e cunctis floribus
30 colludem us serio.
Q u a m dulce, vi p re m e re
m ei, de favo sugere!
Q u id h o c sit, ex p o n e re
tibi, virgo, cupio.
35 N o n v erb o sed o p ere
fiat expositio.

108. Si p u e r c u m p u e llu la *

Si p u e r c u m p u ellu la
m o ra re tu r in cellula
Refr. F elix co n iu n ctio ,
am o re succrescente
5 p a ri rem ed io
p ro p u lso p ro c u l tedio!
F it lu d u s ineffabilis
m e m b ris [lacertis, labiis...]
Refr. F elix co n iu n ctio ,
10 a m o re succrescente
p a ri rem ed io
p ro p u lso p ro c u l tedio!

* Ed. CB, . 183, .546. Estrofa rtmica: 2 (8 pp). Refrn: cuatro versos:
2 (6 pp), 1 (7 p), 1 (8 pp). El segundo verso de la segunda estrofa aparece
en la edic. de Fischer: membris desertis labilis. No consta de la verdadera lectura.
Camina Burana 489

y a sus p ech o s se h a n h in ch ad o ;
y a n o m e co m p lace n a d a
si n o alcan zo lo d em s.
25 Si estam os, pues, u n id o s p o r los afectos,
u n m o n o s ta m b i n p o r n uestros hechos:
co n dulces ab razo s
disfrutem os co n gozo.
O h, flor, la m s b e lla de las flores!
30 J u g u e m o s y a de veras!
Q u dulce es el e x p rim ir la m iel
y c h u p a r el panal!
Q u significa esto, en se rtelo
deseo, m u c h a c h ita .
35 M as la e n se a n z a sea
n o de p a la b ra , sino de p r c tic a m a n e ra .

108. S i e l m o z o y la m u ch a ch a

Si el m o zo y la m u c h a c h a
a solas en el c u a rto se q u e d a ra n ,
Refr. gozosa u n i n ,
co n el a m o r creciente
5 m a n d a n d o , co n sim ilar rem ed io ,
b ie n lejos el hasto!
U n inefable ju e g o de m iem b ro s
[brazos, labios] se p ro d u c e ...
Refr. gozosa u n i n ,
10 co n el a m o r crecien te
m a n d a n d o , c o n sim ilar rem ed io ,
b ie n lejos el hasto!
490 Siglo X I I

109. V acillan tis tru tin e *

V acillantis tru tin e


lib ram in e
m en s su spensa flu ctu at
et estu at
5 in tu m u ltu s anxios,
d u m se v ertit
et b ip e rtit
m o tu s in con trario s.
Refr. O langueo!
10 C a u s a m lan g u o ris video
n ec caveo,
videns
et p ru d e n s
p ereo .
15 M e v a c a re studio
v u lt ratio;
sed d u m a m o r a lte ra m
v u lt o p e ra m ,
in d iversa rap io r.
20 R a tio n e
c u m D io n e 1
d im ican te crucio r.
Refr. O langueo!
C a u sa m lan g u o ris video
25 n ec caveo,
videns
et p ru d e n s
pereo .

* Ed. de CB, n.108, p.380. T am bin en la Col. Arundel, n .l4 , p.95 (ed.
M cDonough). Poem a en form a de las secuencias carolingias, en versos de
diferentes slabas y nm ero. Su autor Pedro de Blois? logra una
secuencia en la que se advierte el balanceo de los sentimientos del enam orado
que vacila en renunciar a sus amores o a sus estudios, dentro de un am biente
perfecto en sus sonidos. Son estrofas de diferente nm ero de versos: 2 de 14,
2 de 18 y 2 de 13. Los versos variados en slabas, rim adas al arbitrio del
poeta, como puede apreciar el curioso lector.
1 Dione} ninfa m adre de Venus ( Afrodita). A veces su nom bre se emplea
como sinnimo de la propia Venus, como en el caso presente o en Ovidio,
Fast. 2, 461.
Carmina Burana 491

109. S u sp en d id a en e l p la tillo

S u sp e n d id a e n el platillo
de u n a v erstil b alan za,
m i a lm a titu b e a
y se agita
5 en angustiosos vaivenes,
m ie n tra s se re tu e rc e
y d e sg a rra
en e n c o n tra d o s im pulsos.
R efr. Ay, languidezco!
10 D e m i lan g u id ez v eo la cau sa,
y n o to m o p recau cio n es.
V in d o lo estoy
y co n scien tem en te
m u ero .
15 Q u e a los estudios m e e n treg u e
p re te n d e m i raz n ;
en ta n to q u e el a m o r
m e im p ele a o tra s tareas:
en d ireccio n es o p u estas soy a rra stra d o .
20 E n el co m b a te
e n tre ra z n y D io n e,
soy y o q u ien sufre.
R efr. Ay, languidezco!
D e m i lan g u id ez v eo la causa,
25 y n o to m o p recau cio n es.
V in d o lo estoy
y co n scien tem en te
m u ero .
492 Siglo X I I

S icut in arb o re
30 frons trem u la,
nav icu la
levis in eq u o re,
d u m ca re t a n c h o re
subsidio,
35 co n trario
flatu concussa fluitat;
sic agitat,
sic tu rb in e sollicitat
m e d u b io
40 h in c a m o r, in d e ratio .
R tfr. O langueo!
C a u s a m lan g u o ris v id eo
n ec caveo,
videns
45 et p ru d e n s
p ereo .
S u b lib ra p o n d e ro ,
q u id m elius,
e t dubius
50 m e c u m delibero.
N u n c m e n ti refero
delicias
venerias;
q u e m e a m ic h i F lo r u la 2
55 d e t oscula;
q u i risus, q u e labellula,
q u e facies,
frons, n a ris a u t cesaries.
R efr. O langueo!
60 C a u sa m lan g u o ris video
n ec caveo,
videns
et p ru d e n s
pereo .

2 Florula, en su afectivo diminutivo, uno de los frecuentes nom bres de


m uchachas objeto de los amores juveniles.
Carmina B uram 493

C o m o en el rb o l
30 el trm u lo follaje;
cual la leve
b a rq u illa en alta m ar,
del a m p a ro del an cla
desprovista,
35 a la deriv a b o g a
p o r v ientos co n tra rio s a zo tad a,
as m e z a ra n d e a n
y a su in cierto to rb ellin o
m e so m eten
40 el a m o r y la ra z n de fo rm a altern a.
Refr. Ay, languidezco!
D e m i lan g u id ez v eo la causa,
y n o to m o p recauciones.
V in d o lo estoy
45 y co n scien tem en te
m u ero .
Sopeso en la b a la n z a
qu es lo m ejo r,
e in m erso en d u d as
50 conm igo m ism o deb ato .
As le expongo a m i m en te
las delicias
am orosas,
de m i P io lita,
55 los besos,
cules sus risas, sus labiecillos,
su cara,
su fren te, su n ariz y sus cabellos.
Refr. Ay, languidezco!
60 D e m i lan g u id ez v e o la causa,
y n o to m o p recauciones.
V in d o lo estoy
y co n scien tem en te
m u ero .
494 Siglo X I I

65 H is in v itat
et irrita t
a m o r m e blandiciis;
sed aliis
ra tio sollicitat
70 et ex citat
m e studiis.
Refr. O langueo!
C a u s a m lan g u o ris video
n ec caveo,
75 videns
e t p ru d e n s
p ereo .
N a m solari
m e scolari
80 c o g ita t exilio.
S ed, ratio ,
p ro c u l abi! V in ceris
sub V en eris
im p erio .
85 R e. O langueo!
C a u sa m lan g u o ris video
n ec caveo,
videns
et p ru d e n s
90 p ereo .

110. T em pus tra n sit g elidum *


T e m p u s tra n sit g elidum ,
m u n d u s re n o v a tu r,
v e rq u e re d it flo rid u m ,
fo rm a reb u s d a tu r.
5 Avis m o d u la tu r,
m o d u la n s le ta tu r

* Ed. CB, n.153, p.482. Estrofa rtmica, de 14 versos desiguales: 4 (7 pp


o 7 p) + 6 (6 p) 4- 4 (4 pp). R im a ababbbbbccbddb.
Carmina Burana 495

65 C o n estos halag o s m e inv ita


e in cita
el am o r;
m as co n otros
tr a ta la ra z n d e co n v en cerm e
70 y m e a n im a
a los estudios.
R efr. Ay, languidezco!
D e m i lan g u id ez veo la causa,
y n o to m o precau cio n es.
75 V in d o lo estoy
y co n scien tem en te
m u ero .
Y es q u e p ie n sa q u e h a lla ra
co nsuelo en la soledad
80 d e los estudios.
Ea, razn!
Lejos de aqu! V encida sers
p o r el p o d e r
de V enus!
85 Refr. Ay, languidezco!
D e m i lan g u id ez veo la causa,
y n o to m o precau cio n es.
V in d o lo estoy
y co n scien tem en te
90 m u ero .

110. E l tie m p o f r o y a p a s a

E l tie m p o fro y a pasa,


el m u n d o se ren u ev a,
re to rn a la flo rid a p rim a v e ra ,
las cosas re c o b ra n su h e rm o su ra .
5 C a n ta el ave
y c a n ta n d o se deleita.
496 Siglo X I I

lu cid io r
10 et len io r
a e r ia m seren atu r;
ia m florea,
ia m fro n d e a
silva com is d en satu r.
15 L u d u n t su p e r g ra m in a
virgines decore,
q u a ru m n o v a c a rm in a
d ulci so n a n t ore.
A n n u u n t favore
20 volucres can o re,
favet e t o d o re
tellus p ic ta flore.
C o r ig itu r
e t cin g itu r
25 et ta n g itu r a m o re ,
virginibus
e t avibus
strep en tib u s sonore.
T e n d it m o d o re tia
30 p u e r p h a re tra tu s ';
cui d e o ru m c u ria
p re b e t fam u latu s,
cuius d o m in atu s
n im iu m est latus,
35 p e r h u n c triu m p h a tu s
su m et sauciatus:
p u g n a v e ra m
et fu e ra m
in p rim is relu ctatu s,
40 sed ite ru m
p e r p u e ru m
sum V e n e ri p ro stratu s.
U n a m , h u iu s v u ln ere
saucius, am avi,

1 Cupido, portador de la aljaba, del arco y de las flechas.


Cam ina Burana 497

m s claro
10 y m s suave
y a el aire se serena.
Y a florido
y frondoso
el ra m a je del b o sq u e se espesa.
15 J u e g a n p o r las p ra d e ra s,
co n g racia, las m u ch ach as.
Sus nuev o s can to s
co n dulce b o c a e n to n a n .
A ello rep lican
20 las aves co n sus trinos.
C o n su o lo r ta m b i n co n cu rre
la tie rra de flores re c a m a d a .
Y es q u e el co ra z n resulta
en lazad o
25 y tu rb a d o p o r el am o r,
p o r las m u c h a c h a s
y p o r las aves
qu e a lb o ro ta n co n su canto.
A h o ra tien d e las redes
30 el n i o de la faretra.
L a a sa m b le a de los dioses
a l le m u e stra servidum bre.
Sus d om inios
son so b re m a n e ra dilatados.
35 D e rro ta d o p o r l,
ta m b i n yo h e sido herid o :
co m b at,
y al p rin cip io
opuse resistencia;
40 m as de n u ev o
p o r el m u c h a c h o
h e sido so m etid o a V enus.
E n a m o ra d o m e e n c u e n tro
de q u ie n m e cau s la herida.
498 Sigh X I I

45 q u a m sub firm o fed ere


m ich i copulavi.
F id em , q u a m iuravi,
n u m q u a m violavi;
rei ta m suavi
50 to tu m m e dicavi.
Q u a m d ulcia
su n t b asia
puelle! ia m gustavi;
n ec c in n a m u m
55 et b a lsa m u m
esset ta m dulce favi!

111. O lim s u d o r H e rc u lis *

O lim su d o r H ercu lis


m o n s tra la te co n teren s,
pestes orbis auferen s
claris lo n g e titulis
5 en ituit,
sed ta n d e m defloruit
fa m a p riu s celebris
cecis clausa ten eb ris
Ioles 1 illecebris
10 A lcide 2 captivato.
H y d ra d a m n o c a p itu m
fa c ta lo c u p le tio r3,

* Ed. de A. H ilk a -O . S c h u m a n n , Carmina Buram, I, p.23ss, CB 63,


p.198. En esta ltim a edicin, el refrn final se repite sistemticamente
despus de cada estrofa. Se trata de u n poem a en form a de secuencia, con
estrofas desiguales. Las cuatro prim eras tienen 10 versos: 8 (8 pp), 1 (7 p), 1
(4 pp), rimados: abbaccddde. Las cuatro ltimas tienen 12 versos: 4 (6 pp), 5
(7 pp), 2 (4 pp) y 1 (3 p), rimados: ababbbcddeec. El refrn consta de 8 versos:
2 (7 pp), 3 (4 pp) y 3 (3 p), con rim a ababcccb.
1 Yole, hija de Em ito, rey de Eubea, raptada por Hrcules, que se
enam or de efia. O v id io , Met. 9, 140ss y 274ss. H ig in o , Fab. 35.
2 Alcides, patronm ico de Hrcules, por su abuelo Alceo, padre de
Anfitrin (el padre putativo de Hrcules).
3 La H idra de Lerna (segundo trabajo de Hrcules) era una serpiente de
varias cabezas. Por cada u n a que el hroe le cortaba, surga otra nueva.
O v id io , Met. 9, 69ss. A p o l o d o r o , Bibl. 2,5,2. H e s io d o , Teog. 313ss.
Camina Burana 499

45 C o n u n p a c to indesligable
h e q u e d a d o u n id o a ella.
L a le a lta d q u e le ju r
n u n c a ja m s la h e violado:
a p r e n d a ta n d elicad a
50 m e co nsagr p o r com pleto.
C u n dulces
son los besos
d e la m u ch ach a! Los h e probado!
N i el cin am o m o ,
55 n i el blsam o,
n i el p a n a l seran ta n dulces.

111. A n ta o e l esfu erzo d e H rcu les

A n ta o el esfuerzo de H rcu les,


m o n stru o s d estru y en d o p o r d o q u ier,
del m u n d o los m ales a p a rta n d o ,
p o r sus p re c la ro s m ritos
5 brill,
p e ro a la p o stre m arch it se
su fa m a an tes ilustre
en v u elta e n ciegas tinieblas
al ser p o r los en can to s d e Y ole
10 el A lcides cautivado.
L a H id ra , al ir p e rd ie n d o cabezas,
m s p o d e ro sa se haca,
500 Siglo X I I

o m n i p este sevior
re d d e re sollicitum
15 n o n p o tu it,
q u e m p u e lla d o m u it;
iugo cessit V en eris
vir, q u i m a io r superis
celu m tu lit h u m eris
20 A tlan te fatigato.
C aco 4 tristis h alitus
et fla m m a ru m v o m itu s
vel fuga N esso 5 duplici
n o n p ro fu it,
25 G ery o n H esp eriu s 6
ia n ito rq u e S ty g iu s 7
u te rq u e fo rm a triplici
n o n te rru it,
q u e m c a p tiv u m te n u it
30 p u e lla risu sim plici.
Iu g o cessit te n e ro ,
so m m o q u i letifero
h o rti cu sto d em 8 divitis
im p licuit,

4 Caco, hijo de Vulcan, lanzaba llamas por su boca. Hrcules lo m at


a raz de serle robados algunos bueyes que l haba ganado a Geriones.
V ir g il io , A m . 8, 190ss. O v id io , Fast. 1, 543-586. L iv io 1, 7, 3ss.
5 Centauro que se enfrent a Hrcules en dos ocasiones. La prim era, en
que com bati contra Folo y Hrcules, logr huir; la segunda tuvo lugar ju n to
al ro Eveno: Neso quiso violar a D eyanira, esposa de Hrcules, y ste lo
m at con sus flechas. O v id io , Met. 9 , lOlss; Her. 9 , 141ss.
6 Geriones, gigante de tres cabezas y cuerpo triforme hasta las caderas.
H abitaba en E ritia (cerca de Gades), en la Hesperia. Hrcules lo m at y se
apoder de su rebao de bueyes. V ir g il io , A m . 8, 300ss. O v id io , Met. 4,
782ss.
7 Crbero, guardin de los Infiernos, que viva junto al Estige, el ro
infernal. Estaba dotado de tres cabezas. Su m uerte fue el undcim o trabajo
de Hrcules. H ig in o , Fab. 31.
8 El dragn de cien cabezas que custodiaba las m anzanas de oro del
Ja rd n o H uerto de las Hesprides. E ncargado p o r Euristeo, Hrcules se
apoder de las m anzanas durm iendo al dragn. (Otras variantes legendarias
dicen que simplemente dndole m uerte.) H e s io d o , Teog. 215ss. O v id io , Met.
4, 637ss; 9, 190ss.
Carmina Burana 501

m s cru el q u e to d a peste,
de h a c e r te m b la r
15 fue in cap az
a q u ie n u n a m u c h a c h a d o m e .
Al yugo de V en u s som etise
el h ro e q u e, m a y o r a n q u e los dioses,
el cielo so p o rt sob re sus h o m b ro s
20 al fatigarse A tlan te.
A C a c o su h o rre n d o alien to
y el v m ito d e sus llam as,
o a N eso su doble h u id a ,
de n a d a les sirvieron;
25 n i el h e sp e rio G erio n es,
n i el estigio p o rte ro ,
am b o s de triples cabezas,
con sig u iero n a te rra r
a q u ie n c a u tiv a r lo g rara
30 u n a m u c h a c h a co n su sencilla sonrisa.
A u n tie rn o yugo som etise
q u ie n co n u n su e o m o rta l
al g u a rd i n del rico h u e rto
envolvi;
502 Siglo X I I

35 frontis A cheloie 9
c o rn u d e d it copie,
a p ro 10, leo n e 11 dom itis
en ituit,
T h ra c e s equos 12 im b u it
40 c ru e n ti cede hospitis.
A n th e i L ib y c i13
lu c ta m sustinuit,
casus sophistici
frau d es cohib u it,
45 c ad ere d u m vetui;
sed q u i sic explicuit
lu cte nodosos nexus,
v in citu r e t v in citu r 14,
d u m la b itu r
50 m a g n a Iovis soboles
a d Ioles
am plexus.
T a n tis flo ru e ra t
la b o ru m titulis,
55 q u e m b lan d is c a rc e ra t
p u e lla vinculis,
e t d u m la m b it osculis,
n e c ta r h u ic labellulis
v e n e re u m p ro p in a t;

9 Aqueloo, dios del ro etolio del mismo nom bre. Se enfrent a Hrcules
adoptando la form a de un toro, al que el hroe derrot despus de arrancarle
u n cuerno, que algunos autores consideran que luego sera el cuerno de la
abundancia. Otros, en cambio, vinculan la cornucopia a la cabra Amaltea.
O v id io , Met. 8 , 5 5 0 ss. H ig in o , Fab. 31.
10 El jabal del E nm anto, tercer trabajo de Hrcules. H i g i n o , Fab. 30.
11 El len de N em ea. H ig in o , Fab. 30. H e so d o ,7 > j. 326 ss.
12 Los caballos (o yeguas) de Diomedes, rey de Tracia, se alim entaban
de carne hum ana. Hrcules les dio a com er el cuerpo de su dueo. H ig in o ,
Fab. 3 0 . O v id io , Met. 11, 194ss.
13 Gigante, hijo de la Tierra. Su m orada se ubicaba en Libia (o, segn
otros, en Marruecos). C on l se .enfrent Hrcules cuando se diriga al Ja rd n
de las Hesprides. C ada vez que, durante el com bate, Anteo caa a tierra,
su m adre le infunda nuevas fuerzas. Hrcules logr darle m uerte levantn
dolo en vilo y asfixindolo. H i g i n o , Fab. 31. L u c a n o , Fars. 4, 590ss.
14 Juego de palabras: vndtur (de vinco, vencer) y vincitur (de vindo, atar).
Carmina Burana 503

35 el q u e de la fre n te de A q u elo o
el c u e rn o a rra n c d e la a b u n d a n c ia ;
el q u e, v en c ie n d o al ja b a l y al len,
sali triu n fan te;
el q u e d o m a ra a los caballos tracios
40 tra s la m u e rte c ru e n ta de su du e o .
D e l libio A n te o
resisti el co m b ate,
y d e la falsa c a d a
ab o rt el en g a o
45 al im p ed irle r o d a r p o r tierra.
M as a q u e l q u e as supo liberarse
de la estre c h a tra b a z n de la pelea,
es v en cid o y re su lta e n c a d e n a d o ,
al su c u m b ir
50 el g ra n re to o de J p ite r
a los ab razo s
de Y ole.
Q u ie n de fa m a ta n en o rm e
p o r sus tra b a jo s gozab a,
55 p risio n ero lo tien e u n a m u c h a c h a
co n u n a s b la n d a s cadenas:
m ie n tra s lo cu b re de besos,
co n sus labiecillos a b e b e r le d a
el n c ta r de V enus.
504 Siglo X I I

60 v ir solutus otiis
veneriis
la b o ru m m e m o ria m
et gloriam
inclinat.
65 S ed A lcide fo rtio r
ag g red io r
p u g n a m c o n tra V e n e re m ,
u t su p erem
h a n c , fugio,
70 in h o c e n im p relio
fugiendo fortius
et m elius
p u g n a tu r,
sicque V e n u s v in citu r,
75 d u m fugitur,
fugatur.
D ulces n o d o s V en eris
et carceris
b la n d i seras resero,
80 de cetero
a d alia
d u m tra d u c o r studia.
O L y c o r i15, valeas
et voveas
85 q u o d vovi,
ab a m o re sp iritu m
sollicitum
rem o v i
R efr. 16 A m o r fam e m e ritu m
90 deflorat;
am a n s te m p u s p e rd itu m
n o n plo rat;
sed te m e re
diffluere
95, sub V e n e re
la b o ra t.

15 Licoris, nom bre de una ninfa. As se llam aba tam bin la am ada del
poeta Galo. V i r g i l i o , B uc. 10, 22. O v i d i o , Ars A , 3, 537.
16 Es el refrn final, que resum e el contenido de todo el poema.
Carmina Burana 505

60 El h ro e , a los ocios v enreos


en treg ad o ,
de sus trab ajo s olvida
el rec u e rd o
y la gloria.
65 M as yo, m s fu erte q u e A lcides,
e m p re n d o
el c o m b a te c o n tra V enus.
Y, p a r a vencerla,
huyo,
70 p u es en lu c h a sem ejante
es la h u id a la m a n e ra m s segura
y la m s eficaz
de co m b atir.
As se d e rro ta a V enus:
75 al h u ir,
es ah u y e n ta d a .
Los dulces n u d o s de V en u s
y d e su b la n d a
crcel los cerrojos ab ro ,
80 al e n tre g a rm e,
sin m s,
a o tras o cupaciones.
A y d am e, Licoris,
y h a z el voto
85 q u e yo ta m b i n h e v otado.
D e l a m o r, m i espritu
solcito
h e a p a rta d o .
R efr. E l m rito de la fa m a , el a m o r
90 lo m a rc h ita .
E l a m a n te , el tie m p o p e rd id o
n o dep lo ra,
m as te m e ra ria m e n te
en p a s a r sus h o ras
95 a V en u s som etido
p o n e su em p e o .
506 Siglo X I I

112. O d ecu s, o L ib ye re g n u m *

O decus, o L ibye re g n u m , C a rth a g in is urbem !


O la c e ra n d as fratris 1 opes, o P u n ic a regna!
O duces P h ry g io s 2,
o dulces advenas,
5 q u o s ta n to te m p o re
dispersos e q u o re
ia m hiem s sep tim a
ia c ta v e rat
o b o d iu m
10 I u n o n is 3,
Scyllea r a b ie s 4,
C y clo p u m sanies,
C elen o p essim a
tra d u x e ra t
15 a d solium
D idonis;
Q u i m e cru d elib u s
ex ercen t odiis,
aren tis L ibye
20 p o st casu m P hrygie 5
q u o s re g n o n au frag o s
exceperam !
m e m iseram !
q u id feci,
25 q u e m eis em ulis,
ignotis populis
et g en ti b a rb a re ,
Sidonios

* Ed. de CB, n.100, p.346. Los dos primeros versos form an un dstico
elegiaco. EI resto est en form a de secuencia. El poeta canta el llanto de la
reina Dido.
1 El herm ano llam ado Pigmalin.
2 Eneas y sus compaeros.
3Recurdese el papel de Ju n o en la historia de los troyanos y de Eneas.
4 Recuerda el poeta nom bres que tienen una im portancia en los viajes
de Eneas. Celeno es una de las arpas, cf. V ir g il io , A m . 3, 2 11.
5 Sincdoque, el todo por la parte: T roya estaba en Frigia.
Carmina Burana 507

112. Ay} h o n ra m a !

Ay, h o n ra ma! Ay, reino de lib ia , ciudad de Cartago!


