Sunteți pe pagina 1din 9

201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira

Dados ServicesonDemand
PrintversionISSN00115258OnlineversionISSN16784588
Journal
Dadosvol.39no.3RiodeJaneiro1996
SciELOAnalytics
http://dx.doi.org/10.1590/S001152581996000300004
GoogleScholarH5M5(2016)
CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassiva Article
Brasileira*
Articleinxmlformat
LuizWerneckVianna
Articlereferences
Howtocitethisarticle
SciELOAnalytics

NoBrasilnuncahouve,defato,umarevoluo,e,noentanto,apropsito Automatictranslation
detudofalasedela,comoseasuasimplesinvocaoviesseaemprestar
animaoaprocessosqueseriammelhordesignadosdemodomais Indicators
corriqueiro.Sobretudo,aqui,qualificamsecomorevoluomovimentos Relatedlinks
polticosquesomenteencontraramasuarazodesernafirmeintenode
evitla,eassimsefalaemRevoluodaIndependncia,Revoluode Share
1930,Revoluode1964,todosacostumadosaumalinguagemde
paradoxosemqueaconservao,parabemcumpriroseupapel,necessita More
reivindicaroquedeveriaconsistirnoseucontrrioarevoluo.Nessa
More
dialticabrasileiraemqueatesepareceestarsempreseautonomeando
comorepresentaodaanttese,evitararevoluotemconsistido,de
algummodo,nasuarealizao. Permalink

Assim,nestepasquedesconhecearevoluo,equeprovavelmente
jamaisaconhecer,elanoumaidiaforadolugar,comonoofoioliberalismoqueinspirouacriaodo
seuEstadonao.Comefeito,oBrasil,maisquequalqueroutropasdaAmricaIbrica,estavastaregiodo
continenteamericanoquechegamodernizaoemcompromissocomoseupassado,podesercaracterizado
comoolugarporexcelnciadarevoluopassiva.Comonotrio,aqui,ahistriadarupturacomopacto
colonial,doprocessodaIndependnciaedaformaodeumnovoEstadonao,diferiudaexperinciada
AmricaHispnica,queserevestiu,aomenosemseuimpulsoinicial,dascaractersticasdeumtpicoprocesso
revolucionrionacionallibertador,abortado,nocasobrasileiro,peloepisdiodatransmigraodafamliareal,
quandoaColniaacolheaestruturaeosquadrosdoEstadometropolitano.Onativismorevolucionrio,soba
influnciadosideaisdoliberalismoedasgrandesrevoluesdefinsdosculoXVIII,desdeacomeaaceder
terrenolgicadoconservarmudando,cabendoiniciativadoprncipeherdeirodaCasaRealoatopolticoque
culminoucomodesenlacedaIndependncia,emumprocessoclssicodecooptaodasantigaslideranasde
motivaonacionallibertadora.

Seasrevoluespassivaseuropiastmasuaorigemnorastrodociclorevolucionriode1789a1848,tal
comonoestudoclssicodeGramscisobreoRisorgimentoitaliano,amesmaraizestpresentenaformaodo
EstadonaonoBrasilatransmigraodafamliarealportuguesaparaaColniadevidaaummovimento
defensivoquantoirradiao,sobNapoleo,dainflunciadaRevoluoFrancesa.Masessemovimento
defensivoera,pornatureza,ambivalente:oquesignificavaconservaonametrpoleimportariaconservao
mudananaColnia.Nessesentido,emboraconsistindoemumprocessodesferidonaperiferiadomundoe
semalcanceuniversal,marcadarevoluopassivanoBrasilasuaprecocidade,oquecertamentedotou,
maistarde,suaselitespolticasderecursospolticosafimdemantersobcontroleosurtolibertrioque,
originriodasrevolueseuropiasde1848,sedisseminoupeloOcidente.

AIndependnciafoiuma"revoluosemrevoluo",obradeumPiemontesemrivaissignificativos,internose
externos,quenosofriaaoposiodeumVaticano,depotnciasestrangeirasalis,estavaassociado
maiordelas,daculturapolticadecidadesEstadosedeumaaguerridapresenajacobina,eque,poristo
mesmo,podiaconceberasuarealidadecomoumamatriaprimadcilsuamanipulao.Assim,seaPrssia
veioarecorrer,dcadasfrente,emsuabuscademodernizao,chamada"segundaservido",oEstadoque
nascedaIndependnciainvocandooliberalismoemodelandoassuasinstituiespolticasdeacordocomele,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 1/9
201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira
intensificaaescravido,fazendodelaosuportedarestauraoquerealizaquantosestruturaseconmicas
herdadasdaColnia(Fernandes,1975,p.33)."Restauraoprogressiva",umavezquecombinavaa
reatualizaodabasedaeconomiacolonialcomoliberalismo,oqualexpressaria,naprecisacaracterizaode
F.Fernandes,o"elementorevolucionrio"queviriaaatuar,demodoencapuzado,noprocessodediferenciao
dasociedadecivil,desgastando,aolongodotempo,osfundamentosdaordemsenhorialescravocrata(idem,
pp.38ess.).1

AradicalambigidadedoEstadoentreoliberalismoeaescravidodeviaseresolvernelemesmo,
instituiotensa,arquitetodeumaobraareclamaracumplicidadedotempo,delegandoseaofuturoatarefa
devencerabarbriedeumasociedadefragmentriaeinvertebrada,atqueelaviesseacorrespondere
atendersexignciasdosideaiscivilizatriosdosquaiseleseriaonicoportador.Comadecapitaopoltica
donativismorevolucionrio,emquemhaviaavocaodoempreendimentoeconmico,comoentreoshomens
daInconfidncia(Maxwell,1978,p.141ess.),oEstadonao,inspiradonoliberalismo,nasciasemuma
economiaqueseapresentasseemhomologiaaele.Se,nasociedadecivil,oliberalismoatuavacomo"fermento
revolucionrio",induzindorupturasmolecularesnaordemsenhorialescravocrata,elenopoderiasecomportar
comooprincpiodasuaorganizao,semacarretarcomissoodesmontedaestruturaeconmica,fundadano
trabalhoescravoenoexclusivoagrrioequeasseguravaaoEstadoumaformadeinscrionomercado
mundialepresenainternacional.Ademais,opatriciadoruralsecomportavacomoumcoadjuvante
insubstituvel,daperspectivadaselitespolticas,paraocontroledevariveischavecomoterritrioe
populao.Oliberalismodeviaconsistiremumateoriaconfinadanaselitespolticas,quesaberiamadministr
locomcontagotas,soboregistrodeumtempodelongadurao,aumasociedadequeaindanoestaria
preparadaparaele,sobpenadabalcanizaodoterritrio,daexposioaocaudilhismoebarbrie.

