Sunteți pe pagina 1din 20

13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

RevistadaFaculdadedeEducao ServicesonDemand
PrintversionISSN01022555
Article
Rev.Fac.Educ.vol.24n.1SoPauloJan./Jun.1998
Articleinxmlformat
http://dx.doi.org/10.1590/S010225551998000100004
Articlereferences

OBancoMundialcomoreferncia Howtocitethisarticle

paraajustiasocialnoterceiro CurriculumScienTI

mundo:evidnciasdocasobrasileiro Automatictranslation

Sendthisarticlebyemail
Indicators

MarliaFONSECA* CitedbySciELO

Accessstatistics

Relatedlinks

Share
Resumo: More
ObservandoseatrajetriadacooperaodoBancoMundial
comosetoreducacionalbrasileiroaolongodevinteanos, More
perceptvelqueoBancovemampliandosuasfunestcnicas
efinanceiras,assumindoumpapelcadavezmaispoltico, Permalink
medianteaformulaodepolticasglobaisesetoriais,asquais
tendemainfluenciaraagendadospasescredenciadospara
seufinanciamento.Oqueressalta,naanlisedosdocumentospolticos,queosmesmos
sorespaldadosporumabaseideolgicaeconceitualqueimprimeumadiretrizredutorae
seletivaspolticassociaisdospasescredenciados.Constituiobjetivodesteestudo,ensejar
umavisosobrearealidadequeenvolveosprojetosinternacionais,permitindoqueas
decisesnessecampolevemmaisemcontaosresultadosconcretosdaexperinciadoquea
retricaqueenvolveosacordos.

Palavraschave:CooperaodoBancoMundialFinanciamentointernacionalBancoMundial
epolticaeducacionalBancoMundialepolticassociaisCooperaotcnicainternacional.

1.INTRODUO
O presenteestudoanalisaosfundamentospolticosquealiceramoprojetode
desenvolvimentoqueoBancoInternacionaldeReconstruoeDesenvolvimento,mais
conhecidocomoBIRDouBancoMundial,vemfomentandonombitodoseuprocessode
cooperaotcnicaefinanceiraaospasesdoterceiromundo.Adecisodefocalizarolado
maispolticodarelaointernacionalexplicasepelaatualpolmicasobreaspossveis
influnciasdeorganismostransnacionaisnadefiniodaspolticassociaisbrasileirase,mais
especificamente,nareadaeducao.Tive,pois,ocuidadodenomelimitaraos

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 1/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

documentospropriamenteeducacionais,buscandocircunstanciarminhaanlisenostextosde
cunhomaisgeralqueoBancovemelaborandoapartirdosanos60.
Emrelaoaosetorpblicobrasileiro,oBancoatuacomoagnciafinanciadoradeprojetos
paraareadeinfraestruturaeconmicadesdeofinaldadcadade40,sendoqueseus
crditosrepresentampoucomaisque10%dadvidaexternadopas.Aimportnciacentral
doBancoampliouse,apartirdosanos70,quandopassouaconstituirumadasmais
relevantesfontesdefinanciamentoparaosetorsocial,senoamaiordelas.Odeslocamento
paraoladosocialfoideterminanteparaqueoBancosuplantasse,naqualidadedearticulador
polticoentreospases,oprestgiodeoutrasagnciasinternacionais(comoaquelasligadas
ONU),asquaisdetiveramgrandepodernodilogomundialatosanos70.Paraaefetivao
donovopapel,oBancoatuajuntocomoFMInaconduodosajustesestruturaisparaa
reformadosEstadosmembrosrumoaoglobalismoeconmico.Registrese,ainda,oseu
desempenhocomoarticuladordarelaoeconmicaentreospasesdoterceiromundo,
inclusivenoquetangenegociaodadvidaexternaeaberturacomercialexigidano
processodeglobalizao.
Observadasdeumngulohistrico,asduasagnciastinhampapisbemdefinidos.AoFMI
cabiaafixaodepolticasenormasparaodesenvolvimento,enquantooBIRDfuncionava
comoagnciadefinanciamentoedeassistnciatcnicaparaprojetossetoriaisespecficos.
Aindahoje,adualidadedepapisexisteformalmente:aoFMIcabeaconcessode
emprstimosdecurtoprazoparaquestesmacroeconmicas,afixaodecdigosde
condutapolticaparaospasescredoreseadefiniodeprcondiesparaoscrditosdo
Banco.OBIRDatuacomoagnciadefinanciamentoalongoprazoedeassistnciatcnica
paraprojetoseconmicosesociaisespecficos.

Adivisodepapisentreasduasagnciasvemsendomodificadaultimamente.perceptvel
queoBIRDvemampliandosuasfunes,hduasdcadas,nosentidodeatuarcadavez
maiscomorgopolticocentral,especialmentecomocoordenadordoprocessoglobalde
desenvolvimento.Deacordocomonovopapel,oBancovemelaborandoumasriede
documentospolticos,nosquaissedestacaumaconsidervelproduotericoconceitualna
readapolticaeconmicaesocialaqual,certamente,sinalizaasuarelaocomasnaes
membros.Assim,algunstemascomo"progresso","desenvolvimentosustentvel",
"realismo","autonomia","eqidade","pobreza",passamafazerpartedodiscursoque
fundamentaoseuprocessodefinanciamento.Ainterpretaodessesconceitoscondio
imprescindvelparaacompreensodoverdadeiropapelqueoBancodesempenhajuntoaos
pasesmembros.
Emboraautilizaodessesconceitostenhavindoluzmaisrecentemente,possvel
perceblosnosdocumentospolticosdoBancodesdeosanos60.Da,minhaintenode
interpretlossegundoosmodelosdedesenvolvimentoqueseafirmaramemcadaumdos
perodosdahistriadoBanco.Mostrarei,pois,comoforamtratadosnosdocumentosde
polticamaisampladoBIRD,comopassaramafazerpartedosdiscursosdecunhosociale
comovosendoincorporadosaosprojetosdefinanciamentoparaareadaeducao.
Finalmente,aanlisefocalizarainflunciadapolticainternacionalnombitomaisamploda
agendaeducacionalbrasileira.

2.OBIRDEOPROGRESSODASNAES
ParaumaanlisemaiscircunstanciadasobreonovopapelpolticosocialdoBIRD,
necessrioexaminloluzdaevoluodoconceitodeprogressoedosdiferentesmodelos
dedesenvolvimentovigentesnoprocessodecooperao.Deacordocomessaevoluo,o
Bancorealizoureformas,asquaispodemsernitidamentelocalizadasnofinaldosanos60e
noinciodosanos80,comointuitodeadequarsuaestruturaorganizacionalparauma
atuaocadavezmaispoltica.Aelasmereferireioportunamente,nesteestudo.
Segundoavisomaistradicional,herdadadoideriopositivistadofinaldosculopassado,o
progressoseriadecorrentedocrescimentolineardospases,especialmentepelaexpanso
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 2/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

dosmercadosmodernos,caracterizadospeloplenoempregoeacmulodecapital.O
desenvolvimentodospasesmaispobresviriacomoefeitonaturaldesuaprpriavontadee
doapoiotcnicofinanceirodospasescentrais.Oacessodosmaispobresaosprodutosdo
progressoseriaalcanadopeladistribuioderendaedeoutrosbenefciossociais,sob
controledoEstado.Acreditavasequeessascondiesgarantiriamautomaticamentea
igualdadeentreasnaes,assimcomoentreosindivduos,emtermosdasuaparticipao
semprecrescentenosbenefciosdoprogresso.

Nopresentesculo,oenfoquecumulativofoiabandonadoemvirtudedachamada"crisedo
progresso",decorrentedasdificuldadeseconmicasdosperodospsguerra.Instalouse
novodebateinternacional,noqualaquestopassaasertratadadeformamenos
voluntaristaemaispragmtica1.Constatouse,poca,queocrescimentonodependia
linearmentedefatoresintrnsecosaospases,masdaformulaodeummodelocapazde
integrlosemsistemaglobaldedesenvolvimento,deformaracionaleequilibrada.De
acordocomanovaformulao"desenvolvimentista",foramcriadosorganismos
internacionaisdeassistnciatcnicaefinanceira,comoaquelesligadosONUous
instituiesassociadasFMI/BIRD(FundoMonetrioInternacionaleBancoInternacionalde
ReconstruoeDesenvolvimento).Nosmeadosdosanos40,osrecursosdoFMIedoBIRD
foramconcentradosnareconstruodospaseseuropeusdevastadospelaguerra.Terminada
aprimeiratarefa,asduasinstituiespassaramafomentarodesenvolvimentodoTerceiro
Mundo,medianteprogramasconjuntosdeassistnciatcnicaefinanceiraaospases.
Nosanos60,outrasquestesdefundoforamtomandolugarnodebateinternacionalsobreo
desenvolvimento,constituindooscomponentesdasegundacrisedoprogressoquemarcoua
gestoMcNamaranapresidnciadoBIRD.Entreelas,constatavasequeamaioriadospases
pobresnosnologravamdesenvolverse,comotambmapresentavampreocupante
aumentodastaxasdemogrficaseconseqenteincrementodapobreza.Algunspases,como
oBrasil,aindaquetivessemalcanadoaltonveldecrescimentoatosanos70,no
conseguiramencontrarumasoluoparaoproblemadospobres.Chegouseconclusode
queocrescimentoeracondionecessria,masnosuficienteparareduzirapobreza,oque
levouoentopresidenteMcNamaraarecomendarquealgumasdimensessociaisfossem
consideradasnaassistnciafinanceira.Nofinaldadcadade60,oBancojhaviaincludoo
setorsocialnosseuscrditos,maiscomoestratgiapolticadoqueporjustiasocial,como
ficaevidentenodiscursodopresidenteemreuniodegovernadoresdoBanco:

Quandoosprivilegiadossopoucos,eosdesesperadamentepobressomuitose
quandoadiferenaentreambososgruposseaprofundaemvezdediminuir,s
questodetempoatquesejaprecisoescolherentreoscustospolticosdeuma
reformaeosriscospolticosdeumarebelio.Porestemotivo,aaplicaode
polticasespecificamenteencaminhadasparareduziramisriados40%mais
pobresdapopulaodospasesemdesenvolvimento,aconselhvelnosomente
comoquestodeprincpio,mastambmdeprudncia.Ajustiasocialno
simplesmenteumaobrigaomoral,tambmumimperativopoltico.(McNamara,
1972,p.1070,traduo)
Nodebatesobreoprogresso,aquestodocrescimentodemogrficopassouasercadavez
maispresente.Almdoagravamentodasituaodepobreza,afirmavasequeademanda
crescenteporbenefciosdaindustrializaoinduziriainterfernciacontnuasobrea
natureza,cujosefeitosseriamirreversveisparaabiosfera.Se,navisotradicional,a
interfernciasignificavaachaveparaoprogresso,passouaservistacomoumaameaa
qualidadedevidadasnaesdesenvolvidas,devidoaoriscodeesgotamentoambiental.A
partirda,anoolineardeprogressodeulugardesustentabilidade,quepressupunha
maiorparcimnianautilizaodosrecursosnaturaiseanecessidadededelimitaro
crescimentodasdiferentesnaes.Acriseenergticadadcadade70reforouaquesto
doslimitesambientaisecontribuiuparafomentaraidiadoplanejamentomaisracionalpara
oprocessodedesenvolvimento.
Assim,oenfoqueintegradocrescimento,demografia,sustentabilidadepassouaconstituir
oprincipalargumentonodebatesobreoprogresso2e,tambm,oprincipalfundamento
polticodainteraoentreorganismosinternacionaisepasesemdesenvolvimento.Podese
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 3/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

considerarqueesseargumentopermiteaoprimeiromundoimpornovascondiesaospases
menosavanados,inclusivenoquesereferedelimitaodospadresdedesenvolvimento,
soboargumentodequeosproblemasqueafetamumpasnareaeconmica,
demogrficaouambientalafetamosistemacomoumtodo.Segundoacolocaodopresi
denteClausenemreuniodeGovernadores,odesequilbrionessasreasprovocaria,entre
outros,umapressoinflacionrianospasesindustrializados(Clausen,1981).
Emrecenteestudosobrearelaoentremeioambienteedesenvolvimento,Gallopin(1995)
afirmaqueaconseqnciamaisdiretadaimposiodeunssobreosoutrosaperdada
autonomiadospasespobreseaconquistadeautonomiacadavezmaiorpelospasesricos.
Comomeiodecompensaressaperda,compreensvelqueospasescentraisesuas
organizaesofereamumacontrapartida,naformadediferentesiniciativasassistenciaise
financeiras.Ameuver,esseenfoqueassistencialcompensatrioquevaimotivaradeciso
doBIRDdeincluirosetorsocialnoquadrodosseuscrditos.
Nadcadade70,aquestodapobrezajocupavalugardedestaquenapolticadoBanco.
Concluiusequeasoluoparaoproblemadependiamenosdocrescimentodopasemais
doaumentodaprodutividadedospobres,aqualpassouaserconsideradacomoaprincipal
estratgiaparagarantiradistribuiodosbenefciosdodesenvolvimento.Segundoanova
viso,aresponsabilidadedeveriasertransferidadombitodoEstadoparaosprprios
indivduos,isto,adiminuiodasituaodepobrezadependeriadacapacidadedospobres
emaumentarasuaprpriaprodutividade.Anovavisoreiteradanaseqnciados
documentospolticosqueoBancoelaborouparaareasocial,inclusiveparaaimplantao
deestratgiasprivatizantesduranteadcadade80,quereforamodeslocamentodopblico
paraoindividual,sobocontrole"natural"dasleisdomercado.

Segundominhainterpretao,anfaseconferidapeloBancoprodutividadereferiase
diretamentequestodasegmentaodomercadodetrabalho.Tratavasedepreparara
populaoparaoingressoemsetoresprofissionaisdiferenciados,segundoalocalizaoe
importnciaeconmica.Se,atento,abasedoprogressoeraassentadasobreosetor
modernodaeconomia,nitidamenteurbano,complenoemprego,altossalrioseforteaporte
decapital,aabsorodapopulaomaispobreseriacadavezmaisefetuadapelossetores
tradicionais,situadosemzonasruraiseemperiferiasdegrandescentrosurbanos,comforte
utilizaodemodeobraecaracterizadosporformasflexveisemaisbaratasdeocupao,
ouseja,otrabalhoinformalouporcontaprpria.
AimportnciaatribudaprodutividadedospobresfoideterminanteparaqueoBanco
inclusseaeducao,asadeeodesenvolvimentoruralnoquadrodeseuscrditos,antes
limitadosaosprojetosdeinfraestruturaeconmica.Justificavaseadecisopela
necessidadedegarantirpopulaomaispobreosserviosdesade,educaoenutrio,
consideradosrequisitoshumanosessenciaisparaoaumentodaprodutividade.Emquepesea
importnciadasrazeseconmicasparaanovaatitudesocialdoBanco,outrasmotivaes
polticasforamdeterminantesparataldeciso:asreaessociaisqueeclodiramnoTerceiro
Mundonosanos60(marcantementenaAmricaLatina)emrespostareorientao
geopolticadogovernoNixon,oquefoiagravadopelacriseenergticadoinciodadcadade
70.Aconjunodessesfatoreslevouogovernonorteamericanoaadotarumnovomodelo
depolticainternacional,quetambmfoiincorporadopeloBIRD,denominado"realismo".

3.OREALISMOPRESIDINDOASRELAESINTERNACIONAIS
Oenfoquerealistanoumfenmenorecentenombitointernacional.Seupilar
fundamentaljsustentavaaconcepopoltica"influnciahemisfrica",herdadado
colonialismo,segundoaqualasrelaesentreospasesseriamreguladaspelosdiferentes
grausdepoder.Essaregulaocomportavaatmesmoaconfrontaohegemnicaentre
naesouentregruposdenaes,comoobjetivodeprotegersuareadeinflunciapoltica
ecomercial.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 4/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

Certamente,algicadaconfrontaodiretanoaquepresideainteraoentre
organismosfinanceirosinternacionaisepasesmembros.Istonoquerdizer,noentanto,
quetaisorganizaesnoutilizemmeiosindiretosdepresso,comoafixaodeclusulas
oucondicionalidadesparaaconcessodecrditoseaaplicaodesanespeloseu
descumprimento3.Assimconsiderado,orealismosubstituioenfoquedadependnciapeloda
interdependncia.Nessecaso,aformulaodemodelos,nosentidocentroperiferia,passaa
servistacomoumdadodarealidadeenocomoumaformadeimposiohegemnicasobre
ooutro.Istoporqueomodeloglobalsupeoequilbriosistmico,noqualarelaocentro
periferiasedpelaadaptaonaturaldasnaesaumdeterminadoblocodepoderoude
umblocoemrelaoaoutro.Paragarantirafunoreguladora,osistemacriaumconjunto
deprincpios,estratgiasemecanismososquaissoinstitucionalizados(pormeiodergos
internacionais,porexemplo)parapermitirocontrolededecisesintereintranacionais.Ouso
daforadlugaraumaespciedechantagem,ondeaadesodasnaesimplicapertencer
aosistema,seguirsuacartilhapolticaeteracessoaosseusbenefciosque,nateseda
interdependncia,seriambalizadospelocritriodeequanimidade.Deoutrolado,ano
adesosignificaficarforadaproteodosistemaerenunciarspretensasvantagens
oferecidasporele,quepodemserdenaturezacomercial,tecnolgicaefinanceira.

Naordemassimestabelecida,arelaointernacionalnofuncionasegundoalgica
interacionistadeumagregadocomercial(porexemplo,ondeoclienteseimpeenquanto
consumidordeumservio),massegundoalgicafuncionalemquesebuscapreservara
totalidadeestruturalindependentementedasdemandasgeradasentreaspartes.Qualquer
decisonacionaldeveserdecorrentedaracionalidadeeconmicainstitudapelaordenao
internacional,nodevendoanteciparsenemcontraporseaela,sobpenadeficarforada
suaproteo.Outrosvaloresdeordemhumanitriadevemcederlugaraosinteresses
polticoseeconmicosquesustentamessaordem.OdiscursodopresidenteClausen,na
reuniodeGovernadoresde1981,ilustraaquesto:

AsrelaesdoBancocomseuspasesmembrosemdesenvolvimentosonicase
osoporquesuaobrigaodesempenharumpapelrealistaerigorosamente
racionalnoprocessodedesenvolvimento.(...)OBancopodetrabalharetrabalha
satisfatoriamentecompasesdetodasasfeiesdoespectropoltico,comanica
condioqueestejamdispostosaseremrealistasemmatriadeeconomiaeque
tenhamocuidadodenosubstituirosdadoscomdoutrinasouosfatoscom
filosofias.(Clausen,1981,p.17,traduo)
Nafaladopresidente,"serrealista"significaperceberarealidadeindependentementedos
desgnioslocais,consideradoscomoelementosfortuitosedescartveis.Deoutrolado,
atribuiseprpriaideologiaproduzidapelosistemaostatusdeumaordemnaturale
permanente.Ignorasequeasformulaesrealistassoinstitudaspelavontadedeum
centrodepoder,logo,passveisdeseremmodificadaspeladinmicaproduzidanasrelaes
entreosistemaeaspartesouentreestasentresi.