Ay, riq u ezas del h e rm a n o am enazadas! Ay, p n ico s
[reinos!
Ay, caudillos frigios!
Ay, afables ex tran jero s,
5 a quienes p o r ta n to tiem p o ,
dispersos p o r el m ar,
y a el sp tim o in viern o
lle v a b a de u n la d o a o tro
a cau sa d el odio
10 de J u n o ;
la ra b ia d e Escila,
la b a b a de los C clopes,
y la p e rv e rsa C elen o
h a b a n e m p u ja d o
15 h a sta el re in o
de D id o .
A quellos q u e co n odios crueles
m e p ersig u en
son los m ism os q u e acog
20 en m i re in o d e L ibia,
n u frag o s tra s la cad a
de Frigia,
Ay, d e sd ic h a d a de m!
Q u es lo q u e hice
25 yo, q u e p a r a m is enem igos,
ignotos p u eb lo s
y gente b rb a ra ,
sidonios
508 Siglo X I I

ac T y r io s 6
30 subieci!
A c h i dolant!
ach i dolant!
ia m v o lan t
carbasa!
35 Ia m n u lla spes D idonis!
ve T yriis colonis!
plan g ite, S idonii \
q u o d in o re gladii
d ep erii
40 p e r a m o re m Phrygii
predonis!
E neas, hospes Phrygius,
Ia rb a s , hostis T y riu s,
m u lto m e te m p ta n t crim ine,
45 sed v ario discrim ine,
n a m sitientis Libye
reg in a sp reta lin q u itu r,
et th alam o s L avinie 9
T ro ia n u s hospes sequitur!
50 Q u id ag am m isera?
D id o re g n a t altera!
h ai, vixi nim ium !
m o rs a g a t cetera!
D e se rta siti regio
55 m e gravi cin g it p relio,
fratris m e te rre t feritas
e t N u m a d u m crudelitas,
in su lta n t h o c pro v erb io :
D ido se fecit H ele n a m :
60 reg in a n o stra grem io
T ro ia n u m fovit advenam !
gravis conditio,
furiosa ratio,

6_Tirios, el pueblo de Dido, que con ella haban abandonado Tiro.


7 Sidonios = Fenicios, originarios de Sidn.
8 Yarbas, rey m auritano, pretendiente de Dido y rechazado p o r sta.
9 Lavinia, hija del rey Latino, con la que acabara casndose Eneas.
Carmina Burana 509

y tirios
30 h e co n v ertid o en vasallos?
Ay, tristeza!
Ay, tristeza!
Y a se h in c h a n
las velas!
35 Ya n o q u e d a e sp eran za p a r a Dido!
Ay, colonos tirios!
Llorad, sidonios,
p o rq u e al filo de la e sp ad a
m u e ro
40 p o r a m o r de u n frigio
pirata!
E neas, el h u sp e d frigio,
y Y arb as, h ostil p a r a los tirios,
m e a m e n a z a n co n la m u e rte ,
45 m as de fo rm a diferente.
D e la sed ien ta L ibia
la re in a , d esp reciad a, a b a n d o n a d a se ve.
Y el h u sp e d tro y a n o a m b icio n a
casarse co n L avinia.
50 Q u h a c e r, triste de m?
U n a D id o d istin ta re in a ahora!
H e vivido, ay, y a dem asiado!
A c ab o lleve la m u e rte lo que resta!
U n pas d esierto p o r la sed
55 m e ased ia co n d u ra g u erra;
m e a te rra n la fiereza de m i h e rm a n o
y la c ru e ld a d de los n m id as.
Y m e in su lta n de este m o d o :
D ido se tru e c a en H elen a:
60 n u e stra re in a en su regazo
cobija al h u sp e d tro y an o .
D u ra condici n ,
c o n tra p a rtid a in a u d ita ,
510 Siglo X I I

si m a la p e rfe ra m
65 p ro b e n e fic io !10
A n n a vides,
q u e sit fides
decep to ris perfidi?
frau d e ficta
70 m e relicta
re g n a fugit Punica!
nil sorori
nisi m o ri,
soror, restat, u nica.
75 S evit Scylla,
n e c tra n q u illa
se p ro m ittu n t eq u o ra;
solvit ra te m
te m p e sta te m
80 n ec e x h o rre t Phrygius.
D ulcis soror,
u t q u id m o ro r,
a u t q u id cessat gladius?
F u lg et sidus O rio n is,
85 sevit hiem s A quilonis,
Scylla re g n a t eq u o re.
T em p estatis te m p o re ,
P a lin u re n ,
n o n secure
90 classem solvis litore!
Solvit ra te m d u x T ro ia n u s;
solvat en sem n o stra m a n u s
in ia c tu ra m sanguinis!
V ale, flos C arthaginis!
95 H ec, E n e a ,
fer tro p h e a ,
cau sa ta n ti criminis!
O dulcis a n im a ,
vite spes unica!

10 Ana, herm ana de Dido.


11 Palinuro, el timonel de Eneas.
Camina Burana 511

si a cab o de u n favor
65 recib o dao!
A na, ests vien d o
cu l es la fidelidad
del p rfid o seductor?
C on falsa excusa,
70 abandonndom e,
se aleja de los reinos pnicos!
N a d a a tu h e rm a n a ,
m s q u e el m o rir,
mi n ic a h e rm a n a ! le q u ed a.
75 Escila se enfurece
y los m ares
n o p ro n o stic a n m o strarse tranquilos.
L eva anclas
sin q u e la te m p e sta d
80 espante al frigio.
D u lce h e rm a n a ,
qu m e detiene?
P o r q u en accin n o e n tra la espada?
B rilla la estrella d e O rio n ,
85 A qu il n enfurece la to rm e n ta
y Escila re in a en el m ar.
M ien tras h a y tem p estad ,
P alin u ro,
n o es p ru d e n te
90 q u e a la flota la alejes de la costa.
E l caudillo tro y a n o al m a r saca su nave.
Q ue la e sp a d a n u e stra m a n o saque
p a ra h a c e r c o rre r la sangre!
Adis, flor de C artago!
95 T om a, E neas,
trofeos sem ejantes,
m otivo de ta n g ra n delito!
O h, dulce alm a,
el n ico deleite d e la vida!
512 Siglo X I I

100 P h le g e th o n tis 12,


A cherontis
lateb ras
ac ten eb ras
m o x adeas
105 h o rro ris,
n ec P y r o is 13
te circulus
m oretu r!
E n e a m sequ ere,
110 n ec desere
suaves illecebras
am oris,
n ec dulces n o d o s V en eris
p erd id eris;
115 sed n o stri conscia
sis n u n tia
doloris!

113. A n n a so ro r, u t q u id m o r i *

A n n a so ro r 1
u t q u id m o ri
ta n d e m m o ro r?
cu i d o lo ri
5 reserv o r m isera?
o h a n im is a sp e ra
vite conditio!

12 Flegetn, ro de los Infiernos.


13 Pyrois = el sol. E ra el nom bre de uno de los caballos que arrastraban
el carro del sol, cf. O v id io , M et. 2, 153. En otros casos se emplea para
designar al planeta M arte, cf. A u s o n io , Idilios 8, 24.
* Ed. de A. W il m a r t , Le Florilge mixte de T hom as Bekynton, en
Mediaeval and Renaissance Studies, 4 (1958), p .36-37. Poem a en estrofas desigua
les en las que el poeta emplea curiosas rimas. El tem a, inspirado en la Eneida
virgiliana, es una vez ms el lam ento de Dido, abandonada p o r Eneas. Esta
D ido medieval, frente a la dibujada p o r Virgilio, se nos m uestra m ucho
m enos segura en s misma, m s tem erosa de la m uerte.
1 Ana, herm ana y confidente de Dido. Cf. V ir g il io , Eneida, libro I V
passim.
Carmina Burana 513

100 D e F leg et n
y A q u e ro n te
los rin co n es
y tinieblas
del h o rro r
105 c o n te m p la al punto!
Del Sol
el curso
n o se detenga!
Sigue a E neas,
110 no abandones
las dulces seducciones
del am o r,
n i los dulces vnculos de V e n u s
dejes p e rd e rte .
115 M s b ien , co m o testigo,
s m e n sa je ra
d e m i dolor.

113. A n a, h e rm a n a

A n a, h e rm a n a ,
p o r q u m i m u e rte
al fin d em o ro ?
A q u d o lo r
5 m e reservo, desdichada?
Ay, e n e x tre m o rig u ro sa
co n d ici n de la vida!
514 Siglo X I I

m o rtis dilatio
m ih i m o rs altera.
10 U t e x p o n a t
m e to rm en tis,
v ela d o n a t
ille ventis;
n o n h o rre t m a ria .
15 O h a fides P h ry g ia 2,
o fides hospitis,
q u e sic p ro m eritis
re p e n d it odia!
A b it ille,
20 q u eren s Scylle 3
se vel C h a ry b d i tra d e re .
A q u ilo n i
q u a m D id o n i
m agis elegit cred ere.
25 F estin at classem solvere 4
c u m federe;
n ec d ate m e m o r d ex tere 5
d a t te m e re
v ela fid em q u e ventis.
30 H o sp es abi:
q u id elabi
fu rtive fu g a m ra p e re ?
Q u id lab o ras?
D id o m o ra s

2 E ra proverbial la infidelidad de los frigios, del mismo m odo que


tam bin lo era la de los cartagineses (fides Punica). La tradicin en Eneas,
pues, se enfatiza al ponerse el lam ento en labios de la cartaginesa Dido.
3 Escila y Caribdis eran dos abismales y peligrosos lugares del m ar
T irreno por los que debe cruzar la flota de Eneas, como tam bin lo hiciera
la de Ulises. Cf. V ir g il io , Eneida 3, 420ss.
4 El texto latino juega con el doble significado de solvere: solvere classem,
zarpar, soltar am arras; solvere-fedus, rom per u n a alianza, quebrantar una
promesa.
5 Eneas ha llegado a las costas de C artago despus de haber sufrido una
terrible tem pestad en la que h a n naufragado varios de sus barcos y la
escuadra se h a visto dispersada. Dido, rodeada de peligros y tem erosa de
todo, est construyendo la ciudad, pero no duda en acoger benvola a Eneas,
si bien a su afabilidad h a colaborado poderosam ente Venus. Cf. V ir g il io ,
Eneida, libro I.
Carmina Burana 515

E l d ila ta r la m u e rte
o tra m u e rte m e supo n e.
10 P a ra e n tre g a rm e
al to rm e n to
las velas a los vientos
l despliega.
Los m a re s n o lo asustan.
15 Ay, p a la b ra frigia!
Ay, p a la b ra de m i h u sp e d
q u e as p o r tales favores
m e re c o m p e n sa c o n odios!
Z a rp a l
20 b u sc a n d o a E scila
o a C a rib d is en treg arse.
P refiere confiarse
al A q u il n
an tes q u e a D id o .
25 Se a p re su ra a so ltar a m a rra s
al p a r q u e su p ro m esa.
O lv id ad o de la d iestra p ro m e tid a ,
confa te m e ra rio
v ela y p ro m e s a a los vientos.
30 M arch a, husped!
P o r q u fu rtiv a m e n te
p re te n d e s e m p re n d e r la h u id a?
A q u esforzarte?
N o se a p re s u ra D id o
516 Siglo X I I

35 nullas festinat nectere;


sub b ru m e ta m e n sidere
v u lt p a rc e re
tibi p ro liq u e te n e re 6
n ec tra d e re
40 vos N e re i to r m e n tis 7.
Q u id , E n e a ,
n a tu m d e a
te iactas C ypride? 8
h a perfide,
45 genus q u id iactitas?
V u ltu s quos astru it
illa re d a rg u it
m en tis atrocitas.
P a re n te m serenissim o
50 v u ltu p ro m ittis C y p rid em ;
sed m a tre m tib i tig rid e m
teste fateris anim o.
S ed querelis
his crudelis
55 hospes n o n flectitur.
Q u id igitur,
q u id restat, m isere?
q u id ag am , m isera?
M o rs a g a t cetera.
60 M o rs m ih i vivere.
M o rs vite c la u d a t o rb ita m ,
m o rs m ali to lla t cum ulos.
Insignes fe ra t titulos,
q u i sic delusit h o sp itam .
65 A n ex p ectem destru i
q u e statu i
urb is n ove m en ia?
nos o d ia
d ire c in g u n t Libies.

6 Ju lo Ascanio, hijo de Eneas y de Cresa.


- 7 Es decir, de los peligros del m ai. N ereo era una divinidad m arina.
8 Dea Cypris, esto es, Venus. Cypris, como sinnimo de Venus, lo encon
tram os en A u s o n io , Epigr. 5 7 . Los poetas clsicos prefieren denom inarla
Cypria, la chipriota (p.ej., T ib u l o , 3, 3, 34). V enus = Afrodita reciba culto
especial en Chipre.
Carmina Burana 517

35 a cau sarte n in g n im p ed im en to .
Sin e m b a rg o , e n este tiem p o in v ern al
desea p re se rv a rte
a ti y a tu tie rn o d escen d ien te
y n o e n treg aro s
40 de N e re o a los peligros.
P o r q u , E neas,
te ufan as
de ser el hijo de V enus?
Prfido!
45 Por q u aireas tu linaje?
E l ro stro co n q u e aq u lla te d o t
lo m u e stra co m o falaz
la fiereza de tu espritu.
A firm as co n ro stro p la c e n te ro
50 q u e V en u s es tu m ad re;
m as tu espritu rev ela
q u e tuviste p o r m a d re a u n a tigresa.
M a s co n quejas
sem ejantes
55 el h u sp e d cru el n o se conm ueve.
Q u h a c e r, pues?
Q u le re sta a la infeliz?
Q u p u e d o h a c e r, d esd ich ad a?
Lleve a c a b o la m u e rte lo q u e falta.
60 M u e rte es p a r a m seguir viviendo.
C ie rre la m u e rte el ciclo de la vida.
A rra stre la m u e rte este c m u lo de m ales.
O ste n te insigne ttulos de g lo ria
aq u el q u e se b u rl de su h o spedaje.
65 C o n te m p la r tal vez cm o d estru y en
las m u rallas q u e alc
de la n u e v a ciudad?
D e la L ib ia cru el
los odios nos circ u n d a n .
518 Sigh X I I

70 H in c Y arb as em ulus 9
N u m a d u m q u e p o p u lu s,
in d e fratris rabies 10
n o s odiis
e t preliis infestat.
75 M eo s q u o q u e T yrios
ia m d ubios
ia m offensos video;
displiceo
m eis ipsis civibus.
80 U rb e to ta can itu r:
D id o sp re ta lin q u itu r
suis a b hospitibus;
d e P hry g io
suffragio
85 n il restat.
Ip sa m e p erd id i:
q u id P h ry g es arguo?
M e ro ri su b d id i
v itam p e rp e tu o .
90 H e u m e m iseram :
igni c re d id e ram ;
n u n c u r i m e tu o .
Q u a n ta sit sentio
m ih i co n d itio
95 supplicii,
n i gladii
fru a r o bsequio.
O luce clario r,
A n n a p a rs a n im a e ,
100 his q u ib u s c ru c io r
m e m alis ad im e.
Q u o u sq u e p a tia r?
n e se m p e r m o ria r,
m e sem el p e rim e .

9 Yarbas, rey de la libia Getulia. Cf. V ir g il io , Eneida 4, 36ss y 196ss.


10 Pigmalin, que, deseoso de suplantar a D ido en el trono de Tiro, m ata
a Siqueo, esposo de su herm ana, y obliga a sta a desterrarse. C f V ir g il io ,
Eneida 1, 335ss y 4, 325-326.
Carmina Buram 519

70 E l envidioso Y arb as, p o r u n lado,


y el p u e b lo de los N m id as;
y p o r o tro , la r a b ia de m i h e rm a n o
nos a c o san co n odios
y batallas.
75 V eo incluso a m is tirios
m o stra rse d u b ita n te s
sentirse y a ofendidos.
C a u sa soy de d e sag rad o
a m is p ro p io s ciu d ad an o s.
80 P o r to d a la ciu d a d ru e d a la copla:
A D id o , d esp re c ia d a, la a b a n d o n a n
q u ien es so n h u sp ed es suyos;
de la frigia
p ro m e sa
85 n a d a resta.
Y o m ism a m e h e p e rd id o .
P o r q u acu so a los frigios?
H e su m erg id o m i v id a
e n u n a e te rn a tristeza.
90 Ay, m se ra de m!
D ep o sit e n el fuego m i co n fian za
y ser a b ra s a d a te m o a h o ra .
C u e n ta m e d o y
de c u n in g e n te es la co n d ici n
95 de m i suplicio,
a n o ser q u e disfrute
del fav o r d e u n a esp ad a.
O h, m s c la ra q u e la luz,
A na, p a rte d el a lm a ma!
100 R e d m e m e d e estas desgracias
q u e m e e st n a to rm e n ta n d o .
H a sta d n d e te n d r q u e p a d ecer?
P a ra n o e sta r m u rie n d o e te rn a m e n te ,
d a m e la m u e rte de u n a vez p o r todas.
C ARMI NA A R U N D E L L I A N A

De los 2 8 poemas de la edicin de Wilhelm M g e r (1909) en


la edicin ms moderna de C. J . McDonoug son 2 7 hemos seleccio
nado tres. Esa famosa coleccin es una mezcla de piezas religiosas y de
stiras y love-songs de lo ms libre. Estas ltimas poseen el habitual
adorno mitolgico, que los autores emplean para sus poemas casi de una
manera inconsciente, cf. 116,41; 116,51; 114,5; 115,46. Como en
casos similares nos encontramos ante poemas cuya autora resulta annima
aunque modernamente se admite que Pedro de Blois puede ser el autor de
los primeros poemas de la coleccin Arundel. Un acrstico que se encuentra
en uno de los poemas, y que forma la palabra P E T R I, puede apoyar la
pretendida autora de Pedro de Blois, aunque no faltan quienes creen que
la aparicin del acrstico puede s a puramente casual. La descripcin de
la doncella, en el poema 1 0 de la edicin de C. J . McDonough, puede
muy bien no ser ms que un ejercicio de escuela. Formalmente los poetas
litrgicos han mostrado, sin duda, el camino, pero para la mayor parte
los autores de estos poemas lricos profanos no parecen ajustar sus
composiciones a la poesa religiosa de su tiempo. A veces emplean lo que
se ha calificado como sequence-measure, como lo hizo Hugo el Primado.
E s un hecho que la goliardic measure o Vagantenstrophe ha pasado
del verso profano a la poesa religiosa.
522 Siglo X I I

114. P la u d it h u m u s, B oree *

P la u d it h u m u s, B oree
fu g am ridens exulis.
P u llu la n t a rb o re e
nod is co m e patulis.
5 G a u d e t R e a 1 c o ro n a ri
novis fro n te m flosculis,
olim gem en s c a rc e ra ri
nivis sevis vinculis.
Rejr. Felix m o rb u s, q u i sa n a ri
10 n escit sine m o rb o pari!
E th e ra Favonius
in d u it a vinculis.
O r n a t m u n d u m C y p riu s 2
sacris dive copulis.
15 C a stra V e n u s re n o v a ri
novis o v at populis
et tenellas c o p u la ri
b lan d is m en tes stim ulis.
Refi. F elix m o rb u s, q u i sa n a ri
20 n escit sine m o rb o pari!
T u u m , V en u s, h a u rio
venis ig n em bibulis.
T u is, F lo ra, sicio
fav u m de labellulis.
25 F lo ra, flore s in g u la ri3
p re m in e n s puellulis,
solum sola m e solari
soles in periculis.
Refr. F elix m o rb u s, q u i sa n a ri
30 n escit sine m o rb o pari!

* Ed. de W . M eyer , Die Arundel Sam m lung mittellateinischer H eder,


en Abh. d. kgl. Gesellsch. d. Wissen, zu Gttingen, 11 (1909) = F. J . E. R aby , A
History o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages (Oxford 1934), II, p.250. Poem a
compuesto p o r estrofas de ocho versos: 6 (7 pp), 2 (8 p). Rima: ababcbcb.
Refrn: 2 (8 p) rimados aa.
1 La Tierra.
2 Cyprius, en cuanto que C upido era hijo de Cypria, nom bre con que
tam bin se conoca a Venus.
3 Esto es, p o r tu belleza.
Carmina Arundelliana 523

114. L a tie rra a p la u d e

L a tie rra ap lau d e, rien d o ,


la m a rc h a d el B reas d esterrad o .
Se llen an de yem as a b u ltad as
las fro n d as de los rboles.
5 Siente R e a p la c e r en co ro n arse
la fren te co n flores nuevas,
c u a n d o h a p o c o g em a a te n a z a d a
p o r las crueles c ad en as de la nieve.
Refr. Feliz d o len cia, q u e slo san arse p u ed e
10 co n u n a d o le n c ia igual!
L ib re de lazos, F av o n io
reviste el ter.
A d o rn a el m u n d o el a m o r
co n enlaces sagrados de la diosa.
15 G o z a V e n u s re n o v a n d o sus reales
co n nuevos p ueblos
y fu sio n an d o tiernecillos co razo n es
co n dulces estm ulos.
Refr. Feliz dolencia, q u e slo san arse p u e d e
20 co n u n a d o le n c ia igual!
T u fuego b eb o , V en u s,
en las vidas venas.
Siento sed de la m iel, o h F lo ra,
de tus labiecillos.
25 F lo ra, q u e p o r tu flor sin g u lar
en tre to d as las m u c h a c h ita s destacas:
slo t sola c o n so larm e sueles
en los peligros.
Refr. Feliz d o len cia, q u e slo san arse p u ed e
30 c o n u n a d o le n c ia igual!
524 Siglo X I I

R a p it nobis lu d ere
dictis livor em ulis,
nos obliquis ledere
g au d en s lingue iaculis.
35 N o lo volens ab sen tari,
votis u ro r pendulis.
Fugi, tim en s te n o ta ri
nigris fam e titulis.
Refr. F elix m o rb u s, q u i san ari
40 nescit sine m o rb o pari!
In discessu dulcibus
n o n fru e b a r osculis;
salutabas nutib u s
p e n e loquens garrulis.
45 Fas n o n e ra t p a u c a fari:
fuere p ro verbulis,
quas, h eu , vidi d eriv ari
lacrim as ex oculis.
Refr. Felix m o rb u s, q u i san ari
50 nescit sine m o rb o pari!

115. D um rutilans Pegasei*


D u m ru tilan s Pegasei
ch o ru scat a u ru m velleris,
a u rico m i fav o r dei
risu m se re n a t etheris.
5 L eta suos D io n ei
salu tat a u ra syderis;
castra d e n sa n tu r V eneris,
v o lan t tela C ytherei.

* Ed. de W. M eyer , Die Arundel Sammlung mittellateinischer Lieder,


en Abh. d. kgl. Gesellsch. d. Wissen, zu Gttingen, 11 (1909); F. J . E. R aby , A
History o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages (Oxford 1034), II, p.249. Estrofas
de ocho versos, de ocho slabas: 4 p + 4 pp. Rima: abababba. R efrn de
cuatro versos tam bin de ocho slabas: 4 (8 pp.). Rima: abab.
Carmina Arundelliana

G o zar, la envidia n os im p id e
co n celosas p alab ras,
sin tien d o p la c e r en ofendernos
co n los aviesos d a rd o s de la lengua.
35 Q u e ri n d o lo , n o q u ie ro p a r tir lejos,
y en deseos o puestos m e desgarro.
H u id o h e p o r te m o r a v erte ex p u esta
a los n egros b a ld o n es de la fam a.
Refr. Feliz dolen cia, q u e slo san arse p u ed e
40 co n u n a d o len cia igual!
E n m i m a rc h a n o goc
de tus dulces besos;
m e despedas co n seas,
m as co n p o cas p alab ras,
45 que n o e ra perm itido pronunciar.
E n lu g a r de palabrillas
ay! lo q u e vi fue d esp ren d erse
las lgrim as de tus ojos.
Refr. Feliz d o len cia, q u e slo san arse p u ed e
50 co n u n a d o len cia igual!