TalEstadoestposto,diantedasuasociedadecivil,emposioderadicalautonomia,emborainexistaa
intenodefazerdapolticaumrecursodealavancagemoudefavorecimentodamodernizaoeconmica,
comoatestaamsortedosempreendimentosdenotveishomensdenegcios,comoMau,edosintelectuais
deadesoamericanaquebuscaramfazerdaempresaeconmicaumlugardetransformaodomundo,como
TavaresBastoseosirmosRebouas(RezendedeCarvalho,1993,pp.193ess.).2Daque,comobemnotou
JosMurilodeCarvalho,nosepossacompreenderoEstadoimperialcomoumcasodemodernizao
conservadora(Carvalho,1980,p.39).

ParaaselitespolticasdonovoEstadonaoaprimaziadarazopolticasobreoutrasracionalidadessetraduz
emoutrosobjetivos:preservaoeexpansodoterritrioecontrolesobreapopulao.AIbria,emsua
singularidade,ressurgiriamelhornaAmricaportuguesadoquenahispnica,ondeoliberalismotevefora
maisdissolventeportersidoaideologiaqueinformouasrevoluesnacionallibertadorascontraodomnio
colonial.EaIbriaterritorialista,comooseroEstadobrasileironisto,inteiramentedistantedosdemais
pasesdasuaregiocontinental,predominantementevoltadoparaaexpansodosseusdomniosedasua
populaosobreelesaeconomiaseriaconcebidacomoumadimensoinstrumentalaosseuspropsitos
polticos.3

NosoasestruturaseconmicasherdadasdaColniaqueimpemaformadoEstado,esimooposto:o
Estadoque,aorestaurlas,iniciaasuahistriacomanicaalternativaeconmicacompatvelcomavocao
dasuaestratgiaterritorialista.OperododaRegnciavaideixarclaroqueoimpulsoamericanoemfavorda
livreiniciativa,domercadoedadescentralizaopoltica,sepodiatrazeraafirmaodaliberdade,certamente
implicavaaperdadaunidadeterritorial.EessecompromissodoEstadodeformaliberalcommeiospr
capitalistasdeextraodoexcedenteeconmicovaicaracterizar,naamplagaleriadecasosnacionaisde
revoluopassiva,asoluobrasileiracomotalvezasuamodalidademaisrecessiva,enoapenasporsua
precocidade,massobretudopelosistemadeorientaoprmodernodassuaselitespolticas,cujoliberalismo
prisioneirodoiberismoterritorialista.NohPiemontenemPrssia,aIbriapermitedebomgradoqueos
seusamericanoscultivemoseuethosesuapaixopelaempresaindividual,masnadafarparaajudlos,
principalmenteenquantoassuasdemandasepleitospareamameaarasuaestratgiaterritorialista.Assim
comonatradiodoiberismopombalino,nohrestriesmatrizdointeresseindividual,desdequeelase
afirmedemodosubordinadosrazesdointeressenacional(Maxwell,1995,p.108).

Nofuturoepelodecursonaturaldosfatos,emsuaprogressomolecular,soboescrutniodesuaselites
polticas,oEstadovaiseencontrarcomasuasociedade.Aanttesedevecederdiantedatese,adialticase
resolveem"tranqilateoria",4oprotagonismodevecaberaosfatos,enoaoator,5eningummelhorque
JoaquimNabucofixouostraosdessaculturapoltica:"Hduasespciesdemovimentoempoltica:um,deque
fazemospartesupondoestarparados,comoomovimentodaTerraquenosentimosoutro,omovimentoque
partedensmesmos.Napolticasopoucososquetmconscinciadoprimeiro,noentanto,esse,talvez,o
nicoquenoumapuraagitao"(Nabuco,1957,p.133).

Contudo,seoEstadomodernonoseuliberalismo,essasuacondiodeveserreprimida,apenasvivenciada
noplanodaconscinciadassuaselites,constrangido,inclusiveporsuandoleconstitutivamenteterritorialista,
aconsagraropatrimonialismoeaestruturaanacrnicadosistemaprodutivoqueherdoudaColnia.NoEstado
enasociedadenacionais,comoescreveuF.FernandesempginasclssicassobreaIndependncia,o
liberalismoera"umdestinoaserconquistadonofuturo"(Fernandes,1975,p.35).Autocontido,semmobilizara
polticacomoinstrumentodemudanaeconmica,esseEstado,queaparentacultuaroquietismo,quersero
administradormetafsicodotempo,fatorqueestariadotado,emsi,daintelignciadeproduzir,pormovimentos

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 2/9
201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira

quaseimperceptveis,amudanaqueviessearepararairremedivelincompletudeerusticidadedasociedade
edohomembrasileiros.Umeoutro,comovieramaomundo,nolhepoderiamservircomopontodepartida
parasuaobracivilizatria.