OalcancedopoderinternacionalreiteradoemoutrafalapresidencialnoConselhode
Governadoresde1986:"(...)oBancomaioremaispoderosoqueassuaspartes.Ns
usaremosestepoderpara,numprocessodecoordenao,retomaralideranado
desenvolvimentosustentado"(Conable,1986,p.3).Segundoalgicaestrutural,otodo(ou
aracionalidadesistmica)seautonomiza,adquirindoopoderdecriarouinstituirvalores
(enquantotodo)eestruturaraspartessegundoumavontadeprpria.Aesterespeito,
oportunaacrticadeCastoriadis:
(...)devemospremquestoagrandeloucuradoOcidentemoderno,queconsiste
emestabelecerarazocomosoberana,ementenderrazocomoracionalizao,e
aracionalizaocomoquantificao.esseesprito,sempreemao,que
precisamosdestruir.Precisamosreconhecerquearazonopassadeumaspecto
oudimensodopensamentoequeelaenlouquecequandoseautonomiza.
(Castoriadis,1987,p.163)

3.1.OREALISMOINSPIRANDOACOOPERAOAOSETORSOCIAL

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 5/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

Arigor,oBancoconsideracomoinvestimentossociaisosfinanciamentossadeenutrio,
educao,questopopulacional,aodesenvolvimentourbanoeaoabastecimentodegua
esaneamento.Nametadedadcadade70,sadeeeducaopassaramaserincludasentre
osmaisimportantes,tendoemvistaoseupotencialparaareduodapobreza.Osetor
socialbrasileirorecebeu,noperodo7090,cercade15%dototaldecrditosconcedidos
peloBIRD,sendo1,6%paraaeducao.Aassignaoderecursossade,noBrasil,inicia
senadcadade80,correspondendoa1,7%emrelaoaoscrditossociais(Gonzalez,
1990).
Ainclusodosetorsocialnaagendadacooperaotcnicadeorganismosbilateraise
multilaterais,aindaquesejustifiquempeloaspectotcnico,implicaumagamade
condicionalidadespolticasimpostasaospasesnanegociaodosacordosdecrdito.
Embora,aparentemente,essascondiespareammaislocalizadasnolimitedosprojetosde
financiamento,nosepodeperderdevistaqueoBancojanunciava,noinciodadcadade
70,avinculaodecadaprojetocomapolticasetoriallocaledestacomoprojetomais
amplodedesenvolvimento.Aquestopodeserpercebidanaintroduodoprimeiro
documentopolticoparaareadaeducao,elaboradoem1971,ondeoBancoafirmava:

Aspropostasdestes(osestudossetoriaisdoBanco)descreverascaractersticas
econmicas,financeiraseinstitucionaisprpriasacadasetorderessaltaropapel
decadasetornoprocessogeraldedesenvolvimentoeconmicodereexaminara
amplitudedasoperaesdoBancoeseusmtodosdeaonombitodosetorem
questoenfim,deresumirospontosdevistadoBancoreferentesaomodocomo
suasoperaes,combinadasaoutrasformasdeassistncia,podemcontribuirnos
pasesmembrosparaconstituirmaterialmente,financeiramentee
institucionalmentecadasetor.(BIRD,1971,p.3,traduo)

Deacordocomaorientaosistmica,acooperaofinanceiradoBancofoiadquirindouma
dimensocadavezmaispoltica.medidaquepassavadefinanciadordeprojetosamentor
doprocessodedesenvolvimento,oBancoadmitiaqueasuatarefamaisimportanteseriao
apoioaospasesparadiagnosticarproblemaseencontrarasoluopararesolvlos.Afala
deMcNamara,noinciodosanossetenta,sinalizavaaintenodeinfluenciaraspolticas
setoriaisdospasesmembros,deformaaintegrlosaoprojetoglobal.Segundoo
presidente,apolticadecrditossseriavivel"atravsdodilogoentreoBancoeos
funcionriosresponsveispelaformulaodaspolticasnospasescredores".(BIRD,1974,
prembulo,traduo)

Aintenoreforadanomesmodocumento,noqualoBancoseinterrogasobrea
viabilidadedequesuassugestespolticasfossemaceitaspelospasesesobreosriscos
inerentesataisprocedimentos.Sobreestesltimos,odocumentochamaaatenoparaa
possvelresistnciasmudanasradicaiseseletivas,atribuindoaaosmovimentosreferidos
comoconservadoresnombitodasociedadelocal.possvelperceberqueoqualificativo
utilizadopelopresidentereferiasequelesgovernos(independentementedatendncia
direitaouesquerda)queseopunhamsorientaesrestritivasdoBanconoquetange
distribuiodebenefciossociais.

3.2.OREALISMODELIMITANDOAJUSTIASOCIAL
Parafundamentarapolticasocial,oBancoproduziu,apartirdosanos70,umdiscursode
carterhumanitrio,respaldadoporprincpiosdesustentabilidade,dejustiaedeigualdade
social,quepodemserassimresumidos:

a)ocombatesituaodepobreza,medianteapromoodaeqidadenadistribuiona
rendaenosbenefciossociais,entreosquaissedestacamasadeeaeducao

b)abuscadaeficincianaconduodaspolticaspblicas,medianteoincrementoda
competnciaoperacionaldosagentes,cujamedidadequalidadeseriaarelaoeconmicade
custobenefcio,emnvelindividual,institucionalesocial

c)abuscadamodernizaoadministrativadosdiferentessetoressociaiseeconmicospor
meiodepolticasdescentralizantes,queensejemmaiorautonomiadacomunidadena
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 6/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

conduodosserviossociais
d)odilogocomoestratgiadeinteraointerdependenteentreoBancoeosmuturios.
Duranteasduasdcadasdecooperaocomosetorsocial,oBancoMundialdefiniu,
complementarmentedeclaraodeprincpios,polticaseestratgiasconcretasparaa
concessodecrditosaosetor.OexamedosdocumentospolticosproduzidospeloBanco
mostracomoestesprincpios,apesardecomportaremumaretricahumanitriadeamplo
espectro,sofremumareduoquandosoincorporadosaoprojetoeconmicodoBancopara
ospasesemdesenvolvimento.Aprimeiraquestoquevemtonanoexamedaliteratura
produzidapeloBIRDasubstituiogradativadanoodeigualdadepelotermoeqidade.
Emprincpio,asduasnoestmsidoconsideradascomoequivalentes,pelomenosnonvel
doentendimentoedasinterpretaescorrentes.Ameuver,noentanto,nosetratade
substituiocasualdetermos,masdeumaalteraoconceitual.Poressarazo,valerefletir
arespeito.

Consideradoteoricamente,otermoeqidadevemdoDireitoe,maisprecisamente,daprtica
jurdica.Nessecampo,aeqidadefundamentasenumajustiamaisespontneaecorretiva,
noserestringindoletradalei,podendomesmocontrarilaemrespeitoscircunstncias
enaturezaintrnsecadoobjetojurdicoconsiderado.Estaacepotembasenareflexo
aristotlicasegundoaqualanaturezadaeqidadearetificaodaleiquandoestase
mostraimperfeita,porseucarteruniversal,paracasosparticulares.
Noquadromaisatualdasrelaeshumanaseinternacionais,aeqidadepassouaadquiriro
sentidodeumjulgamentofundamentadonaapreciaodoquedevidoacadaum,
considerandoseohomememseuambiente,oqualproporcionaascondiesparaa
concorrnciavital(Lalande,1985).Porconseqncia,asdesigualdadesentreoshomensso
consideradascomoefeitosnaturaisdasuaprpriacircunstncia.Ora,comograndepartedos
direitossociaiseeconmicos,especialmenteparaossegmentosmaiscarentesdapopulao,
sogarantidospelaletradaleieatuteladoEstado,evidenteque,naausnciadessas
instnciasreguladoras,alutapelosdireitosficarestritaaumaaoindividuale,portanto,
debilitadaemsuascondiesdepossibilidade.
Nombitodasrelaesinternacionais,otermovemadquirindoumsentidoprprio,derivado
doprincpiodeEqidadeContinentalquepresideaCorteInternacionaldeJustiadesde
1945.Segundoesseprincpio,oconsentimentodaspartes(nestecasoasdiferentesnaes)
permitiu,quealgumasdecisessefizessemsegundoconsideraesextradasdaeqidade
emdetrimentodosprincpiosgeraisdejustia,mesmoqueestesdevessemconstituiruma
refernciamaior.Emalgunscasos,admiteseque"aspectosrelativoseescorregadios"do
conceitodeeqidadepossibilitaramcertasestratgiasgovernamentaispormeiodepresses
oriundasdopoderdegrandespotncias(Pardo,1986,p.401).Ficaevidente,portanto,quea
eqidadenogaranteaigualdadedospadresdedesenvolvimento,masasseguraum
mnimonecessrioparaqueospasespossaminserirseracionalmentenomodeloglobal,
semameaaroequilbriodosistema.Assim,aproposiosistmicasegundoaqualo
problemaqueafetaaunsafetaatodosnosignificaqueosbenefciosdeunssejam,
necessariamente,osbenefciosdeoutros.
OentendimentodaeqidadenombitodoBIRDpodeilustrarareflexo.Autilizaodo
termonorecente,porquantojfaziapartedesuasdiretrizespolticasdesdeosanos60.
Numdosdocumentosoriundosdapresidncia,intituladoEquidadsocialyCrecimiento
Econmico,McNamaradirigeumacrticaaospasesavanados,pelasuainflexibilidadena
conduodaspolticascomerciaiscomoladomaispobredomundo.Segundoele,essa
atitudedividiriaperigosamenteacomunidadedasnaesentreossatisfeitoseosamargos.A
crticadirigidaigualmenteaosgovernosdospasesemdesenvolvimento,especialmente
pelaresponsabilidadedesuasestruturasinstitucionaisedepodercomrespeito
desigualdadeinterna.Aindaqueodiscursodopresidentefossecoerenteparaexplicaras
desigualdadesintereintrapases,assoluesconcretasindicadaspeloBancoinscreviamse
noenfoquecompensatriodedistribuiodebens,isto,destinavamseaaliviartensesem
momentosdecrise.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 7/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

4.AEQIDADEDIMENSIONANDOOSBENEFCIOSDAPOBREZA
AindaqueosdocumentosdealcancepblicodoBancoexpressemumaorientao
humanitriaeequnimenadistribuiodebens,osdiscursosdedivulgaomaisrestritaso
marcadospelosentidocontencionista,quevaiconstituiroleitmotifdapolticadeeducao,
sadeedesenvolvimentorural.Naintroduodeumdosdocumentospolticosparaadcada
de70,McNamaraapresentouosprincpiosquedeveriamnortearosetoreducacionaldos
pasesemdesenvolvimento.Nasuafala,opresidentereiterouosentidolimitativoda
eqidade,sugerindoque"todoserhumanodevereceberummnimodeeducaobsicana
medidaemqueosrecursosfinanceirosopermitameasprioridadesdodesenvolvimentoo
exijam".(1972,prembulo,traduo)

Aspolticasespecficasparaasadetambmsobalizadaspelalimitaofinanceira,
agravadapelasquestesdemogrficaedeplanejamentofamiliar.Partiasedaconstatao,
explicitadanoprimeirodocumentodepolticaeducacional(BIRD,1971),dequeoacelerado
crescimentodemogrficonoterceiromundoteriasidoofatorresponsvelpeloaumento
potencialdademandaporescolarizaoemnveissuperiores.Opronunciamentoda
presidnciaesclarecedor:
,talvez,amaistrgicaironiadonossotempoqueosmelhoresprogramasde
sadepblica,empreendidospormotivostotalmentelouvveisehumanitrios,
tenhamprovocadoaexplosodemogrficanomundoemdesenvolvimento.O
aumentodapopulao,emvirtudedodecrscimodataxademortalidade,
precedeuamodernizaoeagoraaobstrui.(McNamara,1968,p.1055,traduo)

ApreocupaodoBancodirigiaseparaduaspossveisconseqnciasdaexpansoescolar.A
primeiradiziarespeitoaoindesejadoaumentodasdespesasdosetorpblicocoma
educao.Asegundaseriaadificuldadedeadaptaraexpansoeducacional,especialmente
emrelaoaosegressosdoensinoformal,ofertadeempregodosetormodernoda
economia,caracterizadoportrabalhosmaisestveisedealtosingressos,masdenmero
cadavezmaislimitadodevagas.