115. M ie n tra s re sp la n d e c ie n te b rilla

M ie n tra s resp lan d ecien te b rilla


el o ro de la p iel de Pegaso,
el fav o r del dios de d o ra d a cab ellera
se re n a la risa d el ter.
5 L a alegre b risa de la estrella de D io n e
salu d a a los suyos;
de V e n u s los reales se acrecien tan ;
v u elan los d a rd o s d e la G iterea.
526 Siglo X I I

Refr. Felicibus stipendiis


10 suos V en u s re m u n e ra t,
d u m lusibus et basiis
m e d e tu r his, quos v u ln erat.
F astidiens re x 1 Iu n o n e m ,
n o n im p e ra t lascivie;
15 su a m Ian u s A rg io n em 2
b in a m ira tu r facie.
E t c a u sa tu r in P lu to n e m
G eres de ra p tu filie 3;
u su m M av o rs m ilicie
20 su a m v ertit a d D io n e m +.
Refr. Felicibus stipendiis
suos V e n u s re m u n e ra t,
d u m lusibus et basiis
m e d e tu r his, quos v u ln erat.
25 M iscet V e n u s v e n e n a ta
feile felici p o cu la,
m eile p u e r to x ic a ta
to rq u e t alatus iacula.
G o rd a sa n a n t sau ciata
30 lusus, am plexus, oscula,
his m e b earas, F lo r u la 5,
m ich i to tu m m e fu rata.
Refr. Felicibus stipendiis
suos V en u s re m u n e ra t,
35 d u m lusibus et basiis
m e d e tu r his, quos v u ln erat.

' Jpiter. L a mitologa lo hace m arido de Juno.


2 Argio, -onis es el nom bre de una ninfa que no tiene nada que ver con
Jan o . El verso que nos ocupa est casi literalm ente copiado de M a r c ia n o
C apella , De nuptiis Mercurii et Philologiae 1 , 4 : Ianusque Argionam utraque miratur
effigie. Es evidente que el nom bre de la divinidad femenina est alterado: se
trata en realidad de Angerona, que el propio M arciano Capella relaciona con
Jano.
3 Plutn, enam orado de la joven Proserpina, hija de Ceres, la rapt en
Sicilia.
4 Dione, en cuanto considerada m adre de Venus-Afrodita, a m enudo
presta su nom bre a la propia Venus. El verso alude a los adlteros amores
entre M arte y Afrodita, esposa de Vulcano.
5 N om bre que aparece a m enudo entre los de las jvenes.
Carmina Arundeliana 527

Refr. C o n felices reco m p en sas


10 V en u s a los suyos p re m ia ,
m ien tras co n ju eg o s y besos
san a a aquellos q u e hiere.
E l rey, m olesto c o n J u n o ,
n o co n tro la la lascivia.
15 C o n su doble ro stro , J a n o
a su A rgio ad m ira.
C eres acu sa a P lu t n
p o r el ra p to de su hija.
M a rte dirige h a c ia D io n e
20 su e x p erien cia g u e rre ra .
Refr. C o n felices reco m p en sas
V e n u s a los suyos p re m ia ,
m ien tras co n ju e g o s y besos
san a a aquellos q u e hiere.
25 V e n u s sirve cop as en v en en ad as
co n g ra ta hiel.
E l n i o alad o d isp a ra d ard o s
em p o n zo ad o s de m iel.
Ju e g o s, ab ra z o s y besos san an
30 los co razones heridos.
Feliz co n ellos, F lorita, m e h ab ras
a m a rre b a ta d o p o r com pleto.
Refr. C o n felices recom pensas
V en u s a los suyos p rem ia,
35 m ien tras co n ju e g o s y besos
san a a aquellos q u e hiere.
528 Siglo X I I

N o b is yem p s v e r a m e n u m
nullo fuscata nu b ilo ,
d u m fa v e re t sors a d p le n u m ;
40 sed n obis n u n c flat aquilo.
D u m e ru m p it in v e n e n u m
sinistro livor sibilo,
fam e d a m p n a tu r iubilo
no stre sortis v e r seren u m .
45 Refr. Felicibus stipendiis
suos V en u s re m u n e ra t,
d u m lusibus e t basiis
m e d e tu r his, quos v u ln erat.
V iv a t a m o r in yd ea,
50 n e d iv u lg etu r opere,
viv am tu u s, vive m e a ,
n e c p ro p e re m u s tem ere!
d a b it a d h u c C y th e re a
v id ere, lo q u i, lu d ere:
55 nos p a ri iu n g a t fed ere
relacio D i o n e a 6.
Refr. Felicibus stipendiis
suos V eu s re m u n e ra t,
d u m lusibus e t basiis
60 m e d e tu r his, q u o v u ln erat.

116, D io n e i s id e r is *

D i o n e i 1 sideris
fav o r elucescit
et a m a n tu m ten eris
votis allubescit.

6 Lit., la relacin de Dione. Recurdese que Dione = Venus es la diosa


del amor.
* Ed. de W. M e y e r , Die Arundel Sam m lung m ittellateinischer Lieder,
en Abh. d. kgl. Gesllsch. d. Wissen, zu Gttingen, 11 (1909) = F. J. E. R aby , A
History o f Secutar Latin Poetty in the Middle Ages (Oxford 1934), II, p.251. Poem a
en tres estrofas, de 16 versos cada una: 5 (7 pp) + 5 (6 p) + 3 (8 p) + 2 (4
pp) + 1 (3 p). R im a ababcdcdefegghhf Nos hallamos, pues, ante una poesa
rtm ica bastante rebuscada.
1 Venus.
Carmina AmndeUiana 529

U n a a m e n a p rim a v e ra n os re su lta b a el invierno


n o en so m b recid o p o r n u b e alguna,
m ie n tra s la fo rtu n a en to d o se m o s tra b a favorable;
40 m as p a ra nosotros a h o ra sopla el aquiln.
G u a n d o , co n silbido siniestro, la envidia
en v en e n o se tran sfo rm a,
la seren a p rim a v e ra de n u e stra suerte
p erse g u id a se ve p o r el p la c e r de la m aled icencia.
45 Refr. C o n felices reco m p en sas
V en u s a los suyos p rem ia,
m ien tras co n ju e g o s y besos
san a a aquellos q u e hiere.
V iv a el a m o r o c u lta m e n te m a n te n id o
50 p a r a q u e n o se divulgue p o r los hechos.
Viva yo tuyo! Vive t ma!
N o ap resu rem o s el p aso de fo rm a irreflexiva.
A n nos p e rm itir G itrea
vernos, h a b la r y ju g a r:
55 q u e con igual a rm o n a nos u n a
la relaci n am o ro sa.
Refr. C o n felices reco m p en sas
V e n u s a los suyos p re m ia ,
m ie n tra s co n ju e g o s y besos
60' san a a aquellos q u e hiere.

116. D e la e s tr e lla d e D ione

D e la estrella de D io n e
la in flu en cia brilla,
y a los tiern o s votos de los am an tes
d a cum plim iento.
530 Siglo X I I

5 D u m assistit n o n re m o ta
sibi stacione,
celsiore fulget ro ta
filius L a to n e 2,
cuius a u ra g ratiam
10 sp o n d et n o n m in o re m .
D u m salu tat M a ia m 3,
h i s 4 in tro ced en s m ed iu s
M ercu riu s
devotus o b te m p e ra t
15 e t a g g e ra t
favorem .
R e n ite n ti pallio
C ybele vestita
flore c o m a m vario
20 v e rn a t red im ita.
R id e t au la Iovialis,
e th e r expolitur;
senectutis S aturnalis
to rp o r sepelitur,
25 d u m re sp ira t te n e re
g ratus o d o r florum .
Florentis in u b e re
c a m p i c a n o ra resid et
n ec invidet
30 talia so roribus 5
n ec sedibus 6
so ro ru m .
E x u lat p a rs a c rio r
an n i renascentis;
35 sp irat a u ra g ra tio r
veris blandientis.
R o se ru b o r suis a u d e t
nodis explicari,
aq u ilo n e m sibi g a u d e t

2 Apolo, el Sol.
3 M aya, m adre de Mercurio.
4 Es decir, de Venus (= Dione) y de Apolo, el hijo de Latona.
5 Las Musas.
6 El Helicn, en el Parnaso.
Carmina Arundelliana 531

5 M ie n tra s asiste en n o re m o ta
m o ra d a ,
co n m u y refulgente ru e d a
b rilla el hijo d e L ato n a,
cuya a u ra es a u g u rio
10 de u n influjo n o m en o r.
M ie n tra s a M a y a saluda,
p o r e n tra m b o s av an zan d o ,
M ercu rio ,
b ie n dispuesto, se m u e stra co m placiente,
15 y a p o rta
su influencia.
C o n m a n to resp lan d ecien te
vestida C ibeles
y co n v ario p in tas flores sus cabellos
20 c o ro n a d a , reverdece.
R e la co rte de J p ite r
y el te r se eng alan a;
de la vejez p ro p ia de S atu rn o
la to rp e z a es e n te rra d a ,
25 m ie n tra s tie rn a m e n te se resp ira
el g rato o lo r de las flores.
E n la fertilid ad d el ca m p o florido
tien e su sede el ave c a n o ra
y n o envidia
30 a las h e rm a n a s,
n i las m o ra d a s
de las h e rm a n a s.
A l exilio m a rc h a la p a rte m s d esab rida
del a o q u e ren ace.
35 E x h a la o lo r el a u ra m s a g rad ab le
d e la e n c a n ta d o ra p rim av era.
E l ru b o r d e la ro sa y a se atreve
a b ro ta r saliendo de sus yem as.
El aq u il n n o siente y a p la c e r
532 Siglo X I I

40 ia m n o n nov ercari;
a n n i triste sen iu m
v e r infans excludit.
A quilonis ocium
te rre d ep in g it faciem ;
45 te m p e rie m
d a n s a u ra V en eriis
im periis
alludit.
Carmina AnindeUiana

en m o strarse violento.
A l triste a n c ia n o del a o
la p rim a v e ra n i a lo desplaza.
D e l aq u il n el reposo
p in ta la faz de la tierra.
P ro p o rc io n a n d o la brisa
u n tiem p o b o n an cib le, las rdenes
de V e n u s
a c e p ta com placida.
CAR MI NA R I V I P U L L E N S I A

Ta hemos hablado en la Introduccin, p .6 8 -7 1 , del C ancionero


de Ripoll o A nnim o E n am o rad o , como una de las colecciones
importantes de poemas medievales que han llegado hasta nosotros. E l
monasterio de Santa M ara de Ripoll, fundado hacia el ao 880-886,
se convirti en un centro de cultura de capital importancia: y a a mediados
del siglo X cuenta con un famoso scriptorium . Las estrechas relaciones
entre el dominio cultural francs y las provincias espaolas cristianas y
rabes hicieron que aparecieran en Ripoll poesas religiosas y profanas, la
mayora de las cuales han conservado el anonimato de sus autores.
'Pese al renombre de los famosos escritores del monasterio, el Abad-
obispo Oliba, Juan de Fleury y el monje Oliba, el verdadero inters de
la escuela potica de Ripoll, por lo que a nosotros nos ocupa, se centra
en un grupo de poesas que algn monje copi en los blancos de un cdice
dedicado a otros fines: se trata del ms. 74 del monasterio de Ripoll. Los
poemas de autores conocidos y de annimos van escalonados entre
los siglos X y X III y muestran parecidas caractersticas a las de las
producciones erticas de Serlo de Wilton y de Geraldo Cambrense.
Desconocemos los nombres de los copistas, aunque parece que estaban
influidos por la escuela francesa.
' Hemos recogido cinco poemas del C ancionero de Ripoll. E n ellos
algunos, verdaderas pastorelas advertimos ecos de la poesa popular:
la tirana del amor, la descripcin de la caza. T al vez en el poema 1 1 8
podamos apreciar una pastorela ejercicio de escuela en que se canta
el amor de la abadesa del monasterio de Remiremont (?), que mantena
relaciones con el de Ripoll. Ese canto amoroso parece que no pasa de ser
imaginario, como ocune en el poema n.119. D e nuevo aparece la form a
de pastorela en el poema n.120: aqu la doncella no es una sencilla
pastora, sino una princesa, como la joven del poema de Wido de Ivrea,
o la herona de un poema que nana las aventuras de un cazador. E l
ltimo canta el amor en primavera, y las danzas que tienen lugar en
aquella estacin, tema de muchas poesas populares, en las que la madre
previene a su hija de los peligros que encienan los bailes con su joven
(cf. Raby, a H istory o f Secular L atn Poetry, vol. II, p .236-47.
Ver tambin la edicin de J . L. Moralejo, que hemos tenido siempre
presente).
536 Siglo X I I

117. A p r ilis te m p o re *

A prilis te m p o re , q u o n em u s fro n d ib u s
e t p ra tu m roseis o rn a tu r floribus,
iuven tu s te n e ra fervet am o rib u s.
F erv et am o rib u s iuv en tu s te n e ra ,
5 pie cu m co n cin it o m nis avicula
et c a n ta t d u lc ite r silvestris m eru la.
A m o r tu n c m i lita t1 cu m m a tre V e n e re ,
a rc u m e b u rn e u m n o n cessat flectere,
u t m atris v a le a t re g n u m ex ten d ere.
10 V e n a tu red ien s e o d e m te m p o re ,
sol c u m d e sc e n d e ret v e rg en te card in e,
e rra n te s catulos cepi re q u ire re .
Q u o s circum spiciens n u s q u a m rep erio ,
u n d e n o n m o d ic u m sed satis doleo
15 n o n cessans, ig itu r p erd ito s q u erito .
Illos d u m q u e rito , filius V en eris,
in a rc u 2 residens, a d in sta r num inis,
inquit: Q u o p ro p e ra s, dilecte iuvenis?
D ia n e p h a re tre fracte su n t d en u o ,
20 arcus C u p id in is su m e tu r am o d o :
la b o re m 3, itaq u e, dim ittas m oneo.
D im ittas m o n e o la b o re m itaq u e;
n o n est conv en ien s h o c tali tem p o re:
V e n e ri p o tiu s d e b em u s lu d ere

* Ed. de F. J. E. R aby , A History o f Secular latin Poetry in the Middle Ages


(Oxford 1934), II, p.238ss. Cf. J . L. M o r a l e jo , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p.148-59. Versificacin rtmica. Estrofas de tres versos: 6 pp + 6 pp.
1 El tpico de militia amoris o militia Veneris es una m etfora ya em pleada
en la elega latina clsica. Entre otros, vase F. P e je n a u t e , La militia amoris
en algunas colecciones de poesa latina medieval, Helmntica 89 (1978)
195-203.
2 M o r a l e jo , p.154, prefiere leer: in arce residens, sobre una fortaleza
sentado. (Vanse las razones que aduce en el lugar citado.)
3 Se refiere, naturalm ente, a la tarea de la caza, a la que est entregado
el joven. Las flechas empleadas para cazar (propias de Diana) sern trocadas
po r las flechas del A m or (que porta C upido, el hijo de Venus).
4 M o r a l e jo , p. 157, adopta esta otra lectura:
non est conveniens hoc tali tempore
venari; potius debemus ludere.
Carmina Rivipullensia 537

117 . En tie m p o d e a b r il

E n tie m p o de abril, c u a n d o se a d o rn a n
de fro n d a el b o sq u e y el p ra d o d e flores sonrosadas,
la tie rn a ju v e n tu d hierve d e am ores.
D e am o res h ierv e la tie rn a ju v e n tu d ,
5 c u a n d o c a n ta n a co ro tie rn a m e n te las avecillas todas
y trin a co n d u lz u ra el m irlo m o n ta ra z .
E ntonces A m o r en liza e n tra ju n to a su m a d re V en u s,
ten sa n d o sin cesar su e b rn e o arco
p a ra p o d e r d ila ta r el re in o de su m ad re.
10 E ra p o r ese tie m p o c u a n d o , to rn a n d o de caza,
m ie n tra s el sol y a caa tra s g ira r sobre su eje,
com en c yo a b u sc a r m is ca c h o rro s errab u n d o s.
E n p a rte alg u n a los hallo tra s m ira r p o r todos lados,
p o r lo cual m e aflijo, n o p o co , sino m u ch o ,
15 de m o d o q u e sin rep o so b usco m is p e rro s perdidos.
M ie n tra s los a n d o b u sc a n d o , el h ijo de V en u s,
ap o y ad o sobre el arco, a la m a n e ra de u n dios,
m e dice: A donde te ap resu ras, q u e rid o joven?
D e n u ev o se h a n q u e b ra d o las aljabas de D iana;
2 0 ' es el arco de C u p id o el q u e se u s a r d esde ahora:
te aconsejo, p u es, q u e a b a n d o n e s tu tarea.
ab a n d o n e s, pues, tu ta re a te aconsejo,
q u e n o re su lta a p ro p ia d a en u n tie m p o co m o ste:
deb em o s sobre to d o p ra c tic a r el ju e g o del am or.
538 Siglo X I I

25 Ig n o ras fo rsitan lud o s C upidinis?


sed v alde d e d e c e t si talis iuvenis
n o n lu d it sepius in au la V en eris.
Si sem el lud eris in eius c u ria
n o n e a m deseres ulla p e n u ria ,
30 illi sed servies m e n te co n tin u a .
A d cuius m o n itu s to tu s c o n tre m u i,
v elu t ex territu s a d te rra m cecidi;
sic novis ignibus statim incalui.

118. M ato m en se d u m p e r p r a tu m *
M a io m en se d u m p e r p ra tu m
p u lch ris floribus o rn a tu m ,
ire m fo rte sp atiatu m ,
v id i q u id d a m m ih i g ra tu m .
5 V id i q u ip p e C y th e re a m
V e n e re m , am o ris d e a m ,
a tq u e v irg in u m c h o re a m ,
q u e tu n c se q u e b a tu r eam .
In te r q u as e ra t C u p id o ,
10 arcus cuius refo rm id o ,
sepe q u i d ic e b a t io!
v o cem q u a m a m a n tu m scio.
Ip sa flores colligebat,
q u ib u s calath o s rep le b a t;
15 ch o ru s v irg in u m c a n e b a t
m o d is m ille, q u o d d eceb at.
P o stq u a m v id i tales actus,
p e n itu s p e rte rre fa c tu s
ipsa d u lced in e can tu s
20 ab a m o re fui cap tu s.

* Ed. de F. J . E. R aby , A Histoiy o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages


(Oxford 1934), II, p .239. Cf. J . L. M oralejo , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p. 160-69. Poem a en cuartetos de 8 slabas. R im a nica por cuarteto
que no se repite en estrofas posteriores. Algunos han atribuido el poem a a
Abelardo. La presencia de la lrica golirdica es evidente.
Carmina RimpuUensia 539

25 Ig n o ras tal vez los ju e g o s de C u p id o ?


S o b re m a n e ra d e sh o n ra el q u e u n jo v e n com o t
n o ju e g u e m s a m e n u d o en el p alacio de V enus.
Si en su co rte reto zas p o r lo m en o s u n a vez,
n o p o d r s a b a n d o n a rla p o r e c h a r en falta algo,
30 sino q u e h a b r s de servirla co n esp ritu constante.
A n te sus a d m o n icio n es m e estrem ec to d o en tero,
y co m o a te m o riz a d o , a tie rra p recip itm e:
al p u n to m e vi in fla m a d o p o r fuegos desconocidos.

118. En el m e s de m ayo
E n el m es de m ay o , m ie n tra s ib a p asean d o ,
casu alm en te, p o r u n p ra d o
e n g a la n a d o de h e rm o sa s flores
vi algo q u e m e result m u y ag rad ab le.
5 Y es que vi a V e n u s C itrea,
la diosa del am o r,
y al co ro de doncellas
q u e en ese m o m e n to la segua.
Ib a e n tre ellas C u p id o
10 cuyo arco ta n to tem o ,
y u n a y o tra vez d e c a lo!,
q u e s q u e es el g rito de los en am o rad o s.
E lla reco g a flores
co n q u e lle n a b a cestillos.
15 E l co ro d e doncellas e n to n a b a
can cio n es m il, lo cu al e ra m u y bello.
D esp u s de v e r sucesos tales,
c o m p le ta m e n te a tu rd id o
p o r la d u lz u ra del can to ,
20 q u ed cau tiv o de am o r.
540 Siglo X I I

Ib i v irg in em h o n e sta m ,
g en ero sam e t m o d e sta m
ad am av i, q u a m su sp ectam
nulli p u to n ec m o lestam .
25 O c u li su n t relu cen tes,
n ivei su n t eius d entes,
n e c p ap ille su n t tu m en tes
sed su n t q u asi n ix can d en tes.
F ro n s ipsius can d en s; gula,
30 m a n u s, p ed es a tq u e c ru ra
can d escen tes sicut lu n a,
c a re n t v etu statis ru g a.
H a n c am av i, h a n c a m a b o ,
d u lciter h a n c co n serv ab o ,
35 h u ic soli m e d n a b o
p ro q u a sepius d ictab o .
E ius n o m e n , si quis q u e rit,
d icam , q u ia p u lc h ru m erit:
I in o rd in e p re c e d it,
40 V p o st sibi iu n c tu m venit.
D p o st te rtiu m p o n e tu r,
q u a rtu s locus I d o n e tu r,
T in fine reserv etu r:
to tu m n o m e n sic h a b e tu r.
45 H u iu s lo n g a si sit v ita,
m e a erit, cred as ita;
fin ie tu r sed si cita,
m o ria r h a c p ro am ica.

119. Sidus clarum *

Sidus c la ru m
p u e lla ru m ,

*- Ed. de F. J . E. R aby, A History o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages


(Oxford 1834), II, p.240ss. Cf. J . L. M o r a l e jo , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p. 170-81. Poem a en estrofas de seis versos: 4 (4 p) + 2 (7 pp). Rim a:
aabccb. Algunos han atribuido el poem a a Pedro Abelardo.
Carmina Rivipullensia 541

All m e e n a m o r de u n a p d ic a m u c h a c h a ,
de b u e n lin aje y com ed id a;
n o creo q u e n a d ie sospechase de ella,
n i la ju z g a ra m olesta.
25 R elu cien tes son sus ojos;
niveos sus dientes son;
n o e ra n sus senos tu rg en tes,
sino b lan co s co m o nieve.
A lb a e ra ta m b i n su fren te; su g arg a n ta ,
30 m an o s, pies, p ie rn a s ta m b i n ,
e ra n b lan co s cu al la lu n a
y c a recan de a rru g a s de la vejez.
A sta am , a sta a m a r ,
la g u a rd a r d u lcem en te;
35 m e e n tre g a r slo a ella;
p o r ella m il veces e n to n a r m is versos.
S u n o m b re (si alg u ien m e lo p re g u n ta ra )
lo rev elar, p u es ser herm o so :
en o rd e n p re c e d e n te , la J ;
40 tras ella la U la sigue u n id a;
la D , despus, se co lo c a r e n te rc e r lugar;
el c u a rto se le a sig n a r a la I;
a la T se le re se rv a r el final:
as se te n d r el n o m b re com pleto.
45 Si su v id a fu e ra larg a,
la rg a lo ser la m a, crem e;
m as si se extinguiese m u y p ro n to ,
m o rir p o r ta l am iga.