Adialticabrasileiracomo"tranqilateoria"encontraasuaexpressoparadigmticanaquestoracial:o
brasileiro,"porqueaindanotemosumafeiocaractersticaeoriginal"(Romero,1953,vol.1,p.110),no
conformariaumaraasociolgica,carnciairremedivelqueestariaacomprometeroseucaminhorumo
civilizao.Comotipohumano,obrasileirotambmseria"umdestinoasercriadonofuturo",jemprocesso
deconstituionoterrenodosfatosamiscigenao,equeseconfiaaobenfazejadotempo,queviria
corrigiramorbidezdapopulao,"devidacurta,achacadaepesarosa"(idem):"dentrodedoisoutrssculos
afusotnicaestartalvezcompletaeobrasileiromestiobemcaracterizado"(idem,p.112).

DesdeascrisesdaRegncia,comseusriscosdesecessoededesordemsocial,osliberaisorientadospelo
mercadoepelaculturamaterial,declinam,naprtica,dopapeldereformadoressociais,limitandosea
prescreveranecessidadedeumaautoreformadoEstado,6emboranotenhamabandonadoasuapublicstica
dedennciadoburocratismodeestiloasiticodoEstado,comoemTavaresBastos.7Oliberalismo"de
sociedadecivil"semanterimunestentaesjacobinas,recusandosearealizarinterpelaes"parabaixo"e
aprocurarpontosderupturacomaselitesterritorialistas.Nalinguagemdapoca,nadamaisparecidocomum
conservadordoqueumliberal(Mattos,1987Carvalho,1980,p.181).Daqueaaooposicionistado
liberalismodeorientaoamericanaacabeporconfirmarapercepo,tocaraquelaselitespolticas,deque
umsistemadeoposiesdeveriaencontrarasuaresoluomaisnabuscadeumpontodeequilbriodoqueem
confrontosabertos(Arajo,1994,p.175).

DeveseaOliveiraViannaacompreensodequeofiatdavocaoterritorialistaresidianaquestodo
exclusivoagrrio,edeque,a,estariacontidaanicapossibilidadeparaosliberaissecredenciaremcomouma
forahegemnica:"nessalutaentreasaspiraesliberaiseoprincpiodaautoridade,tivessemosliberaisea
democracia,aqui[noCentroSul],paraauxililos,comotiveramnonorteenoextremosul,alanado
guerrilheiroouojagunodocangaoeagrandeobradaorganizaonacionalestariacontaminadae
destruda"(Vianna,1973,vol.1,p.289).

Naausnciadesteencontrointelectuaispovo,arevoluoburguesaseguiuemcontinuidadesuaforma
"passiva",obedecendoaolentomovimentodatransiodaordemsenhorialescravocrataparaumaordem
socialcompetitiva,chegandose,comaAbolio,constituiodeummercadolivreparaaforadetrabalho
semrupturasnointeriordaselites,e,apartirdela,Repblica,emmaisummovimentoderestauraodeum
dospilaresdaeconomiacolonial:oexclusivoagrrio,queagoravaicoexistircomumtrabalhadorformalmente
livre,emborasubmetidoaumestatutodedependnciapessoalaossenhoresdeterra.

Aexpansodaordemburguesa,ecomelaseuspersonagenssociaisdavidaurbanaempresrios,
intelectuais,operrios,osmilitaresrecrutadosnascamadasmdiascitadinas,vaitornarseemcaldode
culturaidealparaativaodo"fermentorevolucionrio"doliberalismodequefalavaFlorestanFernandes,no
contextodeumasociedadeaindapermeadapelaordempatrimonial.Evaiseremtornodocnonliberal,
principalmentepormeiodosindicalismooperrio,emsuaspostulaespordireitossociais,edajuventude
militar,emsuadennciadosistemaeleitoralaserviodasoligarquiasagrrias,queoelementodaanttese
encontraasuaprimeiraraiznasociedadebrasileiracomaformaodoPartidoComunistaBrasileiroPCB
ecomarebeliodotenentismoqueculminoucomaColunaPrestes.Asamplasdemandaspormodernizao
econmicaesocialsoacolhidasporsetorestradicionaisdaselites,sobalideranadosestadosdeMinas
GeraisedoRioGrandedoSul,que,comoapoiodepartedotenentismo,dascamadasmdiasedavida
popularnoscentrosurbanos,iniciam,comachamadaRevoluode1930,umnovoandamentorevoluo
burguesa,jagorasobachaveclssicadeumamodernizaoconservadora.

Comomovimentopolticomilitarde1930,aIbriasereconstri,semsedesprender,contudo,dassuasbases
agrrias,deondeaselitestradicionaisextraemrecursospolticosesociaisparaasuaconversoaopapelde
elitesmodernas,vindoadirigiroprocessodeindustrializao.Porqueemsuahistriabrasileira,oliberalismo
noencontrouquemassumissecomradicalidadeasuarepresentao,asociedadedemassasemergentecoma
urbanizaoeaindustrializaoseriaindiferenteaele.Emsuanovaconfigurao,arevoluopassivater
como"fermentorevolucionrio"aquestosocial,aincorporaodasmassasurbanasaomundodosdireitosea
modernizaoeconmicacomoestratgiadecriarnovasoportunidadesdevidaparaagrandemaioriaainda
retida,esobrelaesdedependnciapessoal,noslatifndios.