Osegundodocumentosetorial(BIRD,1974)jconcebiaalgumasformasdecontera
demandaporeducao,combaseemsoluesracionaisencontradasporalgunspases.
Argumentavasequeaescolarizaoformal,concebidadeformapiramidal,constituaum
estmuloparaqueosalunosaspirassemanveiscadavezmaisaltosdeescolaridade.A
elevaodasexpectativasprovocariaumaumentodosgastospblicosemeducao,oque
seriadesaconselhvelparaaestabilidadedospasesemdesenvolvimento.Combasenessas
argumentaes,osdocumentospolticosdadcadade70apresentavamalgumasestratgias
paradiminuirocustodaeducao,comoaformaoextraescolarounoformala
utilizaodoensinodemassas,viardioetelevisoedoensinoprogramado,entreoutros.
Jsecogitava,poca,napartilhadasdespesaseducacionaiscomacomunidade,
sugerindose"queoscustosdoensinofossemtransferidosparaosalunos".(BIRD,1974,
p.25,traduo)
Nalinhadecontenodedespesas,oBancolanavamo,desde1974,deestudosreferentes
aosfatoresdeterminantesdodesempenhoescolar,comoformaodoprofessorenmerode
alunosporclasse.Atento,osestudoseramrealizadospelaAssociaoInternacionalparaa
AvaliaodoRendimentoEscolarIEAenomostravamcorrelaessignificativasentre
estesfatoreseorendimentodosalunos,oqueapontavaparaapossibilidadedeconteno
dedespesasescolarespormeiodaracionalizaodosmesmos.Odocumentosetorialda
poca(BIRD,1974)recomendavaobarateamentodoensino,vianovasfontesde
financiamentoemaioreficinciadosistema,mediantereformasprofundasnosprogramas
escolares,assimcomooreforodagestoedoplanejamentoescolar.Essatendncia
reformistavemorientandoaspolticasdoBIRDaolongodosvinteanosdecooperao.

Oterceirodocumentodepolticaeducacionaldedicapartedodcimocaptuloeqidade,
compreendidacomomeioparareduziradisparidadedeacessoeducao.Porm,a

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 8/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

explicitaodosobjetivoseestratgiasparaalcanaraeqidadeindicaqueestanose
inscreveexclusivamentenoquadrodaassistnciadiretaaosmenosfavorecidos,masquese
farindiretamente,pelaestratgiaglobaldoBancoemdireomelhoriadascondies
econmicasesociaisdopas.Acooperaovoltadaparaestimulara"igualdadedechances
educacionais"retomaaslinhasdeaoanteriores,centradasnaracionalizaodossistemas
deensino,namelhordistribuiodosinsumosescolaresenaseletividadedoensino:

Desdequenecessrioselecionarosalunosquepassaroaosnveissuperioresde
ensino,oscritrioseprocedimentosdeseleoadotadosserevestemde
importnciacrucial.OBancoapoiaraanlisedosmecanismosdeseleo
utilizadospelopas.(BIRD,1980a,p.99,traduo)
Asegundaconseqnciadaexpansodaescolaridade,apontadapelobanco,diziarespeito
questodoemprego.Argumentavasequeodesequilbrioentreaofertadeeducaoede
trabalhoprovocariaumaprogressododesempregodapopulaomaisinstruda.Partiase
dopressupostodequeaconseqncianaturaldoaumentodaescolaridadeseriaacrescente
procuraporempregosdealtossalrios.Portanto,areduodosgastosnaeducao,ao
ensejarodecrscimodademandapornveisposterioresdeensinoeadesaceleraoda
demandaprofissional,acarretariaareduododesempregodeindivduosmaispreparados.
Osprimeirosdocumentosdepolticaeducacionaljpropunhamaracionalizaodaofertado
ensino,medianteaadoodealternativasdiferenciadasparaospaseseparaosindivduos.
Apartirda,"osdiscursosreferenteseqidadepassaramaadotarumtomdediferena,
maisdoquedeigualdade".
Paraasnaesmaispobres,recomendavasequeaexpansodoensinosecundriode
contedomaisgeraldeveriaserdiscutidacomprudncia,sendodesejvelqueaofertase
concentrassenaeducaoruralenaformaoprofissionalextraescolar.Estaltima
sugestotinhaavercomanecessidadedediminuiraaspiraoporempregosnosetor
modernodaeconomia,direcionandoademandaprofissionalparaosetormaistradicional,
isto,paraaquelestrabalhosinformaisouporcontaprpria,demaisbaixosingressos,
situadospreferencialmenteemperiferiasurbanasezonasrurais.

Paraospaseseuropeusnototalmentedesenvolvidos,apolticadecrditosdoBanco
deveriaprivilegiar"aformaodetrabalhadoresedepessoaldealtagerncia,parafazer
frentesuainclusonofuturomercadocomum"(BIRD,1971,p.2930).Odocumento
setorialde1980retomaadiscussosobrearelaoeducaotrabalhoiniciadanosanos70.
CombaseemestudosrealizadospelaOIT,foramidentificadososproblemasdacarnciados
quadrosdegestoparaodesenvolvimentoeainadequaodonveldeescolaridadeparaas
demandasdomercadodotrabalho.Atribuasetambmexpansodaofertaescolaro
desempregodediplomadosou"apenriaocupacional",segundoaterminologiadoBanco.
Assim:
Aeducaoformalgeralmenteconsideradacomoumpassaporteparaosetor
modernoe,emcadanvel,oensinopreparaosalunosparaonvelseguinte,de
sortequemuitosalunossosupereducadosparaosempregosdisponveis.(...)
Sugeriuse,numestudorecente,queosjovensdeveriamescolhermodalidadesde
educaoquesedirijamaomercadoenosaspiraespoucorealistaseas
carreirasmaisbrilhantes.Paraaumentarachancedeconseguirumemprego
assalariado,osestudantespermanecemnaescolaomaiortempopossvele
algumasvezesmaistempodoqueoqueseriaexigidopelosempregosdisponveis.
Emrazodocustopoucoelevadodaeducaoedaestruturafamiliarnumerosa,
estaseesforaparaprovereducaoparaamaioriadosfilhos,quandonaverdade
deveriaficarsatisfeitaseapenasumdosfilhosconseguisseemprego.Criase,
assim,umasndromedequalificaesquereforaatendncianaturaldeconceber
todosistemaeducacionalcomoumaseqnciadenveisdeensino,ondecadaum
preparaparaoseguinte.(BIRD,1980a,p.9e46,traduo)

Deformaaequacionaroreiteradodesequilbrioentreeducaoetrabalho,oBanco
desenvolveuumapolticadiferenciadadecrditoseducacionaisparaospases,quepodeser
resumidanafrmulaseguinte:
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 9/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

Primeiramente,paraosemprstimosaospasesdebaixarenda,oBanco
privilegiarosprogramasdebaixocustoparaoensinofundamentaldestinadosa
respondersnecessidadesdeinstruoelementardascrianasemidadeescolar,
notadamentedasmulhereseadultosanalfabetosaformaoruraldestinadaa
gruposdefinidos,noquadrodeamplosprogramasdedesenvolvimentorural.De
outrolado,odesenvolvimentodaeducaoformal,nosnveissecundrioe
superior,serplanejadodemaneiraseletivaeprudente,levandoseemcontaa
capacidadedeabsorodemodeobralimitadadosetormodernoeasdemandas
poradministradoresetcnicosdossetorespblicoseprivados.(BIRD,1980,p.95,
traduo).

FicaevidenteumamudanadeorientaodoBanco:arelaocausal
educao/crescimento/igualdadedlugaraoenfoquemais"realista"deeducaoparaa
pobrezanocontextodasegmentaodomercadodetrabalhoepeladiretrizdebarateamento
doscustosdaeducaoparaosetorpblico.Aeducaovoltadaparaotrabalhoretomaa
linharedutorade"formaodehbitoseatitudes"paraaprodutividade,aqual
fundamentouo"enfoquedemodeobra"nosanos604econtinuouvalendocomo
orientaoparaadcadade80:
(...)emrazodosseusvnculoscomotrabalho,aeducaolevantaquestessobre
aformaodehbitoseatitudesfavorveisprodutividadedotrabalhador.Omeio
profissional,comsuasrelaessociaisesuasexignciasrelaesde
subordinaoeexistnciadeumahierarquia,relaesentremodeobrae
direo,obrigaoderespeitaroshorriosdetrabalhoe,simplesmente,afadiga
fsicaeintelectualpodesermuitodiferentedoambienteescolar.(BIRD,1980,
p.46,traduo)

Algunsestudosepesquisas,realizadoscomrecursosdosegundoprojetoeducacionaldo
BancoparaoBrasil,noperodo18741979,jpreviamaeseducativasemzonasruraise
emperiferiasurbanas,nalinhadaeducaoparaapobrezaeparageraoimediatade
renda.Emboraosdadosquefundamentamopresentetextonopermitamafirmaes
conclusivassobreumainflunciadiretadoBanco,mereceserlembradoqueoplano
educacionalbrasileiroparaaprimeirametadedadcadade80enfatizavaaeducaoinicial
emreasdeconcentraodepobrezalocalizadas,preferentemente,emperiferiasdegrandes
centrosurbanoseemzonasrurais.Paraaconcretizaodessaspolticas,foramdefinidos
programasespeciaisnocicloinicialdeensino,querelacionavamaeducaocomotrabalho
produtivo,buscandooferecerpreparoprofissionalaoalunocarenteeaensinloa
transformaroprodutodeseutrabalhoemrendaparasieparasuafamlia.Comosegunda
linhapoltica,essesprogramasafirmavamoapoiosexperinciaslocaisquepudessemser
enquadradascomoaeseducativasdecontedonoformal.Osprogramasespeciais
PRONASECePRODASEC,financiadospeloMinistriodaEducaonoinciodadcadade80,
destinavamseaoatendimentodepopulaescarentesdomeioruraledeperiferiasurbanas,
nalinhaeducaoproduo(Brasil/SEPLAN,1989).

