Sunteți pe pagina 1din 421

Diccionario

Castellano - Guaran
J
Guaran- Castellano
Grafa Actualizada
MAPA GEOGRAFICO DEL GUARANI
P. ANTONIO GUASCH , S.J.
Doctor en Filosofa por la Universidad Gregoriana
Profesor de Lenguas Clsicas e Idiomas Modernos.
P. DIEGO ORTIZ, S.J.
Licenciado en Filosofa por la s Facultades de San Miguel (RA)
Licenciado en Historia Eclesistica por la Universidad Gregoriana

DICCIONARIO
CASTELLANO-GUARANI
GUARANI-CASTELLANO
SINTACTICO- FRASEOLOGICO -IDEOLOGICO

DECIMOTERCERA EDICION

GB AFIA ACTUALIZADA

APENDICES DEL DICCIONARIO


Breve noticia del habla guaran
Sntesis gramatical -Fauna y flora del Paraguay
Nombres propios guaranizados - Nombres de parentesco
V oca bulario

CENTRO DE ESTUDIOS PARAGUAYOS "ANTONIO GUASCH"


(C E P A G)

Asuncin, Paraguay 1998


PROLOGO A LA DECIMOTERCERA EDICION

Caro lector:

Uno de mis amigos, que revis el material del presente diccionario, me


prometi hacer el prlogo. Me lo envi, y aqu( lo pongo. Es el siguiente:

"Reverendo Padre Guasch:


Desearfa expresarle a u sted por estas l(neas algunas reflexion es sobre la
nueva edicin de su Diccionario Guaran(-Castellano y Castellano-Guaran(, par-
te de cuyos manuscritos usted, con tanta gentileza, me ha permitido exami-
nar. Como ciudadano paraguayo que ama apasionadamente a su paz's y gusta
de hablar en voces de la raza, que perdur en su lengua - y sin ningn otro
tftulo o pretensin- me parece puedo decirle, de primera intencin, que para
su objeto el Diccionario es un verdadero monumento. Un monumento de eru-
dicin y maduro conocimiento. Y ms que esto, una hemunienta verdadera,
la primera que conozco a partir del clebre Montoya. Esta nuestra lengua
(postrada, semiahogada por la superposicin de otra ms m oderna}, mediante
su diccionario, volver a ser una lengua viva y completa, capaz de autogenerar-
se y, por decirlo asf, recrearse.
Porque su Diccionario, querido P. Guasch , sin e ciertamente para ensear
el guaranf, pero sirve mds para hacerlo aprender. Digo para hacerlo aprender,
porque alrededor de cada una de sus voces y acepciones surge un mundo de
sugestiones y reminiscencias de vocablos medio olvidados. Surgen tambin
Con las debidas licencias.
fecundos impulsos para la bsqueda de otros modismos tiles, por incuria
poco empleados; y tambin para la audaz creacin de voces nuevas , qu e sigan
Queda hecho el depsito que previene la ley. el ritmo de nuestro progreso.
Concretando mi pensamiento, puedo asegurar que, ms que un cemente-
rio de palabras muertas, el lector encontrar que florece en su Diccionario un
CENTRO DE ESTUDIOS PARAGUAYOS "ANTONIO GUASH"
huerto frtil y cultivado, donde ensayar de nuevo, todos juntos ahora, ordena-
(C. E. P. A . G.) da, metdica y cient([icamente, la creacin del nuevo guaran(, del guaran( de
nuestro tiempo; la formacin de la lengua que es parte (ntima y honda de
nuestra propia naturaleza y la mejor, si no la nica, definicin de lo para-
Impreso en Paraguay, Printed in Paraguay guayo.
Ediciones y Arte S.R.L., Manuel Domnguez 951- Tel. y Fax: 445 862
Por todo ello, quiera usted recibir el tributo de mi admiracin y el home-
naje de mi cariosa simpatfa':

Otro revisor del material se expresa en estos trminos:


PROLOGO A LA DECIMOTERCERA EDICION
"En este Diccionario se puede buscar y encontrar lo mds dulce, lo ms
ameno, lo ms inspirado y espiritual para la educacin y perfeccin humana
mediante la lengua guaranr. Cada diccin es una tesis con su desarrollo claro,
terminante y objetivado. Puedo completar mi impresin, afirmando que su Las sucesivas y frecuentes ediciones de es re Diccionario Castellano-
Diccicnario es sorpresivo, completo y en varios puntos defmitivo': Guaranfy Guaran-Castellano, del recordado maesrro padre Amonio
Guasch, son sin duda prueba de la vitalidad de la lengua guaran y de
A estas palabras de los dos revisores (escritor y abogado el uno, y el otro
la utilidad de esta obra para su uso y manejo con propiedad y elegancia.
profesor y pedagogo), aade el Autor que el libro que ofrece al pblico no ha
salido de la nada. Ha tenido por base los diccionarios de Montoya (guarant El uso de la lengua guaran se extiende; cuellta cada da con mayor
antiguo), Lemas Barbosa (tupf de Anchieta), Bottignoli, Mayans, Osuna-Jover nmero de hablantes y es objeto de estudio en colegios, universidades y
Peralta y otros.
El Autor se complace en tributar un agradecimiento merecido a los que centros de diversa ndole. Este Diccionario satisface tanto las necesida-
le precedieron. Tambin da las gracias, y muy sinceras, a los paraguayos com- des de una consulta como incelltiva la creacin de un nuevo modo de
petentes que le han asesorado y a varios de sus disctpulos que le han ayudado decir; de ah probablemente su xito.
en la preparacin de esta novena edicin . No especfico nombres. pues la lista
serta larga. Termino deseando al lector agradables sorpresas, siempre dispues- Se recogen en l las voces ms tradicionales y comunes de uso
to a sugerencias y crfticas constructivas. ordinario,pero se abren tambin/as puertas, con discrecin , a neologis-
mos que responden a nuevas realidades sociales y culturales de una
ANTONIO GUASCH, S.J. lengua viva hablada en el siglo XX.
En estos tiempos, en que el guaran junto con el castellano son
declaradas por la Constitucin lenguas oficiales del Paraguay,la obra
del padre Guasch est llamada a prestar todava grandes servicios a una
sociedad que habla el guaran con amor y con orgullo.

Bartomeu Melia, S.J.


Asuncin, 24 de setiembre de 1996
CARACTERISTICAS DE LA PRESENTACION DEL
DICCIONARIO GUARANI EN SU 131 EDICION

1) Acerca de la nueva grafa guaran y de su pronunciacin , que aparece


tanto en la parte guaran como en la castellana, puede verse una informacin
detallada en la segunda parte de este diccionario.
2) No se ponen palabras anticuadas, inusitadas, sacadas sin ms de Mon-
toya , alargando intilmente los acpites y embrollando el idioma.
3) En cambio, se indica en ciertos casos la antigedad y abolengo de un
vocablo de uso actual, empleado ya por los jesuitas Montoya y Anchieta, for-
mida bies cultivadores del guaran y tup f, respectivamente.
4) Se incorporan los nombres de plantas y animales ms conocidos; pero
de intento se omiten los ms raros , que no interesan sino a los especializados
en ciencias naturales. Para stos estar el diccionario del Dr. C. Ga tti.
5) Se indican las caractersticas verbales ai, a , che, segn la exigencia de
cada verbo. La falta de estas caractersticas constituye un grave defecto en un
diccionario guaran, segn opinan Jos entendidos.
6) Se aade a cada verbo o adjetivo su rgimen propio: gui, bese, pe, me ,
segn el caso. Detalle utilsimo para el es tudioso del guaran.
7) Tanto en la parte guaran como en la castellana, se ponen con harta
frecuencia sinnimos, antnin10s y frases idiomticas aclarativas del voca blo
en cuestin. Con estas dos ltim as caractersticas, el presente libro quisiera
ser un lxico sintctico y fraseolgico. Y puede aadirse que es ideolgico o
ideoconstructivo , ya que con frecuencia se analizan los vocablos, y se contras-
tan y comparan las ideas afines por ellos expresadas.
SIGNOS Y ABREVIA nJRAS
( = ) signo de igualdad, indica sinnimo o equivalencia de significado de
un vocablo o frase.
( X ) signo de multiplicar, indica un vocablo o concepto opuesto, un
antnimo o tambin una idea afn.
( < ) la cua indica procedencia o etimologa.
( ) el parntesis indica concepto accesorio, idea accidental , cosa menos
necesaria que se puede dejar, o tambin algn ejemplo.
acree. verbo acrecentado o incrementado.
asp. verbo aspirado.
cerc. verbo cercenado.
hisp. hispanismo.
PRIMERA PARTE
imp. impersonal.
incr. incrementado, acrecentado.
intr. in transitivo .
Diccionario
irr. irregular.
lit. literalmente.
neol. neologismo, palabra nueva, formada por analoga.
Castellano - Guaran
ose. oscilante.
tran. verbo transitivo .
v.vase.
Las letras (A .), y (M.) son abreviaciones de los PP. Anchieta y Montoya
(v. arriba , nm. 3).

NOTA importante sobre el acento ortogrfico. El ideal ser desterrar del


guaran los acentos ortogrficos como los omiten el italiano, el ingls, el ale -
mn, etc . En este Diccionario todava conservamos el acento ortogrfico en
las palabras llanas y esdrjulas . Las palabras que se pronuncian con acento
prosdico fmal, no las sealamos con acento ortogrfico. As se encontrar:
ga, ra, pva, mramo, etc., con acento; y amo, kuehe, hova, besa, etc., sin
acento pintado en la ltima st1aba.
Letra A
a. pe, me, ve, segn los casos; doy abanderado, portaestandarte: poyvi
esto a mi madre : ame ' kva che rerahaha; descubros al pasar el a.:
sype; al nio: mitdme, te lo doy peipe'a pene akdrehegua, pe tet
a ti: ame ' ndve; voy a Asuncin: aoveve rerahaha ohasramo.
aha Paraguaype; no vuelve al pas : abandonar: ( a}heja (dejar), ( a}jei, (a)
ndou jevyi oguettime. motyre'y, naangarekovi; me
Nota. - Muchsimos modismos cas- abandon: che reja tyre'j!me: todos
tellanos empiezan por a, por ej.: a le abandonaron: avave norumgare
golpes , a poquitos , a sorbos: nup kovi hese; me abandona , dejndo-
me, sa 'isa 'ipe, syrykpe. me solito cual hurfano: tyreymi-
abajo: yvype; el padre vive abajo, pero cha che reja che aomi ( amomarri)
el hijo vive arriba: tva oiko yvype, (desatender).
ta'yra katu oiko yvate; el cuchillo abandono: 1 pare y, jeheja; a . mutuo
no est arriba, est ms abajo: pe (divorcio) ojueja, (tyrey) (orfan-
kyse nofri yvate, of yvypeve; los dad).
frutos de arriba son ms dulces, abandono, 2 pobreza, miseria (estar
pero los de abajo son agrios: umi en): mboriahu guaspe ajecha, so-
yva yvate ofva he've, (ha} umi gupe aiko, sogue pavme aiko.
iyvyiva katu hi. abanicar: (ai}peju (soplar); abanicar al
abalanzarse: (a)iiemombo (hese: con- enfermo, al husped mientras co-
tra l) (a)guahemba (ichupe), (a)jei- me: oipeju hasyvape, mbohuppe
ty (hese}; estando bandose, se okaruhpe; abanicarse: (a)jepeju; a.
abalanz contra l y le apual: mutuamente: jajopeju ( oiiondive).
ojahuhpe hz'na oguahemba ichu- abanico: pejuha; a. o pantalla para el
pe, oikutu. fuego : tata pejuha; en forma de
abalorio, chuchera, baratijas: itavera a.: pejuhicha.
gua'u, jeguaka re; ando buscando abaratar: ( a}hepyguejy ( a)hepyvevui-
unos abalorios para llevar a mi hiji ve, ( a)hepy'o (despreciar, desvalo-
to: itajurei aheka aikvo, araha rar); si es grande la oferta , se abara-
hagua che ra 'ym(me. ta la mercanca; hetma guive
2 abarca-abeja abejarrn-abochornar 3

mba'e repy, oguejy katuete hepy abatatar: desconcertar, abochornar, apyngua rei, eira yvyguy, tape su'a, abismo: itakua nde pykulaiva; media
(hepykue); llvate el traje, te lo avergonzar: ( a)picha, (a)moti, (a) tumbykyasa, kavyta, kavichu 'i, etc. un a. entre los dos sistemas: umi te-
dar ms barato: eraha katu ko nde motindy; abatatarse, aturdrse:(a) abejarrn, abejn, abejorro: mamanga. mimbo'e um(va ojWI'yete ojuehe-
aoni, ambovevuimivta hepy. jepicha, (a)ti, (che)tindy; no puede abejaruco: 1 ypeku la nvia, guyra gu.i (=ojuavy ikoe ojuehegui).-
abarca, sandalia , zapatilla: sapatupe, hablar en pblico, se desconcierta kva (un pjaro). Abismo sin fondo: itakua pypuku
pyryru rei, pyao ogapy, ogapype- por nada: tapichakura apytpe abejaruco: 2 ijohva, ijarhel (majade- huguayva; su saber es profundo,
gua. otirdgui, noemoe'kuai; sal, no ro, fastidioso). inmenso: imba'e kuaa itakua ru-
abarcar: (a)ha'fzmba, oike che poguj;- te abatates, no tengas reparo: es- abejera, colmena, colmenar: eirara guayicha.
pe, ( a)japyhy, (a)moinge; quien m(na ani rejepichtei, ani retirei raity, kva raity, kdva la reina ablandar: 1 (a)mohu'u , (a)humbiri (so-
mucho abarca, poco aprieta: heta (X intimidar, atemorizar (a)mbo- renda. bar , como naranja, etc. , agrietar);
mba'e oha'fzmbva, ndohupityi, chuchu, (a)mongyhyje). aberracin: jejavy guasu. jejavy rei, el sol ablanda la cera y endurece el
mba'eve; sus dominios abarcan mu- abatido, lnguido: kangy, tindy (ca- jepia, pia. barro: pe kuarahyaku omohu 'u ara-
chos pases: heta teta o ipoguype, bizbajo), ipepo 'a (alicado) aberrar: ( a)jejavy, ( a)jejavyvusu, ( a)ja- ity ha omohatti tuju.
oike ipoguype. abatir: 1 amokan,y (debilitar), (a) vy ikoe, (a)pia) (desviarse). ablandar 2 (quitar la tiesura o estre-
abastecer: ( a)mohembi 'u (proveeer de motindy; me desalent lo que me abertura, grieta, boca, agujero: pe'a, chez): ( a)mohu '; a. o ensanchar el
vveres) ( a)ruruka, ( a)rahauka teko- dijo: che mokangypaite he'i va'eku.e jei, jeka, juru, kua; tiene poca a. zapato: amohu'u sapatu at., s. piru;
teveva (hacer traer, llevar lo necesa- chve; ,te abate, te desanima? : ne vuestra puerta: ijuru 'i pende roga a. la ropa: ( a)mboaruru ao (remo-
rio); a. de ropa, de carne: ( a)mboao motindypiko, nde pichpiko, nde rok; no est agrietado an, pero s jar); con la lluvia se ablanda la tie-
( a)mboso 'o; les abastece de todo pepo 'a piko. rajado: ndojeki guete1i, otirfnte. rra: okyramo hu' re yvy; amdme,
lo necesario: omoimba tekotevva, abatir: 2 tumbar: (a }mombe, (ai)ty; el abierto (estar): ojepe'a, ojei; la farma- amrupi oemohu 'u pe yvy.
oguerahauka hemikoteveva. viento ha abatido muchos rboles: cia est abierta de noche: pe pohd ablucin: johi (lavatorio, lavado); el
abastionar, fortificar: ( a)mo ', (a) pe yvytu heta yvyra omombkuri, ;ajoguaha (pe pohfz renda) ojepe 'a sacerdote sume las abluciones: pa'i
mongora, hisp., (a)mondoki; en oirykuri; abatirse, abajarse (a)e- pyharekue; entra, que la puerta est hoy 'u pe y, ikudmi ojohi hague; la
vano abastionaremos la plaza, si los mombe 'e (a)ilemomich; el ave se abierta: eike, ojei ok, oke nandi ot ablucin del cuerpo significa el la-
aviones dejan caer las bombas: abate, se posa, baja: guyra oguejy. ( eike, inandi voi oke). vatorio del alma : tete johi ohe-
rei amongorne ande tva, ou abderdico, estpido: vyro, tavy, tal'y- abigarrado: para, mbatara; piti, pititi; chauka pe nga upl'o ipotiha
sapy'ramo ku pepoat oity te- rai. gallina a: ryguasu mbatara: vesti- opyta.
mbipur ( temimburd) hi 'ri. abdicar: (a)ki, (a)jei, (a)timbo, (a) do o tela abigarra da: ao para, ao pi- abobado, embobado: juruaz, tavyrai,
abasto 1 (mercado de): emu mbue- jepyruuka (buscarse un sustituto). tinga; (A. mancha blanca de la piel). hova tavyrai; no andes embobado
sa 'iha, . mboja 'o ha. abdomen: tye, ose. (vientre), tyeguy abigeato: mymba monda. por la ciudad: an(ke reiko tet gua-
abasto 2 (dar): ( a)hupity; la carne: (bajo vientre) abigeo: mymba mondaha. sre jurujipe.
so'o ndohupityi, ndohupitypi. abec: kyto kytomi, temimbo'e epy- abintestato: potapahayre (sin testa- abobar: (a)mbojuruji, ( a)mboheko-
abatatado, avergonzado, corrido (es- ra; no sabe el a. de la arquitectura: mento); descuidadamente: techagi- tavy.
tar): (a)tf, (a}jepicha; est a. de su ogappe kytomi ndoikuai, ndnipo- hpe. abocado (estar) a grandes aconteci-
conducta: ot~ ojepicha hna ogue- lzi, etc. abismarse en pensamientos, etc.: ( a)je- mientos: aha'ar va 'er tembiasa
mbiapokure ( ochuchu hr'na: est abeja: eiru, eira ra; a. europea: kva py'amongeta, (a)maa che py'apj;- guasu.
intimidado). la rina. Especies de abejas son: re, (a)jepy 'apyecha. abochornar: ( a)moti, (a)picha, (a)mby-
4 abofetear-abono abono-abrirse 5
2
akuvo, ( a)mbopireakuvo; (enojar); convexo: apen). abono, pase: jehor, guata repyr. ee'embykyve; sea breve: Of!i re-
reprendindome en pblico, me abo- abolladura (cncava); pyko'e; a. con- aborgenes: ypykuera; los guaranes e' hettei; por aqu es ms breve,
chorn: ambue rovake che a'o vexa: apen, kandu (giba). son los a. del Paraguay: guarnko se abrevia ms: ko 'rupi iaguive,
(=cha'o) rehe, chemboakuvopa abollar: ( a)muakandu, ( a)mbopygua, ane reta ypykura. aguive, tape mby kyve.
(=che mbyakupa); abochornarse: (a)mombe, (a)mocha'~ a. la cabeza: aborrecer: ( a)royr, ndal>.ayhi, (a)- abreviatura, breviatura: haimbykypy,
(a)jepicha, (a)emot(, (che)pireaku- ( a)muakkandu. hayhuy, namaasi (hese: a l). haimbykypyre, explicacin de las
vo, (che)rakuvopa. abombar, 1 asordar, aturdir: (a}mboa- aborregado (cielo): arai para, a. 'agua- abreviaturas: haimbykypy resape-
abofetear: (a)hovapete, (a)hovanu{Xi; pysakua mboty. rete (lit. nubes de tigre). hra.
abofetearse o ser abofeteado: (a) abombar ,2 hacer convexos: ( a)mbo- abortar: (che)membykua; tuvo, procu- abridor, llave: pe 'aha, jaipe'aha.
jehovapete; darse de bofetadas uno pygua. r aborto : imembykua, oemomem- abrigado (sitio): terula, mamo haku
a otro: (ja)johovapete; tuvo que abombarse; 1 ( che)kane'6, (a)emoka- bykua. porha (a. del fro); en sitio abri-
acordarse de las bofetadas de Cris- ne'6; se abomba el agua estancada; abortivo: oporomomembykuva, poro- gado contra el viento: yvytu'me,
to (de cuando Cristo fue abofetea- y no '6 hyjyipa, oembyaipa. momembykuaha (que causa el abor- yvytu ndoipejuiha, yvytu oipeju-
do): tekoteve imandu 'a k o ande- abombarse, 2 achisparse: ( a)pichoro, to). yha.
jra ojehovapetramo guare rehe. (a)ka'uvy. aborto: mernbykua (el acto); memby- abrigar, cubrir: (a)jaho'i, (a)uv, (a)-
abogado: oporomo 'va, mo 'hra, u- abominable: (i)roy rmby r, hay hu- kuare (el feto echado). mama (liar); abrigarse: ( a)jejaho'i,
vtiha (defensor), jerureha, embo 'e- py 'jmi, hayhupy yva. abra, caadn, campo entre dos mon- ( a)euv, ( a}emama.
ha, terekua, ose. pytyvha, (ayuda- abominar, aborrecer , odiar: (a)royre- tes: yvyty pa'a, ce"o pa'a, hisp., abrigo, manta: ahoja, uvha; ao
dor), pysyr6ha (salvador). te (ichupe }; (che)py'aro, (che)py'a- ka'aguya, yvytyroki. anambusu, ro'ys pe'aha; aoaku,
abogar: ( a)e'e (hrape, hes e: por), (a) vai (hendive). abr~: (a}hapypa, ( a)hapy, ( a)mon- ao pohjJi, ao ro 'y (ramoguar).
jerure (hese), (a)mo' (chupe); ella abonado (estar): (a)ruruka (pe kuatia). gi; abrasarse: (a)jehapy, (che)ren- abrir: ( ai)pe 'a; abre aquella puerta:
aboga, intercede por m a Dios: abonado (terreno): yvy mbyavevopy- dy; se abrasa en mala concupiscen- epe'a amo oke (X amboty: cerrar);
ha'e ojerure hz'na Tupdme cherehe re, yvy moporambyre. cia: tembipota vafpe, hendy, oki a. camino: (a)mbohape, a. la boca
(=cherrape). abonanzar: ( a)pi: ya va abonanzando (X calentar: (a)jope, calentarse: (a}- (a)embojuruji, (a)jejurupe'a, a.
abolengo (de), de ilustre prosapia: ipo- el tiempo borrascoso :' opi oikvo: jejope). las piernas: (a)emohakambyji,
guasu va'ekue ijypykura, ikaraie- ya ces la lluvia, ya amain el vien- abrazar: (a)auv (aau, vulgar); a. la boca o hacer hablar: (a)mbo-
te iemuare, ikaraietekuko ijy- to: opz'ma ama, yvytma opi (=ya nos abraza a todos: ane auvam- jurupe'a; a. el vientre: (a)hyembo-
pykura. escamp, ya calm). ba: abrazarse unos a otros: (a)- vo; a. la llaga: ( ai)kutu, ( a)mombu
abolir, abrogar: (ai)pe 'a, ( a)mboje 'o, abonar, 1 estercolar: (a)mboavevo yvy, oauv,aoauv~ jati'i; a. los ojos a uno : ( a)hesape'a,
(a)mbojei; la ley natural dada por ( a)yvymboavevo, ( a)yvymoporti abrazo: {e}auv. ( a)hechauka (ha ver ver, mostrar).
Dios no se abdir : pe teko rape abonar, 2 pagar: (a)nze 'ehepy , ( a)he- abrevadero: y, y 'uha; a. para las galli- abrirse: (a)jepe'a; a. la flor : yvoty
ku Tup omof va 'ekue ndoje 'o ~a 'e- pyme '. nas, etc.: ygua. ojera, a. el huevo, salir el polluelo:
ri; la ley mosaica la aboli Cristo abonar, 3 aprobar, autenticar. refren- abrevar: (a)mboy'u (dar de beber). ojeka, oja ryguasu ra'y; se abre la
con ~u propia ley: Moise rape {pe) dar , tener o dar por bueno : (a)mo- abreviado: mombykypyre, mbykyve, flor del algodn: mandyju oja, aje-
omboje'o va'ekue andejra ogua- mor = ( a)mopor. iyyingue (cercenado). ka; la flor abre su capullo: yvoty
ppe, oguape tepe=ogueko tepe. abono, 1 estircol: yty (basura), kaka. abreviar: (a)mombyky, (a)momichf, poty kuru ojera (flor abierta: yvoty
abollado, cncavo: pyko'e, pygua (X yvymboavevoha, yvymoporha. (a)japo pya'e; abrevie de palabras: jera); a. o extender la mano: (a)je-
6 abrir-abstinencia absurdo-acalorado 7

pope 'a; a. las dos manos juntas: absoluto: 1 katuete, pave; poder a. pu'- absurdo, disparate: ha'eyva, ndaha'- aburrir, fastidiar: ( a)mbokueri, (a)-
( a)embopomoi, ( a)embopome 'e; aka pave, pu 'akapaite. iva, ikatuyva (ja'vo); esto es a., mbokaigue, (a)mbyaju, (a)moe-
ahuecar las dos manos juntas: (a) absoluto: 2 (en): se traduce por adjeti- contrario a la razn: pva ndojua- ko'i (irritar); me temo que te fasti-
embopopyko'e; si eres honrado, se vo, adverbio, etc. y un sufijo de su- pyiva, ojuapy'yva oondive; he- die, que te moleste: akyhyje rom-
te abrirn todas las puertas: nde perlativo, por ej.: pobre en a.: im- ko'yva, hekpe ombohoviva; ika- bokaiguramo guara; no te fasti-
joheipyrramo ojelne ndve oke boriahuete; en este mundo nadie es tu'yva ja'e, epyry0f. contradicto- dies: ani nde kueri; no me fastidio:
guive. feliz en a.: ko arapype avave ndaho- rio); tiene buenas tragaderas, dice a. nda che kueriri ( ete).
abrir y cerrar los ojos (en un): petef ryietva, a. ndovy 'a rasiva. y disparates como si fueran verda- abusar: (ai)poru vai, amomegua, (a)-
tesapirme. absolver: (a)jora, (a)mbogue, (ai)pe'a des: ijahy 'orusu, he 'i ha'eyva ha'e- momani; abusan de ti : nde poruvai;
abrochado (est): ivotma, oemovo- angaipa, ( a)mondoho tembiapo vai- tramoiteguicha. vosotros abusis de nosotros: pee
tma, hisp. kue. abuela: jaryi, machu, hisp. ore pornvai.
abrochar: ( a)movot, hisp. (a)mboty absorver: (ai)pyte (chupar), (a)mboy'u abuelo: taita guasu, ruru, tuvaru. abuso: pornva, jeporu megua.
( ao, kuatia karai: el vestido, el mi- (beber), (ai)syryku; a. la humedad; abuenado, desenojado (estoy): (a)y- ac, aqu: ko 'pe; pe; de a.: gui, ko '.
sal). aipyte'y, ( a)he'6poi r, ( a)embopochy jera (perdono, gui; desde ms a.: aguiove; mas a.:
abrojo, espina: i'uat~ tatf, ose., tiene absorto (estar): che d reraha (pva: me desenojo). apeove; hacia a.: gotyo, ko gotyo;
a. o espinas: iuati, hat hlna: no eso) a. mira la luna: hovayva jasyre abuenar, desenojar, desagraviar: (a)- mucho ms a.: apeteve, apeoiteve.
tiene a.: nahatiri; en vez de la dulce (est de cara a la luna). moyr, ( a)mbopochyhara, ( a)mbo- acabado, 1 terminado (est): opma,
palabra de Dios esparcen a. y es- abstemio: y 'uha (bebedor de agua). pochypoi; abuenarse==(a)yr. ombma, oikopma.
pinas: andejra e'e re'e asy ren- abstenerse: ( a)jejoko ( gui), ( a)jere, (a)- abultado, a bollado: kandu, chivu (hisp. acabado, 2 perfecto: iportiite, hekopai-
dagupe omuasi uati re. emomombyry ( chugui), ndaipori, Ceb, toro C.); de ojos a.: hesapo; te, hekoporambva.
abroquelado: uvdmbyre, -mo 'dmbyre. naroguahi (no tomarlo o recibir- de abdomen a.: hyepo, hye guasu acabar: ( a}japopa, ( a)momba; acabar-
abroquelarse, defenderse: ( a)euva, lo); se abstiene de la caa: ndo 'i (tambin preada = pu.ru'a, hye- se, terminarse: opa, oikopa, oso,
(a)emoa. guari (=guaripla); se abstiene de gua'a). ague (se apaga), se acaba la lluvia,
abrumado: imbojopyre, rasa ikane', diversiones mundanales: oemo- abundancia: teta, ose., api'i (M . rique - la fiebre : opi ama, opi akanundu;
mbopohyipyre. mombyry vy 'a teterehegugui, ara- za); a. de mandioca: mandi'o heta; acabo de comer: akaru ramo; acaba
a}>rumador (es) : ipohyiete, oporomo- pypegugui: estando enojado abs- nada en la a.: api'ipe oeuvti, rasa de silbar, acaba de hacer el tonto:
kane' asyva, ande jopy asyva. tente de castigar: ejejokke enu- oguerekva, mba'etpe oiko.. anive returue'e, ani nde vyrove,
abrumar: (a)jopy, (a)momba'apo asy p gui, pochy hpe, nde p. h. aburrido, fastidiado (estar): (che)kai- ani nde tavyve.
(a)mombu (fatigar, hacer jadear). abstinencia: joko, jejoko, poko'ji, je- gue, (che)kueri; est a. de esta co- acacia (especie de): chivtoguasu.
absceso: kuru, su su 'a, jati ~- he ex pri. poko'ji; a. de carne : so'o'uy; los mida: ombyajma ichupe pe tem- acaecer, suceder: (o)jehu, (oi)ko, oime
mido el a. y no sale pus: ( a)mombu das de a. no como carne: nda'i bi'u; es (un sujeto) a.: oporombo- ojehu; ojal suceda como dices: to-
che jati'i ha nosi pe aupa=ko pu; so'o umi ra imofmbyrpe; la a. y kaiguva, ane mbokaigue, ane jehu pe nde erehicha; eso acaece
tu a. o grano est maduro: nde su- el ayuno lejos de producir enfer- mbyajva, porombyajuha. raras veces: pva ndojehu memvai,
su'a opupota hina; est lleno de a . medad, nos ayudan para la salud: aburrimiento, fastidio: kaigue, mby- ammente ojehu.
o granos: ikurupa, ikurupa hlna. so 'gui jajejoko ha jakaru 'ramo aju, kueri (a los tres puede prece- acalorado (estar), tener calor: (che)
absolutamente (nada): mba'evete asy: anembohasy rangue anemohesai der je); causa a.: ane mbyaju, ane mbyry'i, (che)pire aku, (che)rnguy
estoy a. persuadido: aroviaite asy. uvei. mongueri. raku; estando a. no hables : nde ru-
8 acallar-acceder
accesible-acelerar 9
guy raku reheve ne ree'e va'enii. (segn sea, traer o llevar).
(a}monet; accede o consiente en accin: tembiapo, ose., apopy (obra,
acallar: {a)mokirir(, (a)mbojahe 'opoi, acartonado, seco: hypa, ikanguekue,
acompaarme: inef. omonei che hecho); tus acciones las ha de ben-
{a)mohashara, (a}mokfi tesay (a. piru, po 'i: viejo a.: karai tuja piru.
moinl hagua (X rehusar, negarse: decir Dios para que fructifique n: ne
al que llora). acaso, 1 (el): herungua (es incierto, no
{che) tove, ambotove; no accede, rembiapor {= nde apopyni} oho-
acampar: {a)py ta, (ai)ko (amo)me; lo s).
no consiente: nainefri, itove). vasa va 'er Tupti oiko por luzgua
acampaba en las afueras del pue blo: acaso, 2 tal vez: ikatu, nune, maeipa,
accesible: I ikatva reja, (ja)jakuaa- (hi'a p. h.); tu a. es laudable, has
:avapype ojepyso, iasai, oemy- nga'u; a. venga: ikatu ou; a. haya
asi. ha. hecho perfectamente: ipor ne rem-
desaparecido: okay nune ra'e;
acanalada: mbohapepyre (y: el agua); accesible, 2 condescendiente: ( che)nei- biapokue.
acaso ser verda d?: madpa ae-
mopyko'embyre, ipyko' hina (est tegua; por si a. lo necesitamos: ai- sva, (a) moneise. acechador, centinela: maaha, ma'eha;
acanalada). kotevramo guara; si a. viniere, ll acceso: ja, jeja; j e'u (cohabitacin); maandra (M.), mana (A).
acanalar: {a)ymbohape, ( a}mbohape y mame: sapy'arei oramo che renoi- tuvo un a. de locura: itarova sapy'- acechar, observar, atisbar, aguardar:
{ a)mbopyko ' ipukuvo. mike; a. no soy yo?: ndachi nte. (a)maa emi, (a)maa, ( a)ha'ar;
acaracolado (pelo): akdpicha'f, ava nga 'u piko; por un si acaso: sapy 'a 1
accesorio, agregado , suplemento: joa- (a)mouhti {poner trampa), (a}ha-
apop, iapopva. rdramoguar; sentira a. la lluvia? : pera'ar, (a)kotyru (M .).
py, mbojapyre; temiira.
acaracolar: (a )moapop, (a )mopicha 'f aipo ampa ha 'e oandva; voy por acedado: avinagrado: mbohaipyre,
(rizar). accesorio: 2 (tembiporu juapyha, te-
si acaso: ahti ka ana. hdi; agua a. con vinagre: hairy.
acardenalado: (e)nupambore, ape- mbiporu ykepegua; eso no es nece-
acatamiento (hacer): ( a)akity, ( a)ja- acedar, agriar: ( a)mbohi (ha= a); avi-
nombyre, humby , enuphague, sario o esencial, pero ayuda, es a.:
yvy. nagra mi vida, la hace insoportable:
mohungapyre (contusionado). pva naikoteviriva, jaipornte ijua-
acatar, 1 reverenciar (exteriormente): ombohi che r ekove, omoboro, om-
acardenalar: ( a}mohumby ( a)moapen pyramo guicha.
( a)akity, ( a)jepoyhu chugui; boropa che rekove.
(< apen6: chichn). (a)hunga; acar- ( a}japomba 'ramo, ( a)momba 'egua- accidentado (y mejor) spero , fragoso,
desigual: joja y; lugar , sitio, cami- acedia: hi, py 'a hi.
denalarse: (che}apen, (a)ehunga, su; (los dos en sentido de apreciar).
no a.: tenda, mamo, tape ndojoji- acedo: hi; naranja a., agria: narti hi.
( a)emoapen. acatar 2 (interiormente), venerar, apre
acariciar: ( a}mochichi, ( a)rochichf, ciar: (a)momba'e guasu, (ai)poran- va, ojoja yva. acfalo (sin cabeza): naiakiva,hen-
(a)mokunuil; (a)japichy, (ai)pichy, gereko. accidentalmente: sapy arei, sapy'nte. dota y va.
(los dos: friccionar , frotar); ( a}ha- acaudalado, 1 repleto (ser, estar): heny- accidentar (y ms usado) accidentarse: aceite: andy, taruma rykue Jugo de
vi'u (palpar el vello), (ai)popichy; hmba, hyvatti (lleno, harto), ose .; a
oembyaz"va, ho hasy (l se acci- oliva o aceituna).
le acaricia la mejilla: ohavi'u hovay- estoy lleno, harto: che renyh, che dent); yo me accident, tuve un aceituna (especie de): taruma'a.
kemi. ryvat. accidente : haa che rasy, (a)e- aceleradamente: tageppe, pya'e, po-
acaridiosis, sarna, roa: kura)i, ku- acaudalado,2 pudiente, rico: mba'eta mbyai java.
ra)i chipape. rerekoha; l es a.: imba'eta (rere- accidente, 1) tembiasa asy (desgracia), acelerado: kuta'f (repetido, menudo
acarreado:4 terupy (trado), reroja- koha}. 2) joapy, tembijoapy (no es sustan- como respiracin, .golpes, pasitos).
pyre. acaudillar: ( ai)sambyhy, ( a)guarini- cia), 3) mba'asy sapy 'agua (sntoma acelerar, apresurar, apurar: (a)moha-
acarreador: terojaha; a. de cajones va- sambyhy, tendotramo (ai)ko {hago repentino). ge. (a)moage (mo= mu= my), (a)
cos: mbayru nandi rerojaha. de jefe o caudillo).
acarrear: {a)roja, cerc. : ( a)raha, { a)ru accidentes (los) de pan y vino: mbuja- mbopya'e (X retardar: (a)mombe-
acceder, consentir, permitir: (che) nef,
pe ha uvarykue ra'angnte. gue, ( a)mbotakykue.
lO acmila-aclarar aclarar-acontecer 11

acmila: rnburika (mula , mulo). arma de fuego: apiha, apihare (ase- (ra'e)=akayhagupe (lo que era va; soy bien a.: ajererohory por.
acendrado, perfecto: hekopegua, he- sino, matador. oscuro para mi). acollar: (a)japyaty, (a)jaty (cubrir con
koponi, iportiitevva, kytyngopyre acertijo: kuaapyrd, porandu asy, hasy aclarar2 el da , amanecer: ko'ti hz'na tierra, aporcar).
(M.); oro a.: itaju hekoporditva, api, hasy apipy(re). (= ko'ju, ko'esoro, ko'emba hz"na). acollarado: mb ojuajupyre, ojuajva,
itaju ne potfva (muy puro). acetre o calderito del agua bendita: y aclarar, 3 cesar la lluvia: opi, ama opi; juaju.
acendar, purificar: (a)mopoti, (ai}ky'- karai ryru. se aclara el tiempo: ojepiro pe ra; acollarar: ( a}mbojuaju.
a'u, (ai) kytyngo (M.); a{;endrarse acezar, jadear: (che)juku'a, (che)dmbu. se aclara un lquido : oemyesak, acometer: atacar , lanzarse: ( a}embo-
purificarse: ( a)ernopotf, che poti, aciago: desgraciado: pane, vai pochy, oembotyai-jera; se va aclarando: japaite (hese = ichupe), (a)guahem-
( a}iiernboky 'a 'o. po'aJ; fecha aciaga: ara pane, ra hesakdve oikvo. ba, ( a)ereroguaf ( ichupe}, (a)-
acento; tf, tyvyta, ak; la "o" de pra pochy. acn, granitos o barros de la cara:jari'( ndyry (hese).
lleva a.: pe "o" prape ofva it, ity- acibar: mb'ero (amargo, amargura); (X fornculo , divieso: jati'i; sarna: acomodar: ( a)mohenda, ( a)mombyta
vyta; la "a" no lleva a.: pe "a" katu Dios pone a. en los placeres desor- kuru; lepra: kunt vai). (acoger).
naitfri, nda ityvyti; la "y" con a.: denado: u m( vy 'a hekpe yva o m- acobardado (estar): kyhyjgui che acompaado: moir mbyre, rndive,
"y" ittva; la "y" sin a.: pe "y" itf- boro pe Tupd. renyh , ( a)emondyi. iir, ooin1, mok6i-mok6i (de
jva. acibarar, amargar: (a)mboro; (a)mbo- acobardar: ( a}mondyi, ( a)mbopy 'ami- dos en dos); quiero cantar acompa-
acentuar: ( a)mbotyvyta, ( a)rotyvyta, py'aro, (a)mbopy'arasy. rf, ( a}motindy; acobardarse, estar ado de la guitarra: apurahita
(a)moti acicalar: hermosear, adornar: (a)mopo- acobardado: ( a}emondyi, (che) mbaraka pyr; a. de flauta: mimby
acepillar: (a)mosyi, ( a)rnbojoja; haz me ra asy ( a)mbojegua, ( a)mopotimba, py 'amirf, ( che}tindy (X me espan- pyri.
a. esta tabla: ernos_liiukami chve (a)mbovera (abrillantar, lustrar); ta, me da miedo: che mondyi, che acompaamiento de la comida: tyra.
pe yvyrape. acicalarse (los verbos anteriores con mongyhyje) . acompaante: ir, sus acompaantes,
acequia: ysyry rape, yrape. je o e}: (a}emopord, etc. acocar, azuzar, perseguir: ( a)mua (X- su squito: in2ngura joa.
acerca: rehe; a. de su naturaleza: hek- acicatear y mejor espolear: (ai)kutu seguir; (a)ha hakykuri). acompaar: ( a)moin1; acompaarse
rehe; a. del guaran: avae 'ere he che renda, ( ai}kgrdi, ( a)myage (le acocear: ( a)pyv.oi (hes e} (X pisar: (a)- uno a otro, el uno al otro, mutua-
(referente al g.). doy prisa , lo apuro). pyn1). mente, ( aomoin1): acompaarse;
acercar: ( a)mboja (arrimar), ( a)rnoa- acierto (es un), cosa acertada, bien he- acodar: ( a}hakaoty, ( a)mbohoky, (a)- ser acompaado, (a)emoin1 .
gu;, ( a)roguahe, ( a)rnboypy (X ale- cha: ijapipordmbyre, tembiapo he- mboyvyroky. acompaar la com da: ( a)mboryra;
jar, (a)rnomombyry); la humildad kopeguare, hekoitpe apopyre (X- acodarse, apoyar el codo: (a} jejyva solemos a. la c. ora con mandioca,
nos acerca a Dios; pe py.'amichf (pe mal hecho : hekoyme apopyre, apo- joko. ora con papa dulce: ikatukuaa am-
emomich ogueroguahe andve porambyre). acoger, dar hospedaje: (a)mohenda, boty ra jma mandi'pe, jma jetjlpe
Tupd= iiane reroguahe andejra aclaracin: mohesakd, haksa'i. (a)mbohupa, (a)mombyta.: l me acompasado, compasado: ipujojva,
ypype; acercarse, arrimarse: ( a)ja, aclarado (ya est): hesakdma, rnoha- acoge , me da hospedaje, soy su hus - purahi mboja'o, p. mboja'opy(re).
(a)emboja, (hese: a l, aja ijy- kdsa 'ipyrma. ped: che ko imbohupa. acompasar: ( a)mbopujoja X) poner
pype). aclarar, 1 explicar, dar luz: ( a)mohesa- acogotar: (a)jura'o, (a}juvy, (a)juvoka. en fila: (a)mboysyi).
acero: kuarepotitd (< td, hatd: duro, kd, (a)mohakasa'i, me da luz esto, acogida: atyha, je'oiha; hallar buena aconsejar: ( a)hechauka te ka. ( a)heko-
metal duro). me lo aclara: ka che mohesakti pa- a.: (a)jererohory para, ( a)emom- rechaukaha, (a)hechauka teko pord;
acertar: ( a)japi pord, ( a)japi (hacer ra; se van aclarando mis dudas: he- bytapord. ( a}hekombo 'e. ( a)mbo 'e hekortirehe
blanco); el que acierta o hiere con sak ohvo umi mba'e akayhpe acogido: ( i)momby tapyre, imbohup- acontecer, pasar; ojelw; no pas nada :
12 acontecimiento-acrecentado acrecentar-achacar 13

