A N A L E C TA A R C H A E O L O G I C A R E S S O V I E N S I A

VOLUME 8 RZESZW 2013

Jacek Grski*

The oldest graves of the Trzciniec culture

ABSTRACT
J. Grski 2013. The oldest graves of the Trzciniec culture. Analecta Archaeologica Ressovien-
sia 8, 69105
The oldest horizon of the Trzciniec culture spanned over vast geographical areas and its graves
may be distinguished by the presence of very specific vases and beakers (Fig. 1). The char-
acteristic features of ceramics allow for distinguishing agroup of burials with an early date.
Such graves contained similar furnishings and they are known from nearly all parts of the
Trzciniec cultural milieu in the area of Poland (Fig. 28). Parallel assemblages of archeological
finds are also known from western Ukraine. The broad chronological span of the discussed
notions may prove the hypothesis that they reflect arelatively short chronological horizon,
probably limited to the 17th century BC. The funerary practices of the Trzciniec culture were
very diverse already at the early stages of its development and included flat cremation graves
with urns, pit-graves and diverse forms of both single and multiple inhumations. Inhumation
and cremation graves have also been found in mounds.
Keywords: Bronze Age, Trzciniec culture, cremation, inhumation, burial mounds, chronology
Received: 4.07.2013; Revised: 16.09.2013; Accepted: 13.12.2013

Introduction
The funerary practices of the Trzciniec culture were very diverse as
manifested by both flat and mound cemeteries with inhumation and
cremation graves, as well as traces of partly cremated human remains.
The graves contained from one to several individuals and in some in-
stances fragmentary burials have also been observed. Single graves are
found in secluded locations or within settlements. Bi-ritual cemeter-
ies are also known. Among cremation burials we can distinguish both
urn and pit graves. It must be noted, however, that the examples listed
above represent only asmall fraction of the diverse funerary practices
of the Trzciniec culture.
So far the chronology of funerary practices of the Trzciniec cul-
ture has not attracted significant scholarly attention. This mainly re-
sulted from various difficulties in dating the archaeological material.
Although some attempts at periodisation of certain geographical areas
have been conducted, the results of these studies have not been widely

* Archaeological Museum, Senacka 3 st., 31-002 Krakw, Poland; jacek.gorski@ma.krakow.pl

70|Jacek Grski

disseminated. Until present, the major focus in academic literature was

on cremation practices which appeared in the final phases of the de-
velopment of the Trzciniec culture and which consequently heralded
the coming of the Lusatian culture. It has also been argued that some
cremation graves could be associated with the early stage of develop-
ment of the Trzciniec culture.
Recent advancements in the studies of chronology allowed for
distinguishing an early group of Trzciniec culture burials. They en-
able us to analyse the diversity of funerary rites in the early stages of
its development.

Selected features of funerary rites and their origin

Cremation, as away of treating the body, is known already from
thePalaeolithic. It was also occasionally practiced in the Mesolitic and
Neolithic, when inhumation became the dominant funerary rite (see
Bugaj 2009 for further references). As always, however, there are some
exceptions to this situation and these require further exposition (e.g.
Kadrow 2001, 113, 123). At the beginning of the Bronze Age in Central
Europe the cremation rite was particularly common in the Carpathian
Basin (e.g. Machnik 1987, 96; Kadrow 2001,124).
It is evident that during this time cremation graves were also pre-
sent at late-phase cemeteries of the Otomani-Fzesabony culture. The
cemetery in the village of Streda nad Bodrogom is agood example (Pol-
la 1960, 299386), and can be argued to mark the beginning of Pili-
ny culture when cremation becomes very popular (Furmanek 1977).
Before the emergence of the Trzciniec culture, cremation rites were
performed also in the areas located to the east of Poland. Examples of
cremation graves are known from the Middle Dnieper culture and from
the territories located within the Dnieper, Desna and Prypiat basins
(Koko 2001,410). Charred and burnt bones were found in wooden
constructions in the cemetery at Prorva, site no. 1, in Belarus and they
have recently been published by Krywalcewicz (2007). In Poland cre-
mation graves dated to the late Bronze Age are sporadically found in
the territory of thentice culture (e.g. Kadrow 2001,121). There are
no traces of cremation graves in south-eastern Poland and the Mie-
rzanowice culture. In Pre-Lusatian culture, as well as in other groups
belonging to the Tumulus culture, cremation rites occur in the earli-
 The oldest graves of the Trzciniec culture|71

est phase of their development and are infrequent. Much more exam-
ples of cremation rites are known from the phase of transition to the
Lusatian culture (Gedl 1975,82, 9192, 9499).
The origin of cremation in the Trzciniec culture still remains un-
explained and in the light of our current knowledge it appears to be
arather complicated phenomenon. It should be taken into account
that in such alarge area the inspirations for the cremation rite could
have had different backgrounds and may have been adapted indepen-
dently of each other. In general, the cremation rite in cemeteries, in
the form of single cremations and in bi-ritual burials, is more frequent
in the northern areas of the Trzciniec culture. One must agree with
Przemysaw Makarowicz who claimed that the origins of cremation
lie in the megalithic and post-megalithic traditions (post-amphoric
Makarowicz 2010, 384). Moreover, he stated that the spread of the
cremation rite to the basins of the Dnieper, Desna and Prypiat Rivers
occurred within the framework of the Middle Dnepr culture and other
corded groupings in the Volynia upland and in the Dniester basin
(Makarowicz 2010, 384385). Some time ago it was believed that the
cremation graves in the western part of this area belong to Otomani-
Fzesabony culture (Kempisty 1978,408; Cabalska 1980, 61; Makaro-
wicz 2010, 385386). However, in the light of latest studies of chro-
nology, it is possible to offer alternative interpretations of the origin
of cremation rites. The relation between the cremation rite and the
Trzciniec culture in Maopolska is evident long before the Transcar-
pathian influences (Grski 1994a,5657; 1994b, 38).
Mass graves with consecutively buried bodies are common among
prehistoric communities since the Middle Stone Age (Kozowski
1999,125). The evidence of such burials in the Funnel Beaker culture,
theGlobular Amphora culture, the Single Grave culture, theCorded
Ware culture and thentice culture is important for our current con-
siderations (see Makarowicz 2010, 377281 for adetailed discussion).
The cremation rite in the Trzciniec culture and theGlobular Amphora
culture seem to share many similar features e.g. body decomposition,
houses of the dead, non-anatomical body positions (Makarowicz 2010,
383). Nevertheless, we ought to bear in mind that these features are
also known from awide range of regions.
72|Jacek Grski

The chronological evidence for early Trzciniec culture

In order to reconstruct prehistoric processes it is essential to have
well-dated materials with ashort chronology. Recent advancements
in the periodisation of Trzciniec culture have allowed for identifying
agroup of finds with arelatively short chronology. The most reliable
results of chronological studies are those from eastern Maopolska,
which is due to the occurrence of assemblages of finds, or groups of
finds deposited at aparticular time (Grski 1997; 2007). The oldest
materials are defined as belonging to type A1. These represent an ear-
ly stage of the development of pottery. On stylistic basis this group is
characterised by the predominance of incised motifs with horizontal
grooves in the upper part of the vessels over plastic decorations (hori-
zontal strips).
The main forms of ceramics from this phase are S-shaped vases
with asmooth outline (type W.2.1 and W.2.2) and small, one-piece
beakers (type P.1) decorated in asimilar way to the vases. The early
chronology of these materials in the Trzciniec culture has been well
documented. This is suggested by the analysis of the division of ceram-
ics as well as other statistical studies (including correspondence analy-
sis Fig. 1). The acquired data is also supplemented by radiocarbon

Fig. 1. Results of correspondence analysis of selected features of ceramics from Niecka

Nidziaska loess areas (after Grski 2007)
Ryc. 1. Wyniki analizy korespondencji wybranych cech ceramiki z terenw lessw
Niecki Nidziaskiej (wg Grski 2007)
 The oldest graves of the Trzciniec culture|73

dating and the co-occurrence of some archaeological finds with well

dated bronze objects. In recent years this issue has been studied very
carefully (Grski 1997; 2007, 4956, 9194). In western Maopolska
the finds belonging to type A1 appeared before 1600 BC, and therefore
preceded phase Bof the Bronze Age. It is possible that the decreas-
ing number of engraved motifs and the growing popularity of hori-
zontal strip decoration of ceramics were not only evident at the sites
located in the vicinity of Krakw, but had awider geographical span.
If we consider the formalised system of periodisation, the changes in
ceramics are mostly visible in types A1 and A2 (discussed in detail in
Grski 2007,7582).
Vases classified within types W.2.1 and W.2.2 (cf. Grski 2007,19,
fig.16) differ with regard to their proportions and other features. Some
vases have legs fixed to the base while others have flat bases. Different
forms of the rims can also be observed, including thicker and diagonal
rims, as well as rims which are thin and round. However, they share
the common feature of ahorizontal grooves under the lip. The part
located above the body of such vases is usually ornamented with hor-
izontal grooves beneath which are numerous arches and decorations
made with the use of astamp etc. Very often the chain of horizontal
grooves on the neck of the vase is often interrupted by vertical ribs
or multiple vertical grooves. When the body of the vase is ornamented
it is often covered by wide fluting, thin grooves or engraved and usu-
ally diagonal lines. Such vessels are commonly found in the southern
areas of the Trzciniec culture and are known almost exclusively from
Maopolska (Grski 2003,103105, fig. 9). It is worth noting that the
majority of vessels without fluting decoration are known from this
area and the northern frontiers of the Trzciniec culture (Grski 2007,
92; Bugaj 2008, fig. 20:4).
Another characteristic type of vessels, which unquestionably dem-
onstrate stylistic and formal features of Trzciniec culture ceramics, are
one-piece beakers (type P.1; Grski 2007,19, fig. 15). The beakers are
rather small in size and they are found relatively rarely. They are de-
corated with horizontal grooves, sometimes interrupted by groups of
vertical grooves. In some regards these features are similar to the de-
corations on the vases discussed above. Their early chronology within
the periodization of the Trzciniec culture is confirmed by their concur-
rence in closed assemblages and at settlements with vases of W.2.1 and
74|Jacek Grski

W.2.2 types (Grski 2007, 4956). One-piece beakers can be found in

the southern areas of the Trzciniec culture, while the vessels from the
northern area are undecorated (Grygiel 1987, fig. 10:2; Makarowicz
1998, chart No. 28:3; Bugaj, fig. 22:2).
Both types of vessels are easy to identify and mainly found in the
southern areas of the Trzciniec culture. It seems that in this area the
vases are significantly older than the ones with Transcarpathian culture
elements from phase B1 of the Bronze Age. Type A1 vases and vases
with Transcarpathian features rarely occur together (Grski, Wrbel
2000, fig. 7). In the light of the arguments presented above, it seems
justified to date the graves containing one of discussed types of vessels
to the early phase of the Trzciniec culture.

Analysis of the dataset

Leading from the discussion above it is possible to list graves con-
taining type W.2 vase and/or type P.1 beaker. These have been disco-
vered at the following sites: Bonie, site no. 1, czyca County (Fig.2: 1;
Jadewski 1948, 110111), Kosiska 1997, 143, tabl. VIII: 3); Bonie,
Sandomierz County (Fig. 2: 2; grave 25; Jamka 1963, 117119, fig. 1a);
Dubeczno site no. 1, Wodawa County (Fig. 2: 36; Taras 1995, 202,
tabl. XVXXIII), Grodzisko Dolne, Leajsk County, grave 1 (Fig. 3:
13), grave 4 (Fig. 3: 46) and grave 10 (Fig. 3: 7) (Czopek 2007, 44
49, tabl.VI: 13, 5, 11), Lublin-Zemborzyce-Dbrowa (Fig. 3: 811;
Kosiska 1987), Miernw, Piczw County (Fig. 4: 13; mound I,
grave 1; Kempisty 1967; 1978), Nowa Huta-Mogia, site no. 55, district
C2 (Fig. 4: 4; Rachwaniec 1985, 138139; Grski 1993,81), Nowa Huta-
Co, site no. 65 (Fig. 4: 58; grave 108; Grski, Wrbel 2000), Okalew,
site no. 3, Wielu County (Fig. 5: 12; mound 10, grave 1; Abramek
1971), Polesia, site no. 1, owicz County (Fig. 5: 36; grave F1248
Grski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011, 30, fig. 2.13: 14), Sando-
mierz, site no. 78 (Fig. 6: 7, 8; cibior, cibior 1990, 175, 177, fig. 18);
Sonowice, site G, Kazimierz County (unpublished materials), Wolica
Nowa, site no. 1, Wocawek County (Fig. 5: 78; grave 4; Jadewski
1948, fig. 6263), Zota, site Grodzisko II, Sandomierz County (Fig.
6: 13; Jamka 1963, 120122, fig. 3), erniki Grne, site no. 1, Busko
County, grave 72 (Fig. 6: 46; Kempisty 1978, 194198, fig. 239; 240;
241, 3; 242, 13). This group also includes site no. 6 at Guciw, Zamo
 The oldest graves of the Trzciniec culture|75