Aindaemdireopobreza,oBancoconcebeuumcrdito"integrado"paraprogramas
rurais,desenvolvidosnoperodo19701980.Tratavasedeemprstimodestinadopequena
agriculturaqueincluacomponentessociais,comopesquisaagrcola,sadeeeducao,
visandopreparaodosagricultoresparaaprodutividadedotrabalhorural,viautilizao
detcnicasmaismodernas.NoBrasil,essesinvestimentosdenominaramsePDRI(Projetos
deDesenvolvimentoRuralIntegrado).Nosanos80,umanovaversodessesinvestimentos
ficouconhecidacomoPAPP(ProjetosdeApoioaoPequenoProdutor).
OsprojetosdeDesenvolvimentoRuralIntegradocontinhamsubprojetosdealfabetizaoede
educaoinicial.Oscomponenteseducacionaisvoltavamseparaoaumentodaprodutividade
dapopulaomaispobre,comopropunhaapolticavoltadaparaapobreza.Previasea
inserorpidadessapopulaoematividadesnoformais,capazesdepermitiragerao
derendaacurtoprazo.Paratanto,aformaoescolarvoltadaparaasperiferiasurbanase
zonasrurais(ondeselocalizavaaforadetrabalhomaispobreeamaiorofertadetrabalhos
informais)deveriasermaisbarataemaisrpida,limitandosesquatrosriesiniciaisdo

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 10/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

ensino.Apartirdadcadade80,oensinoprimrioadquiriuimportnciacentralnapoltica
decrditosdoBIRD.

4.1.AEDUCAOPRIMRIACOMOAPANGIODOSPOBRES
Embora,noBrasil,osfinanciamentosdoBancoparaaeducaoprimria(entendidacomoas
quatroprimeirassriesdoensinofundamental)stenhamsidodesenvolvidosnosanos80,
osestudosconjuntosentreoMinistriodaEducaoeoBIRDiniciaramsenametadeda
dcadade70.Atento,osprojetosfinanciadosaoMinistrioseguiamalinha
desenvolvimentistamaistradicional.Oprimeiroemprstimofoiconcebidonofinalde60na
linhadoensinovocacional,consideradocomofatordiretoparaocrescimentoindustrial
intensivo.Oprojetofoiexecutado,noperodode1971a1978,sobainspiraodiretadesse
enfoque,paraasseguraramelhoriaeaexpansodoensinotcnicode2grau,industriale
agrcola5.

Osegundoprojeto,desenvolvidoentre1974e1979enquadravasenalinhareformistado
Banco,visandopreparaodasSecretariasEstaduaisdeEducaoparaamodernizaodo
sistemadeplanejamentoedegesto.Preparavaseparaaimplantaodareforma
educacionalprofissionalizantede1971.
Nofinaldadcada,estudospopulacionaisrealizadosinternamentepeloBancoousobseus
auspcios,atribuamaonvelprimriomaiorcapacidadedepreparaodapopulaofeminina
paraaaceitaodaspolticasdeplanejamentofamiliaretambmparaoestmulo
intensificaodesuaparticipaonavidaprodutiva,especialmentenosetoragrcola.O
pronunciamentodeMcNamarasobreoapoiodoBancoaosprogramasdedesenvolvimento
ruraledeplanejamentofamiliarjindicavaanecessidadedeseincluiroassuntonosplanos
deestudosparaasescolaspblicas,comoumadasaesprviasparaadiminuiodataxa
populacional(McNamara,1972).Apartirdessapoca,oBancovemutilizandoresultadosde
estudosdemogrficos6paraadefiniodesuaspolticasdecrditojuntoaospasesem
desenvolvimento.

Duranteadcadade80,oBancorealizouumaprofundareestruturaoadministrativa,na
qualfoidefinidaapolticadeajusteseconmicos,comobaseparaaimplantaodoprojeto
globaldedesenvolvimento.Ofinanciamentoparaprojetossociaisadquiriumaiorimportncia,
enquantomedidacompensatriapara"protegerospobres"contraaspressesdoajuste,ou
seja,paraaliviaraspossveistensesdecorrentesdacontenodedespesaspblicasnarea
social.(BIRD,1988bBIRD,1983)

AeducaoprimriapassouaterprioridadenosfinanciamentosdoBanco,inclusivepelasua
capacidadedefomentaradiminuiodonmerodefilhos,imprescindvelparaanoode
sustentabilidadequeoBancoincorporounasuapolticadosanos70.Oassuntoadquiriu
importnciacentral,tendomerecidocomentriosreiteradosporpartedapresidnciado
rgo.Numadesuasfalas,opresidentereferiuse,especificamente,squestes
populacionaledamulhercomoosdoismaiorespilaresdodesenvolvimentosustentvel.
Primeiro,pelaconstataodequeocrescimentodemogrficoagrideaintegridadedos
recursosnaturaise,portanto,interferenaqualidadedevidadomundoocidental.Segundo,
porqueadiminuiodataxadenatalidadeeraconsideradacomooprincipalfatorparaa
melhoriadasadefemininaedasituaoeconmicafamiliar.Porltimo,situavasea
necessidadedeprepararamulherparaainseronomundoprodutivo,comoumdos
principaisdesafiosdasustentabilidademundial(Conable:1986).Aquestodaeducao
femininaedademografiacontinuouamerecerdestaquenodocumentodepolticasetorialde
1980:

Detodasasdisparidades,amaisgraveparaodesenvolvimentoaquelaque
concerneaosexo.Seamelhoriadascondiesdevidaimpedidapelo
crescimentodemogrfico,eseasituaosocial,econmicaeculturaldasmulheres
umfatordeterminantedastaxasdefecundidade,oacessodasmulheres
educaorevestesedeimportnciacrucial.(BIRD,1980,p.25,traduo)

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 11/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

AseqnciadosfinanciamentosdoBIRDaoMinistriodaEducaomostraumaadequao
dosobjetivosdosprojetossdiretrizespolticasdoBanco.Noperodoquevaide1980a
1995,dosquatroprojetosexecutadoscomoMEC,trsforamdestinadosmelhoriaeao
acessoaoensinoprimrio.desenotar,tambm,queaescolhadosmunicpiosbeneficirios
pautouseporcritriosdemogrficos,isto,foramselecionadosaquelesmunicpioscujataxa
decrescimentopopulacionalultrapassavaolimitede4%aoano.Estefatojmostravaa
influnciadoBIRDnaeducaobrasileira,aindaquefosselimitadaaombitodosseus
prpriosprojetos.

5.AAGENDAEDUCACIONALPARAADCADADENOVENTA:TRILHANDOVELHOS
CAMINHOS
Noprocessodereestruturaoorganizacionalnoinciodosanos80,oBancodefiniuum
financiamentodenominadoCrditodeBasePoltica(PolicyBasedLoans),destinadoa
fomentarpolticasdeajusteestruturalentreospasesmaisafetadospelodesequilbrio
econmicoquecaracterizouosanos70(BIRD,1988aBIRD,1981).Onovomodeloadotava
medidasvoltadasparaareduodopapeldoEstado,viacontroledoinvestimentodosetor
pblicoeoreforodosetorprivadoarealizaodereformasadministrativasaestabilizao
fiscalemonetriaareduodocrditointernoedasbarreirasdomercadointernacional.
Almdasexignciasnabaseeconmica,onovomodeloorganizacionaldoBIRDimpeas
chamadas"condicionalidades"paraosseusemprstimos,queincluemaparticipaodo
Banconadefiniodapolticadelongoprazoparaossetoresfinanciados.Assim,oscritrios
paraaconcessodefinanciamentostmpermitidoqueoBancoinfluencieasagendas
setoriaisdospases.UmexemploilustrativofoiaparticipaodoBanconadefiniode
polticasparaaRegioNordeste,duranteosanos80.7

OsdocumentosdepolticaeducacionalelaboradospeloBanconadcadade90,constituema
confirmaodasdiretrizesquevmsendopostuladasdesdeosanos60.Alinhadecombate
pobrezaeseuscorolriosdeeducaoseletivaedeapoioaosetorprivado,passaasermais
reforadaemvirtudedasrestriesdapolticade"recuperaodecustos",impostapelos
ajusteseconmicos.desenotarqueapartirdareestruturaoorganizacionaldosanos80,
oBancovemampliandooseudilogopolticocomospasesmembros,especialmentese
levadaemcontaaatuaoconjuntacomoutrosorganismosinternacionaisde
desenvolvimento.Destacase,nessalinha,aatuaocentraldoBIRDnaorganizaoda
ConfernciaMundialdeEducaoparaTodos,realizadanaTailndia,em1990.Sobos
auspciosdeorganismostransnacionais,comoBIRD,PNUD,UNICEF,UNESCO,amagnitude
doeventoevidenciousepelainclusode155naese150entidadesnogovernamentais.A
despeitodamassivapresenamundialedaparticipaodeimportantesorganismos
internacionais,oBancodeclarousecomooprincipalsponsordaConfernciadeEducao
paraTodos,almdetersecolocadocomoatualcoordenadordacooperaotcnica
internacionaleducao(BIRD,1990a).