mba'eve ndojehi, m. ndoiki chicar), {a)mbokarape (acortar por acrecentar, aumentar: (a)mbohe ta (en contemporneo).
acontecinento: ojehva, oikva; no arriba, una planta, etc.); acortar la nmero), ( a)mbotuvicha (en mag- actuar: (a)mba 'apo, (a)japo, (a)jeity
te perturben los acontecimientos: vida; (a}mbohekove-mbyky (X alar- nitud), (a)mbojo'a, (a}mbojuapy tembiappe, ( a)ndyry che rembia-
ani reemyangektei ojehva rupi, gar): ( a}mombuku}. (encimar, juntar o unir). pre.
ojehva-rehe. acostar: (a)moen; acuesta a este ni- acreditado, de confianza: (i)jeroviaha, acutico, acutil: yrehegua.
acopiar, hacer acopio: (a)mbyaty(by= o llorn: emoen pe mita resdn- (i)jeroviapy. acuciar, espolear: (a}myage (a perso-
bu), ( a}mono'. gy; acostarse: (a)en; a. dos en po- acreditar: ( a)mbojerovia, ( a)mcaete. nas): (ai)kutukutu, (ai)nupanupd (a
acoplar: (a)mbojoapy, (a)moir, (a)m- sicin inversa; (o.)en ojopygo- acribillar: (ai}kutukutu, (a)japiapi las bestias); (a)hatapya {atizar).
bojoyvy. tyo; le hace acostar con l: oguero- acrimonia, 1 astrigencia de la boca: ju- acuclllar, apualar: (a )poroku tu, ky-
acoquinar, avergonzar: (a)picha, (a)- ke ichupe ipohi ondive, onguen- ruro (despus de fumar o mascar); spe aikutu, aikytf.
motf, ( a)mbopoyhu; acoquinarse, dive. py 'ahi (por mala digestin). acudir, ir:oko'i, (o)hua'f (o)je'i, (o}-
avergonzarse, abatatarse: ( a)jepicha, acostumbrado (lo): jepivergua; ms acrimonia? aspereza de carcter: jo- jeho (plural slo los 4); donde quie-
(a)tf, (che)poyhu (=ajepoyhu), (a)- pronto de lo a.: voive jepiveramo- ha, arhel, ijohva, ijarhlva. ra que vaya, vaya donde vaya, acu-
emotf; el idioma guaran se empa- gugui. acaisolar, (purificar): (a}mopotipotf, den all los nios: mamku oho h-
cha y avergenza del paraguayo que acostumbrar 1 (a uno), trans.: (a)m- (a}ky'a'ove, (a}mopotipordve, (a)- pe mitangura oko'ipva.
lo habla mal: otf pe avae' oan- bojepokuaa, ( a)mbojehase; acos- moporporav. acueducto: yrape, y rapeemboty . yre-
dramo ojeporu vai=oee'e hen- tumbra mal a su hijo: ombojehase acritud, acrimona desabrimiento: py'- rupy rape.
dayme, hekoyme. vai imembype; no acostumbremos aro, py'ahi. acuerdo 1 (estar de): aime oondive,
acorazado: ygarnsu mboka, y, imbo- mal al pblico: tove aporombo- acrstico: teraguigua, tera ku 'i. . ooe'me; hemos de llegar a un
kva. jepokuaa vai = ambojepokuaa vai activar: (a}moage, (a}mboguata, (a)- a.: tekotev~ ane rembipota joja=t.
acordar, 1 recordar, traer a la memoria : tapichpe. motenondeve, (a)mbopya'e. amopetef ane r. =amopetei a-
(a)momandu 'a; acordarse , recordar: acostumbrar: 2 1) "el verbo + va", activo, laborioso: kyrey, naikane 'i- ne rupityr, . rupitypyrd.
(che )mandu 'a, (a) emomandu 'a. por ej: acostumbra salir: osva; no va naiateyi; su activo casi se igua- acuerdo, 2 resolucin: embopy'a pe-
acordar, 1 otorgar: (o.)me', ome'e hi- acostumbra venir; ndoiva; 2) "ver- la al pasivo: oguerekva ha ome'- tef, tembiapouka(pyri).
kui (otorgan por comn acuerdo); bo + mi, miva" (tonos) omi: ve- ~va'er petefcha nunga (lo que po- acuestas: ata ri, ata-rehe.
no se le otorg lo que peda: nome' na o sola venir; me sola baar; see y lo que debe casi es igual). acull : ppe, amo.
hikuiri ichupe, ojerurva, nainefri ajahmiva; 3) por (a)jehase (acos- acta (levantar): (a)mbohyru ijapopyre. acumular: ( a)mbojo 'a, ( a)mboaty.
ichupe, ombotove ichupe (se lo ne- tumbro); habitualmente trabaja en actas, hechos, acontecimientos: apopy- acuoso: ay, yrei.
garon). la chcara: ojehasva kokupe. re, ojehuva'ekue. acurrucado (estar): (che}aturu.
acordarse: (che}mandu'a, (a)emoman- acostumbrarse, estar acostumbrado: acto, 1 accin: tembiapo, ose., apopy acurrucarse: ( che)aturu, ( a)emboatu-
du'a, (che}nga'u, (che)iho, (che}- (a)jehase, (a)jepokuaa; estoy acos- (hecho); tus actos los ve tu prjimo, ru, ( a}emboapu 'a (hacerse un ovi-
py'aho {todos con hese}; a veces me tumbrado al clima: ajepokuama ko tu corazn, slo Dios: ne rembiapo llo).
acuerdo, a veces no: amme che ra-rehe, ajehasma ko ra rekre, ohecha nde rapicha, nde py'apy pe- acusador: kaguaiha.
rnandu 'a, am me che resari; pocas arapy rekrehe. gua Tupd mante ahecha. acusar: (ai)kuaauka, (a)mombe'u mo-
veces nos acordamos de Dios: po- acrecentado, aumentado, aadido: joa- acto 2 (en el): voi, upevove, upevovete; hendahpe (al juez).
kpokdnte ane mandu'a Tupre. py, ojoapyva; palabra acrecentada: agaite (ahora mismo). acut: akutf (cierto roedor).
acortar: (a)mombyky, (a}momichf (a- e'ngue joapy{re), mongakuaapy(re). actual: ko'agagua, ogagua (de hoy, achacar, atribuir: ( a}mboja, ( a}jopy (a
14 achacoso-adentro adentros-dmitir 15

l: hese); te achacan el robo? : om- nonde, (a)motenonde; adelantarse: ka'aguj p e; poner a.: (a}oa, (a) kuaapyrd, porandu asy, eporandu
boja piko nde reh e pe emonda=re- ( a}emotenonde, ( a}henonde 'a ( qui- moinge; lo de a., lo de dentro; ipy- apipyrd.
monda hague; lo atribuyen a la ca- tar la delantera a otro). pegua; adentro todos !: peikep- adivinar, acertar: (a}andu (sentir),
a: taguato resaj r e ojopy Mna. adelantar,2 progresar: (a)ha tenonde- kena. ( che}arandu, ( ai}kuaara, ( a)andu
achacoso: hasykatu, hasypu'iiva. nonde: hacer a.: ( a)henonde'auka,
adentros (deca para mis): ha'echepy' oiko va'erd; adivina: mba'emotepa
achaque: 1 mba'asy, tasy 'i, ta.sykatu apy pe. (dicho en las adivinanzas); adivina
( a}emohenondeuka.
(por viejo=tuj-gui). 1
adelante: tenonde, tenondpe; de aqu adepto: hakykuri oikva, hakykueri- quin es: erna avpa (ha'e), eikua-
achaque 2 (materia, cosa), -rehegua; en a.: guirire, kurivvo : vaya us- gua, moir)ia ( oikva petef} (segui- ke cheve, ejapina chve.
en achaques de catecismo no est ted a.; por delante: tereho, tenon- dor, participante). adivinar, calar el natural de uno: (a}
bien versado: Tuprape rehegua de, eemotenonde (ve). aderezado: mohe'embyre (salado, etc .); hekopyty; nos calarnos o en tende-
ndoikuaa guasi = ikuaa 'in te, vai- adelante!: 2 jaku 'kena, jaku 'na, ja- mbosako'ipyre (preparado), ojegud- mos: (ja)johekopyty.
va{nte oikuaa. ku'ekatu. va (engalanado). administrador, gerente, jefe : angare-
achatado (estar): (o)emombe, ipe, ipe- adelgazar, 1 trans.: {a}mbopo'i (bastn, aderezar: (a)mohe'e (con sal, con sal y koha, ema sambyhyha, tembiapo
pyre, mombepyre. etc.), (a)mbopiru {brazos, piernas), aceite: juk)Jpe, juky ha andjpe), rendota, ema rerekua, . jaryi.
achatar: (a)mombe, (a}mbope (X (a)- ( a)mopereri (tabla, madera). (a}mbosako'i, (a}mbojegua (apres- administrar, cuidar: (a}angareko, (ai}
mope: romper). adelgazar, 2 intr.: (a}embopiru (a. de tar , poner de gala). sambyhy; (ai}porokui (M.); n0 ad-
achicar: (a}momichf, ( a)jaro (disminuir cuerpo); qu flaco se ha puesto el aderezo: 1 jeguaka (adorno), jeguaka ministra bien la chcara: noanga-
el contenido), (a)mbo'i (desmenu- enfermo! ipiruetpa nga ko hasjva. apes: juego de joyas o collares. reko pordi ikokurehe, ndoiko po-
zar); achicar ms: (a}momichfve. ademn, 1 gesto: tetemji, tetee'e, t. aderezo: 2 temikoteve, ose. (utensilios), ri ikokue reheve (no cuida bien).
achicoria: ka'anaguai. emombe'u. tembiporu, ose. admiracin, asombro: (e}momor,
achicote: uruku (planta tintrea). ademn, 2 seal: emombe'u; se puso aderezo, 3 condimento: mohe 'ha. (e)porangereko, em ondji; su a .
achispado: opichorva. en a. de saltar: oemoi opopota- adherir, pegar: (a}mona, (a}mboja; ad- no tiene lmites; oiporangereko,
achisparse: (a}pichoro, (a}piguy,(a)ka'- ramo guicha.
herirse: (a)emona, ( a)ja. ndoiporangerekopi - ohecharam-
uvy. ademanes (de buenos): hete reko po- adherirse, participar: {ai)ke avei, (a } r6, ndohecharamopi. - Frases ex-
achocar , estrellar: (ai}ty tpiarehe, me' che rra (suscribirse). presivas de admiracin: e'a. nipo-
rva, h. katva, neo!. (de finos mo-
(a)mongu'i (destrozar, triturar). adiestrado: katupyry, ipohe (de buena ra'e, hke ra 'e, aett!iko ere, gupa,
dales).
adagio, refrn: e'enga (frase hecha). adems: ha avei, hi'ri, hi'ariete, oime- mano); ojepokuava, itekov va, ha' kva katu , mba'cte pva, mba'et-
adalid, caudillo, jefe: tendota, ose., evva. ma, gupiko, hi'fmte ko chve, tuvi -
ve, kva rire, ha'eramva rire, ha
sambyhyha, mburuvicha, tuvicha, pehendu ramva ri (hay ms, no adiestrar: (a}mbokatupyry, (a}mbopo- cha mba'e ko erva (es notable ,
huvicha. slo lo que acabis de or). he, {a}mboheko pord, (a}mbo'e po- in audi to). - Causar admiracin : (a)
adaptado: oemboja, joja, jo'aha, rd. mbojuruji, ( a}mopiri. (estremecer,
adementar, entontecer: (a)mbopy'ata-
ojo iva (que se aviene). rova, ( a)mbotarova. adiposidad: kyrakue, mba'e kyra, teko escalofriar).
adarga, escudo, broquel: mo 'ha, u- adentellar, hincar los di en tes: (ai}su 'u, kyra. admirar: (ai}porangereko. ( a}momord,
vdha, guarakape (M., A.). ( a)mohimbore. adiposo; kyra, iandyva, ikyrva, an- ( a}hecharamo; hacer a.: ( a}mboju-
adehala (o plus en las compras): jo'a- adentro: pe, py, pjpe, kotypjpe; a., al dygui henyhe, Fandy, kyrakue he- rujdi.
ha, apa (M.). interior de la ciudad: tva ryepjpe; tva. admitir: (a}moinge (dar entrada), {a}
adelantar, 1 poner delante: (a)mohe- penetramos bosque adentro: roike adivinanza, acertijo : porandupyrd, vy 'a hendive, ( che)nei. (a)heja (con-
16 adobado-adrede aduearse-afamado 17

sentir, dejar); me oblig a admitir: jepoyhu ha tayhuppe, (a)rnomba'e aduearse, apoderarse: ( a}emomba'e, advenedizo: arnbue tetdmegua, okara-
omonei chve. (a)hayhu .rasa; (a)mbuete, (a)rohory (a)ernbojra; si te aduefias o apo- pegua (de la campafia).
adobado, arreglo: myatyrombyre, mo- adormecer: ( a)monge, ( a)roke; (hacer deras de lo ajeno, tendrs que de- advenimiento: guahe (llegada, naci-
he'embyre (salado, etc.). dormir); haz dormir, cohibe tus pa- volverlo: ne mba'eyvarehe reem- miento).
adobar: (a)myatyr, (a)mohe'e, (a)m- siones: emonge ne rembitopa vai. bojraramo, reme' jevy va'er ija- adversario: andeyva, hovaigua, ija '-
bohe (aderezar, sazonar). adormecerse, acalambrarse, con jehyi rakupe. eyva, notrtva ( noirnva) anendive.
adobe, ladrillo: yvytambe (< yvy + pospuesto a la parte afectada, o adulado: mboaguarapyre. adversidad, desgracia, suceso infausto:
hat +pe). tambin ojehyi antepuesto; se me adulador: mboaguaraseha, mochichfha. ivaiha, teko asy, teko marti; cuando
adobo: mboheha, mohe'eha (salsa, adormeci la pierna : che retyma je- aduiar: (a)mboaguara, (a)rnbojuruhe 'e, estuvireis en la desgracia: ku pei-
condimento). hyi = ojehyi che retyrna (X dentera (a)mokunu'; (mimar); no quiero mr ivaihpe; oh! ahora por des-
adoctrinar, educar: ( a)mbo 'e, ( a)he- (tengo): che ri jehyi = ojehyi che que me adules: che sy na chemofri gracia carezco de todo; hz'pa! ga
kombo'e. ri). aguara pire ri: (lit. mi madre no me vaietpe asoite (virgui).
adolescente: mitdrusu, mit karia'y adormidera: ka'avo poromongeha, k. puso sobre piel de zorra, esto es, no advertencia,1 aviso: emombe'u, emo-
adolecer, enfermar: (che rasy ): adolece ke reruha, keme'eha (ke = kra). me mim). marandu.
de muchos defectos: of noimbiva adornado (estar): ( a)jegua, imbojegua- aduln: mbojuruhe 'eh a, omboaguarase advertencia 2 (que se ha de notar): ma'-
ipype, heta hendpe oembyai. py(re). rez'va, juruhe' tuja; (tipo aduln). embyrti, (i)kuaapyrti; ma', ma'ena.
adnde: mamo, mo; a. vas? : mam- adornar: ( a)mbojegua, ( a)mopor: adulterar ,1 falsificar: ( a)moambue, u advertido (estar): (ai)kuama, (a)e-
piko reho; hacia a.; hacia dnde? adorna su patio con toda clase de otro verbo en concreto, por ej.: momarandma, (a)1eatima, (aU-
mamngotyo. flores: ombojegua hogarokdra yvo- adulterar la leche: (a)mbo'y kamby; makua.
adondequiera, dondequiera (que va- ty guivpe. (poner agua en la leche). advertir, 1 dar a entender: ( a)ati, (a)-
yas): mamo rehohpe, mam reho adorno: jeguaka; busquemos el adorno adulterar ,2 profanar el matrimonio: momarandu, ( ai)kuaauka.
hrupi, mamo nde py reityhpe. interior, que no se ve: py'apype (a)momoki che mna (dice la mu- advertir ,2 notar: (a)ma ', ( a)andu,
adoqun: itape, ita a/...yt, yvyra akyt. gun tekena jaheka ojehechayva. jer), (a)momoki che r embireko; (a)hecha.
adoquinar: ( a)mboita tape, ( a)moha- adosar: ( a)mbojaiykpe. (dir el varn). areo, arapytu, arapytupegua, arapytu
t tape, (a)mboapetape. adquirir, comprar: ( a)jogua, ( a)rogua- adltera: menamomokiha, imname rehegua; correo a.: pareha arapytu
adoptado: (hijo), criadito: (che) ra'y he, (a)hupity, (a)juhu, ( a)rekoramo, omomokiva. rupigua (X por avin: arapy re por
anga, (che) ra 'yra 'anga. (a)emomba'e, (a)embojra; a. un adulterino: mit re, mit ypyhekoy, el espacio).
adoptar: (a)monge (=amoa=aoa) terreno, una casa: (a)emboyvy, m. ijypy hekoyva. aerdromo: guyratli guejyha, pepoatti
ta 'yrangramo. ( a)embohga. adltero: hembireko momokiha, hem- rupa, p. raity.
adoracin: tupd rerohory, eakity, adquisicin (una buena): mba'ejegua birekpe omornokiva. afable: horyva, hekororyva, maranga-
jepoyhu, jetyryry; a. o beso de la por; che mba'e pyalzu pord; tere- adulto: kakuaa, tyar, karia 'ypmava tu, hetia'e (con todos: opva ndive,
ruz: tupait (<tupd: Dios +he t: kopy; ( a)reko ram6va. ikakuaagua; (mayor). tapicha h.).
besar). adrede, de intento - 1) con potvo adunar: aunar: (a)mopetef, ( a)mboaty afamado, clebre: herakwiva; es hom-
adorado (ser) en todas partes; oprupi pospuesto al verbo, grita a.: osapu- (juntar, congregar). bre muy a., muy clebre ste: karai
oeak4ity ichupe, = ojekuaa ha ki potvo - 2) con - se pospuesto a duras penas: hasype, a. d. p. lo con- herakuti ne portivaku pva (X cle-
ojehayhu. al verbo, le tir a.: oha'd ichupe sigui: h. ohupity (X casi no lo con- bre en sentido peyorativo: herakuti
adorar: (a)tupait, (a)akdity, (a)jayvy oha'sgui (refnte). sigui): hime hime ndohupityiri. valva).
18 afanar-aficionado . afiebrarse-afrecho 19

afanar, activar: ( a)mokyrey, ( a)mom- ptico: huguy chve. afiebrarse (raro por) comenzar la fie- za, pesar).
ba(apo, (a)mbopya'e, (a)my age; afa- afectuosamente: tayhuppe, che py 'a- bre: (che)akanundu, (che)akanun- afligido (estar): ( a)jepy 'apy, ndavy 'i,
narse: (che}kyre'y, hatti (a}mba'a- (ite) guive. dunundu. (che)angeki; (che)angata, ansiedad,
po; ( a)tu 'u por ijapre, ( a)ndyry afectuoso: hekoayhu, imborayhu, opo- afilado: haimbe, mohaimbe'epyre (X preocupacin).
hese. rombohetia 'va. maimbe: tostado). afligir, apenar, quebrantar: ( aipy 'apy,
afeado (estar}: imarti, momardmby (t o- afeitada (una): tendyvapo(petei). afiladora: itaky, mohaimbe'eha; (afila- (a}mbovy'ahara, (a}moangata, (a)m -
cado, poluto, manchado); mbovai- afeitar: (a)hendyvapo; afitame tam- dor tambin). bopy'angata, (a)mbopy'atyai, (a)m -
pyre, oemomardva, iky'va, mon- bin: che rendyvapo ave; afeitarse: afilar :1 (a)haimbe'e; a. la punta: (a}ha- bopy 'arasy, (a}mbojahe 'o; afligirse:
gy'apyre. (a)ehendyvapo; se afeita diaria- ku haimbe'e. (a}jepy 'apy, (a)emyr (ofenderse),
afear: (a)mbovai, (a)mbohova va; (a)- mente l mismo: ko'ko're oe- afilar, 2 cortejar: ( a}emboki. ( a}eko'i (molest arse).
momard (dar un feo, desatender, no hendyvapo ha'eae. a fin de, para, con el objeto: hagua, vo aflojar, distender: (a)mbopyu , ( a)mon-
cumplir); esta ventana afea el edifi- afeite: tova moporha, pyt, mopyt- (pospuesto) a fin de no.: ani hag~a. gu 'e (hace r mover, mitigar) ( X tirar ,
cio ; pe ovet ombovai ga (= om- ha ( cos!lltico). afinar: 1 ( a)mb oj oja, ( a)ati, ( a)mbo- estirar: (a)my at, ( a)emoate'y
boogavai): afearse: ( a)embovai, a- afeminado: kuareko, heko kua, ku- pujoja; afina un poco mejor la gui- (afl ojar en el trabaj o, (a)emokyre'-
embohovavai: afearse la cara. dicha ojapva, kure ojojva. tarra: eat6i ( embojoja) pormive Yfera).
afeccin, 1 aficin, amor. mborayhu; afeminarse: ( ai)ko kuicha, che reko ne mbaraka. afnico (e~tar) : (che)ahy'o p}'u, ch. a.
mutua a., amor recproco : juayhu . kua, che kuareko, (a) embohe- afinar, 2 alisar: ( a)mosyi. pykoror.
afeccin, 2 (enfermedad): mba'asy tu kokua. afinar,3 purificar: ( a)mopotf. aforrado, forrado: 1j'apva, mboapepy-
ja, m. ymaguare (a. crnica). aferrarse a su parecer: ndaguejyi, (nda- afinar,4 desbastar, desasnar: (ai tavy'o, re, oemondeporva; est bien f. o
afectado, pretencioso: ojejapva, ha '- guejysi) che kavajgui; ( a)jepyta- (a}mbokate, hisp . alimentado: oemongaru k'atra,
entesvfl, hekojapva, aeteguay; so (aimo'va rehe}. afirmado, firme (camino): tape ata, a. , ho'uhatva (come mucho ha bitual-
se fue a., resentido : oje'i, oho je- afianzar, 1 (dar fianza): (a)mbojerovia. asegurado, dicho: ha'e; esto ro lo men te; ho'u guasu , un acto).
py'apy; o. pochy reheve (v. afectar). afianzar ,2 asegurar, fijar: ( a)myata, he a. yo: kva nda'i va'ekue che, aforrar, fo rrar: ( a}mboape, ( a)i1ur
afectar, 1 fingir: {a)jejapo; afecta igno- (a)mo f hatd, (a}jatyka (clavar, fijar) k. ndaha'i che e'engue, na che e' (cubrir; forrar el li bro: (a}mboape
rancia : ojejapo oikuaayramo gui- aficin, 1 inclinacin, amor: mboray- engui pva. che kuatia; a. o forrar el vestido:
cha; afectarse , sentir: (a)andu, (a) hu, akdraku, akdvai; tiene a. a las afirmar: 1 ( a)moat, ( a)mombarete, ( a)mbojo 'a ao hyepy guio.
jepy'apy, (a)andu che mara; los lenguas: iakraku, e'kuare, oi- (a)jatyka (hincar, clavar), (a)mopa'- aforradura ( v. forro): ape, mboapepyre
que quieran afectarse y sealarse: kuaase e'engureta, ambue te tae ' d, ( a}mofat. afortiori ( ti= ci}: ha'erema karu (con
oemokyreysevJ:a tapicha ambue- okuaasva. afirmar,2 decir, asegurar: ha 'e, ( ai}- ms razn), esto t no lo sabes , a f.
gui, o. tapytgui. aficin,2 cario, amistad (sentir): (a) mo', (a}moaete; eso no es lo que no losa br l: nde ndereikuai, ha 'e
afectar, 2 impresionar: ( a}mbopy 'aropu emokunu'u hese, (che) a'e hese, yo afirmo: pva ndaha'i che aimo' katu ndoikuaa mo 'i.
(X che py 'aropu: estoy afectado). ( a)hayhu ichupe. ava; afirmase, dcese oje 'e (no se afortunado, de buena suerte : ipo 'va,
afecto: pota; a. ordenado, a. desorde- aficionado (ser): (a)hayhu, ( a)japo vai- dice: ndoje 'z). hembiasa pordva.
nado: pota para, pota vai: vigila tus vai - y con el sufijo se; soy a. a la afirmarse, apoyarse: ( a)jejoko, ( a}jepy- afrecho, salvado. residuo: kure rora-
afectos: ema't! por ne rembipot- msica, al canto, a la caza; ahayhu taso, (a}japoki. kue, kurekue: a . de almidn : typy-
rehe (guarda tu corazn, en lengua- tembpu, apurah vaivai, aguyra- afliccin, pena, quebranto: py'apy, je- raty, aramir6 rorakue: a. de maz :
je asctico); le tengo a., me es si m- apisva; soy mero a.: aikuaa vaivai. py'apy, vy'ay, temimbyasy (triste- avati kure; a. de coco: mbokajakure.
20 afrentar-agjg3Jltarse gil-agotado 21

afrentar, avergonzar: (a)moti, (a}pi- pi (regalar, obsequiar, con doble tuvicha rasa. agnusdi: araity karai.
cha, (a)momard(dar un feo). pe de persona y de cosa). gil: samba, rari, vevi, akud (corre- . agobiado: momba'apopyre, kane 'om-
afta: ai morotir.gy. agasajo: jerohory; jopi, temime'f (re- dor), saraki; es a.: iakud, isaraki. ba, mbopohyipyre,jopypyre.
aftoso: pysap~ ku 'e (animales), che py galo, obsequio, presente, don), ose. agilidad: akud, teko akutJ, saraki, rari. agobiar: (a)jopy, (ai}py'apy, (a}moan-
ai, ijai che py (personas). gata, (cuarzo): ita hepy, ita pord. agilizar, acelerar: (a)myate, (a}mbora- gata, (a)mbopohyi (hacer pesado.
afuera, fuera: oka, okra, ga okra a gatas (v. gatas): opopyvo, poyhpe. ri, (a)mbopya'e. agravar).
(el patio); se fue a.: oho kuri ok- agavillar: (a)moapest!: (a)mbojo'a gilmente: pyae tateppe (con preste- agobio: angata, py'apy, py'a angata.
pe, okravo, okgotyo; est a., (amontonar), (a}mboaty, Guntar). za). agoga: y rape yvyguypegua (reguero
fuera: oime okpe; esta industria agazapar, prender: (che) popa'a (hese} agio: mono' pokarl (ingresos ilcitos, de las minas).
es de a.: okaraygua rembiapokue agazaparse: (che}aturu; el se a., se ilegales); emomba'e joja'y (adqui- agolparse: (ja)titi, (ande)aty heta,
pva {X del extranjero: ambue tet- acurruca: ijaturu, jatuape. sicin injusta). oko 'i, okua 'i, oko'ipa, oje'oipa,
guigua); por ser de a., no conozco la agencia: tembiapoha, ose., sambyhyha agiotista: pokarme mono 't>ha, p. hua'fmba.
ciudad (Asuncin): che okaraygua renda. omono't>va, oemomba'va, oe- gora: tva aty renda.
hrehe, ndaikuai Paraguay ryepy; agenciar: (a)japo, (a)japouka; (a)mbo- mbojrava. agora (raro por) ahora: k o 'ta.
afuera todos': pesembke, tapeho- guata tembapo, (a)mbohape, (a)hu- agitacin: juku ~. py 'atarova. gora-fobia: ara resa kyhyje.
paokpe. pityuka, ( a)angareko hese; "agen- agitado (estar): (che}ambu, (che)ju- agorar, augurl!r~ (a)hayv pord, vai
agachado: karap, atuape; ando a., ka- ciarse" no existe, se dir arreglarse, ku'a, (che)oko ' tyt)i; (a}embo- (a. lo prspero, lo adverso).
rapd Jupe aguata, emombe hpe gobernarse: (a)jerereko; no se sabe kuchu, (che}akttraku, (che)py'ataro- agorero: avapaje (hechicero, milagre-
aha. gobernar o arreglar : ndojerereko va, (che)py'atyai (turbado, descon- ro), ha'uviJhra.
agachar: (a)mbojayvy; agacharse: (a)- kuai. certado). agonla: manombotaha, jehekjlpota,
jayvy, (a}aktiity, (X abajarse: (a)- agenda: apopyrd, ijapopyr, ojejapo agitar horizontalmente (slidos): (a}- pytuhasy.
embokarape, (che} yvyi, (a}e- va'er. mbokacha; a. un pndulo, etc.: agnico: manombota rehegua.
moyvyi). agente: apoha, angarekoha (gerente, ( a}mbovava; agitarse: (a}kacha, (a}- agonioso: ojerurerure hetva, jerure-
agallas (de pez): pira ahy'o; tiene a., es encargado; a. de comercio, viajante: kuchu, ( a}embokuchu, ( a}embo- rureha.
despreocupado : hova at, notfriva. emt1guataha; a. de polica: taha- kacha. agonizante: omanopotva, ipytupa po-
agarradero: pyhyha, yva, jyva, s. eh~ tvarembiguimaaha,maan- aglomeracin: embyaty, teta oko'- tva, ipytuh asyva.
agarrado, tacao, avaro ; pojopy, haka- dra (M.). iha. agonizar: (che}pytupa pota, (a)jehekyi
te 'y, m o 'opy (X generoso: pajera). agerasia: tuja mbarete, tuja reko mba- aglomerar, amontonar: (a)mbochovi, pota, ( a}manombota.
agarrar, coger, tomar: (a)japyhy, (ai}- rete, tujareko resi, teko tuja resi. (a}mbojo 'a (sobreponer), (a)mbya- agostado, marchito : haviru, piru; hojas
pyhy; (che)poji; a. o trabarse entre agestado (bien, mal): hova porttva, ty (reunir), (a)mono'IJ (recoger); marchitas: hogue raviru; campo a. :
s: (ja)jotu'u ojuehe (oondive); hova vaz'(va). aglomerarse, reunirse: ande aty t1 piru.
le agarr por el cuello, le apret y agibllibus (es o sabe de): iatupyryva. heta; forma cmulo, est repleto: agostar: ambopiru, ( a}mombiru, (a}
le estrangul : ojapoko ijajrare, agible, factible : ikatva ojejapo, ijapo- oembochovi, henyhmba. mohakatf (M.).
ojopy ha ojuvy. pyrd, ikatva jahupity; hupitypyrd. aglutinante: mbojaha, mopetefha, agosto: jasy poapy (mes ocho): hacer
agasajado (fue muy): ojererohory ete- agigantado: heko posonva, hete gua- mbojoapyha. su a.: (a}mba'eno', (a)virumono'.
rei. surasva. agnosticismo: kuaa pav'yrape (X ex- agotado (estar): (a)gue, (a)so, (a)soite,
agasajar: (a)rqhory, (a}mbovy'a; (a)jo- agigantarse: (che}py'aguasu, (a)embo- cepticismo; oguerovia ,.;uaa'yvarape}. (che)ka'apa, (che} kane 'IJmba; libro
22 agotamiento-agregado agregar-agua 23

a: kuatia ojejoguapva, k. ijoguapa- imandu 'avareko. agregar, aadir: (a)mbojoapy (jo=ju); agrimensor: yvyra'dha, oha'ava
pyre. agradecimiento 2 (frmula~ de): aguije, a. encima: (a}mbojo'a; a . lquido o (yvy).
agotamiento: kaigue, kangy, kane 'on- aguijevete, tombuekovia ndve Tu- slido : (ai)tykua, ( a)mokarapacht1i; agrimensura: yvyra 'fi kuaa, yvyra '-
gue, hypa. p, ahepyme ' ndve (gracias, te por ej.: yerba o agua en el mate o dmbo'e, ura'drape.
agotar: (a)mboypa (y=hy) (a. el agua), pago, te doy el precio). calabacn; ya est agregado: ikara- agrio: 1 hi; naranja agria : nardhi.
(a)mbokaigue (a . las fuerzas); ago- agrado, voluntad , gusto .(de m): (che) pachdima, itykuapyrma. agrio 2 (de genio): heko arhel, joha,
tarse; hypa (X que no se agota , rembipota , (che) vy'aha. agresin: rairO rei, havira re, enu- heko joha; respuesta agria, seca:
inagotable: hypa'YJ. agrandar: (a}mbotuvicha. (a)mbopy- pd ra~. e' oporomborva, e' oporoap(-
agraciado: hova porva, he te por jo- guasu (ensanchar), {a)mbopuku, (a) agresivo (ser): ( a)ha 'dsva. va.
jva, h. foja porva. mombuku, (alargar), (a)mongakuaa agresor: 1 rairO raha, o ha 'drava, e- agrisado, grisado, grseo: hungy, moro-
agradable 1 (de carcter): horyva, heko (hacer crecer). pyrtlha, apiraha, ojapirava. tiu, apati
re tia 'va, oporombohetia 'va; vien- agravante (circunstancia): ombovaiv- agresor2 (con arma blanca, con arma agrisar (raro): (a)mohungy, {a)moa-
tecito a .: yvytu kangy por, yvytu va, ombyaivva. de fuego) : kutuha, apiha, (oikut- patf.
nde rerohoryha. agravar: (a)mbopohj;i, ( a)mbovaive; va, ojap(va). agro (campo).: t1, okra; las necesida-
agradablei (al gusto), sabroso, rico: he. agravarse : hasyve oikvo, oemby- agreste, silvestre, rudo, tosco: hesaite, des del a.: okarayguakura remiko-
me gusta : he chve, heterei chve. aive ohvo. koygua, ava ka'aguy. tev.
agradar, complacer, dar gusto: (a)mbo- agraviado, ofendido: ofemyrva, mo- agriado 1 (se ha): hma, oembohi agronoma: emitpreko kuaa, emitp
hory, ( a)mbovy 'a; me agrada, me iemyrombyre, ipy 'ava(va, ipy 'ar- hz'na, hiva (est a .). mbo 'e, . rape.
2
gusta (la co mida o bebida) : he va, ipy 'ahi. agriado, enojado (est): pochy, oja- agrnomo: emiryreko kuaaha, J,im-
chve; no le agrada que vayas: agraviar: (a)moemyr, (a)jahi (he- hiva; si n c;111sa l'~t a.: oembo- ba'e mbo 'ehra,, t1rehegua mbo'e-
ndoipoti reho; le agrada , le gusta se), (a)mbopy'avai, etc. (v. el ante- )()chyrci ldna. ha, ujaryi
tu presencia: ovy'a nendive, hory rior). agriar: (a)mhopochy, (a)mbohi, (a)- agrupacin: no '6, aty, atyha.
nde pyri: le encanta que vayas a agravio: emyr, jahi, emomar (pa- mboro, (a)mbopy'ahi agrupado (estar): ono', mono'mby-
su casa: oguerohory nde ho oguen- sivo), mamar (activo), e 'emondo- agricultor: chokokue, yvyjo 'oha, ko- re, ijaty, ijatypa hl'na.
dpe. pyre, e'pochy. kue rerekua, k . jra, temit;> jra, agrupar: ( a)mono 'o no i5, (a)mbyatya-
agradecer: (a)hepyme'e, (a)guije, (a)- agraz: uva aky. koygua (rstico). ty, {a)mbyatypa.
guijevete: ( che)mandu 'a temim8 'e- agrazar, disgustar : (a)mbopy'aro, (a)- agricultura: emity rape, . kuaa, agua: y - agua, a) con adjetivos, b)
re, ( a)mba 'erecha kuaa; ( ai)poepy moemyr, ( a)vy 'a 'o (quitar el ifemit;> mbo 'e, u jo 'okuaa. con verbos, e) en frases._ a) agua
(a. con obras). bienestar). ngridulce: he'vaivai, he'jopara, he'- bendita : y karai; a. caliente : y taku;
agradecido (ser, estar): che py'a por agredir,embestir: (a)rairO, (a)ha'drava, emby. a. clara: y sati, y sak, y resak; a.
hendive, ( a)hechakuaa hemime 'en- ( a)havira re, ( a}epyr aha a(ajapi). agriera, acidez: mba 'ehi, teko hi, corriente: y syry; a. estancada:. y
gue: no es agradecido: nomba'ere- agredido: apipyre, ojejapi va 'ekue (X hi, hireko. no'O; a. hirviendo : y takupupu; a.
cha kuai; es muy a.: imandu po-a agresor: apiha, kutuha). agrietado (estar): (o)jeka hzna, (o)vo, tibia: _y haku vev~ a. natural: y rei,
r tapicha remime 'engure, tapicha agregado, aadido (estar) : ojoapy M- (o)tiri, (o)ehumbiri - b) poner agua, aguar: ( a)mbQ 'y;
me 'embyre kuaaha porite. na, karapachdi; ya est a.: ikarapa- agrietar: (a)jokatiri (el vaso, el cnta- poner, agregar a. (ai)tykua, ( a)mo-
agradecimiento. 1 gratitud: teko hecha- chdima, itykuapyrma (lquido es- ro: y'uha, kambuchi); agrietarse: karapachdi (cebar el mate); beber a.
kuaa, teko py'apor, poepy (M.), pecialmente). ojeka. ( a)hay 'u, ( a)mbo 'y; derramar a.:
24 aguacero-agero aguijn -ahitar 25
(a)oh y, (a)hekuavo y ; derramar- aguafiestas: vy 'ambyaiha, vy 'aharuha augures o pronostiques males: ani aguzar: (a)mbohakua, (a)mboapytea-
se el a.: oeh y; echar, vaciar el a.: (<Jzaru: malograr). che ra'uv; ave de mal a.: guyra kua, ( a)mboapyteju (aguzar con
(a)hekuavo; enturbiar el a.: (a)mbo- aguamanil, aguamanos: poheiha, pojO rayv vai. punta, como aguja).
tyai; hervir a. : (a)mbopupu y; puri- heiha. aguijn: popa, tevikutuha, ose. (pica- ah!: mba'etpa.
ficar el a.: (a)muesakti, (a)mopotf aguamiel: eiretery eikangy (miel floja) na); pyuati, pytaratf (espuela, aci- ahelear: (a)mboro, (a)mbohi.
y; sacar a.: ( a)jara y (del pozo: y- eirary, eirakangy, eiray. cate); quitar el a.: ( ai)popz'a'o:
kugui); poner en agua , macerar: aherrojado: mosmbyre, is/Va, ( a}a-
aguantar: 1 ( a)joko (sostener), (che) aguijonear (v. acicatear): (ai)kutu,
amboy, ambory.- e) charco de a., pytf, (a)jokua (atar, los dos).
rosd (tener aguante, no morir (a)h(!)likutu (a. animales, los dos);
a. estancada: yno'; gota de a.: y fcilmente), ( a)mok (tragar, tener ah: ppe, uppe: a. esta: kina h!Yza,
(a)myage (espolear, a. personas). pina hz'na, de a.: upgui, upeguive;
tykyre,yresa; ruido de a. hirviendo : paciencia).
y chiti, y ochini; a. con sal: jukyry;
aguja, alfiler: ju: e! ojo de la a.: juresa; a. mismo : (u)pepete; un poco ms
aguantar,2 resistir: (che)py'a tmbo,
la punta de la a. : jutf. a. : (u)pepemive; de a. se sigue,
a con miel: eiretery; leche medio a.: (a)jepytaso, (a}embopy'apy, (a}e-
kamby y; agua corriente no mata a myata; aguantarse: (a)jejoko; a-
agujereado: ikua, ijra; tiene a. las ma- que ... : upvare ja'e va'erd (por eso
la gente: y syry ndoporojuki; nos: ipokuva. hemos de afirmar. ..).
guantarse mutuamente: (ja)jojoko,
se lava con a. de Colonia: y ryakud (ja)johekopyty aguantar callando: agujerear: (a)mbokua; a. de parte a ahijado: tayra ra 'anga; mi a. (dice la
me ojejohi; toma leche como a.: ( a)rokirirf. parte, atravesar: (a)mbokuarasa. mujer) . che memby ra'anga; :!. por
hoy 'u kambyre = ho 'u kamby yi aguante (tener): (che)rosd, ose., (che) guila pequea: taguato (es una clase el bautismo: tayra ra'anga karai,
cha; deme un vaso de a.: ta'umi tmbo; ( a)pyta kuaa, ( a)jejoko de halcn, una entre tantas). memby r. karai (segn se refiera al
nde y; mira que esta agua no es po- kuaa. aguilea (natiz) : tikarapa. tfkar (nariz padrino o madrina).
table : chque pe y naipottri, nda- aguar: ( a)mbo 'y; ( m)ty kua y (poner corva). ahijar, 1 adoptar: (a}oa che rpe che
ja'vai, ndaja 'iva. agua en el mate). agniluclw: taguato ra'y. ra'y ( karai}rd, che memby (k.)
aguacero: ama sapy'a, ama guasu sa- aguardar, esperar: (a)ha'arO, asp .; agujt~ro: kua, kura- "kua" entra en {dice la mujer).
py 'a, ama charara, ama pororo, aguarda un poco : eha'armi; agur- ;ompusicin con varias partes del ahijar 2 (raro por procrear): ( a)moe-
amambu (lluvia estrepitosa, ruido dame, esprame aqu. che ra 'armi cuerpo y guaridas de animales, por moa.
de lluvia). pe; ya hace tiempo que te espera- ej .: apytu'akua, e'dkua: cerebro, ahijar, 3 atribuir: (a)mboja; (a)mbo-
aguacil, alguacil, liblula: ahat[ (X ba : ymma roha'arO = arma ro- corazn:
1
kurekua: pocilga. ta yra; me lo ahijan a m, dicen
cigarra: akyrd}. ha'ar hague. agujeta, trenza, cinta: musur (M.), que es hijo mo: che mbora'y hese
agudeza: 1 mba 'e hakua, teko akua, avas; sentir agujetas; ( che)pere- (X la mujer dir : che momemby
aguachento, aguachirle: ay; es un me-
mba'e (h)akua, teko hakua (X vypu'd. hese).
ln a. : ijay pe merO.
akud; corredor). agusanado: haso, ose., t(gua'd (gorgo- ahilar, 1 adelgazar: (a)mbopo'i, (a)-
aguada, abrevadero : ygua. agudeza, 2 perspicacia : teko andu, t. jo);. tiene muchos gusanos, gorgojo: embopo'i.
aguado (estar) : sake, yreikue, ymeme, arandu; e'e arandu, e'e juky. hasopa, itigua 'dmba. ahilar,2 ahilarse , ponerse en filas:
mbo 'ypyre; leche aguada : kamby y; agudo: hakua; vista aguda : ma'embu- agusanamiento, miasis secundaria: ta- ( a)embohysyi
esta leche es medio agua: hi'y, ko ku, tesa pyso; pjaro de vista muy so, ose. (haso hzna=tiene a. o mia- ahilar, 3 desmejorarse las plantas: kan-
kamby. aguda: guyra hesapyso etva; no tie- sis). gy, kytomi okakuaa.
aguador: yreruha, yemtlha. ne buena vista : nda hesapysi. agusanar: (a)mbohaso; agusanarse: ahitar, hartar: (a)mbohyvata, (a}mo-
aguaducho, torrentada: ysyry ambu. agero: ta'yv (y=u}, ose.; no me (che)raso, (a}embohaso. punga (indigestar).
26 ahlto-aire aire-a la