119. C lara e stre lla

C la ra estrella,
de las m u c h a c h a s to d as
542 Siglo X I I

flos e t decu s o m n iu m ,
ro sa veris,
5 q u e videris
c la rio r q u a m lilium ;

T u i fo rm a
m e de n o rm a
re g u la ri p roiicit.
10 T u u s visus
a tq u e risus
V e n e ri m e subicit.
P ro te dee
C y th e re e
15 libens p o rto v incula,
e t alati
sui n a ti
co rd e fero spicula.
U t in lignis
20 a rd e t ignis
siccis c u m su b d u c itu r,
sic m en s m e a
p ro te, d ea,
ferv et et c o m b u ritu r.
25 D ic, quis d u ru s,
quis ta m p u ru s,
caren s o m n i crim in e,
esse potest,
q u e m n o n dotes
30 tu e p o ssin t flectere?
V iv a t C a to ,
D e i d a to
q u i sic fu it rigidus,
in a m o re
35 tu o flore
cap tu s e rit fervidus.
F o re su u m
c rin e m tu u m
V e n u s ip sa c u p e re t,
40 si videret;
Carmina Rivipullensia 543

flor y gloria;
ro sa de la p rim a v e ra
5 q u e te m u estras
m s fulgente q u e el lirio.
T u belleza
de la n o rm a re g u la r
m e desplaza.
10 T u m ira d a
y tu risa
m e so m eten a V en u s.
P o r ti co n gusto p o rto
de la diosa C it re a
15 las cad en as;
y de su alad o hijo
en el c o ra z n
llevo los dard o s.
D el m o d o q u e el fuego
20 a rd e e n la m a d e ra
c u a n d o ella est seca,
as m i espritu
p o r ti, diosa,
h ierv e y se co n su m e.
25 D im e , q u i n ta n d u ro ,
q u i n ta n p u ro ,
c a re n te de to d a ta c h a
p u e d e ser,
q u e tus dotes
30 n o lo p u e d a n d oblegar?
Si p o r m e rc e d de D ios
C a t n viviera
l, q u e ta n rgido fue ,
a rd ie n d o en tu a m o r,
35 p o r tu flor
sera cautivo.
V e n u s m ism a d eseara
q u e tu cab ellera
fu e ra suya,
40 si la viese;
544 Siglo X I I

et d o leret
su u m q u o d ex u p eret.
F ro n s e t gula
sine ruga.
45 et visus angelicus
te celestem ,
n o n te rre stre m ,
d e n o ta n t h o m in ib u s.
T ib i d entes
50 su n t can d en tes,
p u lc h re sed en t lab ia,
q u e siq u an d o
o re ta n g o
m ellea d a n t suavia.
55 E t tu a ru m
p a p illa ru m
fo rm a satis p a rv u la
n o n tu m escit,
sed albescit,
60 nive m agis ca n d id a .
Q u o d q u o d m an u s,
v e n te r p lan u s
et sta tu ra gracilis
te sic fo rm a n t
65 et c o o rn a n t
q u o d nim is es habilis.
N ite n t c ru ra ...
sed q u id p lu ra?
deas p u lc ritu d in e
70 et celestes
et terrestres
su p eras et g enere.
E t idcirco,
p ia virgo,
75 nulli sit m irab ile,
si m en s m e a
p ro te, d ea,
lesa sit a V en ere.
Carmina Rwipullensia 545

y sufrira
p o rq u e a la suya supera.
F re n te y cuello
sin arru g as,
45 y tu faz angelical,
te p re s e n ta n a n te los h o m b res
co m o ser celestial,
q u e n o terrestre.
T ien es los dientes
50 m u y blancos;
h erm o so s se m u e s tra n tus labios,
q u e si a lg u n a vez
ro zo co n m i b o c a
m e d a n besos de m iel.
55 D e tus senos
la fo rm a, m u y p e q u e a ,
n o se h in c h a ,
sino q u e alb ea
y es m s b la n c a
60 q u e la nieve.
E n c u a n to a tus m an o s,
a tu p la n o v ien tre
y a tu g racio sa estatu ra,
te fo rm a n de ta l m a n e ra
65 y te a d o rn a n ,
q u e resultas s o b re m a n e ra atractiva.
R e sp la n d e c e n tus p iern as...
P ero , p a ra q u seguir?
E n belleza
70 y e n linaje
su p eras a las diosas celestiales
y terrestres.
P o r ello,
p ia d o sa m u c h a c h a ,
75 a n a d ie le e x tra a r
q u e m i espritu
p o r ti, diosa,
h a y a sido h e rid o p o r V en u s.
546 Siglo X I I

Q u a re p re c o r,
80 m u n d i deco r,
te satis su m m o p ere,
u t am oris,
n o n doloris,
c a u sa sic h o c p e c to re .

120. . Si v e ra s o m n ia f o r e n t *
Si v e ra so m n ia fo ren t, q u e som nio,
m a g n o p e re n n ite r re p le re r gaudio.
A prilis te m p o re , d u m solus d o rm io ,
in p ra to viridi, ia m satis florido,
5 virgo p u lc h e rrim a , v u ltu sidereo,
et p ro les san g u in e p ro cessa regio,
an te m e visa est, q u e suo pallio
a u ra m m ih i facit c u m m a g n o studio.
A u ra m d u m v en tilat, in te rd u m d u lcia
10 ore m ellifluo iu n g e b a t b asia,
et latu s la te ri iunxisset p a rite r,
sed p rim u m tim u it n e fe rre m graviter.
T a n d e m sic lo q u itu r, m o n itu V eneris
A d te devenio, dilecte iuvenis,
15 face C u p id in is succensa p ecto re;
m e n te te diligo c u m to to co rp o re.
N i m e dilexeris sicut te diligo,
cred as q u o d m o ria r d o lo re nim io.
Q u a re te d e p re c o r, o decus iu v en u m ,
20 u t n o n m e negligas, sed des solatium .
N ec iuste p o teris n u n c m e negligere,
q u ip p e su m regio p ro g re ssa sanguine.
A u ru m e t pallia, vestes p u rp u re a s,
re n o n e s grseos et pelles v a r ia s 2

* Ed. de F. J . E. R aby , A History o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages


(Oxford 1934), II, p.242ss. Cf. J . L. M oralejo , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p .202-13. Poesa rtm ica que sigue el ritm o del verso asclepiadeo, con
algunas libertades. Versos de 6pp + 6pp. Rim as irregulares.
L Traducim os atenindonos a la puntuacin del texto de Raby. O tra
puntuacin, y los motivos de la misma, en M oralejo , p.205, nota a 7, 13.
2 Para la traduccin nos atenem os a la atinada explicacin de M oralejo ,
p.209, nota a 7, 24.
Carmina Rim pulknsia 547

P o r ta n to , te suplico,
80 g lo ria del m u n d o ,
co n to d o e n carecim ien to
q u e en m i co ra z n
de a m o r seas m otivo,
n o de dolor.

120. Si v e r d a d e ro s fu e ra n

Si v e rd a d e ro s fu e ra n los sueos q u e yo sueo


m e co lm a ra de co n tin u o in m en so gozo.
F u e p o r abril. M ie n tra s yo d o rm a a solas
en la p ra d e ra v erd e, asaz y a florecida,
5 u n a m u c h a c h a herm ossim a, de ro stro de estrella,
y vstago n ac id o de estirpe regia,
se ap areci a n te m , y co n su m a n to
aire m e d a c o n e x tre m a d o celo.
E n ta n to m e a b a n ic a , su b o c a de m iel
10 de vez en c u a n d o m e d a b a dulces besos,
y al p a r de m se h u b iese reco stad o
si n o tem iese antes q u e m a l m e p a re c ie ra .
A co nsejad a p o r V en u s, al c ab o as m e h ab la:
H asta ti, a m a d o jo v e n , m e h e a c ercad o
15 in fla m a d a en m i p e c h o p o r la te a de C u p id o .
C o n m i alm a te am o y co n to d o m i cu erp o ,
y si t n o m e am as al ig u al q u e te am o,
m o rir, crem e, p o r el m u c h o dolor.
T e suplico p o r ello, a ti, p re z de los jvenes,
20 que n o m e m enosprecies, m as m e ofrezcas consuelo.
N o p o d ra s a h o ra d e sd e a rm e en justicia,
p ues de reg ia ra ig a m b re p ro ced o .
O ro , m an to s, p u rp re o s vestidos,
pellizas de gris, pieles de m a rta
548 Siglo X I I

25 p lu res tib i d a b o , si g ra tu s fueris,


et u t te diligo sic m e dilexeris.
Si p u lc h ra m faciem q u eris et sp lendidam ,
h ic sum , m e ten eas, q u ia te diligam :
cu m nullus p u lc rio r te sit in seculo,
30 u t p u lc ra m h a b e a s a m ic a m cupio.
H is v erbis virginis c o m m o tu s ilico,
ip sam am p lex ib u s d u ris circum ligo.
G en as deosculans, p ap illas p alp ito ,
p o st illud dulcius secretu m com pleo.
35 In fe rre ig itu r p o ssu m q u o d n im iu m
felix ipse fo re m et p lu s q u a m n im iu m ,
illam si v irg in em te n e re m vigilans,
q u a m p ra to te n u i d u m fui som nians.

121. R e d it e s ta s c u n c tis g r a ta *

R e d it estas cunctis g ra ta ,
v ire t h e rb a ia m p e r p ra ta ;
n e m u s fro n d ib u s o rn a tu r,
sic p e r fro n d es re n o v a tu r.
5 B ru m a vilis, n eb u lo sa,
e ra t nob is tediosa.
C u m A prilis re d it g ratu s
floribus circu m stip atu s,
P h ilo m e n a c a n tile n a
10 re p le t n em o ris a m e n a ,
et p u elle p e r p lateas
in tric a ta s d a n t choreas.
O m n is erg o adolescens
in a m o re sit fervescens,
15 q u e ra t c u m q u o d e le c te tu r
et, u t a m e t, sic a m e tu r.

* Ed. de F. J . E. R a b y , A History o f Secular Latin Poetry in the M id d k Ages


(Oxford 1934), II, p .245. Cf. J . L. M o r a l e j o , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p .280-87. El poem a se puede dividir en estrofas de cuatro versos.
T odos ellos son de 8 p, con rim a, en todas las estrofas, aabb. La estrofa 7 es
m onorrim a: -illam.
Carmina Rivipullensia 549

25 te lo d a r e n a b u n d a n c ia si m e co rresp o n d ieras,
y si co m o te am o , as m e a m a ra s t.
Si u n ro stro h e rm o so y e n c a n ta d o r es lo q u e buscas,
aq u estoy yo: p o sem e, p u e s q u e te am o.
G om o m s h erm oso que t en el m u n d o no hay nadie,
30 m i deseo es q u e ten g as u n a am ig a h erm o sa .
P o r estas p a la b ra s de la m u c h a c h a in flam ad o ,
la estrech o al p u n to e n a p re ta d o a b razo .
M ie n tra s beso sus m ejillas, p a lp o sus senos,
y luego colm o aq u el m s d u lce secreto.
35 P u ed o , pues, su p o n e r q u e y o sera
en dem asa feliz y a n m s q u e e n d em asa,
si p o sey era d esp ierto a a q u e lla m ism a m u c h a c h a
q u e p o se en el p ra d o m ie n tra s e sta b a d o rm id o.

121. T orna e l vera n o

T o r n a el v e ra n o p a r a to d o s g rato ,
y p o r los p ra d o s y a v e rd e a la h ierb a.
D e fro n d as se a d o rn a el b o sq u e
y as, co n las fro n d as, se rem o za.
5 E l in v iern o repulsivo, con sus nieblas,
nos re su lta b a ab u rrid o .
G u a n d o ab ril r e to rn a a m en o ,
e n g a la n a d o de flores,
el ru ise o r co n sus trinos
10 co lm a del b o sq u e los lugares gratos.
P o r las p lazas las m u c h a c h a s
a in trin c a d a s d a n zas se dedican.
As, p ues, q u e to d o jo v e n
de a m o r se sien ta in flam ad o ,
15 b u sq u e co n q u i n deleitarse
y, co m o am e, sea a m ad o .
550 Siglo X I I

E t a m ic u m virgo decens
ta le m q u e ra t, q u i sit recens
atq u e v elit m o d o p a ri
20 ta m a m a re q u a m a m a ri.
lu v en is et virgo p u lc ra
in o b scu ro p e rm a n t fulcra,
et vicissim p e r co n n ex u s
dulces sibi d e n t am plexus.
25 O sc u le tu r os, m ax illam ,
iuvenis d u m te n e t illam ;
ta n g a t p ectu s et p ap illa m
satis a p ta m e t pau x illam .
F e m u r fem o ri iu n g a tu r,
30 fructus V e n e ris su m a tu r,
tu n c o m n in o cesset clam o r:
a d im p le b itu r sic am o r.
Carmina Rivipullensia 551

B u sque la h e rm o sa d o n cella
am ig o a p ro p ia d o y jo v e n ,
y q u ie ra del m ism o m o d o
20 ta n to a m a r cu al ser a m a d a .
J o v e n y m u c h a c h a b ella
g rav en a o scuras la cam a,
y en lazad o s m u tu a m e n te
dulces ab ra z o s se den.
25 E l jo v e n , m ie n tra s la goza,
bese su b o c a y m ejilla;
to q u e sus p ech os, su p ezo n cito ,
ta n p ro p o rc io n a d o y p e q u e o .
U n a se m u slo co n m uslo,
30 gcese el fru to de V en u s,
y los g em idos cesen p o r co m p leto entonces:
el a m o r ser colm ado.
SIGLOS XII-XIII
ALAN DE LILLE

Nacido en Lille (1114-1203), fu e formado en Chartres por Bernardo


Silvestre, elfamoso maestro de Tours, y ms tarde en Pars. Ense luego
en Lille, y lleg a ser rector de su Universidad y , aos despus, obispo
de Auxerre. Cuando estaba en la cima de su gloria, entr en el Cster, y
muri en Citeaux. Aln es uno de los grandes maestros del pensamiento
franciscano del siglo X II, y es conocido como D o cto r universalis y
considerado como uno de los hombres ms notables del siglo X II. Pertenece
al primer perodo del escolasticismo.
Conocemos a Aln casi exclusivamente por sus obras, y a que, aparte
de algunas funciones y algunas fechas, sabemos muy poco de su vida.
Adems de sus obras teolgicas D e arte predicatoria, Q uoniam
hom ines, L iber penitentialis, D e arte seu de articulis catholice
fidei, en verso , el D o cto r universalis es au to r de tres obras
m aestras, las prim eras de las cuales h a n ejercido u n a influencia
considerable: el A nticlaudianus (1184), en 6 0 0 0 hexmetros, donde
el poeta desanolla, cuando viene a mano, los temas que constituan el
xito de las novelas cortesanas. Muestra los cuatro artesanos del mundo:
Dios, Naturaleza, Fortuna, Vicio. Escribi adems el D e planctu
nature, una mezcla de prosa y verso, segn la manera de Marciano
Capella, imitando tambin la C onsolatio Philosophiae, de Boecio; y
el l i b e r P arabolarum . E n la segunda mitad del siglo X lll (en 1285),
el A nticlaudianus fu e transformado en cuartetos rtmicos por Aln de
la Basse. Un tal Ellebaut adapt al francs y deform el A nticlaudia-
nus de Aln de Lille. La obra de Ellebaut nos ha llegado inconclusa.
556 Siglos X II -X I II

122. O D e i p r o le s *

O D ei proles, g en etrix q u e re ru m ,
v in cu lu m m u n d i, stabilisque nexus,
g e m m a terren is, specu lu m caducis,
lucifer orbis.
5 Pax, am o r, virtus, reg im en , potestas,
o rd o , lex, finis, via, lux, origo,
vita, laus, sp len d o r, species, figura,
regula m u n d i,
Q u e , tuis m u n d u m m o d e ra n s h ab en is,
10 c u n c ta co n c o rd i stab ilita n o d o
nectis, et pacis glutino m a rita s
clica terris.
Q u e n o y s 1 p u ra s recolens ideas,
singulas re ru m species m o n etas,
15 re m tog an s fo rm a, ch lam y d em q u e form e
pollice form as.
C u i favet celum , fa m u la tu r aer,
q u a m colit tellus, v e n e ra tu r u n d a ,
cui v elu t m u n d i d o m in e trib u tu m
20 singula solvunt.
Q u e d iem n o cti vicibus caten an s,
ce re u m solis tribuis diei,
lu cid o lu n e speculo so p o ran s
n u b ila noctis.

* Ed. de T . W r ig h t , Anglo-Latin Satirical Poets (Rolls Series) (1872), II,


p.457. Fragm ento de su De planctu Naturae en el que el poeta entona un canto
a la Naturaleza. Estrofa sfica (3 sficos y un adonio):
- u - u - uu - u - u
- u - U - UU - u - u
- u - u - uu - u - u
- uu - u
1 Noys = Nous: la Razn, el Pensam iento del Creador, que se plasma en
la Creacin de la N aturaleza. Se conjugan los tres principios neoplatnicos:
Dios (el Uno), Nous (Pensamiento divino), y N aturaleza (Alma del mundo).
Alan de Lille 557

122. H ija d e D io s

H ija de D ios, m a d re d e lo cread o ,


v nculo del m u n d o y lazo indisoluble,
g e m a de lo te rre n o , espejo de lo cadu co ,
del o rb e estrella.
5 P az, am o r, v irtu d , gua, sostn,
o rd e n , ley, m e ta , cam in o , luz, origen,
vida, gloria, esp len d o r, fo rm a, figura,
reg la d el m u n d o .
T , co n tus rie n d a s g o b e rn a n d o al m u n d o ,
10 estable to d o co n co n c o rd e n u d o
a ta d o tienes, y co n el n ex o d e la p az desposas
cielo co n tierra.
T , Nos, las p u ra s ideas v e n e ra n d o ,
a cu as c a d a aspecto de las cosas,
15 las celas co n la fo rm a, y de la fo rm a el m a n to
tu d e d o plasm a.
El cielo te h o n ra , te asiste el aire,
te enaltece la tie rra , el a g u a te venera:
com o a se o ra del m u n d o , trib u to
20 todos te ofrecen.
D e altern o m o d o en la z a n d o d a y n oche,
la a n to rc h a del Sol al d a p ro p o rcio n as,
a d o rm e c ie n d o co n el lcido espejo de la L u n a
la u m b ro sa noche.
558 Siglos X I I - X I I I

25 Q u e p o lu m stellis variis in a u ra s,
etheris n o stri solium 2 serenans;
sid eru m g em m is, v a rio q u e celu m
m ilite com p len s.
Q u e novis celi faciem figuris
30 p ro th e a n s m u ta s, a n im u m q u e vulgus
aeris n o stri reg io n e d o n a n s
leg eq u e s trin g is3;
C u iu s a d n u tu m iu v en escit orbis,
silva c rip a tu r folii capillo,
35 et su a flo ru m tu n ic a ta veste
te rra superbit.
Q u e m in as p o n ti sepelis et auges,
sy ncopans c u rsu m p elag i furoris,
n e soli tra c tu m tu m u la re possit
40 equ o ris e s tu s 4.
T u m ih i causas re s e ra p e te n ti,
cu r petis te rra s, p e re g rin a celis?
C u r tu e n o stris deitatis offers
m u n e ra terris?
45 O r a c u r fletus p lu v ia rig a n tu r?
Q u id tu i v ultus lacrim e p ro p h e ta n t?
F letus in te rn i satis est doloris
lin g u a fidelis.

123. O m n is m u n d i c re a tu ra *

O m n is m u n d i c re a tu ra
q u a si lib e r et p ic tu ra
nob is est in speculum ;
2 Lit., el asiento de nuestro cielo, es decir, el horizonte.
3 Referencia a la astronom ia y a la astrologia.
4 Lit., la prolongacin del suelo, es decir, p a ra que no pueda sumergir
la costa y, m s particularm ente, las playas.
* Ed. PL 210, 579. Poem a en estrofas de seis versos: 4 (8 p) + 2 (7 pp).
Rim a: aabccb. Ofrecemos parte del poem a, atribuible a Aln de Lille. El
poem a entraa un pensam iento religioso, o com porta un m oralism o que
concuerda con ciertos aspectos de la filosofa antigua. El autor ha sabido
com binar recuerdos del Eclesiasts con rem iniscencias de H oracio y de Persio.
Podem os ver en ella, m s bien, una m editacin de fondo filosfico acerca de
la fragilidad hum ana y acerca de la om nipotencia de la m uerte.
Aln de Lille 559

25 G o n m ultiples estrellas el firm a m e n to doras,


se re n a n d o el sitial de n u e stro cielo;
co n u n diverso ejrcito de astrales gem as
el cielo llenas.
In te rv in ie n d o co n figuras nuevas, la faz
30 del cielo truecas; y al esp ritu del vulgo,
ate n d ie n d o a la reg i n de n u e stro firm am en to
t lo controlas.
Se reju v en ece el o rb e a u n a seal tuya;
se c u b re el b o sq u e co n la cab ellera de sus hojas;
35 y co n su m a n to de flores rev estid a
la tie rra rein a.
T aplacas o increm entas las am enazas del ponto,
alte ra n d o el curso del fu ro r m a rin o ,
p a ra q u e del m a r las olas re c u b rir n o p u e d a n
40 la ln e a costera.
P ero d a co n testaci n a m is preg u n tas:
P or q u a tie rra re to m a s a b a n d o n a n d o el cielo?
P o r q u concedes a estas tierras n u estras
los dones de tu deidad?
45 P o r q u rieg a tu ro stro la lluvia de tu llanto?
Q u es lo q u e q u ie re n d ecir las lgrim as de tu cara?
Y es q u e el llan to es la voz m s elocuente
de u n in ten so dolor.

123. T oda c ria tu ra d e l m u n d o

T o d a c ria tu ra del m u n d o ,
cu al u n libro, cu al u n cu ad ro ,
viene a servirnos de espejo;
560 Siglos X II -X I II

no stre vite, n o stre m o rtis,


5 n o stri status, n o stre sortis
fidele signaculum .
N o stru m sta tu m p in g it rosa,
n o stri status decens glosa,
n o stre vite lectio:
10 q u e d u m p rim o m a n e floret,
defloratus flos effloret,
vesp ertin o senio.
E rg o spirans flos e x p irt,
in p a llo re m d u m delirat,
15 o rie n d o m oriens.
S im u l vetus et novella,
sim ul sen ex et pu ella,
ro sa m a rc e t oriens.
Sic etatis v e r h u m a n e
20 iu v en tu tis p rim o m a n e
reflorescit p a u lu lu m .
M a n e ta m e n h o c ex clu d it
vite v e sp e r d u m co n clu d it
vitale crep u scu lu m .
25 C u iu s d e c o r d u m p e ro ra t
eius decus m o x d eflo rat
etas, in q u a defluit.
F it flos fen u m , g e m m a lu tu m ,
h o m o cinis, d u m trib u tu m
30 h u ic m o rti trib u it.

124. E s t lo c u s a n o str o s e c re tu s *

E st locus a n o stro secretus clim ate tra c tu


longo, n o s tro ru m rid en s fe rm e n ta lo co ru m .
Iste p o te st solus q u ic q u id lo ca c e te ra p ossunt;
q u o d m in u s in reliquis m elius su p p le tu r in uno;
5 q u id p re la rg a m a n u s N a tu re p ossit e t in q u o

* Ed. de R. B o ssu a t , Anticlaudianus (Pars 1955), p.58ss. Poem a en


hexm etros dactilicos.
Alan de Lille 561

de n u e stra v id a, de n u e stra m u e rte ,


5 de n u estro estado, de n u e stra suerte
testim onio fiel n os da.
L a ro sa p la sm a la im a g e n de n u e stro estado;
de n u e stro estad o a p u n ta c u m p lid a glosa;
y es de n u e stra v id a u n a leccin:
15 florece al ra y a r el alba;
ap en as florecida, se vuelve m u stia,
m o str n d o se m a rc h ita y a p o r la ta rd e .
As la p rim a v e ra de la v id a h u m a n a ,
20 de la ju v e n tu d en el p rim e r alb o r,
florece u n in sta n te ap en as.
A m a n e c e r sem ejan te es d esp lazad o
p o r la ta rd e de la v id a, q u e cu lm in a
el crespsculo vital.
25 A p en as h a te rm in a d o d e e x h ib ir su h e rm o su ra ,
su b elleza de in m e d ia to m a rc h ita d a resu lta
p o r el tiem p o , en el cu al se ve sum ida.
Se tru e c a la flor en h u m o , la g em a e n lodo,
y en cen iza el h o m b re , p u es q u e p a g a
30 a la m u e rte su trib u to .

124. H a y u n lu g a r aleja d o

H a y u n lu g ar alejado de n u estra regin p o r u n espacio


extenso, a m e n o fe rm e n to de n u e stra s regiones.
C a p a z l solo es de lo q u e son cap aces los d em s luga-
[res;
lo q u e en otros a p en as se consigue, m e jo r se o b tien e
[en ste;
5 lo que la extensa m a n o de N a tu ra p u ed a, y aquello en
[que d e rra m e
562 Siglos X II -X I II

gratius effu n d at dotes, la rg itu r in isto.