AConfernciadeNovaDelhi,realizadaem1993,deucontinuidadeaodebatesobrea
propostadeeducaoparatodos,iniciadaem1990,dessavezcongregandoosnovepases
maispopulososdomundo:Brasil,Mxico,China,ndia,Paquisto,Bangladesh,Egito,
Nigria,Indonsia.Osdocumentosresultantesdaconferncia,apardafixaodemetas
humanitriascomoauniversalizaodeoportunidadesparacrianas,jovenseadultos,com
qualidadeeeqidade,reveladuasvertentesimportantes:aprimeiradizrespeitonfaseno
nvelprimriodeensinoasegundaenfatizaaimportnciadaescolaridadefemininaparasua
participaocrescentenomercadodetrabalho(BIRD,1990bBIRD/PNUD/UNESCO/UNICEF,
1990).

Dessasconfernciasresultaramdiretrizesparaaeducaomundial,asquaisforam
incorporadasnorecentePlanoDecenalBrasileirodeEducao.Osdocumentospreliminares
quefundamentamoPlanosoenfticosquantointenodeaderirimediatamentes
orientaesinternacionais,configurandoseocompromissodeofereceratodosuma
educaobsicacomeqidadeequalidade(Brasil/MEC,1993Brasil/MEC,1994a
Brasil/MEC,1994b).Emquepesearetricadeeducaoparatodos,reiteradamente
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 12/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

afirmadanosdocumentosinternacionais,cumprelembrarqueajustificativaparaaprioridade
educaoinicialjvinhasendodefendidaantespeloBanco,desdeosanos70.Aquesto
tomouforanasdcadasseguintes,especialmentenoqueserefereimportnciadoensino
primrioparaasustentabilidademundialea"sadefamiliar",compreendidacomoa
diminuiodonmerodefilhos.AexposiodopresidenteConablenoConselhode
Governadoresde1986foiexclusivamentededicadaimportnciadasquestespopulacionais
edaprodutividadedamulherparaasustentabilidademundialeparaoprocessode
desenvolvimentodospases(Conable,1986).

possvelperceberqueapreocupaocomaeducaodamulherreferiasetambm
inseroimediatanasatividadesprodutivas,viapreparaoescolarrpidaedebaixocusto.
Apropostasuscitaaseguintequesto:desdequeareduodaescolaridadeimplicao
rebaixamentodaaspiraoprofissionaldosindivduos,segundoafirmaesdoprprioBanco,
noseriaestaumaformadelimitaraexpectativadamulheraossetoresdetrabalhomenos
protegidos,socialefinanceiramente?
AprefernciapelonvelprimrioretomadanodocumentopolticodoBancode1995,no
qualsoreiteradasalgumasevidnciasempricasquejhaviamsidotratadasnodocumento
de1980.Entreelas,oaspectosocialdessenveldeensino,noqueserefereformaode
hbitoseatitudesparaodesempenhoprofissionaleataxaderetornoeconmicoatribudaao
nvelprimrio8.Combasenessasevidncias,oidealdemocrticodeuniversalizaodo
ensinofoireduzidoofertadonvelprimrio,paraoqualoBancorecomendaprioridadena
assignaodosseuscrditosenadistribuiodosrecursospblicosdospasesem
desenvolvimento.Osnveisdeensinoseguintesdeveroserdimensionadosseletivamente.
Paratanto,sosugeridasestratgiasaosetorpblico,comoacobranadetaxasescolares,a
descentralizaoadministrativaeatransfernciagradativadosservioseducacionaisparao
setorprivado.

5.1AREDUODEDESPESASVIASELETIVIDADEDOENSINO
Deformaapossibilitarocumprimentodaspolticasaquimencionadas,oBancodefine
algumasestratgiasdeaoquemerecemsercomentadas.Opontocentraldapolticado
BIRDparaosanos90,semdvida,areduodopapeldoEstadonofinanciamentoda
educao,bemcomoadiminuiodoscustosdoensino.Nodocumentode1995,aprioridade
dosemprstimosdirecionadaparaumconjuntodeinsumoseducacionaisosquais,segundo
estudosinternosdoBanco,mostraramsedeterminantesparaodesempenhoescolarem
pasesdebaixaemdiarendaassim,bibliotecas,materialdidticoelivrossoprivilegiados
emdetrimentodefatoreshumanos,comoformao,experinciaesalriodoprofessor.No
mbitodocente,oqueaindacontaumcertonveldeconhecimento,entendidocomo
capacidadeverbaleescritadosmestres.Porestarazo,osprojetosdoBancodevero
privilegiaradistribuiodelivrosedeoutrospacotesinstrucionais,assimcomoo
treinamentodosprofessoresparaaadequadautilizaodosmesmos(BIRD,1995a,p.501).
Outrasvariveis,comonmerodealunosporprofessoroutempodedicadoaoensinoso
desconsideradascomofatoresdiretosdeaprendizagem,massoenfatizadascomo
importantesmeiosde"recuperaodecustos".Alis,anecessidadedediminuirdespesasno
ensinopblicoconstitua,tambm,abasedaquiloqueoBancodenominavade"inovaes
educacionais"noinciodosanos70:osdocumentosdapocarecomendavamousode
alternativasinovadorasdeensino,significandoabuscademeiosinstrucionaismaisbaratos
paradiminuiroscustos,comojfoicomentadoanteriormente.
AlgumasestratgiasapontadaspeloBanco,comoaavaliaoexterna,adescentralizaoea
flexibilizaodaestruturadoensino,incidemtambmsobreadiminuiodacargafinanceira
dosgovernos.
Noqueserefereavaliao,oBancosugereoestabelecimentodecritriosgerenciaisede
eficincia,pormeiodosquaisbuscasealcanaraqualidadedaeducao.Emboranotenha
sidopossvelrealizar,nombitodesteestudo,umaanlisemaisdetalhadasobreaspolticas
educacionaisbrasileiras,interessantenotarcomoosdocumentosestratgicosdoMinistrio
daEducaoparaoperodo95/96indicamaimportnciacentraldessasavaliaes.De

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 13/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

acordocomotexto,caberiafortalecerinstituiesdeavaliaoforadombitodoMEC,para
queatinjampadresinternacionais(BRASIL/MEC,1995).

Nodocumentosetorialde1995,apresentase,aoladodasrazestcnicas,umajustificativa
maispolticaparaaseletividadedoensinosuperior.SegundooBanco,ossistemasdeensino,
especialmenteosdenvelsuperior,protegemosinteressesdeumaeliteestudantiledas
organizaesdeprofessores.Estasltimas,congregandoomaiorgrupodeempregadoscivis
nospasesemdesenvolvimento,constituematoressociaisdetalimportncianapolticalocal
quepodemlevarparalisiadosistema.Assim,asmudanasnopadrocentralizadodas
universidades,seriamumaformadeneutralizarestaspressese,tambm,de"reduzira
oposionarelaoentreestudantesegoverno"(BIRD,1995a,p.99).Entreessas
mudanas,oBancosugereasdiversasformasdecompartilhamentodedespesasdoensino
pblicoeoestmuloparaaparceriacomosetorprivado.

Aflexibilidadedossistemaseducacionaisconstitui,tambm,umdospilaresparaa
implantaodapolticaseletiva.Nestesentido,sugereseadesregulamentaodoscritrios
legaisparafacilitaraampliaodosetorprivado,especialmentenonvelsuperiordeensinoe
naformaoprofissionaldenvelmdio.Aofertaescolarpblicaseriadeslocadaparaosetor
privadoe,emconseqncia,modificariaopadropiramidaldeensinopblicomedidaque
contivesseademandapornveisescolaresmaiselevados,comovempropondooBanco.
(BIRD,1992BIRD,1994)

AobservaodadocumentaodoMECmostraqueaflexibilizaodosistemaconstituia
palavradeordemdapolticaeducacionaldosanos90,sugerindoseatmesmoretirarda
ConstituioBrasileiradispositivosqueengessemagestodosistemaeducacional.Assim,
apelaseparaacriaodemecanismosalternativosparaaexpansodaredeescolarepara
adequarasescolasaomercado,oferecendomaistreinamentoemenosformaoescolar
strictosensu.Adesregulamentaodosistematambmenfatizadanosdocumentos,
segundoosquais:"Hregrasdemais,hcomplicaodemais.Asnormasdevemestimulara
aodosagentespblicoseprivadosnapromoodaqualidadedoensino.Tudoomais
acessrioedeversertratadocomotal".(BRASIL/MEC,1996,p.5)

AestratgiadedescentralizaopropostapeloBIRDteriaduasconseqnciasfundamentais.
Aprimeiraseriaaparticipaodacomunidadenaconduodoprocessoescolargarantindo,
portanto,asuaautonomiaasegundaseriaadiversificaodoensinodeformaaadequlo
speculiaridadeslocais(BIRD,1995a).Aanlisedessapropostadeveultrapassaronvelda
retricadeparticipaoeautonomia.Nodocumentosetorialde1995,oBancoesclareceque
aparticipaodacomunidadenaescolaumadasformasdeestimularocusto
compartilhadodoensino,isto,fazerqueacomunidadeaceitedividirasdespesasescolares.
Vistadestengulo,adescentralizaocontribui,preferentemente,paraapolticade
recuperaodecustoseparaareduodopapeldoEstadonaofertadosservios
educacionais.

Aestratgiadediversificaodospadresdeensinopodelevaraumainterpretao
ambgua.Deumlado,tendeseacompreendlacomoumafacedomulticulturalismo,na
acepodemocrticadeatendimentodiversidadeculturaleautonomialocaldeoutro,
comoestratgiadeterminsticaparamodelaraaspiraodosindivduosscondieslocaise,
portanto,paraconterademandaprofissionalporsetoresdetrabalhomaismodernos,
segundoapolticaeconmicaqueoBIRDfomentahmaisdevinteanos.Emqualquerdas
duasacepes,essapropostadevemerecerareflexolocal,nosentidodeencaminharas
decisesemdireoaointeressebrasileiro.