County (the materials from this site are currently being examined by
the author of this paper).
The following list, perhaps incomplete, should also be supplement-
ed by four other sites: Bonie, Sandomierz County (Fig. 7: 1; grave 213;
Jamka 1963, fig. 1b), Sarnowo site no. 1a, Wocawek County (Fig 7:
36; Grygiel 1987: 7475, fig. 10), Piaseczno, site no. 1 Krowia Gra,
Sandomierz County (Fig. 7: 2; Czopek 1994, 31, fig. 3: a, 4: a), Jarosaw,
site St. Michaels square (Fig. 7: 79; Kociuba 1998). The graves from
Bonie and Jarosaw did not contain any human remains, but this could
be due to the poor quality of the excavation, or the limitations in ob-
serving and recording archaeological data during rescue excavations.
The author of the studies conducted in Piaseczno assumed that there
could have been aconnection between two complete vessels and the
skeletal remains discovered there (Czopek 1994, 31). Unfortunately,
there are no further details about the archaeological discoveries in
Sarnowo, apart from the fact that an assemblage of vessels was found
in an inhumation grave.
Acremation grave containing acharacteristic vase that functioned
as an urn was found at Bonie near czyca (Fig. 2: 1). Asimilar case
has also been noted and at Bonie in the Sandomierz Upland. Traces
of cremated bones have been found inside alegged vase; interesting-
ly the vessel was standing upside down (Fig. 2: 2). It is believed that
the occurrence of burnt bones inside the vessel could have been ac-
cidental and came from the pit graves of the La Tne period (Jamka
1963, 122). Today it is commonly known that the vessels deposited in
graves upside down belong to the Trzciniec culture. Both of the dis-
cussed graves were flat.
Amultiple inhumation grave at Dubeczno was discovered under
amound. The humus layer contained badly damaged and disarticu-
lated remains of probably six individuals. They were accompanied by
burnt animal bones of acow, sheep/goat and apig. Different parts of
the mound contained ceramic and flint deposits (Fig. 2: 36) togeth-
er with apartly preserved and richly decorated vase (Taras 1995, 49,
202, tabl. XVII: 1).
Three flat graves, which meet the requirements set within this article,
were found in the inhumation cemetery at Grodzisko Dolne (Czopek
2007). The grave-pits were orientated E-W and the bones were only
partially preserved. The first grave contained teeth of one individual,
76|Jacek Grski

Fig. 2. 1 urn from grave at Bonie, czyca County; 2 urn from grave at Bonie, San-
domierz County; 36 selected ceramic deposits from a burial mound at Dubeczno;
after Jamka 1963; Taras 1995; Kosiska 1997
Ryc. 2. 1 popielnica z grobu w Boniu, pow. czycki; 2 popielnica z grobu w Bo-
niu, pow. sandomierski; 36 depozyty ceramiczne z kurhanu w Dubecznie (wybr);
wg. Jamka 1963; Taras 1995; Kosiska 1997
 The oldest graves of the Trzciniec culture|77

Fig. 3. 13 furnishings of inhumation grave 1 from Grodzisko Dolne; 46 furnish-

ings of inhumation grave 4 from Grodzisko Dolne; 7 furnishings of inhumation grave
10 from Grodzisko Dolne; 811 selected ceramic deposits from a burial mound in
Lublin-Zemborzyce; after Kosiska 1986; Czopek 2007
Ryc. 3. 13 - wyposaenie grobu szkieletowego nr 1 w Grodzisku Dolnym; 46 wy-
posaenie grobu szkieletowego nr 4 w Grodzisku Dolnym; 7 wyposaenie grobu
szkieletowego nr 10 w Grodzisku Dolnym; 811 depozyty ceramiczne z kurhanu
wLublinie-Zemborzycach (wybr); wg Kosiska 1986; Czopek 2007
78|Jacek Grski

grave 4 was adouble grave and the third grave did not contain any
bones (Czopek 2007, 4445, 49). The furnishings of grave 1 comprised
three vessels found in different places inside the pit (Fig 3: 13). All
of the graves were decorated with lines or vertical flutes. Among the
discovered vessels was an S-shaped pot, avase decorated with diago-
nal flutes and asmall, one-piece beaker. At Lublin-Zemborzyce, in the
layer of humus under the mound, badly preserved and burnt teeth re-
mains were discovered (Kosiska 1986, 202; 1987,44). The same lay-
er contained two clusters of pottery that included arichly decorated
vase and S-shaped, gently profiled pots (Fig. 3: 8; 9, 11) ornamented
with horizontal grooves and stamp imprints (Kosiska 1986, fig. 2).
Mound Iat Miernw (Kempisty 1967) contained acremation burial
of several individuals (a woman and two children) which was located
in its very centre in ashallow pit. Above the burial was alayer compris-
ing the remains of an undefined wooden construction in the shape of
aplatform (Kempisty 1967, 158). Three richly decorated legged vases
were discovered within this wooden construction (Fig. 4: 13; Kem-
pisty 1967, 911). Parts of afemale cranium and skeletal remains of
two other individuals, possibly men, were found in the eastern part of
the mound. The upper layers of an older mound of the Corded Ware
culture contained amale skeleton lying in acrouched position on the
left side (Kempisty 1967,160162).
In the Krakw-Nowa Huta area two flat graves were discovered.
An interesting cremation pit grave was found on site no. 55 in the area
of Wanda mound in Mogia. The remains of burnt bones and ceram-
ics were found in the fill of the grave at the depth ranging from 20 to
130 cm. Contrary to earlier assumptions, there was no evidence of
acremation layer (cf. Grski 1994c, 56). Avase with horizontal flutes,
concentric arches and lines engraved on the edge was also found in
the fill of the grave (Fig. 4: 4; Grski 1993, tabl. I: 25). Another multi-
ple inhumation burial, containing skeletal remains of three individu-
als (an adult man and two teenage children), was discovered in apit
at Co (district of Krakw). Interestingly, the grave-pit was reminis-
cent of archaeological features usually found at settlement sites. The
deceased were accompanied by four well preserved vessels including
avase, abeaker, ajug and an amphora (Fig. 4: 58). It is noteworthy
that all of the vessels were damaged before being placed in the grave
(Grski, Wrbel 2000).
 The oldest graves of the Trzciniec culture|79

Fig. 4. 13 deposit of pottery found above a cremation grave in a mound at Mier-

nw; 4 vase from a cremation grave in Krakw-Nowa Huta-Mogia; 58 furnish-
ings of multiple inhumation grave in Krakw-Nowa Huta-Co; after Kempisty 1967;
Grski 1993; Grski, Wrbel 2001
Ryc. 4. 13 depozyt naczy nad grobem ciaopalnym w kurhanie w Miernowie; 4
waza z grobu ciaopalnego w Krakowie-Nowej Hucie-Mogile; 58 wyposaenie
zbiorowego grobu szkieletowego w Krakowie-Nowej Hucie-Cle; wg Kempisty 1967;
Grski 1993; Grski, Wrbel 2001
80|Jacek Grski

Other inhumation graves were found under mound 10 at Okalew.

Grave 1 contained two S-shaped vases (Fig 5: 12), one of which was
decorated in away typical of the Trzciniec culture. The other vase
had aslightly thicker rim, aneck decorated with cord imprints, and
astamped shoulder (Abramek 1971, fig. 4d, o), ornamentation that
is typical of the Samborzec grup of the Mierzanowice culture (Grski
2007, 93). The early chronology of the burials may be supported by the
finds from grave 2, which was discovered under the same mound and
contained apin with asemi-circular head and avertically bored eye
(Abramek 1971, fig. 4: f), in astyle of thentice culture (Kosiska
1994, 9).
An interesting grave found within the multi-phase settlement com-
plex of the Trzciniec culture in Polesie, site no. 1, was recently published
by Grski et al. (2011). The polygonal and irregular burial-pit contained
some charred human bones, but it was unfortunately impossible to con-
firm the original position in which the deceased was buried. Among many
pieces of ceramics, there was atypical vase with horizontal grooves and
stamp imprints (Fig. 5: 36; Grski et al. 2011, fig. 2.13: 1).
During rescue excavations in Autumn 2012 on site G(5) in Sono-
wice asingle, flat inhumation grave containing avase of type W.2 and
abeaker of type P.1 was discovered (Marcin Przybya and Sawomir
Chwaek, personal communication, gratefully received). It is also pos-
sible that another inhumation grave (no. 4) was found in aflat cem-
etery at Wolica Nowa. No traces of askeleton were found (possibly
decomposed? Jadewski 1948, 122123), and there is no informa-
tion about the size and spatial location of the pit. The evidence that we
have at hand implies that this was adeposit of two vessels (Fig. 5: 78;
partly preserved legged vase and asmall bowl Jadewski 1948, fig.
6263). Ceramic deposits are not only common under mounds (Gr-
ski 2010, 369372), but they have also been found in other funerary
contexts (Polesie, site No. 1 Grski et al. 2011, 153154). Another
inhumation grave (incomplete?) was found at Zota in alarge burial
pit (220 x170 cm) orientated NW-SE. The vessels discovered at the
bottom of the pit included two vases (one with legs) and an S-shaped
pot (Fig. 6: 13; Jamka 1963, 120122, fig. 3). Amultiple, inhumation
grave, mostly destroyed during construction works, was found in San-
domierz. Afluted vase and ajar were discovered next to one of the
skeletons (Fig. 6: 78; cibor, cibor 1990, 175, 177, fig. 18).
 The oldest graves of the Trzciniec culture|81

Fig. 5. 12 furnishings of inhumation grave 1 from mound 10 at Okalew; 36 ce-

ramics from grave F1248 from Polesie with charred bones; 78 deposit of pottery
from a grave (?) in Wolica Nowa; after Jadewski 1948; Abramek 1971; Grski, Ma-
karowicz, Wawrusiewicz 2011
Ryc. 5. 12 wyposaenie grobu szkieletowego nr 1 z kurhanu 10 w Okalewie; 36
ceramika z grobu F1248 z nadpalonymi komi w Polesiu; 78 depozyt naczy
zgrobu (?) w Wolicy Nowej; wg Jadewski 1948; Abramek 1971; Grski, Makarowicz,
Wawrusiewicz 2011
82|Jacek Grski

Fig. 6. 13 furnishings of inhumation grave from Zota; 46 selected furnishings

from multiple inhumation grave 72 in erniki Grne; 7-8 furnishings of an inhuma-
tion grave from Sandomierz; after Jamka 1963; Kempisty 1978; cibior, cibior 1990
Ryc. 6. 13 wyposaenie grobu szkieletowego w Zotej; 46 wyposaenie (wy-
br) zbiorowego grobu szkieletowego nr 72 w ernikach Grnych; 78 wyposae-
nie grobu szkieletowego w Sandomierzu; wg Jamka 1963, Kempisty 1978, cibior,
cibior 1990
 The oldest graves of the Trzciniec culture|83

Amass inhumation grave was found at erniki Grne. The buri-

al-pit was rectangular, orientated from N-S, and contained apiece of
acharacteristic vase (Fig. 6: 4). In the grave there were remains of at
least thirteen people. The skulls were found in the northern and south-
ern part of the grave, with the rest of the postcranial remains in the
central part, all close together (Kempisty 1978, 194198, fig. 239, 240).
Cremation graves containing materials typical of A1 groups were
found in the mound cemetery at Guciw (the archaeological materi-
als from this site are currently subject to analysis). However, they did
not belong to the so-called multi-layer features of Guciw type
aconcept first introduced by their excavator (e.g. Rogoziska 1961;
1963). The primary humus layer was originally misinterpreted as being
acremation layer. At Guciw some of the rectangular burial pits lined
with wooden boards contained scattered and cremated human bones.