ahlto (estar): ( che)ryvatd, ( che)reny- mohemby (dejar resto), (a)mbohy- aire? canto, tonada: purahi; la polca kumbarity (M).
Mmba, ( che)ryvat rasa. ru (encajonar, embolsar). es un aire tpico paraguayo; pe poi- ajo: sevoiry (M.), ho, hisp.
ahogado (me siento) por las ocupacio- ahorros (mis): che ry'i repykuemi, ka eha purahi paraguaiete, para- ajorca, brazalete, collar: mboy (po'y },
nes: ( che)py 'aku 'i, ( a)jepy 'apy tem- ongatupyremi, mono 't>mbyre. guaireko. poapykyja, pyapykyja (a. o braza-
biapo rupi, tembiappe; se ha en- ahoyar, raro por hacer hoyo: (a) airear, poner al aire: (a)mboyvytu, {a)- lete de la mano y del pie respecti-
contrado un hombre a.: ho'yguy ta- mboykua, ( a)mboyvykua, ( a)mbo- mboarapytu, ( a}mboveve (aventar vo).
picha ojejohu. kuayvy. arroz, etc. en la criba); airearse, to- ajuar: tcmbiporu ogapy, t. ogapype-
ahogar: (a)mbo'yguy, (a)moapymf, ahuchar, guardar: {a)ongatu, ( a)mbo- mar el a.: as, aha aemboyvytu, gua, ogapy rembiporu.
(a}apymfuka, (a)mbopytupa, (ai) hyru. ( aembohete ku 'e: a hacer ejerci- ajustado (estar): imbojoja, oomboja,
pytujoko, (asfixiar); (a)mopytuhe- ahuecado (estar): ipyko'e. cio). ojoapy por.
mba; ( a)juvoka (torcer el cuello) ; ahuecar: (a)mopyko'. aislado (estar): (a)emoha'eo (reti- ajustar, igualar: (a)mbojoja, (a)mboa-
ahogarse: ha'yguy (re'yguy, ho'y- ahumado: ijapiche, mbotatapyre. rado). pyjoja (igualar las puntas); ajuste-
guy), ( che)pytupa, (che)pytuhemba ahumar: (a)mohatatf, (a)motimbo, (a)- islar, apartar, poner solo: ( a)moha 'e- mos las cuentas: pe papapyrrehe
(morir de asfixia), ( che)py'aropu. mboapiche. o, ( a)moao (dejar solo), ( a)mo- ama'eta.
ahogo, ahoguo (tener, sufrir de): ahunche, restos: takykue, ose., te- petef, (a)momombyry (alejar); ais- ajuste: joja, jejoapy.
{ che)pytupa, ( che)pytuh asy, (che) mbyre, ose. larse: (a)emoh(J'eo, (a}emoao, ajusticiado: jukapyre, fue o muri a:
py'aropu. ahuyentar: (a)mondyi, (a)mongyhyje { a}emopetei ojejuka va 'ekue ( mburuvicha e 'e-
ahoguo (v. el anterior). {a)momombyry (alejar), {a)mbojei. ajado, marchito: mano, piru, yyi. me).
ahombrado, hombruno: kuimba'icha, aimar (lengua) : aimara e '. ajar, estropear, estragar: ( a)javyky vai, al con infinitivo = cuando , de): kue,
ojoguva kuimba epe. ana, anas; no tan anas: hasyyme, (a)haru, (a)mbopirn (secar, agostar) kuetvo (= jave, aja); al pasar, de
ahondar: {a)mbopypuku (a. excavan- ndaha'i hasyyete (no es tan fcil). ( a)mbyai, ( a)moivaivai. paso, cuando pase: ahasa kuvo;
do); {a)mbopypuku (a.~xcavando aindiado: ijava reko, avicha (tambin ajeno: che mba'ey, tapicha mba'e, al no encontrarlo, retrocedi : oju-
o arando) ; ahonde ms la fosa: medio salvaje). nachemba 'iva; no abuses de las co- hu Yvo, ojevy (vea a).
ejo 'o pypukuve pe yvykua. airada (de la vida): heko vaz"va. sas ajenas: nanemba 'iva ani reipo- ala: 1 pepo; no tiene alas largas: ndai-
ahora: ga, ko'ga; a. mismo: agaite; airado (estar): { che)pochy. ru va(tei (=nemba'eyva... ); esto es pepo puki; quin es el que no
desde a. : aguive; despus de a., airar, muy raro por enojar: (a)mbopo- ajeno a mi cargo: peva ndoiki che tiene alas y vuela ms aprisa que el
ms adelante agamive, atagui rire, chy, ( a)moeko ~;airarse, enojarse : rembiaporme (est fuera de mis viento?: mvapa upe ipepoYva ha
ahora s: ata kat'.J; a. no ms: agara- { che)pochy, ( a)eko '6i, { a)jahi (in- atribuciones). yvytgui pya'eve ovevva (el pensa-
mo. comodarse); no hagamos incomodar ajetrear, fatigar: (a)mokane'6, (a)mo- miento: py 'amongeta, apytu ~ro
ahorcado (un): juvypyre; muri a.: al prjimo; ani jajahi tapichre (no mba'apotei, a. asy; ajetrearse, fati- ky); el prurito de las alas, volando
omano jejuvy {hape}, omano saingo seamos objeto de disgusto para el garse: ( che)kane '6, ( a}emokane '6, slo se cura. oveve mante ipohd
ahorcar: {a)juvy; ahorcarse: {a)jejuvy, prjimo). { a)mba 'apo asy. guyra hem~iva ipepo (ipeppe).
{ a)mbokarape juasy 'y (a, en el rbol aire: 1 pytu, yvytu (viento), pytu (a- ajetreo: kane~. kane'ongue. ala 2 de sombrero: tembe, ose.: levan-
juasy 'y). liento, hlito), pytuh (respiracin); aji, guindilla: kyyi, kumbari (M). tar el a. del s.: ( ai)pepi che akte-
ahorrado: ongatupyre, mbohyrupyre, abre la puerta para que entre aire: ajironar, raro por hacer jirones: hegua rembe, ( a)hembepi
poru :vmby re, mondo ymbyre. eipe 'a pe oke toike andve ra ( a)mondyry, ( a)mondoro. a la: hekpe; a la espaola, a la valen-
ahorrar: {a)ongatu (guardar), (a) pytu; aire caliente: kuarahy pytu. ajizal, campo de ajes: kyyindy, ciana: Espaa, Valnsia, rekpe; vi-
28 alabado-alba albaal-alcurnia ~9

ven a la paraguaya, a lo paraguayo: alar, alero : ogapepoguy (soportal, e albaal, cloaca ; y sy ry ha, yky 'a syry ha, aibricias, fe li cidades , en horabuena : ja-
paragui rekoitpe oiko, p. hend- rredor X interior de la casa ; ogapy 1. k y 'akue syry . rohorf;kena, roguerohory (te feli-
pe. alarbe, inculto: koygua, ava. albail: ogapohra. cito ).
alabado, aplaudido (ser): (a)emom- alarde, ostentacin: embokaria 'y, t e- albayalde, colo rete: moportiha, mboa alcahuete, alcahuete ro : maandra
ba 'e guasu, ( a)jepopete, ( a)jereroho- ko jejapose. pe pyahuha. ( M .), kurupi, tape va(pe oguenoh~
ry, ( che)rerakud. alardear: ( a)embokaria 'y (hacer el albear, b l<~nq u ear: (a) momorot f. va, t. v. nohha.
alabanza, elogio , loa: emomba 'e gua- guapo), ( che)snte, ( che)ntese; no albedro , vo lun ta d libre : pota sso; el alcaide: ogaguasu ruvicha, ka 'iri rere-
su, emomor; que se oigan en quiero alardear, slo digo lo que es IH11111i n; es un ser do tado de a., kua.
todo el mundo las alabanzas de verdad : chko ndachesntei, aete- per o no por eso dueo absoluto alcalde, intende nte : tva rerekua, tva
Dios: Tup rra rerakud por toe- gunte amombe'u. ue s mismo : ande y vypra ande ruvicha, tava/ra.
hendu opa tenda rupi, mamo pav alargado (estar): ipukma, oembopu- rekpe 1/ane stiso == ane rem bipota alcaloide: kali,. hisp.
m pi. kma hz'na, imbopukupyre. oi iande poguy pe, jepmo na'ande alcance (al): hupity; a l alcan ce de la
alabar, ensalzar, elogiar: ( a)momba 'e alargar: (a)mbopuku (amb=bop), (a)- pu 'akapi oj ehe=nafiande jara 'jli mano : che p o rnpitj;pe.
guasu, ( a)momarangatu (santificar), mboare (a. el tiempo , hacer durar); (va). alcances (de pocos, de cortos) . (o)hu-
( a)mbotuvicha, ( ai)porangereko (ai)pyso (extender) ; (a)mbohekove- albergar: ( a)mo.,;_ahe, ( a)mbokoty , p ity 'i, ikuaa 'i, tavy nunga, o he t
(admirar), (a)momord; slo Dios puku (a. la vida) ; ( che)poji (a. la ( a)mombyta (hacer parar , posar), mby ky, itavyrai, tavy vai vai.
merece ser alabado: Tupd ao, mano) , (a)jejyva py so, (a)emohe- ( a)mbohupa. alcanca: viru ry rn ongatuha.
T. nte oemomba 'eguasu va 'er tymapyso (alargar el braso , la albino : moro tingy, hopea morott alcanzar: (a)hupity; consigui su
= Tupd rra mante oembotuvicha pierna);(a)e'mbuku(a . el discu rso albirrojo : py tatf, py tdmorotf ideal: ohupity hembipota; tener
~a 'erd; alabarse : (a)embotuvicha, alargrse ... ); alargar un poco mi es- albo (m u y ~a ro) : morott privanza: (a)mbopu; no alcanza na-
etc. ( v. el anterior y antepngales tada: amboaremtta che pyta ko '- albndiga : so'o apu'a; a. de ma z : vori da: nombopi mba'eve; consigue
j e o e). pe = apytamivta = aremivta vori. mucho : heta ombopu, ohupity.
alacena: tembiporn renda, tembiporn pe; alargarse con l aembopuku albo rear : ( i)ko 'Ci f,. k(J'iu , ko embo ta alcartaz , cucurucho : tynt kuatia , tyrn
ongatuha. hendive. ( v . alba); a l al. : ku ko'~sorpe. apu 'a kuatia, mbaynt kuatia.
alacrn, escorpin : japeusa (cangrejo). alarido: guahu, ar; tas, ose., sapu- alborotado (es un) : ( i)py'ataro va, ta- alcofa, esp u ert<~ : aja ka, m bayrn.
aladar, penacho , copete: tyr, a.ram- ki, mburea (bramido, rugido). vahpe oik va, iju tarara ( ipatara- alcohol: alko, hisp . . mv porha ( cos-
bi alannar, 1 turbar: (a)myangeki; un ra, hisp .). mtico : mohu 'ha).
alado: 1 ipepva, ovevva. ngel la turba con su saludo : yva- alborotar: 1 ( a)mbopy 'atarova. alcoholar: ( a)alkonoh (obtener alco-
alado,2 arado : jo 'o ha, yvy jo 'o ha. gaygua omyangeki chupe imaitei alborotar,2 meter ruido : ayvu; no al- hol), hisp .
alamar, borla : ambopi (fleco). mz'me. borotis ms: anive p ende ay vu ; alcoho lismo : tasy ka 'u. ika 'va m ba 'a-
alambrar: ( a)mboa/a, hisp. alannar ,2 preocupar, traer sol!cito : no nos al. o mo lestis: ani or embo- sy , guaripla rtiimbore, g. pore.
alambre: ala, hisp. kuarepoti po 'ipz'u, (a)mbopy 'a angata, (a)mondyi (es- py 'atarovtei. alcor, colina : yvy ty 'i, y vy ty atukupe.
itaembo {hilo de metal). pantar). alboroto : ay vu, sununu (revuelta, aso- alcorza: mahe', mahe 'pire, hekoi ta
alanceado: mpme kutupyre. alba, albada, alborada, aurora: atas, nada , mo tn ). (del icado) .
alancear: (a)mykutu, (ai)kutu myme, ko'ti, ko'soro, ko'emby, ko'ju alborozar, alegrar : ( a)rohory, a)mbo- alcorzar, acortar : ( a)momby ky .
mype. ko 'embota, ko 'rapos, k o 'erapoju, vy 'a, ( a)mbopy 'arory (llenar de al- alcurnia: y pykura mba 'e, y py guasu
alano. jagua, jagua heko ar. ko'erapo pyt/1. borozo ). reko, heraku(renombrado) .
30 alcuza-alfange alfarero-aliento 31

alcuza: andy ryrn. alegre : pa 'i rory; da a.: rarory. alfarero: kambuchi apoha, a'e apoha, algodonar: poner algodn: (a)moman-
aldaba: henOiha, mbotaha, oke mbo- alegre,Z bebido: opichoro. ai'a avyky ha (<ajavyky: manipu- dyju (estofar , rellenar de algodn.).
taha. alegra: tory, vy'a; con grande a .: to- lar, manosear). alguacil,1 gendarme: tahachi.
aldabonazo: embota, mbotaha ryapu. ryppe, vy 'appe; con grande a. alfenicarse, adelgazarse : ( che) po 'i, alguacil ,Z liblula: ahat(, andu 'i.
aldea: tva, tava 'i, ogaaty. celebraremos la fiesta patronal : to- ( a)embopo 'iete, ( a)guejyete. alguien: 1 rr.ava; hay a. aqu?: ndaip-
aldeano: tavaygua, koygua. ryguaspe jarohory v 'er ane alfrez (raro), abanderado: poyvi r er e- ri piko avave pe?; a. me necesi-
alear (raro), animarse : (che) kyrey, mo 'dhra Marangatu araguahe; por- kua, aovevejra,~jarj;i ta?: ofpa oiko teveva cherehe?; a.
(a)emoky re y (v. aletear). tador, fuente de alegra: vy'a re- alfiler: juiakva, j u, tatf, ose. ha entrado: mva oike ra 'e pe.
aleatorio, incierto : po'a mba'e, po 'gui rnha, v. me'eha. alfombra: ao py nlha; guataha, y vy ao, (a) alguien,2 (a) algunos, (a) algunos,
osaingva, ndaikativa jaikuaa, oje- alejar: (a)momomby ry , (a)rova mboy - py rnpa (<pe+ cama). (a) otros: poro (en composicin),
hurez'va, ikatuha, ikatu y va aj ehu, pj;ri, ( a}mboyke; alejarse : ( a}emo- alfmja(s) : mbay rn, mbayrnki, mba'e- por ej .: ayuda a los otros: oporopy-
hernngua. mombyry, ( a)jei, ( a}jehekj;i, ( a)ha- ry ruki, vosa, hisp. tyv6; ama a los otros, al prjimo:
aleccionar, instruir : (a)mbo'e, (ai)kua alga: y gu. oporo:tay hu; mata a algunos por
ite (alejarse para siempre).
auka, (ai)tavy'o. algaraba: ayvu, jesapuki joa, ne ea- oficio , verdugo: porojukaha.
alentar, enfervorizar: ( a)mokyre y , (a}-
aledao,1 confinante : apyrapegua, je- tt!. j oa, e'ta joa (<Jzeta), guarar, algn tiempo, algunas horas: aremi;
myage, (a)mbohetia'e (fomentar el
rre. guyryry. se queda n un tiempo ; opyta arem(-
optimismo); (a)mbopy'aguasu (ani-
aledao,l confn : apy , apj;ra, hugua, ta (se va a quedar. .. ).
mar , envalentonar). algarada : churuchuchu Uarana, ja leo).
ose. algunas veces: amme, amomejevy,
alechigar: (a)mohe 'e, (a)mosy i. alero (de la casa): ogapepuguy;baj o el alg:moba, algarrobo : yvope, kurupa'y, amme amme.
a.: ogapepoguj;pe. inga . alguno (de nosotros) ; petei ande
aiechigarse: ( a)emby ai, ( a)emokam-
by, ( a)jeharn. alerta 1 (estar): ( a}ma 'e aikvo, ( a)py algazara: ayvu, e' j oa. (or e) apytgui; a. vendr: oimne
alechuguinarse: ( a) embokate, ( a}e- az'na. lgido: ro'yete; perooo .= iro'yete- ova (pet ei).
momitdrnsu kate ( < lechuguismo: alerta! ojo!: hke, ma 'eke. hpe. alhaja : mba'e hepy , mba'e hechapy rd,
mitarnsu kate reko}. alerta 3 (dar la voz de): ( a)moma- algo, alguna cosa: mba'e, pete[ mba 'e; jeguaka (adorno), mba'e neporava.
alegar: ( a)rn, ( ai)kuaauka, ( a)nohe, randu, (a}myangeki, (a)mbopy an- a. ms: hetanzive: a. menos : michi- alharaca: sapu ki soro, tas s. (gritos ,
(a}mof tapicha resa renondpe. gata. mive ipora; a. rojo : pytangy; estoy llanto ruidoso).
alegrar: ( a)mbohory, ( a)rohory, aletazo (dar un aletazo): ( a)aperere, a . enfermo: che rasy katu, a. aver- aliado : ir1 , moinlmbyre, mopeteimby -
(a)mbohetia 'e (poner de buen hu- ( a)jepepopete. gonzado : ( a)timi, ( a) tnunga; a. fas- re (unido, unificado); somos a.:
mor); ( a)mopitikiri'fkyrjli; la maa- aleve, traidor : guasu apiha. tidiado: che kane 'mi; deme a. aime oondhe. ar orair oondi-
nita alegra a todo el mundo: pe alevosa: guasu apiha reko. ms : eme'e chve hetamive; a. espe- ve, aorair o. (a. en la guerra).
ko'etf oporombohorj;va; alegrarse: alevoso: hova mokiva, aha ar y re cial : mba 'e poravopyre ( = tembipo- aliar: ( a)mbojuaju , ( a)mopetef tembia-
( che} rory; me alegro mucho de ande apz'va, oporoguahemva, ral'O), jepig ua y (extraordinario). pora, ose.
verlo : che roryete rohechvo, avy a ( i)guasuapiha (traidor). algodn : mandy ju ; desmotar , carme- aliarse : (a}omopetei, (jai)ko oondi
sy ry rohechvo. alfa: epynl; El es el a. y omega . Ha 'e nar el a. (a)mosa, (a}mosusa, (a)- ve, (ja)juaju o'ondive, (a) 'opy-
aiegre : 1 hory, ose.; estoy a.: che rory, epyn1 ha paha = epynlha ha hayi'o , (a)hesa y ijo (esponjar y sa- tyv oondive.
avy 'a; carcter a .: py 'a rory, tekove mombahra. car las semillas). aliento : py tu; la fatiga me quita el a.:
(individuo) rory, ava horj;va; padre alfange : kyse karapa puku. algodonal: mandyjuty. pe kane ' che mbopytupa, che
32 aligerar-ahnohaza almorrana-altivez 33
pytujoko; su a. es ftido : ipytu ne aljaba: hu'yrym. abnorrana: teviruguy, ose; tevikytase, altanera: jera (despechada); mujer a.
(X pyt71 con nasal: oscuro;) che aljibe: ykua, yno 'o, y no 'Ongua. ose. que me has hecho enojar : kua nde
pytuM: yo respiro, mi respiracin. alma: nga, d, angue; vi su a. en sue- almonada (ambosta, cataln): moki jerva jaheilur che moingva.
aligerar: ( a)mbovevi (nde jokuapy; os: ahecha che kpe hi'angue; con che po renyh&ne. altanero: tfat, juruat (a. en palabras)
tu carga o bulto). a. o bro: pyatdme, jejopype, kyre'- almonar, desayunar: (a)rambosa, hisp. ijuruguasva (id.), jera (temible, so-
alimentar: ( a)mongaru. pme, jepytaspe , ehaan:ze. ( a)jepy 'ajokomi, ( che)py 'alUindiha- berbio).
alimentarse: (a}emongaru, ( ajk(]IU. almcigo: yvyra rayi rupa, ka'avo ra; a. a medio da: (a}karu. alteracin, descomposicin: jeharu, ta-
alimento: tembi'u, osc. - Comparahi'u- moaha. alnado, entenado, hijastro : ta'yranga, gyno; ose.; ta 'o, ose .
py; je'upy: comestible , de comer, almadana, mazo: ita nupdha, soka ita. membyranga (segn se refiera al alterado (estar): (che) angeki (la
vveres. almada: mbohasaha, hangda, hisp. padre o a la madre). sangre , el nimo o espritu: tuguy
alinear: ( a)mbohysjd (poner en fila o almagrar, pintar de almagre o rojo: alocado: tavy, tavyrai, tarova, akaha- py 'a); carne alterada: so 'ora 'o.
hile'fa); (X amospi: alisar). ( a)mopyt (X amombyta: hacer tti; un tipo a. : tekove rova tavy. alterar: 1 (a)haru, (a)mohagynO (moha
aliar: 1 (a)mbohe, (a)mohe'e (condi- parar). loe (m u y amargo): ntba 'e irva, = mya), (a)moambue; alterarse;
mentar) ; est aliado: oemboh- almagre: ita pyt, mba'e pyt. mba'ero pochy. ( a)jeham, (che) ragyno ( = aemoa-
ma. almanaque, calendario: ararysyikue, a- a lo ms, a lo menos: hetditramo, mbue).
aliar: (a)myatyr~, aliarse, ser ali-
2
rakuaa-renda, arambo 'ea, arare- mbovyetramo; a lo m . iremos
ado : (a}emyatyr. alterar: 2 (a)myangeki (inquietar, tur-
chaukaha. tres: hetaitramo rohne mbohapy;
alirrojo: ipepopyttiva. bar), (a)mbopy'atarova (perturbar),
almear (pajar) : jahape chovi. a lo menos cllate ahora: mbovye-
alisar: (a)mosyi, (a)amoapesyi (atesar) ; tapgui aporonoht (trastornar) ; al-
almeja: ytd, ytdramba. tramo ekirirf, ekirirt m ba 'na.
( a)mbojoja (igualar); alisar por den- terarse : (che) angeki, (che) py 'ata-
almena, almenar : mo iha ita yvate. alopata : pohd pordme pohan reko
tro: (a)hyepymosyi. rova , tapgui aenoh, (a)emos.
almiar, pajar: jahape aty, kapi'i on- (X homeopata : pohd vaive pohano
alistar 1 (raro), preparar: (a}mbosako 'i gatupyre, jahape mono 'Ombyre. rape}. alternar ,2 trans. : ( a)mbojopyru: estoy
alistar 2 (poner en lista): ( ai)kuatiah- ahm'bar: asukary, asukaryjy, eirary- alopeca: avuki; padece de a. (se le en la Argentina y Paraguay alterna-
ra, ( a)mboherarysyi, ( a)terakuatia, kue, mahe'ejygue. cae el cabello); ijavuki hza. tivamente: ambojopyru A . ha P.
( a)mof tra kuatipe. ahnibarado, 1 ijasukary, he 'embochy. a lo vaDe, a lo paraguayo: okra rek- ndiJ>e = ambojopyru aikvo A. ha...
<ivia (que): pytu 'u me'eha, tasy jora- almibarado,2 lisonjerc: juruhe '; pala- pe, okarayguicha; nos divertiremos alternar, 1 intrans. : (ja)jopyru (nos sus-
ha, tasy mbogueha, mytue reruha bras a.: e'~ he'e mbochy,e'e asy. a lo v., como los paraguayos: javy'a tituimos), (a)ombuekovia (id.).
(que trae sosiego). almibarar: (a)mohe ', ( a)mbojumhe '. ande rekpe, paragui hendpe: altibajos 1 (el terreno tiene): ndojoji
aliviado (estar) : (a)jera ar'lUI, (che) py 'a almidn: aramirO, hisp. al pie, al lado, cerca, cabe : ypy, a mi (el suelo , el campo , el camino : yvy,
jera ar'na; el enfermo est algo a. : almirez, mortero: angu'a; pisn de a.: lado, a tu lado ; che ypype, nde l2, tape), ojoja y, ojupi ha oguejy.
hasyva of pordmive, opytu 'u hz'na. avati soka; a. de metal : ita angu'a, ypype, a los pies del confesor : (po- altibajos 2 (la persona tiene) : ndaheko-
aliviar, (hacer) descansar: (a)jora vy'- angu 'a itaguigua. rojmoemombe'ulura ypype, ren- jojiva, hekojojay; la enfermedad
ay (mba 'asy ... ), (a)mbopytu 'u, (a)- almohada: akangyta, akangupa (M., dipe. tiene sus a .: tasy ka ojupi ha ogue-
mombytu 'u. A.), aramboha, hisp . alquilar 1 (tomar en alquiler): (ai)poru. jy; su cabeza tiene sus a.: iak4ru-
ruivio: pytu 'u, tasyjera: siento a., me almohadilla para la cabeza:apyteroo. alquilar 2 (dar en alquiler): (ai}poruka. 1U, iakdtamba, iakytd-kyt (gra-
siento aliviado: ndahasy etereivi - almohaza: kavaju kygua, he Yiha (ras- alrededor: jere; al r. del palacio: mbu- nos, bultos).
(ma) chve. queta). m~icha rga jerrehe. altivez: teko py 'aguasu, tekotfat, ha'-
34 altivo-ama amable-amargo 35

esnte, embojerovia. z, me hizo subir al coche: che ru- amable: hayhupyr, horyva, ijukjva. che rory ko'.
altivo: (i)jeroviarei(va), ha'esnteva, pi imbayrpe; a. la ropa o colgadu- amado, querido: ojehayhva, hayhu- amansar: (a)mbosaitehara, ( a)moma-
ojererovia guaru ojehe. ra: ( ai)pepi; a. la tapa o tapadera py(re); es muy a. o q. : ika'aJJo, iju- . ranga tu, ( a)mbopy 'aguapy, ( a)mo-
alto: yvate, puku; demasiado alto: un poco: (a)mbogu.y ahoja. ky; mis amados oyentes: che ren- mymba, ( a)moyrtJ (desenojar).
yvatete(rei); alto de cuerpo: ova alzarse, rebelarse: (a)pu'fi (contra la duhra pohayhva, ch. r. rayhupy. amante: hayhuha (amigo), hayhupra
puku, y mejor: hetepukva; poner autoridad: mburuvichrehe), a. la amador, amante, amigo: hayhuha, ose., chendivegua (querido, querida,
en lo a., arriba: (a)mboyvate = ropa (saya, sotana): (a)jeaopepi, porohayhuha, potaha, hayhupra, que cohabita).
(a)mo yvate (X karape: bajo;yvpi: ( a)jepepi; a. el ganado, volverse ohayhva, oporohayhva. amao, astucia: embotavy, pokare.
bajo cerca del suelo). arisco: (a}embohesaite; al. con al- amagar, aparentar, amenazar: (a)ha'- amapola: (ka'avo) mongehard (rd indi-
alumbrar: (a)hesape, (a)myendy (se- go, apropirselo : (a)emomba 'e, anga, (a)ha'dse; (a)emot, ajapo ca subespecie, o sea adormidera,
gn A. y M., no amuandy), (a)po- ( a)embojra (hese), ( a)javyky. ajaptaramo guicha: hago como mongeha, silvestre).
rohembipe; el sol nos alumbra a all, all: amo, peamo; desde a., am- si lo fuese a hacer, finjo que lo voy amar: (a)hayhu; le amo; ahayhu ichu-
todos: kuarahy oporohesape. guive, amgu.ivo; un poco ms hacia a hacer. pe (X simpatizo con l, me es sim-
alumbrar o dar a luz: imemby; ya tuvo a.: peamgotyomive; por a., amru- amago: hevora. ptico : che a'e hese); te ama?:
una criatura : imembyma. pi; mucho ms a.: amoiteve; un po- amainar: (a)heja, ( a)poi; cesar: opi; la nde rayhu piko; te amo : rohayhu;
alumbramiento, parto (buen, mal); co ms a.: amomive. lluvia, el viento amaina: ama, yvy- hacerse amar: (a)jehayhuuka, (che)
memby porti, m. vai. allanar: 1 (a)mbojoja (nivelar, igualar), tu opi hr'na. ka 'avo, ( che)juky; dejar de amar:
alumno, discpulo: temimbo 'e, mbo 'e- ( a)mombe (tumbar, agachar, aplas- amamantado (es): oemokambva. ( a)hayhupoi, ( a)hayhupa; amar se-
py; fue tu alumno?: ne remi- tar); ( a)mospi (alisar); ( a)mokarap amamantar: (a)mokambu (X mamar: cretamente: (a)hay hu em~ amarse
mbo'ekue piko?, ne remimbo'epy- (abajar), (a)myenyM (con tierra, (a)kambu); a. un poco: (a)mokam- a s mismo: (a)jehayhu: amarse uno
rpa? con piedras: yvype, itpe). buvy. a otro, mutuamente, recprocamen-
alveo, madre o cauce: ysyry rape, allanar: 2 ( a)jaruru, ( a)jasururu (gape: amancebada (est): kuimba 'e ndive te: (ja)johayhu = (ja)juay hu.
ysyry rugua, ysyry rupa. entrar con violencia en una casa). oiko rez'va; estoy a. (dice la mujer) amarantcea o verdolaga : ka 'a ruru.
alvolo: kua 'i, kura; alvolo dentario ; allegado, deudo, pariente: pehengue; oemokua che re he = (a)emoku- amargado, resentido: (i)py 'aro, ipy'ar
tdirenda(gue); a. de colmena: kam- ana, anma ~A. M.) ; somos a., pa- imba 'e hese, hendive: con L (conmigo: che ndive); es un (indivi-
buchi rientes: oopehengu.e, oioanma). amancebado (est): oemokuva, duo que vive) amargado: emyr6-
alverja: kumanda, kumandape; a. ver- allegar, reunir: (a)mono'6, (a)mboja ikuarerekoha, tupape nomendi- me oikva ku pva, ipy 'aro mem-
de: kumanda ropeky; a. madura : (arrimar), (a)moagui (acercar), a- va, tupape o menda ))va, kundi va, oemborva, ipy'arva.
k ; popeju; a. seca: k. cha'f, a. fr- mbyaty (juntar, asociar). oikva. amargar: (a)mboro, (a)mbopy'aro; el
jol: k. piraresa; k. syiresa. allende, al otro lado: mboypyri; a. del amanecer; ( che) ko', ko'tf. ko 'soro, que se vuelve amargo , quiere amar-
alzado: opu'fiva; pueblo a. o rebelado: ro: ysyry m.; a. la frontera : tet ko'ju, ko'pyta, ko 'ngy, ko 'vy, gar la vida a los otros: oemborva
tva oembokaria yva, oemboha- apy m.; a. el mar : para m., ygua- ko 'jepiro, ko 'sakti, ko 'ma, ko '- ojeupe omborosva avei tapicha re-
varva; caballo a.: kavaju saite, k. sum. mba; amanece oscuro: ra pytll kove; amargarse : ( che) py 'aro, (a)-
havara. all: (vea all) ppe, uppe, yvapo. ko', tini h iko', ra pyt iko 'vo: embopy'aro, (a)emboro, irramo
alzar, levantar: (a)hupi, (a)mopu'd; a ama (de casa): ogajra (ama de llaves); me levant (amanec) con buena es- aiko.
los ojos: (a)jesaupi; a. la cabeza: pva hogakuata; sta ser buena trella: che po 'a (suerte) che ko 'po, amargo: ro; hay que soportar las difi-
( a}eak4upi, ( a)alatrapu i; me al- ama de casa. che po'a ko', che rory che ko'vo, cultades, hay que pasar por lo a ,.
36 amargura-amn amenazar-amor 37
tener paciencia, aguantar, etc ... : kua kuimba 'e, kua guarini. chana, upicha tamora'e, kicha amistarse, cobrar un amigo: {a)juhu
hi ha va amok~ va'er kirf- ambajes (sin), se lo dir a la cara: nga'u, kicha tamora'e. che rayhupdra, che rayhuhra.
hpe ha Tupd rayh.pe; tengo la hovaitpe ha 'ne ichupe, e 'ftpe amenazar: ( a}ha 'anga, ( a)ja 'o (insul amnesia, (olvido por enfermedad): te-
boca amarga: che juru rko. amombe'ta ichupe (con palabra tar); amenaza caer, a. llover, etc.: sari, ose., tesari rasy.
amargura: 1 ro, rokue, mba'ero. propia). ho 'apota, okypota (X oky mo 'a: amnista, perdn: yr, emyr poi,
amargura,2 pesar, afliccin: py'aro, mbar, perfume: tyakuti asy, ose. amenazaba llover, tena que llover). tesari, ose., conceder a.: (a}poro-
emoko'i: a. de la ofensa: e- ambicionar: (ai)pota, ( che)taryryi (he- amenizar: (a)mbovy 'a, ( a}mbuetia'e, yr.
myrt-, emoemyr. se), ( che)py 'aite aipota. vy 'a ha torjpe ohypyi; a. la fiesta: amnistiar: (a)yr, (a)embuesari
amarillear: (i)sayju, isayju nunga. ambidextro: ipopomjojva, ipoakata ( a)rohory arete, a. la rutina diaria: hembiapovaikugui
amarillento: sayjuvy, sayju nunga. joja, ipoakata joviva. opa aragua kaigue ajora, ambogue, amo, dueo: jra; el a. de casa: ogaj-
amarillo: sayju, hesayju; ( a)embosa- ambientarse, acostumbrarse, aclima- amondoho, amboje'o, ambokaigue- ra, no tiene a.: ndaijdrai, ijarayva;
yju; de cara amarilla: hova sayju; tarse: (a)jepokuaa, (ai)kma che je- hara, ambyajujera. casa sin a. o dueo: tapere.
el jardn se pone todo a. : yvotyty, re rekpe, avy 'ma che rendaite- amenorrea: kua n.Ja'asy pyta (caren- amodorrado (estar): (che)kerata, (che)
hogue sayjupa. peguicha. cia de flujo). kra pohyi, (che) kra pochy (de
amarra, maroma: SI! poguasu, apyti- ambiente, atmsfera: arapytu, jere, ametralladora: piripipi, neol. pesadilla).
ha, temiapytf. jereha, tekoha, ose., chembojerva amiga: ava potaha, ava potasa (M.), amoinar (raro), enojar, molestar, ofen-
amarradero: apytfha, moakyttiha. tapicha. embokiha, tayhuhra, ose., tayse. der: (a}jahi (hese}, {a)picha, (a)-
amarrado, atado : (i)stil:a, (i)apytim- ambig, comida: karuha, hi'upygui amigo: tayhuha, tayhupra, ose.; amo- myangeki (ichupe, acus.), {a)mo-
by, (i)jokuapy; a. de pies y manos: renyht; karu guasu; hi'upy mesa. ta, kotyt (M.), angyn1, che a, cht; eko'bi.
ojepokua ha ojepykua = ipo ha mbito: pa'a (espacio), tenda (lugar, a. del otro sexo: kua potaha, a. amojamado (pescado secado, como
ipy jokuapyrpe. demarcacin). de saber: mba'e kuaaseha, a. de ju- atn): mbopirupyre, piru.
amarradura, ligadura, nudo: akytti, amblar (raro), andar defectuoso de las gar: oembosaraisva; a. Je doblar ar;1ojama.r: ( a)mbopiru piro, ( a)mota-
apytf, jokua, jokuapy. caballeras: (che) guatayke; tu ca- el espinazo: omba'aposva, kyrey. tatf pira, ( a)mbopiraratatf.
amarrar: (a)mosd, (a)apyti, (a)jokua: ballo ambla: iguatayke ne renda. amilanarse, venirle a uno miedo: (che) amojonar: (a}mboyvyra, (a)mboja'o
a. por las manos : (ai)pokua; a. por ambos: mokive, mokivva. py'a mirf, (che) py'a mandyju. yvy, (a)mongora, (a)mbohokdi che
los pies: ( ai)pykua; ( G!)moakytti ambrosa : yvga rembi'u, he'etva aminorar: (a)momichf, (a)mokirirf (aca- kokue.
(hacer nudo o atadura). rembi'u, tuptingura rembi'u. llar), (a)jaro, (a)mombovy. amoladera: itaky.
amartelado, enamorado de N.: N. ray- ambulancia: hasyva reraha, hasyva amistad: hayhu, jehayhu, teko ayhu, amolado (est): ohaimbe'e, oikytfJora
hu, N rembiayhu, N rehe ijaguara mbayru. a'e; a. entre dos: joayhu, juayhu; amolar, afilar: (ajhaimbe'e; piedra de
(mujer con N. varn). ambular (raro): tavahpe (ai)ko, (a)- a. verdadera: juayhu para, juayhue- a .; itaky.
amartelar (raro), enamorar: (ai)py 'are- guata rei pmpi. te; la a. debe retroceder ante el de- amoldarse: ( a}embojoja, ( a)ha 'a (pro-
raha, ( a)emboki. amedrentar: (a)mondyi, (a)mongyhy- ber: tekorti ipu 'akave va 'erd juayh- bar).
amasar: ( a)chipaapo, ( a)sova, hisp., je, {a)mbopy'aryryi, {a)mbopy'aty- gui (tengo a. con Platn, pero ms amonestar: (a)mombe'u, (a)ja'o (re-
(a)mbujapeapo, (a)mbojehe'a, (az)- tfi. con la verdad). prender, retar, reconvenir), ( a)he-
patuka. amelcochar, espesar el dulce: (a}mohy- amistar, hace amigos (a dos): (a)mo- kombo'e (ensear la obligacin);
amasijo: jopara, apytu re~i jehe'a. py mahe'e. angyra, (a}moin1 oondive, (a)mo- (a)kori (ichupe, dat.)
amazona: kua oikva kavaju ri; amn: ta upichakena, ta upicha upi- oinl, (a}mbojuayhu, (a)hayhuuka. anor: mborayhu, tembiayhu, ose.; a.
38 amoral-anciano ancho-angustiar 39

de Dios, a. del prjimo: tuprirayhu, ampolla (en la epidermis): apiru'a, ancho: pe, py (camino, tabia .. .),pygua- retazo).
tapicha rayhu; es mi a.: che rayhu- su (recipiente); mi traje me est a.: ancdota: emombe'u 'i; mbyky, hen-
mbiru 'a (X burbuja: akamambu).
ha, mirada de a. o amorosa: ma'~ che ao ipyeterei che rehe, aimo 'ri dupyrti pa 'amegua.
ampollar (raro): ( a}mboapiru 'a, ampo
emboki; hacer el amor: aembope- vosa, (X pyka'i, po'i: estrech0). ane~dizo (terreno): yvy karape, py
liarse (raro): ( a)emboapiru 'a.
poguejy (lit. bajar el ala). anchura: pykue, pekue, py, pe. ko'e y vy apymi, yvy he'b, yvy hy
ampuloso (estilo): e'e reko ovva, kue, karugua (estero, tembledal).
amoral: imarangatvarehe noma 'eiva e'e reko ijeguakarez'va; e'e ju'i.
anchuroso: pyguasu, pyete.
(X inmoral: vai, tiey vai). andamio: pytaha (M.), jupiha, saingo- anegar: ( a)mby 'u, ( a)mbo 'y, ( a)moa
amputado: ( apf, chap, mano a.: po pymi.
amordazar: (a)jurumboty, (ai)tfgua. ha, oga apoha pytaha.
chapf(X cheapf: me pela). anemia: huguy pokd reko, huguy mbo-
amorosamente: tayhuppe. andado (lo): guatapyre, hupitypyre;
amputar: ( a)apf, se expresa tambin tiene andado mucho trecho: tape riahu.
amoroso: imborayhu, oporohayhva,
ohayhusva, oporohayhukuava,
por sustantivo ms "o", por ej.: puku opyta hakykuri. anmico: hesayju, huguy pokriva, hu-
oporohayhukatva.
amputar el brazo: (a)jyva'o. andar: ( a}guata; anda bien, est bien: guyyva.
amorrar, amarrarse (raro): (a}aktiity, amueblar: (a}mohembiporu (la pieza: oiko pord; por tener el pie enfermo, anemmetro: yvytura'ha.
( che)tfndy, (a)etnga; nos amorra kotjpe). no puedo andar: che py rasygui ndi- anmona, anmone (planta y pulpo):
m os al manantial: rojayvyhpe roy 'u amujerado (raro), afeminado: heko ku- kati aguata (= ndaguatakati-. ysypo arb, ysypo porojopy.
amortajado: te'ongue ape oemon- va; es muy a. o afeminado: iku- Diferentes maneras de andar: anestesiar: ( a)andupe 'a, ( a)anciumbo-
dva, mondepy. arekoitva, kua hekoite pva. a. gacho: aguata tfndy. gue.
amortajar: ( a)he 'omonde, omanvape anacrruco (fuera de tiempo): ymagua- a. muy erguido: a jepepy. anestsico: andu 'yreruha, kurupa 'y mi
( a)monde: se fue a amor. a uno: re, hiara'ymegua, hi'ra rasmava. a. oscilando: a. kacha. (andu y me'eha).
oho omond(vo) omanvape. anacrorusmo: teko ymaguar e, y magua- a. haciendo reverencias: a. kuchu. angostar, estrechar: ( a)mbopyka'i, (a)
amortecer, raro por amortiguar: (a) re reko. a. a paso de marcha: a. joja. mbopy'i, (a}mbopopychi'f, angos-
mbovevi, (a)mbopy'amano, amor nade: kauku (X pato: y pe). a. a pie: a. yvjrupi. tarse: ( a)embopychi'i, ( a)embo-
tecerse por amortiguarse: (che) py' anadino: kaukau ra'y. a. a caballo: a. kavaju ri. pyka'i, (a)embopo'i.
amano, ( a)embovevi anagnrisis: jekuaapa, jekuaakapa. a . a paso largo: a. pok pokri. angosto, estrecho: po'i, pe'i. pyka 'i;
amortiguar: (a)mbovevi. ancla, ncora: ygapinda, ygajokoha. a. lento, dificultoso: a. 'i. espacio a.: pa 'u 'i: camino, senda a .:
amotinar: ( a)mopu'ti, ( a)mopu 'tiuka, analfabeto: tavy (ignorante), omoe'e a. como ebrio: a. ka 'u. tape po'i.
( a)myangeki. kuaa yva kuatia. a. rengueando: a. kare. angostura: po 'iha, pyka'ilw; pasamos
amotinarse: ( a)pu ', ( a)mbohovi mbu- anlisis: juajuhara, j. rape, j. reko (X a. saltando: a. popo. por una a.: pe'ihrupi r ohasa.
ruvichpe; ( a)emosso (sublevarse) sntesis: juaju). a. a gatas: a. pol anguila: mbusu.
amparar, defender: (a)ma'e(hese), (a) anan(s): avakachi, vakachi; a. silves- a. inclinado: a. jayvy. ngulo: takamby, ose.: . recto, agudo,
mo', (a}uv, (ai}pytyv6 (ayudar), tre: yvfra. andas: jereroguataha, tembirerogua- obtuso: t. ku 'a, t. vti, t. ji (o tam
( ai}pysyr6 (salvar). anca (nalga): tevi, ose., apyri; hueso taha, ta'anga karai renda; llevar bin: t. mbo'y. t. pe., t. pe'a).
ampliar, amplificar: (a}mbope(ve), (ai} del a.: teangupi, tymbykangue; el en a.: (a)roguata. angustia: jepy'apy, l'aiha, py'a angata.
pyso( ve}. ( a}mbopy (ensanchar), que va al a.: apyrigua (tambin be- andrajo: aosoro, aoku 'ikue, ao tuja; l'Y 'a)' (mal estar), angata, angeki.
( a}mbopyve. cado); tumby, ose. (cadera, cuatril). hen, henepu (M .). angustiar, apenar, (ai)py 'apy . (a)mbo-
amplio, ancho, anchuroso: ndaipo 'ri, anciana, vieja: guaigui, guaivt, guaimf. andrajoso: ijaosorva, jaotujaitl'a, ao- py 'anga ta: me a pena la dolencia de
ipy, ipe (es a.). anciano, viejo: karai tuja, itujva. ku 'ikue rerekua (M .); ( aoku 'ikue: mi madre: che py 'apy che sy rasy ;
40 anhelar-anonadado anonimato-anteponer 41