6.EMRESUMO
OBancoMundialtemassistidoosetoreducacionalbrasileiro,naformadecooperaotcnica
efinanceiraparaodesenvolvimentodaeducaodebase.Estaassistnciafoirealizadapor
meiodeseisprojetosdecofinanciamentodesenvolvidosnombitodoMinistrioda
Educao,nastrsltimasdcadas.Duranteesseperodo,oBancoampliousuasfunes

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 14/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

paraalmdaassistnciatcnicaefinanceirapropriamenteditas,passandoaelaborar
polticasparaossetoresaseremfinanciados,entreeles,aeducao.
Deformaafundamentaranovaformadecooperao,oBancodesenvolveestudose
pesquisasinternas,quelhegarantemumamploconhecimentotcnicodossetoresassistidos.
Aindaquesemconsideraroseuvalormetodolgico,osestudosapresentamumconjunto
considerveldeinformaesquesoutilizadascomoreferencialtericonomomentode
negociaodeacordos.Poressarazo,socapazesdeinfluenciaraconcepoeodesenho
dosprojetos.
Complementarmenteaosestudostcnicos,oBancovemformulandodiretrizespolticaspara
osetorsocial,asquaissoconsideradasnoquadromaisamplodoprojetoeconmicoque
articulajuntoaospases.Dessemodo,aeducaopassaaterumafunopolticaespecfica
nasdiferentesfasesdacooperaotcnica,segundoaevoluodoprojetoeconmicodo
Banco.Esseconjuntodepolticassuportadoporprincpiosretoricamentehumanitriosde
eqidade,combatepobrezaedeautonomialocal.

Observadosdongulomaisprtico,osprincpiossosubmetidossestratgiasde
recuperaodecustosedesustentabilidademundial,queconstituemosdoispilaresda
concepoeconmicadoBanco.Algunsideaiscultivadosnombitoeducacional,como
igualdadedeoportunidades,participao,descentralizaoeautonomia,passamaser
subordinadoslgicadaracionalidadeeconmica.Aparcimnianautilizaodosbens
sociais,impostaporessaracionalidade,naturalmenteincompatvelcomosprincpios
humanitriosanunciadospeloBanco.Nareadaeducao,emquepesearetricaigualitria
de"educaoparatodos",aeqidaderestritivaparaospobres,podendoserresumidana
frmula"omaisparaalguns,omenosparatodos."Dessemodo,asestratgiasvoltadaspara
apobrezaconstituemmenosumcaminhoparasuainclusosocialdoqueuminstrumentode
alvioparamomentosdecriseeconmica.Almdealgunsexemploshistricosressaltadosao
longodesteestudo,oportunomencionarque,emrecentesdepoimentospblicos,oBanco
Mundialvoltaaprivilegiarareasocialcompromessasdeincrementodecrditos.Como
essefatoocorreemmeioatualcriseeconmicaqueameaaofinaldosculo,vale
questionarsenosetratadeoutrabandeirahumanitriaparaaliviartensesentreospases
maisvulnerveis.
Comoresultadodasubordinaodapropostaeducacionalpolticaderecuperaodecustos,
aautonomiadosetoreducacionaldesconsiderada.Deumlado,deslocamseosobjetivos
daeducaoparaumaracionalidadequeselocalizaforadela,isto,quenofazpartedas
suasfinalidadesprprias.Assim,acomplexidadedodesafiosocialbrasileiroficareduzidaao
cumprimentodeobjetivosqueatendemmaisaoimperativoeconmicodosistema
internacionaldoquerealidadelocal.Anfasenoaspectofinanceirosubmeteasreformas
dareaeducacionalaoscritriosgerenciaisedeeficinciaquetocammaisaperiferiadoque
ocentrodosproblemas,isto,incidemmaissobreaquantificaodosinsumosescolaresdo
quesobreosfatoreshumanosquegarantemaqualidadedaeducao.
Aparticipaodasociedadelocalpraticamenteanulada,namedidaemquesereduza
executareficientementeasaesprdeterminadasporumcentroexternodepoder.As
aspiraesindividuaisemdireoaoconhecimentoeaotrabalho,queconstituemacondio
paraumacidadaniaefetiva,cedemlugaraumaracionalidadequedestinaapriori"acadaum
oquelhedevido".Fica,assim,advidaquantocoernciadatesemeritocrticado
modeloneoliberalqueatribuiaomercadoavirtudedepropiciaraconcorrnciaequnime
entreosindivduos.
AindaqueaanliseaquiefetuadaselimiteaosfundamentosdapolticaeducacionaldoBIRD,
oportunoteremcontaalgumasquestesrelativasaodesempenhodosprojetos,
especialmentequantosconseqnciastcnicasefinanceirasqueacarretamparaagesto
localdaeducao.Aanlisedosresultadoseducacionais,institucionaisefinanceiros
decorrentesdacooperaotcnicadoBIRDeducaobrasileira,mostraqueaexperincia
nocorrespondeusexpectativasdosetorpblico.Emboraosacordosinternacionaisfossem
justificadospelacapacidadedegerarmudanasestruturaisnaeducao,oquesepercebeu
queasaesdecooperaotcnicalimitaramseaodesenvolvimentodealgunsfatores

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 15/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

convencionaiseconstiturammaisumreforoaofuncionamentorotineirodoprocesso
escolar,doquepropriamenteumamudanaqualitativadoquadroeducacional.

Aobservaodaseqnciadosprojetosmostraque,apesardevinteanosdeexperinciasob
asupervisodoBIRD,odesempenhodosprojetosinternacionaisnomelhoroudopontode
vistadaeficinciainternaedofluxoderecursos.Aocontrrio,osdoisltimoscrditos
concedidoseducao,nadcadade80,sofreramcancelamentopormaudesempenhofsico
efinanceiro.Comoesperar,pois,queessacooperaopossasolucionarasmazelashistricas
daeducaobrasileira,senofoicapazdegarantirosucessodeseusprpriosprojetos?

Quantoaoaportederecursos,oBancodestinouat1994,umcrditode19,2bilhesde
dlaresaosetoreducacional(BIRD,1995).AparcelaconcedidaaoBrasilmostrasepouco
significativa:nocursodevinteanosdecooperao,ocrditoapenasultrapassouos100
milhesdedlares.Estaquantia,senocontribuiuparamudanasnoquadrodosproblemas
estruturaisdaeducao,permitiuqueoBIRDparticipassedadefiniodaagenda
educacionaldoPas.Istoporqueosemprstimosimplicamaimposiodecondicionalidades
polticasaosetorsobfinanciamento,asquaissonegociadasduranteoperodode
identificaoepreparaodosprojetos.Seseconsideraqueparareceberestecrdito,o
Brasilconcorreucompelomenosodobrodessesrecursosattulodecontrapartidaaos
emprstimos,ficaevidentequeoBIRDfezprevaleceroseuprprioprojetopolticoscustas
dodinheironacional.

Sesomadoscontrapartidanacionalosjurosetaxasadicionaissobreocustododinheiro
queoBIRDtomanomercadofinanceirointernacional,ficaevidentequeoscrditos
concedidospeloBancoimplicamdespesasnocompatveiscomapobrezadosetor
educacionalbrasileiro.desequestionar,pois,apertinnciadecrditosquelevama
educaoagastarmais,nomomentoemqueoprprioBancosugereadiminuiodos
gastos,mesmoquesejacustadarestriodaofertadeensinoparaalgunssegmentos
sociais.

Contraditoriamente,seoprocessodecooperaonoresultousatisfatrio,osetorpblico
brasileirovemaceitandoasuacontinuidadenocursodemaisdeduasdcadas.Umadas
explicaesqueadecisosobrefuturosacordossefaznointeriordosprojetosemcurso,
medianteosestudosdeprinvestimento.Estesconstituemumdoschamados"itens
financiveis"dosprojetosedevemdetectaraviabilidadedefuturosacordoscomoBanco,
paragarantiracontinuidadedoprocessodecooperao.Alis,esseobjetivojera
recomendadonoprimeirodocumentopoltico(BIRD,1971),segundooqualseriaconveniente
queoBancofinanciasseprogramasalongoprazopormeiodeprojetossucessivos,visando
sreformasqualitativasnoquadroinstitucional.Arecomendaotrazemsiumaconfiana
exacerbadanaajudainternacionalcomoseamesmaproduzisse,automaticamente,efeitos
positivosnoquadroeducacional.

Voltandoaoaspectoideolgicodacooperaointernacional,foipossvelperceber,aolongo
daanliseaquiefetuada,algumasincoernciasentreosenunciadoseaspropostasconcretas.
Talocasodoprincpiode"educaoparatodos"convivendoharmonicamentecom
estratgiasseletivasvoltadasparaacontenodociclocontinuadodeensino.Damesma
forma,oprincpiodaneutralidade,postuladoporClausenparaevitarinterferncias
ideolgicasnasrelaesentreoBancoeosusurios,,emsimesmo,carregadode
ideologia,desdequeimpeaprecednciadarazosistmicasobreavontadepolticalocal.
Emlugardaanunciadainterdependncia,promoveseasubordinaodosetoreducacional
influnciadeorganismosinternacionais,sejapormeiodecondicionalidadespolticasimpostas
nanegociaodosacordos,sejapelainduodependnciaporrecursosexternoseo
conseqenteaumentodadvidapblica.

Fica,pois,evidentequeacooperaodoBIRDacarretaconseqnciastcnicas,polticase
financeirasaosetoreducacional.Aintenoqueconduziuotextofoiadetrazeraodebatea
problemticaqueenvolveessacooperaoaqual,pelaprpriacondiodesigiloquea
envolve,temsidopercebidacomoumaformaneutraeeficazdeparceriatcnicaecomo
meiodecanalizarrecursosfinanceirosparaosetoreducacional.Acredito,pois,queoestudo
teralcanadosuafinalidadesecontribuirparaqueacomunidadelocal,apartirda

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 16/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

apropriaodoconhecimento,possaparticiparmaisativamentedasdecisessobrea
continuidadedesseprocesso.Valendolembrarqueacooperaotcnicainternacionalpode
serdesenvolvidapormeiodediferentesformaseparceriasquenosejamosacordos
comerciaisnalinhadecofinanciamentodoBancoMundial.