In q u o p u b escen s te n e ra la n u g in e florum ,
sideribus stellata suis, succensa ro sa ru m
m u rice te rra n o v u m c o n te n d it p in g e re celum .
10 N o n ibi nascentis ex p irt g ratia floris ,
n ascen d o m orien s: n e q u e en im ro s a m a n e p u e lla
vesp ere la n g u e t anus; sed v u ltu se m p e r eo d e m
gaudens, e te rn i iuvenescit m u n e re veris.
H u n c flo rem n o n u rit hiem s, n o n d e c o q u it estas:
15 n o n ibi b a c c h a n tis B oree fu rit ira , n e c illic
fulm in at a u ra N o ti, n e c spicula g ran d in is in stan t.
Q u ic q u id dep ascit oculos, vel in e b ria t aures,
seducit gustus, n a re s su sp en d it o d o re,
dem u lcet ta c tu m , re tin e t locus iste lo co ru m .
20 Iste p a rit, nullo vexatus v o m ere, q u ic q u id
m ilitat adversus m o rb o s, n o stra m q u e re n o d a t
instantis m o rb i p ro sc rip ta peste salutem .
N o n re ru m vulgus, v e ru m m ira c u la gignens
sponte, nec ex tern o tellus a d iu ta colono,
25 N a tu re c o n te n ta m a n u Z e p h y riq u e favore,
p a rtu rit, e t ta n ta n a to ru m p ro le su p erb it,
flore novo g au d ens, folio crin ita virenti.
N o n d e m o rsa situ, n o n ira m p assa securis,
n o n d eiecta solo, sparsis n o n dev ia ram is,
30 a m b it silva lo cu m , m u ri m e n tita fig u ram .
N o n flo ru m p re d a tu r opes foliique cap illu m

1 Com prese el contraste existente entre los versos que vienen a conti
nuacin y aquellos otros del propio Aln de Lille en el poem a 123, Omnis
mundi creatura, de esta antologa.
Aln de Lille 563

sus dones de m s g raciosa fo rm a, en este lu g a r se


[m u estra generosa.
E n l, cu brindose co n la tie rn a pelusilla de las flores,
co n stelad a de sus astros, d e rosas e n cen d id a,
la tie rra in te n ta de p rp u r a p in ta r u n n u ev o cielo.
10 N o e x p ira all la g racia de la flor q u e est b ro ta n d o ,
ni m u ere apenas nace; n i la rosa, n i a p o r la m a an a,
languidece ya vieja p o r la tarde: goza del m ism o rostro
y, siem p re jo v e n , disfru ta del regalo de u n a e te rn a p ri-
[m avera.
A esta flor n o la q u e m a el in v iern o n i la agosta el ve-
[rano:
15 n o se en fu rece a q u la ira del ira c u n d o B reas, ni tam -
[poco
el a u ra del N o to la n z a rayos, n i ag u ijo n e a n las p u y as
[del g ranizo.
L o q u e a lim e n ta a los ojos, o e m b ria g a los odos,
seduce el gusto, deja con su olor en suspenso las narices
y e n d u lz a el ta c to , to d o lo e n c ie rra este lu g a r de los
[lugares.
20 Sin que de arad o reja alguna lo atorm ente, l produce
aquello q u e co m b a te las dolencias y, d e ste rra n d o la
[peste,
lib era n u e stra salu d de la e n fe rm e d a d q u e la atribula.
N o cosas corrien tes, m as p ro d u c ie n d o en v e rd a d m a ra -
[villas
de m a n e ra esp o n t n e a , la tie rra , sin ay u d a de colono
[extrao,
25 satisfecha co n la m a n o de N a tu ra y con el favor del
[C firo,
p ro d u c e frutos, y u fa n a se siente c o n la ex ten sa p ro le
[de sus hijos,
m o strn d o se alegre co n la n u ev a flor, y de v erd e
[ram aje e m p e n a c h ad a .
N o m o rd id o p o r la sed, sin sufrir d e la seg u r la ira ,
n o d isem in ad o p o r el suelo, n i d esco m p u esto con las
[ram as esparcidas,
30 u n bosque envuelve el lugar, a la m a n e ra de u n m uro.
E l in v iern o n o sa q u e a la riq u e z a d e las flores, ni tra s
q u ila
564 Siglos X I I - X I I I

to n d e t hiem s, te n e ra m flo ru m d e p a sta iu v en tam .


E xilium p a titu r a rb o r q u e c u m q u e trib u tu m
germ inis e t fru c tu m n a tu re solvere nescit,
35 cuius m e rc a ri fru c tu m elio re fav o rem
c o n ten d en s, aliasque suo p recellere d o n o ,
q u elib et e t se m p e r de p a r tu co g itat arbos.
Syrenes n e m o ru m , cy th ariste veris, in illum
c o n v en ere locum , m ellitaq u e c a rm in a sp arsim
40 c o m m e n ta n tu r aves, d u m g u ttu ris o rg a n a p u lsan t.
P a n g u n t o re ly ram , d u m can tu s im b ib it istos
au d itu s, dulces effert sonus a u rib u s escas.
In m ed io la c rim a tu r h u m u s, fletu q u e b e a to
p ro d u c e n s lacrim as, fo n te m su d o re p e re n n i
45 p a rtu rit, e t dulces p o tu s sin g u lat a q u a ru m .
E x u it in g en tes feces arg en teu s am nis,
a d p u ri re m e a n s e lem en ti iu ra , n ito re
fu lg u rat in p ro p rio , p e re g rin a fece solutus.
P reg n an tis g re m iu m telluris in e b ria t iste
50 p o tu s, et a d p a rtu s in v ita t v o ta p aren tis.
A rb o rib u s similes tellus n o n in v id a potu s
d o n a t, et affectum p a rie n d i suggerit illis.
Aln de Lille 565

la fro n d a de la en ram ad a, ni dev o ra la tiern a ju v en tu d


[de aquellas flores.
E l exilio p a d e c e c u a lq u ie r rb o l q u e n o sepa
a b o n a r a N a tu r a trib u to d e su sem illa d a n d o fruto,
35 afanndose p o r ganarse sus favores con u n fruto m ejo r
y e n a v e n ta ja r a los d e m s m e rc e d a lo q u e rinde:
todo rbol est p en san d o siem pre en aquello que pued e
[p roducir.
Las Sirenas de los b osques, citaristas de la p rim a v era ,
[acudieron
a reu n irse en aq u el lu g ar, y ac y all las aves e sp a r
c a n
40 sus cntico s m elosos, p u lsa n d o los rg an o s de su g ar-
[ganta.
C o m p o n en u n a lira con su boca, en tan to que el odo
[absorbe
aquellos cantos, re su ltan d o a las orejas dulce m a n ja r
[aquel sonido.
E n la p a rte c e n tra l llo ra la tie rra , y co n llan to feliz
al a p o rta r sus lg rim as, a luz d a u n a fo n ta n a
45 de p e re n n e fluir, y b o rb o te a la dulce b e b id a de las
[aguas.
U n ro de p la ta se d esp o ja de a b u n d a n te s residuos
y, to m a n d o a la esencia del elem ento puro, resplandece
con u n destello propio, libre ya de residuos peregrinos.
B ebida sem ejante e m p ap a el seno de la p re a d a tierra
50 y al p a rto in v ita n los deseos de la m ad re.
L a tierra, no envidiosa, b eb id a sim ilar p a ra los rboles
p ro c u ra , al p a r q u e les in fu n d e ansias de p ro c re a r.
PEDRO DE BLOIS

Pedro de Blois nace en 1 1 3 0 /1 1 3 5 y muere hacia el 1200. Dotado


de una amplia cultura, desempea importantes funciones: canciller del
arzobispo de Cantorbeiy, archidicono de Bath y luego de Londres. Estuvo
al servicio de Guillermo I I de Sicilia, del que fu e tutor, y de Enrique I I
Plantagenet, de quien fu e canciller. Se ha conservado de l un nmero
abundante de C artas, de Serm ones, siete C arm ina, un C o m pen
dium de los M orales de san G regorio en 3 3 3 6 octoslabos, que
fu e adaptado al fiancs con poco xito afnales del siglo X I V o comienzo
del X V , con el ttulo de H istoire de Jo b . E s tambin autor de opsculos
teolgicos, retricos, de crtica ms bien burlona: C o n tra clericos
voluptati dedicatos; C an tilen a de luctu carnis et spiritus; V e r
sus de com m endatione vini; R esponsio ad quem dam co ntra
cervisiam; Libellus de arte dictandi. Aunque en alguna de sus obras
empka la forma convencional de un debate potico, y parece una stira,
quiz es ms acertado considerarla como una confesin. Si tuviramos
mas material para poder juzgar a Pedro de Blois ms claramente y con
ms fundamento, quizs tendramos que colocarlo al lado de Gualtero de
Chtillny de Felipe el Canciller.
568 Siglos X l h X l I I

125. D u m iu v e n tu s f lo r u it *
D u m iuven tu s floruit,
licuit e t lib u it
facere, q u o d p lacu it,
iu x ta v o lu n ta te m
5 c u rrere, p e ra g e re
carn is volu p tatem .
A m o d o sic agere,
vivere ta m libere,
ta le m v ita m d u cere
10 viri v e ta t etas:
p e rim it et exim it
leges assuetas.
E tas illa m o n u it,
docuit, consuluit,
15 sic et etas an n u it:
N ihil est exclusum !.
O m n ia c u m v en ia
co n tu lit a d usum .
V o lo resipiscere,
20 lin q u ere, co rrig ere
q u o d com m isi tem ere;
d einceps in te n d a m
seriis p ro vitiis
v irtu tes re p e n d a m .

* Ed. CB, n.30, p.70. Estrofas rtmicas de seis versos: 4 (7 pp) + 2 (6 p).
Rim a: aaabcb.
Pedro de Blois 569

125. En ta n to flo r e c i

E n ta n to floreci la ju v e n tu d ,
lcito fue y n o m en o s gustoso
h a c e r c u a n to placa;
siguiendo sus dictados,
5 co rre r y cu m p lir
los cap rich o s de la carne.
O b r a r e n el fu tu ro de este m odo,
vivir ta n lib re m e n te
y llev ar u n a v id a de este tip o
10 la m a d u re z al h o m b re se lo im pide:
ella destru y e y able
las leyes aco stu m b rad as.
L a e d a d ju v e n il aco n sejab a,
e n se a b a y sugera
15 (y en ello e stab a d e acuerdo):
N o h a y cosa alg u n a p ro h ib id a ;
p erm isiv a m e n te to d o
en p r c tic a lo po n a.
Q u ie ro re c o b ra r el tino;
20 d e ja r a u n lad o y co rreg ir
las faltas q u e co m et tem erario :
in te n ta r en ad elan te
cosas serias; y aquellos vicios
h a b r de com p en sarlo s co n virtudes.
PED R O RIGA

Pedro Riga (muere hacia 1209) es, como Mateo de Vendme, un


producto de la educacin literaria de las escuelas catedralicias. Nos
recuerda aquellos retricos de la antigedad tarda que hicieron que todos
sus conocimientos sirvieran al arte de la composicin, y as no tuvieron
nada que decir una vez que hicieron todo lo que pudieron. Fue cannigo
de Notre-Dame de Reims, y despus cannigo regular de San Dionisio,
en la misma ciudad. Su A u ro ra es una coleccin de versos sobre el
Antiguo Testamento. Realiz esa obra aceptando los ruegos insistentes de
los que haban sido sus amigos y colegas en los estudios desde su niez-
E l gran triunfo de Pedro fu e la construccin de un poema que resume,
en veintitrs poemas, la historia del Antiguo Testamento, con esta curio
sidad: en el primero no aparece la a, en el segundo la b, y as hasta el
fin a l del alfabeto. E s un verdadero maestro en el empleo de procedimientos
retricos, como en estos versos del libro de Daniel:

H e re n t seu vanis, seu vinis, sive venenis


q u e ru n t v an a, co lu n t vina, v e n e n a spuunt.

A l igual que Mateo de Vendme, Pedro Riga es, sobre todo, el


exponente de los ejercicios escolares de su poca. Sabemos que la poesa
mtrica del siglo X I I comenz con los ejercicios de la escuela, y muy raras
veces super aquel nivel de inspiracin potica.
572 Siglos X I I - X lI I

126. U xor T h yresie d u m p le n o *

U x o r T h y resie 1 d u m p len o v e n tre tu m e re t,


n u m in a co n su lu it q u id velit esse tu m o r.
P h eb u s ait: V ir erit; V e n u s in q u it: F em in a fiet;
in q u it N ep tu n u s: Im o p u ella p uer.
5 R e sp o n d it verbis res, co n cip it illa, p u e rq u e
fem ina, vir, n e u tru m , n a sc itu r o m n e sim ul.
Ille vel illa fuit, res nescio q u e d u o solus:
n e u te r, u te rq u e, p u e r, fem in a, p lu ra , nihil.
N e c d u m florentes p u e r iste re liq u e ra t an n o s
10 cu m de m o rte su a consulit ipse deos.
P red ix it V e n u s h u n c laqueis o ccu m b e re , telo
M ars, N e p tu n u s aquis; singula p o n d u s h a b e n t.
H osp es a q u e p in u s fuit, ascen d it p u e r, ensis
la b itu r in cau to , la b itu r ipse super.
15 R a m o p re d a fuit pes, p ectu s p e rfo d it ensis,
u n d a c a p u t m erg it, te r p e rit u n u s h o m o .
C a u sa necis tria sunt, et ra m u s, et ensis, et u n d a:
q u e m te n e t ille ligat, hic n ec a t, illa p rem it.
Pes p e n d e n s, latus effossum , m e rs u m c a p u t, h e re t
20 ra m o , m u c ro n e p u n g itu r, a m n e necat.
C orrig iam , pectu s, c a p u t, h a m o , cuspide, fluctu 2,
ram u s, m u c ro , lucus, alligat, in tra t, agit.

* Ed. de B. H aureau , Notices et extraits de quelques mss. latins de la Bibliothque


Nationale (Pars 1890ss), vol.II, p.386. Cf. F. J . E. R aby , A History o f Secular
Latin Poetry in the Middle Ages (Oxford 1957), II, p.38. El contenido de este
poem a es el nacim iento y la m uerte de H erm afrodita. Com posicin en
dsticos elegiacos.
1 N om bre de un clebre adivino tebano a quien Palas volvi ciego por
haberla visto casualmente desnuda. A rrepentida del castigo impuesto, le
concedi el don de la profeca.
2 Obsrvese el reparto trim em bre de los cuatro vocablos que, en su
agrupacin lgica, se concatenan as: corrigiam hamo ramus alligat, pectus cuspide
mucro intrat, caput fluctus lacus agit.
Pedro Riga 573

126. S in tin d o se p r e a d a la e sp o sa
Sintindose p re a d a la esposa d e T iresias y con su
[vientre h in c h ad o ,
a los dioses con su lt el significado de sem ejante hin-
[chazn.
V ar n ser, le dijo Febo: m as V e n u s contest: S er
[m ujer;
N i a-n i o m s bien , te rc ia n d o afirm N e p tu n o .
5 L a realidad se atuvo a sus palabras, pues ella concibi,
[y su re to o
m ujer, varn, n i lo u n o n i lo otro, a u n tiem po naci
[todo.
R esult l o ella, u n solo n o s q u que era dos cosas,
ni lo u n o n i lo otro, u n o y o tra, nio, n i a, m u ch o ,
[nada.
A n n o h ab a dejado tal criatu ra los aos m s floridos,
10 cuando consulta a los dioses lo relativo a su m uerte.
V en u s p red ijo q u e m o rira en u n lazo; q u e con u n
[arm a,
M arte; N ep tu n o , que en las aguas. C a d a contestacin
[tiene su peso.
A la v e ra del a g u a h a b a u n p in o , al q u e el jo v e tre p ;
[y la e sp ad a
se le resb ala al in c a u to , y sobre ella l resbala.
15 T ra b le u n a r a m a el pie; la e sp a d a hun d i se e n su
[pecho;
su m erg id a en el a g u a su c ab eza qued. E l h o m b re
[pereci tres veces.
Las causas de su m u erte fuero n tres: la ram a, la espada,
[el ag u a.
L o a h o rc a la p rim e ra al enlazarlo ; lo m a ta la segun-
[da; lo a h o g a la terce ra.
A l colg ar p o r el pie, q u e d a de la ra m a suspendido; al
[ser a trav esad o su costado,
20 es h erid o p o r la espada; al ser sum ergida su cabeza,
[el ro le d a m u e rte.
L a ra m a enlaz co n su n u d o el cuerpo; la espada con
[su p u n ta
p e n e tr p o r su p ech o ; el lago co n su o n d a le a rre-
[bat la vida.
G ODO F RE D 0 D E VI N SA U F

No sabemos casi nada de este autor: vivi en la segunda mitad del


siglo Xll. Fue ingls y estuvo en Roma. E s autor de tres de los ms
importantes tratados retricos medievales: S um m a de coloribus rh eto
ricis, Poetria nova, y D o cu m en tu m de m odo et arte dictandi
et versificandi. De la P oetria nova es digna de conocerse una
Q u erela crucis, ejemplo de amplificacin por prosopopeya, que no es
ms que un puro ejercicio de escuela. Con ms o menos fundamento se le
han atribuido: D e Ecclesie calam itatibus; un Tratado de enologa y
de viticultura: D e vino et vitibus conservandis; D e statu curie
rom ane; un Ars' dictatoria, aunque no consta del todo la autora de
Godofiedo. Adems, una Splica de 2 0 0 0 versos, dirigida a Len I I I
en favor de Ricardo Corazn de Len.
576 Siglos X II -X I II

127. U nius a s tr in g it d u o co rp o ra *

U n iu s astrin g it d u o c o rp o ra n o d u s am oris;
c o rp o ra d isiungit n o v a causa. S ed a n te recessum
oscula p refigit os ori; cin g it u tru m q u e
m u tu u s e t stingit am plexus; fons o c u lo ru m
5 in faciem lacrim as derivat; e t u ltim a v e rb a
singultus m ed iu s in tersecat. E stq u e doloris
calcar a m o r viresq u e d o lo r te s ta tu r am oris.
V e ri ced it hiem s. N e b u la s diffibulat a e r
et celu m b la n d itu r h u m o . L ascivit in illam
10 h u m id u s et calidus; et q u o d sit m ascu lu s a e r
fem in a sentit h u m u s. Flos, filius eius, in au ras
exit et a rrid e t m atri; c o m a p rim u la co m it
arb o reo s apices; p re m o rtu a sem in a su rg u n t
in v itam ; v e n tu ra seges p rev iv it in h e rb a .
15 H o c te m p u s titillat aves, h ec te m p o ris h o ra ,
quos n o n d u m divisit a m o r, divisit am an tes.

128. P re fo rm e t c a p iti n a tu re **

P re fo rm e t cap iti n a tu re circinus o rb em ;


crin ib u s irru tile t co lo r auri; lilia v e rn e n t
in specula frontis; v accin ia n ig ra c o e q u e t
fo rm a supercilii; gem in o s in te rse c e t arcus
5 la c te a fo rm a vie; castiget reg u la nasi

* Ed. de G. V ec c h i , Poesa Latina Medievale (Parma 1958), 2.a ed., p.366.


Cf. E. F aral , Les arts potiques du X II et du X III' sicle (Paris 1924), p. 194ss. A.
W ilm art , Lart potique de GeofFroi de V insauf et les com m entaires de
Barthlm y de Pisp, en Revue Bndictine 41 (1929), 271 ss. Reproducim os los
v.538-553 de su Poetria nova. El tem a del pasaje es el de la separacin de dos
amantes en el m om ento en que la llegada de la prim avera invita especial
m ente al amor. Composicin en hexm etros dactilicos.
** Ed. de E. F aral , Les arts potiques du X II ' et X III' sicle (Paris 1924),
p.214ss. El poeta expone el canon de la belleza perfecta de una m ujer.
Composicin en hexm etros dactilicos.
Godqfredo de Vinsanf 577

127. E l n u do d e u n n ico a m o r

El n u d o de u n n ico a m o r en la z a dos cuerpos,


cuerp o s a los q u e a h o ra se p a ra u n n uevo m otivo. M a s
[antes de separarse
u n a b o c a sus besos en o tra b o c a im p rim e; se fu n d e n
[en u n a b ra z o
m u tu o y entram bos se estrechan; de los ojos la fontana
5 lgrim as d e rra m a sobre el rostro; y las ltim as palabras
q u e b ra d a s se v en p o r los sollozos rotos. Es el a m o r
espuela del dolo r, y ese d o lo r atestig u a las fuerzas del
[am or.
C ed e a la p rim a v e ra su p a so el in v ern . E l a u ra e sp a r
c e las n u b es
y el cielo se m u e stra cari o so c o n la tie rra . T e rn u r a le
[m anifiesta,
10 a h o ra h m ed o , clido aho ra; y que el aire es m asculino,
la tie rra , h e m b ra , lo n o ta . L a flor, h ija suya, b ro ta
al a u ra , y le sonre a la m a d re ; la p rim e ra fro n d a e m
penacha
la cspide de los rboles; las sem illas, p rev iam en te
[sepultadas,
resu rg en a la vida; la v e n id e ra co sech a en la h ie rb a de
[an tem an o vive.
15 E sta estaci n a las aves cosquillea; la lleg ad a de este
[tiem po
ay! sep ar a u n o s a m a n te s, a los q u e a n el a m o r no
[separ.

128. T race e l c o m p s d e N a tu ra

T ra c e el co m p s de N a tu ra el crculo a la cabeza.
D el o ro la color p o r sus cabellos se esparza. Lirios flo
re z c a n
en la a ltu ra de su frente. E l tra z o de sus cejas se e q u i
p a re
a los n egros a r n d a n o s; am b o s arco s sean cortados
5 p o r la b la n c a fo rm a de u n a raya. D e la n ariz tra c e el
[rasgo
578 Siglos X II -X I II

d u c tu m , n e c itra sistat vel tra n s e a t eq u u m .


E x cu b ie frontis ra d ie n t u trim q u e gem elli
luce sm a ra g d in e a , vel sideris in sta r, ocelli.
E m u la sit facies a u ro re n e c ru b ic u n d e
10 n e c nitide; sed u tro q u e sim ul n e u tro q u e colore.
S p le n d e a t os fo rm a spatii brevis, et q u asi cycli
dim idii. T a m q u a m p re g n a n tia la b r a tu m o re
su rg an t, sed m od ico ; ru tile n t ig n ita, sed igne
m a n su e to ; d en tes niveos c o m p a g in e t ordo,
15 om n es uniu s statu re; th u ris et oris
sit p a rite r co n d itu s o d o r; m e n tu m q u e p o lito
m a rm o re plus p o lia t n a tu ra p o te n tio r arte.
S u c c u b a sit cap iti p re tio sa colore c o lu m n a
lactea, q u e sp ecu lu m vultus s u p p o rte t in altum .
20 E x cristallino p ro c e d a t g u ttu re q u id a m
splen d o r, q u i p ossit oculos referire videntis
et c o r fu rari. Q u a d a m se lege co ap ten t:
n e ia c e a n t q u asi d e sc e n d a n t, n e c ste n t q u asi surgant,
sed recti sed ean t h u m e ri p la c e a n tq u e lacerti
25 fo rm a ta m gracili q u a m lo n g a deliciosi.
C o n flu a t in ten u es digitos su b sta n tia m o llis
et m a c ra , fo rm a teres e t lactea, lin e a lo n g a
et directa: d e c o r m a n u u m se ia c te t in illis.
P ectus, im ag o nivis, q u a si q u a s d a m collatrales
30 gem m as virgineas p ro d u c a t u trim q u e papillas.
Godofiedo de Vinsauf 579

u n a ln e a q u e n i c o rta se d e te n g a n i reb ase lo no rm al.