NessaIbriarenovada,oatorprocuraafirmaroseuprotagonismosobreosfatos,deixandodeconfiarna
cumplicidadedotempo,aessaalturajtendoporquetemerapossibilidadedeseverultrapassarpelo
movimentodasuasociedade.Nohmaislugarparaoquietismoqueapostavanofuturoo"destino"se
tornouumatarefaasercumpridanotempopresente.Pormeiodaindustrializao,projetodapoltica,asua
vocaoterritorialistavaipropiciaraformaodeumaeconomiahomlogaaela,postaaserviodagrandeza
nacional,comonaideologiadoEstadoNovoumaeconomiapoliticamenteorientada,economiaprogramtica
deumcapitalismodeEstado,aselitespolticastestadeumanaoconcebidacomoumacomunidade
orgnica.Subsumiraanttese,nessenovocontextodinamizadopelasexpectativasdemudanasocial,importa
admitirasubsuno,aindaqueparcial,dasuaenergia.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 3/9
201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira

Nobinmioconservaomudana,otermomudanapassaacomportarconseqnciasqueescapam
inteiramenteprevisodoator,gerandoexpectativasdequeaviadotransformismopoderiaserconcebida
comoamelhorpassagemparaademocratizaodopas.SrgioBuarquedeHolanda,escrevendoem1936,
registravaessapossibilidade:"Aformavisveldessarevoluo[arevoluodemocrtica]noser,talvez,a
dasconvulsescatastrficas,queprocuramtransformardeummortalgolpe,esegundopreceitosdeantemo
formulados,osvaloreslongamenteestabelecidos.possvelquealgumasdassuasfasesculminantesjtenham
sidoultrapassadas,semquepossamosavaliardesdejsuaimportnciatranscendente"(Holanda,1977,p.
135).

Nosanos50,sobogovernodeJuscelinoKubitscheklembrarqueJuscelinofoiprefeito"binico"deBelo
HorizontepocadoEstadoNovo,eeleitopresidentepelacoalizoPSDPTB,partidoscriadosporVargasna
transiodaqueleregimeparaodademocraciade1946,otransformismosetraduzemuma"fugaparaa
frente",oatoremlutacontraotempoos"cinqentaanosemcinco",queimandoetapascomona
construodeBrasliaenaaberturadafronteiraoesteparaocapitalismobrasileiro.Avitalidadedoprocessode
transformismoempresta,porsuasrealizaes,principalmenteeconmicas,legitimidadeselitespolticas
territorialistasobjetivosdeterritrioedepopulaofaziampartedasorientaesdominantesdogoverno
Juscelino,isolandosocialepoliticamenteaselitesdoliberalismoeconmicoeaesquerda,comoaque
marcouasuaposionoManifestodeAgosto,de1950,doPCB,quedesejavam,pormotivaesdesentido
oposto,interromperoseucurso.

Substantivamente,otransformismosefaziaindicarpelonacionaldesenvolvimentismo,programaquedevia
conduziraumcapitalismodeEstadobasedeumacoalizonacionalpopular,sobacrenadequeoatrasoeo
subdesenvolvimentopoderiamservencidosapartirdeavanosmolecularesderivadosdaexpansodo
moderno.Amudanasocialteriasuasorte,ento,hipotecadaaosfatos,emparticularaquelesoriginriosda
vontadepolticaquecomandavaaimpulsodaeconomia,emumtemponecessariamenteacelerado.Sobesta
chave,arevoluopassivaseconstituiemumterrenocomumselitespolticas,aosindicalismo,
intelligentziaeesquerda,especialmenteoPCB.

ADeclaraodeMaro,doPCB,em1958,pelaprimeiraveznahistriadaesquerdanopas,seidentificacom
umapropostaderupturaquenoincluicomonecessrioum"momentoexplosivodetipofrancs".Comessa
Declarao,arevoluopassivadeixadeserocenrioexclusivodaselites,passandoaincorporaroprojetode
aodoatordaanttese,cujoobjetivoodeintroduziroelementoativonoprocessodetransformismoque
estariaemcurso:"Ocaminhopacficodarevoluobrasileirapossvelemvirtudedefatorescomoa
democratizaocrescentedavidapoltica,oascensodomovimentooperrioeodesenvolvimentodafrente
nicanacionalistaedemocrticaemnossopas"(PCB,1980,p.22).Nosetrata,pois,dedenunciar"a
revoluosemrevoluo",masdeperceblaemregistropositivocomafinalidadedeativarogradualeo
molecular:"Opovobrasileiropoderesolverpacificamenteosseusproblemasbsicoscomaacumulao,
gradualmasincessante,dereformasprofundaseconseqentesnaestruturaeconmicaenasinstituies
polticas,chegandoseatrealizaocompletadastransformaesradicaiscolocadasnaordemdodiapelo
prpriodesenvolvimentoeconmicoesocialdaNao"(idem).

Aatividadedesseatoraparece,porm,comoprisioneiradosfatos,cabendoaeles"aodesenvolvimento
capitalistanacional"opapelde"elementoprogressistaporexcelnciadaeconomiabrasileira",
"desenvolvimentoinelutvel"queinduziriaoavanodomodernosobreoatraso(idem,p.4).Aesquerda
descobriaotemadotransformismocomoumanovaalternativaparaamudanasocial,masestadescoberta,
porm,sefaziaemumterrenoestranhoaoseuodoEstado,daburguesianacionaledaselitespolticasde
tradioterritorialista.Oatorquedevia"ativar"otransformismodependiademovimentossobreosquaisno
possuacontrole,naconfianadequeelesrespondiamanecessidadesobjetivas,"inelutveis",oque,arigor,
significavaabdicardoseuprotagonismoemfavordosfatos.Nessesentido,aDeclaraodeMarovinhaa
confirmar,"porbaixo",aculturapolticadaselitesterritorialistas,comque,ademais,seidentificavana
centralidadeconcedidaaopapeldoEstadocomoorganizadorsocial.

Olongofluxodarevoluopassivabrasileira,comogolpemilitarde1964sintomaticamenteautodesignado
comorevoluo,pareceu,deimediato,terencontradooseutermodeconcluso.Comefeito,duranteo
primeirogovernomilitarteveessaimplicao,comavalorizaodomercadoemdetrimentodoEstado,o
empenhonaorientaodeemanciparaeconomiadefinspolticos,eoabandonodeumapolticaexterna
independente.Aderrotadosterritorialistasedacoalizopolticaqueossustentava,abre,ento,aoportunidade
paraareformaliberaldasestruturasdoEstadoedassuasrelaescomasociedade,cumprindoseuma
americanizao"porcima"eoacertodecontascomatradioibrica.