angustiarse , preocuparse: (che) py '- el anterior con "e'1; anmese, re eandu, rasaite che tindy (aver- anta: guasu ; g. megua.
angata, ( che)angata, (a)embopy '- sulvase: eembopy'apetefna, ta gonzado). antao: yma, ymave; la gente de a . as
apy, (a)embopy'ajopy. ndepy 'apetefna. anonimato: teray, t. reko; se defiende lo crea: mdva ymaguare picha
anhelar: (ai)potaite, (a)rekosete, (che) nimo, interior, corazn: py'a, py' con el a.: terayme oeuvii. ogueroviva.
py 'ah o (hese). apy, apytu'u, e'. - A estos voca- annimo: hera y va, ndahraiva, nda- ante: tovake, tovi, ose .: ante la auto-
anhelo, deseo: tembipota, ose., pota- blos se les puede aadir "kua", por hravai. ridad : mburnvicha rovi; a. todo, lo
py, potapyrii, py 'angata (ansia, preo- ej.: en mi .: che e'iikupe, che anotar: ( a)hai, (a)mof kuatipe, (a)- que Dios quiera: iporitevva aipo
cupacin). fikupe. mbohyru, (a)mboguapy; antalo en Tup remimbota.
anidar: ( a)jehaitypo; ( a)jehupapo (ha- nimo: nike, nike, nike, pu~ ven, el cuaderno para que no se te olvi anteanoche: kuehepyhare.
cerse la ycija). nimo: ej-pui (ven, qu haces?): de: embohyru nde kuatipe ani anteayer: kueheambue; a. de maana:
anillo: kuain1. aniado: heko mitiiva, (i)mitiireko, (i)- ( hagua) nde resari. k. pyhareve, ojehu raeva.
nima (de difunto): lingue; . del pur- mitii hekva; (o }emomitiireko; mi anquilosarse: paralizarse: apy ta, ndai- antebrazo: mbarakaja, jyvaapyra (X
gatorio: hoverehapegua nga, an- tii hekpe, mit hendpe (como kovevima, ndahavi tenonde (pa tenypy 'd: rodilla; tenyvaanga: co-
gue mopotfhapegua; . de un fiel nio). ralizarse ). do).
cristiano: ogueroviva angue. aniquilar: ( a)momba'eve, (a)momba' anquilostoma (solitaria): sevo'i (hel- antecedente: tenondegua, ose., mboy-
animado 1 (estar): ( a)akarapu 'a aik- evey, mba'evpe aheja, (a)moy minto, lombriz X cebolla: sevi}. vegua(re).
vo, ( a)emotfndyjera. (hacer que no sea). (a}hekope 'a, (a)- anquilostomiasis (enfermedad de la so- anteceder: ( a)henonde'a ( a)emote-
animzdo 2 (un cuerpo): tete hi'nga re- heko'o (desnaturalizar). litaria): sevo'i, sevo'itati, sevo 'ipytii. nonde, ( a)ha tenonde(ve) (X ante-
heve, tete ngarupi omyiva, tete- aniversario: araro'yjere, arajerejevy, ansia, anhelo: angata, py 'a angata, po- poner: ( o)motenonde).
myi. arajevy, hi 'arajevy, hraguahejevy. ta(ite); py'apy (pena); en nuestro antecesor: tenondeguare, enonde oh-
animal: 1 tymba, ose.: a. domstico: ano: tevi, tevikua, ose; intentino, hisp .; pecho anidan ansias sin trmino: va.
mymba: a. monts, salvaje: tymba prolapso del a. o prolapso rectal: ande pyti're ijapyrayva tape re- anteojos, lentes: tesajoapy, tesain1
ka'aguy, so'o (M.): volverse a ., ani- intentinose. ru (traes = uno lleva consigo). (M.), tesa jo'a (ojos sobrepuestos,
malizarse: ( a}emohymba, ( a)em- anoche: angepyhare. ansiar: (ai)potaiterei, hi'd chve, han- encimados); nicamente con a. pue-
botajasu, (a)jeavareko poi ( despo- anochecer: (o )embopyhare, ( i)ka 'aru- ga'u; ansiamos llegar al descanso de- do trabajar; t. re/ze~e mante amba '.
jarse del se r de hombre) (vea ava). pytU, (o}e~bopytU, (o}emoypy- finitivo : hi'dite andve jaike py- apo kuaa.
animal: 2 mburika, tajasu (como vitu- tU; ya anocheca , cuando se divis tu'u iv'yvape, p. opa'y va'erdme; antepasado: ypykue; los errores de los
perio). la iglesia: iypytU jave ojekuaa tu- ansia, est con ansias de que vayas: antepasados como sus aciertos nos
animalidad: tajasureko, my mbareko, pao, ka'arupytumbvo ojehecha upe oipotaiterei reho hendpe, hi'dite ensean el camino a seguir: ande
tetereko (corporeidad). tupao; saldremos por el campo al ichupe reho hendpe (y mejor ypykura jejavy ha hembiapopo-
animalizarse: ( a)emboheko rymba, a. : re asene pytumba vove. oguendpe). rngue ane renohe va 'era upe tape
(a)embotajasu . anodino: tasype'aha, ose., he :p, nda- ansioso, deseoso (estar): hi 'ti chve; porme.
animalucho: my mba vai. hiva (sin sabor), he'e'f (desabri- vienen ac ansiosos de aprender la antepasados (patriotas); tet emoa-
animar, dar vida: ( a)moingove, alen- do); ehu 'i, michi (insignificante). lengua del pas: ko'pe (= kyv) ou re.
tar: (a)mbokyrey, (a)mbohetia'e, anona (fruta): aratiku. hi'iiitgui ichupekura oikuaa ava- anteponer: ( a)motenonde, (a)mof te
( a)mborari, (a)moakarapu 'a. anonadado (estoy, sentirse): mba'ev- e'; est deseando regresar: ohose- nondeve; procura que te antepon
animarse: (a}emokyrey, etc. (segn ramo, (a}eandu, che kangypa (a) te jevyma hz'na yvapo (all). gan; no te antepongas t mismo:
42 antepuerta-antivenreo . antfago-aoranza 43

eheja nde rapicha ne motenonde ha- kuriguare esa es una antigua cos- antfago: yvoty 'uha (florfago). cha, oemomembe'u h.
gua, ani r eemotenonde ndejeupe. tumbre : pva ku teko yma, t. yma- antojrsele a uno, querer hacer, se ex- anunciar, notificar: (a)momarandu,
an!~puerta: oke tenondegua, jeikeha guare (v. anticuado). presa: l) con el sufijo "se", 2) con ha'euka, oiko va'er (a)mombe'u,
oke, gape j eikeha, o. jaikeha. antilcteo: kamby mondoroha. el verbo + "rei': Ejemplos: se le an- ( ai)kuaauka.
antepuesto: tenonde moimby re, moi - antilegal , ilegal : t ekome'eme omboho- toj salir: os osesgui; canta y silba anzuelo: pinda; quiero anzuelos para
raembyre. viva_ porque as se le antoja: opurahi ha pescar: pirakutur pinda arekose
anterior: tenondegua, ose ., ra ngua, antilsico (1 . rabia): pochykue pohri. oturue ' re(guinte; qu se le an- (= aipota); cebo para el a.: pinda
rae, mboy ve. antiltico (clculo): ita 'i poh. toja, qu le pasa que me desprecia?: rembi'urti
antes: mboy ve, y ma; a, no pasaba es- antilogio (contradiccin): ndaikativa, mba'pa ohetU (= mba 'po hyakuri aadido (est) : (o)joapy; cosa que fue
to: y ma ndojehimi kva; a. de en - 'ndaja'ekativa (ja =ha}. ichupe) nda che api mba 'evramo. aadida: (i}mbojoapypyre.
trar, toca a la puerta: reike mboyve, antiodontlgico: triirasy joraha. antojo: tembipota rei, ose., (mba'e) aadidura: jo 'aha.
embota ok; pase Ud. a., Ud. delan- antipapa: taita guasu h"viva. andugua'u. aadir: ( a)moakarapachi (agregar),
te: ehasamtna ne rae. antipata , 1 repugnancia: jeguaru. antro, cueva: itakua, tupa, ose.; un a. (a)mbojo'a; a. unos ms: (a)mbohe-
antilgico: tasy pe 'aha, andu y reru - antipata, 2 repi.Wsin: teko a'e y , tem- de maleantes: moaikura kura y- tamive; hay que a. ms, para com-
ha, hasyandu pe'aha, tasy poh. biay hu anduy, teko joha; la a . no pytu, moi rekoha, m. rupa, mon- pletar lo que falta: amofmive va'e-
anticipar(se): ( a)japo mboy ve; a. el re- se puede remediar , pero se pu ede daha atyha, koty pytU emi ky 'a... r oimba porri hagua; a. agua: ( ai)-
zo: aembo'e arete mb oyve; me an- disimular: pe jeguaru ( = pembora- anubamiento: lav, ose. (turbiedad, ty kua; a. porotos: (a)mokarapachi
ticipo a los dems: aha ambuekura yhu 'y) naipohi, amokay mante deslustre); por el a. de la atmsfera , kumanda.
renonde, a. rae; n.:> te anticipes o ikatu; corrgete de esta a. infunda- no hay visibilidad: arapy havrehe aagaza, zalamera, estratagema: ku-
comiences: ani reepy nl vo tei n e da: epotkena pe ja'ey re(gui. ndojehechakuadi mombyrY(gui). nu 'a (mimos); con zalameras y a .
ao, eha 'ar uvei; me anticipar a ti antiptico: ija 'ey, ijarhel, ndaika'avi anublar(se): ( a)uv, ( a}euv ara{pe; consigui que fuese: kunu 'ume oju -
en ir: aha che rata ndehegui; anti- ( ri }, ijoha. (a)mopytu, (a}emopytu; se me a. ra ichupe oho hagua (lit. le laz).
cipa tu trabajo: emotenonde ne rem- antipirtico: takuvo pohri, t. pe'aha. la vista: che resa hav; che resa aejarse o volverse aejo: (a}embotu -
biaporii, emba'apo voive remba'apo antpoda: ojopy koty ogua, pymby tere- mimbi. ja, (che} tuja.
va 'erhgui, r emba 'apo mo 'hgui. hegua. anudado (est): oapytf htna. aicos: pehengue, ku 'i; hacer a.: (a)-
anticuado: y mave guare, ndojeporu- antipsrico : kuru poh (remedio con- anudar: (a)moapokytii, (a}apytC, (a)- mongu'i, (a)mondoropa, (a}mbo'i,
vima va. tra la sama). mbojuaju. ( a)joka (quebrar).
antidontlgico: tipl)h, ose. , tirasy antiptrido : tuju joraha, mba'ene pe '- anuencia, consentimiento: nei, emo- ail: ka'aovy (M.), hovy, ka'au.
mbogueha, tirasy pohagua. aha, m. mboje'oha. nei; ooe'. ao: arajere, ro'y (M.), ara ro'y, tiene
antdoto: poh, pohar, poh/ipochy antisepsia: pu jora, p. f. reko. anulado: mba 'evramo oikva, m. r.-f los mismos aos que yo: che jave-
mbogueha. antisptico: pu joraha, pu mbogueha kmava. gua; ellos tienen la misma edad que
antfrasis: he 'ise oikoetva, he'ise ha'- antisolidario: oporoangareko yva, ta- anular: ( a)mbyai (estorbar el efecto), yo: ha'ekura ojojavegua chendive
eyva, ha'e ha'eyva (signifka lo picharechagi, tapichre noangare- (a)momba'eve, (a)momba'ey, (a)- = h. ha che arajere peteCcha; ya tie-
opuesto, s. lo que no es , es lo que kosiva. heja mba'evpe, (a)ora, (a)mondo- ne sus aos: hetma ko' ijapre.
no digo); evi, neo!. anttesis: mbojuavyha, oikova reko, ho. aoranza: techase, techaga 'u, ose.:
antiguamente, antes: yma. oikova. anunciado (segn estaba): oje'e (ra) cuando me aqueja la a. miro al fir-
antiguo: ymaguare, tuja, na agagui, antivenreo: taguyr6 poh, t. joraha. haguicha, oemomarandu hagui- mamento: ama' yvagapyre, che jo-
44 aorar-apartado apartamento-apiadarse 45

pyr techase ( = ama 'er y., ajor- che remityngue (preparar la sem- apartamento (habitacin): tekoha, ose., apy; me apena, me da pena: che py '-
bradura). koty, tapyi. apy.
ma techase).
aorar, tener aoranza: (che) nga 'u (a)- apareado: emoinl, joyvypyre, mbojo- apartar: ( a)rova, ( ai)peka, ( a)mbojei, apenas: hasype, tengetngepe; a. lo
hechaga'u, ose.; ya te estaba aoran- japyre, oemomokiva. .. ( a)mboyke, ( a)momombyry (alejar), consigui: hasype ohupyty (X casi
=
do: rohechaga 'mava aikvo ( che aparear: (a)mbojoja (igualar), ( a)mo- ( a)mombia (desviar); apartarse: (a)- pas: hime ohasa; por fin lleg:
nga'u ra'e nderehe); no lo aora- moki (formar un par), (a)moinl: va, ( a}emoha 'eo, ( a)jei, (a}emo- hasypeve otuahe.
rn: ndohechaga 'i chne ichupe (X (dar compaero). mombyry, ( a}pia, ( a)emombia, apndice: joapy, ijoapypyre, mba'e
che py 'aho hese: lo recuerdo, pien- aparearse: (a}emoinl , (a)embopojo- (a)emboyke (ladearse). joapy.
so en l); yo senta un gran males- ja (aparear o juntar las manos), (a)- aparte: 1 ambue tendpe; poner a.: (a)- apendicitis: hye joapy ruru, hye apy
tar, y es que te estaba aorando: embohetejoja (aparearse corporal- mof hendagurime, ( a)moha 'eope - ruru.
chnte ndavy 'aiete, che nga'u ra'e mente). tef, poner a., reservar, guardar, (a)- apeuscarse (raro): (a)embojo'a, (a)-
nderehe ( = rohechase). aparecer: ( a)jehecha, ( a)jekuaa ( descu- ongatu, (a)mohembyre, (a)mboy- emboapu 'a, ( a}emboapes.
audado, audar (vea anudado .. .). birse ); ya aparece , se divisa, se ve: ke (poner a un lado). apercibir: ( a}mbosako 'i (preparar), (a)-
aojar: ( a)mbohesarasy (causar mal de iapysma, ojekuama; ya sale el aparte 2 (decir): ha 'e chejeupe, ( a}je- momarandu (avisar); apercibirse:
ojo), ( a)ham (desgraciar, malograr). sol: iapysma kuarahy. py'amongeta (reflexionar). (a}embosako'i. - Nota: es un gali-
aovar (poner huevos): (o)mbo'a (la ga- aparejar: ( a)mbosako 'i; ( a)moi porii; apasionado (estar): (che)rembipota he- cismo decir apercibirse en vez de
llina: ryguasu). ( a)mbojoja tapera; aparejarse: (a)- kope'ji: mujer apasionada: kua a- darse cuenta, advertir.
apacentado: ikyra pord, imongarupyre embosako 'i, ( a}emof para. kriraku. aperitivo: mbojuruheha, embyahyi
(cebado, bien comido). aparentar, mostrar, simular: ( a)hechau- apasionamiento: hembipota, ose., mbo- mombayha, jumpe'aha, vare'are-
apacentar: (a)n1ongaru , (a)angareko rayhu guasu; tembiayhu guasu po- niha, vare'a reruha.
ka, (a)jogua (semejar); aparenta me-
ta, akriraku. . apertura: epyr; tanO (M., A.) ( estre-
hymbrehe. nos aos de los que tiene: itujave
apacible: ipy 'aguapyva, imarangatva, ojekuaahgui; si miramos su cara le
apasionar: ( ai)py 'a reraha; apasionarse: no).
hekomarangatva, ipy 'apytu 'va. ( a)hayhu che py 'aite guive, che aperreada (vida): tekove asy, ose., te-
tendremos por ms joven de lo que
akriraku, (a)emoakraku. koasy, ose.
apaciguar: ( a)mbopy'aguapy, ( a)moy- es: ama'ro hovre imitve vaicha
r, ( a)mbopochyjera. andJ!e ha'ehgui = ja'ne hese apear: (a)mboguejy, (a)rojy; apearse: apestar , oler mal: (che}ne, (che}pyti'u.
(a)guejy kavaju(ri) gui. apetecer: ( ai)potaeterei.
apagado (luminar): oguva, nahendy- imit gueten ha.
aparente: gua'u, gua'ugua, ha'icha apedrear: ( a)japi itpe (X empedrar: apetito! facultad de apetecer: pota,
vima.
ha'e'yva, ojehechahicha ha 'e 'jiva. ambo'ita tape); fty itpe: rumbar a tcko pota, ose.
apagar: ( a)mbogue; se va a a.: oguepo-
aparentemente: gua 'uhpe. pedradas). apetito 2 (tener): (che}juruhe, ( a)karu-
ta; se apag: oguma, oembogu-
apelotonarse, aglomerarse: ( a)chichf. se, (che)vare'a; comer con a.: vare'-
ma (yvytrupi: por el viento); a. la apariencia: hova, ose. , vicha; segn
apellidar: ( a)mbohra (nombrar), (a)- pe akam, juruh ehpe ak.
sed: ( a)mbogue y 'uhi. todas las apariencias se queda : opy-
mboherajo 'a, ( a)hen1; apellidarse: apetitoso: he; hace la comida apetito-
apalear: (ai)nupd, (a)mbuepoti; a. o taite vicha, opyta vaichaite.
( a}.iembohra, ( a)emoheni. sa: ipohe tembi'u appe; este guisa-
aventar el maz: (a)mboyvytu avati. apartadizo: mba 'e mboja'va, mboja'-
apellido: tra, ose. (X nombre propio, do no es a., es inspido: ko tembi'u
aparador: tembipom renda, ose. , mb~ ' oha, mbovoha.
teraite, ose ., emoarra; segundo ndah i, he'ji.
e rupa, m. ongatuha. apartado (est): mombyry hina (est
apellido: tera jo a(py). apiadarse: (ai}poriahu vereko ( ichupe:
aparar: ( a)japyhy che ppe; (che} po- lejos), (o)emoha'eo hz'na, (o)e-
ji (hese); (a)myatyr che kogaty,
apenar: (ai)py'apy, apenarse: (a)jepy'- de l); oh mi Dios!, Seor de mi
moao (est aislado).
46 pice-apocar apocopado-apstrofe 47
vida, apidate de m, pobrecito pe- pyre. prtciar, no amar). ( a)patuka (machucar, por ej.: la ro-
ca dor: ha Tupri, che rekove jra, aplazamiento: mba'e mboarepyre. lii""."JllHio: yyingue, apykytfmbyre pa, ao).
che poriahu verekomina, che niko aplazar: (a)mboare, (na)mbohasi, (a)- upmnllr: ( a)apykytf, ( a)moyyi. aportar: (a)shappe (llegar al trmi-
angaipavra nga poriahuetemi (efe- momt/ ,a (detener), ( a)joko. JpiKrifu: III<'fcguay, haijapupyre, hai- no), (a)ru, {ai)pytyv; l aporta su
mi= miele). aplicacin: 1 kyrey, aranduse, tembia- f ' l 'rt' 11//l"lt 'gllt/(i. experiencia y ciencia: ha'e oipyty -
pice: apy, apyr (punta), hu ' (cspi- pose, ose. "1'"''"' { t~ )h,r,,. ( a)mhohh"ll (dar nom - va imba 'ekuape.
de , cumbre). aplicacin, 2 uso (no tiene): ndojepori; ,,,.._ '1""11"1"). ;q>nd:u st. (a}it'h('ro; aposentar: ( a)mohenda, ( a)mbohupa,
apilar: ( a)mbojo 'a (X ambojoapy: jun- tiene a.: ojeporu. 'l '"d.ll",,. 111111: 1 "''"s (ll}inl w ro. (a)mongoty. fa}mbokoty.
tar), ( a)mbochovi. aplicado: ( i)ky re'yva, ( i)arandusva. liiH>Ch'IJIIIIJ . t/1111);111 1 /.. <,Jw, l'SI : :JilSC illC aposento, pieza: koty, tekoha, ose.: a.
apiar: (a)moapesri popyyi; apiarse: omba'apopordva. d a . k l's lt- 111~goc io: tjwrcy hfna capaz: k. ypyguasu (M .).
(<I)emoapes joa, (a)embyaty, y aplicar: (a)mboja, (ai)poru, (a)moi; w ll'lnhiapo iiangarekuha. apostar: (a)para, hisp.; (a)mohenda te-
rt~ejor el recproco: (a)omoapes aplique Ud. la regla: eipont apare- apo~crar: { a)hcja che rekuvia, ( a)mof kove terd kavajpe: apostar perso-
joa, (a)ombyaty. ka, eiprou aporape. itwgujpe, ( a)mbopu 'a ka (ichupe). nas o caballos.
a pi-llar: ( ai}pykua (ichupe}, ( che)po- aplicarse: (che) kyre y, (a)emokyrey, apodcrdrse: (a)emomba'e, (a)embo- apostasa: j erovigui j e'a: Tupme
pa 'ti (hes e). (a}jepytaso (apuntalarse); me quie- itira (hes e): me apodero, me pose- ndoguer oviavi, Tup mbo'emombo
apirexia: akanundupi, akanundu pa'u, ro aplicar ms al guaran: che ky r e'- siorw de un terreno fiscal: aemom- apstata: ndojeroviaviva, Tupa rap-
apisonador: yvysoka, yvyjosoha. yseve avae'me, aemokyreysva ha ' te t yvygui; me apodero del gui jeiha, gueviha.
apisonar: ( a)y vyso, ( a)yvyjoso, (a)- a. , ( a}emoiseve avae 're. pais: aemomba'e tetrehe. apostatar: ndajeroviavi, jerovigui
embiso (yvyre). aplomado (estar): (che )foja, ho 'a joja apdosis: e'guejy (X prtasis: e'- ha'a, ajei, tupagui ahaite, asm-
apitonar: (che) ratf~embota, hokys, por, opy ta oembo'yporri. t'utli}. baite.
(empieza a salir el brote). aplomar: (a)mbojoja, (a)moembo'y :l'otilg;use: arregostarse, engolosinar- apostema: jai, susu 'a, jati'i, jari'i.
apitonarse: (ja)jokaguai, (ja)joja'o(cor- por (poner verticalmente). s~ ( a)jepokuaa, ( a)embohekoita, apostemarse: (che) ruru , (a)embosu-
nea rse u no a otro). apnea: pytupa, pytuso; tengo a.: (a)- lw 'use rei; como porque s, como su'a, etc.
aplacado (estar): ipy 'a yr, oyr. jepytureraha. por comer: ha 'u ajuhgui ae rei. apstol: temimondo, ose., temimbou,
aplacar: (a)moyr, ( a)mbopochyhara. apocado (es de carcter): ipy ~a mirf, apocopar: ( ai)kyti e'e, ( a)e'kytf, ose.
aplanar: (a)mombe, ( a}mbojoja. naikyre'j,iri, ijatururu. (a )jaro. apostolado: Tup e'ngue my asi; se
aplastar: (a)mombe, (a)mbope, (a)mon- apocalipsis: jaho 'ihara, kayjera, kua- apcope: apyrakyti, e' jaro, i. ky ocupa en el a.: Tup e'ngue mya-
bu, (a}pyn1 (pisar), (a)mbochipape, tia karai pahapegua, Juan Maranga- timbyre. simbype omba 'apo.
(a)mbohyekues (tahyi, anguja: hor- tu rembiapokue (es el ltimo libro apolillarse: {a}emotfgua'ti apostolado de la oracin: embo'eha
miga, ratn). de la Sagrada Escritura escrito por aJOneur~is: tajygue mamaha (envol- aryra, embo'pe poropysyrha ( =
aplaudir: (a)ropopete, (a)rohory che- San Juan). tura de Jos nervios), ose. oporopy syrva).
jepopetpe, (a)jepopete arohoryvo apocalptico: kaymbyre, herungua amrcar: ( a)jaty (cubrir con tierra), (a)- apostlico 1 (celo): Tup rape rayhu,
ichupe; te aplaudo: ajepopete ndve (oscuro). japyaty, (a}yvyaty, (a)jepyaty (sy- Tupd. e' muasise.
= rogueropopete. apocado, humillado (le tiene): royr- ppe con azada), (a)hapo aty, (a)- apostlico,2 preseminarista: pa'ird'i.
aplauso: jepopete, jerohory. me oity, oguereko. jepyaty (man. M.). apostrofar: (a)ja'o, (a)kaguai, (a)mo-
aplazado: mboarepyre, ndohasiva, a- apocar, humillar: ( a)momichi, ( a)mbo- aporrear: (a)jatyka (clavar, fijar gol- e'at, ( a}emoe', ( a)jejuru 'o.
pa'ri apytvo, (a)pytva, mombyta- PY 'amiri, ( a)moyyi, ( a)royr (des- peando), (ai)nupa, (a)kaguai (hese), apstrofe: emoe'e; ja'o, jea'o (dicte-
48 apstrfo-a propsito aprovechar-aquejar 49
rio, invectiva, reproche). e aikvo, (che)py'arage; anda apre- ojapi ojapisgui; no lo apag a p.: jepara, hisp., moimbyre.
apstrofo: tyvyta, e'e pa'. surado como quien trae un trapo omhogue omboguese yre (lit. lo apuesto: ao poriime oemondva, he-
apoteosis: mba'e emomba'e guasu, caliente: hat oiko aosoro aku ogue- ;1 pag sin querer apagarlo (X no lo tejojva (esbelto).
yvga ru'd rupi (subido a la gloria). rahargudicha. apag por no querer: nombogui apuntado: 1 ijapyra (que tiene punta).
apotrear: kavaju korpe ( a)oa. apretador: jopyha (X pisapapeles: ku- , , 1111/11 'K"esiguirei, nomboguesere(- apuntado,2 anotado: mbohy rupyre,
apoyar: (a)ajoko, (ai)pytyv (ayudar), atilljopyha). ".':"i). mboguatapyre.
apoyarse: ( a)jatyko, ( a)jeko (servir- apretar: (a)jopy; a. la mano: (ai)pojo- "l''"vha" ' {ui)f1oru; estos residuos apuntador: oe'&aeva, hendukaha,
se de l: hese). py; apretarse, ser apretado: f a)jejo- 1' " lm I'Hvccho: w ltml~yre aipo- neo!.
apoyatura: purahi jeguaka. py; apretarse mutuamente: (ja)jojo- 111/tl.
apuntalar: (a)joko, (a}mbojetu'u, (a}-
apoyo: 1 jekoha. py; a. estrujando: ( ai)kumhirl, a. almvtchar: J ( a)tk mol enonde (adelan- mboyta.
apoyo: 2 kamby hapy', apoio, hisp. los dientes: (a)emohditi, (a}emo- lar ); no aprovecha nada o muy po- apuntar: ( a)mbohyru kuatpe, (a)-
apreciar: ( a)momba'e, ( a)japo mba '- hliimbiti; a. el cinto: (a)jeku 'akuapy co, por ser holgazn: iateygui hi- mboguapy, (a)ha'a; apunta, tira y
ramo, (a)hayhu, (a)mbuete (honrar) apretn (de. manos): pojopy (saludo). me noemotenondi (kytoml). no da: oma'e, oha' ha ndojapz'ri.
(a)mbohepy (poner precio), (che)a- apretura: jejopy, tesa para, techa vai, aprovecharse: ( a)jachura (tomarse una apualar: (ai)kutu, (ai)kutu-kutu.
kata hese: le aprecio. ose., vaiha; en a.: vaihpe, teko parte); se cuela en el convite y se apuear, apuetear, ms frecuente dar
aprecio (tener en): (a)japo mba'ramo asype. aprovecha: ojasuru karu guasu hpe un puetazo: pombotjpe ainupa,
(ver apreciar). aprieto (idntico al anterior). ha ojachura (X chra: porcin de ( a)poapu 'ambota (v. puetazo).
apremiar: ( a)myage (apresurar, acele- aprisa (vaya): tereho pojava, pya'e te- carne, etc.). apurado 1 (estar): (ai)me vaihpe (es-
rar), ( a)mua (hacer correr). rehpui! aproximar: (a)mboja, (a)moagui; apro- toy en trance difcil), (ai)kove j e-
aprender: (a)jetavy'o, (ai)kuaakuaa ai- aprisco: kora, hisp. (corral), ovec~ xima esta mesa a la puerta; emboja py'apype.
kvo, ( ai)kuaave ana, ( a)emoaran- rupa, tymba renda, toki, ose. k.o mesa okrehe. apurado, 2 apresurado (estar, andar):
du(ve). aprobacin (sale con la a. de la auto- aproximarse: (a)ja, ( a}emboja; no te (che rage a(na, (che)py 'arage a(na,
aprendido (no se olvida de lo): ndahe- ridad): mburuvicha omopor ose aproximes a m: ani reembojtei tageppe aime.
sariri ikuaapyrgui; qu es lo a. hagua (= omopords = mburuJicha cherehe. apurar, 1 apresurar: (a)my age, (a)mbo-
hasta ahora? ga peve ikuaapyre (e)moporme ose). aproximativo: oguahe mo'ava, ojapi py a'e; apurarse: (che) rage ahvo.
mba'pa. aprobar: ( a)mopor, ( a)mbokatu, (a)- nungva, vai vai oikuaa, etc.; ha'e, apurar: 2 (a)mopot, aheka aikuaas-
aprendiz: mba'ekuare okambva, mongatu. ndaha'eti (es, pero no del todo). gui (averiguar).
hembiappe ikuaa'i, temimbo'e aprontar: ( a)mbosako 'i, ( a)mof pord; apselafesa (p = b): poko andu y, tek o apuro, 1 dificultad: j epy 'apy, t esa para;
pyahu, imit gueteri mba 'ekuape. aprontarse: (a}embosako 'i. p. a. se vio en ap.: tesa parpe ojecha.
apresar: (che)popa 'd (hese}, (a)mo- apropiar, aduear , dar el dominio de :ptero: ipepo yva, ndaipepvai. apuro,2 prisa (tener): (che)rage ahvo
cha't, (a)mokuarahy'd (poner a la algo: (a)momba 'e, (a)mbojra; apro- aptitud, habilidad: ( teko)katupy ry, te- (ver apresurarse).
sombra), (a)oa ka'irdime. piarse, aduearse, tomar posesin: k o , ha 'eve, teko ikatva, ikatva apuruar, manosear: (a)javy ky , (a)po-
aprestar: {a)mbosako 'i; aprestarse, pre- {a)emomba 'e, (a}embojra (yvy- rcko; tiene a. para todo: opa mba'- kopoko.
pararse: aembosako 'i. re: del suelo). l ;f H! ojeporu kuava. aquejador (raro), que aflige o molesta:
apresurar, activar, acelerar: (a}myage, a propsito, se expresa: l) por el sufi- apto, idneo, hbil: katupyry, tekove, py 'apyha, mbohasyha.
( a)mbopya 'e, ( a)mbopojava: apre- jo compuesto "sgui"; 2) en caso lw 'cve; ojeporu kuava. aquejar, afligir: ( ai)py 'apy, ( a)mboha-
surarse: (che)rageahvo, (che) pya'- negativo por "yrehe ". Lo hiri a p.: ;1mesta : eha'a (< aha'ri: apostar), sy, (a)moemyr, (a)moeko'i.
50 aquel-archipilago
archicorto-annona
51
1
aquel: amo (con sustantivo); a . cerro: apoukaha. ,,..-Ju,urlo: mbyky rasa, mbyky ikoe.
amo yvyty. rbol: yvyra; rama de .: yvyra raka; "" luluulo : ivyroite.
argumentacin: tembrechauka; kuaa-
aqueli (ausente, fuera de la vista): ai- tronco de .: yvyra yva; de tal . uka, techauka, techaukaha.
1111 lu1ar : (a}!'ongatu, (a)mohendatua.
po (con sustantivo), ko aipo. tal astilla: jaguarete ra'y ipapara llldtivtm: titm:atuhra. argwnentar : (a)rovauka, (a)hembie-
aquel: 3 amva (sin sustantivo), ama.. mante va'er; . con buena sombra: ,u, hivo: 1/nll.wtuha, temiongatu rupa.
chauka, mba'guipa amombe'u, (a)-
aquel4 (ausente, fuera de la vista): ai- yvyraguy porti. '"'In . ~:1:1 :udiendo: hendy hfna (X se
hechauka, (ai)kuaauka (demostrar).
pva = aipa (sin sustantivo), ko arboleda: yvyraty. argumento, prueba, palabra que con-
. t., l"' "'ll:llldo: o k di ldna).
aipva. arca: karamegu. vence , persuade o hacer creer: e'e
aquende, a este lado: kyvngotyo, arcabucero: imbokva.
'"''''' '""l:!. ~ l a tagema: pokare, ta- ogueroviaukva, tembirechauka, te-
,., .. 11;,, . 111dui (trampa).
peguio (X allende: yvapgotyo, arcabuz, escopeta: mboka; tirar con el nociJIIJt : luwti. chaukaha, mba 'rehepa, py 'aheta
mboypfri). arcabuz, fusil, disparar: ( a)mbokapu. pe'aha (que quita la duda, que
nnlur : takuvo, ose.; ardor del fuego ,
aquerenciarse (raro por aficionarse a arcadas (dar) para vomitar: (che)py'a- convence).
ll :unarada: tatapytu, ose.; a. sexual:
un lugar): (a)embovy'a, (a)emo- jere, (che)py'avai, (che)huchehu takuchi, ose. arisco: sarigue, sagua 'a, tesaite, ose.,
henda, (a)hayhu che rekoha(gue). (M.); me hace dar a.: chemba py'- saite.
nhw, difcil {es): hasy hlna; empresa
aqueste= ste: kva. ajere, che mbohumbohu (M.). arma: pojoapy, rair rembiporu; a.
ardua; tembiapo hasy e te.
aqu: a, pe, ko'pe, kyv; de a.: ko'- arcaico, inusitado, antiguo: yrr.aguare, ofensiva: tembapi; a. defensiva:
:.n-a: ape ra'ti (medida de la superficie)
gu~ hacia a.: kotyo, kyvngotyo; tuja; palabra o vocablo a.: e' y- temiw; a. blanca: kyse, kyse
'"'na: yvyku'i; caminar sobre a.: (ai)-
por a.: ko'rupi; a. est, helo aqu: maguarnte; ndojeporuvimava. puku (espada , sable), kyse akua
l'l'ki tape (o simplemente caminar,
kina pe; a. estoy: pe aime; el , arcasmo: e' ymaguare, . ndojepo- 11 se).
(bayoneta); a. de fuego: mboka.
los de a .: ko'apegua, kyvngua, ko- ruvimava. 'untal: yvyku 'ity. armada, balsa , jangada . ygape (A.),
gotygua; ofva: los que haya. arcngel: yvga remimbou ruvicha, y. itapa.
'"~"~'~~a : tiernoe ', jejuru 'o, emofe '
aquietar: (a)mokirir~ (a)mbopytu'u , r. rendota. armadillo : tatu.
l'llf't' 'a, emofe'erendy.
; a)mbopy'apytu 'u. arcano: mba'e okafva, herungu(va), annado con arma de fuego: imbokva;
lllc-t~gar : (a)jejwu'o, (a)emoe'e, (a)-
ara, altar: ita karai, ita marangatu, ita ikatu Yva reikuaa. a . con arma blanca. iky sva (ikyse-
' " ' Jlf(' '.
mongaraipyre. arcilla: ai'; a. blanca: tovatf (caoln). pukva: con espada).
..,.,.u{eola:yvyku 'ipe okakuava, heOiva.
arado: 1 yvymbovoha, jo'oha. arcillar: ai'ungua, tujukua. ,,,.uisca : yvy yvyku 'i. armar, 1 montar, componer: (a)mbojo-
arado2 (est): ojejo'opma, ijo'opyr- arcilloso: yvy ai'u. apy, (a)mof pehengue ofondive,
,.. ,uoso, lleno de arena: yvyku 'zgui
ma. arco 1 (de flecha): guyrapti (M.). (a)mopu d.
rmvh, yvy yvyku'i (jehe'a). 2
araa: and. arcol (de edificio): yvyatti karap (M.) lll'l(lllna: vosa jovi. annar con arma de fuego: (a)mombo-
araar, rasguar: (a)hai (herir el cutis), arco iris: jyi, jfiva (A .). nrJtnmasa: itaku ' apov. ka; a. con arma blanca: (a)mboky-
(ai)kari (rascar, roer, araar (A.). arcn: karamegu guasu. se, (a)mbokyse puku (con espada).
'"P.nlar (ms usado, platear): ( a)mbo-
arar: (a)jo'o, (a)yvyjo'o, (a)yvysoro. arconte: Atna ruvicha. 1. tmrcpotitf, ( a)mboapeitati.
armario: mba'yru, m. embo'y, tembi-
araucaria: kuri'y. archicofrada: atjra sy, atjra ypy, aty- poru renda, t. rendagua, rendarti.
u R<'nll"o: kuarepotitfngugua, kuarepo- 1
arbitrariamente, sin razn: rei, heko- guasu. titfme ojoguva. annona: mba'epu, pujoyvy, pujoarti,
pey hendapey (desplazado, fuera archipmpano: tendota gua'u. neol. (<pu + joa + porti).
'"1-:<"lllcr{a: kuarepotitf jegua, mbo'y
de tiempo y lugar, desapropiado). archipilago: ypandy, ypa'uaty (vea (collar). annona, 2 unin, inteligencia: juayhu,
rbitro: mbojojaha, jra, ipu 'akva, isla). ;u.:olla: kuarepoti apyi, namichi.
jokuaa, jokupyty (comprensin mu-
tua).
52 annnica-arrecife
arredrar-arroyo 53
annnica: jurnrembipu. arrancaclavos: kutupe'aha (tenazas).
annonioso: ipujoapordva. arrancado: ( i)mondoropyre. nmdrar: (~)mongyhyje, (a)hesarea,
arrimar: (a}mboja, ( a)moguahe, (a)-
annonizar: ( a)mbopujoyvy; (che) pu arrancar: (a)mondoro, (a)hekyi; a. de (a)mbyaz hembiapo, (estorbar). moagui
por (suena bien). raz : (a)hapo'o; a. mandioca : (a) nrregazarse: ( a)jeaopepi
arrimarse: ( a)ja, ( a}emboja, ( a}emoi-
urreg~ (solo): (a)hasa, (ai)ko, (a)-
rnica: nika, hisp .: planta medicinal. jo 'o ; a . paja : (a)kapi'i mondoro.
mba apo por che ao.
ra (darse por compaero); ( a)je-
aro: namich4i; mba 'e apu 'a. Amondoro significa tambin "ras- ~o (recostarse , valerse).
aroma: tyakwt por. gar" . urrcm~garse: ( a)jejyva-<Iopepi, ( a)je-
arr~nJO, puntal: yta, jejoko, jokoha.
arranciarse, enranciarse : (a)embotuja, ao-yvapepi.
aromtico (es): tyakud pord, ose. arnnconar: (a)mbohugua, (a)mboyke,
arpa: mbaraka guasu, arapa, hisp., (che) rav, ose., (a)emohav (mo- ltrremeter: (a)rair6, (a)ndy ry, (a)tua- (a)mokay.
ha = mya = mua). hemba, ( a)aro (el animal) (M )
ysapu, neol. arr~dillarse: ( a)esz1; arrodillaos: pe-
arrancapinos: tekove karape, ava kara- urrendado: (i)poru.kapy.
arpado (que termina en dientecitos): nesumba; a .. con una rodilla hacer
:trrendador: (i)poru.kaha.
hdiva; pjaro a., buen cantor: guy- pe, hetembykjva. genuflexin : (a)esupeh; po~er de
ra ipurahi asyva. an-asar: ( a)mbojoja, ( a)mbyai, ( a)hova- arren~~u: (ai)poru.ka (dar en arriendo);
rodlllas: (a)moest1, (a)moesuka.
( ai)p~ru. (tomar en arriendo).
arpar: (a)mondoro (rasgar en tiras); py'o;a.lo colmado: (a)hovapymbo- arrogante: oemboetva ( oe = ue =
( ai)kardi (araar). joja, (a)chovipe 'a. urrepentirse: ( a)mbuasy, ( a}embyasy,
y e}, ipy 'aguasva, oembotuvich-
arrasarse (los ojos en lgrimas) : (che) ( a)rombyasy; me arrepiento de ha-
arpegio: tembipu (=purahi) saraki, v~, ovva, jera (inflexible).
purahi popo, pupopo. resaypopo, (che) resaypororo, ( po- berte ofendido : (a}mbyasy romoe-
arroJado: (i)epy'amongetay, noe-
arpa: kuataf gua'u hete guyr(va). roro= pororopaite). my;6 hague, a. romoemyr ha- py 'amongetiva.
arrastrar: ( a}mbotyryry; arrastrarse: guere.
arpillera: ao havara, ao tyrnr(X tela arrojar: ( ai}ty, ( a)monzbo, ( a)hekuavo
spera : ao chara). (a)tyryry; (a)poy (gatear); a . por arriar:, ( a)mboguejy; a las 18 hora s se (echar lquido).
arpn: ty 'di (gancho). el suelo : ( a}apamona; hace tiempo ar!a la bandera: kud potei aravo
?nemboguejy poyvi
arrojarse: ( a)jeity, ( a)jepoi (lanzarse).
arponear: ( a)moty 'di, ty 'dime ( ai)py- que anda arrastrando una pesada arrollado (estar) : ojapakua, hiapakua,
cruz: arma oiko ombotyryry kurn- arr~rse, anega rse: ( o)emboypa, ( o)-
hy, ( a}rn, ( a)moguahe. oapakua; apakuapy (ro Uo).
su pohyi nemoakymba.
arqueado: karapd, kare. arronadura: apakua.
arriba: y vate (X encima de . - .) .
arquear: ( a)mokarapd, ( a)mokar; ar- arreador: nupha, mboguataha, mua- cst, . . . ...an ' arrollar: (a)mboapakua (X (a)mboa-
quearse , doblarse : ( a)emokarapa; geha. a a .. Oime yvate (est sobre pu 'a: redondear).
arquear las cejas: ( a)aemosapy- arrear: ( a)mboguata tymba , { a)myage t. la . mesa : oi mesa ri); boca a .
arr~par (raro); (a)monde (vestir) , (a)-
pira. arrebatado, pre cipitado , imprudente : ovay~vo (X boca o cara a baj~ ; ~uvd; arroparse: ( a)emonde, (a)-
arraigar: (che) rapo , ose., ( a)emboha- aktfraku; mujer arrebatada : kua a. ovapyvo); patas a.: oguyvo, oj vo; nemama.
po; hacer a.: (a}mbohapo; ya arrai- arrebatar: ( ai)pe 'a, ( a)ralul, ( ai)pohe- poner a. : (a)hupi, (a)mboyvate; al- arrorrar, cunear , mecer : (a)mbotorore
g : hapma, oembohapma; aun ky i, (ai}pope'a. r.ar la cara : (a)embohovayva; ro
( aJr;zy atym6i (columpiar). '
no ha arraigado : ndahapi gueteri. arrebatia (a la) : jejopope'ahpe. a .: _Y _ akdngotyo; cuesta a.: yvy arrorro: tarare, myatymi.
unhgotyo.
arraigo (no tiene) : ndoike pukvai, arrebol: arapytupytti, araprtuti
nrrihar: ( a}guahe. arrostrar: 1 ( ~)mbohovi, ( ai)su 'u, (a)-
ndahapo pypuki. arrebujarse: ( a)euvmba, ( a)emon- moko,_ ( a)epytaso ivafva renondpe
arramblar: ( ai)pe 'apa, ( a}uvamba yvy- depa. nrr~bco: aru.piguay, mombyrygua.
(resJstlr apoyando Jos pies)
nrnl~ro: ka 'a reru.ha, kana 'y ok aray-
ku 'fpe; ( a)rotyryrypa (arrastrarlo arrecife: ita ypa; a. de ro : ytu, ita - arrostrar2 males, pasarlo m~l: ( a)ha-
guypegua (M.). gua (es un individuo con algo de
todo). sa asy (v. el anterior).
IHlhcmio).
arroyo: ysyry, yala2; a.seco:y ala2rypa.
54 arroz-asar asaz-as 55
arroz: aro, hisp. arteria: tuguy rape e'guigua (sangre ~~z, muy: ikoe, -eterei (X iokoe; fijo , establecido).
arruga: cha 'f. que viene del corazn). e~ distinto= oju{l)lyj. asentar: 1 (a}mboguapy; asentarse (una
arrugado (est): (o)yyi (encogido), arteria, engao: embotavy, pokar Jlsc.tride: tye y so, sevo 'i (lombriz in- solucin: oguapy ha'e hicha.
r
( i)cha 'f, i)pireyyi. (X ului: trampa). testinal). asentar ,2 afilar: (a)haimbe 'e_
arrugar: (a)moclza'f, (a)moyyi artesano: mba'e apohra, mba'apo- ascender: (a)jupi; hacer ascender, subir asentir: (che) nei (X che monei: yo
arruinado (est): (o)embyai, ichavi, vra. ( trans.): ( a)hupi (X omopu ': levan- asiento porque otro me persuade).
ichu 'i; ka 'i, y pi, pituva; osoitva artesana: tembiapo rape, teko mba'- tar). aserradura (serrn): y vyraku 'ikue, ky ti-
(sin plata, pelado, desplumado). apo. asctica: marangatu mbo'e, teko ma- ha, ekytiha.
arruinar: (a)mbyai, (a)mongu'ipa; a . artfice: apoha ( tekovete), mba'apoh- rangatu rape (X religin: Tupd- aserrar: (a)mokychi'i, ' (a)mbovo, (a)-
la salud : (a)mbohasy, (a)mbyai te- ra ikatupyryete, apoha ipohetva. rape). yvyraky ti, (a)yvy rambovo, (el tron-
sdi, (a)mboso, (a)hesdi'o. artillera: temirair apo rape, temirai- asco (tener), hacer ascos : (a)jeguaru; co : yvyrayrehe).
arruUar: (a)mbotorore, (a)moe'e, (a)- r poru rape; imbokaguasu aryra. me da a.: (a)jeguaru chugui = che aserrn, serrn : yryraku 'ikue.
hayhuka (hacer amar); arrullarse artillero: mboka guasu mbopuha. mbojeguaru; causar a.: (a)mboje- asesinar: ( a)juka emihpe, ( a)guaS!t-
(las palomas): pykasu has, oe' artimaa: ului (trampa), pokar (ma- guaJU = ambopyti'u; hacer una api
oondive, ojuayhu. a). mueca de a.: (a)emohembejere asesinato: jejuka re, guasuapi( kue).
arruUo: pykasu ras, p. e'e. artista: temipor jra (X sabio , cient- ichupe. asesino: jukaha, poroju kaha(ra), guasu-
arrumaco: emokunu't1, torore; a. mu- fico: tembikuaa jra); apohra ha 'e- ascua: tatapyi rendy, tatapyi. apiha.
tuo: omokunu '11, juayhu. te, a. tekovete. aseado: p oti, mopotimby re (limpio, asesor: pytyvha, moe 'ha, jokoha o-
arrumacos (hacer) : yvotype aporoapi, asa: pyhyha, yva, nambi jyva; a . del limpiado). e'me, oarandpe oipytyv6va, pya-
fte' ijeirapvape ( a)japi {=amy- canta ro : kambuclzi nambi, k. jyva, asearse: (a)emopotf, (a)emboaopo- tjovi.
angeki) ichupe. k. pepo; tazn con a.: a'e pepo ti, (a)emboheteky iz 'o. asesorar: (ai}pytyv, (a) moe'e, (a)jo-
arte: 1 tape, ose.; a. de hablar: e 'e (A.). nsediar: (a)mongora, hisp. (cercar), (a)- ko che e'eme; quiero que me ase-
rape; a. de tocar el piano : piano asado: ka', mbichy, maimbe, hesypy- mondoki (< toki,, ose.: cer.co). soren en el diccionario guaran:
mbotakuaa rape; el a. ms difi- re; carne asada; so'o mbichy. s. asegurar: 1 ha'e, ha'e ha'eha hz'na (di- aipota iarandva guive che samby-
cultoso es el de bien vivir: mba'e ka'. go que es), ( a)moaete; lo asegura hy pon! ko avae 'e ryru apopyrdme
hasyetva apytgui ko jaikokuaa asador: moka'ha, etc. fulano : N (ma'ra)ma he'i. = apopype, appe.
mba'e. asadura, entrajias: py 'akue. nsegurar ,2 poner en seguro: ( a}longa- asfaltar:(a)mboitaryku.
arte: 2 teko por; la enseanza de las asaetear: (a)hu'yv, (a)mbohu'y; a. la tu, kyhyjgui ( ai)peiz (retirado). asfalto: itarykukue, itay, itary, neol.
beUas artes : teko porrJ rape mbo 'e. cabeza: ( a}akhu 'yv6. asemejar: (a)mbojoja (comparar); ase- asfixia: pytujoko, pytupe, pytupa, py-
arte,3 maa: tape, ose., pokar. asalariado: mensu, hisp . (que cobra mejarse , (ja)jojogua, (ja)joja; se tuhemba.
arte4 liberal : tembiapo heko katupyry, a fm de mes): konche, hisp. asemeja , se parece a su madre : ojo- asfixiar: (ai)pytujoko, (a)mbopytupa,
heko kate, temipor, ose. Frase: asamblea, reunin : amandaje (M.), f:Ua isype { = ojoja isy re, ha 'ete ( a)mopytuhmba; ( ai)py izka ( qui-
en esto no tengo a. ni parte : peva mbyano'o, avambyatyha, atyha. isy ( v. parecerse). tar la respiracin con un golpe).
ndaha'eti che rembiapokue. asar: (a}moka ' (en el horno . estufa), ascntadera(s): teviro'o, ose. (lit. carne asfiXiarse, ahogarse: (che) pytupa,
artejo, nudillo : akytd, ak, kangue (a}mbichy (al rescoldo);(a)maimbe, del trasero). (che) pytuhmba.
akd; a. de la mano: poakli; a. del ( a)mbopireki (mandioca). ( a)hesy asentado: apyrive (sosegado) (M.), as: kicha (de este modo), picha (de
pie: pysdakd. (so 'o = carne). ipy'a guapjva, moimbyre (puesto, ese modo); es as?: upicha piko,
56 asidero-asonada asonante-Asuncin