D e la fren te cen tin ela, los dos ojos gem elos re sp la n d e z
can
con luz esm erald in a o co n brillo p a re c id o al de u n a
[estrella.
E m u lo el ro stro sea de u n a a u ro ra n i ro jiza ni b la n
cuzca,
10 m as c o m p a rta am b o s colores sin ser n i el u n o n i el
[otro.
D esta q u e la b o c a de su fo rm a co m ed id a, cu al de u n
[crculo
de m e d ia d a s p ro p o rcio n es. C o m o tu rg e n te s los labios
resalten p o r la h in c h a z n , p e ro ligera; resp la n d ezcan
[encendidos,
m as co n u n fuego liviano. E l o rd e n alinee los niveos
[dientes
15 todos ellos de id n tic a m ed id a . E l olor del incienso y
[de su aliento
h e rm n e n se a la p a r. Y , m s p u lid o q u e el m rm o l,
[su m e n t n
p lalo la n a tu ra le z a , m s p o d e ro sa q u e el arte.
Srvale de sostn a la c a b e z a u n a c o lu m n a preciosa
[p o r su color,
b lan q u ecin a: m a n te n g a en alto el espejo de su ro stro .
20 D esp r n d a se cierto brillo d e su cristalino cuello,
que h erir p u d iera los ojos de aquel q u e lo contem plara
y el c o ra z n le ro b ase. P e ro atn g an se a u n a ley:
no estn cados cu al si se c o m b a ra n , n i subidos co m o
[si se irg u ieran ,
sino q u e los h o m b ro s se m a n te n g a n rectos, y m u s
tr e n s e los b razos
25 ta n grciles p o r su fo rm a c o m o deliciosos p o r su la r-
[gura.
C o nflu y a en sus te n u e s d ed o s u n a c a rn e suave
y m e n u d a , re d o n d a p o r su fo rm a y b lan q u ecin a, de
[lnea la rg a
y derech a: la h e rm o s u ra de las m a n o s se p ro lo n g u e e n
[ellos.
E l p ech o , im a g e n de la nieve, a la rg u e am b a s tetitas
30 cual si de dos virginales g em as colaterales se tra ta ra .
GIRALDO C A M B R E N S E

Giraldo Cambrense o Geraldo de Barri naci el 1147, en Manorbier,


Pembrokeshire. Su to, el obispo de San David, le anim en el camino
de la erudicin, y march a Pars, donde estudi bajo Pedro Comstor, y
luego lleg a ser maestro. Sus escritos nos informan bastante de su carcter,
de su vanidad, de su habilidad. Se presenta como poeta, sobre todo, gracias
a unos pocos ejercicios escolares, como indica l mismo. E l primero de
estos ejercicios de los aos jvenes de Giraldo es un poema elegiaco sobre
la creacin del mundo y de todo lo que hay en l. E n este poema
advertimos que su autor ha sido influenciado por alguna corriente platnica
que se daba en las escuelas catedralicias, que el poeta combina con
materiales del Gnesis. Con esto describe los planetas y los signos del
zodaco, y tambin el paraso y la creacin del hombre.
Giraldo se nos presenta como un habilidoso de los metros omdianos.
E n la D escriptio cuiusdam puelle, un p u ro y simple ejercicio escolar,
Giraldo nos describe con una minuciosa exactitud fisiolgica la belleza de
una joven. E l poema nos da una buena idea de los ejercicios escolares, y
nos muestra cmo la antigua ordenacin retrica para la descriptio se
ha conservado por entero en ellos. E n otro poema, D e subito am ore,
hay detalles que han podido ser tomados de la vida real, pero quizs es
ms acertado considerarlo como un ejercicio ms de la escuela. Aunque
puede parecer una descripcin natural del amor, quiz sea ms seguro
considerarlo como un ejercicio puramente retrico. Giraldo escribe siempre
en la form a que a l le agrada. Se le puede leer con agrado, y a que sus
versos muestran siempre la impresin de una mente fresca y viva, esto es,
de un hombre que ha contribuido a la alegra y al mismo tiempo al
progreso intelectual de su poca.
582 Siglos X II -X I II

129. N a tu re s e c re ta v id e t *

N a tu re secreta vid et, re ru m q u e ten o res


co g itat e t causas ingeniosus h o m o :
a stro ru m cursus, solis lu n e q u e stu p en d o s
defectus, P h eb es 1 ignibus u n d e vices;
5 fu lm in a q u id p a ria t, q u e cau sa to n itru a gignat,
u n d e v ig o r p e n e tra n s ta n tu s, et u n d e fragor;
cu r flu at O c e a n u s e t reflu at, u n d e colore
ta m v ario pluvias Iris in o rb e n o tet;
u n d e tre m a t tellus, quis m o tu s in a ere v e n tu m
10 p ro c re e t, et varie tem p o ris u n d e vices.
Sic te rra s h a b ita t, sic celu m p e c to re gestat,
in co la te rra ru m c o rp o re , m e n te poli.
Q u o d tra h it ex te r r a c o rru p tio te rm in a t, e t q u o d
c o n tra h it a celi p a rte p e re n n e m a n e t.
15 V e rtitu r in te rra m q u o d te rre est, s p ir a t2 ad astra
spiritus, e t p ro p riu m q u e rit u tru m q u e suum .

130. Fons e r a t irrig u u s **

F ons e ra t irrig u u s, cu i fe c e rat a rb u tu s u m b ra m ,


florens fro n d e, virens cespite, clarus aquis.
V e n e ra t h u c v irgo v irid i sub teg m in e sola,
in g e n u u m te p id a tin g u e re co rp u s aq u a.

* Ed. de J . S. B rew er , Opera, Rolls Series (1861), I, p.34 8ss. Cf. F. M


Pow icK E , Gerald o f Wales: Jo h n R yland Library Bulletin 12 (1928), 389ss (con
revisiones en The Christian Life in the Middle Ages [Oxford 1935], p.l07ss). El
fragm ento qu reproducim os pertenece a un largo poem a sobre la creacin
del m undo. Dsticos elegiacos.
1 De Febe, es decir, de D iana (= la Luna), herm ana de Febo (= Apolo,
el Sol). Cf. O v id io , Fast. 6, 235; Met. 1, 476.
2 El texto presenta un juego de palabras difcil de m antener en la
traduccin: spirat... spiritus.
** Ed. de J . S. B rew er , Opera, Rolls Series (1861), I, p.352. Composicin
en dsticos elegiacos.
Giraldo Cambrense 583

129. E l h o m b re in te lig e n te o b se rv a

El h o m b re in telig en te o b serv a de la N a tu ra le z a los se


c re to s ;
m e d ita e n los p rocesos d e las cosas y e n las causas
[de los m ism os:
el curso de los astros; del sol y de la lu n a los asom -
[brosos
eclipses; el origen de la sucesin de las fases lunares;
5 q u orig in a los rayos; q u cau sa p ro d u c e los truenos;
de dnde energa ta n penetrante; de dnde tal fragor;
p o r q u fluye el O c a n o y refluye; p o r q u en el o rb e
[del cielo
p in ta las lluvias Iris co n ta n v ariad o color;
p o r q u tiem b la la tierra; q u im pulso d a o rigen e n el
[aire
10 al viento; de d n d e la sucesin de las varias estaciones.
As h a b ita las tierras, as e n su co ra z n tra n sp o rta el
[cielo:
con el cu erp o , de las tierras m o ra d o r; y del cielo,
[con la m en te.
A quello q u e p ro c e d e de la tie rra , la c o rru p c i n lo a n i
q u ila ;
cu a n to del cielo d im a n a , p e rm a n e c e e te rn a m e n te.
15 L o q u e de tie rra es, a tie rra to m a ; se eleva h asta los
[astros
el espritu: ca d a cosa va e n pos de lo que propio le es.

130. H a b a u n a fo n ta n a refresca n te

H a b a u n a fo n ta n a refrescan te, a la q u e so m b ra d a b a
[un m a d ro o :
h e rm o sa p o r la fro n d a, v erd o sa p o r el csped, b ri
lla n te p o r las aguas.
A ll, b ajo el refugio verd e, h ab ase llegado solitaria
[u n a doncella
a b a a r en las te m p lad as aguas su d elicado cu erpo.
584 Siglos X l b X l I I

5 N a m sol estivus terras to rre b a t, e t u n d a


n a tu ra m p o te ra t dedidicisse suam .
F ors assum cup ien s estu m v itare sub u m b ra ,
et d electari m u rm u re dulcis aq u e,
lu m in a p a u la tim virides p e n e tra n tia frondes
10 q u o cecidi casus in m e a d a m n a tulit.
H a n c video v isam q u e n o to ; co llau d o n o ta ta m ,
iu d icio q u e p la c e n t singula q u e q u e m eo.
N u d a sedet, niv eu sq u e n ito r rad io su s in undis
fulget, et u m b ro su m n o n sinit esse locum .
15 N o n alite r C ypris *, n o n lu d e re t ipsa D ia n a,
n o n N ais sacri fontis a m e n a colens.
S urgit u t Eois c u m sol em erg it a b und is 2;
u t p re m it a stra dies, sic p re m it illa diem .

1 Venus, la chipriota.
2 Eos era el nom bre griego de la aurora.
Giraldo Cambrense 585

El sol estival las tierras a b ra sa b a , y las aguas


h a b e r o lvidado b ie n p o d a n su n a tu ra le z a pro pia.
D esea n d o q u iz ev itar b a jo la so m b ra el c a lo r abrasa-
[d o r
y deleitarm e co n el m u rm u llo d e las dulces aguas,
fu ero n m is ojos p e n e tra n d o p o c o a p o c o las verdes e n
cam adas
h a sta q u e v ine a d a r all d o n d e el a z a r em p u j m e a
[m i desgracia.
L a veo y, tras de verla, la observo; despus de o b ser
v a r la , la en altezco,
y en m i o p in i n m e g u sta c a d a detalle.
E st sentada desnuda. U n niveo y refulgente resplandor
brilla en el ag u a, im p id ien d o q u e el lu g a r se e n c u e n
t r e e n som bra.
N o ju g a b a n de fo rm a d iferen te n i C ypris, n i D ia n a,
n i la N yade, a m en a m o ra d o ra de la sagrada fuente.
Surge co m o la A u ro ra c u a n d o el sol em erg e de las
[aguas:
igual q u e a las estrellas las a p a g a el da, as al d a
[lo a p a g a ella.
F E L I P E EL CANCI LLER
Felipe el Canciller nace entre 1 1 6 0 /1 1 8 5 y muere en 1236, en
Pars. Fue hijo natural del archidicono Felipe de Pars. Maestro
de 1 2 0 6 a 1218, archidicono de Noyn en 1211, canciller de Notre-
Dame en 1217. E n virtud de ese cargo, se encuentra al frente de todos
los establecimientos de la enseanza, con autoridad episcopal. Se hizo
famoso por sus intervenciones violentas, con las que luch para mantener
la Universidad naciente bajo la jurisdiccin de su escuela catedralicia.
Esta intencin le condujo, antes de Guillermo de Saint-Amour, a la guerra
contra las rdenes mendicantes. Su actitud intransigente le produjo bas
tantes disgustos, y en varias ocasiones se vio obligado a huir de Pars.
La crudeza de sus stiras, sus expresiones polmicas, la virulencia de sus
crticas, su extraordinaria libertad de espritu, el tono popular que
empleaba a menudo, la imitacin o parecido de los autores de las canciones
de los goliardos, todo eso hace presumir que Felipe fu e uno de ellos.
Su produccin literaria y potica es muy abundante. Aparte de sus
poesas de combate, algunas de las cuales, sobre todo contra los Albigenses,
son muy duras y de expresiones violentas; adems de una Sum m a
theologicajy de tres colecciones de sermones, escribi himnos y secuencias,
cnticos de una gracia encantadora y rebosantes de una piedad profunda,
sin hablar de sus piezas en romance. Todo ello hace de l uno de los
poetas ms interesantes de su siglo.
Aunque, segn las noticias de Enrique de Andeli, escribi versos et
en romans et en latin, de los primeros solamente se nos ha conservado
un poema. Sus numerosas poesas muestran un extraordinario grado de
habilidad potica, por la pureza de la rima y la precisin del pensamiento.
E n algunas de sus poesas puramente religiosas, Felipe alcanza la cima
de su maestra. Por ejemplo, sus tres himnos a santa Mara Magdalena
son composiciones admirables, en las que la regla de la cesura se observa
escrupulosamente y las rimas alcanzan su mxima perfeccin. E n uno de
sus poemas, especialmente digno de mencin, tenemos un ejemplo extraor
dinario de oda form al que pudo escribirse mediante el empleo de las formas
rtmicas modernas. Un ejemplo del estilo descriptivo de Felipe es el
Planctus C hristi de malis presulibus: ah el poeta deja bien a las
claras su pasin contra los frailes predicadores que se estaban introducien
do en el mundo. Felipe no duda en hacer or su voz desde el plpito
castigando a los maestros de Pars, a los que compara con las peleas de
gallos que no hacen otra cosa sino disputar en vano. Nuestro poeta se
alza en sus stiras como el mantenedor severo y esforzado del orden y de
la decencia. E n sus himnos es el poeta y el mstico que sabe cantar
admirablemente temas como el encuentro de M ara Magdalena con su
Maestro en la maana de la resuneccin.
588 Siglos X II -X I II

131. B ulla fu lm in a n te *

B ulla fu lm in an te,
sub iudice to n a n te
reo ap p ellan te,
sen ten tiam g rav an te
5 veritas o p p rim itu r
d istra h itu r
et v en d itu r,
iustitia p ro sta n te ;
itu r e t re c u rritu r
10 a d c u riam , n ec a n te
q u id co n seq u itu r,
q u a m e x u itu r q u a d ra n te .

Si q u eris p re b e n d a s,
fru stra v itam c o m m en d as,
15 m o res n o n p re te n d a s,
ne iu d icem offendas,
fru stra tuis litteris
inniteris,
m o rab eris
20 p e r p lu rim a s calendas;
ta n d e m expectaveris
a ceteris feren d as,
p a ris p o n d e ris
p re tio nisi co n ten d as.

25 P a p e ian ito res


C e rb e ro 1 surdiores,
in spe v a n a p lores,
iam , etiam si fores
O rp h e u s 2, q u e m audiit,

* Ed. CB, n.l3 1 a, p.436. EI Codex Buranus tiene tan slo tres estrofa
Composicin rtmica, con estrofas de 12 versos. 1 (5 pp) + 2 (4 pp) + 2 (6
p) + 4 (7 p) + 2 (7 pp) + 1 (8 p). Rim a: aaaabbbababa. Esta poesa m uestra
el carcter polmico del autor, que tiene que emplearse a fondo en las luchas
entre los enseantes y la adm inistracin y contra el papado.
1 Monstruoso perro de tres cabezas, guardin de la entrada a los
Infiernos.
2 Orfeo, gracias a su msica, consigui de Plutn la gracia de descender
a los Infiernos para rescatar a su esposa Eurdice, m uerta por la m ordedura
de una serpiente.
Felipe el Canciller 589

131. M ie n tra s la bula fu lm in a

M ie n tra s la b u la fu lm in a
b ajo u n ju e z q u e la n z a tru en o s,
en ta n to q u e el re o ap ela
y se a g ra v a la sentencia,
5 la v e rd a d es o p rim id a,
a rra stra d a ,
p u e sta en v en ta,
h a c ie n d o p ro stitu irse a la justicia.
Se a c u d e y se re c u rre
10 an te la C u ria , p e ro n a d a
se consigue sin q u e antes
se suelte to d o el d inero.

Si a n d a s b u sc a n d o p re b e n d a s,
en v a n o gastas tu vida.
15 N o exhib as b u e n a s co stum bres,
n o sea q u e al ju e z ofendas.
Es in til q u e te apoyes
e n tu sapiencia:
te n d r s que estar ag u a rd a n d o
20 p o r u n tie m p o in te rm in a b le .
Y tra s de m u c h o e sp erar
vers q u e otros se las llevan,
si e n la p u ja
n o los aven tajas co n tu oferta.

25 A los p o rte ro s d el P ap a,
m s srdidos q u e C e rb e ro ,
con v a n a e sp e ra n z a im p lo rars,
n i a u n q u e fueses O rfeo ,
aq u el a q u ie n p rest odos
590 Siglos X II -X I II

30 P lu to deus
T a rta re u s;
n o n id eo p ero res,
m alleus arg en teu s
n i feriat a d fores,
35 u b i P r o te u s 3
v a ria t m ille colores.

Iu p ite r d u m o ra t
D n e n , fru stra la b o ra t,
sed e a m d e f lo r a t4,
40 a u ro d u m se colo rat;
au ro n il p o ten tiu s,
nil gratius,
n ec T ulliu s 5
facu n d iu s p e ro ra t,
45 sed hos u rit acrius,
quos am p liu s h o n o ra t,
n ih il iustius,
calid u m C rassus d u m v o r a t 6.

132. Q u isq u is c o r d is e t o cu li *

Q u isq u is cordis et oculi


n o n sen tit in se iurgia,
n o n n o v it q u i sint stim uli
q ue culp e sem in aria,
5 c au sam nescit periculi,
c u r a lte rn e n t convicia,

3 Dios m arino capaz de adoptar cuantas apariencias deseaba.


4 Zeus (= Jpiter) se uni a D nae adoptando la form a de una lluvia de
oro.
5 M arco Tulio Cicern.
6 Alusin a la ancdota registrada por F l o r o , Eptome 3, 11. El triunviro
Craso, uno de los hom bres m s ricos de su tiem po, m uri en la batalla de
Carras. Su enemigo, el rey de los partos, orden que se vertiera en la
garganta de Craso oro en fundicin.
* Ed. A H 21, n.168, p. 114. El tem a es la Altercatio cordis et oculi, la disputa
del corazn y del ojo. Poem a en estrofas rtm icas de ocho versos: 8 (8 pp).
R im a predom inante: abababab. L a rim a vara segn las estrofas. As, en la
segunda, la rim a es: aaaababa.
Felipe el Canciller

30 P lu t n , el dios
del T rta ro .
E n v a n o p e ro ra r s
si tu m artillo de p la ta
n o d a golpes e n la p u e rta ,
35 d o n d e P ro te o
a d o p ta m il ap arien cias.

E n ta n to q u e J p ite r suplica
a D n a e , to d o su esfuerzo es intil;
p e ro e n c a m b io la seduce
40 ta n p ro n to co m o to m a del o ro la ap arien cia.
N a d a m s p o d e ro so q u e el oro;
n a d a m s grato.
N i siqu iera T u lio
p e ro ra ra c o n m a y o r facu n d ia.
45 P e ro a b ra sa c o n m a y o r violencia
a aquellos a quien es m s h o n ra .
N a d a m s ju s to h a existido
q u e el q u e C ra so lo trag ase hirvien d o .

132. Q u ien q u iera qu e d e l co ra z n

Q u ie n q u ie ra q u e d el c o ra z n y el ojo
n o sien ta en s el litigio,
ig n o ra q u son los aguijones,
q u cosas las sim ientes de la culpa;
5 la cau sa desconoce del peligro;
p o r q u se re p ro c h a n m u tu a m e n te ;
592 Siglos X U -X U !

c u r p ro caces et em uli
resplicent in se vitia.
C o r sic affatu r oculum :
10 T e p eccati p rin c ip iu m ,
te fom item , te stim u lu m ,
te voco m o rtis n u n tiu m ;
tu , d o m u s m ee ia n ito r,
hosti n o n claudis ostium ,
15 fam iliaris p ro d ito r
adm ittis ad v ersariu m .
N o n n e fe n e stra diceris,
q u a m o rs in tra t a d an im a m ? 1
N o n n e , q u o d vides, sequeris
20 u t bos d u ctu s a d victim am ?
G u r n o n saltem , q u as ingeris,
sordes lavas p e r lacrim am ?
A u t q u a re n o n erueris
m e n te m ferm e n ta n s azy m am ? 2.
25 G o rd i re sp o n d e t oculus:
Iniuste de m e q uereris,
servus su m tib i sedulus,
ex seq u o r q u id q u id iusseris;
n o n n e tu m ih i precip is
30 sicut et m e m b ris ceteris?
N o n ego, tu te decipis:
n u n tiu s sum , q u o m iseris.
C u r d a m n a tu r ap e rtio
co rp o ri necessaria,
35 sine cuius obseq u io
c u n c ta la n g u e n t officia?
Si q u e fiat irre p tio ,
cu m sim fen estra v itrea,
si, q u o d recep i, n u n tio ,
40 q u e p u ta tu r iniuria?

1 Cf. J e r 9,21: quia ascendit mors per fenestras nostras.


2 EI ferm ento era considerado una corrupcin. Obsrvese la imagen del
pa n zimo al que corrom pe el ferm ento. Cf. M t 13,33; Le 13,20-21.
Felipe el Canciller 593

p o r qu , p ro c a c e s y m ulos,
en c a ra se e c h a n los vicios.
El c o ra z n al ojo as le dice:
10 Principio del p ec a d o ,
fo m en to , estm ulo,
y n u n c io de la m u e rte yo te llam o.
T , de m i casa p o rte ro ,
n o cierras la p u e rta al enem igo;
15 in filtrad o tra id o r,
das cobijo al adversario.
N o se te lla m a v e n ta n a
p o r d o al a lm a la m u e rte se intro d u ce?
N o m a rc h a s tra s lo q u e ves,
20 co m o b u e y c o n d u c id o al m a ta d e ro ?
P o r q u al m en o s c o n tus lg rim as n o lavas
las m a n c h a s q u e t provocas?
P o r q u n o p o n e r e n evid en cia
q u e eres q u ien fe rm e n ta al alm a p u ra?
25 R e sp n d e le el ojo al co raz n :
Sin ra z n de m te quejas,
a p e sa r de q u e te soy u n siervo diligente,
y cu m p lo c u a n to m e o rdenas.
A caso a m n o m e m a n d a s
30 igual q u e a los otros m iem b ro s?
N o soy yo, sino t el q u e te engaas:
de e m b a ja d o r ac u d o all d o n d e m e envas.
P o r q u c o n d e n a r u n a a b e rtu ra
al c u e rp o necesaria,
35 y sin cuyo co n cu rso
los otros co m etid o s lan g u id ecen ?
Si h a y algo q u e p e n e tre
pues q u e v e n ta n a cristalina soy
y si de lo e n tra d o d o y aviso,
40 Po r q u im p u ta rm e la culpa?
594 Siglos X II -X I II

A d d o , q u o d nullo p u lv ere
q u e m im m itta m pollueris,
n u llu m m a lu m te led ere
potest, nisi consenseris.
45 D e co rd e m a la p ro d e u n t,
nihil in v itu m pateris;
virtutes n o n in te re u n t,
nisi c u lp a m com m iseris.
D u m sic u te rq u e d isp u ta t
50 soluto pacis osculo,
ra tio litem a m p u ta t
definitivo calculo;
re u m u tru m q u e re p u ta t,
sed n o n p a ri p ericu lo ,
55 n a m co rd i c a u sa m im p u ta t,
occasio n em oculo.

133. N itim u r in v e titu m *


N itim u r in v etitu m
et n e g a ta cup im u s,
c a rn e c o n tra sp iritu m 1
lu c a n te su ccum bim us,
5 red im u s a d v o m itu m 2
et re tro respicim us,
q u o d e ra t ab o litu m ,
lib ro m o rtis scribim us,
in p e io re m ex itu m
10 e rro r est novissim us.
Q u i p la n g it n e c d eserit
m a io ri se subiicit,
15 u t qui, q u o d p ro m ise rit,
in solvendo deficit,

* Ed. de A H 21, n.157, p.106. Estrofas rtmicas de 10 versos: 10 (7 pp)


rim ados ababababab.
1 La lucha de la carne contra el espritu aparece con frecuencia en san
Pablo. Cf. R om 8.
2 Cf. Prov 26,11: Sicut canis qui revertitur ad vomitum suum.
Felipe el Canciller 595

A a d o q u e p o r polv o alg u n o
q u e p e n e tra seras m ancillado,
n i a d a a rte m al n in g u n o
a lcan zara, si n o lo consintieras.
45 D e l co ra z n b ro ta n los m ales,
q u e n o te afectaran si t n o lo quisieses.
L as v irtu d es n o p e re c e n
si n o com etes delito.
M ie n tra s q u e e n tra m b o s d isp u tan ,
50 ro to d e la p a z el beso,
la R a z n c o rta el litigio
co n su v oto decisivo.
A u n o y o tro cu lp ab le considera,
a u n q u e en g rad o diferente:
55 im p u ta al c o ra z n la causa,
y al ojo la ocasin.

133. A n s ia m o s con em p e o
A nsiam os co n e m p e o lo vedado;
deseam os lo p ro h ib id o ;
e n la lu c h a e n tre la c a rn e y el espritu,
resu ltam os d erro tad o s.
5 A l v m ito to rn a m o s
y la vista volvem os h a c ia atrs.
L o q u e y a e stab a abolido
lo escribim os en el libro d e la m u erte.
A u n d esastre a n m a y o r
10 nos lleva n u e stra ltim a locura.
El q u e llo ra y n o se aleja
se expone a cosas m ayores,
com o q u ie n h a c e p ro m esas
y falla en su cu m p lim ien to ,
15 co m o aq u el q u e sie m b ra p lan tas,
p e ro n o obtien e p rovecho.
596 Siglos -

u t q u i p la n ta s inserit,
tran sferen s nil proficit,
sic, q u i m e n te co n te rit
et p ro m issu m abiicit,
u t m a te r, q u e p e p e rit,
20 et p a rtu m interficit.
S e ra p a rsim o n ia
est in fu n d o loculi,
sera p e n ite n tia ,
c u m c la u d u n tu r oculi,
25 talis est u t v itia
fatentis latru n cu li,
c u m in s ta n t stip en d ia
tim o re p atib u li,
q u e rit m a le co n scia
30 m en s fu g am latibuli.
V irgines in tro itu m 3
sero q u e ru n t fatu e,
c la u d u n tu r p o st p e rd itu m
e q u u m sero ian u e.
35 Festines a d ex itu m ,
p re v e n iri m etu e;
in in fe rn o p o situ m
ta m q u a m oves p ascu e
tritu m et c o m m o litu m
40 m o rs p ascet assidue.
Q u id erg o , m iserrim e,
q u id dices, q u id facies?
C e n se tu r, c u m u ltim e
v e n e rit illa dies,
45 c u m p asch alis victim e
v u ln e ra conspicies;
tu n c in an es lacrim e,
tu n c n ih il proficies,
passiones a n im e
50 fetor, ignis, glacies.