Aestarupturanocampodaselitesseacrescentaaquelaquevaiocorrernosistemadeorientaodaesquerda,
quandoumapartesignificativadelafazaopoemfavordocaminhodarupturarevolucionria,denunciandoa
polticadogradualismoreformista,comonoenunciadodaDeclaraodeMaro,comoaresponsvelpela
vitriadogolpemilitar.Segundooseuargumento,ascoalizespluriclassistasdeveriamdarlugarauma
polticadefinidaapartirdossetoressubalternos,emparticulardomovimentooperrio.Ademocraciapopulista
dopr64"noprocediadequalquerpluralismoreal",constituindoseemumaabertamanipulaoconsentida
dasmassaspopulares,implicando,naverdade,"umaautocraciaburguesadissimulada"(Fernandes,1975,pp.
33940).Aanttesenopoderianascerdonacionalpopular,esimdoterrenodalutaabertadeclasses,e,seo
capitalismonopoderiaprescindirdoautoritarismo,marcaintrnsecaaoseumododemanifestaonopas,as

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 4/9
201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira

lutaspelademocraciaincorporavamumacargadesentidoanticapitalista(Fernandes,1975,pp.364ess.
Velho,1976,p.241).

Noporacaso,daintelligentziadeSoPauloqueviroosfundamentosmaispersuasivosemfavordaruptura
revolucionria.Estadodeeconomiavigorosa,comumaestruturadeclassesassemelhadaeuropia,comsuas
clivagensdefinidasemtermosdeinteresse,aviadotransformismoemSoPaulo,comoemFlorestan
Fernandes,relevavasobretudoasuadimensosocietriaalentaegradualtransiodaordempatrimonial
paraaordemsocialcompetitiva,cujosefeitos,entrens,serevestiriamdeumalcancecomparvels
revoluesburguesasnaEuropa(Fernandes,1977,p.36).8Paraaintelligentziapaulista,aindaantesde1964,a
alianadaesquerdacomaselitesterritorialistasemtornodoEstadoedeumprojetonacional
desenvolvimentistaimplicavaconvalidarareciclagemdodomniodaselitestradicionais,"comoseoBrasil
arcaicodevessesemprepreponderarsobreoBrasilmoderno"(idem,1976,p.329).Onacional
desenvolvimentismo,simulandorepresentaros"interessesdacomunidadecomoumtodo"(idem,p.221),
traduziria,nofundamental,osinteressesprivilegiadosdaselites.Daqueoprogramaintelectualpaulista,jna
passagemdosanos50paraos60,noponhanfasenaquestodoEstado,centrandosenospersonagensde
mercado,domundodosinteressesedarealidadefabril(RezendedeCarvalho,1994,p.46).

Ogolpemilitarseriaamelhorevidnciadoquehaviadeequvoconoprojetonacionalreformadordeestilo
populista,comoqueumapartedaesquerdasubscreveodiagnsticodaintelligentziadeSoPaulo.
Interpretandoasrazesdafalnciadademocraciadoregimede1946,enaesteiradaanliseanteriorde
FlorestanFernandes,umasriedeestudos,logoaltamenteinfluentes,comoosdeF.H.Cardoso,O.IannieF.
Weffort,9procuravasituarsobnovaperspectivaaculturapolticadaesquerda:rompercomocampointelectual
darevoluopassiva,aserignoradamesmocomo"critriodeinterpretao"denunciaroreformismopopulista
eaformadeEstadodoiberismoterritorialistasinalizaremdireoaumaviaderupturacomocapitalismo
autoritriobrasileiro.Oderruimentopolticodasalianaspluriclassistas,construdasemtornodoEstadoe
basedosupostofalaciosodequeexistiriaumainsanveloposioentreocapitalismoperifricoeocapitalismo
central,deviasersucedidapelotemadaidentidadeedaautonomiadeclasses,cujaplenainteligibilidadee
melhorexpressosefariaindicarpelaadesochavedosinteresses.Daconfiguraoclasseidentidade
interessesechegariamobilizaocontraaexploraocapitalista,e,dela,aoconfrontocomoEstado
autocrticoqueagarantia.Dosindicalismoorientadopelaquestododesenvolvimentoedanaoao
sindicalismorevolucionrio,comoemOsasco,de1968.

Arevoluopassivaforaumaobradaculturapolticadosterritorialistas,eseusmomentosdereformismo,sob
oregimepopulista,teriamproduzidooefeitonegativodacooptaodosseressubalternos,ocancelamentoda
suaidentidadeeoaprofundamentodascondiesdoestatutodasuadominao.Acresceque,comonovociclo
iniciadopelosegundopresidentedoregimemilitarogeneralCostaeSilva,territorialistaeratambma
ditaduracomsuadoutrinaexpansionistadeBrasilgrandepotncia.Romper,noplanodapoltica,como
contextointelectualdarevoluopassiva,sefazia,assim,associaraumaidiaigualmentederupturacomo
prpriolegadohistricoformadordasociedadebrasileira:aculturapolticadaIbriaconsideradacomoum
pesoopressivopeloseuautoritarismoburocrtico,parasitismoenaturezacartorial,talcomonatradioliberal
deumTavaresBastos,qualseconcedeuumanovaanimaocomoclssicoOsDonosdoPoderdeRaimundo
Faoro,cujoxitotardioolivrode1958,massfoiincorporadocomopresenaobrigatrianosestudos
sociaisbrasileirosemfinsdadcadaseguinteveioacoincidir,enotoa,comanovavalorizaoconcedida
matrizdointeressecomoestratgiadeorganizaosocial.