azpopa; a. dicen que era antes: asirse: (a)jejapoki, (a)jejapyhy; a de JINnnmte: ipujoja nungva (X conso- plo, la carne manida le es asquerosa .
upichamo ndaje raka'e; as es: las manos : (ja)jopopyhy, (X jajo- u;u le : ipujojaitva). le da asco: so'o ne ombojeguam
upcha, upeichaite; a. dicen (que pojopy: estrecharse las manos). nNnmr (raro, por hacer consonancia): ichupe.
es): upicr.a ndaje; a. que entr, l asistir, estar : (ai)me, (ai)ke, (a)hecha, imjoguva, ipujojva. asta: 1 tatf, qsc; las astas del buey, los
sali: aike vove, ha'e os; siendo (ai)ko, che)aty. llliOtlBr (raro, por atontar, entontecer): cuernos de la luna , gui ratf, jasy
a., yo me quedo: aipramo apytta, asma: hu 'uvai, ahy'okoror, pytuhe ( a)moak4tavy, ( a)moaktinguyry. ratf.
upicharamo apytne; no ser as: asy. as113 (cruz aspada): yvyrajuasa. asta, 2 astil: yva, y: el a. de la bandera:
anichne picha. asno: bro (X mburika: mula, mulo). nHlecto: ha'anga, ose., hova, ose. ao veve yva, poyv i yva.
asidero: yva, jyva, pyhyha. asociar: (a)moinl, ( a)mbojuaju; aso- nspcrgear, aspejar, rociar: ( a)hypyi; astado, toro : hatikiva, hati guas.va
asiduamente: meme, jaheja )'re, heja Y- ciarse (reflex. y pas.): ( a)emoinl; con ptalos de flores alfombraba (las astas del venado : guasu rati).
hpe, heja y me. asociarse (recproco): (a)omoinl, mis caminos: yvoty roguekupe asterisco: mbyja'i, hairendy (luz es-
asiduo constante, diligente: kyrey, (ja)juaju oondive. ohypyimi che rapeta (= che rape- crita).
naikane 'iva, tembiapgui nodopoz'- asolar: (a)mbotapere, (a)mbyai, (a)ta- kura). astil, mango : yva, y, jyva.
riva, mba'aporejay, mba'apre on- vaity (allanar un pueblo). 1\spero: korcho, jolza; voz spera: astilla: yvyra( piru) pehengue,yvyra sa 'i.
dyryva, o tu 'va ( = ndyryha, tu 'u- asolear: (a)mbokuarahy (bok = ong), e' parard, . kek; camino .: astringencia, acrimonia de la boca:
ha). asolearse: ( a)embokuarahy, { a)e- tape vai, t. pohyi; . en hablar: jurn momby.
asiento: 1 apyka, guapyha; dar a. ; (a)- moha. e'engasy, e'e pohyi; . de gusto: astringente: (o}mbopo'iva, (o)jopy-
mohenda, (a)mboguapy. asomar, asomarse (intransitivos los kajoha; fruta spera: yva jo ha; va; tye chivi pe'aha, tye joko.
asiento,2 poso del licor: huguare, dos): (che) apys, ( a}emoakas; de mano spera: pohaimbe; tela astro: yvga rata, yvga resa, yvasa,
ky'akue. ya a. o sale el sol: kuarahy iapys- spera: ao chara. mbija (bi =by).
asiento,3 residencia: tekoha, ose., ma. aspille~ a: tpia kura puku po 'i. astrnomo: rizbija-kuaaha, m. jaryi.
(ai)koha (reikoha, oikoha... ). asombrado (estar), admirado: ( a)e- aspirante: potaha, lepynlha, ipyah- astroso, sucio desaliado: ky 'a, he te
asilado: oamby, ongatupy (con mondyi, ( che)mopirfmba, ( a)jepy- va. ky 'a, taja su (puerco). ijao sorva.
el sufijo re tambin los dos). tujoko, (a)pytuhjoko. as1irar: 1 (che) pytuN(respirar) (X ex- astucia: arandu ka'aty reko.
asilar: (a)oa, ( a)moinge. asombrar 1 (raro, por sombrear); (a)- pirar: che pytus, ajehekyi}, (a) astutamente: pokarme, pokarhpe,
asilo: tenda karai, ose., mboriahu ren- mokuarahy'tt. fle'i imondo (respirar para afuera). arandu ka 'atype, a. k. hpe.
da; mo 'dha (defensa); taro va renda asombrar: 2 (a)mopirfmba, (a)mondjd, aspirar! anhelar: (ai)pota, (a)jepy'a astuto (ser): (che} arandu ka'aty, teko-
(manicomio). ( a)mongyhyje (espantar). mondo, (a)e'dreko, (a)jepy'a rera- ve (listo), ha'eve (inteligente, du-
asimtrico: ndojojiva, peM, ivtt. asombro: 'epirfmba, (je)kyhyje, e- ha. cho), mboaguaraha, moi (pillo,
asimilable: mbojojapyrtt, ikatva a- mondyi, emomorti; no sala de su nsc1uear, tener asco, me da asco: (che) tunante) (estos cuatro ltimos se
mbojoja, oembojojakuava. a. : ipiri naipirfmbi, okyhyje ndo- mhojeguarn ("che" es aqu comple- refieren comunmente a la tercera
asimilar: ( a)mbojoja; ( a)oa che rete- kyhyjepi, omomor nomomora- lllcnto directo o acusativo del ver- persona).
pype, (a)moinge che ro'ortt (con- mbi. ho: a m me da asco tal cosa). asumir (atribuciones indebidamente),
vertir en sustancia propia). asombroso, estupendo: mba'ete; es a.: n1Hilleroso: 1 pyti 'u, ne (ftido), tuju ( a)jejaposgui ajapo pva, ajapo re.
asimismo: avei, ave, upeichaite, ha 'eve mba'e guasu(ete)ko. (podrido). asun~no: paraguaygua ("y" gutural).
(tambin). asonada, motn, revuelta: sununu, apa- ~~~rueroso,2 que causa asco: (o)mbo- Asuncin: Paraguay ("y" gutural, no
asir: ( a)japoki, ( ai)pyhy, ( a)japyhy. jutii. ,,guanva; a l le causa asco, por ejem- destacada).
.)8 asuncin-atascamiento atascar-atezado 59

asuncin, subida: jehupi (X ascensin: tape portigui; no hay a. sin trabajo: ntuscar: ( a)mopa i1, ( a)mombyta (hacer cho) pord, pordite; le escuchaban a.:
mbykyvva hasyve. parar); atascarse: (a)pai1, (a)pyta ojapysaka pord he 'z'va rehe.
jupi).
asurar, requemar: ( a)mboapiche, ( a)ha- atalantar, agradar, convenir: ( che)mbo- aikvo. atentamente: 2 tayhuppe, toryppe,
py (quemar), ( a)mbopiru (resecar vy 'a, ipor ( chve, ndve). nta6d: te'ongue ryrn. hekpe; ky re 'j>me (con esmero).
temitft: los sembrados). atalaya: maaha, maanda (M.). nlnviado (est): ojegua hl"na, imopord- atentar: (a}ho '; atentaron contra su
asurarse: ijapiche, oemboapiche. atalayador: maandra (M.), maaha. rnby. vida : oipe'ase mo' hekove.
atalayar: ( a)maa, ( a)ma 'e. nlaviar, engalanar: (a)mbojegua, (a)- atento, 1 (estar): ( a)japysaka.
asustadizo: oemondyi re(va, ipy'a
atambor (raro, por tambor): tambra, mopord; ataviarse : ( a)embojegua, atento 2 (ser): (a)jehva (servicial), (a)-
mandyju.
hisp . (a}emopord (X amomord: alabar, porohayhu (amable), (a)poroanga-
asustar: ( a}mondyi, ( a)mongyhyje, (a)- ataer, tocar : (che)mba'e; esto no me reko, tapichre ama 'va; (soy a . con
mbopy 'aryryi ( a)mbopy 'a mandyju.
admirar).
atae , no es de mi incumbencia : ntavo, adorno : jeguaka, temimopor, los otros, les sirvo).
atabal, tambor, timbal: angu 'a, angu '- kva ndaha'i che mba'e = naa- atenuar: ( a)momichf, ( a)mbovevi; se
emopord.
apu. ngarekiva che pe mba 'rehe. atenan los efectos del fro: oem-
ntavmno: ypykura reko.
atabalero, tamborilero: angu 'a mbo- atar, 1 asegurar:(a}apytf; tame, pon- bovevi ku ro y (rembiapo}.
puh(ra), angu 'apujra. 11tesmo: tupa)> rape, tupdme oguero- ateo: tuxtme ndogueroviiva, itupa
me la hamaca: eotfmi chve kyha.
atacar: 1 ( a)rair, ( a)kaguai, ( a)ndyry via 'j>va rape, Tupd reroyr.
(X aotft: sembrar). vy 'ayva.
(atropellar), ( a)orairse, ( a)jeity atar: 2 (a)pakua, (a}apyti, (a)jokua, ntemorizar: ( a)mondyi, ( a)mongyhyje, aterido (pie, mano): (che} pyrat,
orairme, (a)ndyry (romper por ( a)mosd; a. de pies: ( ai)pykua: a . (a)mbopy'a ryryi, (a)mbopy 'a ty- (che) poratd.
los obstculos). de manos: (ai}pokua, a . corto : tyi, ( a)mbosysyi (hacer temblar; aterrar: ( a)mbopy 'a tytjli, ( a)mopirfm-
atacar2 (calumniar): (a)kaguai, (a)- ( a)mosmbyk:y; a. largo : ( a)mos- aterrorizar) ; ( ai)pyandyi. ba, ( a)mondyi
mbohovi (oponerse, repugnar) . mbuku ; a. fuerte, apretado : (a)- u tenacear: ( ai)pichdi, ( ai)su 'u kyppe .aterrizar: yvype (a}guejy, (a}yvypynl
atadizo: mboja 'oha, mbovoha (sepa- apy tisu 'u ; est atado fuertemente : (muerdo con tenaza o pinza). (pista: yvypynl ren, guejyho}.
ojeposu'u. ntcncin: japysaka, angareko. atesar: ( a)myatd, ( a)myspi
rador , divisor) y jokoha.
atado/ bulto, fardo: jokuapy, -apy tfm- atarantar (raro) , aturdir : ( a)mbotavy - ntender,I escuchar: ( a)japysaka ( hese). atesorar, reunir: (a)mono'6, ( ai)po'o
byre tembijokuapy, ose. rai (a\afagar). 1tlcnder2 a. cuidar de : (a)angareko ( a)mboheta (aumentar), ( a)ongutu
atad~2 (est): isd hna, oemosti, oe- atardecer (al): ka 'aru , ka 'aruete, ka 'a- (hese), (a)ma': atindeme por fa- (guardar); tiene atesorado muchos
apytf hl"na, iakas (preso); Jo que rupytU. vor: ema'm(na cherehe, aikotevva mritos : hy 'i repykue heta ogue-
me tena atado: che stingue. atareado (estar) : (che} rembiapo heta, nderehe ( = ejapomi chve che re- reko iongatupy.
atador: moapesdha (entre segadores). (che) rereko (= apytf) tembiapo: mikotevt). atestar: 1 ( a)myenyM (llenar).
atadura: emosd, eapyt, akas; s. ajerereko (= aeapytf} tembiappe. nhndido (ser, estar): ( a)eangareko atestar:l ho'e, (a)mombe 'u, ( a)moae-
atafagar, aturdir : ( a)mbopy'atarova, atarear (raro por ocupar): (a)momba'- ofiangareko che rehe = of 'oan- te (dar por cierto, atestiguar, ser
(a)moaknundu. apo, (a)mohembiapo. Karekva che rehe, of oikva che- testigo, asegurar, aftrmar).
atajar, parar: (a)joko, (a)monbyta atascado (est) : (o)pa' hl'na. rdwve. atestiguar (vea el anterior): techohare,
(detener, hacer parar); ( ai)tape 'o atascamiento: epa ii; quin me saca- nlutn>e: (a)japo; ahora s a qu ate- o henduhare hendpe amombe 'u
(a)hapejoko, (a)moe 'so (hacer r de este a.'~: mvapa che pe'ne nerme: ko 'ata ae aikuaa mba 'pa = techaharramo = techaharehek-
callar), ( a)moe'mba, ( a)mokirirf. ka k o apa 'hgu i ( = apa ' afh- 11jaw va'erd, mba'e che rekord. pe = ahecha haguicho amombe 'u.
gui). nkntnmente 1 (mirar. .. ): ( arna ', ahe- atezado, negruzco: hl 'imi, lulngy.
atajo: tape mbyky, tape po'i mbykyve
60 atezar-atracar
atracar-atrevido 61
atezar (raro), ennegrecer : (a}mohangy. tarara, hisp. , sagua'a, sarigue.
aticismo: teko e'eporavopy, teko tomo: tomo, neol., mboja'oy, pehe'- (a)emoagui, yrembeyre (a)mboja. sica y de abolengo, usada por A. y
ava-e'te. a'jJ, (no partido); escisin del . : atracar, 2 hartar: (a)mbohyvatd, (a)- M.).
tico, elegante (escrito): haipy poravo - tomo pehe 'ti. mongaru guasu; atracarse: (a)e- atrasar (trans.): (a}mbotakykue, (a)
pyre, avae'te, e' poravopyre, tmico: tomi, neo l., heko mboja 'o'jJ, mbohyvat, (a)karu guasu, {a)karu mombegue.
e ' ne potfva, e'e ipotimbaje- peso a. : tomo pohyikue; bomba rasa, ajapaso, ajapyty: embutir, atrasar (intrans.): (che)mbegue, (che)
pva. atmica : tembipu tomo, t. tomi, embaular. takykue (estoy con retraso); en 24
a tiempo, puntual: ha 'etpe; no llega putomo, putomi, neol. atraco: emonda, mondaha ruvaitf. horas atrasa dos minutos; moki
a t. : ndaha'etpei oguahe = nogua- atomismo: tomo mbo 'e. atractivo: (o)porombovy'a(va}, (o}po- ku irundy aravpe, itakykue mo-
hi ha 'etpe. atona: teko kangy, ose., kangykue, ropy a rerahva, (o )poromboho- ki aravo 'i.
atiesar, atesar (poner tieso, estirado , tete kangy , ose. ryva. aimsarse (vase el anterior): (a}embo-
liso): (a)nwatd, (aipyso pord (po atnito: mondyipy re, py 'asysj;i, juru- atraer: (a)poropya reraha, (a)poropy'- haky kue, ( a}emombegue.
ner tirante); (a)mbopy uhara, (a)- ji, hesase; me miraba a.: hesas a mbotyryry. atravesado: juasa; madero atravesado
mocha'ihara. che rehe. atragantar: ( ai)pyry, ( a)mboahy 'o cruzado (cruz) : yvyrajuasa. '
atildado: kate, hisp., poti, ojeguva, atontado: akdtavy, akanga'u (marea- pa'ti; atragantarse: (che) ahy'o pa 'ii atravesar: (a)mof ppe (yvyra piru:
mopottporambyre, mbojeguapyre do), tavyrai. (ver atorar); pytp, se me atragant tronco) : ( m)kutupa: herir de parte
(adornado engalanado). atontar: (a)mbotavyrai (< tavy va). la harina: che pytp hu 'itf, h. oho a parte.
atildar (raro) , hermosear: (a)mopord, atoramiento: ahy'o pa 'd. chedme.
atravesarse: se atraviesan muchos obs-
(a)mbokate, neol. , (a)mopoti atorar, cortar tuero o lea : (a)mbo'i atrapar: (a}pyhy, ( a)japyhy, ( a)hupity
tculos: hasy hasyve apo oiko pe
atinada (observacin) : e 'e apiha, . jepe 'a. (alcanzar), (che} popa'd (hese)
mba'e, heta mba'e ohasa che ra-
ojapiportiva. atorarse, atragantarse : (che )ahy 'opa 'a (prenderlo); te atraparn: ipopaane ppe.
atinar, acertar: (a)japi, ndajavj;i, he- (con slidos), (che)pyry (con pol- nde rehe.
atrs 1 (haci;;) : takykugotyo (ky=py), atreguado, luntico: tavy, tarova sa-
sakuaitpe ajapi. vos o lquidos= oho che time). pyapya, tarova popyyi.
atisbar, acechar : (a)mangea (a)maa, atormentado (ser): ( a)jerereko asy, (a)- ose.
2 atreguar, conceder tregua: oi orair6
(a)ma'-ma'e. jepy 'a juka. atrs, detrs : takykupe; m s a. : ta-
pa'a, ( a)orair6po, ( a}orairreja.
atizador: tatapyaha, ohatapyva. atormentar: ( a)py 'ajuka, ( a)py 'apy, kykueve; muy a.: takykuetpe, vol- atreverse: (che} rova atd; me atrevo
atizar: ( a)hatap~ia (X desmochar los (a)reko asy; me atormentas: nde ver a.: (a)jevy (X recular: aguevi); a pedirle un vaso de leche: ta 'um
tizones de su brasa : ( a)htapynga). che rereko asy; yo te atormento? : los de a.: takykuegua; IT)irar a.: ne kamby tova attlme, no me atre-
atmsfera: arapytu (aire); estado de la roguereko asy piko? (a)ma'e che rakykuvo; poner uno vo, no tengo suficiente valor para
a. o atmosfrico: ra, ra reko. atoro , apuro, dificultad: tesa para, tras otro: (a}mbooakykue. hablaros : ndachepy'aguasupi ae-
atoUadero: karaguataty, pa'tiha, apasu- ose., ivaiha, va; se vio en apuro : te- atrasado (estar): (ee} rakykue, af (= moe 'evo (X no me sufre el cora-
ruha; karugua (hoya). sa parpe ojecha; lo pas mal: va{pe apyta) takykupe ( a)embohaky- zn callar: ndachepy 'i akirirfvo );
atollar y ms usado atollarse : ( a)japa- oko ra 'e. kue az'na; est atrasado de noticias: no se atreve a pedirlo: ndahovi oje-
suru, (a)pa'd, (a)embojavori (en- atracadero, varadero , muelle : jaha, je- opy hakykuerpe, ndoikuaa porti rurvo, dispensadme el atrevimiento
redarse), ( a)javo 'i (mejor que el jaha, yrembe y, embojaha, yga- ofehva; mi reloj est (anda) atra- al deciros que ... natfvimante ha
anterior). (o)jaha. sado: che arara'dha oguata takyku- ha'~ta peeme, atfmba ha ha'eta
atolondradG: tarova, py 'a tarova, pa- atracar, 1 arrimarse: (a}ia, (a)emboja, {Je, oembohakykue oikvo, ( tapy peeme.
-'~ taky, esta ltima forma ms cl-
atrevido (ser): (che) rova atti, nattri
62 atrevimiento-auranciceo aureola-autoridad

(no tener reparo), (che) py'a guasu audicin: henduka. (< nard, neo!.: naranja). autocrtica: ojupe emohenda.
(ser valiente), ( a)embopy 'a guasu; audfono: apysa joapy. aureola: mimbt~ emimbi; terakwi (fa- autocrtico : oemohendva ojupe, ije-
(che) pomboja (a. en amor). augurctr, agorar, presagiar: ( a)ha 'uv ma); akdjeguaka (imarangatva ak upe, ijupe.
atrevimiento: tova atd, ose. ( ichupe: a l). rehegua corona de los san;os = autctono: tet ra 'y; a. del Paraguay:
atnbuir: (a)mboja; se atribuye a m, augurio: ta'uv, ose. (u=y = i, A.). imarangatva akdrokdi). Paragui ra 'y, ko tet ra'y , Para-
se me atribuye: oemboja chere- aula: koty, mbo'eha, mbo'erenda. aureolar: (a)moherakuti (hacer famo- gui memby.
he. aullar: (a)guahu; (che) rasf, (a)jahe 'o so), (a)moakjegua (= amoakliro- autodidctico: imbo'eharayva, ha'e ae
atnbular: (a)mbohasa vai, (a}mbopy '- (a)sapuki. kdi) (poner aureola). imba 'ekuaa mono'va, hekoitgui
aro, {a)mbohi hekove (amargar, aullido: guahu, tase, sapuki (grito). aurora: arase, ko 'pyt, koet. iarandu.
agriar su vida), (ai)py'apy. aumentar 1 (trans.): (a)mboheta, (a}- ausencia: pore y, d, kupe; en su a. : he autogiro: pepotjere( ae}, neol.
atributo: mbojapyre; los atributos de mbotuvicha (agrandar). sa'me; en mi ausencia: che resa 'li- autmata : oesamby hy refva, omba'a-
Dios son muchos: Tup rehe mbo- aumentar 2 (intrans.): {o)emboheta, me(= che pore'yme =che aimey- porei, mba'e apoharei (robot).
japormbyre heta. ( o)embohetave; aumenta cada vez me = che kuppe); tapere; nde ta- automtico: jepota 'jire, rei, ojehurei,
atricin (dolor de): angaipa embyasy, ms el nmero de nuestros alum- pere chve: yo notaba tu ausencia. ijehegui( va), ha 'e ava.
tembiapovaikue remimbyasy. nos : heta hetave umi temimbo'e- ausentar (raro), expulsar: ( a)mopore y; automedonte: mboguataha katuvyry.
atril: kuatia jokoha, kuatia rupa. kura oikva orembo'eh.pe. ausentarse: (a)emopore y, ( a)ha autonoma: teko sso, t. sa'ji, t. naisd-
atrio:jeike, ogaguy, okypy (M.). an: gueteri; no ha venido a: ndoi okdpe, (a)jei, ( a}ha ambue tetlime, iva; ha 'eantc reko; su a. de vuelo
atrofJa: kakuaa megua, emongaru vai. gueteri; a. hay : o gueteri; a. est: (a)kay. son cuarenta horas; iJJevekatu ( =
atrofllldo: ikakuaa meguva, yyi oime gueteri; a. no : neira, nefra ausente (estar): nofri, noimi ko'pe, kuaa) reko irundyku aravko.
(volumen reducido). gueteri (todava no). ojetna; aoro al a.: ahecha ga'u autonomizar, dar la autonom{a: (a)-
atropellar: (a)hepea (embestir), (a)- aun: avei, jepe; a. as est bien: kicha mboypyri ohPape = mombyripe mbopoguyhara, (ai}smondoho;
guahemba (abalanzarse); (a}embo- avei iporti; a. no yendo (aunque no ofvape. autonomizarse: (a)embopoguyha-
te (a}mbota, ha'a hi'ri, ( a)jeity, vaya l) no me disgusta: oho'yramo austeridad: teko atd, teko rovasy (se - ra, ( a)emosaso, ( a)mondoho che sd
(a)ndyry. jepe, nda che pochy mo 'tii. riedad), teko hu y. autnomo: heko slisva, ipoguyyva,
atroz: mba'ete, hasyete, pohyiete; un aunados, adunados (estar): {ai}me austero: heko ataJJa, heko hoPasy, ( = ha'eava, naisdiva.
golpe a .. enuxt nde asyva. ooe'me, ojojun1pe, oopete. hora), heko karey. autopsia: teteky tfmba, neo!.
aturdimiento: akdtavy, aknga 'u, tesa- aunar, adunar: (a)mopetei, (a)moe- autntico: aetegua, - etc; es un can autor: apoha; l es el autor del canto:
kuaguyry, emoakdkay. moin1. tor a.: puraheiha aetegua (de ver- ha 'e purahi apohare, pe purahi
atunlir, atontar: (a)moaktavy, (a)- aunque: jepe; a. lo pidas, no lo conse- dad); lo dice en guaran a., castizo: imba'e.
mbopy'atarova, {a)moakdka:f; ese guirs: rejerurramo jepe, nderehu- he'i pva aipo avae'tpe; es un autoridad, 1 mandatario (concreto):
ruido me aturde: pe ayvu che moa- pityi chne; a. estn lejos: momby- a. corruptor: porombyaiha aete- mburuvicha, tendota, ose.
kdtavy. ry jepe tof. gua ku pa. autoridad, 2 poder, mando (abstracto):
atusar: ( a}vajoja, jetappe ambojoja apa!: epu'na (arriba!), apu 'dna. auto, automvil: yto, hisp.: emyiha, po, pu'aka; estamos sujetos a su a.:
hague; ( ai)pokyty; atusarse: ( a)je- aupar: (a)mopu'd. mbayru myi. aime ipoguype; tiene mucha a.:
pokyty, ( a)embojeguarei. aura: yvytu kangy, yvytu 'i, yvytumi, autobiografa: oguekovemombe'u, he- ipu'akaitm; no quieren ponerse
audaz (ser): (che) py 'aguasu, (a)kyhy- yvytu pytu. kovekue haipyre.
bajo la autoridad (se rebelan, se in-
je:-c. auranciceo: teko nar, nar rehegua autcrata: tettirendota, teta ruPicha. subordinan): noembohuvichasiva.

1 .
',
64 autoritario-averiguado averiguar-ayudar 65

autoritario: ipu 'akaporurei, oemotai- avecindar: ( a)rova, ( a)vauka, ( a)mbo- kuaa, ijekuaapy. por ej. kva la reina; abeja europea);
tareiva. ambyijo. nvt--riguar: ( a)porandu, ( a)hyvyki, ( ai)- kva che jopi: me ha picado una a.
autorizacin: apoja, neo!. (< japo + avecindarse: ( a)va, ( a)emoagui; se tvpeka, (ai)poreka, ( ai}pyguara. a~pado: saraki, hesaite (vivo), ikatu-
heja: dejar hacer). avecindar entre vosotros: ova va'e- Jlvcmo, infierno: tata reta, mba'e po- pyry, irari.
autorizado (para hacerlo): ikatva (o- rii pende apytpe; a. aqu: (a)va chy retd, aa r eta. avispar: ( a)mbokatupyry, ( a)hesape'a.
japo); est a. para ello: ijapoja pea- ko 'pe, kyv, kyvngotyo. avtrsin: jeguaru (repugnancia), teko avispero: kavaraity, kava rupa, k. ren-
rd (ver el anterior). avejentado (estar): ojoguma itujavva a'ey (antipata). da.
autorizar: ( a)heja ojejapo(vo ), ( a)mo- itujahgui, pya'ma ituja oikvo. averso, no amistoso, desafecto: ija'ey; avituallar, proporcionar vveres, comi-
pora, ( a)mbojerovia. avenencia: py 'a petef, p. joja. nos es a.: na ande rayhi, nda ore da: ( a)mohembi'u, ( a)mbohi'upy.
auxiliar: ( ai}pytyv6, ( ai)potyv (me- avenida: 1 tape py, tava rape guasu, rayhi; no me es simptico: nda avivar: (a)mbokyrey, (a)mborari (vea
nos usado). okausu (M.), (<oka: calle+ guasu). cha'i hes e (X anverso, derecho: te- avispar).
aval: tekovia, ose., jeroviaha; el Sr. N. avenida,2 mpetu (de gozo); vy 'avu, rekua). avoceta, avutarda: guyra moki ojua-
es mi a.: karai N. opyta che rekovia toryehe. avestruz: anduguasu; pluma o plu- vyva ojuehegui (dos clases de pja-
ohepyme'evo (=K. N. virume'eha): avenir: (a)poromooin1, (a)mbopy'a- mero de a.: andu'a (M.), andu ros diferentes).
jeroviaukaha. petef oondive; avenirse; aime o- rague. axila, 1 horquilla: takamby, osc ., yvyra
avaluar, avalorar: (a)mbohepy, (a)- oe'eme, aime oondive, ande avezado, acostumbrado: (o )jepokuava rakamby.
ha'd, (a)moi mba 'e repy, a. tembi- py'apetef, . p. petefcha. avezar, avezarse (desusado, vea acos- axila,2 sobaco: jyvaguy (hueco axilar).
repy. aventador: pejuha, mboyvytuha. tumbrarse). ay!: ai, aina, angai; ay, pobre, po-
avance, 1 (progreso): tenonde emo te- aventajar: ( a)se (hese), ( a)pyro (hese), aviacin: mba'e veve, pepo at aty, brecito: aichejranga, aichejarangai.
non de. (che)yvytu (hese); me aventaja mu- pepo at kuaa, veverape (kuaa). ayer: kuehe, a. de tarde: k. ka'aru; a. a
avance,2 anticipo: henonderd, ta'd rae cho: heta ijyvytu che rehe; el Padre aviador: pepo ata ( = guyratd) mbo- medioda: k. asaje; a. al atardecer:
(pregusto). aventaja a los dems en saber, por guataha, veveharer ekua = mbove- k . ka'argotyo; a. y hoy: k. ha an-
avanzar (intrans.): ( a}emotenonde. lo cual van a or su consejo: Pa'ko veha. ge; a. noche: k. pyrahe = k. pytra-
mba 'e kuaa mvicha, peva hre oho avo, vitico: tembi'u taper, tape re- mo; ante a.: kuehe ambue.
avaricia: teko po tarei, takatey.
ohendvo ie 'e. mbi'ur, chra. ayo: mita rerekua.
avariento, avaro: heko potarez'va, mo '- aventar: ( a)mboveve, ( a)mboyvytu, ayuda: pytyv, epytyl', mejor que
avin: pepo atd, veveha, kurusu veve,
opy, pojopy, hakateyva, ose. ( a)mbogua (cribar). pepo (alas), pepokue. epotyv.
avasallar (raro), dominar: (a)mbopo- aventurar, arriesgar: ( a)mboherungua ;avisado: 1 momorandupyre, arandu. ayudante: pytyvha, tembigui (cria-
guy, (a)mbovoja (hese) (M.), (a}e- (< herungua: dudoso, incierto), (a)- avisado, 2 listo, de talento: kumbari do),_ moirha (acompaante) (X
momba'e (hese). po 'a ra' (tentar la suerte). (M.), katupyry, arandu ka'aty (que ir: compaero).
avatares, vaivn de fortuna: po 'a ha avergonzado (estar): (a}tf a(na, (a)e- sabe gramtica parda) iarandu k. ayudar: (ai)pytyv6, (ai)poropytyv6:
po'ay = po'a ha pane. moti, (che) tfndy. uvisar: ( a)momarandu, (a)mombe 'u, aydate, que yo te ayudar, dice
ave, pjaro: guyra; a. de rapia: guyra avergonzar: (a)motf, ( a)moti~dy. ha'euka. Dios: "eeha'd f,oroipytyv'~,.he'i
....
potdi; a. domesticada: g. mymba; averiarse: (o )jeharu, have, (o )embyai, avi~o: e'emondo; marandu, emaran- Tup; ayudarse, ser ayudado~ ae-
a. agorera: g. pora'uv; plumas de (o)emomard, imegua, ha'o (alterar- du, emomarandu (noticia). pytyv; ayudarse mutuamente, el
a.: g. rague. se, manirse). nvisorar: (a)maa (ver, acechar). uno al otro, entre s: aopytyv6,
ave, Maria: romomaitei, Mar(a. averiguado (est): kicha ha'e ha jai- nvispa: kpa (hay bastantes especies, oopytyv oondive; ayudarse por
66 ayunai-azuzn

turno, turnarse : jajopyru; jajoha azcar: asuka, hisp., eirat, mahe'