3 Parbola de las vrgenes necias y las vrgenes prudentes (Mt 25,1-13).


Felipe el Canciller 597

Q u ie n p ie rd e el tie m p o p e n sa n d o
y e c h a ab ajo sus p royectos,
es co m o m a d re q u e a lu m b ra
20 y d a m u e rte a su reto o .
A h o rro ta rd o h ay
al fo n d o d e la gaveta;
ta rd a la p e n ite n c ia
cu a n d o se c ie rra n los ojos.
25 Es ig u al q u e los defectos
del soldado m e rc e n a rio ,
q u e c u m p le c o n su d e b e r
p o r el te m o r a la h o rca;
conscien te de su m a ld a d , el p e n sa m ie n to
30 b u sc a a m p a ro de u n refugio.
Las v rgenes necias
ta rd e a c u d e n a la e n tra d a .
T a rd e se c ie rra n las p u e rta s
despus de q u e el caballo se h a p erd ido.
35 C o rre p re sto a la salida;
tem e el q u e c u a lq u ie ra te aventaje:
al a rro ja d o al in fiern o ,
tritu ra d o y b ie n m olido,
lo a p a c e n te r la m u e rte sin descanso,
40 cu al ovejas p asto read as.
P o r lo ta n to , d esd ich ad o ,
qu es lo q u e dices?, q u haces?
J u z g a d o sers, c u a n d o p o r fin
llegue aq u el p o stre ro da;
45 c u a n d o de la V c tim a P ascu al
co n tem p les las herid as.
V a n a s lg rim as entonces;
ento n ces n o h a b r prov ech o ,
sino dolores del alm a,
50 h ed io n d ez, fuego, hielo.
J U A N PEC K A M O P E C K H A M

La vida de J m n Peckam se desanolla entre 1240 y 1292. Naci


en Patcham, cerca de Lewes, y estudi y ense en Oxford y en Paris,
despus del 1250, sigui los cursos de san Buenaventura y particip con
l en la lucha de las rdenes mendicantes contra Guillermo de Saint-
Amour. E n 1 2 7 0 regres a Oxford; poco despus es nombrado maestro
en teologa y provincial de los Franciscanos de Inglaterra en 1275. Fiel
a san Agustn, como toda la escuela franciscana, fu e adversam declarado
de santo Toms y de su Orden, que l consideraba demasiado impregnada
de aristotelismo.
A l margen de sus obras teolgicas, a nosotros nos interesa lo que se
refiere a la lrica latina, que es su obra principal. Como ocurre con su
contemporneo Juan de Howeden, nuestro poeta es autor de un gran poema
sobre el alma en cuartetos monorrimos, que durante mucho tiempo se
atribuy a san Buenaventura, cuyo pensamiento influy profundamente en
el suyo. Bajo el nombre de Philom ena aparece el alma, que canta sin
cesar su amor infinito del Creador, identificado al canto de las noches
primaverales. Bajo la imagen de los Relojes de la Pasin, el himno esttico
del alma va evolucionando a lo largo del ciclo de las horas cannicas del
da fa ta l de la muerte y de la salvacin. Este simbolismo de un emotivo
lirismo se acompaa de una imagen anloga. D e Prima a Tertia, de
Sexta a Nona, el alma agoniza de una angustia exttica y muere
anebatada. Prima es la encamacin; Sexta, la crucifixin; Nona, la
muerte; Vsperas es la deposicin en el sepulcro. P hilom ena es una de
las perlas del lirismo sagrado de todos los tiempos. Desgraciadamente, las
otras obras poticas de Ju a n Peckam, como el D e deliciis Virginis
gloriose, estn muy lejos de alcanzar el mismo lirismo. Tenemos adems
tres tratados D e p au p ertate, un poema sobre las rdenes religiosas y
muchas cartas. Aparte del lirismo religioso que se advierte en Philom ena,
su autor ha sabido emplear instintivamente los modos golirdicos, y los
artificios populares para la stira o para el lenguaje grosero y obsceno de
los goliardos.
600 Siglos -

134. P h ilo m en a , p r e v ia te m p o r is a m e n i *

P h ilo m en a, p re v ia tem p o ris am en i,


qu e recessum n u n tia s im b ris a tq u e ceni,
d u m d em ulces an im o s tu o c a n tu leni,
avis p ru d en tissim a, a d m e, queso, veni.
5 V eni, veni, m itta m te, q u o n o n p o ssu m ire,
u t a m ic u m valeas c a n tu delinire,
tollens eius te d ia voce dulcis lyre,
q u e m , h e u , m o d o n e q u e o v erb is convenire.
E rgo, p ia, suppleas m e u m im p e rfe c tu m
10 salu tan d o d u lciter u n ic u m d ilectu m
eique d en u n ties, q u a lite r affectum
sit co r m e u m iu g iter eius a d p ro sp e c tu m .
Q u o d si q u e ra t aliquis, q u a re te elegi
m e u m esse n u n c iu m , sciat, q u ia legi
15 de te q u e d a m p ro p ria , q u e divine legi
c o a p ta ta m ystice p la c e n t su m m o regi.
Ig itu r, carissim e, a u d i n u n c a tte n te ,
n a m si c a n tu m volucris h u iu s serves m e n te,
eius im itatio sp iritu d o cen te
20 te celestem m u sicu m faciet rep e n te .
D e h a c ave legitur, q u o d , c u m d e p re h e n d it
m o rte m sibi p ro x im a m , a rb o re m ascen d it
su m m o q u e d iluculo su rsu m ro s tru m te n d it
diversisque can tib u s to ta m se im p e n d it.
25 C an tilen is d ulcibus p re v e n it a u ro ra m ,
sed c u m dies ru tila t circ a p rim a m h o ra m ,
elev atu r altius v o c e m in so n o ra m ,
in c a n ta n d o nesciens p a u s a m sive m o ra m .
C irc a v ero te rtia m q u asi m o d u m nescit,
30 q u ia se m p e r g a u d iu m cordis eius crescit,

* Ed. de AH, 50, n.398, p.602. EI fragm ento que ofrecemos pertenece
al comienzo del poem a titulado Philomena. Poem a rtmico, en estrofas de
cuatro versos de 13 slabas, verso tradicional de la poesa golirdica. C ada
verso est dividido en dos hemistiquios: 7 pp + 6 p. Estrofas m onorrim as.
Juan Peckam o Peckham 601

134. R u ise o r, h era ld o d e l tie m p o

R u ise o r, h e ra ld o del tiem p o a m en o ,


q u e an u n cias la re tira d a de las lluvias y del barro;
m ie n tra s deleitas las alm as co n tu can to p lacen tero ,
ave la m s p ro v id e n te , te lo ru eg o , v en a m .
5 V e n , ven , q u e te env iar a d o n d e ir yo n o pu ed o ,
a fin de q u e logres co n tu can to tran q u ilizar a u n
[am igo,
alejan d o su tristeza co n la voz de tu suave lira,
ay!, p u es n o m e es posible a h o ra co n v ersar con l.
P o r ta n to , p iad o sa, suple m i defecto
10 salu d an d o co n d u lz u ra a aq u el m i n ico am ad o ,
y p o n le de m anifiesto de q u m o d o est ligado
m i co raz n , de u n a m a n e ra e n tra a b le , a su p ersona.
Si alguno p re g u n ta ra p o r q u a ti te h e elegido
com o a m i m ensajero, spalo: p o rq u e tengo ledas de ti
15 cosas m u y peculiares, q u e a las leyes divinas,
u n a vez a d a p ta d a s en m stica fo rm a, al R ey S u m o
[com placen.
P o r ta n to , am ig o m o, esc ch am e a h o ra a te n ta m e n te ,
pues si en tu m e n te g u a rd a ra s el c a n to de esta ave,
la im itaci n del m ism o siendo el m aestro tu espri
tu
20 e n m sico celestial te co n v e rtira d e p ro n to .
D e esta ave se lee qu e, c u a n d o llega a en terarse
de q u e est c e rc a su m u e rte , tre p a a u n rb o l
y al d e sp u n ta r la m a a n a alza su p ico a lo alto
y se e n tre g a to d a ella a los can to s m s diversos.
25 C o n sus dulces can tilen as a n u n c ia la a u ro ra ,
p e ro c u a n d o el d a luce a eso de la h o ra p rim a,
se v a elev an d o su to n o a u n a voz a n m s sonora,
y en su trin o ig n o ra lo q u e es la p a u s a o el descanso.
A eso d e la o ra te rc ia es co m o si d esco n o ciera la m o
d e r a c i n ,
30 y a que, en todo m om ento, de su c o ra z n la alegra se
[acrecienta;
602 Sighs X l b X l I I

fere g u ttu r ru m p itu r, sic v o x invalescit,


et q u o c a n ta t am plius, e t plus in ard escit.
E t c u m in m erid ie sol est in fervore,
tu n c d isru m p it viscera n im io clam o re,
35 Oci, oci c lam itat illa suo m o re 1
sicque sensim deficit ca n tu s p re lab o re.
Sic quassatis organis h u iu s p h ilo m e n e ,
ro stro ta n tu m p a lp ita n s fit exsanguis p e n e,
sed a d n o n a m veniens m o ritu r ia m p len e,
40 cu m totius co rp o ris d isru m p u n tu r vene.
E cce, dilectissim e, b re v ite r au d isti
fa c tu m h u iu s volucris, sed, si m em inisti,
dixim us ia m p rim itu s, q u ia can tu s isti
m ystice co n v e n iu n t legi Iesu C hristi.
45 R e sta t, u t intellegas esse p h ilo m e n a m
a n im a m v irtu tib u s et a m o re p le n a m ,
q ue, d u m m e n te co g itat p a tria m a m e n a m ,
satis fav o rab ilem tex it c a n tile n a n .
A d a u g m e n tu m e te n im sue san cte spei
50 q u e d a m dies m y stica d e m o n s tra tu r ei,
p o rro beneficia, q u e de m a n u D e i
h o m o co nsecutus est, h o re su n t diei.
M a n e vel d ilu cu lu m h o m in is est status,
in q u o m ira b ilite r A d a m est creatus;
55 h o ra p rim a , q u a n d o est C h ristu s in carn atu s;
te rtia m dic sp a tiu m eius incolatus;
S ex tam , c u m a p erfidis v o lu it ligari,
flagellari, co n sp u i, d ire cru ciari,
a Iu d eis perfidis n e q u ite r tra c ta ri,
60 crucifigi d en iq u e, clavis te re b ra ri.

1 Segn F. J . E. R aby , Philomela, praevia tem poris amoeni, en M lan


ges J . de Ghellinck (Gembloux 1951), vol.II, p.443, se trata del im perativo del
antiguo verbo francs occir, m atar, que originariam ente debi de utilizarse
com o onom atopeya, y despus como kill, k ilh , esto es, mata, mata.
Efectivamente, J u a n Peckam em plea oci p a ra reproducir onom atopyicam ente
el canto del ave. Sin embargo, el trm ino rem onta al latn occidere, que fue
alterado en *auccidere p o r el latn popular de la Galia. La form a ocire se
encuentra docum entada desde 1080 en la Chanson de Roland, verso 581:
Cumfaitement purrai Rollant odre?: Cmo m e arreglar para m ata r a Roln?.
Juan Peckam o Peckham 603

su g a rg a n ta p a re c e q u e se ro m p e ta n to la voz se
[en g ran d ece
y c u a n to m s c a n ta , se e n a rd e c e ta n to m s.
C u a n d o el sol al m e d io d a se e n c u e n tra en p leno apo-
[geo,
enton ces d e sg a rra sus e n tra a s co n los m s agudos tri-
[nos:
35 oci, oci, c lam a el ave, siguiendo su co stu m b re,
y as sensiblem ente su c a n to v a a m e n g u a n d o p o r el
[en o rm e esfuerzo.
Q u e b ra n ta d o s as del ru ise o r los rganos,
su pico a p en as p a lp ita n te , se q u e d a casi exange;
pero al llegar la h o ra n ona, se m u ere ya p o r com pleto,
40 pues se ro m p e n las v enas de su c u e rp o to d o .
A m igo del alm a: de m a n e ra su cin ta has escu chado
la h isto ria de esta ave; p e ro re c u e rd as tal vez
q ue al p rin cip io dijim os q u e su can to
se a d a p ta m sticam en te a la ley de Jesu cristo .
45 R e sta slo q u e c o m p re n d a s q u e re su lta el ru ise o r
a lm a llen a de v irtu d es y d e am o r,
q u e m ien tras en su m e n te est p e n sa n d o en la p a tria
[deleitosa,
con p rim o r v a en tre te jie n d o su a g ra d a b le cantilena.
P a ra servir de in c re m e n to a la e sp e ra n z a santa,
50 u n m stico sen tid o e n tra a p a r a l u n d a cu alq u iera:
beneficios q u e de la m a n o de D ios
el h o m b re o b tien e, las h o ra s del d a son.
El a m a n e c e r o el a lb a es d el h o m b re aq u el in stan te
en el q u e A d n m a rav illo sam en te fue cread o .
55 L a h o ra p rim a , aq u e lla en la q u e C risto se en carn ;
lla m a te rc ia al in terv alo e n q u e vivi en este m u n d o ;
la sexta, aquella en que quiso ser p o r bellacos prendido,
flagelado, escupido, c ru e lm e n te to rtu ra d o ,
in ju stam en te tra ta d o p o r los p rfidos ju d o s,
60 crucificado a la p o stre, y p o r clavos h o ra d a d o .
604- Siglos -

N o n a m dic, c u m m o ritu r, q u a n d o co n su m m atu s


cursus est certam in is, q u a n d o su p eratu s
est o m n in o zabulus 2 et h in c ex tu rb atu s;
v esp eram , c u m C h ristu s est sep u ltu re datus.

2
fabulus = diabolus.
Juan Peckam o Peckham 605

L a n o n a co n sid era en la q u e m u e re , aq u ella en que


[culm in
el curso de su c o m b a te , c u a n d o d e rro ta d o fue
el diablo p o r co m p leto , y fue exp u lsad o d e aqu;
la vspera, c u a n d o C risto fue d eja d o en el sepulcro.
FLOR D E A N O N I M O S

Recogemos en esta ltima seccin unos poemas de la famosa coleccin


A nalecta H ym nica y otros tres annimos: uno procedente del scripto
rium de San Marcial de Limoges, otro que es una parodia del himno
litrgico Iam lucis orto sidere, que ha sido imitado en multitud de
casos, y el ltimo, que nos relata el sueo de un poeta que se ha
introducido en los secretos de la naturaleza. Se trata de unas piezas en
tomo al 1200. A l lado de los hexmetros dactilicos de la ltima pieza,
con la enseanza juiciosa de los versos 37-38, tenemos las estrofas
rtmicas del Iam lucis orto sidere, o las otras estrofas mononimas del
C u m anim adverterem , cuyo primer versa se repite al fin a l de la
respectiva estrofa. Este ltimo poema es de importancia fundamental para
el estudio del perodo de la msica medieval, asociada con el desarrollo
de la polifona.
Como en multitud de casos, los autores de estos poemas han preferido
el anonimato, cual ha sido la norma de muchos de los autores que hemos
recogido en pginas precedentes. Los poemas formaban parte de antologas
o cantos que acompaaban las fiestas tanto privadas como pblicas.
608 Siglos -

135. D e r a m is c a d u n t f o lia *

D e ram is c a d u n t folia,
5 n a m v iro r totus periit;
ia m calo r liq u it o m n ia
et abiit;
n a m signa celi u ltim a
sol petiit
Ia m n o c e t frigus ten eris,
et avis b r u m a led itu r,
et p h ilo m e n a ceteris
10 c o n q u e ritu r,
q u o d illis ignis etheris
a d im itu r.
N e c ly m p h a c a re t alveus,
n e c p r a ta v ire n t h e rb id a ;
15 sol n o stra fugit au reu s
confinia;
est in d e dies niveus,
n o x frigida.
M o d o frigescit q u ic q u id est,
20 sed solus ego caleo;
im m o sic m ih i co rd i est
q u o d ard eo ;
h ic ignis ta m e n virgo est,
q u a lan g u eo .
25 N u tritu r ignis osculo
e t leni ta c tu virginis:
in suo lu c e t oculo
lu x lum inis,

* Ed. de E. d u M e r i l , Posies populaires latines du Moyen Age (Pars 1847),


p.235ss. El poem a procede de u n a coleccin del scriptorium de San M arcial
de lim oges. Cf. H . S p a n k e , St. M artial-Studien, en Zeitschrift f r franzsische
Sprache und Literatur, 54 y 55 (1932). Estrofas de seis versos: 4 (8 pp) + 2 (4
pp), rimados ababab. M ientras con la llegada del invierno las hojas h a n
desaparecido y el fro reina p o r doquier, slo el am or persiste; su calor
interior contrasta con el fro reinante. Este contraste acenta la brillante
paradoja.
1 La ltim a constelacin es Piscis.
Flor de annimos 609

135. D e la s r a m a s caen la s h ojas

D e las ra m a s c a e n las hojas,


pues to d o su v e rd o r h a p erecid o .
E l calo r lo a b a n d o n y a to d o
y se h a m a rc h a d o ,
5 p o rq u e h a c ia las ltim as constelaciones del cielo
el sol em p re d i su m a rc h a .
D a a y a el fro los m ie m b ro s delicados.
Sus rigores el in v iern o h a c e sen tir a las aves,
y p o r to d as las d em s el ru ise o r
10 la n z a sus quejas,
p o rq u e a ellas de los cielos el calo r
les es a rre b a ta d o .
D e a g u a n o c a re c en los cauces de los ros,
n i los p ra d o s v e rd e a n p o r la h ie rb a ,
15 y el d o ra d o sol se aleja h u y e n d o
de n u estras tierras.
D e a h q u e los das sean nevosos
y las n o ch es h elad o ras.
T o d o c u a n to existe se e n fra a h o ra ,
20 m as slo yo m e abraso;
ta n to , q u e est en m i c o ra z n aqu ello
p o r lo q u e ard o .
T a l fuego es, sin e m b a rg o , u n a d o n cella
p o r la q u e languidezco.
25 E l fuego se a lim e n ta de los besos
y de las suaves caricias d e la jo v e n .
E n sus ojos resp lan d ece
de las luces la luz,
610 Siglos X II -X I II

nec est in to to seculo


30 plus num inis.
Ignis g re c u s 2 ex tin g u itu r
c u m vino ia m acerrim o ;
sed iste n o n e x tin g u itu r
m iserrim o;
im m o fo m en to alitu r
u b errim o .

136. V inum d u lce, g lo r io s u m *

V in u m dulce, g loriosum
p in g u e facit et ca rn o su m
a tq u e p ectu s aperit.
5 E t m a tu ru m , gustu p le n u m ,
v ald e nobis est a m e n u m ,
q u ia sensus acuit.
V in u m forte, v in u m p u ru m
re d d it h o m in e m secu ru m
e t depellit frigora.
10 S ed a c e rb u m linguas m o rd e t,
in te stin a c u n c ta so rd et
c o rru m p e n d o co rp o ra.
V in u m v ero q u o d est g lau cu m
p o ta to re m facit ra u c u m
15 et fre q u e n te r m ingere.
V in u m v ero tu rb u le n tu m
solet d a re co rp u s le n tu m
et colo rem tingere.

2 C on respecto al fuego griego empleado p o r la m arina de Bizancio,


cf. C. Z e n g h e l is , Le feu grgois et les armes feu des Byzantins, en
Byzantion 7 (1932), 265ss.
* Ed. de M G H , Scriptores 32, 219. El poem a puede dividirse, por lo que
se refiere al aspecto externo, en estrofas de dos en dos. Los dos prim eros
versos de cada estrofa: 8 p, y el tercero: 7 pp. En cuanto a la rim a de cada
dos estrofas: aabccb. Se h a atribuido a M orando de Padua del que apenas
sabemos nada. T a n slo lo que nos dicen, en el citado lugar, los M G H :
M orando, m aestro de gram tica en Padua que, segn su apetito, recom end
el vino en esta poesa.
Flor de annimos

y n o h a y en to d o el m u n d o
30 n a d a m s divinal.
El fuego griego se a p a g a
co n vino y a av in ag rad o ;
p e ro ste n o se extingue
p a r a m , desv en tu rad o ;
35 se ac re c ien ta , m s b ie n , co n co m bustible
ab u n d an tsim o .

136. E l vin o d u lce

E l v in o dulce, glorioso,
vuelve g o rd o s y carnosos
y e n sa n c h a el p ech o .
E l m a d u ro , c o lm ad o de sabor,
5 e n ex trem o gustoso n os resulta,
p o rq u e ag u za los sentidos.
E l v in o fu erte, el v in o p u ro
d a se g u rid a d al h o m b re
y e sp a n ta el fro.
10 P u n z a el a m a rg o la len g u a,
en su cia los in testinos
el c u e rp o c o rro m p ien d o .
P e ro el vino q u e es clarete
vuelve ro n c o al b e b e d o r
15 y h a c e q u e m ee co n frecuencia.
E n cam b io , el v in o q u e es tu rb io
suele al c u e rp o h a c e rlo to rp e
y cam b iarle la color.
612 Siglos -

V in u m ru b e u m subtile
20 n o n est r e p u ta n d u m vile,
n a m co lo rem g en erat.
A u ro sim ile c itrin u m
v ald e fovet in te stin u m
e t lan g u o res suffocat.
25 A lb a lim p h a m a le d ic ta
sit a n obis in te rd ic ta ,
q u ia sp len em p ro v o cat.

137. J a m lu c is o rto s id e r e *

Ia m lucis o rto sidere


statim o p o rte t b ib e re *:
b ib a m u s n u n c egregie
et re b ib a m u s h o d ie.
5 Q u ic u m q u e v u lt esse frater,
b ib a t sem el, bis, te r, q u ater:
b ib a t sem el et secundo,
d o n ec n ih il sit in fu n d o .
B ib at ille, b ib a t illa
10 b ib a t servus et ancilla,
b ib a t h e ra , b ib a t h eru s:
a d b ib e n d u m n e m o serus.
P o ta to rib u s p ro cunctis,
p ro captivis e t defunctis,
15 p ro im p e ra to re e t p a p a ,
b ib o v in u m sine a q u a .

* Ed. de F. N o v a t i , Camina medii Aevi (Florenda 1883), p.66ss. Estrofas


rtmicas de cuatro versos: 2 (8 pp) + 2 (8 pp), rim ados entre s.
1 El poem a se inicia parodiando el poem a annim o del siglo vn cuya
prim era estrofa dice: Iam lucs orto sidere / deum precemur supplices, / ut in diumis
actibus / nos seniet a nocentibus, que era u n him no (heredero del dm etro
ymbico em pleado por san Ambrosio) que se cantaba a la hora de prim a.
Cf. F. J . M o n e , Lateinische Hymnen des Mittelalters (Friburgo en B. 1853-1855),
vol.I, p.327. V. C h e v a l ie r , Posie liturgique traditionnelle de lEglise catholique en
Occident (Tournai 1894), p.6.
2 Alusin al him no golirdico In taberna quando sumus. Cf. Camina Burana
n. 196.
Flor de annimos 613

E l sutil v in o ro sa d o
20 n o d eb e ser d esp reciad o
p o rq u e colo r n o s confiere.
E l cetrin o , al o ro sem ejan te,
al in testin o ay u d a e n g ra n m a n e ra
y ex tingue las languideces.
25 E l a g u a b la n c a m a ld ita
sea p ro sc rita p o r noso tro s,
p o rq u e p e iju d ic a al bazo.

137. A p e n a s a p a recid a
A p en as a p a re c id a la estrella d e la m a a n a ,
conviene b e b e r al p u n to .
B eb am o s a h o ra a lo g ra n d e
y to rn em o s de n u ev o a b e b e r hoy.
5 Q u ie n q u ie ra ser n u e stro h e rm a n o
b e b a u n a vez, dos, tres, cu atro ;
b e b a u n a vez y o tra m s
h a sta n o d e ja r en el fo n d o n i u n a gota.
B eba ste, b e b a aqul,
10 beba el siervo y la c riad a,
beba el a m a , b e b a el am o:
n ad ie a b e b e r sea rem iso.
P o r tod o s los b e b e d o re s,
p o r cautivos y difuntos,
15 p o r el e m p e ra d o r y p o r el p a p a ,
a p u ro el vino sin agu a.
614 Siglos -

H e c est fides p o ta tic a ,


so cio ru m spes u nica:
q u i b e n e n o n p o ta v e rit,
20 salvus esse n o n p o te rit.
L on g issim a p o ta tio
sit n obis salutatio:
e t d u re t ista ra tio J
p e r in fin ita secula.
25 A m en .