Contudo,aformaderesistnciaditaduraqueabriucaminhoparaatransiodemocraciafoiadasrupturas
moleculares,tendocomoinspiraoprincipalostemasdademocraciapoltica,osquais,sobretudoapartirde
meadosdosanos70,foramcrescentementevinculadosaosdaagendadademocratizaosocial.Foideste
binmiodemocraciapolticademocratizaosocial,jidentificado,quaseduasdcadasatrs,comoestratgico
pelaesquerdanaDeclaraodeMaro,queseextraiuumapolticadeerosoenodeenfrentamentodireto
dasbasesdelegitimaodopoderautoritrio,combinandoseaeficcianasdisputaseleitoraisento
heterodoxamenteconvertidasem"formassuperioresdeluta"comadefesadosinteressesdosindicalismoe
aexplicitaodeumanovapautadedireitosaseremconquistadospelossetoressubalternos.

Nohavia,comoseverificou,nexosintrnsecoseinamovveisentrecapitalismoeregimepolticoautocrtico,
talcomodefendiamosadeptosdarupturarevolucionria,vindoaseconquistarademocraciapoltica,emum
contextodemobilizaodemassasporpartedaoposiodemocrticaedefortalecimentodavidasindicale
associativadossetoressubalternos,semsealteraraformadepropriedade.Ainstitucionalizaodademocracia
poltica,comapromulgaodaCartade1988,deabrangnciainditanahistriadopas,eliminou,aomenos
emtese,obstculosinstitucionaiseconstitucionaisqueviessemainterditar,comoobservavaGramsci,a
"passagemmoleculardosgruposdirigidosagruposdirigentes"(Gerratana,1975,p.1056).

Atransiopolticadoautoritarismodemocraciareabre,emcondiesnovas,aagendadarevoluopassiva:
emprimeirolugar,porqueaselitespolticasdoterritorialismoforamafastadasdocontroledoEstado,tendo
sidosucedidasporumacoalizodeforascadavezmaisorientadaporvaloresdemercadoepeloprojetode
"normalizao"daordemburguesanopas,oqueimplicaria,almdeumarupturacomopassado"ofimda
eraVargas"asubordinaodetodasasdimensesdosocialaumaracionalidadederivadadasexignciasde
modernizaocapitalistaemsegundo,porqueoseu"fermento"noestmaisnoliberalismo,nemnaquesto
social,comonomomentodaincorporaodostrabalhadoresaomundodosdireitossociaissobaao
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 5/9
201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira

tuteladoraeorganizadoradoEstado.O"fermento"ademocracia,talcomosemanifestanoprocessode
massificaodacidadania,oraemcurso,cujaexpressoparadigmticaseindicanomovimentodos
trabalhadoressemterra,emrazodasingularidadedesuasdemandassociais:porqueoseuobjetoaterra
umbemdenaturezapoltica,cadaavanoseunaagendadademocratizaosocialtemincidido
positivamentenoavanodademocraciapoltica,inclusiveporquelevaaoisolamentoossetoresmais
retrgradosdaselites,cujasustentaopolticatradicionalmentederivoudoexclusivoagrrio.

Enotoaqueo"programa"daselitesseorientanosentidodeinterromperolivrecursodacomunicao
entreademocraciapolticaeosprocessosdedemocratizaosocial,comafinalidadederacionalizara
participaopoltica,comonapropostadoatualgovernodereformapolticanarevisoconstitucional.Nocaso,
temseemvistaadministrar"porcima",seletivamente,oingressocidadania,emumademocraciapoltica
lockeanaentreguerazojudiciosadesuaselitesilustradas,empenhadasnaconclusodarevoluoburguesa
pormeiodaordenaoestveldasuaestruturadeclasses.10

SearevoluopassivadaselitesterritorialistastraduziuoseuprogramadecriarumanaoparaoseuEstado,
anaoquevememergindodoprocessodeconquistadedireitosedacidadaniaporpartedasgrandesmaiorias
aindanoconcebeuoseuEstado.Ahistriadasuaconstituiotemsedadomaisnoplanosocietrio,
americanizaotardia,"porbaixo",queserealizaemummovimentoderupturasmolecularescomoque
importaconstrangimentossuaautonomiaeemsuasaesemdefesadosseusinteressesedireitos.A
poltica,porm,noespecular"sociologia",esomenteelaconcedeacessoquestodoEstado,semo
domniodaqualumgrupodirigidonoseconverteemdirigente.Ademocracia,comopalavrachavedo"critrio
deinterpretao"(Gerratana,1975,p.1827)daesquerdasobreasuaformadeinseronarevoluopassiva
brasileira,paraqueseconvertanabasedeumtransformismoativo,suportadopelaaodoator,aindaest
aguardandoqueessanovaforaemergentedosocialseencontrecomapoltica,includaaasuahistriano
paseassuasmelhorestradies.

(Recebidoparapublicaoemnovembrode1996)

Notas:

1.AzevedoAmaraltambmenfatizao"elementorevolucionrio"na"realizaodaIndependnciadentroda
ordemdecontinuidadedastradiespolticasdacolnia,comacolocaodoprncipeherdeirodacoroa
portuguesatestadomovimentoseparatista".Segundoele,"acontinuidadedastradiesdinsticas,pela
elevaodoprnciperegenteaotronoimperialbrasileiro,nobastouparatiraraomovimentoemancipadoro
carterrevolucionrio(AzevedoAmaral,1963,p.98e101,nfasesnossas).

2.SobreosintelectuaisamericanistasesuasdesventurascomoherisempresriosversaapesquisadeMaria
AliceRezendedeCarvalho,aindaemandamento,centradanatrajetriadeAndrRebouas,aqualconfirmae
desenvolvealgumassugestesanalticasaquiindicadas.

3.ComodistingueG.Arrighi,"osgovernantesterritorialistasidentificamopodercomaextensoeadensidade
populacionaldeseusdomnios,concebendoariqueza/ocapitalcomoummeioouumsubprodutodebuscade
expansoterritorial".Contrariamente,osgovernantesdeorientaocapitalistaconsideramasaquisies
territoriaisummeioeumsubprodutodaacumulaodecapital(Arrighi,1994,pp.33,121124).