Cremation cemetery in Polesie aspecial case study

The discoveries made in the Trzciniec settlement complex at site no.1
in the village of Polesie (south-east Mazowsze) provide some new infor-
mation on the origin of the cremation rite (Grski et al. 2011). The upper
layers of the site, which could not be attributed to any specific culture,
contained some single, burnt human remains. The bones were usually
found in the context of Trzciniec culture ceramics. For our present dis-
cussion the most interesting discovery was agroup of cremation graves
(in total circa 25 graves) in the north-east part of the site. Based on the
spatial arrangement of the bones, it is claimed that the discoveries were
the remains of cremation graves. About half of the graves were found in
an area of 700 square metres. On the basis of the distribution of bones,
it is estimated that the cemetery covered an area of circa 5,000 square
metres. The cultural layer not only contained bones but also multiple
pieces of badly preserved ceramics, probably representing the original
assemblages of the graves. It is difficult to reconstruct the rituals con-
ducted at the site. The possibilities include adestroyed urn cemetery and
alayered cemetery with mixed pieces of bones and ceramics. Accord-
ing to the radiocarbon dating, the chronology lies between 1745/1670
BC and 1385/1335 BC. The earliest dates mark the beginning of settle-
ment of the Trzciniec culture on the site (Grski et al. 2011, fig. 3.23).
Some pieces of ceramics found alongside cremated bones may belong
84|Jacek Grski

to the classical developmental stage of Trzciniec culture. Other pieces

certainly come from the early developmental stage of the Trzciniec cul-
ture as they show some relation to the Iwno culture and Linin horizon
(Grski et al. 2011, 155, 159). Linin is avillage in the administrative dis-
trict of Gminna Gra Kalwaria, within Piaseczno County, Mazowieckie
Voivodeship in east-central Poland.
The oldest radiocarbon dates from the human bones at Polesie are
about one hundred years older than the first Tumulus culture crema-
tion burials and the early influence of the Otomani-Fzesabony cul-
ture on the Trzciniec culture. At present the only plausible hypothesis
is that the funerary rite involving cremation, which at least in some of
the areas was connected with the original Trzciniec culture, was only
known at the developmental stage of the culture. However, the results
of the fieldwork and badly preserved sites (usually small and short-
term ones, located in the dunes), do not allow this hypothesis to be
proven. It is worth noting the fact that another cremation grave was
found underneath arecently discovered mound at Koryciny, site no.6
(Siemiatycze County) (Pawlata 2009, 21, 3031).

The oldest graves of the Trzciniec culture

The number of graves analysed herewith is relatively small since and
at 16 sites only 19 graves were found. Several graves were also discov-
ered in other areas belonging to the Trzciniec culture, but unfortunately
they are very poorly documented (Fig. 8). One grave was discovered in
acemetery at Wolica Nowa in Kujawy and another probably at Sarnowo.
Other graves were found in south-east Mazowsze (Polesie, site
no.2) and the neighbouring lowlands near czyca (Bonie) and Sieradz
(Okalew), and at asite at Dubeczno (Polesie Lubelskie). Further buri-
als were also discovered in Lublin Uppland in Lublin-Zemborzyce
and in Guciw in Roztocze. Afew graves are known from the loess
lands in the Sandomierz area (Bonie, Sandomierz, Zota) and in the
Miechw area (Miernw, Nowa Huta-Mogia, Nowa Huta-Co). There
is amound cemetery at erniki Grne, situated on the loess land on
the left bank of Nida River. Another site was discovered at Piaseczno,
and the last one at Grodzisko Dolne, in the Sandomierz Basin by the
lower Wisok River. The graves under discussion are found more of-
ten in upland areas than in the lowlands.
 The oldest graves of the Trzciniec culture|85

Fig. 7. 1 vessel from grave (?) 213 in Bonie, Sandomierz County; 2 vessel from an
alleged inhumation grave in Piaseczno; 36 furnishings of an alleged inhumation
grave in Sarnowo; 79 deposit of vessels (grave?) from Jarosaw; after Jamka 1963;
Czopek 1994; Grygiel 1987; Kociuba 1998
Ryc. 7. 1 naczynie z grobu (?) 213 w Boniu, pow. sandomierski; 2 naczynie z do-
mniemanego grobu szkieletowego w Piasecznie; 36 wyposaenie domniemane-
go grobu szkieletowego w Sarnowie; 79 depozyt naczy (grb ?) z Jarosawia; wg
Jamka 1963, Czopek 1994, Grygiel 1987, Kociuba 1998
86|Jacek Grski

Fig. 8. Certain (a) and alleged (b) cemeteries from the early horizon of the Trzciniec
culture in Poland. 1 Bonie, site 1, czyca County; 2 Bonie, Sandomierz County; 3
Dubeczno, site 1, Wodawa County; 4 Grodzisko Dolne, Leajsk County; 5 Guciw,
Zamo County; 6 Jarosaw, St. Michaels Square; 7 Lublin-Zemborzyce-Dbrowa;
8 Miernw, Piczw County, mound 1; 9 Krakw-Nowa Huta-Mogia, site 55; 10
Krakw-Nowa Huta-Co, site 65; 11 Okalew, site 3, Wielu County; 12 Piaseczno,
site 1 Krowia Gra, Sandomierz County; 13 Polesie, site 1, owicz County; 14 San-
domierz, site 79; 15 Sarnowo, site 1a, Wocawek County; 16 Sonowice, site G, Ka-
zimierz County; 17 Wolica Nowa, site 1, Wocawek County; 18 Zota, Grodzisko II,
Sandomierz County; 19 erniki Grne, site 1, Busko-Zdrj County, grave 72
Ryc. 8. Pewne (a) i domniemane (b) stanowiska grobowe z wczesnego horyzontu
kultury trzcinieckiej na ziemiach polskich. 1 Bonie, stan. 1, pow. czycki; 2 Bo-
nie, pow. sandomierski; 3 Dubeczno, stan. 1, pow. wodawski; 4 Grodzisko Dolne,
pow. leajski; 5 Guciw, pow. zamojski; 6 Jarosaw, stan. Plac w. Michaa; 7 Lu-
blin-Zemborzyce-Dbrowa; 8 Miernw, pow. piczowski, kurhan I; 9 Krakw-No-
wa Huta-Mogia, stan. 55; 10 Krakw-Nowa Huta-Co, stan. 65; 11 Okalew, stan.
3, pow. wieluski; 12 Piaseczno, stan. 1 Krowia Gra, pow. sandomierski; 13 Po-
lesie, stan. 1, pow. owicki; 14 Sandomierz, stan. 79; 15 Sarnowo, stan. 1a, pow.
wocawski; 16 Sonowice, stan. G, pow. kazimierski; 17 Wolica Nowa, stan. 1, pow.
wocawski; 18 Zota, stan. Grodzisko II, pow. sandomierski; 19 erniki Grne, stan.
1, pow. buski, grb 72
 The oldest graves of the Trzciniec culture|87

The grave goods from the discussed graves are homogeneous. In

some cases asingle vase was the only object accompanying the deceased.
In the graves from Bonie in czyca County and from Bonie in San-
domierz County, the vase functioned as an urn (Fig. 2: 1, 2). The vases
found at Nowa Huta-Mogia (Fig 4: 4) in Miernw (Fig. 4: 13) and in
Lublin-Zemborzyce (Fig. 3: 10) belong to cremation graves. Each of
the graves was different. The one in Nowa Huta was flat with the bones
and pieces of the vase found at different depths inside the burial pit; the
ones from Miernw and Lublin came from mound burials. Moreover,
three legged vases, amultiple inhumation grave (probably represent-
ing afragmentary burial) and asingle grave with unburnt remains,
were discovered within the mound at Miernw. The grave from Lub-
lin was located under amound. It was probably asingle grave as sug-
gested by the remains of several burnt teeth. Other burial goods found
in the grave included acharacteristic vase, an S-shaped pot typical of
the Trzciniec culture and two badly formed, bag-shaped pots (Fig. 3:
8, 9, 11). The pots were decorated with horizontal grooves and stamp
imprints. Several partly burned bones and badly preserved vessels in-
cluding type W.2 vases were found at Polesie (Fig. 5: 3).
Inhumation graves are very diverse. Unfortunately, they cannot
be discussed in great detail because the skeletal remains are poorly
preserved. Within this group of burials we can distinguish single and
flat graves (Grodzisko Dolne, grave 1, Sonowice, site G). Both of the
grave-pits contained aW.2 vase and aP.1 beaker. Moreover, apot was
found inside apit at Grodzisko (Fig. 3: 13). The incomplete (?) grave
from Zota contained three vessels, two W.2 vases and apot (Fig. 6:
13). Numerous burial goods including avase, abeaker and an am-
phora were found in agrave containing the remains of three indi-
viduals at Nowa-Huta-Co (Fig. 4: 58). Interestingly, the number of
vessels is the same as the number of the deceased. The double grave
at Grodzisko Dolne (grave 4) contained only alegged vase (Fig. 3: 6).
In another grave, in the same town, there were no bone remains but
only acharacteristic beaker (Fig. 3: 7). Inside the damaged inhumation
grave from Sandomierz there were two vessels (Fig. 6: 7, 8). Another
mass grave with over adozen individuals at erniki Grne (Fig. 46)
contained partly preserved vessels that were found in three different
parts of the grave-pit. No bone remains were discovered in connec-
tion with the vessels in the cemetery at Wolica Nowa (Fig. 5: 7, 8). It
88|Jacek Grski

is possible that this was simply adeposit of ceramics. Avessel found

in the cemetery at Bonie (Fig. 7: 1) could have been deposited with
similar intentions in mind, as it was not accompanied by any human
bones (Sandomierz County, grave 213).
The vases which are of most interest here were found in grave 1
underneath mound 10 in Okalewo (Fig. 5: 1, 2). The deposit of ceram-
ics discovered in the mound at Dubeczno included adecorated W.2
vase (Fig. 2: 4). Beneath the mound there was an inhumation grave
with disarticulated skeletal remains. In this context also burnt animal
bones were found.
The graves analysed above are relatively poorly furbished and most
of them included only vessels. Some of the vessels were found complete,
some partly preserved, while others seem to have been intentionally
damaged before being placed in the burial pit (Nowa Huta-Co; Gr-
ski, Wrbel 2000). Objects made of bronze are rare. One of these was
apin with alooped head found in agrave at Okalewo (Abramek 1971,
fig. 4: e), and the other discovery included two discs found in aburial
at Miernowo (Kempisty 1967, fig. 12).

Discussion and Conclusions

Within the chronological framework presented in the first part
of this paper, the discussed graves represent the oldest horizon of the
Trzciniec culture which is not of alocal character. It is evident in almost
all of the western areas represented by the Trzciniec culture. Taking
the few radiocarbon dates and the comparative analysis into account
it seems that most of these graves (some of which form assemblages)
may refer to the dawn of phase A2 of the Bronze Age. The only evi-
dence of phase B1 features is the vessel found at Nowa Huta-Co (and
maybe ajug found in Sandomierz). There is alack of evident referenc-
es to the Otomani-Fzesabony and Madarovce cultures. It is probable
that most of the graves date to the 17th century BC, which may be in-
directly confirmed by the find of apin with abored head in amound
at Okalewo, and avase decorated in away typical of the Samborzec
group of the Mierzanowice culture (see above).
The origin of W.2 vases, including the ones with legs, is debata-
ble and remains an open question. The vases are decorated in aman-
ner typical of the Trzciniec culture (i.e. horizontal grooves and stamp
 The oldest graves of the Trzciniec culture|89

imprints). The origin of ornamentation with wide, diagonal grooves

seems to be aparticularly interesting subject for further discussion.
The distribution of the fluted vases shows that they are mostly found
in the southern areas of the Trzciniec culture (Grski 2003, 103104,
fig. 4). Such decoration is also evident in Otomani-Fzesabony cul-
ture, and to the north of the Carpathians (Gancarski 1994, fig. 6:2). So
far, these are the best arguments confirming the origins of this kind of
ornamentation. There is asuggestion that the Trzciniec culture was af-
fected by cultural influences from the south which preceded phase B1
of the Bronze Age. With reference to the absolute chronology these in-
fluences took place before 1600 BC, before the emergence of the crema-
tion rite in the horizon Streda nad Bodgrom. Taking into account the
hypothesis of anorthern lowland origin for the Trzciniec culture which
arrived in Maopolska as afully formed culture (Kempisty 1978, 413;
Grski, Kadrow 1996,9), and the discovery of early cremation burials
at Polesie (Grski et al. 2011), it is most probable that the genesis of the
cremation rite was local (developed within the Trzciniec cultural mi-
lieu), most likely adapted from the cultures of the forest sub-Neolithic
(in eastern Poland). Aforest environment was known in the earliest
developmental stage of the formation of Trzciniec culture. According
to P.Makarowicz (2010, 201ff) the Trzciniec culture circle (including
its western group) was aplace where various forms of cremation and
the use of fire during funerary rites played an important role. This also
applies to the early stage of its development.
Another important conclusion is the fact that the burial goods found
in different geographical areas share the same features. The goods have
spread far beyond the Polish lands. Similar assemblages are known from
western Ukraine (e.g. Rogoziska 1959, see plates included therein),
proving the rapid territorial and chronological expansion of the new
trends in ceramics typical of the Trzciniec culture. This process of ex-
pansion certainly has to be explained and requires further extensive
studies, as it seems that the new trend spread over avery large area in
arelatively short time. In the early developmental stage of the cultural
group in question, the funerary rites were very diverse.
The discussed matter is also of importance with regard to defining
the Trzciniec culture. Some time ago Janusz Czebreszuk criticised the
traditional approach to this concept. His critical review was based on
the position that there is no taxonomic feature that would distinguish
90|Jacek Grski