jaiko. (dulce, confitura); caa de a.: ta-
ayunar: (a )kam 'i, (a )karn che ryvata '- kuare'e.
yre, ndakarnryvattii. azucarado: mohe'mby re, hieirap(va},
ayunas (estar en): (che) py'anandi (X he 'e, he'ema, hiasukapva, hisp . Letra B
pynandi: descalzo). azucarar: (a)mohe 'e, (a}moasuka, hisp.
ayuntamiento, cabildo, municipio: ta- azucarera: asukaryru (azucarero).
var6ga, amundajerga, mono'ng- azucarero: asukaapoha. baba: jurn.ryji, tendysyry, tendyryji, kipe, aty sapukiva.
va. azuela: jyapa, mburnre (M.). osc. , jurnaysy. bacfa (jofaina); jovaheiha.
azada: sype, itasype. azufrar, poner azufre: (a)mboitay sy, babear, intrans.: (che)rendy syry, (che) b&cilo , bacteria : pokoka 'i (bastoncito).
azafrn: araso. (a)mbopurnre. juruaysy, etc. (vea el anterior); ha- bacn, vaso de noche, orinal: ty ryrn..
azogarse, turbarse: (che) py'a tyai, (a)- azufre: itaysy, aarata, purnre (A.). cer b.: (a)mohendysyry (tambin bacinilla: tyryrn 'i.
embopy'a tyai, (che) py'a tarovai- azul: tovy, ose. (el color a.); es azul el hacer la boca agua). bacteria: pokoka 'i, ana ne michfva,
te. agua del mar: hovyku parapegua; babel, confusin (es una): ijavo'i, ia- ka 'avo 'i , ka 'avo epyn1.
azahar: asaha, hisp. naryvoty, nard a. oscuro: hovyu; a. claro: hovy he- pajudi. bculo , bastn: pokoka.
poty ryaku. sakd, hovyungy. babia (estar en): ndajapysaki, (che) bache: y mono 'ongue (charco) aman-
azar, casualidad: herungua, mba'egui- azular, pintar de azul: (a)mbohovy. juruji. dykyre.
. pa, sapy'agua, jehurei. azulear: hovy hl'na, o'embohovy ht"na. babieca (es un): itavy, ivyrova, hova- bachiller, 1 estudiante : m bo 'eha 'i,
azararse (raro): oembyai sapy 'a ane azulejo: itaovy, itaperovy. tavyva. mbo 'e ha 'i (maestrillo), iarandu 'z'va
mba'e. azulengo: hovy kangy. babor (lado izquierdo del navo): ysa- bachiUer,2 parlanchn: e 'ngatu, jurn
azogue, mercurio: mereku, neo!. azuzar: (a)moar (incitar al annal), ykeasu, ygaykeasu. mbyyi, kumby yi (delator).
azotar: (ai)nupti, ( a)mbuepoti, ( a)pa- (a)mbopochy (incitar a hombres y babosa: jatyta per, hisp., j. hogayva badajo: itapu /al (lengua de campana).
tuka, ( a)hevipete. animales). j. ipire'Jva. badana; vakapi; ijurn.jiva, vyro (paz-
azote: nupha, tukumbo, tejurugui azuzn, charlatn, imprudente, dela- babosear,1 trans .: (a)mohendysyry (el guato, tonto).
(ltigo). tor, sopln : iava, jurnpipi, ha- mantel: karuha). badea: sandw, m er ay.
azotea: ga ri, oga yvategua, ga ape M'i'oha (chismoso). babosear,2 intrans.: (che) rem~ysyry, badn , zanjn: amandyky rape(re)
ri hacer babosear: ( a)molzendy sy - ysyry rape.
ryuka ( ichupe: a l). baderna: st1 joyvy, s joapy, sa poka.
baboso: hendysyryva ose., ijuruayva, badil: tatapy i'aha, tatapJzga.
etc. (v. baba). badilazo: tatapya mbota, t. pore.
baboso,2 enamorado : ikuarayhu rel- badulaque, bellaco : tekorei, ose., ka-
va. chii, tavyrai, tavyrngo, jumji
babucha: pyryru, pyao. bagatela, sonsera: mba 'e hepy y, mba 'e
baca: yvyrajere ahoja (cubierta del rei, mba 'e sa ;, sa 'ikue.
carro). bagazo, afrecho , salvado: tatykue ose.;
bacanal: karn. guasu ayvu, hi'upy sa- b. de mandioca: typyraty, J...lJre. ku-
pukipe; ho 'va, okanva aty sapu- rekue, tuguare ose . (poso , residuo);
baldar-bratro 69
68 bagre-baldado
baldar: (a)mboapa. banco, asiento: apyka; guapyha.
quitar el b.: (a)hatykue'o, (a)hu- pe, tupe; hombre b. de estatura: balde: yryru, pyjohi ryru, pyjohi banda: 1 yke, gotyo; a la b. de ponien-
gua'o (quitar el poso). ava karape. ryruni. te: kuarahy reikgotyo; a la otra b.
bagre (pez): mandi'i, junmdi'a. bajo 3 (que se acerca al suelo): yvyi; balde (de): re; grita de b ., sin razn : del cerro: yvyty mboypyri, yvapo
bagual: kavaju saite. est baja la fruta: iyvyi pe yva; osapuki re; te lo dar de b ., gra- (all).
bah!: na. las ramas del cedro son bajas: yga- tis: rei ame 'eta ndve ( = r. rojo- banda2 (de msicos): mbopuhaaty.
bailador, danzante, bailarn: jerokyha, ry rakd ko iyvyi. pita pype). bandada: mima (partida, rebao),
ojeroky pordYa. bajo techo: ga guype. baldo, vaco , libre : nandi; terreno b. aty, aryra.
bailar: (a)jeroky; b. en corro, como bajovientre: tyeguy, tyeporey (abdo- yvy nandi. bandera: ao veve, tetd poyvi, ande
sardana: ( a)jerokypopyhy. men). baldn: e 'ngi, ja'o, jeja 'o, emyr6. poyvi; hemos de pelear hasta morir
baile: jeroky, jerokyha; b. popular: bala: mbokarayi, mboka rembi'u (mu- baldonar, injuriar: (a)e'ngi, (a)ja'o, por la b. de nuestra patria: amano
chopi; b. religioso antiguo: katere- nicin, carga). ( a)moti, ( a)e 'mar. meve {amanomba peve) aorairO
te; b. o girar el trompo: opyrylji. balada: purahi, e'e apytf'i. baldosa : itape . va 'era ane ret poyvi r ehehpe
bailongo, bacanal: churuchuchu. balad: . chavi, vyrorei; mba 'everei; por balear: 1 ( a)japi, mbokara 'jiime ajapi. == rayhgui (v. abanderado).
bajada (accin o lugar): jeguejy, yvya- motivo b. fueron a las manos: balear2 (de las baleares): balearygua. bandido: moi, mondaha. _
pyguejy, guejyha, jeguejyha. mba'everdguinte ojotu'u ojuehe. balido: e ', tas, ose. bando,! aviso: e'mondo.
bajar,l intrans.: (a)guejy; djame, que balance,1 movimiento de vaivn: je- balneario : jahuha, jajahu r enda. bando ,l partido: aty, atyra, no'O; los
voy a bajar luego: che rejke, ague- vava. baln, 1 pelota: mangapo, mangapopo del b. ;;ontrario: ande yva; los de
jy voz'ta bjate: eguejy mand; balance,2 cuenta de gastos y ganan- (segn M.), vakapipo, pymbopo, nuestro b.: andva, orva.
(a)jepoi. cias: jepapa, eha'a (tanteo). kapo,neol. bandurria, mandolina: mbaraka'i.
bajar,2 trans.: (a)mboguejy, (a)rojy; balancear, intrans.: ( a)vava, (che) py 'a baln2 volador: mbaroveve, neo!. banquete: karuguasu.
baja mis bultos: emboguejymi che mok6i (vacilar, dudar); (X (a)mbo- balsa 1 (de agua): ypygua; b. de aceite : banquito: apyka 'i.
jokuapy; la madre baja a su hijito : joja: equilibrar), (a)myatym6i (sa- andyno'O. baadera: jahuha, jajahuha.
isy oguerojy imembymime; b. la cudir); balancearse : (a)vava, (a}e- balsa 2 (maderos unidos): ysyry j aha- baar: ( a)mbojahu : ( a)mbohyeguy (ba-
cabeza: (a)akaity: b. los ojos, la mbovava, ( a)hohy, ( a)emyaty - saha, ygape, yga yvyra joapy, y . ar hasta medio cuerpo, espec. ani-
vista: ( a)jesaity; bajarse el vestido: mOi, ( a)guejyjupi, ( a)kacha. y. rei. males)
(a)jepepihara; b . de la cama, b. al balanceo: jevava, hohy. blsamo, resina: aysy, ysy, aguaray- baarse: ( a)jahu, ( a}embohyeguy (v.
pozo : ajepoi tupgui, aj. yvykupe. balanza: ha 'aha, pohyikue ra 'ha, pe- vay (b. de las Misiones). el anterior).
bajeza, indignidad: teko ayvu (M.), su, hisp. balsero: ygape rerekoha. bafita: ojahva.
teko tie'ji, tembiapo vai, ose. bala perdida: sa'ihovy, sa'ijovy (nom- baluarte, defensa: mo'aha, uvdga, bao : jahu; b . de agua caliente : jahu
bajo: itaypa (M.), ita aperyjyi (M.). bre de un pajarito que pasa raudo). aneuvdha, aorini, neol. taku: tomar un b .: ajahum{ta;
bajito: karapemi, guymi, mbeguemi, balbuciente (es): ie'epytapytva. bambolearse : (a)vava, {a)kacha, (a)- tomar un b. de sol contra el dolor
(en tono bajo). balar: (a)e'e, (che)ras; el b. de las ku 'e (v. balancearse). de espalda: ajejopeukta kuarahy-
bajo 1 (hablar). mbegue (o)e'e, (a) ovejas: ovecha rase. bamb: takura, takuavusu, takuarusu. pe, che atukupe rasy.
e'e guy-guy; b . mano: poguype; balcn: ogajra, ogaresa; kotyvetti- banana:pakovaa,pakova. barato: ndahepyi (X hepy: caro).
mirar b.: (a)mae iguype; poner b.: roke. banano: pakova, tronco del b.: pakova bratro, abismo: ykua hugua y, y. ru-
(a)moyvyi baldado: apa; estoy b.: ( che)apa yva. guayva.
bajo 2 (que no se levanta mucho): kara- (X apa: yo muero).
70 barba-barrial barrido-bastonero 71

barba, quijada: tayko, ose., tendyva, ta. (M.); proa del b.: ygarati; popa: barrido' (est): itypeipyre. o basar: ( a)mbohopyta, voy a em-
ose. (pelo); b . rala :_ hendyva poM, ygaropyta (la culata). barrido,2 basura: yty. pezar el barbecho (9ejando el resto
hova per6; b. poblada: hendyva he- barda: yvyatd'ahoja (cubierta de lapa- barriga: tye, ose. tyeguy, ose.; b. arri- para maana): ( a)mbohopyta che
ta, hendyva ypyta; barba de maz: red). ba: ovayvvo; b. abajo: ovapyvo; kopiha.
avati va; hacer la b.: (a)hendyva- barniz: moporaha, aperehegunte. tomar el sol b. arriba: ( a)jehyejo- basta!: ipordma (si es cosa buena);
po; hacerse la b.: (a)ehendyvapo barnizar: ( a)mopor. pe (ms frecuente que tyeguy ha'evma (si es cosa no tan buena) ;
(po = pt). barmetro: arapytu ra'ha. es tambeypy, ose.). nunca dice basta , es insaciable :
barbacos (de significado vario): takua- barquero: ygajra, ygamboguataha. barrign (es un), de vientre prominen- hyvata'f', nahyvatdiva: hasta que
pemby, moka'yta. barra: peh, pehengue; yvyra peh- te : hyeguasu, hyepo, hyesaingo. Dios diga basta: andejra ombova-
barbado: hendyvva, ose. mbuku (tranca); kuarepoti pehen- barril: hyru yvyra, a'e yvyra (tyru, va peve ikud.
barbar(raro) : (che)rrndyvaroky (echar gue puku (barra de hierro). poco usado). bastante (hay): heta por ( m(ko), ipo-
barbas); hapo(echar races). barra, banco de arena: ymbyasa (M.), rt1 (est bien) ; ya hay b.: ipordman-
barrio: tavarembe 'y, tavapy (< py,
barbaridad: tekoava; qu b! : mba'e- yvyku 'is, y vyku 'ipo, la lancha en- te, ha'evma.
apy: trmino).
te reko pva, mba'eguasu pva. call en barra: upe yga opa'ii yvy- bastante bien: ipordmku.
ku'isme. barrizal (v. barrial): tujukua, karugua. bastar, impers.: ipor; ya b .: ipon1ma;
barbarismo,1 incorreccin de lenguaje:
e' avy, comete barbarismos: ie' barraca, choza: tapyi (sin nasal), (X barro: tuju, y vyha, a'a; b. blanco: ipordmante, tovma (no m s); no
avy (i =o), ie'avysva. tatap:Pi: brasa). tovatf; b . colorado: tujupy t; b. de basta an: naipordi gueteri; noi-
brbaro: ava, avaete, heko ava. barranca: yvy'd (M.); pie de b.: y vy'- loza : ai'a; amasar b. (a)tu.juapa- mbi gueteri; ya basta : ha 'evma
barbear: ( a)hendyvapo; barbearse: (a)- dguy. tuka. (si es cosa que no est tan bien ).
ehendyvapo; barbearse mutuamen- barrancn, barranquera: yvy 'ambuku barros (granitos de la cara): jari'i. bastardear, trans .: (a}momar. (a)mbo-
te: (a)ohendyvapo (po = pt). (M.). barroso: itajva, ijari'z'va (que tiene vai:. (a)mbyai, (a)mongy 'a.
barbechar: (a)kopi; (a)yvyape'o, (a)- barrena: mbokuaha. granitos). bastardear, intrans., degenerar: (a)e-
yvyjo 'o, (a)yvymbojoja. barrenado: mbokuapyre, ikumava, barruntar, sospechar , creer: ( ai)mo 'a; moporhara, (che) mar, (aijkoma-
barbecho: (je)kopi, kopiha. oembokumava (est b.). b. o creer que vendr: aimo'a ota; r, (a)iemboheko vai, ( a)llemoma-
barbera, peluquera : apfha, tendyva- barrenar: ( a)mbokua, (a)yvyrambo- se cree que vendr: eimo ' otava; r.
aptha. kua, ( a)itambokua. no b ., no creo que venga: naimo'iii bastardo: lzekope y fenzoare, menda-
barbero, peluquero: aptha, poroapiha, barrer: ( ai) typei; por favor haga barrer outaha. rera y enzingue, emofiareire, mi-
oporoapfva. mi pieza: eitypeiukami che koty. brtulos, bultos, cosas. pilcha, jokua- t okra, mit anandy.
barbillera: jurumbotyha, akanguaha; barrera: ok, jokoha (obstculo) para py, tembiporu (v. bulto). bastilla, basta: tembeyvapa, ose.
el difunto ya tiene el pauelo como ellos no hay barreras ni obstculos: b81Ullo, b-ataola, jarana: ayvu, sununu, bastillar, bastear: ( a)lzembeyvapa.
sotabarba debajo de la quijada: ichupeguar ndaipri mba 'eve ojo- churuchuchu (X ( a)chuchu: abata- bastimento: hi'upy, tembi 'u. ose.
oakngua h(na pe omanva. kva, ndaijokohi tarse ). bastin (v. baluarte): mo 'ha.
barbimoreno: hendyva hungy. banero, terreno salistroso: jukyty, basalto: itaha. basto : havara {tosco); anambusu (grue-
barbiquejo(bi = bo): akttos4, taykos4. yvy juky; b. de tapir: mborevi bascas (tener), (che)py'ajere, (che)py'- so), poat, korcho (:spero)
barbirucio: hendyvatf(b. entrecana). ygua (abrevadero). avai, (che)rendyno '; causar b .; bastn, garrote: pokoka. yvyra pope-
barbudo: hendyvavukva. barrial, barrizal: tujukua, karugua, amyendyno l?. gua.
barco, nave, embarcacin: yga, ygara- apasuru. base: topyta, ose . tevi, ose.; poner b. bastonero: pokoka apoha.
72 basura-bebida bebida-bestia 73
basura: yty; depsito de b .: ytyapy: (a)motupdra'y (cristianar). de la hoja de naranjo se hace un beneficio: tembiapopord, ose., temi-
tacho de b .: ytyryrn; recoger b .. bazar: emuha jopara, emu ojehe'a. buen te : nardroguekugui oiko me'e, ose. (don) ; temime'embyre
(a)tyjara, ( a)jarayty, (a)ytymby aty; bazo: perevy (no peterevy, que es un jey 'u porard ramo. rei, o mejor temime 'reimbyre,
echar la b .: (a)ytymombo, (a)- rbol); me duele el b.: che perevy ose .
bebida y bebedero: ygua.
momboyty. pu 't1 (dolor caracterstico por la benevolencia: mborayhu, a'e (simpa-
basurear (raro) , manchar, ensuciar: gran fatiga en el hipocondrio iz- bebido, alegre , tomado (est) : (o)-
piguy hz'na, (o)pichoro h. ta), py 'apor, mborayhu (amor).
(a)mongy 'a. quierdo). benvolo (para con l) : ohayhva
basurero, barrendero: ytymono 'oha, bazucar, bazuquear , revolver un lqui- beca (tiene una) : tapicha apyri ohva. ichupe, ija'e hese, ipy'a pord hen-
ytyrerojaha (X depsito de b.: do : ( a)mbokuclzu, ( a)mbokacha; becada, vecacina, chocha : jakavere, dive.
ytyapy). ( ai)pyguara (revolver slidos ; averi- jakavere' (una ave). benigno: heko pochyyva, marangatu,
batalla, guerra: orairO, maramoa guar). becado (estar) : apyr; va b. por el ipy 'amarangat(va).
(M): lugar de la b .. orairha, . beata, rezadora: oembo'ekatufva, ku- gobierno: oho teta a. (arandu benjamn (el), ltimo hijo : memby,
renda; guariniha (M.). a tupo vy 'arei. mono 'vvo : a completar sus ta'yra pahague; isyresa y, itva
batata, camote, boniato, buniato, papa beato: hory; B. Roque: Roque roryva, estudios) . resa yi (segn se refiera a la mam
dulce: j ety; b. asada: jety mbichy. R. horyva. becerro: vakara y. o al pap).
batatilla (planta de tubrculo purgan- bebedero: ygua, y'uha: ja'va, jay'- bejuco, liana: ysypo (hay varias cla- benteveo: pitogue.
te): ka 'aparf. va (que se puede beber , potable). ses) . beodo, borracho: (o}ka'va, saveypo
batea, bandeja , fuente: a'yvyra, bebedor: ika'va (X borracho , actual- belicoso, peleador : oorairOsva. (M .), ( tuvicha) opichorva.
a ' guasu. mente bebido: oka'va). heliaco, pillo , run , malvado: kachJi, bergamota: y va hyakudpordva (lima.
baticola: tuguaisa. beber (agua) : hay 'u, irreg. : beber aa, mara, tovatavy, moi. pera).
batifondo: sororo , guyryry, sarambi, (otros lquidos) : ha'u, (a)mboy'u; helieza: pord, porangue, teko por. bermejear (raro) ; (a)mopyt;(o)emo-
apaui. hacer beber , dar de beber : (a)- helio, hermoso , lindo , agraciado : po- pyt, ipyt hz'na (toma el colo r
batihoja, batidor de oro: kuarepotju mbo'y; tener sed: (che)y'uhi; que- rd; b. de cara , que tiene buen pal- rojo).
mombeha. rer beber (lquidos meno s agua) : mito : hova por; cundo ver el bermejo, rojo : pytd; el Mar Bermejo :
batir: ( a)mbo vy , ( ai)py vu, ( a)pygua- ha'use. (para evitar equvocos nte- rostro de Dios'' : Tup ro va pordi- para py t.
ra (revolver) ; b. las alas : (a)perere; se que ha'u, ha'use significa tam- tre ama' nga'u ra 'e (X vello (tie - bermelln : ku 'i pyt.
b. la lana : (a)mosusa ovecha rague; bin: yo como , quiero comer) ; ne) : haviju, ose.). berro: ka'apeti
b . o golpear, tocar a a puerta : beber leche: (a)kamby'u; tomar o hcndecir: ( a)hovasa, ( a)mongarai (con- berza : tajao (col).
(a)hokmbota; b. la plata : (a)kua- beber leche como agua: hay'u kam- sagrar); bendgame , mi Padre : che besamano: epohet.
repotitimombe = (a}mombe kuare- byre = ha'u kamby yicha; " toma rovasami, che Pa 'i; bend game esta besar : ( a)hetrl, ( a}jurupyte: b . la ;na-
potiti (bebe), hijo un poco de leche" de crucecita : emongaraimi ko che ku- no: ( ai}pohetrl, b. e 1 crucifijo : (-)-
l>al: karamegua, karamend (A .). tres maneras: l)embovapy voi, che msumi. tupaitrl; b . la boca; ( a)jurnpyte
bautismo: mongam ha, porojoheha menby, ko kamby aku para; htndicin (pedir la): (a}tupanOi. ( = ha'u ijum).
(que lava a la gente). 2) eisyryku sapy'a ko kamby jy- t... mlito (objeto): karai, hovasapyre; beso: hetrl, ehetz2, jun1pyte.
bautizado (estar): (che) karai (ma), gue; 3) emboy'na... (menos usa- ao,ua bendita : y karai; palma b .. bestia: tajasu, kure, tymba, ose ..
( che)mongaraipyre, itupra yma. do)_ 11'ndo karai so'o ka'aguy (M.), mymba (b. do-
bautizar: ( a)mongarai, ( a)mbojahu, bebida, lquido, pocin : jey'urt1; de t... ul'ficiar: ( a)japopord ( hese: a l). mesticada).

li
74 bestial-bilocarse bill-boca 75
bestial: tajasu reko, heko tajasu, ty- pobre de voluntad: hory va 'erd ipo- biD, ley : teko me', tembiapoukapyrd. oflemomorott hra.
mbareko. riahva ipy'aite guive; el rico , no billete, boleto : guatarepy. blanquear,1 trans.: (a)momoroti.
bestialidad: tekotajasu, teko tymba, por eso es b.: mba'ererekoha nda- billetera: guatarepy rym. blanquecino: apatf, apativy, apatingy.
tevir6, ose . (sodoma) (M.). pevalurei hory. billn: mi (X milln: me). blasfemar: (a)e '&lgi, Tupd rra ai-
betn: mba'epovhtl; momimbiha, bienaventuranza,1 dicha : teko ory bpedo: pymok(}i, pyMi, neol.: los p- a
poru vai, che juru ky Tuprehe,
mimbi apoha, vera apoha, mbove- (M.), teko rory, t. hory. jaros y los hombres son bpedos: ( a)emoitie Y Tupdme.
raha. bienaventuranza? felicidad: vy 'a, to- umi guyra ha mbya ipymoMiva. blasfemia: e'ngi, (< i = vai).
bezar: mborevi- ita (talismn, piedra ry, ose.; la b. eterna: vy'a apyray. birrete, bonete: akd aope, pa'i akd ao, bJasn, gloria , fama: terakwi, ose.,
de salud). bienaventuranzas, doctrina de Cristo: p. a. rehegua. tra jaji ose.; b ., gloria, prez y
bezudo, de labios gruesos : hembe gua- vy'a rapo , tory renda , Tupti e'n- bis: moMiha, jevygua. honor al gran Paraguay: taherakud,
sva, h. kyrva. ose. gue rehegua; tory remha, tory (= b~: kytikm, neo!. (que corta tojaji, tomimbi Paraguay rra pord
biblia, sagrada escritura, libros santos: vy'a) me'ha. en dos). (P. retd p.).
Tuplie'ngue rym, kuatia karai. bienestar, dicha, felicidad: vy'a, tory. bisojo: savd, hesavdva. blasonador (raro): poromomba 'egua-
b1blico: Tupde' rymrehegua. bienhechor: apoportiha. bisoada: ipyahva rembiapo, epy- sva.
biblioteca: kuatia renda. bienquisto, amado, considerado: ka'a- nlhareko. blasonar, alabarse: (a)emomba 'e guasu.
bibliotecario: kuatin renda jarj;i (X vo, ojehayhva (X malquisto: jahe- bisoo: ndojepokuaiva hese, ipyahu, bledo: ka'arum (verdolaga).
librero : kuatia emuha). ipy). itavy gueteri, epynlha. bloquear: (a)mongora (< kora hisp.:
bicfalo (es): iaktiki, iak moki- bife, bistec , chuleta: so 'o mbichy- bistur: kytfha, poMnoha kyse 'i. cerco, corral); (a)mondoki (< to-
va. (vore), so 'o akyt, s. pehengue. bisunto: ky 'a, avakyravu (grasiento). ki: cerco. M., A.).
bicho, bichito: andu 'i, neo!. bifocal: ndymbyteki (hendy.:mbyte- bizco: savi, tesavi, ose. boa: kuriju.
bicho (es un mal), hombre desalmado: mok6i), neo!. biznieto: membymembyre, ta 'yra ra 'y- bobalicn, tontito: tavyrai, vyrorei.
heko va{va, ijavarekva, hi'avaite. bifurcarse: (a)emoakmby. re (segn se refiera a la abuela o al bobero (pjaro): chirichi
bicho colorado: kui'i bgamo: hembirekoki (< h. moki) abuelo). bobo: vyro,tavy, tovatavy, ose.
bidente: himokiva, hi'arajerekiva neo!. blanco: morotf. boca: juru. 1) con verbos; cerrar la
(de dos aos - cordero ). bigote: temberague, ose. blancura: morotf, morotfngue, mba 'e b: (a)jejurumboty; abrir la b.:
bien 1 (un), cosa buena: mba'e ipord- bigotito: tembe aviju, ose. morotf, morotfreko. {a)jejurupe'a; besar la b .: (a)juru-
va, mba'e por; es un b. que se haya bija, euforia: umku (planta lechosa). blancuzco: morotingy. pyte, entreabrir la b.: (a)emboju-
retirado: ipor ojeihague. bilateral: ykeki (X unilateral: yketei). blandamente: pochyyme, pochy'_Pre, ruvy. 2) con adjetivos y adverbios;
bien 2 (est): ipor; muy bien, requete- bilinge: e 'ng6i, e 'ki. py 'apordme, marangatuhpe, hu a- boca torcida: juruvd; b. blanda:
bien: ipord iporvgui. bilioso: tembirojra, mba'erorerekoha. me, hu'ahpe; e'he'me (con pa- j. hu'a; b. dura: j. at4; b. abierta:
bien,3 estar b. de salud : (che) resdi, ai- bilis: mba'ero, tembiro, neo!. labra almibarada). juruji; b . contrahecha: jurupari;
ko porti. bilocacin: tendaki, ose. blando: hu'a, haviru (esponjado); tie- b. ladeada: jurukecM; b. ftida:
bien4 a (hacer),= derramar bondades : bilocado: hendakiva, tenda mokime rra blanda, pisada b.: yvyhu'a, py- j . ne; b . sucia, mal hablado : juru
( a)poroporiahuvereko; che mba 'e ofva. nl raviru. tie y, juru ky 'a; b. arriba: ovayvvo
por che rapicha ndive, (a)oM bilocarse: ( a)emohendaki, ( a)emy- blandura: hu'a, teko hu'a, hu'angue, (cara arriba); b. abajo . ovapyvo
mborayhu. endaki; se biloco dos veces : hen- mba'eraviru, mba'e hu'tl. (cara abajo). 3) con sustantivos:
bienaventurado, horj;va; b. el que es damoki va'ekue moki jevy. blanquear,! intras.: imorott oikvo, b. del estmago, epigastrio: pya
boniato-botar 77
76 bocado-bonete
boniato: jety. borra: 2 e'f rei, e' vyro.
juru; golpe en la b.: jitruka; golpe echando los bofes tras el guaran: bonito: por4; el mo es ms b.; che borrachera: ka'u, jeka'u; saveypo (M.) :
en la boca del estmago: py'aka; ipytuho oikvo avalfe' rakykuri. mba'e ipor4ve; el suyo {de l) es el pichoro.
boca del horno: tatakua juru. bofetada: tovapete, ose.; dar una b. ms lindo o b.: imba 'e iporditevva. borrachn: ka'u rapo.
4) frases; torcer la b.: (a)jejuru- a uno: (a)hovapete ichupe; dar b. boftiga: tymbarepoti, ose. borracho (ser un): (che) ka'u (X estar
momby, (a)jejwujeguaru (en seal en la sien: (a)jatypete. boqueada: jejurupe'a; da las ltimas b.: (a)ka'u); estar bebido, tomado ,
de disgusto); chafar la boca: (a)ju- bofet6n {= bofetada), tovajepete, ose. h.: ipytuM asjma h(na, ipytupa. alegre : ( a)pichoro, ( a)piguy.
rujoso; golpear la boca: (a)juruka, boga: pira petef, ypyu. boquear: (a)jejurupe 'a. borrador: 1 (haipy) motfmbyr4.
( a)jurujoka (sofrenar); se me hace la bogar, remar: (a}ypyki, (a)ygapy- boquera (excoriacin de las comisuras borrador-2 kuatia hyrur, ojehva
boca agua: che rendyno'b (hen- k~ b. a comps varios: (ja) ypyki de la boca): juruai (<j. vai). ryru, momandu 'aha, kuatia haipyrd.
dyno'b: a l se le hace la boca joja, oypykijoja: nosotros boga- boquete: kua, mbokuapyre, juru; ha- borrar: (a)mboje'o; (a)johi {lavar);
agua). mos, ellos bogan (< ypyki: remo- cer b.: (a)mbokua, (a)mbojuru. (ai)pea (quitar, remover; (a)mbo-
bocado,1 freno: juruka, jurujokaha. cin del agua). boquiabierto: juruji, jurupe a. gue (apagar ; borrar ofensas, peca
bocado:2 t4ipore, ose. (mordisco); un boho: tapyi, oga'i, oga okra (X bo- boquiancho: jwupyguasu. dos); borrarse: (o)je'o; b. las hue-
solo b. tragu, tom: petef juru drio: guiso mal hecho). boquiangosto: juru 'i, jurumichf. llas: (o)kay hakykuere, (o)gu e ha-
oamokb.
boJa: mba'e apu'a; b . de madera: yvy- boquiblando: jurupipi; mombe 'uha re, kykuere.
bocina: mbayrue', m ras, m. ra apu'a. jurumby 'j)i. borrasca, tempestad: arai, yvytu po-
mimby; mimbytarara. boBo: mbujape'i; b. de maz: mbujape boquichato: jurupe. chy, amaguasu.
bocio: ju'i; b. difuso: ju'i uvevo; uva ti. boquilla: pitaha, pef:Pryru, motimboha, borrego: ovecha ra'y, ovechame.
b . nodular : j. roky; b. colgante: bolsa: mbayru, vosa, hisp.: sambikua pef:Preruha. borrera: typycha.
ju 'i vosa, hisp.,i. saingo. (bolsa de cuero crudo). boquituerto: jurukart!, juruvd, juruvo. borujo, orujo, burujo : tatykue, ose.
bochinche: kaguyjy, sununu (asona- boL'Iita, bolsillo: voko, mbayru 'i, vona borboUn: pupu, jepupu; b. de agua: (residuo, heces).
da); apaudi, apajui, javo'i. {b. de cuero de los indios). yvu (fuente). borujn (bo =bu) : akytd.
bochorno: mbyry'i, hakuvo; causar bomba: tembipu; b. de mortero : mbo- borborigmo intestinal: py 'a kororO, bosque: ka'aguy (selva).
b .: ( a)mbohakuvo. ka rembipu; b. atmica: mba'epu- py 'aguilili. bosquecillo, soto : ja~ si me queda
boda(s): menda; karuguasu; b. de ne- tomi, tomipu; b. de agua: ynoMha, bordar: (ai)kuatia ao (M.), (a)aojegua. tiempo ir a dar una vuelta por el
gros: kaguyjy; a b. me convidas: yjaraha. borde: tembe, ose. ; b. saliente : pepo. b. : ijramo, aham(ne pe ja(re ajere
ipor4ite chve. bombarda, mortero, can: mbokavu- bordo (a); ygapy(pe): de alto b.: (G. S.).
bodega: uvarykue renda, yvarykue ry- su. ygaguasu, ygaru51.1, ygavu5U. bosta: tymba rekaka, repoti.
ru renda. bombilla: takuapi (caita), tembipyte- hnrdn, bculo; pokoka; sdpogua5U bostezar: (a)jejurupe 'a, ( a)jejurupelaz.
bodegn:- jey'u me'ha, jey'uha. ha, pyteha, mombilla, hisp. ( werda gruesa del instrumento). bostezo: jejurupeka, jurupeka.
bodegonero: jey 'uhajra. bombo: angu'a tardla vusu; darse b., lmnloncillo (raro) por muletilla : e'- bot (pie): kypyv, pymegua (pie
bodoque: 1 ai'tl akyt, yvy apu 'a. alabarse: (a)jererovu. f'O. deforme).
bodoque,2 necio , tonto: vyro, tavy, bondad: teko por4, py'apor4, teko lwrlu, fleco: ambopi bota: sapatu puku.
vyrorei, vyrora'y, vyroroky (tontue- marangatu, ose; por su bondad es huna: 1 tatykue, ose., tuguare, ose.; botador: pa''oha, yga p.
lo, bobalicn). amado, se le ama: ipy 'a por4 rehe ~~ear la b.: (a)hatykue'o; colar la botadura: jepoi.
bodrio: tembi 'u apovaipy. ojehayhu. h . ( a)huguarembogua. botar: ( a)mombo, ( a)poi; ( ai)ty ype yga.
bofe, pulmn: vevi, e'4vev~ va bonete: pa'i ak4rehegua, ak4 ahoja.
78 bote-brocal broma-bulevar 79

bote,! pote: mbayru'i. brazalete: pyapykua, pyapykyja, p. re- broma, donaire: jaru, embojaru, bruto: heko ava; koygu11; tie'p, tymba,
bote: 2 yga'i (lancha). hegua. gua'u, rei; lo dice de b.: guante ose.; peso b.: mba 'epohyikue imba-
bote: 3 jepo, pofXJ (salto). brazo (desde el hombro al codo): he'i = embojaruhpe he'i, gua'u- yru reheve.
botella: limeta, hisp.; tykueryru, ose. mbarakaja (msculo bceps) ; jyva. hpente he'i; no es cosa de broma: bruza: mopotfha, kavajuky'a'oha.
botn, despojo: tembieja, hejapyre, brazo:2 jyva; b. derecho: jyva akata; ndaha'i jaru pva; estis de bro- bruzar, limpiar los tipos: (a)mopotf.
orair rembyre, guarini rembyreja- b. izquierdo: j. asu; en brazos:j. ri ma?: fiembojaruhpe piko peiko. buba: jati'i pochy, jari'i.
re. cruzarse de b.: (a)jejyvambojo z, bromear (con uno): (a)mbojaru (ichu- bubn (tumor): takoruru (bubn
botiqun: polutryru, poht! sapy 'aguarti. ( a)jejyvajuasa; extender los brazos: pe, en acusativo); no bromees con inguinal) ose.
botn: 1 vot, hisp .; kytd, akytti. ( a)jejyvapyso; con ambos brazos: tus superiores, aunque bromeen bucear: ( ai)typeka, ( a}heka, ( a)hata-
botn: 2 capullo : yvoty kuru, yvoty jyvajovipe; bajo el brazo: jyvaguy- contigo : ani rembojaru ne kakua- pya (estudiar, investigar, lit. atizar
kytd. pe; a b. partido (luchar): epia'time guame, tanenbojru jepe ha 'ekura. el fuego).
botones: tembijokui'i (criadito), mita (aorair); le llevamos en brazos: bromela: avakachi, yvzra, karaguata. buche: ju 'i.
tembijokui ande jyva ri ku jaroguata. brom.idosis axilar: jyvaguyne (soba- bucle, rizo: avakua.
boxeo: epomboty ra ', poapu'a o- brea: mba'e aysy. quina). buen: pord; b tiempo : ara p., b. mu-
rairtJ. brear: (a)momba'e aysy, (a}mboaysy; bronce: kuarepotijuatd. chacho: karia'y p.
boya: mba 'e vevi. ( a)mona aysy pe; ( a)mbyaju (moles- bronquio: tyropyta, tye rakd, ose. buenito:hekomarangatumi
boyar, flotar: ( che)vevi. tar). bronquitis: hu'u vai, ahy'o rasy, ahy'o bueno .. ! (vamos): ni... (jaha katu};
hoyosa (cara), con cicatrices de virue- brecha: tpia pa'u, yvyattlpa'a; juru, ruru. b. ya me vuelvo: nikena taha je-
la: hova kuare. kura. broquel : mo'dha, anemo'tiva (escudo, vyma.
bozal: 1 tavy, kat o koygua. brea: karaguataty, uatfndy, javo 'i, defensa). buenoP sea, no importa: tove katu.
bozal: 2 jurukoha (bozal de las caba- javori brotar: (che)roky, (che)rei; b. la bueno, 3 bondadoso, benigno: maran-
lleras). breve: mbyky (corto), sapy 'agua (de flor: yvotyja; b. la espiga: karapo; gatu, por, heko por; b., est bien :
bozo, vello : tembe rague, ose., taviju, corto tiempo, momentneo). b. las lgrimas: (che)resays~ (<te- ni, ipordma; agua buena es mejor
ose. brezal: anandy. say~ ose.); comenzar a derramar que vino malo : y por, iportive vi-
bracear: ( a)momyi che jyva, ( a)jejyva- brllante (ser): (a)vera, (a)mimbi; (a)- muchas lgrimas: (che) resay say. no (yvarykue) valgui.
ku'e. hesape (alumbrar). brote: tetJi, ose., toky, ose.; quitar los Buenos Aires: Mbire, neol.
bracete (ir de) : ojojyvre (ja)guata brillar: ( a)jaji, ( a)mimbi, ( a)vera, (a)- brotes: (a)hoky'o, (a)hokyro. buey: gui, hisp.
(= de bracero). hesape (alumbrar). bruces (caer de): (a}etinga, (a)feakd- bufanda: ajra lamha, ajra mamoha.
bramar: (a)mburea, (che)ras~. (a)e '- brin : ao pererf. tiparo; ha a ovapyvo. bufar: (a)mburea, (che) ambu.
korortJ, che ras~ korort>, ose. brincar: ( a)popo, ( a)embokupyji (a) bruja: kuffa paje, guaimi paje. bufete: haimesa.
brasa: tatapyiresa, tatapyi rendy; que- amz'vo. ( a}embokupyji. brjula: temalfaha (< yvate; norte + bufo: karape, teko toryjra (gnero
brar la brasa del tizn: (a)tatapyin- brinco: popo, jepofXJ (salto). mafia: mirar), taperechaukaha. bufo).
ga; palo para quitar la brasa: tata- bro, valenta : py'aguasu, kyre'J, te- bruma, niebla: aratimbo. bufn: toryjdra, pukalura.
pyijokaha. tia'e, osc. ; hablar con b. : (a}e're- brumoso (estar): hi'aratimbo. buho: ffakuruttl, urukure'o, kavure.
brasero: tatapyi ryru , rupa, renda. tia'e, (a}e'atd, che e'atd. hruftir: ( a}mbovera, ( a)mohendypu buitre: yryvu guasu, y. akavirt1i
bravo (ser): ( che)artJ, ( che)artJse. bma: yvytu kangy, y . piro 'y pord. (lustrar). buja: tataindy, ose.
brazal: jyva apytfha, jyvakua. brocal: ykuaita, ykuajuru, ykuarembe. brutalidad: teko ava, tajasu reko. bulevar: oka ijyvyrva, gu~~taluz guasu.
80 bulimia-buzo

bulimia: tembi'u'j, embyahyi pav~ burucuy (pasionaria): mburukuja.