4.ParaGramsci,adialticasemsntese,comoemB.Croce,caracterizariao"hegelianismodosmoderados"
comouma"tranqilateoria"(Gerratana,1975,pp.1160,1473)."[Adialticasemsntese],concedendoprimazia
aosfatos,estariaorientadaparasuprimirouabafaraatividadedosseressociaisqueemergiamcoma
democratizaosocial.Terseiaumprocessodetransformismoininterrupto,emqueaordemburguesasempre
sereporiaaInglaterraseriaomelhorexemplopelaincorporao,selecionadapelaselites,degruposede
indivduosemposiosubordinada"(WerneckVianna,1995a,p.224).

5.Nocursodarevoluopassiva,ahiptesedeGramsciadequeaimobilizaodoatordaantteseno
levaria"estagnaodoprocessodemudana,umavezqueoatorcomoquepassariaaserrepresentado
veladamentepelosfatos(WerneckVianna,1995a,p.222):"[...]protagonistasosfatos,porassimdizer,eno
oshomensindividuais.Sobumdeterminadoinvlucropolticonecessariamentesemodificamasrelaes
sociaisfundamentaisenovasforaspolticasefetivassurgemesedesenvolvem,queinfluemindiretamente,
mascompressolentaeincoercvel,sobreossetoresdominantes,fazendocomqueelesmesmosse
modifiquemsemsedarcontadisso,ouquase"(Gerratana,1975,pp.181819).

6.ParaTavaresBastos,os"malesdopresente"nosedevemaosingularatrasosocialbrasileiro,mas
organizaodoPoder,formadoEstado(WerneckVianna,1991,p.157).Paraele,"noestadoevolucionriode
nossasociedadeh,certo,altosproblemasmoraisesociaisqueinteressamigualmente,oumuitomais,
sortedopovo:ainstruo,otrabalholivre,aliberdadedoscultos,porexemplo,mastodosdependemda
soluodadaformadegoverno,questoprviaquedominaasoutras"(TavaresBastos,1976,p.140,nfases
nossas).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 6/9
201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira

7.EmAProvncia,diziaTavaresBastosque"Portugal[...]declinavaparaoabsolutismoasiticoquandose
estabelecianascostasdaAmrica,aopassoqueaInglaterra,precursoradaliberdademoderna,marchavapara
acivilizaoquandoospuritanosaportaramaoNovoMundo"(TavaresBastos,1975,p.50).

8.OensaiocitadonessacoletneadetextosdeFlorestanFernandes,"ODesenvolvimentoHistricoSocialda
SociologianoBrasil",foioriginalmentepublicadoem1958.

9.A"biblioteca"mnimaeessencialdennciadotransformismoededemonstraodanecessidadedeuma
rupturapolticanasociedadebrasileiraestnosestudosdeF.H.Cardososobreosempresrioseasrelaes
centroperiferia,quandosedefendeanaturezaassociadadocapitalismobrasileiroaointernacionalno
haveria,ento,uma"burguesianacional",enosdeO.IannieF.Weffort,quesustentamqueonacional
populismoteriaconduzidoaclasseoperriaaumaposiodesubordinaoburguesianacional,representada
porseuEstado,incapacitandoadedefenderademocraciaesuasconquistasanteriores(Cardoso,1964e1970
Ianni,1971Weffort,1978estestrabalhos,salvooprimeiro,forampublicadospelaprimeiravez,parcialou
inteiramente,notranscursodadcadade60).

10.EstaanliseseencontradesenvolvidaemWerneckVianna(19941995b1996).

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS

ARAJO,RicardoBenzaquende.(1994),GuerraePaz,CasaGrandeeSenzalaeaObradeGilbertoFreyrenos
Anos30.RiodeJaneiro,Ed.34.[Links]

ARRIGHI,Giovanni.(1994),OLongoSculoXX.RiodeJaneiro/SoPaulo,Contraponto/Ed.UNESP.
[Links]

AZEVEDOAMARAL,Igncio.(1963),EnsaiosobreaRevoluoBrasileira.RiodeJaneiro,ImprensaNaval.
[Links]

CARDOSO,FernandoHenrique.(1964),EmpresrioIndustrialeDesenvolvimentoEconmiconoBrasil.So
Paulo,Difel.[Links]

____eFALETTO,Enzo.(1970),DependnciaeDesenvolvimentonaAmricaLatina(5.ed.).RiodeJaneiro,
Zahar(1.edio:1967).[Links]

CARVALHO,JosMurilode.(1980),AConstruodaOrdem.RiodeJaneiro,Campus.[Links]

FERNANDES,Florestan.(1975),ARevoluoBurguesanoBrasil.RiodeJaneiro,Zahar.[Links]

____.(1976),ASociologianumaEradeRevoluoSocial.RiodeJaneiro,Zahar.[Links]

____.(1977),ASociologianoBrasil.Petrpolis,Vozes.[Links]

GERRATANA,V.(ed.).(1975),AntonioGramsci QuadernidelCarcere.Roma,Einaudi.
HOLANDA,SrgioBuarquede.(1977),RazesdoBrasil(11.ed.).RiodeJaneiro,JosOlympio.[Links]

IANNI,Otvio.(1971),OColapsodoPopulismonoBrasil(2.ed.).RiodeJaneiro,CivilizaoBrasileira.
[Links]

MATTOS,IlmarRohloff.(1987),TempoSaquarema.SoPaulo,Hucitec/INL.[Links]

MAXWELL,Kenneth.(1978),ADevassadaDevassa(2.ed.).RiodeJaneiro,PazeTerra.[Links]

____.(1995),PombalParadoxoftheEnlightenment.Cambridge,CambridgeUniversityPress.[Links]

NABUCO,Joaquim.(1957),MinhaFormao.RiodeJaneiro,JosOlympio.[Links]

PCB:VinteAnosdePoltica,19581979.(1980),SoPaulo,LivrariaEditoraCinciasHumanas.[Links]

REZENDEDECARVALHO,MariaAlice.(1993),"EmparedadosUmaHistriaBrasileira",Letteratured America,
ano13,nos.52/53,Roma,BulzoniEd.