the Trzciniec cultural circle from the other cultural groups (Czebreszuk
1996,154). Moreover, he claimed that with the ceramics, bronze, flint
stone production, funerary rites and settlement system, this cultural
circle created one great mosaic (Czebreszuk 1996, 154). Czebreszuk
also claimed that considering Trzciniec as an archaeological culture
is inadequate to the present state of understanding, and that the right
concept would be acultural block. However, in this case the decora-
tion is rather poor, and based on apot from Trzciniec with astrip or
horizontal grooves, diagonal edges and characteristic structure (the use
of coarse-grain temper). It is common for all these features to be pre-
sent on one vessel (Czebreszuk 2001, 152153). The suggested cultural
block is supposed to provide good information about the discussed
issue in the lowland area, but Czebreszuk stated that the Trzciniec
known from the loess lands neighbouring with Krakw may be defined
as an archaeological culture (Czebreszuk 2001, 172).
In summary it may be argued that the cultural circle introduced
by Czebreszuk correctly describes the earliest developmental stage of
the Trzciniec culture. The analysed decoration style of ceramics spread
among Middle and Eastern Europe and unified the basic features of
the social structures of societies inhabiting various areas. The ques-
tion that remains to be answered is if it was religion that unified these
structures (cf. Gardawski 1969, 394). The most recent attempts at un-
derstanding this cultural phenomenon suggest its polythetic character
(Dbrowski 2004; Makarowicz 2010, 394). Moreover, the spatial dis-
tribution of some of the features within the discussed phenomena also
prove its polythetic character (Grski, Makarowicz 2007, 163164).
Maybe the spread of stylistic forms of the Trzciniec culture should
be considered as the migration of the cultural circle. However, this
cultural circle cannot be limited to the S-shaped pot decorated with
ahorizontal strip and made with the use of aspecific technique. At the
early developmental stage of the Trzciniec stylistic features, the com-
mon element was gently outlined vases and one-piece beakers. These
vessels seem to vary from the typical Trzciniec pot, as they were usu-
ally found in graves representing diverse burial traditions. It is pos-
sible that these vessels are the actual elements that unified the varied
funerary customs.
 The oldest graves of the Trzciniec culture|91

References
Abramek B. 1971. Cmentarzysko kurhanowe kultury trzcinieckiej wOkalewie, pow.
Wielu. Sprawozdanie za lata 19661968. Sprawozdania Archeologiczne 23, 6777.
Bugaj U. 2008. The Bronze Age Settlement from Site 1 in Gra Strkowa, County of
Biaystok. Sprawozdania Archeologiczne 60, 169249.
Bugaj U.2009. Tradycja izmiana. Recepcja obrzdku ciaopalnego wepoce brzu na
ziemiach polskich. Unpublished typescript stored at Institute of Archeology
and Ethnology, Polish Academy of Sciences in Warsaw.
Cabalska M. 1980. Zwizki midzy kultur Otomani akultur trzcinieck. Arche-
ologia Polski 29, 5365.
Dbrowski J.2004. ltere Bronzezeit in Polen. Warszawa: Instytut Archeologii iEt-
nologii Polskiej Akademii Nauk.
Furmnek V.1977. Pilinyer Kultur. Slovensk Archaeologia 25, 251370.
Gancarski J. 1994. Pogranicze kultury trzcinieckiej iOtomani-Fzesabony grupa
jasielska. In P. Mitura (ed.), Problemy kultury trzcinieckiej. Rzeszw: Muzeum
Okregowe wRzeszowie, 75104.
Gardawski A. 1969. Kultury rodkowo-wschodniej Europy wstarszej irodkowej
epoce brzu (XVIXII stulecie przed n.e.). Studia iMateriay Lubelskie 4, 754.
Gedl M. 1975. Kultura przeduycka. Wrocaw: Ossolineum.
Grski J. 1991. Osada kultury trzcinieckiej wJakuszowicach. Cz 1. Krakw: Uni-
wersytet Jagielloski.
Grski J. 1993. Osada kultury trzcinieckiej iuyckiej wNowej Hucie-Mogile, sta-
nowisko 55 (Analiza materiaw, cz I). Materiay Archeologiczne Nowej
Huty 16, 55102.
Grski J. 1994a. Materiay kultury trzcinieckiej zkopca wschodniego wRosiejowie.
Materiay Archeologiczne Nowej Huty 17, 4164.
Grski J. 1994b. Zbada nad chronologi iperiodyzacj kultury trzcinieckiej na
obszarze lessw podkrakowskich. In P. Mitura (ed.), Problemy kultury trzci-
nieckiej. Rzeszw: Muzeum Okregowe wRzeszowie, 2349.
Grski J. 1994c. Osada kultury trzcinieckiej iuyckiej wNowej Hucie-Mogile,
stan. 55.Analiza materiaw. Cz II. Materiay Archeologiczne Nowej Huty
17, 65113.
Grski J. 1997. Gwne etapy rozwoju kultury trzcinieckiej na obszarze Nowej Huty
na tle przemian tej kultury zachodniej Maopolsce. Materiay Archeologiczne
Nowej Huty 20, 737.
Grski J. 2003. Uwagi odatowaniu ikontekcie znalezisk ceramiki ocechach pou-
dniowych wstrefie zasigu kultury trzcinieckiej. J. Gancarski (eds.), Epoka
brzu iwczesna epoka elaza wKarpatach polskich. Krosno: Muzeum Pod-
karpackie wKronie, 89137.
Grski J. 2007. Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach Niecki Nidziaskiej (=
Biblioteka Muzeum Archeologicznego wKrakowie 3). Krakw: Muzeum Ar-
cheologiczne wKrakowie.
Grski J.2010. Niektre elementy symboliczne wkurhanach kultury trzcinieckiej.
In S.Czopek, S.Kadrow (eds.), Mente et rutro. Studia archaeologica Johanni
92|Jacek Grski

Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis

oblate. Rzeszw: Instytut Archeologii Uniwerystetu Rzeszowskiego, 369378.
Grski J.and Makarowicz P.2007. Interakcje kulturowe midzy zachodni ipo-
udniowo-wschodni (pontyjskim) odamem trzcinieckiego krgu kul-
turowego. In M.Gierlach (ed.), Wsplnota dziedzictwa archeologicznego
ziem Ukrainy iPolski. Warszawa: Krajowy Osrodek Badan iDokumentacji
Zabytkow, 148170.
Grski J., Makarowicz P.and Wawrusiewicz A.2011. Osady icmentarzyska spoecz-
noci trzcinieckiego krgu kulturowego wPolesiu, stanowisko 1, woj. dzkie (=
Spatium Archaeologicum 2). d: Instytut Archeologii Uniwersytetu dzkiego.
Grski J.and Kadrow S.1996. Kultura mierzanowicka ikultura trzciniecka wza-
chodniej Maopolsce. Problem zmiany kulturowej. Sprawozdania Archeolo-
giczne 48, s. 932.
Grski J.and Wrbel J.2000. Zbiorowy grb szkieletowy kultury trzcinieckiej zNo-
wej Huty-Ca, stan. 65. Materiay Archeologiczne Nowej Huty 22, 2134.
Grygiel R.1987. Zbada nad kultur trzcinieck wrejonie Brzecia Kujawskiego.
In P.Poleska and J. Rydzewski (eds.), Kultura trzciniecka wPolsce. Krakw:
Polskie Towarzystwo Archeologiczne iNumizmatyczne, 7388.
Jamka R.1963. Uwagi okulturze trzcinieckiej na terenie Sandomierskiego. In K.
Jadewski, W. Hensel and W.Koka (eds.), Munera Archaeologica Iosepho
Kostrzewski quinquagesimum unnum optimarum artium studiisdedicum per-
agenti ab amicis, collegis, discipulis oblate. Pozna: Pastwowe Wydawnictwo
Naukowe, 117127.
Jadewski K.1948. Ozagadnieniu pocztkw kultury uyckiej. Slavia Antiqua 1,
94151.
Kadrow S.2001. Uprogu nowej epoki. Gospodarka ispoeczestwo wczesnego okresu
epoki brzu wEuropie rodkowej. Krakw: Instytut Archeologii iEtnologii
Polskiej Akademii Nauk.
Kempisty A. 1967. Wyniki bada kopca Iw Miernowie pow. Piczw. In J.Fellmann
and W. Antoniewicz (eds.), Metodyka naukowo-techniczna bada archeologicz-
nych iantropologicznych (= Rozprawy Zespou Bada na Polskim redniowie-
czem Uniwersytetu Warszawskiego iPolitechniki Warszawskiej 4). Warszawa:
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 147175.
Kempisty A. 1978. Schyek neolitu ipocztek epoki brzu na Wyynie Maopolskiej
wwietle bada nad kopcami (= Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego 121).
Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Kosiska E. 1986. Kurhan kultury trzcinieckiej wZemborzycach-Dbrowie, woj.
Lublin. Sprawozdania Archeologiczne 38, 201207.
Kosiska E.1987. Zagadnienie cmentarzysk kurhanowych kultury trzcinieckiej. In
P. Poleska and J. Rydzewski (eds.), Kultura trzciniecka wPolsce. Krakw: Pol-
skie Towarzystwo Archeologiczne iNumizmatyczne, 3555.
Kosiska E. 1997. Starszy okres epoki brzu wdorzeczu Warty. Wrocaw: Instytut
Archeologii iEtnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kociuba J.1998. Stanowisko kultury trzcinieckiej wJarosawiu, woj. Przemyskie.
Rocznik Przemyski 34(3), 7376.
 The oldest graves of the Trzciniec culture|93

Koko A.2001. Zbada nad genez rytuaw kremacji wbakasko-rodkowoeuro-

pejskim krgu kulturowym. In B. Ginter, B. Drobniewicz, B. Kazior, M. No-
wak and M. Potowicz (eds.), Problemy epoki kamienia na obszarze Starego
wiata. Ksiga jubileuszowa dedykowana Januszowi K.Kozowskiemu wczter-
dziestolecie pracy naukowej wUniwersytecie Jagielloskim. Krakw: Instytut
Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego, 405412.
Kozowski J.K. 1999. Koniec epoki lodowcowej iadaptacje postglacjalne. In J.K. Ko-
zowski (ed.), Encyklopedia historyczna wiata 1. Prehistoria. Krakw: Agencja
Publicystyczno-Wydawnicza Opress.
Krywalcewicz M., Cegaka L., Czebreszuk J. and Wawrusiewicz A. (eds.). 2007. Pror-
wa 1. Cmentarzysko zpoowy III pocztku II tysiclecia przed Chr. na gr-
nym Naddnieprzu ( = Archaeologia Bimaris. Monografie2). Pozna: Wydaw-
nictwo Poznaskie.
Machnik J. 1987. Kultury zprzeomu eneolitu iepoki brzu wstrefie karpackiej. Kra-
kw: Ossolineum.
Makarowicz P. 1998. Rola spoecznoci kultury iwieskiej wgenezie trzcinieckiego krgu
kulturowego (200016000 BC). Pozna: Uniwersytet im. Adama Mieckiewicza.
Makarowicz P.2010. Trzciniecki krg kulturowy wsplnota pogranicza Wschodu
iZachodu Europy (=Archaeologia Bimaris. Monografie 3). Pozna: Wydaw-
nictwo Poznaskie.
Makarowicz P., Lysenko S.and Kokin I.2013. Wyniki bada cmentarzyska kultu-
ry komarowskiej wBukivnej nad grnym Dniestrem w2010 roku. Materiay
Archeologiczne 39, 103124.
Polla B.1960. Birituelle Fzesabonyer Begrbnissttte in Streda nad Bodrogom. In
B.Chropovsk, M.Duek and B.Polla (eds.), Pohrebisk zo starej doby bron-
zovej na Slovensku 1 (= Archeologica Slovaca Fontes 3.) Bratysawa: Vydava-
telstvo Slovenskej akademie vied, 299386.
Rachwaniec A. 1985. Materiay archeologiczne ze starszego okresu epoki brzu oraz
kultury uyckiej zrejonu Kopca Wandy wNowej Hucie Mogile. Materiay
Archeologiczne Nowej Huty 9, 89191.
Rogoziska R. 1959. Cmentarzysko kultury komarowskiej wBukwnie. Materiay
Archeologiczne 1, 97114.
Rogoziska R. 1961. Sprawozdanie zbada kurhanw trzcinieckich wGuciowie,
pow. Zamo. Sprawozdania Archeologiczne 13, 4550.
Rogoziska R. 1963. Sprawozdanie zbada stanowisk kultury trzcinieckiej wGu-
ciowie iBondyrzu, pow. Zamo w1961 roku. Sprawozdania Archeologicz-
ne 15, 8493.
cibior J.and cibior J.M. 1990. Sandomierz 78 wielokulturowe stanowisko zprze-
omu neolitu iepoki brzu. Badania ratownicze w1984 roku. Sprawozdania
Archeologiczne 42, 95124.
Taras H. 1995. Kultura trzciniecka wmidzyrzeczu Wisy, Bugu iSanu. Lublin: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej.
94|Jacek Grski