138. C u m a n im a d v e r te r e m *

C u m a n im a d v e rte re m ,
v e n e ra n d o V e n e re m 1
m e lav are la te re m 2,
sensi, q u o d su ccu m b erem ,
5 nisi c u lp a m v eterem
c u m a n im a d v e rte re m .
C u m a n im a d v e rte ro ,
q u e, q u a n ta , q u o t egero,
re c te flere p o te ro ,
10 nisi declin av ero ,
nisi m e d e cetero
c u m a n im a d v e rte ro .
C u m an im a d v e rte ris,
in q u ib u s d eliqueris,
15 b o n i nihil operis,
n ihil, in q u a m , rep eris,
erg o nisi falleris,
c u m an im ad v erteris.

* Ed. de A H 21, n.161, p.109. Estrofas m onorrim as de seis versos (7 pp):


el prim ero y el ltimo versos son iguales en cada estrofa. Las cinco estrofas
com ienzan con la conjuncin cum seguida del verbo animadvertere, pero en
distinto tiem po en cada u n a de las ocasiones.
1 Obsrvese el juego de palabras, que intentam os m antener en nuestra
traduccin.
2 E n el texto latino, laterem lavare, lit. lavar u n ladrillo (cf. T e r e n c i o ,
Phorm. 186), esto es, hacer un trabajo intil, perder el tiempo.
Flor (k annimos 615

H e a q u la fe de los b eb ed o res,
de los am igos la n ic a esperan za:
Q u ie n n o b e b ie re b ien,
20 salvarse n o p o d r .
L ib a c i n p ro lo n g a d sim a
nos resu lte salutfera,
y q u e ta l n o rm a p e rd u re
p o r los siglos d e los siglos.
A m n .

138. A l d a r m e cu en ta
A l d a rm e c u e n ta
de q u e, a V e n u s v e n e ra n d o ,
e c h a b a a p e rd e r m i tiem p o ,
sentm e m o rir,
5 a n o ser de la a n tig u a cu lp a
al d a rm e cu en ta.
C u a n d o c u e n ta m e d
de qu , c u n g ra n d e y c u n to necesito,
con ra z n p o d r llo ra r,
10 si n o c a m b io de ru m b o ,
a n o ser, resp ecto a to d o lo dem s,
c u a n d o c u e n ta m e d.
C u a n d o te h ay as d a d o c u e n ta
de las cosas e n q u e yerras,
15 n a d a b u e n o de p ro v ech o
n a d a , re p ito o b te n d r s,
si n o cam b ias de o p in i n ,
c u a n d o te h ay as d a d o cu en ta.
616 Sighs X I l- X lI I

G u m a n im a d v e rte re
20 te p o tes in scelere,
v e rte re , rev ertere,
d u m po tes, resu rg ere,
m en tis h o m o libere,
c u m an im a d v e rte re .
25 C u m a n im a d v e rtitu r,
d u m in c a rn e vivitur,
q u id a n o b is ag itu r,
n ih il si quis ig itu r
ra tio n e reg itu r,
30 c u m a n im a d v e rtitu r.

139. Veris a d im p e r ia *

V eris a d im p e ria
re n a s c u n tu r o m n ia,
am o ris p re m ia
c o rd a p re m u n t sau cia
5 q u e ru la m elo d ia
g ratia previa,
c o rd a m a rc e n tia
m ed ia.
Refr. V ite v e rn a t flos
10 in tra nos.
S u sp ira t luscinia,
n o stra sibi conscia
im p e tre n t suspiria
q u o d se q u a tu r v enia;
15 dirige, vite via,
g ratia previa,
vie d isp en d ia
gravia.
Refr. V ite v e rn a t flos
20 in tra nos.

* Ed. de A H 21, n.40, p.36. Estrofas de ocho versos: 5 (7 pp) + 2 (6 pp)


+ 1 (3 pp). Refrn: 2 versos: 1 (6 pp) + 1 (3 pp). Estrofas monorrim as; refrn:
aa. C ancin amorosa de la primavera.
Flor de annimos 617

G u a n d o d a rte c u e n ta p u ed es
20 de q u e vives en p ec a d o ,
to rn a y re to rn a de nuev o ,
m ie n tra s p u e d a s, a e n m e n d a rte ,
h o m b re de esp ritu libre,
c u a n d o d a rte c u e n ta puedes.
25 C u a n d o u n o se d a cu en ta,
m ie n tra s se vive en la carn e,
d e c m o nos c o m p o rta m o s,
n a d a si u n o lo p ien sa
lo g o b ie rn a la ra z n ,
30 c u a n d o u n o se d a cu en ta.

139. D e la p r im a v e r a a l m a n d a to

D e la p rim a v e ra al m a n d a to
re n a c e n to d a s las cosas.
L os p relu d io s d el a m o r
o p rim e n los h erid o s co razo n es
5 co n su can to q u eju m b ro so ,
siendo la g racia el h e ra ld o ,
esos co razo n es q u e lan g u id e c e n
en n u estro p echo.
Refr. R e v e rd e c e la flo r de la v id a
10 d e n tro de nosotros.
S u sp ira el ru ise o r.
C o n scien te de n u estras faltas,
o b te n g a n n u estro s suspiros
q u e se c o n c e d a el p e rd n .
15 D irig e n u estro s pasos, C a m in o de la V id a,
siendo la g racia el h e ra ld o ,
p o r estos d u ro s vericuetos
del sendero.
Refr, R e v e rd e c e la flor d e la v id a
d e n tro de nosotros.
618 Siglos X II -X I U

140. L u x u ria n t a n im i *

L u x u ria n t an im i
reb u s sepe pro sp eris,
vile ia c e n t infim i
casibus in asperis,
5 in g ra ti p ro g ra tia
g ra ti sub inopia;
in o p es su n t h um iles,
p ro p te r opes labiles
in flatu r superbia.
10 E xhaustis c o n c ip iu n t
viles virus viribus,
q u o d v o m e n d o p a riu n t
secundis successibus,
expost facto clarius
15 p a te t h o c e t plan iu s,
e x h a u sta p e c u n ia
m o n s tra t im p o te n tia
q u o d v o lu ere priu s.

141. V eneris p r o s p e r is **

V e n e ris p ro sp eris
u sa successibus,
tu rb a , n ascen tib u s
floribus ten eris,
5 exeq u aris
p risc u m m o re m ,
a d a m o re m
accingaris
sceleris
10 preterm issis ceteris.

* Ed. de A H 21, n.153, p.104. Estrofas de nueve versos: 7 pp. R im a:


ababccddc.
** Ed. de A H 21, n.225, p.158. Estrofa de 10 versos: 4 (6 pp) + 4 (4 p)
+ 1 (3 pp) + 1 (7 pp). Rima: abbacddcaa.
Flor de annimos 619

140 . L o s n im o s s e en so b erb ecen

Los n im o s se e n so b erb ecen


a m e n u d o en la p ro sp erid ad ;
vilm en te y a c e n ab atid o s
e n circu n stan cias adversas,
5 ingratos e n el ag rad ecim ien to ,
y e n la in d ig en cia obsequiosos.
L os p o b res son hum ildes;
e n m ed io de efm eras riquezas
se h in c h a la soberbia.
10 Los ab atid o s, ca re n te s d e recursos,
in c u b a n el v en en o
q u e luego, v o m ita n d o , m anifiestan
e n los sucesos p rsperos.
D espus de ello, m u y claro
15 y m u y n e to se revela
qu e, p e rd id a la riq u eza,
viene a m o stra r la im p o ten cia
aquello q u e al p rin cip io d esearon.

141. A ten d ie n d o a lo s p r s p e r o s

A te n d ie n d o a los p r sp ero s
sucesos de V enus,
oh turb a! en el n acim ien to
de las delicadas flores
5 in te n ta im ita r
la a n tig u a costum bre:
al a m o r
en trg ate
d ejan d o a u n lado
10 o tro cu alq u ier afn.
620 Siglos X I I - X I I l

142. N a tu re th a la m o s*

N a tu re th alam o s in tra n s re se ra n sq u e p o e ta
cuilibet in te n tu s m e ru it re p e rire q u o d audis.
D o rm iv it visusque fuit sibi p e r n e m u s ire.
n o x su cced eb at claro te n e b ro sa diei;
5 solus e ra t n ig ru m q u e n e m u s to tu m q u e fre m e b a t
occu rsu sonitu v a ria c u m voce fe ra ru m .
T alib u s atto n itu s d u b iu sq u e q u id esset a g e n d u m ,
visa fo rte d o m o v eteri p e rv e n it a d illam .
In m e d io n em o ris p la n o c irc u m d a ta p a rv o
10 visa fuit vetus illa d o m u s q u a si sola relicta.
A d q u a m p erv e n ie n s m o d ic u m q u asi lum inis intus
v id it e t in m ed io q u asi n u d e virginis instar.
L etus in asp ectu recip i se p o stu la t intus.
A ltus e ra t p aries in e o q u e fo ra m in a p a rv a .
15 C la u se ra t ostio lu m m u lie r cla u su m q u e te n e b a t.
A dv en ere fere circu m v allare volentes
sep ta d o m u s sta n te m q u e foris ia m p e n e v o rantes.
H ic m agis ille tim en s p e tit u t q u e a t intus latere.
Illa ca re n s p a n n is d o rsu m v e rte b a t a d illum ,
20 crin ib u s e t p alm is n iten s v elare p u d e n d a ,
cu m q u e p reces o cu lo sq u e viri to le ra re n e q u ire t,
talia v e rb a d e d it vix in tellecta p re c a n ti:
S ta p ro c u l et n o li m ih i p lu s in fe rre p u d o re m .
In m e a te secreta fui vix p assa v en ire,
25 d e b u e ra sq u e m ih i d eferre fid e m q u e p e re n n i

* Ed. de F. J. E. R aby , ' The Oxford Book o f Medieval Latin Verse (Oxford
1959), p.363ss. Gf. F. J . E. R a b y , A History o f secular Latin Poetry in the Middle
Ages (Oxford 1957), vol.II, p.28ss, C. S. L ew is , The Allegory o f Love (Oxford
1936), p . l l l . Poem a en hexm etros dactilicos.
Flor de annimos 621

142. E n tra n d o y a b rien d o e l p o e ta

E n tra n d o y a b rie n d o el p o e ta los tlam o s de N a tu ra ,


in teresan te p a r a cu a lq u ie ra , o p o rtu n o crey p o n e r de
[m anifiesto lo q u e oyes.
D o rm id o se h allab a y en sueos parecile ir cam inando
[p o r u n bosque.
L a n o c h e te n e b ro sa ib a d esp lazan d o al claro da.
5 e sta b a solo y el n e g ro b o sq u e p o r d o q u ie r so n ab a
al m ezclarse los ruid o s c o n las distintas voces d e las
[fieras.
P o r ellas asu stad o e indeciso de q u d e b a h acer,
e n c o n tra n d o p o r suerte u n a vieja m o ra d a , h a sta ella
[se acerc.
E n m ed io del b o sq u e, p o r u n p e q u e o claro ro d e a d a ,
10 aq u e lla vieja casa d a b a la im p re si n de e sta r a b a n d o
nada.
A ella a p ro x im n d o se, vio co m o si d e n tro u n a tenue
[luz h u b ie ra
y, e n m e d io casi, u n a d o n cella q u e d e sn u d a p areca.
Alegre an te el espectculo, p id e q u e d entro se le acoja.
A lta e ra la p a re d ; y en ella, p e q u e a s ab ertu ras.
15 H a b a la m u je r c e rra d o la p u ertecilla y la m a n te n a
[cerrada.
C o m e n z a ro n a v e n ir fieras dispuestas a ro d e a r
las cercas d e la casa, y a p u n to casi y a de d e v o ra r al
[que se h a lla b a fuera.
A u m en tan d o p o r ello su tem or, suplica que le perm ita
[refugiarse d en tro .
M as ella, de to d o vestido d esprovista, volvale la espal-
[da,
20 al p a r q u e co n sus cabellos y sus m an o s in te n ta sus
[vergenzas ocultar.
N egn d o se a a d m itir n i las splicas n i las m irad as del
[varn,
dirigile al suplicante estas p a la b ra s que apen as se e n
c e n d iero n :
M antnte lejos, y h erirm e n o p retendas m s el pudor.
C o n se n tir a p e n a s p u e d o q u e d escu b ras m is secretos.
25 F id elid ad h u b ie ra s d eb id o ju r a r m e y m a n te n e rla
622 Siglos -

cu sto d ire p ie m a tri d o m in e q u e te n o re .


T u v ero q u a re m e vilem n o n tim u isti
re d d e re m e q u e , v elu d m eretricis n o m in e d ig n am ,
q u e de m e scisti diffundens prostituisti?
30 N o n ig itu r p a tia r q u o d de p ro p e ia m videas m e,
sed p ro c u l a b ie c tu m m o rtiq u e ferisque relin q u am .
A nxius au ditis e t visis evigilavit
ille p o e ta tim en s d id icitq u e q u o d o m n ia n o n sint
o m n ib u s u t sciri p o ssin t p ro rsu s re fe re n d a,
35 q u o d q u e tegi n a tu r a iu b e t p a u c is e t h onestis
est e x p o n e n d u m n e vili so rd e a t au re.
Iu d ic iu m re p e rit d u ru m q u i iu d ic a t om nes.
In c re p e t os p ro p riu m m e rito m a le q u e m q u e lo cu tu m .
Flor de annimos 623

in d eclin ab lem en te a fav o r de tu p ia d o sa m a d re y


[duea.
P o r q u n o h as sentido te m o r d e envilecerm e
y, com o h a c i n d o m e d ig n a del n o m b re d e m e re triz,
m e pro stitu iste d ifu n d ie n d o c u a n to ap re n d iste de m ?
30 N o p e rm itir p o r ello q u e d e c e rc a v e rm e p u ed as,
sino q u e te m a n te n d r alejad o , a la m u e rte expuesto
[y a las fieras.
A n gustiad o p o r lo q u e o d o y visto h a b a , d espertse
el p o e ta c o lm ad o d e te rro r, y a p re n d i q u e n o to d as
[las cosas
d e b e n ser a to d o s e n se ad as p a r a q u e p u e d a n ser sa
b id a s ;
35 q u e lo q u e N a tu ra o rd e n a q u e se oculte, a pocos y h o
n o ra b le s
d eb e serles ex p u esto , p a r a q u e envilecido n o se v ea p o r
[u n odo ru in .
D u ro ju ic io recib e aq u el q u e a to d o s ju z g a .
In c re p e la p ro p ia b o c a c o n ra z n a c u a lq u ie ra q ue d a
in a m e n te h able.
I N D I C E D E P R I M E R O S VERSOS

A solis o rtu usque a d o c c i d u a .............................................................. 142


Accipe, quaeso .......................................................................................... 88
A dvertite, om nes p o p u l i ......................................................................... 220
A ethiopum terras ia m fervida to rru it aestas .................................. 126
A n a cre u n ti c a r m i n e ................................................................................. 172
A ndecavis abbas esse d i c i t u r ................................................................ 154
A n n a soror, u t q u id m o r i ................................................................ 512
A nni p a rte florida, celo p u r i o r e ........................................................... 402
A prilis tem p o re, q u o nem us f r o n d i b u s ............................................. 536
A rchicancellarie, vir discrete m e n t i s .................................................. 312
A u re a p e rso n et lira c la ra m o d u la m in a ............................................. 216

B ulla fulm inante ....................................................................................... 588

C idne, sub algenti recubas d u m m olliter u m b ra ......................... 324


C langam , filii ............................................................................................ 150
C on g au d en tes ludite .............................................................................. 476
C o n v en iu n t subito c u n cti d e m o n tib u s altis .................................. 156
C u m an im ad v erterem ............................................................................ 614
C u r suspectum m e ten et d o m i n a ? ..................................................... 428

D e ram is cad u n t folia ............................................................................ 608


D eclinante frigore .................................................................................... 342
D ionei sideris ............................................................................................ 528
Dives e ra m et dilectus ............................................................................ 292
D ulce solum natalis p atrie ................................................................... 468
D ulcis am o r ............................................................................................... 390
D u m D ian e v i t r e a .................................................................................... 446
D u m g ran d em m ateriam m en te m e d i t a r e r .................................... 394
D u m iuventus floruit .............................................................................. 568
D u m rutilans P e g a s e i .............................................................................. 524
D u m sim ulacra m ihi, d u m n u m in a v a n a p l a c e r e n t ..................... 266

Ecce to rp et p r o b i t a s ................................................................................. 414


E gre fero, q u o d e g r o t o ........................................................................... 478
E st locus a nostro secretus clim ate trac tu ....................................... 560
626 Indice ele primeros versos

Pgs.

E stas in e x iliu m ......................................................................................... 450


E stuans intrinsecus ira vehem enti ..................................................... 308
E xiit diluculo ............................................................................................ 468
E xui ego clericus a d lab o re m n a t u s .................................................. 414

Flete, canes, si flere vacat, si flere valetis ....................................... 288


F lo ret tellus f l o r ib u s ................................................................................. 430
Fons e rat irriguus, cui fecerat a rb u tu s u m b r a m ............................ 582
F o rte nem us lu strab at h o m o , fera forte r e d i b a t ............................ 396

G regis p asto r T i t y r u s .............................................................................. 392

H o c silicum tum ulo iacet Ilisa co rp o re f u n c t a ............................... 186


H u c usque, m e m iseram ! ...................................................................... 474
H u g dulce n om en. H u g p ro p ag o nobilis ....................................... 146
H yem ale tem pus, vale ........................................................................... 382

Ia m , dulcis am ica, v e n i t o ...................................................................... 234


Ia m lucis orto sidere .............................................................................. 612
Ia m nisi m e fessum via longior in d u p ed iret .................................. 132
Idibus his M ai m iser exem plo M e n e la i............................................. 302
Im p o rtu n a V e n e r i .................................................................................... 338
In ta b e rn a q u an d o s u m u s ...................................................................... 420
In te rra sum m us rex est h o c tem p o re N u m m u s ......................... 426
Invenies nullos flores in carm ine nostro .......................................... 252

L aboris r e m e d i u m .................................................................................... 486


L etab u n d u s red iit .................................................................................... 454
Levis exsurgit z e p h i r u s ........................................................................... 236
L in g u a n eq u it fari, m ens n ulla valet m ed itari ............................... 246
Lucis orto sidere ...................................................................................... 462
L u x u ria n t anim i ...................................................................................... 618

M aio m ense d u m p e r p r a t u m .............................................................. 538


M ecu m T im av i saxa, novem f l u m in a ................................................ 116
M en d o sam q u a m cantilenam ago ..................................................... 228
M issum sum in vineam circa h o ra m n o n a m .................................. 352
M o rib u s esse feris p ro h ib et m e gratia veris ..................................... 248

N a tu re secreta videt, reru m q u e tenores .......................................... 582


N a tu re thalam os in tran s reseransque p o e ta ..................................... 620
N itim u r in v e ti t u m .................................................................................... 594
N obilibus q u o n d am fueras co n stru cta p atro n is ............................ 148
Indice de primeros versos 627

Pgs.

N obilis, m ei m iserere, p r e c o r ! ............................................................. 480


N u p e r e ram locuples m ultisque b eatu s a m i c is ................... .. 260

O adm irabile V eneris i d o l u m ............................................................. 214


O com es am oris, d o l o r ........................................................................... 440
O consocii ................................................................................................. 484
O decus, o Libye r e g n u m ...................................................................... 506
O D ei proles, genetrixque r e r u m ........................................................ 556
O F o rtu n a levis! C u i vis d are das m u n e ra que v i s ...................... 424
O bstu p u i, fateor, substans in lim ine p r i m o .................................... 254
O c c u rru n t blan d o sibi lu m in a vestra favore ................................. 374
O lim lacus c olueram ................................................................ ............. 418
O lim sudor H erculis .............................................................................. 498
O m itta m u s studia .................................................................................... 458
O m n e b o n u m velox fugitivaque g au d ia m u n d i ............................ 82
O m n ia tem pus h a b en t, et ego breve postulo t e m p u s ................. 318
O m n is m u n d i c r e a t u r a ........................................................................... 558
O m nis sonus cantilene trifariam fit ................................................... 224
O rientis p a r t i b u s ...................................................................................... 368

P a r tibi, R o m a, nihil, cum sis p ro p e to ta ru in a ............................ 264


P arce continuis ......................................................................................... 276
P a u p e ra t artificis N a tu re d o n a venustas .......................................... 330
P e rg a m a flere volo, fato D a n ais d a ta s o l o ...................................... 260
P h e b i claro n o n d u m orto i u b a r e ........................................................ 238
Philom ena, p rev ia tem poris a m e n i .................................................. .. 600
P langam us cuculum , D a fn in dulcissim e, n o stru m ...................... 112
P langit n o n n a fle tib u s .............................................................................. 390
P laudit hum us, B o r e e .............................................................................. 522
P o stq u am nobilitas cum servis d e g en e rare .................................... 424
P refo rm et capiti n a tu re circinus o rb e m .......................................... 576

Q u a e te d ex tra m ihi ra p u it, luscinia, r u s c i s .................................... 110


Q u a n d o profectus f u e r a m ...................................................................... 98
Q u a n ta gloria p u b l i c a m ........................................................................ 192
Q uis fu ro r est in a m o r e ! ........................................................................ 480
Q uisquis cordis et oculi ........................................................................ 590
Q u o sine m e m ea lux oculis [se] erran tib u s a b d i t ...................................80

R ed it estas cunctis g r a t a ......................................................................... 548


R osam et candens lilium ...................................................................... 386
R u m o r letalis ........... ................................................................................ 470
628 Indice de pnm eros versos

Pgs.

S a n c tu m sim pliciter p a tre m c o l e ........................................................ 182


Si linguis angelicis lo q u a r e t h u m a n i s ................................................ 432
Si p u e r cum p u e l l u l a .............................................................................. 488
Si v e ra som nia forent, que s o m n io ..................................................... 546
Sic m ea fata c an en d o s o l o r ................................................................... 444
Sidus c l a r u m ............................................................................................... 540
Siste, puella, g ra d u m p e r am o en u m postulo P a d u m ................. 202
Sole p o st A rietem T a u ru m su b in tran te .......................................... 378
Sole regente l o r a ....................................................................................... 340
S tetit p u ella ru fa tu n ica ......................................................................... 466
S trata solo recubo lacrim ans n eq u e cern o q u o d o p t o ................. 82
Surgens M an eriu s sum m o diluculo ................................................... 380

T e m p o ra si solito m ihi can d id a lilia ferre n t .................................. 80


T em p o rib u s cunctis ieiunus p rosperitatis ....................................... 362
T em p u s transit g e l i d u m ......................................................................... 494
T ra n sm u n d u m m etrica laud e, sorores ............................................. 196

U n iu s astringit d u o co rp o ra nod u s am oris .................................... 576


U rb a n a potius n o b i li t a t e ......................................................................... 190
U t res facta p ro b a t, tu rm a s d u c en d o p r a e i b a t ............................... 166
U x o r T hyresie d u m p len o ventre tu m e ret .................................... 572

V acillantis tru tin e .................................................................................... 490


V eneris p r o s p e r i s ....................................................................................... 618
V e r re d it o p t a t u m .................................................................................... 482
V e r tibi sem per inest, viridi d u m cespite p o l l e s ............................ 106
V e rb a tu i fam uli, re x sum m e, ad te n d e serenus ............................ 104
V ere dulci m ed ia n te .............................................................................. 464
V eris a d i m p e r i a ....................................................................................... 616
V eris dulcis in tem p o re ......................................................................... 460
V e rn a re d it tem peries ............................................................................ 336
V ersa est in lu ctu m ................................................................................. 346
V ersibus heroicis si c arm en scribere g l i s c i s .................................... 208
V estiu n t silve te n e ra ra m o ru m ...................... .................................... 232
V ictim e novali inke s e s ..................................................... ................... 412
V in u m b o n u m e t suave ......................................................................... 398
V in u m dulce, g l o r io s u m ......................................................................... 610
V ox, philom ela, tu a cantus edicere cogit ....................................... 94
V ox, philom ela, tu a m e tro ru m c arm in a vin cit ............................ 138
ACABOSE D E IMPRIMIR ESTE VOLUMEN D E LIRICA
LATINA MEDIEVAL, D E LA BIBLIOTECA D E AU
TORES CRISTIANOS, EL D IA 17 D E MARZO
D E 1995, FESTIVIDAD D E SAN PATRI
CIO, OBISPO, EN LOS TALLERES
D E S A . D E FOTOCOMPO-
SICION, TALISIO, 9.
MADRID

LA U S D EO V IR G IN IQ U E M ATR I

S-ar putea să vă placă și