(hambre canina, lit. h. de buey). burujn, bulto, montn: apesd, akytd,
bulto: jokuapy, temiapytf, apakuapy pehengue, atjra, aty.
busca (en): piri, rekvo;voy en busca
(rollo), apakua.
bulla: ayvu~ sapuki, vy 'a rase, ayvu del becerro: aha che vakara'y p.; Letra C
ndeva. andan en busca de la felicidad :
bullicio: ayvu, chyryry, tetaha, ose. oiko vya rekvo.
(aglomeracin). buscar: (a)heka; lo busqu y no di l. quia! : tove, ahniri, ndaupichai. caballete: ogapytarakua (< topyffJ, ha-
buUir, hervir: (a)pupu, (a)mumu ("sca- en ello : aheka ha ndajuhi; b . con nh: yvyrajere kate (carrito, cabriol). kua).
tet" en latn : pulular). la mano, registrar: (a)povyvy; b.le- r nhul, completo: omba; es un hombre caballo: 1 kavaju, his., tenda, ose.; pro-
buque, barco: ygarata, ygarusu (M.). ffa: (a)jepe'ava; b. trabajo : (a)mba'- cabal: marangatuetva, hekopord- porcionar c.: ( a)mohenda; bscame
burbuja: akamambu. aporeka; buscarse la vida: (a)jehe- mbva. un c.: ehekamz'flll chve che rendar
burbujear (tener o hacer burbujas, for- ka, ( a)jehekoreka (procurar por la n\hula, negociacin secreta; e' guy- ( = che mohendami). 1) calificativos
marse burbujas): ( che)akamambu, vida). xuy, e' emi. del c.; vivo: ha'eve; de buena rien-
( a)emoakamambu. buscavidas: (o )porandureiva, ojeheka- t'llhales (no est en sus): ipy'atarova da: ikatupyry; corredor: aku; run :
burla: joji, embohory; emokuse katva. hr'na, itarovkatu, noimbiva ia- pituva; perezoso: atey; brioso ky -
(sacar la lengua). buscona: sara/..1, /cua s. ktim e. re y . 2) clases de caballos: castao
burlarse: (a)embohory (hese =de l), cnhulgadura: tenda, ose, kavaju, hisp . oscuro: hungy; entrecano: mandy
( a)joji (chupe = de l).
bsqueda: he ka, jeheka.
!'lahalgar: (a)jeupi (A.), (ai)ko kavaju ju, morot, pititi; negro: hu; amari
burln: jojaiha, embohoryha; toryj- buz (raro) ; tetfl, ose. (beso); tembe,
ri: no sabes c.?, pues no vayas a la llo claro: sayju, apatf, tanimbu; pa-
ra, ose. ose. (labio); taty pykua, tatypyko',
campaa: ndpa ndereikokuai ka- tiblanco con estrella en la frente :
burro: bro (X mburika: mulo); vyro ose. (hoyuelo en la mejilla).
l'aju ri, rez'ne reho okrape; s ca- pangare; azabache; guyrail; rubio,
(tonto). buzo: ypra, y guyguyha. halgar: (a)jeupikuaa {A .), el c. nos rojo : tata = pyt tata. etc.
fortalece: kavaju ri jeiko mbarete- caballo 2 (ir a): (a)guapy che renda ri
,.,ruha; (a)guapy tenda (che renda)- (v. cabalgar).
tlri (ando a caballo). cabaa: tapyi, ga kapi'i.
t~lualmente: ha ma ', ehendu; c. l cabe: ypy, pyri (con); viene c. mi o
vendr hoy mismo: ha ma', ha ehe- junto a m: ou che ypype.
,hdnte, ko araitpe ane ha'e. cabecear (de sueo): (a)pirakutu ; (a)-
nhnllar: kavaju rehegua, kavaju. keravava; c. a ambos lados: (a)fl-
hllerfa,t jumento: tenda, kavaju. kambovava; c. hacia adelante: (a)-
Ahllllt~ra 2 (la): tet4 rembigui hen- akaity, ( a)llkambota.
ddva; soldado de c. : ikyse puk- cabecera: ak4, akngyta (almohada):
a. henda arigua = ikyse puk- c. de partido, de provincia: amanda-
lw wldva. jetva; c. de nacin, capital: tva
bll~ro: karai; kavaju dri oikva; guasu, teta guasu; c. de la cama:
"~ lodo un c.: ikaraiete. tupaak4; c. de la mesa: karuha apy-
cabrito-oteiSe 83
cabecil-cabritilla
82 cabrito , ca britillo: kavara ra 'y. mba 'e pyahu jaikUIUJ yva = jako-
ra; hacer c. (en huertas, etc.): (a)- cabildo: tavarga (casa comunal), cabrn, macho cabro: kavarame (M .) . kuvo, jaikuaave; c. da es ms
mbyano'oha; hacer oreurr c .: {a)- caca: kaka; tepoti, ose., tekaka ose. pobre, por puro holgazn: amako '
moak. omono'6, ande atypa, aombo-
cabecil: apyterao; ponerse el cabecil cacabear: (a}e', (che)rase; la perdiz iporiahuve, iate y rdgui
aty(pa} (ore en vez de ande, .si h~ cacabea: ynambu hase. cadver: te'ongue, ose., tetekue, ose.,
(las mujeres para llevar bultos sobre
blan los cabildantes); omono onga- cacahual: manduvity. (X omano va'ekue: un muerto).
la cabeza): ( a)emboapyterao.
va (M.). cacahuete, man: manduvi cadavrica (palidez): tova sayju, ose.,
cabello: dva, tague, ose. 1) eptetos; c.
crespo: a. ( apo)cha 'f; c. lar_go; avu- cabizbajo: tindy; anda c.: itindyrei hz'- cacahuetero: manduvi emuha. tovaju, ose.
ku; c. desgreado: akachara; c. pos- na; anda c. por verse desnudito: ccalo: mba'e tavy, javy, jejavy. cadena: sat (<sd'atd, hatd), sambarete
tizo: avuku pemby, va gua'u. 2) itindy opfvo ojechgui (G. S.). cacarear: (a)kokore (la gallina y el ga- = sdrete (< sa + mbarete); itas (<
con verbos; cortarse el cabell~: ( ~) cabo' (lengua de tierra): yakua, yvya- llo), (a)tokoro 'o (el gallo solo), (a)- ita: hierro).
aptuka; arrancarse el c .: (aJna~~ra py; c. de utensilio : yva, pyhyha; sapuki (gritar el gallo y personas), cadera: tumby, tumbyky, ose.; mal de
gue'o, ( a)mondoro che ava; nn_en c. o mango de cuchillo: kyse py- (a)moherakuti, (a)rosapuki (divul- c.: tumby'a, tumbyrasy.
las mujeres y se arrancan el e: ono- hyha, kyse ropyta; c. de lanza : gar, tropetear). cadete: imbokva rupi'a, guarini ra y,
rair6 umi kua ha ooakarague'o = mymbuku ropyta; c. de cntaro: caco: mondaha katupyry, mondaha imbokva pyahva.
ooavamondoro; caerse el c.: (che) kambuchi nambi; c . de pueblo: iarandva. cadiJJo , cachorro: ra'y (v. cachorro);
avaki; se le cae el c.: hi'va ki tavapy, tavarevi o tarevi; c. de vela: cactus: tna. kapi'ikati (planta).
caber: (che)ja (X (a)ja; me arrimo); ca- tataindy revire; c. del mundo: yvy- cachaza: teko mbegue, gui reko (X caducar: nomosavima, ndaipu'akavi-
ber justo: ijguinte ija; c. muc~o: apypaha; al c. de muchos aos: he- kachsa = espuma del jugo de la ma (ya no obliga).
ipyrnsu, ijaheta; c. apenas: hasy'!e fa arajere rire. caa). caer: ha 'a, irreg.; (a)ki (caer despren-
ija; cabe hablar de esto: 1katu na- cabo ,2 cuerda : sa. cachazudo: heko mbeguva, heko gui dindose, como hojas, etc.); hacer
e'e pvarehe. cabo,3 (soldado): {mbokva) samby- cachear: (ai)povyvy (hese: por l). caer: (ai}ty, (a)mongi; c. bien:
cabestro: etinguaha, akas; poner el hyha, ikysva rendota. cachete: tovapete, ose., alatpete. ho'a ( = oguapy)pord (hese); c. de
c.: (a)moakas (mo=my}, (ai}tin- cabra: kavara, hisp., para llamar la c. cachetear: (a)hovapete. bruces: h. ovapyvo; c . de espaldas:
guaha. mbe 'i cachetero: ombyaipva. c. ovayvvo; c. de nalgas: ajeyika;
cabeza: akd; c. redonda: a. apu 'a; c . cabrerizo, cabrero: kavara rerekua. cachitn: chokokue rendota. c . de pie: h. che ,Yre; c. en la cuen-
chata: akambe; c. alargada: aktim- cachimbo: (pipa);pitaha. ta : (a)hechakuaa; no c. bien a uno,
cabrestante: torono, hisp. (torno).
buku; c. grande, chica: akanguasu, cachiporra: nupdha yvyra. no ser de su agrado: ndo 'a pordi
cabresto: cabestro: jurns, tinguahasd.
ak'i; c. descubierta: a. nandi; c. pe- cachorro: ra 'y; cachorro de tigre: ja- ichupe ( = ndahuguyi ichupe): no
lada: a. per6, hisp.; c. dura: a. hatd; cabria: hupiha. guarete ra 'y, y as en los dems. cae o no queda bien (esa palabra):
dolor de c .: akra~y; c. de ro; y ak, cabrillas (las siete): eichu (M. < eichu,
cada: av (M.): c. da: ara . (M .). (pe e'e) nahendpei of, (lit. no
y apy; c. de chcara o huerta: ko- kavichu 'i: abejitas) . arvo (A.); c. ao : ro'y . (M.) = est en su sitio).
cabriolear: (che) saraki, ( a)poporei,
kue akd; cay de c.: ho 'a oaktivo (X arajere ., c. noche : pyharevove. caerse (la fruta): (o)ki yva = ijaki
de pie: pyvo). ( a)ak4tiparo. pyhare aja; c. da: ko'ko're; cada (desprenderse) ; la naranja empieza a
cabezada: akambota; darse una cabe- cabriolet (coche pequeo): viro/e,
uno (todos) tiene el suyo: opaitva caerse : pe nart2 oepynl oki; a la
zada: ( a}akambota. hisp . oguereko imba 'e tee; cada da se guayaba ya se le caen los frutos:
cabezudo: akanguasu; akahat (terco, cabritilla: kavarapi (<kavara pire, co- aprende algo: jaikokuvo jaikuaa arusa qakimll.
obstinado). mo vakapi), varapi, neo!.
84 caf-calentar calentura-calzar 85

caf (silvestre): taperyva; caf (infu- barcacin : tye, ose., neo!.; canoa de mboaku; (a)jope; c. agua: (a)mboy calificado, excelente: katupyry.
sin de): kafery, kaferykue. poco c.: yga hye michiva. aku (ya = y ha), (a)mbyaku y; ca- calificar: (a)moporti, (a)hechauka he
cafre (es un): avaete, heko avaitva, calafatear: (a)jekamboty, (a)mba'apo lentarse las manos, los pies: (a)je- k o, ( a)hekochauka.
ijavaitva, sagua'a. jekamborype. pombyaku, (a)jepymbyaku; frotar- cliz: kli, hisp., tupdguyru, neol. (Tu-
cagada: tepoti, ose., tekaka, ose. ; t. calambre: apa, kuruchf, jehyi; c. del se o cal. las manos: (a)jepokyty; c. pti + ruguy + ryru), pdguyru, neol.
no'. pie: ipyjehyi; tiene c.: ijpa, ikuru- al sol o a la estufa: ( a)jejope ( a)je- calma: yvytupi, yvytu pare y.
cagadero: ana, tepoti ryru , tekakaty. chf hz'na. pe'e; calie nta tus vestidos , pero no
cabnante: tasyharaha, tasyreraha, tasy-
cagar: (a)kaka; c. sangre: (che)rye- calamidad, desgracia : tembiaSilasy, ose. los chamusques, no los quemes :
pe'a, ose.
ruguy; tener ganas de c.: (che)re- (con kue, r4 y rangue, segn sea ejope ko nde ao, ani rehovere.
cal. pasada , futura o frustrada) , te- cabnar: (a)mombytu'u, (a)mbopi, (a)-
potihyi. ani rehapy.
mbopy 'apytu 'u_
cada: je'a, je'aha (lugar de la c.); c. de ka asy, vaiha. calentura, fiebre: akdnundu; c. con
agua : ytoror; c. de la fruta: yva- calandria: hava. fro: akanundu ro 'y; tener c. o fie- calmarse: (che)py'apytu 'u, (o)pi (se
ki, aki; c. de la hoja: hogueki calaa (de esta) : koichagua; teko (n- bre: (che )aktinundu; tener c. se- calma, cesa, aplicado a los meteo-
dole). xual : (che)raku, (che)raguyr6, ose. ros).
caimn: jakare.
cairel (raro): ambopi (fleco), ao egua- calar: (a)hekopyty (comprender). (X haguyn: fermenta). calmoso, espacioso: pijy, imbeguva,
ka. calarse: (che) akjmba (mojarse hasta calera: itaki rupa. hekogui, hisp.
caja: karamegua, mbayru. los huesos). caletre, chirumen , sabidura: aktipy, cal Uerga del bajo pueblo): e'e yvpi,
cajeta (raro): tamba (concha, vulva), calavera: 1 ak4 kuchu, isa 'Jva, Icaria 'y kuaa, aktipyrusu; poco c.: kuaa'i. . gua'u.
ose. heko vava. calidad, 1 naturaleza: teko, ose .; heko calor (hace): ra haku hl'na, mbyry 'i;
cajn: mbayru yvyra. calavera: 2 akl!kangue (X esqueleto = pord(va): de buen natural, de bue- c. excesivo : ra hakuvo, ra ha-
cal: itaki; itarapypyre, ita morotf. kanguekue). nas cualidades, de distinta calidad: kuete.
calabaceado, bochado , reprobado : calcneo: pytakangue (hueso del ta- heko juavy. calumnia: e 'emegua, kaguai
1
ndohasiva, ndohupyryiva. ln). calidad, 2 clase : (se forma con el sufi. calumniado: kaguaiha (cf. olvidado:
calabacita, calabacito: jerua, ndai (za- calcaar: pyta (taln). Ver carcaal. jo icha); de la misma c.: petefcha- tesaraiha), kaguaipy.
1 pallo); c. del mate : ka'ygua. calcar: (a)pyra, (a)h/:'4 (imitar). gua; de otra c.: ambueichagua; de calumniar: (che)e 'emegua (hese), (a)-
calabaza, porongo: kaygua, hy 'a; andai calcetn: pyao, pyryru. esta c.: koichagua; de esa c.: upei- kaguai (despotricar).
.1 (zapallo comestible); chuchu: cala- calcular: (ai)papa, (ai)mo'4, hi' chve chagua. caluroso (tiempo): ra haku; noche
bacita muy rica (de planta trepa- (yo calculo, me parece). caliente : haku ose. , agua c.: y taku ; le- muy calurosa: pyhare nde rakva;
dora). caldo: jukysy, pupukue; c. de mandio- che c.: kamby aku; bastante c. : da muy c.: haku tini
1
calabazada, cabezada: akamboja, fl- ca: mandi'o rykue; c. de carne : so'o haku vai; en c., estando c.: haku- calvo: ak4 perO.
'1 kambota. rykue; c. de porotos : kumanda pu- kurehe; no muy c. , tibio: h. vevi, calzado: pyrehegua pyryru, sapatu,
calabazo: hy'akua (porongo), hy'a. pukue, k. rykue. hakumi, haku nunga; estar c., o en hisp .
calabozo: ka 'ir4i, yvyrakua, kotyU calentado: jope, jepe'e; jopepy, haku, celo : ( che)rakuchi; no seas c. o calzador: Sllpatumondeha, pyao mon-
1
(cuarto oscuro), neol. (< k. + ypy- mbyakupyre. sensual: ani nde rakuchi kururu (di- deha.
calentador, termo, etc.: mbyakuha jo-
i ttl), kotyfl (la misma etimologa,
y ms eufnico). peha.
ce la madre a la nia).
,alificacin (del saber): mba'ekuaa re-
calzar: (a)monde ichupe Sllpatpe; cal-
zarse: (a)emonde Sllpatpe, (a)ffe-
calado: jehaSil, mbohaSilpy; c. de em- calentar: (a)mbohaku, (a)mbyaku, (a)- chaukaha. mbosapatu, (a)ffembopyryru.
cambista-eanasto 87
86 calzn<a111bo
iambuva, opytapa ymaguaricha, campanilla: 2 ahy'otf(vu!a.).
calzn, pantaln: kas cmara: 1 koty; c. o junta: aty, aty
hekpente opyta, akinteicha opy- campanillas (sujeto de) : ipoguasva,
calzonazos: heko kua, ipy 'amirfva, guasu.
tapa. ikatupyryetva.
ikua reko. cmara,2 espacio: pa, tenda; c. de ca-
cambista: emt2ha. campaa 1 (militar): guarini gua taha,
calzoncillos: chulu, ( chulu/u) t<>mbn lefaccin : mbyaku pa'u, m. renda.
caminante: guataha, oguata memva. g. es.
nombre de un pjaro). cmara 3 fotogrfica: ta 'anga apoha.
caminar: (a)guata, (ai)pyki; hacer c.: campaa 2 : okra, oka, tetpy; en la c. :
cmara4 de aire, neumtico: pytu
callada (a la ) : kirirfhpe. (a)mboguata, (a)roguata; c. dur- okrape; de la c .. forastero: oka-
ryru.
callado: (i}kirirfva, oguerokiririva miendo, ser sonmbulo: {che)kera- raygua; cosa de la campaa: oka-
camarada, compaero: javeve, ir: a
(guarda el secreto); heko kiririva guata; c., andar por tierra : (a)gua- rapegua; flor de la c.: okra poty
muchos camaradas ha salvado: heta
(de poco hablar). ta yvyrupi; vamos caminando va a = poty=yvoty megua.
oipysyr mayma javeve (Mongels).
callar, 1 callarse, estar callado: (a)kiri- pie: jaguata jahvo; camin,amos campesino: okaraygua. koygua; c. ri-
cmaras, diarrea: tyechivi, ose., tengo
rf; hacer callar: (a)mokirirf, (a)mo- suspirando: Ohoppe jaipykiva. co: mboriahu ryvatd.
c., diarrea: che rye chivi.
e'emba, (a)moe'engu; no callarse, caminera, alfombra: yvyao puku. campo: a; c. desierto: tavey; c. est-
camarero, sirviente: tembigui, ose.,
importunar: (che)jurnat, (che)ju- camino: tape, ose.; c. cruzado, encru ci- ril: a porey; c. ralo: a, ka'a po-
koty rerekua. jada : tape asa, t. juaSJJ; c. torcido: re 'j>.
rnchichd; hacer c. al que llora: (a} camarilla irungura, rakykuerigua; su
mohasepoi, ( a)mohashara. t. kare; c . recto: t. joja; c. arriba: camuflaje: gua'u, mba'e gua'u, ta'anga,
c.: hakykuerigua, embojakura
callar/ no mencionar, omitir: (a)roki t. jupi; c. abajo: t. gilejy; llevar a ose.; kap, mokaymbyre.
aty. (buen) c.: (a)noh tappe ( = ta- camuflar, ocultar: (a)mokay, ndahe-
rirf. camarn: koty 'i.
calle: oka (M.); guataha, tva rape, ta pepordme); hacer camino: (a)mbo- chauki, (a)porombotavy.
camarn: potf (pez). hape; poner o colocar en el c.:
pe tva, t. tavapegua. can (raro): jagua; menea la cola el c.
cambalachear, permutar , vender: (a}- ( a)mbotape; Dios bendiga tus cami- no por ti, sino por el pan: nande
calleja: tapepo 'i. ema, (a)mbuekovfa; (o)ombue- nos : tohovasa Tupd ne rapeni rehi, mbujaprente oembohuguai-
callejear: ( a)guatarei. via (se c. , se permuta). caminos, rutas : guataha; por tus cami- vava pe jagua.
callejero: tapepra, os rdva. cambadizo, inconstante, tarara, punta- nos te gue Dios: Tupd tane mo- cana(s): atf (<va morotf: cabello
callejn: tapepo'i puku; c. sin salida : rara, hisp. ; pyta'i. sdmbyhy nde g. rehe. blanco); tener canas: ( che)atL.
1
tape hugua'j>va, tape ruguay, tape cambiante, reflejo de luz: jaji, mimbi. camin: mbayru myi, kami6, hisp. iatf; canas entremezcla das: ati jo-
sakuape. cambiar, trans.: (a)moambue; c. de si- camisa : kamisa, hisp., piuvd (< pire para; cabeza con c.: akmorotf, aka-
callo: akytfJ, apiru 'a atfi; tener c. en tio (intrans .): (a)va , (a)rova (trans.) + uvd); c. de mujer : typi. tf (iakati: l tiene canas).
( a)mbuekovia (reemplazar, recom-
1'
i el pie : ( che)pyakytfi. camiseta: kamisa 'i, aoguy. canal: yape, yrape, ysyryha, syryha,
cama: tupa, tenimbe, inimbe ose.: c. pensar). camisoln : pytiao (pyti'a ao). yreruha, ymbosyryha.
para dos : tupa jopohi; hacerse cambiar, intr., cambiarse: (a)emoam- camote: jety . canalizar: (a)mboyrape, (a)mbohape y.
la c.: (a)jehupapo; ropa de la c.: bue; c. de sitio: (a)va; c. dinero pe- campana: itapu (< ita: hierro + pu: canalla: kachii, kachape.
tupa ao; c. colgante , hamaca : ky- que'lo: (a)mbuesa'i: c. dinero gran- sonido). canario: guyraju, guyra e 'ngatu (A.).
ha; alterno la hamaca con la cama de: (a)mbuesaguasu; c. o sustituir- campanada: itapu ryapu, itapumbopu canasta: ajaka (cesto).
= ambojopyru kyha ha inimbe. se : (ja)jopyru. c. de ropa: ambojo- pyre, itapurei. canastilla: 1 panaku (M.), ajaka'i.
camalen: tejutara. pyruao. campanario: itapurenda, itapu yva. canastilla: 2 mitmi aord.
tamalote: aguape; c. medicinal: a. pu- cambio: tekovia, ose.; habr cambio :
campanilla: 1 itapu 'i. canasto: ajaka.
ru 'a (hay muchas especies). iambune; no hay c.: ndaipri
88 cncer-cantar cntaro-capital 89

cncer: to'okuipa, jati'i kavnmko, jrll, ygajarji rahi yvate, (a)purahi yvpi; c. las caa fstula: takua, mimby.
hisp . canen: tape, moo'e, mbo'eha (regla); cuarenta : ( a)jeuru 'o, aetegua caaveraP {de caa dulce) : takuare'-
cancerbero (de tres cabezas): jagua kuatia karai aty (coleccin de los ahenduka. ~ndy.
akttpy (py <mbohapy: tres), j. ilfa- libros santos); purahi joyvy. cntaro: kambuchi (X japepo: olla) ; caaveraJ2 (de bamb): tala.laraty.
kttmbohapyva. cnones: tupao tre'mwndo, t. reko- c. para agua, grande: yryru guasu. caizo: takuapemby, takuarapemby.
cancin: purahi; c. alegre: p. rory; me'e. cantera: itaty, itakua, itarenda (pe- can: mbokavusu; guyrapepokangue
c. de cuna: tarare; c. de amor : cannico (derecho): tupaorekome 'e; drera). (can de pluma) ; c. de escopeta :
mborayhu purahi; c. guerrera : gua- doctor en d. c. : tupao rekome'- cantidad: papapy, heta; hay en c.: mbokauru.
rini p. ; c. o grito de la raza : guahu, mbo'ehra. heta of; me entrega cierta c. de di- caos: jopararei, javo 'i tuvicha, jehe 'a-
c. triste : p. tase, p. rase. cannigo: pa'iete, pa'ikate. nero: viru papapy ame 'e chve, pav.
cancionero: purahi apesd, purahi canonizable: momarangatupyrt1. ombohaso chve. catico: ijavori, ijavo 'oietva, ojehe 'a-
ryru. canonizado: momarangatupyre. cantimplora : kambuchi timbula.l. pva.
candado: okmbotyha, okndaha canonizar: (a)momarangatu; imaranga- canto: purahi (M .); hala.la (punta) ; capa: 1 ao pula.l, jaho 'iha, ahoja; tembi-
(M .), okendavoka (llave). tva apytpe-(a)mof- {a)mbohysfi apy (cabo); tembe'y (margen , ori- jo 'apy; las capas geolgicas: yvy
candela: tataindy, ose., c. de cera : canoro: hendupyrli asy, opurahi asy- lla), c. del cisne: tembiapo paha- rembijo 'apy.
tataindy araity, ose.; c. o vela de va. gue, ose.; c. figurado: purahi rei; capa, 2 superficie: ape.
sebo : t. kyra; c. o vela bendita: ta- canoso: atf, akatf. c. llano, gregoriano: purahi knrai, capa 3 (so): ape, ta 'anga ose. ; so capa
taindy karai cansado: kane'O; no estoy c. an: na p. tupao, tupao p. (M .). de celo se oculta su ira: mborayhu
candelaria (la fiesta de la) : kande ra, che kane'Oi gueteri; ests c.?: ne cantn, lado , paraje: tenda, ose.; y vy - apeguype, oka:P (i)pochy, ka:Ph-
k. arete. kane 'o mapa. alcua (punta , cabo de tierra ). pe ipochy.
candelero: tataindy renda. cansancio: kane'O, kane 'ongue; por el cantor: puraheiha. capacete: akangaoat.
canela: yvyra peti cansancio, interrumpe el trabajo : canturia: purahi mongeha. capacidad (de mucha) : pyrusu, pygua-
cangrejillo : guarausa. ikane '6gui opoimi hembiapgui el canturrear: (a)purahi mbegue. su; segn mi c.: che ikatma guive;
cangrejo: usa, japeusa; andar como el c. del paraguayo y el cadver del canuto: takuajyva!.:u e; mbayru 'i (ca - te ayudar segn mi poca c.: roipy-
c.: (a)guataguevi, kyvu kyvicha pombero no se encuentran : para- nutillo , tubit o). tyvOta ikatumi hicha chve = che
(a)guata. gui kane'ongue ha pombro re'on- caa 1 (bebida) : guarip/a, taguato re- pu'akami hicha.
canbal: avaro 'o 'u ha, yvyporaro 'o 'u ha. gue ndojejohi say, jaguarete ruguy, jakare ry'i capar, extirpar los testculos: (a)ha'-
carubaHsmo: teko avaro'o'u, yvypora- cansar, fatigar: (a)mokane~. (a)mbo- (nombres pintorescos populares). pi'o, (a)kapa, hisp. (castrar).
ro 'o 'ureko. kueri (fastidiar). caa 2 dulce: takuare'e. caparazn: ape, apekue.
canicie: atf, akat( cansarse: (che)kane'O, (a)emokane'o, caa3 europea : takuara'i, (caa de capataz: yva, tendota, ose., uru; mi c. :
canilla: kupy, tetyma kangue, ose. (che )kueri (hastiarse). Castilla). che uru (dicen en el campo).
canoa: yga (M.) , ygra (a.); c. grande: cantar: (a)purahi; c. a duo : (ajp. joy- caa4 bamb : tala.lra, takuavusu. capaz: katupyry, ikuaaguasva, ia-
ygarusu, ygarata; hacer c.: (a)yga- vy; c. a unsono, a coro: (ja)p. joa; caa 5 de caizo: takuapi: c. espinosa: randu, ipu'aka, itekva, ha'eve {lis-
po; ahuecar la c. : (a)mbopyko' (ia)tokoro'o, (ia)rosapuki; (o)kiri- takuTa hattva. to , do-~ado, competente).
yga; hacerla ventruda: (a)mbopyje- kiki (el gallo), (o)kakaraka (la ga- cafta6 de pescar: pindlljva (A.). capilla: tupao, tupao'i.
ro'a, (a)mbohyepo. llina); e'e, (o)purahi, (o)sapulaii caftadn: fft2 pa'a, yvy pyko'. capital: 1 tetli guasu, tva guasu, tavu-
canoero: ygarerekua, ygapylcuiha, yga- (los pjaros); c. alto, c. bajo: (a)pu- caftaduzal: takuare '~ndy. su; Asuncin es la capital del Para-
90 capital-carcaj carcajada-cargoso 91

guay: Paragui tva guasu, Paraguay rimba; c. con acn indurado: ha- carcajada: pukasoro; ren a c., se di- gan c. de vveres: tembi'u pok
(y acent . sin destacar). va korcho. vierten y alborotan: opukasorvo eterei = t. p. rasva.
capita1, 2 importante, principal: guasu, carabao: tatiki, hatiMivusu. ovy 'a ha ijayvu hikui careta: tova emiha, tova ra 'anga, ose .,
tuvicha, tekotev~te;- un error c.: je- carabela: ygra (A.) ymaguare. carcaal: pyta (taln) (X pyt: rojo). kambara 'anga (disfraz).
javy guasu; pecado c .: angaipa rapo. carabo: yga petef, ygarei. crcel: yvyrakua (cepo), ka 'irdi, ga carey: karumbe, karumbe ape.
capitn: uru, ygajra (c. de barco); tu- caracol: jatyta c. de agua: urugua guasu, kuarahy' (sombra). carga, bulto: jokuapy, pohyita (M.),
vicha, tendota, ose. (M.); c. grande de mar para bocina : carcelero: ka 'irdijra, yvyrakua rerekua mba'e pohyi; llevas mucha carga; a
capitel: apyterakua. guatapy (M.); concha del c.: jatyta (preso: popa 'timbyre}. dnde vas?: heta mba'e reroja, ma
captulo: tepysli (M.), vore; teko, apikue, jatyta pire. carcoma: kupi'i, tigua'; que tiene car- mpa reho; carga pesada la que lle-
ambue. carctpr, natural: teko, ose. , de buen c. coma, carcomido: ikupi'i, itigua'a. vo: ipohyietko arahva che atiyre
capn: kap., hisp .; hayi'opyre, hayi'- hekomarangatu, h. por; no se en- carcomer: ( a)api', (ai)guy 'u (comer
cargado 1 (est): ojehupz'ma, oembohy
jva. tienden, no se llevan bien por la por dentro como el termita); carco-
rma (segn se trata de bultos, o de
capote: ao anambusu, ao ro'yrti; dice diferencia de c.: tekoavygui, ndojo- merse o consumirse de pena : (a)je-
nafta, etc.); mi pluma fuente no es-
para su c.: ipy'pe he'i. kupyryi, ndoikoportii oondive. py'ako', (a)jepy'ajuka.
t cargada an: che haiha noemye-
capricho: jepota rei, tembipota re, caracterizarse: (a)jeheko, (a)juavy; se carcomido: itigua ', haso ki, ose.
nyhi gueteri.
ose. caracteriza por su doblez: hova (to- cardal: karaguataty.
caprichoso: hekoita, emyronde, he- va}moki rupi ojuavy hapichakura- cardar: (a)mosus, (a}hesayi'o, (a}hy - cargado, 2 fuerte (como caf etc.): pya-
ka ava (muy usado). gui{= ojekuaa hapichakura apy- vinup, ( a}mbojaity. sy.
captura: epopa'a, jepyhy. tpe}. cardenal: kavita, guyra akpytd. cargador: 1 hupiha, mba 'erepyrupiha.
capturar, prender : (a}monambi, (che)- cararnayola: yryru, imbokva rembi- cardenal (eminentsimo): avare pyt, cargador: 2 emuha ygapegua, ygajra
popa'a; (a)japyhy, (ai}pyhy (coger); poru. pa'i pyt, kadena, hisp. (armador, naviero).
por fm captur la polica al gran caramba!: aamechu, aa mechure. cardenalicio (capelo): akti aopytri. cargar: ( a}hupi; carga conmigo, djame
tunante : hasypeve ipa'a tahachi ku carancho: karakara. cardenillo: itaovy ry 'i, itary 'i rovy subir: che rupfna; has de cargar naf-
aambarakrehe. carantoa: (e}kunu ' pokarmegua. (sudor del cobre), itarovyry'i ta : remyenyh va 'er ita andy ry-
capullo: 1 potykuru, yvotykyt. cartula: tova, kuatia rova. cardo: karaguata. ru; quin cargar con esto: mvapa
capullo, 2 prepucio : ambopi (M.); abrir caravana: 1 guataha aty, oguatva no'. carear: ( a}mbohovake, ( a)mbohovi. ohup(ta kva ( = oguerahta, ogue-
el c.: (ai}hyvyka (M.). caravana: 2 namichi careo: jehovake. rojta ... ).
cara: tova, ose.; c. ancha, e: dura, c. carbn: tatapji, ose: c. encendido : carecer: ndareki, (o simple negacin); cargo : tembiapo (oficio) ose .; poguy
sucia : hovape, hovaat, hova ky'a; tatapji resa. carecen de casa propia: ndahogatei; tekorti (obligacin, ocupacin) ose .;
c. alegre, c. sera: hova rory, hovasy carbonero: tatapji apoha; la fe del carecen de todo: ndoguereki mba '- qu cargo tiene aqu?: mba'pa
(= hova takuru}; c. a c.: ojovre; carbonero: jeroviaete, jerovia anga- eve; c. de utensilios: nahembipori hembiapo ko'pe; todo est a su c.:
golpear la cara: (a}hmapete; tapar tay,j. mbaretete. = ndoguereki tembiporurri = h em- umi mba'e mayma oime ipoguype;
la c.; (a)hovaomi; lavarse la c. : (a}- carbnculo: 1 jati'i; aangusu (de ani- biporurti. lo tiene a su c.: oangareko hese (es
jovahi; ponerse c. a c.: (a}ombo- males= carbunco). carero (es): hepyete (o)emu. de su incumbencia).
jovi, (a)ombojovake; estaban c. carbnculo, 2 rub: itaverata (td < py- caresta: tyavo (M .), hepy, tekoepy; cargoso, molesto: hekoita, oporomby-
arriba mira11do el avin: hovayva t: rojo). ms tarde habr mayor c.: kurivvo ava, oporomokane'ha, moeko'-
joa pepoatre; c. alterada: h. havi- carcaj: hu'yryru (portaflechas). hepyvne u mi mba 'e aikotevva; ha.
92 cariacontecido-carmen cannenar-carretera, 93
cariacontecido: hovasy, ose., hova an- ga 'u { = (a)hechaga'u). Frases de ca- muy c., pero ha y (= pero se en-
carmenar: (a)mosustl, (a)hesa'fijo
gata. rio: Qu lindo nio, slo le faltan (desenredar); (a)monda (carmenar, cuentra): hepyetnte, rejuhne; lo
cariada (tengo una muela): ikua che las alas!: ndaipepi peve ipor ko sustraer, robar) . ms caro no es lo que cuesta mu -
rdi, che ra rasy . . , ne memby; qu gracioso, qu lindo carmes: ku 'ipytd.. cho , sino lo que en ninguna parte
carialegre: hovarory, hova retza e, ose . nio o nia: ijuky ka kamba = mo- carmn: pytd, mba 'e pyt. se encuentra: hepyve jajuhyyva,
cariampoUado: hova apepu, ose. iko rejuhu ko kambajuky;es unan- carnada: pindarembi 'u, pirarembi 'u. hepyetva jajuh vagui
cariancho: hovape, ose. gelito; ijuky ko (ne) mit; bandido, carne: 1 so 'o (por ho'o) ose. ; c. cocida: caro, amado, querido : hayhupy, ka'a-
cariarse: oembyai che ri, oembo- bandidito: nde ava 'i, nde ava ra'y. so'o mimi; c. cruda: so'o pyra; vo, juky, ijuky(va).
kua che rt1i lit. tengo una muela, un cannoso: hekorayhva, hekorayhu,
c. asada : s. ka'e, s. mbichy, s. hesy- caroca: 1 tva rape jeguaka.
diente cariado). heko mborayhva.
(pyre); c. fresca: s. pyahu; c. seca: caroca,2 arrumaco , cara ntoa: kunu 'Ct,
carica: jakarati'a (fruta del jakarati). cariplido: hova sayju, hovaju, ose.
s. piru, sest'na, hisp ; c. podrida: s. emokunu ', emochichf.
caricatura: ta'anga gua'u, ose. cariparejo: hova peteichagua; hova py
ne, s. ha 'o; c. humana: ava ro 'o; cartida: jyryvi (papada, gaznate , tr-
caricaturizar: ( a)mboha'anga gua 'u. ta, hova myiy (inmutable, impasi
mercado de la c., o carn icera: quea).
caricia: chichf, kunu ', havi'u (las ble ), h nomyietiva, nomyietvai. so 'oguy; "quien come mi C. vivir<" ; carozo: tayingue, ose. , apfngue; c . del
muestras de cario crecen de eh a carirrado: hova at, tekove notfriva,
ho 'va che ro'o, oikove va'er "; c. coco : mbokaja apf.
h). off y( va). sin hueso: so'o kangue'j. carpa: oga ao (toldo).
caridad: mborayhu, Tuprayhu; c. mu- carsimol (es): hepyeterei (X barato: carne: 2 tete, ose., creo en la resurrec- carpidor: ka'apiha.
tua: joayhu ( o = u); una c. o limos- ndahepyiva). cin de la ca rne: arovia ande rete carpincho: kapi'ygua, kupi'yva.
na : tupamba'e; hacer una c., dar li- carsimo,2 querido, amado: pyaheha oikove jevy va 'erti.ha; el espritu y la carpintear : (a)mba'apo yvyrre, (a)-
mosna: (a)motupamba'e; la c. es la hayhupy, hay huha; carsimo, no c.: nga ha tete. opd. yvyra, (M.).
reina de las virtudes: pe Tuprayhu me vengas con esas : che rayhuha, carnero: ovechame (M.), ovechame carpintera: yvyrre mba 'apo.
tekomirangatukura ru '((cima). ndaikati ajapo reipotva; ndaha 'i
caridoliente: hovarasy, ose. (X hovasy: kuimba 'e. carpintero: yvyrre mba'apohra.
ere hicha, n. reimo '{i hicha.
cara seria). camicera: so 'oguy, so 'orenda, s. e- carpir: ( a)ka 'api.
carisma 1 (ave): saria. muha. carraspear: (che)ahy'orague, (a)jahy'o-
caries: ti mara, tdi vai, ose; c. sea:
camma 2 (don): Tupd remime'erei, te- carnicero: so 'orerekua, so 'oemuha, pykardi, ( a)jahy 'opyu (expectorar :
kangue mar (c. stea, ostitis).
ka por(J re. so 'ombo'iha , so'ome'eha; so'o'uha, ( che)ahy'opyauhara).
carifruncido: hovacha'f, ose.
caritativo: hekorayhu, heko jehu (ser- tymba 'uha. carraspera, ronquera; ahy 'o pyu.
carigordo, carilleno, mofletudo: hova
kyra, hovaro'opo, ose . vicial), heko poroayhu. carniseco: flete p iru. carrera: ani, eani, (<( a)ani: co-
carilucio: hova jaji, h. mimbi, h. py- caritieso: hovasy, hova takuru. carnvoro : so 'o 'u ha. rrer).
tangy, ose.
cariz: ta 'anga, tova, vicha; mal c. pre- carniza : so 'o. carrero: yvyrajerejra, mbayru mbo-
carinegro: hova hngy, ose., kambaro- senta el tiempo: ra vai vicha ch- carnosidad : so 'opo, so 'oroky(rei). guataha.
va; hova hu (cara negra o pintada de ve; el asunto no toma mal c.: ko carnoso , carnudo: ho'o fleta, ho 'o carreta: mbayru, yvyrajere, aramazn
negro). m ba 'e naha 'angani va en vaicha chve. anambusu; ikaraku fleta (que tiene de la c.: mbayru ygue; prtigo de
cario, simpata: mborayhu, a'e, te- carlanga (pingajo, guiapo): ao soro mucho meo ll o) . c.: mbayru myatdha; yugo de la
chase, techaga'u, ose. (carios, ao- ky'a. camuza : so 'o vai, so 'o ne. c.: myatdhajyva.
ranza); siento cario o aoranza: cannen: kogaty, yvotyty, yvytyroki caro : 1 hepy; no est c.: ndahepyiri; carretera, ruta: tape at, ~apepy,
techase che jopy, ( a}andu techa- (M ., A.). eso es ms caro: hepyve pva; es tape pukupe, t. guasupy.
cascarrabias~ca 95
94 carretilla-ascarn
C88C81'1'8bias: pochyrei, ipochyrefva, sa, en todo caso pasar : hesa'ikuva
carretilla: 1 mbayru 'i. pyenda; vamos a c.: jaha gape; pete( ra jere, oimehichante ohas-
ojaheiasyva.
carretiUa2 (quijada): tayka, ose. voy a c.: aha pe, aha gape, cascarrn: ojahiva, opororohay hu y va. ne (G. S.) ; en ese caso, en esas cir-
carrillo: tatypy, ose.; tovayke, ose., a. che r(ga)pe. cascanulo: ijape anambus(va). cunstancias: umcha javramo.
comer a dos c.: (a)karu che ratypy casada: (kua}mendare; soy c.: che casco,1 tiesto: takype (restos antiguos caspa: apiku '
jovipe (M.). che mna; no es c.: naimnai de vajilla). cspita!: e'a ( no diga!, oh!).
carrizal: takuary (caa de Castilla). casado: mendare; soy c.: che che re- casco: 2 akangajape (M.), akangape, casta: teko, ose. emoa; de mala c.:
mbireko; no es c.: nahembireki. ak4ajape (defensa de la cabeza). aarett1megua; animal de buena c.:
carro: mba'ejere, yvyrajere, mba'eyru, casal, pareja de cra: kua ha kuimba'e
mbayru. cascos (ligero de): tavyrai, saraki emoft.OTe pord (de raza).
casamiento, bodas: menda. cascote: ogaku 'ikue, yvyatdngue ku 'i, castaa: kurugudi (c. silvestre), man-
carromato: jere gui, mbayru pohyi casar,1 unir dos cosas: (a )mbojuaju. y. pehengue. duviguasu.
carrona: so 'o ra 'o, so 'o ha 'va, ose. casar2 (propiamente no existe , puesto casero: ogaty. castaetear: ( che)rlii tarara, (a)tarara;
carta: kuatia, k. e', haipyre, e' que los contrayentes ellos mismos caserita (raro): ogaraity. c. o tiritar de fro : che ro 'y aryrrji;
mondo. se casan; el sacerdote "bendice" el casero: 1 ogajra. l c. de fro: iro'yryryi, i tarara.
cartas, naipes: kavaju para. matrimonio): (a)hovasa mendarpe. casero: 2 ogapegua; mosca c.: mberu castauela, castaeta : y vyrapu, yvy-
cartero: pareha (M. mensajero), kuatia casarse: (a)menda. (El P. Montoya pro- ogapegua, m. ga., industria c.: rapopu, tembipopu.
reruha, terupyreruha. pone (a)menda para slo la mujer; tembiapo ga. castellano: kastilla, hisp .; idioma c.:
cartlago: kangue kyryu, kyryu. y mejor sera (a)kuanda, anlogo
casern: ga vusu, ga tuvicha, ga karai e'~.
cartn: kuatiatd, kuatiambusu. a (a)menda < me: varn , kua: tuja. castidad: teko poti, tete poty, ose.
casa: ga, ose. (ro,o: formas menos hembra; se casan: omopete hekove-
casi: hime, haimete, rai, hime hime; castigar: (a)havira; (ai)nup(J (pegar);
frecuentes); c. abandonada: tapere, kura. nunga, mo'ft, casi me caigo: ha'a ( a)mbuepoti (zurrar).
ose. c. vaca: o. nandi, o. porey; cascabel: tembipu 'i, tembipu'a (<
mo'ft; c. lo alcanz: hime hime castillo, fortaleza: mbokarga, mboka-
fondo de la c. : o. rugua; alrededor apu'a. redondo); vtbora de c.:
ohupity; en Paraguar casi todos ro, guarinihra rekoha (M.).
la c.: o. jere; patio de la c. : ogarok- mboichini; quin pone el c. al
son toreros: Paraguar(pe torero casto: potf, naitieyriva, marangatu,
ra, korapy, korapy 'i. c. espaciosa: gato?: pva mba'e katu = pvaku hekopoti, he te poty, ose.
memerai
ga pyguasu; c. de campesino: ta- hasyete (lit. eso es lo difcil).
casita: oga'i, tapyi castrado: hayi'opyre, kap6.
pyi, ogaoka; ac, en casa : kyv; cascada: ytoror, y'aha, yje'aha, ygua-
caso (este es el): ha'e; en ese c.: um(- castrar: (a)ha'ji'o, (a)kapa, hisp.
all , en su casa : yvapo; frente de la su (guazu falsa ortografa).
cha javramo; no hay c.: ndikatuie- castrense: imbokva rehegua; capelln
c.: ogarovi; esquina de la c.: oga- cascajal: itakuruvity, itakuandy (M .).
te; un c. notable: hendupyrft (oje- c.: imbokva pa'i
revichua; alero de la c.: ogapepo; cascajo: itakuruvi, kuruvi, itakuru. casual: ojehurefva, a'imo 'a'jva, sa-
hva); hay que hacer c. omiso: na-
dueo de la c. ogajra; moradores cascar: (a)joka, (ai)nupd (pegar), (a)- py 'agua.
fiama 'e va'erdi hese; no hace c. de
de la c.: ogaygua; techo de la c.: mbuepoti (azotar), (a)kaguai (ensa- casualidad: sapy'areigua; oj ehurdva,
m; na che momba'i mba'evramo
ogahoja; rincn de la c.: ga kypy, arse). (nda che api..); no hagas c. de lo es una c.: flaimo'ft'jhgui
ga rugua; hacerse la c.: (a)jogapo; cscara: pire, ape, pirekue (mondadu- que digan: ani rejepy 'apy tereku- casualmente: aimo '(J 'Jre, faimo 2 Y-
trasladarse de la c. : (a)va; solar o ra); quitar la c.: (ai)piro, (aijpe'o re; en ningn c.: mba'eveichavro- hdgui. sapy 'areihpe.
fundamento de la c.: ga rupa, (a)jape'o, (ai)pire'o. mo; en todo c., de cualquier modo: casuca, casucha: ogavai, ga tuja,
ga rapo; mi casa: che renda, che cascarilla del grano: sapire. oimehdichante; un afio es poca co- oga'ivai
rekoha; che rga, che tapyi, che cascarn: tupi'apire, t. kue.
96 casustica-caucionar cauchal-cautivo 97
/ '
casustica: mbo 'e rape pete! tef rehe- cateameno: karaird, mongaraipyrd, canchal: mangayty, kurupika yty. t: ndko umi mba 'e vai mayma
gua, petettetre ma'~ha. p. mbo'eha. ndaikarafva gueteri = ndaikarai cauchero:mangaysyrekoha,a,poha. apohare.
casulla: aojovdi (embo'eguasupegua). guetenvai caucho: mangaysy (goma que cuaja causar (con sustantivo) en guaran:
casus belli: forair rei, royr ra'f!i, catedral: tupaoguasu, rupaovusu. del ltex del mangavy y kurupi- ambo (amo) + sustantivo en cues-
forair reruha. catedrtico: mbo'ehra guasu, apy- kay). tin; por ej.: c. vergenza: (a)mo-
cata:eha', ha'tl. kajra, apyka jaryi tf; c. perjuicio: ( a)mbyai; c. enfer-
caudal: 1 papapy (cantidad, dinero
catacaldos: pyta'i (inconstante), he- medad : (a}mbohasy; c. alegra: (a)-
categora: teko, tenda, ose., lja, hisp.; contante y sonante, capital); le tras-
ta mba'pe omba'aposva; tapicha mbohory.
cada uno es tratado segn su cate- pasa todo su c.: ombohasa ichupe
mba 're oma 'trdva, heko mainu- gora: reemomba 'e va'erd ne ren- imba 'epa, hembirepykue maym- custico: ohapyva, hapyha; palabra
mbyva, mainumbyichagua. dpe, nde rekpe guicha. hay mu- ramo. custica, mordaz; e' porojopi,
cataclismo: mba'ete, sarambivusu, sa- chas categoras (clases, maneras): e' omoeko'6iva, e' eko '{)i,
caudal, 2 cantidad, abundancia: teta,
rambi guasu, embyaipa. hetaichagua of, opaichagua jajuhu. e'ro, e'lzi
ose.; gran caudal o abundancia de
catacumbas: tapao yvyguy, koty yvy- cautamente: mbeguekatu, ama 'epord-
categrico: koichaite, ete, ha'ete; su agua : y heta.
guy, tyvyguy, tyvy yvyguy, tyvy pype (tono pype).
doctrina es c.: hembo'epy koichai- caudaloso (ro) : (ysyry) hi'y hetva.
yvyguypegua_ cautela: tesareko, ose. ; ema 'e; em-
tegunte, ha 'e tegua; sus afirmacio- causa: l)apoha (X efecto: a,popy, te-
catador: ha'O.ha; c. de vocaciones: plear c.: jaiko mbegue ka mba're,
nes son categricas: he'lva peichai- mbiapo); Dios es causa eficiente de
teni ra 'ha, Tupdreni ra 'dha. jaguata m. k. m.; es necesario andar
teha, ja 'e vara hese. este mundo : Tupd ka arapy apoha-
catadura (de mala): hova modi, ho- con pies de plomo en este negocio:
vajukaha. catequesis: Tupdrape mbo'e. re; el efecto pide la causa: tembia- ivai jatu 'u rei lzese; ipor jatu 'u
catafalco, tmulo: manojeguaka, te'- catequ~ta: Tupdrape mbo'eha. pokue ojerure ijapohare, ndaipri ( andyry) mbegue katu hese.
ongue ra 'anga. catequizar: (a)porombo 'e Tupd rapre- mba 'e ijapohare'f!rehe, temimoin-
cautelosamente: jesarekohpe (je =
catalepsia: mano, py'amano. he, (a) tupdrapembo 'e. gue oime hicha oikotevt ijapo-
jaje).
catalizador: mbohekopyahuha, moa- catinga: katf; suprimir la c.: (a)katf'o hare. 2) "causa" por partculas;
por causa de la lluvia : amgui, oky- cauterizador: pohdtata, tatapohO, ha-
mbueha. (descatingar): olor cabruno (c. de
gui; por esta c.: kovahrelze; por pyha.
catalizar: (a)mohekoambue. cabrn) : kavara katf. Ntese que
catapulta: itapoiha, itamomboha. katinga es voz del puro tup (A.). qu c.?: mba 'rehepa; sin ninguna cauterizar: (ai)pohan tatpe, ( a)hapy.
catar: (a)ha'd, (ai)kumby (probar, catlico, universal de todas partes: causa o razn: mba'eve'f!rehe. 3) cautivador, seductor: angajura, py'a-
saborear). pavt, oparupigua; la religin c., el sinnimo de "causa"; raz: tapo; reraha; ka'avo, juky (bien quisto ,
catarata: 1 ytoror{), y'aha, y guejy, catolicismo: tupdrape oprupigua, fuente : yvu; principio: epyr; amable, tiene ngel).
yjeity, yje'a. t. pave. origen : ypy; que trae: teruha; que cautivar1 (prender): (a)mo che poguy-
catarata 2 (del ojo): tesata, ose.; tengo catre: tenimbe jetapa. da: me'ha. pe; ( a)monambi, (a)jura.
c.: che resata. catrecillo: guapyha ao, guapyao. causador, autor, factor: apoha y ms cautivar,2 enamorar: (ai)py'areraha;
catarro (estar acatarrado): (che)ahy'o- cauce: yrape, tape, ose. frecuente apohare (v. causante). su porte elegante cautiva: hete
kari, (che) hu'u meme, (che)ahy 'o- caucin: ema ~. techaratgua, techare- causante, autor, ejecutor : apoha, apo- joja oporopy'areraha; (= oanga-
pararO.. nondegua, osc.,jerovillpy (fianza). hare; apohard (futuro); c. de su jura).
catec5mo: tupdrape mbo'e, tupdrehe- caucionar: (a)ma'~ ra, (a)mboyke muerte: ijukahare; c. del incendio: cautivo: tembijokui, ose., monambi-
gua mbo 'e. embyai. ha,pyhare; el causante de todo eres pyre.
98 cauto-eegesimal ceibo-eeniza 99
cauto (ser): (ajma' pord, (a}jesareko, to, lombriz, solitaria). ceguera, se volvi ciego: ho'a he- peha, kua reko vai, mbytepegua
(a)jepy'amongeta (soy reflexivo). cebollar: sevoity. sapyta; opyta tesapyso 'flre. (medianera).
cavador: jo 'o ha (labrador). cebolleta, camalote: aguape. ceibo: syiandy. celo: 1 pota, jepota, kyre'j; tiene c. de
cavar: (a)jo'o, (a}yvyjo'o, (a)yvy'o cebollino: sevi ra'y, sevi rayi. ceja: tyvyta, no ose. la salvacin del prjimo : ikyre'.P
(arar). cebn : mongyrapy, oemongyrva M- cejijunto: tyvytajehe'a, t. juaju. tapicha pysyrO rehe = ipy a angata
caverna: itakua, yvykua. na. celada,1 casco: akitrehegua, akdmo 'ii- hapichre.
caverncola, troglodita : itakuavra. cecina: so'o piru. haguarini. celo 2 (est en), c. sexual: haguyr,
cavernoso: pyta, ypyta, okilyva, cedazo: yrup; mboguaha. celada: uhd (trampa).
kajhpe oikva. ceder: (a}mbopyu (aflojar); (che}nei
hakuchi, ose.
celador: angarekoha. clula: koty 'i, neol., lula, se/u, hisp .
cavidad: pyko', tenda, kura, pa'u (asentir), (a)eme' (entregarse), celar, 1 velar: (a}py;(a)angareko, (a)-
nandi ndajepytasovi(mava}, (a)jepytaso- cementar: (a}mboitaku 'i, (a)momento,
ma' (cuidar de , mirar por, hese:
cavilar: (a}jepy'amongeta, (aijtypeka poi. hisp .; est cementado, asfaltado.
por l).
che apytu '. cedro: ygary. celar,2 esconder: (a}mokaj, (a}omi imetma, hisp.
caviloso, pensativo: ipy'andie oe'va, cdula: 1 kuatia, kuatia'i (esquela). (encubrir). cementerio: tyvyty, keha karai (dor
ipy 'a ie' inl (reflexivo). cdula2 de identidad, c. personal: ha'- celda: koty, tekoha, ose. mitorio sagrado), lu karai (campo
cayado: pokoka (bastn) (X yta: eh.a, neo!.(< que es l). celdilla: eirete ryru, e. rupa. santo).
puntal). cefalalgia: akrasy; c. aguda: akrasy- celebrrimo: herakuttite, rasa herakut1, cemento: itaku'i, taku'ijy (< ita +
caza: tymba api, ose., so'o moa asy. herakutt mbukva. ku 'i + jy: piedra + desmantelada
(M.); c. mayor: tymba saite ra', ceflico: akd, akrehegua. + cocida); ku 'itd (< itaku 'i + at),
so'o juka (M.). celebrar: 1 (a)ropurahi, (a)rohory, (a)-
cefalpodo: akpy, pyakti, neo!. mento, hisp.
cazador: tymba apiha, mariscador,
momort!, ( a)moherakut1; celebro (le
cefalopona: akpohyi. cena: tembi'u pyhare, karu pyhare.
felicito por) sus 50 aos: arahory
hisp . cefaloscopia: apytu ' recha, a. ma 'e. cenegal: karugua, tujuha, tuju, apasuru.
nde arajere pokut! = roguerohory
cazar: (a)japi tymba; c. pjaros: guyra cefalotoma: apytu 'kytz: apytu '- cenar: (a)karu ka'arn, (a)karupyhare;
n. a. j. pokut!rehe.
api, g. ra 'ti aha, aha ajapi guyra; ngu 'i, aktinguekytf. (a)karu kil'aruve.
voy a c. mariposas: as aha panambi cfiro: yvytu kangypor; ao pererf. celebrar2 (misa): (a}embo 'eguasu,
(a}misa, hisp. cenceo, delgado: piro, po 'i.
muvo; c. con trampa : (a}mo- cegajoso: tesay, tesayku. cencerrada: tyapo, ayvuguasu, tory
uha; voy a c. potros: kavaju jura cegar: (a)mohesatu, ( a)mohesakilly, clebre: herakut!.
gua'u.
ahta: (ajmondua (M.); (ajmangea c. de un ojo: (a)mbohesakuape; celebridad (es una): herakwtite, op- cencerrar: (a)mbohyapo, (a)moparar.
(acechar). cegar un foso: (a)jaty yvykua. rupi ojekuava, opajun.rupi oik- cencerro: mba'e parara, parart!ha.
cazuela: a 'epyra, japepo, a ' (plato). cegatn: nda che resapysovi; es c. va. cencerrn: uva apes.
cebada: avatiriku (< a. + mirf + puku), = ndahesapysovi(mava). celeridad: pya 'e, tage teko pojava; cendal: ao pererf.
neo l. cegesimal: segando (< sentime: cen- con c. hoy da se pasa de uno a otro ceneja: ao rembe, tembe 'yvapa, ose.
cebadilla: avatiriku 'i, kapi'ikiltf. tmetro; garamo: gramo; sundo: continente: tagepopete jahasa ko '- ao jegua.
cebar: (a)mongyra; c. el mate : (ai)- segundo). ga yvy petefgui ambue yvype. cenicero: kusugue ryru.
tykua; (a)mokarapachtii (agregar). ceguedad, tinieblas: pytamba; tesa 'fl, celeste, celestial: yvagapegua, yvare- ceniciento: apatf, royrpyre (desaten-
cebil: kurupa Y. ose.; ypytu, ilypytuha. hegua. dido).
cebolla: sevi, hisp. (X sevo 'i: helmin- ceguera: tesapysove'_p; le sobrevino la celestina, alcahueta : angaipa mboha- ceniza: kusugue, tanimbu, jepea kusu-
100 cenogil-<:erebro ceremonia<icatear 101