____.(1994),QuatroVezesCidade.RiodeJaneiro,SetteLetras.[Links]

ROMERO,Silvio.(1953),HistriadaLiteraturaBrasileira(5.ed.).RiodeJaneiro,JosOlympio.[Links]

TAVARESBASTOS,Aureliano.(1975),AProvncia.SoPaulo,CompanhiaEditorialNacional,ColeoBrasiliana,
n.105.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 7/9
201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira

____.(1976),OsMalesdoPresenteeasEsperanasdoFuturo.SoPaulo,CompanhiaEditoraNacional,Coleo
Brasiliana,n.151.[Links]

VELHO,Otvio.(1976),CapitalismoAutoritrioeCampesinato.SoPaulo,Difel.[Links]

VIANNA,Oliveira.(1973),PopulaesMeridionaisdoBrasil.RiodeJaneiro,PazeTerra.[Links]

WEFFORT,Francisco.(1978),OPopulismonaPolticaBrasileira.RiodeJaneiro,PazeTerra.[Links]

WERNECKVIANNA,Luiz.(1991),"AmericanistaseIberistas:APolmicadeOliveiraViannacomTavares
Bastos".Dados,vol.34,n.2.[Links]

____.(1994),"1964".EstudosSociedadeeAgricultura,n.2,junho,CPDA/UFRRJ.[Links]

____.(1995a),"OAtoreosFatos:ARevoluoPassivaeoAmericanismoemGramsci".Dados,vol.38,n.2.
[Links]

____.(1995b),"OCoroamentodaEraVargaseoFimdaHistriadoBrasil".Dados,vol.38,n.1.
[Links]

____.(1996),"OInfernoAindanooOutro:NotassobreoPrimeiroAnodeGovernodoQuartoPresidentede
Transio".CadernosdeConjuntura,n.53,IUPERJ.[Links]

ABSTRACT

TheDirectionsandMisdirectionsofBrazil sPassiveRevolution

ThisessayaddressestheprocessofBrazilspassiverevolution,anongoing"revolutionwithoutrevolution"that
hasdominatedthemovementofBraziliansocietyfromthefoundingdaysofthenationstatethrough
contemporarytimes,wherethepredominanttopichasbecometheuniversalizationofcitizenship.Againsta
backdropofemergingdemocracy,institutionalizedthroughBrazils1988Constitution,theessayasksaboutthe
chancesofseeingareversalinthedirectionofthebinomialcharacteristicofpassiverevolutionsconservation
changetowardsamovementthatplacesmoreemphasisonchangeratherthanonconservation.Sucha
reversalwouldcallforanactoridentifiedwiththeexpressionoftheantithesis,anactorwhomustinparticular
becapableofdealingwiththerelationsbetweenpoliticaldemocracyexpressedwithinaninstitutionalarena,on
theonehand,andtheprocessofsocialdemocratization,ontheotherashasbeenthecaseoftodays
LandlessWorkersMovement.Althoughwithinthesocialarenasocialmovementshavemanagedtotrigger
molecularrupturesintheformsofdominationtowhichtheyhavetraditionallybeenexposed,iftheyaretoturn
thisprocessoftransformismototheirfavor,theymustmoveintotherealmofthestate,somethingthatwill
inevitablyrequiretheseactorstoenterintoalliancesandtoendeavortogainrecognitionasgeneralinterpreters
oftheirsociety.

Keywords:Passiverevolutioncitizenshiplandlessworkersmovementssocialmovements

RSUM
CheminementsetgarementsdelaRvolutionPassivelaBrsilienne

DanscetarticleonexamineleprocessusdervolutionpassiveauBrsil,uneincessante"rvolutionsans
rvolution",quidirigelemouvementdelasocitbrsiliennedepuissesdbutscommeEtatnationjusqunos
jours,olaquestiondelacitoyennetsimpose.Onchercheicivrifierlespossibilits,facelmergencede
ladmocratieinstitutionnalisesuivantlaConstitutionde1988,dunretournementdorientationdubinme
situationchangement,apanagedesrvolutionspassives,auprofitdunmouvementremplaantlestatuquopar
lechangement.Ceretournementpourraitreleverducomportementdunacteurreprsentantlantithsedece
mouvement,surtoutparsonaptitudefairefaceauxrapportsentre,dunct,laspectinstitutionneldela
dmocratiepolitiqueet,delautrect,leprocessusdedmocratisationsocialetelquelaccomplit,aujourdhui,
leMouvementdesTravailleursSansTerre.Silesmouvementssociauxontdoncrussi,danslecadredela
socitausenslarge,faireclatercertainesformesdedominationauxquelleslestravailleursnecessent
dtresoumis,parailleurs,pouraboutiraurevirementduprocessusenleurfaveur,illeurfaudraitpouvoir
approcherlesmcanismesdeltat,cequisupposelechemindesalliancesetdeseffortsquunacteursera
obligdemettreenplaceafindtrereconnucommeinterprtedelasocitoilvit.

Motscl:RvolutionpassivecitoyennetMouvementdesTravailleursSansTerremouvementssociaux


http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 8/9
201768 CaminhoseDescaminhosdaRevoluoPassivaBrasileira

*Textoelaboradoapartirdatranscriodagravaodaconfernciademesmottuloproduzidapeloautorno
CiclodeConferncias,"AlternativaseDilemasdoBrasilnoFimdoSculo",organizadopeloIUPERJ,Riode
Janeiro,1216deagostode1996.Ascitaesqueacompanhamotexto,emsuaquasetotalidade,soasque
forammobilizadasnaconferncia,daoseucarternoexaustivoeasinevitveisomisses.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

R.daMatriz,82,Botafogo
22260100RiodeJaneiroRJBrazil
Tel.(5521)22668300
Fax:(5521)22668345

dados@iesp.uerj.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001152581996000300004 9/9

S-ar putea să vă placă și