Jacek Grski

Najstarszy horyzont grobw kultury trzcinieckiej

Wstp
Obrzdek pogrzebowy kultury trzcinieckiej jest niezwykle zrnicowa-
ny. Moemy wyrni cmentarzyska paskie ikurhanowe, na ktrych gro-
by mog by szkieletowe, ciaopalne lub nadpalane. Poszczeglne pochw-
ki mog by zbiorowe, pojedyncze iszcztkowe. Spotykamy te pojedyncze
groby wmiejscach odosobnionych oraz na osadach. Znane s cmentarzyska
birytualne. Groby ciaopalne mog by popielnicowe ijamowe. Powysza li-
sta, oddajca rnorodno sposobw grzebania zmarych, zapewne nie wy-
czerpuje wszystkich moliwoci.
Dotychczas nie prowadzono szczegowych studiw na zrnicowaniem
chronologicznym poszczeglnych typw obrzdkw. Przez dugi czas prze-
szkod wprowadzeniu takich studiw byy trudnoci zwizane zperiodyzacj
materiaw. Jednak nawet po powstaniu zrbw systemw periodyzacyjnych
dla niektrych terenw, zagadnienie tonie byo wzasadzie prezentowane.
Wicej miejsca wliteraturze powicono ciaopaleniu, sytuujc go zasadni-
czo wfazie kocowej rozwoju kultury trzcinieckiej, zapowiadajcej pojawie-
nie si kultury uyckiej. Wyraono te pogld, e mona wyrni rwnie
groby ciaopalne zwizane zwczesnym etapem rozwoju kultury trzcinieckiej
(Grski 1994a, 5657; 1994b, 38).
Postp wbadaniach nad chronologi pozwala wyrni rwnie gru-
p innych, wczenie datowanych pochwkw kultury trzcinieckiej. Wtym
aspekcie mona analizowa zrnicowanie obrzdku we wczesnym etapie
rozwoju omawianego fenomenu kulturowego.

Niektre cechy obrzdku pogrzebowego zagadnienia

genetyczne
Ciaopalenie, jako sposb traktowania zwok, znane jest od grnego pa-
leolitu. Sporadycznie jest reprezentowane wczasach powszechnego stoso-
wania inhumacji, wmezolicie ineolicie (Bugaj 2009, tam dalsza lit.). Mona
wskaza wyjtki od tej reguy (np. Kadrow 2001, 113, 123). Wpocztkach
epoki brzu na terenie Europy rodkowej orodkiem ciaopalenia by obszar
Kotliny Karpackiej (np. Machnik 1987, 96; Kadrow 2001, 124). Winteresu-
jcum nas okresie wyranie zaznaczony jest udzia grobw ciaopalnych na
cmentarzyskach fazy pnej kultury Otomani-Fzesabony. Przykadem jest
cmentarzysko wmiejscowoci Streda nad Bodrogom (Polla 1960, 299386).
Mona uzna jeza przejciowe do kultury piliskiej, wktrej ciaopalenie
jest powszechne (Furmanek 1977).
 Najstarszy horyzont grobw kultury trzcinieckiej|95

Wokresie poprzedzajcym pojawienie si kultury trzcinieckiej, ciaopalny

obrzdek pogrzebowy jest znany rwnie zobszaru pooonego na wschd od
granic Polski. Przykady s znane zkultury rodkowodnieprzaskiej, zdorzecza
Dniepru, Desny iPrypeci (Koko 2001, 410). Nadpalone iprzepalone koci,
zoone wspalonych konstrukcjach drewnianych, opublikowano niedawno
zcmentarzyska wmiejscowoci Prorva, stan. 1, na Biaorusi (Krywalcewicz
2007). Na ziemiach polskich ciaopalne groby zwizane ze starszym okre-
sem epoki brzu s stwierdzane sporadycznie na terytorium kultury unietyc-
kiej (np. Kadrow 2001, 121). Brak ich natomiast zpoudniowo-wschodniej
Polski, zkultury mierzanowickiej. Wkulturze przeduyckiej, podobnie jak
winnych jednostkach krgu mogiowego, ciaopalny obrzdek pogrzebowy
reprezentowany jest, wograniczonym stopniu, od najstarszej fazy rozwojo-
wej. Jednak liczniejsze przykady kremacji rejestrujemy wokresie przejcio-
wym do kultury uyckiej (Gedl 1975, 82, 9192, 9499).
Geneza ciaopalenia wtrzcinieckim krgu kulturowym nie jest przeko-
nujco wyjaniona iw wietle obecnego stanu wiedzy wydaje si problemem
skomplikowanym. Naley si liczy, e na tak rozlegym obszarze, inspiracje
zwizane zciaopalnym obrzdkiem pogrzebowym mogy pochodzi zr-
nych rodowisk iby adaptowane niezalenie od siebie. Generalizujc ob-
serwacje mona stwierdzi, e ciaopalny obrzdek pogrzebowy wpostaci
cmentarzysk ipojedynczych grobw ciaopalnych ibirytualnych jest czciej
spotykany wpnocnej czci ekumeny trzcinieckiego krgu kulturowego.
Trzeba przychyli si do stanowiska Przemysawa Makarowicza wkwestii
genezy nadpalania zwok, ktr czy on, generalnie rzecz biorc, ztradycj
megalityczn ipostmegalityczn (postamforow Makarowicz 2010, 384).
Wydaje si te, e mona podzieli Jego opini omoliwoci rozprzestrze-
nienia si ciaopalnego obrzdku pogrzebowego wdorzeczu Dniepru, Desny
iPrypeci, jako efektu genetycznych zwizkw ze rodowiskiem kultury rod-
kowodnieprzaskiej iinnych ugrupowa sznurowych na Wyynie Woy-
skiej iw dorzeczu Dniestru (Makarowicz 2010, 384385). Do niedawna, dla
zachodniej prowincji tego krgu przyjmowano najczciej, e groby ciao-
palne s zwizane zoddziaywaniami kultury Otomani-Fzesabony (Kem-
pisty 1978, 408; Cabalska 1980, 61; Makarowicz 2010, 385386). Wydaje si
jednak, zwaszcza wwietle ostatnich odkry istudiw nad chronologi, e
mona poda inne moliwoci interpretacji genezy ciaopalnego obrzdku
pogrzebowego. Wtym kontekcie warto zauway, e zwracano ju uwag
na zwizek ciaopalenia znajwczeniejszym etapem rozwoju kultury trzci-
nieckiej wMaopolsce, zasadniczo przed pojawieniem si wpyww zakar-
packich (Grski 1994a, 5657; 1994b, 38).
Wrd spoecznoci prahistorycznych groby zbiorowe, wktrych ciaa
byy skadane do grobu sukcesywnie, s do rozpowszechnione iznane co
najmniej od mezolitu (Kozowski 1999, 125). Dla naszych rozwaa istotna
jest obecno tego typu pochwkw wniowych ugrupowaniach kultury
pucharw lejowatych ikultury amfor kulistych oraz kulturze grobw jed-
nostkowych, kulturze ceramiki sznurowej oraz wkulturze unietyckiej (por.
96|Jacek Grski

obszerne omwienie Makarowicz 2010, 377381). Wwietle cytowanego

wywodu, ze wzgldu na szereg podobiestw (dekompozycja zwok, ukady
nieanatomiczne, domy zmarych), najbardziej prawdopodobne wydaj si
genetyczne zwizki tego aspektu obrzdowoci trzcinieckiej zkultur am-
for kulistych (Makarowicz 2010, 383), cho trzeba mie na uwadze interre-
gionalny charakter powyszych cech.

Podstawy datowania wczesnej fazy kultury trzcinieckiej

Prowadzenie rekonstrukcji procesw prahistorycznych jest warunko-
wane posiadaniem grupy materiaw oustalonej, wzgldnie krtkiej chro-
nologii. Wwyniku postpu studiw nad periodyzacj kultury trzcinieckiej
mona wskaza grup zabytkw ostosunkowo wczesnej pozycji czasowej
wjej ramach. Ze wzgldu na pewn liczb zwartych zespow zabytkw, lub
zbiorw ookrelonym czasie depozycji, najpewniejsze wyniki uzyskano dla
obszaru zachodniej Maopolski (Grski 1997; 2007). Grup najstarszych
materiaw okrelono jako zespoy typu A1. Reprezentuj one wczesny etap
klasycznej fazy rozwoju ceramiki. Pod wzgldem stylistycznym charaktery-
zuje si ona przewag wtkw rytych, znadrzdnym ukadem poziomych
obkw wgrnej czci naczy, nad zdobnictwem plastycznym (poziome
listwy). Formami przewodnimi dla tego etapu s wazy oesowatym, agodnie
uksztatowanym profilu (typ. W.2.1 iW.2.2) oraz mae, jednoczciowe pu-
chary (typ P.1), czsto ornamentowane wstylistyce zblionej do waz. Wcze-
sna pozycja chronologiczna tych materiaw wramach kultury trzcinieckiej
zostaa dobrze udokumentowana. Wskazuje na toanaliza seriacji zespow
ceramiki iinne analizy statystyczne (wtym analiza korespondencji Ryc.1),
wspwystpowanie niektrych materiaw zlepiej datowanymi przedmio-
tami brzowymi idatowanie radiowglowe. Zagadnienie tobyo szczego-
wo analizowane (Grski 1997; 2007, 4956, 9194). Wzachodniej Maopol-
sce pojawienie si zespow typu A1 miao miejsce przed rokiem 1600 BC,
czyli poprzedzao faz B epoki brzu. Wydaje si, e tendencja rozwojowa
ceramiki zaobserwowana na stanowiskach wokolicach Krakowa, polegaj-
ca na zaniku wtkw rytych iupowszechnieniu elementu poziomej listwy,
miao szerszy wymiar terytorialny. Wwymiarze sformalizowanego systemu
periodyzacji znajduje toodzwierciedlenie wzmianach na linii zespoy typu
A1 iA2 (najpeniej Grski 2007, 7582).
Wazy sklasyfikowane wramach typu W.2.1 iW.2.2 (por. Grski 2007,
19, ryc.16) rni si midzy sob proporcjami iszczegami budowy. Po-
szczeglne okazy maj te nki doklejone do dna lub ich dna s paskie.
Obserwuje si zrnicowane uformowanie brzegw od pogrubionych sko-
nie citych, po lekko cienione izaokrglone. Maj jednak wspln cech
poziome obki umieszczone pod wylewem. Zazwyczaj wtych okazach
jest zdobiona strefa powyej zaomu brzuca, apasmo horyzontalnych ob-
kw jest od dou zamknite zwielokrotnionymi ukami, odciskami stempel-
 Najstarszy horyzont grobw kultury trzcinieckiej|97

ka itp. Stosunkowo czsto rzd poziomych obkw na szyi jest przerwany

przez pionowe eberka lub grup pionowych obkw. Czasem zdobiony
jest brzusiec ipokrywaj go wtedy zwart stref szerokie kanelury, ciesze
obki lub linie ryte, zazwyczaj lekko ukonie. Naczynia takie s najczciej
reprezentowane wpoudniowej strefie kultury trzcinieckiej iznane prawie
wycznie zMaopolski (Grski 2003, 103105, ryc.9). Rwnie ztego te-
renu pochodzi najwicej egzemplarzy nie zdobionych kanelurami, znanych
te zinnych obszarw (Grski 2007, 92), rwnie zpnocnych rubieach
omawianej jednostki kulturowej (np. Bugaj 2008, ryc.20: 4).
Drugim typem charakterystycznego naczynia, ktre wsposb pewny
mona zwiza zsekwencj otwierajc rozwj formalny istylistyczny cera-
miki trzcinieckiej s jednoczciowe puchary (typ P.1 Grski 2007, 19,
ryc.15). Maj niewielkie rozmiary is rzadziej spotykane. Ich ornamenty-
ka, wpostaci poziomych obkw przerwanych czasem przez grupy obkw
pionowych, czciowo nawizuje do opisanych wyej waz. Ich wczesn pozy-
cj chronologiczn wramach periodyzacji kultury trzcinieckiej potwierdza
wspwystpowanie wzespoach zwartych iosadowych zespoach zakumu-
lowanych zwazami typu W.2.1 iW.2.2 (Grski 2007, 4956). Podobnie jak
wprzypadku zdobionych waz, rwnie puchary jednoczciowe czciej s
znajdowane wpoudniowej strefie kultury trzcinieckiej. Wpnocnej czci
ekumeny okazy s niezdobione (Grygiel 1987, ryc.10: 2; Makarowicz 1998,
tabl.28: 4; Bugaj 2008, ryc.22: 2).
Oba typy naczy s stosunkowo atwe do identyfikacji. Reprezentowane
s gwnie wpoudniowej strefie zasigu kultury trzcinieckiej. Wydaje si,
e na tym terytorium s zasadniczo starsze ni, pojawiajce si od fazy B1
epoki brzu, zabytki ocechach zakarpackich (Grski 2003, 121). Przyka-
dy wspwystpowania waz typowych dla zespow A1 inaczy ocechach
zakarpackich s rzadkie (Grski, Wrbel 2000, ryc.7). Wwietle przedsta-
wionego wywodu wydaje si, e przyporzdkowanie do wczesnego odcinka
rozwoju kultury trzcinieckiej grobw zawierajcych jedno zwymienionych
wyej typw naczy jest zasadne.