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
BIRD.Education,tudesectorielle.Washington:BanqueMondiale,1971.154p.[Links]

____.Documentodepolticasectorial.Washington:BanqueMondiale,[1974].
87p.[Links]
____.Education,politiquesectorielle.Washington,BanqueMondiale,1980(a).
39p.[Links]
____.Populationpolicyandfamilyplanningprograms:trendsinpolicyandadministration.
Washington:TheWorldBankstaffworkingpaper,n.411,1980(b).25p.[Links]
____.Sectorlendingforeducation.Washington:TheWorldBank,1981.10p.[Links]

____.Focusonpoverty:areport.Washington:TheWorldBank,1983.38p.[Links]

____.Lendingforadjustment:anupdate.Washington:WorldBankNews(specialreport),
p.127,abr.1988(a).[Links]
____.Protectingthepoorduringperiodsofadjustment.Washington:WorldBankNews,v.7,
n.36,p.110,set.1988(b).[Links]
____.Improvingprimaryeducationindeveloppingcountries:areviewofpolicyoptions.
PreparedbyMarlaineE.LockeadandAdrianM.Vespoorfortheparticipantsatthe
ConferenceonEducationforAll,inBangkok.Washington:TheWorldBank,1990(a).
263p.[Links]
BIRD.Thedividendsoflearning.Washington:TheWorldBank,1990(b).39p.[Links]

____.Educacintcnicayformacinprofisional.Washington:BancoMondial,1991.
95p.[Links]

____.Prioritiesandstrategiesforeducation.Washington:TheWorldBank,1995
(a).130p.[Links]
____.Laenseanzasuperior.Washington:BancoMondial,1995(b).114p.[Links]
BIRD/PNUD/UNESCO/UNICEF.Worlddeclarationoneducationforall:frameworkforactionto
meetbasiclearningneeds.NewYork:UNICEFHouse,1990.21p.[Links]

BRASIL/MINISTRIODAEDUCAO.ONordestenohorizontede15anos,Braslia,1987.
58p.[Links]
____.Acordonacional,Braslia,1993.39p.[Links]

BRASIL/MINISTRIODAEDUCAO.AConfernciadeNovaDelhi.Braslia,1994(a).
40p.[Links]
____.Planodecenaldeeducaoparatodos.Braslia,1994(b).127p.[Links]

____.Planejamentopolticoestratgico.1995(Mmeo.).42p.[Links]
BRASIL/SECRETARIADEPLANEJAMENTO.IIIPlanoSetorialdeEducaoeCultura,Braslia,
1979.50p.[Links]
CASTORIADIS,Cornelius.Comunicaoerespostaacrticas.In:Asencruzilhadasdolabirinto
2.RiodeJaneiro:PazeTerra,1987.p.15978.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 17/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

CASTORIADIS,Cornelius.Reflexessobreodesenvolvimentoearacionalidade.In:As
encruzilhadasdolabirinto2.RiodeJaneiro:PazeTerra.1987,p.13558.[Links]
CLAUSEN,A.W.DiscursopronunciadoenlareuniondegobernadoresdelBancoMondial.
RevistadelBancodelaRepublica.Washington:TheWorlBank,v.54,n.647,p.1623,set.
1981.[Links]
CONABLE,Barbie.AdresstotheboardofgovernorsoftheWorldBankandFMI.Washington:
TheWorldBank,1986.11p.[Links]

GALLOPIN,G.C.Medioambiente,desarolloycambiotecnologicoenlaAmericaLatina:el
futuroecologicodeuncontinente.Mexico:Ed.UniversidaddelasNacionesUnidas,1995.
541p.[Links]
GONALES,M.J.Foreroetal.OBrasileoBancoMundial:umdiagnsticodasrelaes
econmicas.Braslia:IPEA,1990.174p.[Links]
LALANDE,Andr.Vocabulairetechniqueetcritiquedelaphilosophie.Paris:Presse
UnivesitairedeFrance.1985.1323p.[Links]
McNAMARA,Robert,S.ElBancoMundialyAmericaLatina.In:ComercioExterior,Mexico:
BancoNacionaldeComercioExterior.1968,p.10535.[Links]

____.Equidadsocialycrecimientoeconmico.Mexico,Elmercadodevalores,n.41,out.
1972,p.106472.[Links]

____.ObjetivosdelBancoMundialenrelacinconelcrecimientoeconomico.Discurso
pronunciadonaXXXIIIAssembliadeGovernadores.Washington:TheWorlBank,1979.
16p.[Links]
PARDO,DomingoSanz.Dicionriodecinciassociais.RiodeJaneiro:FundaoGetlio
Vargas,1986.p.395401.[Links]
POLLARD,Sidney.Theideaofprogress.Middlesex:PenguinBooks.[1971].221p.[Links]

Abstract:
Theevolution,duringtheselasttwentyyears,oftheWorldBankcooperationwiththe
Brazilianeducationsectorshowsthatithasextendeditsactionsfromtechnicalandfinancial
supporttoanevermorepoliticalrole,preparingcountryandsectorpolicieswhichhave
impactedonthedecisionmakingprocessinthenationsrequestingtheBanksfinancial
support.Whatstandsoutinpoliticaldocumentsistheirideologicalandconceptualbasisset
withinsystemicand"realistic"parameterswhichhaverestrictingandrestrainingeffectson
thewalfarepoliciesofthecandidatenations.Thisstudyseekstoidentifytherealityof
internacionalprojects,allowingthedecisionmakingprocesstotakeintoaccountactual
resultsobtainedinBrazil.

Keywords:TheWorldBankscooperationTheWorldBanksfinancialsupportTheWorld
BankandeducationalpoliciesTheWorldBankandwalfarepoliciesInternational
cooperation.

(Recebidoparapublicaoem5deagostode1997eliberadoem3deabrilde1998.)

*PesquisadoraAssociadaSniordaFaculdadedeEducao,UniversidadedeBraslia.

1AanlisedeSidneyPollard(1971)mostraqueanoodeprogressoseguedoisvetores
distintosapsasegundaguerra.Oprimeiro,designadode"crescimentoeconmico",implica
ocrescimentolineardariquezadeumanaosemexigirmodificaesestruturaisnarea
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 18/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro

socialesemconsiderarumaestruturadeclasse.omodeloocidentaldospasesmais
avanados.Osegundovetor,denominado"desenvolvimentoeconmico",dirigidoaos
pasesmenosdesenvolvidos,significandoumaadesoaomodelodospasesocidentais
avanados.Nestecaso,odesenvolvimentosupemudanasmaisestruturais,nosomente
naesferaeconmica,mastambmnaestruturaerelaesdeclasseenasquestessociaise
ideolgicas,entreoutras.
2Aesterespeito,interessantenotarqueosdocumentossobreoassuntonosereferem
responsabilidadedospasesindustrializados,osquaisproduziramastaxasmaiselevadasde
degradaodoplanetapelousointensivodocapitalecolgico.Aocontrrio,atmesmona
anlisedaComissoMundialparaoMeioAmbiente"OurCommonFuture"(In:Gallopin,
1995,p.507),aresponsabilidadesobreosriscosdadegradaoambientalinsistentemente
atribudapobreza,especialmentepelaaodecamponesesmarginalizados.Deoutrolado,
deacordocomCastoriadis(1987),aresponsabilidadepelaagressoaomeioambientej
vinhasendoabordadadeformamaiscoerenteemdebatesrealizadosnosanos70,nosquais
discutiasecomofazerqueestescustosrecassemsobreasempresaspoluidorasenosobre
osEstados.

3OBancoMundialjaplicoualgumassanesaoBrasil,quevariamentreadiminuioata
interrupodoscrditos,emvirtudedaresistnciadoPassexignciasdeabertura
comercialedediminuiodeinvestimentospblicosetambmpelaresistnciasmedidas
deestabilizaopropostaspororganismosinternacionais.Estassanesforamaplicadas
duranteosgovernosKubitschek,Quadros,Goulartenopouparam,atmesmo,alguns
governosmilitarescomoodeGeisel,devidoumaatitudemaisindependentequantoao
AcordoNuclearBrasilAlemanha.

4Oenfoquedemodeobrafoiconcebidocomplementarmenteteoriado"capitalhumano",
pararegularoequilbrioentreacapacitaoprofissionaleanecessidadedomercadode
trabalho,comoexigiaapropostadedesenvolvimentodapoca.Foiessaconcepoque
fundamentouareformaeducacionalprofissionalizanterealizadanoBrasil,em1971.

5Noinciodacooperaotcnicaeducao,duranteosanos60,oBanconocontava
aindacomcritriosdefinidosparaaconcessodecrditos.Poressarazo,adecisosobre
emprstimosfundamentavaseemestudosdeoutrosorganismosinternacionais,como
UNESCO,FAO,OIT.Assim,oprimeiroprojetoparaoBrasilfoidefinidonofinaldosanos60,
porumamissointegradapeloBIRD/FAO/UNESCO/Fund.FORD,comvistasidentificaode
prioridadesparainvestimentodoBanco.
6Umdessesestudosafirmaque"aexperinciadosprojetosmostraqueoesforode
contenodemogrficadeverserintensificadopormeiodeoutrossetoresalmdaSade,
entreelesaEducao,introduzindoseotemanoscurrculosdaeducaoprimriaoude
outrosprogramasdetreinamentovocacionaldamulher".(BIRD,1980b,p.102).
7Estaaogerouumdocumentointitulado:"ONordestenohorizontedequinzeanos",onde
sedefiniaapolticadebaseparaofuturofinanciamentodoBancoaoensinoprimrioda
regio.Embora,noinciodosanos80,ainflunciadoBIRDfossecontidapeloConselhode
SecretriosdeEducao(CONSED),otrminodomandatodosSecretriosfacilitoua
negociao,tendosidooacordoassinadoem1993.
8Aqui,oBancoutilizasedeestudosdotipocustobenefciorealizadosportericosdocapital
humanoequeatribuemaonvelprimriomaiortaxaderetornoindividualesocial.Essataxa
seriainversamenteproporcionalaonveldedesenvolvimentodospases:assim,oretorno
devidoeducaoprimriaseriamaiordoqueosnveiseducacionaismaisaltos,nospases
derendabaixaemdia.Paraospasesdealtarenda,arelaoseriainvertida.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

Biblioteca
Av.daUniversidade,308
05508900SoPauloSPBrazil
Tel.:+551138183525
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 19/20
13/09/2016 OBancoMundialcomorefernciaparaajustiasocialnoterceiromundo:evidnciasdocasobrasileiro
Fax:+551138183148

revedu@edu.usp.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010225551998000100004 20/20

S-ar putea să vă placă și