Omwienie bazy rdowej

Zgodnie zpowyszymi ustaleniami mona skompletowa list grobw
wyposaonych wwaz typu W.2 i/lub puchar typu P.1. Odkryto jena nast-
pujcych stanowiskach: Bonie, stan. 1, pow. czycki (Ryc.2: 1; Jadewski
1948, 110111; Kosiska 1997, 143, tabl.VIII: 3), Bonie, pow. sandomierski
(Ryc.2: 2; grb 25 Jamka 1963, 117119, ryc.1a), Dubeczno, stan. 1, pow.
wodawski (Ryc.2: 36; Taras 1995, 202, tabl.XVXXIII), Grodzisko Dol-
ne, pow. leajski, grb 1 (Ryc.3: 13), 4 (Ryc.3: 46) i10 (Ryc.3: 7) (Czo-
pek 2007, 4449, tabl.VI: 13, 5, 11), Lublin-Zemborzyce-Dbrowa (Ryc.3:
811; Kosiska 1987), Miernw, pow. piczowski (Ryc.4: 13; kurhan I,
grb 1; Kempisty 1967, 1978), Nowa Huta-Mogia, stan. 55, ob. C2 (Ryc.4:
98|Jacek Grski

4; Rachwaniec 1985, 138139; Grski 1993, 81), Nowa Huta-Co, stan. 65

(Ryc.4: 58; grb 108 Grski, Wrbel 2000), Okalew, stan. 3, pow. wielu-
ski (Ryc.5: 12; kurhan 10, grb 1 Abramek 1971), Polesie, stan. 1, pow.
owicki (Ryc.5: 36; grb F1248 Grski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011,
30, ryc.2.13: 14), Sandomierz, stan. 78 (Ryc.6: 7, 8, cibior, cibior 1990,
175, 177, ryc.18); Sonowice, stan. G, pow. kazimierski (materiay niepu-
blikowane), Wolica Nowa, stan. 1, pow. wocawski (Ryc.5: 78; grb 4
Jadewski 1948, ryc.6263), Zota, stan. Grodzisko II, pow. sandomierski
(Ryc.6: 13; Jamka 1963, 120122, ryc.3), erniki Grne, stan. 1, pow. bu-
ski, grb 72 (Ryc.6: 46; Kempisty 1978, 194198, ryc.239; 240; 241, 3; 242,
13). Zapewne do tej grupy naley rwnie zaliczy stan. 6 wGuciowie, pow.
zamojski (materiay wopracowaniu przez autora artykuu).
Powyszy, by moe niekompletny zbir, naley uzupeni ocztery inne
stanowiska: Bonie, pow. sandomierski (Ryc.7: 1; grb 213 Jamka 1963,
ryc.1b), Sarnowo, stan. 1a, pow. wocawski (Ryc.7: 36; Grygiel 1987, 74
75, ryc.10), Piaseczno, stan. 1 Krowia Gra, pow. sandomierski (ryc.7: 2;
Czopek 1994, 31, ryc.3: a, 4: a), Jarosaw, stan. Plac w. Michaa (Ryc.7:
79; Kociuba 1998). Wprzypadku obiektw wBoniu iJarosawiu nie od-
kryto szcztkw ludzkich, na co wpyw moga mie jako dawniej prowa-
dzonych bada lub niewielkie pole obserwacji podczas bada ratowniczych.
Natomiast autor bada wPiasecznie wyrazi przypuszczenie, e dwa wca-
oci zachowane naczynia mog mie zwizek zfragmentami szkieletu (lub
szkieletw) odkrytego na stanowisku (Czopek 1994, 31). Nie ma bliszych
informacji oodkryciu wSarnowie, poza przypuszczeniem, e zesp naczy
zosta odkryty wgrobie szkieletowym.
WBoniu, koo czycy, odkryto grb ciaopalny, wktrym charaktery-
styczna waza penia funkcj popielnicy (Ryc.2: 1). Podobn sytuacj zaobser-
wowano wBoniu, na Wyynie Sandomierskiej. Przepalone koci znaleziono
wwazie na nkach, anaczynie byo odwrcone do gry dnem (Ryc.2: 2).
Ztego powodu sugerowano, e spalone koci mogy dosta si do naczynia
przypadkowo ipochodzi zjamowych grobw zokresu lateskiego (Jamka
1963, 122). Obecnie wiemy, e naczynia ustawione dnem do gry znane s
zobiektw grobowych kultury trzcinieckiej. Oba groby byy paskie.
Grb wDubecznie by szkieletowym grobem zbiorowym, ktry zosta
odkryty pod nasypem kurhanu. Na powierzchni pierwotnej prchnicy od-
kryto silnie zniszczone szcztki prawdopodobnie szeciu osobnikw, ktre
nie leay wporzdku anatomicznym. Wich kontekcie znaleziono spalone
koci zwierzce krowy, kozy-owcy iwini. Wrnych czciach nasypu na-
trafiono na depozyty ceramiczne ikrzemienne (Ryc.2: 36), wtym boga-
to dekorowan, czciowo zachowan, charakterystyczn waz (Taras 1995,
49, 202, tabl.XVII: 1).
Trzy groby paskie speniajce warunki przyjte wniniejszej pracy od-
kryto na cmentarzysku szkieletowym wGrodzisku Dolnym (Czopek 2007).
Jamy grobowe byy zorientowane na linii E-W. Koci byy zachowane wszczt-
kowy sposb. Wpierwszym obiekcie stwierdzono zby nalece do jednego
 Najstarszy horyzont grobw kultury trzcinieckiej|99

osobnika, grb nr 4 by podwjny, aw trzecim nie znaleziono koci (Czo-

pek 2007, 4445, 49). Wwyposaeniu grobu nr 1 znaleziono trzy naczynia
pooone wrnych czciach jamy grobowej (Ryc.3: 13). Wszystkie byy
zdobione poziomymi ukadami linii lub obkw. Wyrniono garnek eso-
waty, waz zdobion ukonymi kanelurami imay puchar jednoczciowy.
Sabo zachowane, przepalone zby odkryto te pod nasypem kurhanu
wLublinie-Zemborzycach, wwarstwie pierwotnej prchnicy (Kosiska
1986, 202; 1987, 44). Wtej samej warstwie odkryto dwa skupiska ceramiki,
wobrbie ktrych wyrniono bogato zdobion waz oraz esowate (Ryc.3:
10) isabo profilowane garnki (Ryc.3: 8, 9, 11) zdobione poziomymi ob-
kami iodciskami stempelka (Kosiska 1986, ryc.2).
Wkurhanie Iw Miernowie (Kempisty 1967) pochwek ciaopalny by
grobem zbiorowym (szcztki kobiety idwjki dzieci) izajmowa centraln
pozycj. Zosta odkryty wpytkiej jamie grobowej. Bezporednio nad nim
zalegaa warstwa, ktra stanowia relikt nieokrelonej konstrukcji drewnia-
nej rodzaju pomostu wzniesionej nad grobem (Kempisty 1967, 158).
Wobrbie tej konstrukcji odkryto trzy, bogato dekorowane wazy na nkach
(Ryc.4: 13; Kempisty 1967, 911). We wschodniej czci kopca natrafiono
na szcztki czaszki dorosej kobiety ifragmenty szkieletw dwch innych
osobnikw (mczyzn?). Na powierzchni starszego nasypu kultury ceramiki
sznurowej odkryto ponadto szkielet mczyzny uoonego wpozycji skur-
czonej na prawym boku (Kempisty 1967, 160162).
Dwa paskie groby odkryto na terenie Krakowa-Nowej Huty. Zosady
wrejonie kopca Wandy wMogile, stan. 55, pochodzi ciaopalny grb ospe-
cyficznym, jamowym charakterze. Przepalone koci znaleziono wcaym,
warstwowanym wypenisku obiektu, na gbokoci od 20 do 130 cm. Towa-
rzyszya im mniej lub bardziej rozdrobniona ceramika. Wbrew wczeniej-
szym sugestiom, nie natrafiono wtym miejscu na warstw ciaopalenia (por.
Grski 1994c, 56). Wwypenisku jamy odkryto waz zdobion poziomymi
obkami, wsprodkowymi ukami iliniami rytymi na brzegu (Ryc.4: 4;
Grski 1993, tabl.I: 25). Na innym stanowisku nowohuckim, wCle odkryto
zbiorowy grb szkieletowy. Na dnie jamy grobowej, przypominajcej obiek-
ty osadowe, natrafiono na koci trzech osobnikw dorosego mczyzny
idwjki nastoletnich dzieci. Przy szkieletach odkryto cztery dobrze zacho-
wane naczynia waz, puchar oraz dzban iamfor (Ryc.4: 58). Na uwag
zasuguje fakt, e kade znaczy zostao uszkodzone przed woeniem do
grobu (Grski, Wrbel 2000).
Szkieletowe groby odkryto te pod nasypem kurhanu 10 wOkalewie.
Wgrobie szkieletowym nr 1 znaleziono na dwie profilowane wazy (Ryc.5:
12), zktrych jedna bya zdobiona wsposb typowy dla kultury trzciniec-
kiej. Druga, ozblionej tektonice ilekko pogrubionym brzegu, bya orna-
mentowana na szyi odciskami poziomego sznura, ana zaomie brzuca od-
ciskami stempelka (Abramek 1971, ryc.4d, o). Ornamentyka tanawizuje
do stylistyki grupy samborzeckiej pnej kultury mierzanowickiej (Grski
2007, 93). Wczesna pozycja chronologiczna moe by dodatkowo poparta
100|Jacek Grski

datowaniem wyposaenia grobu nr 2, odkrytego pod tym samym kurhanem.

Znaleziono tam szpil opkulistej gwce przekutej pionowo (Abramek
1971, ryc.4: f), ktra nawizuje do wzorcw stylistycznych kultury unietyc-
kiej (Kosiska 1994, 9).
Ostatnio opublikowano interesujcy nas grb zwielofazowego kom-
pleksu osadniczego kultury trzcinieckiej wPolesiu, stan. 1 (Grski et al.
2011). Wwielobocznej iniezbyt regularnej jamie natrafiono na nieliczne
nadpalone koci ludzkie. Na ich podstawie nie dao si okreli ukadu po-
chowanego. Wrd uamkw ceramiki zidentyfikowano typow waz zdo-
bion poziomymi obkami iodciskami stempelka (Ryc.5: 36; Grski et
al. 2011, ryc.2.13: 1).
Jesieni 2012r., podczas ratowniczych bada wykopaliskowych na sta-
nowisku G (5) wSonowicach wyeksplorowano paski, pojedynczy grb
szkieletowy wyposaony wwaz typu W.2 ipuchar P.1 (informacja ustna p.
Marcina Przybyy iSawomira Chwaka, za moliwo wykorzystania ktrej
bardzo uprzejmie dzikuj). Przypuszczalnie rwnie na grb szkieletowy (nr
4) natrafiono podczas bada na paskim cmentarzysku wWolicy Nowej. Nie
znaleziono ladw szkieletu (uleg rozkadowi? Jadewski 1948, 122123).
Brak te informacji owymiarach jamy grobowej. Na planie cmentarzyska nie
zaznaczono rwnie jej zarysw, atylko pooenie naczy (Jadewski 1948,
ryc.56). Wwietle obecnego stanu wiedzy nie mona wykluczy, e wrze-
czywistoci by todepozyt dwch naczy (Ryc.5: 78; czciowo zachowa-
nej wazy na nkach imaej misy Jadewski 1948, ryc.6263). Obiekty
interpretowane jako depozyty ceramiczne s znane powszechnie nie tylko
zobiektw kurhanowych (Grski 2010, 369372; Makarowicz 2013), ale iin-
nych przestrzeni grzebalnych (Polesie, stan. 1 Grski et al. 2011, 153154).
Informacje oodkryciu grobu szkieletowego (zdekompletowanego?) pochodz
te ze Zotej. Zosta odkryty wduej jamie grobowej owymiarach 220x170
cm, zorientowanej na linii NW-SE. Zdna obiektu pochodz trzy naczynia:
dwie wazy, wtym jedna na nkach oraz esowaty garnek (ryc.6: 13; Jam-
ka 1963, 120122, ryc.3). Zbiorowy grb szkieletowy, znacznie zniszczony
podczas prac budowlanych, pochodzi zSandomierza. Przy jednym ze szkie-
letw stay dwa naczynia kanelurowana waza idzban (Ryc.6: 7, 8, cibior,
cibior 1990, 175, 177, ryc.18).
Wernikach Grnych odkryto zbiorowy grb szkieletowy wprosto-
ktnej jamie zfragmentem charakterystycznej wazy zlokalizowanej wpou-
dniowej czci jamy grobowej (Ryc.6: 4), usytuowanej na linii N-S. Zawiera
szcztki co najmniej trzynastu osobnikw. Czaszki znaleziono wpnocnej
ipoudniowej czci grobu, akoci szkieletw postkranialnych leay wcen-
tralnej czci, ciasno obok siebie (Kempisty 1978, 194198, ryc.239; 240).
Groby ciaopalne, wkontekcie materiaw typowych dla zespow A1
odkryto te na cmentarzysku kurhanowym wGuciowie (materiay wtrakcie
opracowywania). Nie byy tojednak obiekty warstwowe typu Guciw, kt-
re topojcie wprowadzia do literatury autorka bada wykopaliskowych (np.
Rogoziska 1961; 1963). Okazao si, e wten sposb zostaa zinterpretowa-
 Najstarszy horyzont grobw kultury trzcinieckiej|101

na warstwa pierwotnej prchnicy, ktr uznawano za warstw ciaopalenia.

Natomiast pod nasypami kurhanw wGuciowie, wniektrych prostoktnych
jamach grobowych, szalowanych drewnem, s rozproszone spalone koci.

Ciaopalne cmentarzysko wPolesiu przypadek szczeglny

Nowe wiato na zagadnienia zwizane zgenez ciaopalnego obrzdku
pogrzebowego rzucaj odkrycia dokonane wkompleksie osadniczym kultu-
ry trzcinieckiej na stanowisku 1 wPolesiu, na poudniowo-zachodnim Ma-
zowszu (Grski et al. 2011). Wpowierzchniowych warstwach stanowiska,
awic bez kontekstu kulturowego, natrafiano na pojedyncze, spalone szczt-
ki ludzkie. Koci teznajdoway si przewanie wramach skupisk ceramiki
zaliczonej do kultury trzcinieckiej. Zpunktu widzenia rozpatrywanej pro-
blematyki najbardziej interesujco prezentuje si zgrupowanie domniema-
nych grobw ciaopalnych (razem co najmniej 25 obiektw) zlokalizowane
wpnocno-wschodniej czci stanowiska. Przestrzenny obraz dystrybucji
koci jest podstaw, by potraktowa odkryty materia kostny jako relikty
grobw ciaopalnych. Poowa znich bya zlokalizowana na obszarze opo-
wierzchni siedmiu arw. Na podstawie rozrzutu koci powierzchni cmen-
tarzyska szacuje si na okoo 0,5 ha. Wwarstwie kulturowej, oprcz koci,
stwierdzono te do liczne fragmenty sabo zachowanych naczy, zapew-
ne pozostaoci wyposaenia. Trudno odtworzy pierwotne rytuay. Mona
dopuci rne moliwoci od zniszczonego cmentarzyska popielnicowe-
go, po cmentarzysko warstwowe zkomi przemieszanymi zpotuczonymi
naczyniami. Dla omawianego cmentarzyska uzyskano kilkanacie dat radio-
wglowych okrelajcych jego chronologi wprzedziale od 1745/1670 BC
do 1385/1335 BC. Najstarsze daty wyznaczaj pocztek osadnictwa kultury
trzcinieckiej na omawianym stanowisku (Grski et al. 2011, 147, ryc.3.23).
Cz materiaw ceramicznych, znalezionych wssiedztwie przepalonych
koci, naley czy zklasyczn faz rozwoju kultury trzcinieckiej. Niektre
znich pochodzi zpewnoci zwczesnego etapu ksztatowania si kultury
trzcinieckiej, poniewa wykazuj nawizania do kultury iwieskiej oraz do
ceramiki liniskiej (Grski et al. 2011, 155, 159).
Najstarsze oznaczenia radiowglowe dla koci ludzkich ze stanowiska
wPolesiu zpewnoci wyprzedzaj co najmniej ostulecie pojawienie si
pierwszych pochwkw ciaopalnych kultury mogiowej ipocztek wyra-
nych oddziaywa kultury Otomani-Fzesabony na kultur trzcinieck. Je-
dyn moliw do przyjcia hipotez, na tym etapie bada, jest stwierdzenie,
e ciaopalny obrzdek pogrzebowy, przynajmniej na niektrych terenach
genetycznego centrum trzcinieckiego, wtym na obszarze zajtym przez
ugrupowania liniskie, by znany na etapie ksztatowania si omawianego
fenomenu kulturowego. Saby stan bada terenowych izachowania stano-
wisk (czsto maych ikrtkotrwaych obozowisk na wydmach) wstrefie
mazowiecko-podlaskiej nie sprzyja potwierdzeniu tej hipotezy. Naley jed-
102|Jacek Grski

nak zwrci uwag, e pod niedawno odkrytym kurhanem wKorycinach,

stan. 6 (pow. siemiatycki) rwnie natrafiono na grb ciaopalny (Pawlata
2009, 21, 3031).

Najstarsze groby kultury trzcinieckiej

Analizowana grupa grobw nie jest liczna. Na 16 stanowiskach odkryto
19 grobw. Prawdopodobnie liczb tnaley powikszy okilka dalszych,
sabiej udokumentowanych przypadkw. Znane s prawie ze wszystkich
czci zasigu kultury trzcinieckiej (Ryc.8). ZKujaw znamy obiekt zcmen-
tarzyska wWolicy Nowej iby moe zSarnowa. Reprezentowane s one na
poudniowo-wschodnim Mazowszu (Polesie, stan. 2) iprzylegych terenach
niowych wrejonie czycy (Bonie) iSieradza (Okalew). Na Polesiu Lubel-
skim znane jest stanowisko wDubecznie. Na Wyynie Lubelskiej wyrniono
obiekty wLublinie-Zemborzycach iw Guciowie, na Roztoczu. Kilka grobw
pochodzi zlessw sandomierskich (Bonie, Sandomierz, Zota) imiechow-
skich (Miernw, Nowa Huta-Mogia iNowa Huta-Co). Na obszarze lesso-
wym, na lewym brzegu Nidy jest pooone kurhanowe cmentarzysko wer-
nikach Grnych. Wparaniowej strefie zwizanej zdolin Wisy, midzy
wymienionymi, lessowymi terenami, zlokalizowano stanowisko wPiasecz-
nie, ktre by moe rwnie naley zaliczy do omawianej grupy. Ostatnie
ze stanowisk Grodzisko Dolne jest pooone wKotlinie Sandomierskiej,
nad dolnym Wisokiem. Interesujce nas groby znacznie liczniej reprezen-
towane s wstrefie wyynnej. Obserwacja tajest wynikiem oglnie wikszej
liczby grobw znanych ztego obszaru, wporwnaniu zterenami niowymi.
Wyposaenie omawianych pochwkw nie jest zrnicowane. Wkilku
przypadkach waza bya jego jedynym elementem. Wgrobach zBonia (pow.
czycki) iz Bonia (pow. sandomierski) charakterystyczna waza penia funk-
cj popielnicy (Ryc.2: 1, 2). Zgrobami ciaopalnymi zwizane s rwnie
wazy wNowej Hucie-Mogile (Ryc.4: 4), Miernowie (Ryc.4: 13) iLublinie-
-Zemborzycach (Ryc.3: 10). Kady znich by inny. Grb wNowej Hucie by
paski, ale koci iuamki wazy znaleziono na rnych gbokociach jamy
grobowej. Ciaopalne groby wMiernowie iLublinie s zwizane zobiektami
kurhanowymi. Zpierwszym znich, odkrytym wobrbie nasypu, byy zwi-
zane trzy wazy na nkach. Wrnych czciach nasypu miernowskiego
kopca odkryto te szkieletowy grb zbiorowy (przypuszczalnie czstkowy)
ipojedynczy grb, rwnie zawierajcy niespalone szcztki. Grb zLublina
zosta zlokalizowany pod nasypem. By tozapewne grb pojedynczy za-
choway si tylko nieliczne, spalone zby. Wich ssiedztwie odkryto cha-
rakterystyczn waz, typowy dla kultury trzcinieckiej garnek esowaty idwa
sabo profilowane, workowate garnki (Ryc.3: 8, 9, 11). Byy one zdobione
poziomymi obkami iodciskami stempla. Nieliczne, nadpalone koci (grb
szcztkowy?) wtowarzystwie sabo zachowanych naczy, wtym wazy typu
W.2 odkryto wPolesiu (Ryc.5: 3).
 Najstarszy horyzont grobw kultury trzcinieckiej|103

Due zrnicowanie wykazuj groby szkieletowe. Ich charakterysty-

ka nie moe by wyczerpujca, gdy koci zachoway si wsabym stopniu.
Wrd prezentowanej grupy znamy pojedyncze groby paskie (Grodzisko
Dolne, grb 1; Sonowice, stan. G). Wwypeniskach jam grobowych obu po-
chwkw odkryto waz typu W.2 ipuchar typu P.1, aw grobie zGrodziska
ponadto garnek (Ryc.3: 13). Trzy naczynia, dwie wazy typu W.2 igarnek,
odkryto wzdekompletowanym (?) grobie ze Zotej (Ryc.6: 13). Jeszcze licz-
niejszy inwentarz pochodzi ze zbiorowego grobu trzech osobnikw zNowej
Huty-Ca. Znaleziono tam waz, puchar, dzban iamfor (Ryc.4: 58). Ilo
naczy nie jest wprost proporcjonalna do liczby szkieletw. Wpodwjnym
grobie zGrodziska Dolnego (nr 4) byo tylko jedno naczynie waza na n-
kach (Ryc.3: 6). Wkolejnym grobie ztej miejscowoci natrafiono jedynie na
charakterystyczny pucharek (Ryc.3: 7), natomiast wjamie nie byo na koci
zapewne nie zachoway si. Wzniszczonym grobie szkieletowym wSan-
domierzu byy dwa naczynia (Ryc.6: 7, 8). Wzbiorowym grobie kilkunastu
osobnikw wernikach Grnych, wtrzech miejscach jamy grobowej natra-
fiono na fragmentarycznie zachowane naczynia (Ryc.6: 46). Nie znaleziono
koci wssiedztwie dwch naczy na cmentarzysku wWolicy Nowej (Ryc.5:
7, 8). Nie naley wyklucza, e by toceramiczny depozyt na cmentarzysku.
Podobny charakter mogo mie rwnie naczynie zBonia (Ryc.7:1; pow.
sandomierski, grb 213), nie znalezione wkontekcie koci ludzkich.
Interesujce nas wazy znane s rwnie zgrobu nr 1 pod nasypem kopca
10 wOkalewie (Ryc.5: 1, 2). Zdobiona waza typu W.2 pochodzi te zjednego
zdepozytw ceramicznych wobrbie nasypu kurhanu wDubecznie (Ryc.2:4).
Pod nasypem odkryto tam zbiorowy grb szkieletowy, znaruszonym uka-
dem koci. Wtym kontekcie znajdowano na spalone koci zwierzce.
Zanalizowane groby s stosunkowo ubogie, wyposaone gwnie wnaczy-
nia. S wrd nich okazy cae, celowo uszkodzone przed woeniem do jamy
(Co Grski, Wrbel 2000) oraz fragmentarycznie zachowane. Sporadycz-
nie, wopisywanych obiektach znajdowano przedmioty brzowe. Mona wy-
mieni szpil zgwk zwinit wuszko zgrobu wOkalewie (Abramek 1971,
ryc.4: e) idwie tarczki znad grobu wMiernowie (Kempisty 1967, ryc.12).

Wnioski izagadnienia dyskusyjne

Wwietle chronologii zaprezentowanej wpierwszej czci pracy, om-
wione groby reprezentuj najstarszy, moliwy do wyrnienia wmateriaach
horyzont trzciniecki, ktry nie charakteru lokalnego. Jest on reprezentowany
prawie wcaym zasigu zachodniej czci ekumeny trzcinieckiego krgu kul-
turowego. Wwietle nielicznych dat radiowglowych ianaliz porwnawczych
wydaje si, e wikszo omwionych zespow (cz znich tozespoy zwar-
te) mona czy ze schykiem fazy A2 epoki brzu. Cechy typowe dla fazy
B1 epoki brzu, czytelne zwaszcza wpostaci naczy owyranych cechach
poudniowych, poza okazem zNowej Huty-Ca (ewentualnie zSandomie-
104|Jacek Grski

rza dzban), nie s widoczne womwionej grupie zabytkw. Brak tuprzede

wszystkim ewidentnych przykadw nawiza wpostaci dzbanw przypo-
minajcych okazy kultury Otomani-Fuzesabony ikultury madziarowskiej.
Zapewne wikszo omwionych grobw powstaa wXVIIw. BC. Pored-
nio wskazuje na torwnie obecno szpili zprzekut gwk wkurhanie
wOkalewie izdobienie jednej zwaz wtym kurhanie motywem typowym dla
grupy samborzeckiej kultury mierzanowickiej (por. wyej).
Kwesti dyskusyjn ina razie nierozwizan jest geneza charakterystycznych
waz typu W.2, wtym okazw na nkach. S one zdobione typow trzciniec-
k ornamentyk, zwykle wpostaci poziomych obkw iodciskw stempelka.
Szczeglnie interesujce womawianym aspekcie jest pochodzenie ornamen-
tyki szerokich, zwykle ukonych obkw. Skartowanie waz kanelurowanych
wskazuje, e s one znajdowane prawie wycznie wpoudniowej czci za-
sigu kultury trzcinieckiej (Grski 2003, 103104, ryc.9). Ornamentyka taka
ma analogie wmateriaach kultury Otomani-Fzesabony, rwnie po pnoc-
nej stronie Karpat (Gancarski 1994, ryc.6: 2). Dotychczas s tonajlepsze ar-
gumenty wskazujce na pochodzenie tej stylistyki. Mona wic zasugerowa
istnienie fazy wpyww zpoudnia na terytorium kultury trzcinieckiej, wy-
przedzajcych zasadniczo faz B1 epoki brzu. Wchronologii bezwzgldnej
oddziaywania temiayby miejsce przed rokiem 1600 BC, wic zasadniczo przed
rozpowszechnieniem si ciaopalenia whoryzoncie Streda nad Bodrogom.
Wobec powszechnie przyjmowanej hipotezy opnocnej, niowej genezie kul-
tury trzcinieckiej, ktra pojawia si wMaopolsce wpostaci uksztatowanej
(Kempisty 1978, 413; Grski 1991, 74; Grski, Kadrow 1996, 9) iostatnich od-
kry wczenie datowanych grobw ciaopalnych na stanowisku Polesiu (Gr-
ski et al. 2011), najbardziej prawdopodobna wydaje si koncepcja miejscowej
(wewntrzcinieckiej) genezy ciaopalenia, przejtej najpewniej ze rodowiska
lenego. Byo ono znane ju na najwczeniejszym etapie tworzenia si inte-
resujcego nas ugrupowania. Rwnie wwietle obszernego wywodu P.Ma-
karowicza (2010, 201 in.), trzciniecki krg kulturowy (wtym jego zachodni
odam) moe uchodzi za jeden zobszarw, wktrym rne formy ciaopal-
nego obrzdku pogrzebowego iwykorzystania ognia wzabiegach funeralnych
odgryway wan rol, rwnie na wczesnym etapie rozwoju.
Innym wanym wnioskiem jest stwierdzenie duego podobiestwa ana-
lizowanych inwentarzy na rozlegych terenach. Ich rozprzestrzenienie nie jest
ograniczone do znacznych poaci ziem polskich. Zblione zestawy rde
znane s te zobszarw zachodniej Ukrainy (np. Rogoziska 1959, tablice).
wiadczy toostosunkowo szybkiej ekspansji czasowej iterytorialnej cech
typowych dla nowego, trzcinieckiego trendu wwytwrczoci ceramicznej.
Mechanizm tej ekspansji, zapewne istylistycznej, ifizycznej, wymaga wy-
janienia iodrbnych studiw. Rozlegy zasig przestrzenny omwionego
zjawiska moe by wanym argumentem przemawiajcym za tez, e od-
zwierciedla ono stosunkowo wski horyzont czasowy. Ju wtym czasie, na
wczesnym etapie rozwoju interesujcej nas jednostki kulturowej, jej obrz-
dek pogrzebowy by bardzo zrnicowany.
 Najstarszy horyzont grobw kultury trzcinieckiej|105

Omawiane zagadnienie wpisuje si rwnie wproblematyk rozumienia

pojcia kultura trzciniecka. Swego czasu najwaniejszym krytykiem trady-
cyjnego podejcia do niego by Janusz Czebreszuk. Podstaw tej krytyki bya
konstatacja, e nie ma adnej cechy taksonomicznej, ktra wyrniaaby ten
krg [trzciniecki J.G.] jako cao od innych jednostek (Czebreszuk 1996,
154), aw sferze wytwrczoci ceramicznej, krzemieniarskiej ibrzowniczej,
oraz obrzdku pogrzebowego isystemw osadniczych tworzy on wielk mo-
zaik (Czebreszuk 1996, 154). Mniej skrajne podejcie zaj ten autor wko-
lejnej pracy. Uzna, e postrzeganie Trzcica jako kultury archeologicznej
jest nieadekwatne do obserwowanego stanu rzeczy. Waciwym miao by
pojcie pakietu kulturowego, ktry wtym przypadku jest bardzo ubogi. Jest
totrzciniecki garnek (zlistw lub poziomymi obkami), skonie cite
iposzerzone krawdzie wyleww, oraz charakterystyczna technologia (m.in.
stosowanie gruboziarnistego tucznia). Czsto wszystkie tecechy wystpuj
na jednym naczyniu (Czebreszuk 2001, 152153). Wspomniany pakiet ma
dobrze opisywa interesujce nas zjawisko wstrefie niowej, ale autor pod-
kreli, e Trzciniec znany zobszaru lessw podkrakowskich daje si opisa
wkategoriach kultury archeologicznej (Czebreszuk 2001, 172).
Bardzo uoglniajc mona stwierdzi, e propozycja pakietu kulturo-
wego chyba trafnie okrela ogln sytuacj na najwczeniejszym etapie sze-
rzenia si cech trzcinieckich. Omawiany nurt stylistyczny wwytwrczoci
ceramicznej obj najrniejsze jednostki organizacji spoeczno-kulturowej
na szerokich obszarach rodkowo-wschodniej Europy izunifikowa zasadni-
cze elementy struktur spoecznych, ktrych konkretne realizacje na rnych
obszarach musiay si midzy sob rni. Inn kwesti jest, czy paszczyzna
religijna bya tym integrujcym zwornikiem (por. Gardawski 1969, 1528).
Ostatnie, caociowe prby zrozumienia istoty analizowanego fenomenu kul-
turowego wskazuj, e mia on politetyczny charakter (Dbrowski 2004; Ma-
karowicz 2010, 394). Rwnie prby ledzenie dystrybucji niektrych cech
wramach omawianego zjawiska upowaniaj do stwierdzenia, e punktem
odniesienia dla niego moe by wanie model politetyczny (Grski, Maka-
rowicz 2007, 163164). By moe szerzenie si prdu trzcinietyzacji na-
ley ujmowa wkategorii wdrwki pakietu. Jednak zpewnoci pakietu
tego nie mona ogranicza do esowatego garnka zdobionego listw iwyko-
nanego wokrelonej technologii. Wydaje si, e na wczesnym etapie rozwoju
wsplnot trzcinieckich wyranym elementem jeczcym s rwnie a-
godnie profilowane wazy ijednoczciowe puchary. Wydaje si nawet, e s
toelementy innej jakoci ni typowy trzciniecki garnek, gdy czciej s
znajdowane wgrobach, reprezentujcych zrnicowane tradycje grzebalne.
Mona stwierdzi, e towspomniane naczynia s elementem unifikujcym
rnorodne zwyczaje pogrzebowe.
 Najnowsze publikacje
Fundacji Rzeszowskiego
Orodka Archeologicznego
Zamwienia mona skada poprzez nasz sklep internetowy:
http://books.archeologia.rzeszow.pl

Roman Szlzak

Saloniki wokresie wczesnobizantyjskim

(IVVI wiek)

Publikacja ma na celu przedstawienie topografii Salonik

wokresie wczesnobizantyjskim, ktry rozpocz si wraz
zbudow cesarstwa bizantyjskiego, akoczy przed roz-
poczciem ikonoklazmu. Pomidzy IV aVII w., Saloniki
przeyy okres prosperity, stajc si drugim, po Konstan-
tynopol, miastem Bizancjum.
Praca otrzymaa wyrnienie specjalne wkonkursie na Najlepsz prac magi-
stersk wPolsce wroku 2011, organizowanym przez Instytut Archeologii Uni-
wersytetu Rzeszowskiego.
Format A4, 199 stron, okadka twarda
ISBN 978-83-7667-133-8
Rzeszw 2012
Cena: 80,00 z

Maciej Karwowski, Bohdan Chmielewski,

Dominika Kulikowska, Andrzej Pelisiak aut.

Biaobrzegi, stanowisko 18. Osada

zokresu rzymskiego

Drugi tom zserii Via Archaeologica Ressoviensia, wkt-

rym prezentowane s wyniki bada wykopaliskowych,
wyprzedzajcych inwestycj zwizan zbudow auto-
strady A4 na odcinku RzeszwPrzeworsk.

Format A4, 174 strony, okadka mikka

ISBN 978-83-7667-145-1
Rzeszw 2013
Cena: 50,00 z
 Judyta Nawrot aut.
Kocioy Centralne na terenie Czech
iMoraw (IXXIII w.)
Pierwsza publikacja wjzyku polskim obejmujca problema-
tyk budowli centralnych zterenu Czech iMoraw. Autorka
prezentuje dotychczasowe hipotezy mwice opochodze-
niu rotund czeskich. Trzon pracy stanowi katalog obiektw
wraz zinformacj dotyczc opisu budowli, ta historycz-
nego, przeprowadzonych bada archeologicznych iarchi-
tektonicznych, rde pisanych oraz datowania obiektw.
Format A4, 472 strony, okadka mikka
ISBN 978-83-7667-136-9
Rzeszw 2013
Cena: 60,00 z

Sawomir Kadrow, Piotr Wodarczak red.

Environment and subsistence forty years
after Janusz Kruks Settlement studies
Tom zawiera 34 artykuy powicone badaniom nad pra-
dziejowym osadnictwem, gospodark irodowiskiem
naturalnym, dla ktrych inspiracj jest dzieo Janusza
Kruka pt. Studia osadnicze nad neolitem wyyn lesso-
wych, wydane wOssolineum w1973 roku. Czterdzieci
lat od ukazania si tej ksiki autorzy prezentowanego
tomu zrnych krajw dyskutuj jej wpyw na rozwj
archeologii wPolsce ipoza jej granicami.
Format A4, 143 strony, okadka twarda
ISBN: 978-83-936467-1-5
RzeszwBonn 2013
Cena: 120,00 z

Anita Szczepanek

Archeotanatologia pochwkw
zbiorowych od pradziejw po czasy
wspczesne
Ksika przedstawia zagadnienia dotyczce eksploracji,
analizy antropologicznej oraz rekonstrukcji zwyczajw
pogrzebowych zwizanych ze skadaniem zmarych
wgrobach zbiorowych.

Format A4, 171 stron, okadka twarda

ISBN: 978-83-7667-151-2
Rzeszw 2013
Cena: 60,00 z
 Piotr N. Kotowicz red.
Acta Militaria Mediaevalia tom IX
Periodyk powicony militariom okresu redniowiecza.

Format A4, 257 stron, okadka mikka

ISSN: 1895-4103
KrakwRzeszwSanok
Cena: 50,00 z

Jerzy Tomasz Bbel

Cmentarzyska spoecznoci kultury
mierzanowickiej
na Wyynie Sandomierskiej
Cz 1: Obrzdek pogrzebowy.
Cz 2: rda
Dwutomowa publikacja przedstawia wyniki bada iana-
liz cmentarzyska wMierzanowicach na Wyynie Sando-
miersko-Opatowskiej jednego znajwaniejszych wpra-
dziejach ziem polskich iEuropy rodkowej.
Praca ukazuje si blisko 80 lat po zakoczeniu prac wy-
kopaliskowych przez Kazimierza Salewicza na eponimicz-
nym stanowisku kultury mierzanowickiej. Kluczowe dla
zrozumienia pocztkw epoki brzu wEuropie rodkowej
zabytki, pierwszej zotej epoki wdziejach naszego konty-
nentu, ulegy niestety zniszczeniu wpoarze magazynw
Pastwowego Muzeum Archeologicznego wWarszawie
w1991 roku. Niniejsza publikacja przywraca wic do
ycia rodowisku naukowemu wany iliczny zbir r-
de do bada ianaliz odlegej przeszoci ziem polskich.
Format A4, 589 stron, okadka twarda
ISBN 978-83-7667-146-8
Rzeszw 2013
Cena: 0,00 z egzemplarz bezpatny
 Magorzata Rybicka, Andrzej Pelisiak
Stanowisko 158 wJarosawiu,
woj. podkarpackie
Cz I.
Kultura malicka ikultura mierzanowicka
Trzeci tom zserii Via Archaeologica Ressoviensia.

Format A4, 135 stron, okadka mikka

ISBN 978-83-7667-149-9
Rzeszw 2013
Cena: 0,00 z egzemplarz bezpatny