gue; c. de cigarro: kusugue; montn cepillo: mosyiha, kardiluz; momotfha ceremonia 1 (por): gua'ramo. cerrj.l: sarigue, saite, sagua 'a (arisco,
de c.: tanimbuaty. cepo: yvyrakua, pykuaha, kupykuaha. ceremonia,2 sagrada: karaimoanga salvaje, bravo, indmito).
cenogil, liga, atadura: apytfha. (A.). cerro: yvyty (collado, altozano, co-
cera: araity; yo pagar la cera: ame'-
centavo (el ltimo): soha; te doy el eta araity repyrti. cerera: araity emuha. lina).
ltimo c.: ame'e ndve che soha. cerfero: araity apoha, a. rerekoha, a. cerrojo: okembotyha.
cernca: a'apoha rape, a'apora-
centella: aratiri (rayo), tatapirin (chis- me 'eha, a. reruha.
pe. certidumbre (tener la): (ai)kuaa pord;
pa). cerificar: (a)mopot( araity.
cerbatana: akyt!t mondoluz, apiha. no obres sin tener la c. de obrar
centellear: tata opiriri riri; c. los ojos: cerbero, cancerbero: jaguakpy (< ja- cerilla, fsforo: tataendy, tatapo, ose.
bien: ani rejapo, reikuaapordyra-
( che)resaendy. gua + akd + mbohapy: perro + ca- (que brota fuego, fuego que salta).
mo, iporliha rejap tava.
central: mbytepegua, mbyterehegua. beza + tres). cermeo: ava, koygua, tekove tavy, ky'a.
certificado (del mdico): pohanoluz
centralizar: mbytpe (a)moi, (a)mo- cerca: agui, ypype; cerca de mi casa: cernada: tanimburu 'ungue.
cernedero: mboguaha.
e 'engue, p. resi rechaukaha.
mbyte, (a)mopetef, (a)moha'eo. che rgagui a.; muy c. de aqu: certificar: pichaha ha'e (a)moaete;
centrar: (a)mombyte; mba'e mbyte ko'gui aguiete, apete; mucho ms cernedor: mboguaha.
cerner, cribar: (a)mbogua, (a}mosusu certifica que est sano y no es ver-
(a)heka. c. aguieteve, apeteve, agotyove. dad : hesliiha he'i, ha ndaha'i ki-
centrfugo: mbytguio ojez'va. cercado: kora, hisp.; mongorapy, ho- (zarandear, hacer temblar) ; cerner
o cribar mi maz en la criba: a- cha; certifica que as es: peichaite-
centrpeto: mbytgotyo ohva, m. ki, hokaipyre, mbohokaipyre, ose. ha he'z'ko.
l ojehekva, mbyte ohekva. cercarlo: aguigua; pariente c.: unanwe mboguta che avati yruptme.
cerncalo: kirikiri cerumen: apysa raity, apysaky'a, apy-
centro: mbyte; en el c.: mbytpe, te, pehengue; casa c.: ga a.; casas
cernidillo: ekonikoni (pasito contor- sakuary.
ijapytpe; voy al e. (de la ciudad): ms c.: aguiveguakura.
aha tva ryepype; en el c. o entra- cercar: (a)mongora, (a)mbohoki. neado). cerveza: kau'y, kaguy.
as de la tierra: yvyryepymbytpe cercenar: (a)jaro, (a)pyra 'o, (a)mom- cernido: mboguapyre. cerviguillo: ajurupy; c. de animal: aju-
(X medio: apyte). byky; cercenarse: ( a)jejaro. cemidor, cernedor: mboguaha. picha 'f (arruga del pescuezo).
centro de grnvedad: pohyikue mbytere. cerco: kora, hisp.; (ogaroki mejor cero: papay, mba 'eve (nada), y (no cerviz: aua; ajra, ajukupe; gente de
ceidor: ku 'akuaha, chumbe ( c. de que kora); c. de palos: yvyrapemby; nmero , no algo, la nada). La nada dura c.: mbya akhatd.
mujer); musur, musurdpope (cinta, c. de piedra : itaguambype; c. mi- y el cero es igual , son iguales; pa- cesante: nahembiapovimava, hembia-
trenza) (M.). litar : guariniroki; c. o halo de la pa y ha mba 'eve petefnte, petecha. poveyva, tekorei, ose.
ceir: (ai)ku 'akua, (ai)ku 'ajopy, (a)- luna, del sol: jasy, kuarahy roki cerquillo: arague (M.), va kora. cesar, dejar de hacer algo : (co n ve y el
,
mochumbe (mujer); ceirse; (a)je- (< toki, ose.: cerco). cerquita: apete, aguiete, ko'apete. verbo en cuestin): cesa de silbar:
cerrado (est): oemboty. ani returue've; deja, cesa de en-
i ku'akua, (a)emochumbe (mujer). cerda, 1 marrana : kure kua.
cerradura: mbotyha, temimboty. trar, no entres: eheja jeikgui (ani
1
ceo 1 (raro): ku'akuaha (ceidor). cerda: 2 tague, ose., va; cortar las c .;
' ceo 1 syvacha 'f; fruncir el c.: (a)- (a)hague'o (a)huguaiapf, (a)apf cerrar: (a}mboty, (a)okenda, (a}ho- reike); va a cesar de llover: opz'ta-
embosyvacha 'f, ( a}embohesavaipa hugui. kenda; c. los ojos: (a)sapy = (a)sa- ma voi.
= ( a)emuesavd vaipa. cerdo: kure (en tup y en M.: tajasu; pymi; c. un ojo: (a}embuesavi; cesta, cesto: ajaka, ty ru, ose.
1
ceudo: hovasy, hova vai, hesavlipochy. no se encuentra k u re). c. la boca: (a)jurumboty; c. uno cestita: ajaka 'i.
1
cepa: yvyra ropyta; ypy, epyn2, tapo, cerdoso: hague, hi'va. mismo la boca: (a)jejurumboty. cetro: yvyra'i, mburuvicha pokoka.
ose. (raz); pa"a/ yva, hisp. cerebro: apytu'u (seso); se le sec el cerrazn, mal tiempo: yvytu rusu, ra cicatear, mezquinar: (che)rakatey,
1
cepacaballo: ovechaju 'y (yerba). c.: iapytu a hypa. vai, ra ypyt. (che) pojopy.
ji

1
1
102 cicatera-<:inta cinto -<:ivilizacin 103

cicatera, tacaera: takatey, ose. po- cien, ciento: sa, neol. cinto: apytiha, ku 'ajeregua, ku 'akua- circundar, rodear: (a}mbojere.
jopy. cinaga: tuju rupa, tujurapo. ha, ku 'asti; chumbe (de mujer). circunstancias (y en esas): (ha) umicha
cicatero, tacao (ser): (che)rakate)'; ciertamente: aetehpe. cintura: ku'a, tumby, ose. ; c. delgada: javramo; Dios a veces nos ejercita
(che )mo 'o pi, (che )pojopy. ciertsimamente: aetete, upeichaitn- ku'apo'i; agarrados de la c. : ojo- en la paciencia, y en esas circuns-
cicatriz: mbore, vore, pare; c. de la te, u. va'erd. ku're. tancias hemos de levantar nuestra
cuchillada: kysepore; c. de la fle- cierto: aete (X lo cierto, la verdad: cinturn: ku 'asa, ku'akuaha. mirada y conformarnos: Tup ane
cha: hu 'yvore; c. de la bomba at- aetegua); upicha (as es); no es circuito 1 yvyjere, yvymbojerepy. mbohasa asy amme (=sapy'apy'a)
mica: tomivore; c. de la operacin c.? ndaupichai piko; es muy c.: circuito 2 elctrico: tendyrype, neo l. ha u. j. jajesaupi va'er jajahiyre
o corte: ekytimbore. aetete, upeichaite, ha'ete( ma), (< tendy + syry +rape: luz +fluye jahasvo.
ha'ete. + camino), ose.; corto c.: tendy- circunstante (oyente , vidente): hendu-
cicatrizado (est): oemboho 'ma,
ciervo: guasu, guasuti, guasu puku. rype mbyky. ha, hechaha; ykeygua.
ho'ojevyma; ya cicatriz, aun no c.:
cigarra: akyr. circuir, rodear: (a)mbojere, (a)mongo- cirio: tatarendy, tataindy, ose., tatain-
ho 'ma, ndaho 'i gue teri.
cigarro puro: timbo, r;inbord, pery, ra, (a)kotyru (poner celada)(M.). dy puku (vela larga).
cicln: ra pochy, yvytungora, yvytu pitapyrd, petypitar. circulacin 1 (de la sangre): tuguy syry, cisco: 1 tatapyingu'i (carbn !Jienudo).
mbyai reruha. cigarrillo: pery kuatia, pitara, pitapy- ose. cisco 2 (armarse un): ayvu oiko, churu-
cclope: hesapete(va, hesa ava. r, timbord'i. circulacin/ caminar: (a}guata, (a}- chuchu oiko (reyerta, alboroto).
cicuta: kuratur (segn Osuna ; segn cigea: tujuju (X garza: kuarahy mi- myi, aha ha aju. cisne: guyratf, guyra yga (pjaro cara-
Gatti es un rbol). mby}. circular: 1 apu 'a (redondo), amandva, bela).
ciegas (a), a oscuras : pytunguype; me cima: tu '11; la c. o cspide del rbol: (A.). cisterna: yvykua, yvyguyru, yno'ha
dej completamente a oscuras, a c.; yvyra ru 'ii. circular/ caminar: (a)guata, (a}myi, (aljibe).
pytunguyetpe che reja (= apyta cimarrn: 1 ka 'ay ro (mate). aha ha aju. citar 1 (a una persona): (a)mof hra
p.). cimarrn: 2 okaysva, hesaite, ova- circular, 3 comunicado: e'jere, te- (poner el nombre) (a)moe 'e, (a)-
ciego de un ojo: hesatu, hesapu, hesa- sva. mbiapouka( ha). e'uka; ese autor es muy citado:
kuape, ose.; ciego de los dos ojos: cimiento: tapo. me. , ypy, yvypykue; crculo: amil (M ., A.), apu'a, mba'ea- u pe apohare rra ojehecha py yi
ndohechavima, hesata jovi; se ha c. de la casa : yvyata rupa. pu'a, tembiapu'a, ose. , kora, hisp.; haipy.
vuelto ciego : ohechaveyre oiko; se cincel: sis, hisp. su 'u ha. c. o halo del sol: kuarahy kora, k. citar 2 (ante el juez): (ahen6i, aheniu-
finge e. ndohechavi gua 'u. cincelar: ( a)sis, hisp. , ( ai)su 'u. - amil (M .); c. mximo : apu'a tuvi- ka mohendaha renondpe.
cielo (atmosfrico) : ra apy; c. beatfi- cinco: po, neo l. chaitevva, apu'aru, neol., amilru, ciudad: tva; tet, ose.
co, la gloria: yva, yvga; c. raso: cincuenta: popa, neol. amilrusu (M.) (< ru: padre, princi- ciudadana: tva reko, teko tva, ta-
koty ahoja; camino del c.: Tup cincuentn (e un): hi'ra jere popa, pal, mximo). vaygua reko, tetdygua mbarete.
rape; reino del c. o de los cielos: ipoparajer{ va). circunferencia: kora, jere, haijerepy, ciudadano: tavaygua, tetdygua.
Tupd ret; habitantes del cielo: cincha: atykaha (sujetacin); chumbe; trazar una c.: (a)hai kora, (a)jere- civiJI (un): tavaygua (X eclesistico:
yvagavra, yvagayguakura. tapakura (M.). hai; amna (A.). pa'i, tupaopegua).
cielo anticipado (es un): y va yvy ri- cine: ta 'anga myi, t. rysyi. circuncidado: nboapiapyre. civiF (adjetivo): tavarehegua.
gua, vy 'aiteha, angapyhy kakuaa. cngulo: ku 'akuaha, ku 'ajopy. circuncidar: (a}mboap(a; circuncidar- civilizacin: teko avay, teko kate,
ciempis: japeusa (cangrejo), ambu 'a cnico: heko tajasu, otiyva. se o ser circuncidado: ( a}emboap(a. hisp., teko arandu, tekovereko po-
(milpis, inofensivo). cinta: apytfha, poyvype. circundante: ombojerva, mbojereha. ravopy, jetavy'o, saiteyreko.
104 civilizado-coagular cobarde-codicia 105
civilizado: heko avayra, ikatva, hisp. koichagua; de la misma c.: petef mba 'eha piko ndahypy 'i, noe- cocinado, cocido: (i)mbojypyre, (o)-
hekoJ,ereko, ndaha'i ava reko, h. chagua; de ninguna clase: mba'evei mboypy'i mirni, (i)jygue: (se est cociendo:
iporavopyreko, hombre c.: -(yvy- chagua; de qu clase los quiere?: cobarde: ipy'amirf, ipy'amandyju. ojyhz'na).
pra) avarekoyva, tavy'opyre. mba 'eichagupa reipota. cobarda: (teko)py 'amirf, (teko)py'a cocinar: ( a)japo tenzbi'u, sabe c. muy
cizaa: kapiatf. cJase,2 especie, grupo; la c. dirigente : mandyju. bien: ipohete tembi'u appe; yo no
clamar: (a)sapuki, (a)hechase, (a)re- oporosambyhyva, umi tenondegua cobertura: ahoja; c. de la olla: japepo s cocinar: nda che pohi tembi'u
kose, ( a)heni henOi. ohva; la c. media : umi mbytepe- ahoja. appe.
clamor: sapuki (grito) , tas (llanto), gua, iporiahuryvatdva; la c. pobre cobija (sinnimo del anter.): uvdha, cocinera, cocinero: tataypyjra; tu ma-
hen6i en6i. tesaparpe oj.::chva, poriahpe oi- ahoja, mamaha. dre es buena c.: nde sy ipohe te-
clandestino: emi, emihapegua; tiene kva, vaihpe oikva. cobijar: {a)w,, (a)jaho 'i, (a)manza nzl:Ji'u appe;-pyvuha; muchos coci-
trato c. con esa persona: pe tekov- clsico: ymaguare, poravopyre, pord. (abrigar); cobijarse: (a)euvtl, (a)- neros , sopa mala (refrn alemn):
ndie oiko emihpe. jejaho 'i, ( a)emama. heta ipyvuha, nzbaipy jepeve naha-
clausura: kua jeike y ha, kuimba 'e
clara (de huevo): tupi'a morotfngue, jeikeyha (segn el sexo cuya entra- cobrar: (a)nzono'6, (a)mbohyru tembi- tdvai, (v. pyvu).
tupi'atfngue; agua c.: yrei, yresatf; da se prohibe). repykue, oenze' chve; cobra a coco: nzhokaja 'a, pindo 'a; c. grande
palabra c. : e' resaktl; pieza, habi- fin de mes: jasypahpe oenze' del Brasil: Brasil nzbokaja'a.
clausurar, cerrar: (a)mboty; (a)japopa
tacin c.: koty resak. ichupe henzbirepykue; no cobra na- cocotero: mbokaja, pindo.
(X abrir: ajei, aipe'a).
claramente (se demuestra): ojehechau- da: ome ' rei; me acompa un cocotal: nzbokajaty.
ka portl, hasy y me; no muestra c. lo clavar: (a)jatyka, (ai)kutu; clav. un buen trecho y no me cobr nada: cocuyo, lucirnaga: ysoindy, nzu
que pretende: ndohechaukaiti pe clavo: (a)jatyka kutuha petei; c. che mofn1 rire tape pukunzz're, (gusano de luz).
oipotva (= oguembipota). una estaca: ( a)jatyka yvyra 'akua. nzba 'eve ndojeruri; c. fama: (a)- cochambre: mba'e ky'a, teko k.y'a.
claridad (se percibe con toda): ojehe- clavija: mba'e atyka, jokoha. enzoherakwt; le cobr amor: aje- coche: nzba 'eyru, nzba 'ejere.
cha porite (lo que va a hacer:-he- clavo: kutuha, itapygua (M .). py 'anzboja hese = che py'a reralza. cochera: nzba 'eryru rupa.
mbiapor); la c. es una buena cua- clemencia: py 'apyu, py 'a marangatu, cobre: kuarepo tipy ta (metal rojo). cochero: nzboguataha.
lidad del estilo: ojehecha poraramo poriahuvereko (misericordia). cobrizo, moreno : hngy, pytngy. cochinada, porquera: tembiapo ky 'a,
mba'pako eresva, pichante ojero- clemente: ipy'apyuva, ipy 'a maranga- cocear: (a)pyvoi. t. tajasu.
horfme nde pyahapyre. tva, iporiahuverekva. cocer: (a)nzbojy, (a)nzonzinzi (hervir cochino, 1 cerdo, chancho: kure, taja-
clarificacin: tyai'o, emo-pot cleptomana: teko monda, mondase. en agua X hervir agua: anzbopupu su.
clarificar: (a)muesakd, ( a)mopoti, (a)- cleptmano: heko monda, omondas- y). cochino,2 sucio , desaseado: hekokure,
mbotyaihara, (ai)tyai'o. va, mondaseha. cocido: 1 nzinzi (hervido); carne c.: h. nde ky 'va.
clarn: mimby, turutut (corneta). cltoris: tambak, tambatf (takoka, so 'o nzinzi; huevos c., pasados codazos (dar). (a)emopa' ahasvo,
clarinada: mimbytarara. takotf, trminos bajos). por agua: tup 'a mimi; est coci- (a)poromopa' = (a)joso che jyvan-
claro 1 hesakd; da c. : rapora, ra resa- clueca: ryguasu kuru: la c. grazna: do : ojyma. gpe.
kd; agua c.: yrei, ysatf; caf, choco- okororo pe r. k.; poner c.: (a/mo- cociJo: 2 (mate): ka 'arykue, ka'aty, codearse (con l). (a)guahe ipype; che
late c.: kafe, chokora kangy. eno ryguaspe; est clueca: okuru, ka'ay. jojahicharanzo areko ichupe.
claro,2 claro que s: picha voi, aipota okuru hz'na. cocina: tataypy ose.; parece que hace cdice: haipy (escrito) ynzaguare.
voi, nde erehaichaite. coagular, cuajar: (a)mboypy'a (oy = humo vuestra c.: o timbo vaicha codicia: pota; teko pota, takatey (ose.
clase: 1 lllja, hisp., ichagua; de esta c.:- ohy); por qu no se coagul? : hz'na pende rataypy. los dos); taryryi.
106 codiciado-cola cola-color 107

codiciado: potapy(re); potaha (segn ata cha 'f; golpear en el c.: (a)ja- cola 2 de pegar: mba'e mona, mba'e n hasta rebosar los tanques: ama
los casos). tuapete. pov~, aysy. kuehe guare ombochovi ore yryrn -
codiciar: (ai)pota, (a)rekosete; (che) cogulla: pa'iao. colador: mopotfha, mboguaha. kura.
taryryi (hese). cohabitar (sexualmente): jaiko oo- colapso: je 'a, mano, tetekangy. cobnena: kva rupa, eirete ryru, e. re-
codicioso: potaha, hakatey, ose. tary- ndive, (ja)jehe'a, (ja)jo'u (ja)jopyhy colar: (a)mbogua, ( a)mopoti, (a)mbo- nda, e. raity.
ryi cohechar, sobornar: (a)me'e emi, (ai)- hasa. cobnillo taingupy, taise, taimbuku,
codo: teyvanga, ose., jyvanga; codo poepyvai, ( ai)popeguavai colarse, meterse: (a )jasuru. ose.; c. de elefante: ele raise, ele ra-
o recodo de un ro, ensenada : tevi- cohecho, soborno: poepy, popegua. colcha: tupa ahoja. ingue, raisengue, timbusu
chua, yrevichua (M.); codo con co- cohete: tataveve, mboka vichoveve, colchn: koch, hisp. cohnilludo: hisembukva, hdingupy
do: ojoykre (con fuerzas unidas). hisp. colear: (a)iehugui mbovav~ pukva.
codorniz: ynambu, ynambutiti (per- cohibido: (o)jepoyhva, hi'otfva. colega: ir, javegua, te y; (gente de ba- cohno: chovi; es el c.: ohasapma,
diz). cohibir, 1 atajar: (a)joko, ( a)mombyta ja ralea), jojaha. ichovietma.
coetneo (mi): che javegua; son coet- (detener). colegir: (a)noh, ( a)mos, (a)hechau- colocado (est mal): henda yme oime,
neos: ojuavegua (de la misma edad). cohibir/ refrenar: (a)joko; c. los ojos: ka. of; bien c.: hendpe oiva.
cofrade: oikva anendive, andva, (a;esajoko; c. la lengua: (a)eka- colegirse: (o)enoh, os, (o)jehecha- colocar: (a)mo; c. en su lugar: (a)moi
jave; mi c.: che jave(ve). joko; c. las manos: (a)jepojoko; c ., uko. hendpe; c. delante : (a)motenonde;
cofrada: ojuayhva no'6, o. atyha, refrenarse en general: (a)jejoko, (a)- coleptero : ipepo hyrva (ala enfun- c. detrs: (a)mbotakykue; c. boca
Tupdre omba'apva no'6, jojave jehetejoko; c. o mortificar la len- dada), yvyra kytha (roe madera), arriba: (a}mbovayva; c. boca abajo:
aty. gua, las manos: (a)mosambyky che lembu (escarabajo). (a)mbovapy; c. acostado : (a)moe-
cofre: karamegud, mbayru'i. ka, che po. clera: 1 tyero, teko pochy, ose. no; c. o poner de pie , derecho: (a)-
coger, tomar, agarrar: (a)jejapoki, cohombro: pepi, hisp. clera, 2 ira : pochy, teko pochy, ose. moembo'y; colocarse, ponerse:
( che)popa'd (hese; prenderle), (a)ja- coito: poreno, je 'u, motembo, jehe 'a, colrico: pochyva, heko pochy, oe- ( a)emof, ( a)va (retirarse, pasarse).
pyhy, (ai)pyhy; c. fruta : (ai)po 'o mendara'a, oiko oondive, jopyhy. myrsva, emyrreko, heko e- colofn, final: paha, apy.
yva; c. o recoger: (a)mono '6; c. o cojear: (che)kar~, ( che)parf, (che)guata myr. colon: tyekue guasu, ose.
tomarse de las manos: (ja)jopopy- karf; c. con un taln levantado: (a}- coleta: avuku, va rugui. coloquntide: jerua ( calabacita como
hy; c. a otro la maa: (ai)teko 'a, epyta 'a aguatvo. colgado (estar): (a)saingo. naranja, muy amarga).
(ai)tekopity (ichupe). cojera: kar, par colgajo: ambopi (fleco). coloquio: emongeta; embo'e pa-
cogida (tuve una): (a)jejapi va'ekue, cojn,almohada:akangyt~ colgar: (a)mosaingo; c. la hamaca: (a)- h~
che api pe tro, (a)jekutu. cojo, rengo: kar; parf (renguera pasa- otf. color: kolo, neol. , para; de un hermo-
cogidos o agarrados de la mano: oo- jera). colibr; mainumby. so c.: ikoloporliva; el c. engaa:
kutlre. cojudo (animal): ndojekapiva, hayi- clico : tyerosy, ose. pe kolo aembotavysva; hay de
cogollo: tu'd, ose., toky, ose.; c. de la va (que tiene testculos). colina: yvyty'i, yvyty karape. todos Jos colores: kolo opaichagua
palma: mbokaja ru 'ttngue; c. de col: col, repollo: tajao, tajaorti cohnado:1 tenyh, henyh, ose. oime; este c. me gusta ms: ka ko
tajaoroky; echar c .. ka'avoroky = cola: 1 tugui, ose.; c. de lagarto, lti- colmado.l tembi'u rga, hi'upy renda, k olo che mbovy 'ave.
hoky pe ka'avo, (X meollo: kara- go, azote: tejurugui; (tiene) c. lar- tembi'upyrti rga. Nmina de los colores:
ku). ga: huguaivuku; menear la c.: (a}e- cobnar, rellenar: (a)mbochovi, (a)- amarillo: sayju
cogote: ata; c. con pliegue o arruga: mbohuguaivava. muenyhmba; la lluvia de ayer lle- amarillento: sayju, ju, sayjuvy.
108 colorada-comensal comenzado-como 109

azul: hovy (sarovy: de ojos azules collar: mbo 'y, ajurigua. comenzado y no terminado (trabajo, mha); hacerse la c.: (che) ae aja-
o verdes). coma: 1 pyta 'i (pausa, signo ortogrfi- labor): mba'e epyr apopapyrey, po che rembi'ura = (a)embi'uapo;
azul intenso o verdinegro: hovy. co). noemombiva, ndojejapopiva procurarse la c., las galletas, la man-
blanco: morotf. gueteri. dioca: (a)heka che jupikara, che re-
coma: 2 kemano (sueo letal).
blanquecino : morotingy. comenzar: ( a}epyr; comienza a ca- mbi'urii, (a}jeheka (rebuscarse, dice
encarnado : pyt. comadre: atyvasa, corr., kua rayhu- minar: oepyr oguata. el vulgo) soy de poca c.: che ka-
negro: h. pra. comenzar, dar comienzo: ( a)moepy- ru 'i, che karu vevi, ch. k. poktl
negruzco: hungy. comadreja: guaki, myikur. r; comenz la academia de guara- (escaso); soy de mucha c.: che ka-
rosado: pytangy. comandante: mbokva ruvicha, m. sa- n; avae'e rayhuhra aty omoe- ro guasu, che k. eterei.
verde : hovy. mbyhyha. pyr va'ekue. comido 1 (estropeado) de gusanos:
verde azul: hovy. comando: imbokva ruvicha renda; comer: ha'u, irr. (a}karu (c. a medio- hasoite, hasopa, karupyre, ojekar-
violeta: hovy asy. l tiene el c. de todos: ipoguype da o comida reglamentaria); c. a va.
colorada (cara} havin2i; se puso todo opva oime. pedacitos: (a}api'; c. algo para comido 2 (venir): hyvatli, ose.; no quie-
colorado: havirdimba pe hova. comarcano: tavaykeygua, tavaygua. beber, "ne potus noceat": (a)e- ro comer, vengo comido: ndakaru-
colorado, de color: ikolo, hisp., para combate, lucha, pelea: jetu'u, orair. mboyrupa; c. a dos carrillos: ( a}ka- si, che ryvat voi
(A. multicolor). combatir: (a)orair, (a)mombia {des- ru ratypyjovipe; c. aprisa: (a}ka- comienzo: epyr, ypy.
colorado, rojo : pyt; medio c.: pytan- viar); se combaten entre s: okaguai nl pojava; tener ganas de c.: (a)ka- comiln: ikaruguas va; es un gran c.;
gy; mongolopyre, ikolva, hisp. ojuehe. ruse, (che)emby ahyi, (che)kre- ikaruetva.
coloradote: hova pytti, hova havi- combleza: emi (rival entre mujeres), mi; siempre est comiendo: okaru cmo 1 (interrogativo): c . lo voy a ha-
rai. guataha, ir (manceba). manterei oapi' m. r. cer?: mba'ichapa ajapta; c. te
colorar: (a)mongolo (<.kolo: color); combustible: kairtl, hapyrd, tembiki, comerciar: ( a}em (mercar), ( a)jehe- va?: maitdpa (reiko}, mba'etekpa;
para que se venda hay que colorar- jepe'a (lea), tataril, hatartl. ka, (a)jogua, hepyre (a)me' (ven- cmo no?: mba'guitepa (anich-
lo , darle una mano de color: ojejo- combustin: jehapy, jeki. der). ne); c. fu e?: mba'ichapako ra 'e.
gua pord hagua, tekotevt amon- combusto, quemado: kaikue, kaigue. comercio: Fiem, mba'eemu. como 2 (comparativo, con pronombres
golo, amboape pyahu. comedero: 1 hi'upy, ja'va (comesti- comestible: hi'upy, tembi'u, hi'upyrii. y adverbios) : como siempre , c. de
colosal: popeno, posono, tuvichaite, ble). cometa: 1 mbyja huguiva, jasyrata ordinario: jepiguicha, heko tuja;
guasuete, (i)kakuapa jepva. comedero: 2 karuha {comedor, refecto- huguiva, tataveve, ose. c. yo , c. t y c. los otros: chicha,
coloso (es un) : ipu'akaite, iarandu rio). cometa,2 pandorga: kuatia veve, veve- ndicha ha arnbuicha = ndicha
rasa, etc. (segn sea la cualidad en comedido: ojepoyhva, heko pordva, ha isva. ha mayrnvaicha (c. t y como to-
que se excede o aventaja). ndahekoitiva, ( o)jejokva (mode- comezn, picor, picazn : temi, ose., dos).
columbrar: (a)hecha nunga, (a)hecha rado). pijoha; tener c.: (che)rerni, (che} como 3 (comparativo , con verbos): c.
vaivai, ( a)hechavy (entrever). comedirse: ( a)jejoko, (a}jepoyhu. pijoha; me pica la lengua, el pie, la quieras: reipotahicha; c. l quiso:
columna, puntal: yta, yvykutu atd, comedor: 1 karuha {lugar X ho 'uha. piel: che k remi, che py r., che oipota haguicha; no lo ha rs como
ga yta itaguigua. persona). pire r. l lo va a hacer: nderejapi chne
columpio: temimyatimt>i, emyatimt>i, comedor,2 comiln: ikaruguasva, ho 'u- comida: su'upy, tembi'u, hi'upy, jupi- ha 'e ojapta hicha = ojapo va'erd
myatimt>iha. ha (que come). ka(ra); casa de c.: tembi'u rga hicha.
collado: yvytypo, yryty 'yke. comensal: karujava, karuhapegua. (X casa de comestibles: hi'upy e como4 (con sustantivos): muri como
110 cmodamente-compenetracin compenetrarse-complicar 111

un perro: arrumo jaguicha; nos comparar: ( a)mbojoja: compara lo que compenetrarse: (ai)kepuku ipype, (a)- toryp6pe (vy'ahpe) inei chve (=
puede aplastar como a una honni- t haces con lo que l hace: embo- hekorupity (ichupe). (a)monei ichupe, forma ambigua
guita: ane mombekuaa tahyim(- joja rejapva ha'e ojapvarehe (X compensar: 1 ( a)mbohovaijoja; ( a)he- pr lo poco usada).
cha. ser semejante: ojoja, ojogua). pyme 'ejoja; se compensa lo uno complaciente, afable, humano: horye
cmodamente, con comodidad o facili- comparecer, presentarse , venir, ir : (a) con lo otro: ooha'ti, oombueko- te, hekororyva, oporohayhva.
dad: hasyyme, torype, kane'6 :Pme. ju , (a)ha; no comparece an?: via ( oondive ). complejo, mana , idea fija: py'apyhy,
cmodo (es): (i)pord; estoy c.: aime, ndoi gueteri piko. compensar ,2 recompensar, retribuir: py 'atarova ra 'y mi, py 'a hesav.
aiko, oguapy poni; avy 'a, aandu compartir, repartir: (a)mboja'o ( divi- ( a)mbuekovia, ( a)hepyme '. complementar, perfeccionar : ( a)japo-
pord; se est c. aqu: aeandu dir, dar una parte). competencia (le hace): ipu'akase hese; pa, ( a)momba, noimbiva ( a)mof.
pord, aime p. ko 'pe. comps: 1 takamby, ose .; mdalo con ha'eosnte, omokayse ichupe. complemento: mba'e moporambva
como quiera que sea, de cualquier ma- el c.: eha'd takambype. competente; ha 'eve, itekovva, ikatu- (= mopordha), apopaha.
nera que sea: oimehicha, picha comps 2 (en msica): pura', purahi, pyry(va); es muy c. en su oficio : completamente (arreglado, estropea-
ha amicha (as y as, de esta y de ra 'a; lleve bien el c.: eha'd porri ha'evete hembiaporme, hembiap- do) : ojejapo portimba, oembyaipa;
aquella manera). nde purahi; c. binario, ternario : pe, avave nosei hese mba'e appe, c. verdad, es mucha verdad: aete-
compadecer: (a)rombyasy , (ai)poria- mokigua eha ', mbohapygua e- m. apopype. te, aetetehpe; estoy c. restable-
huvereko, trans .; nadie se compa- ha'd (= eha 'riki, eha'tipy). competer, incumbir: che rekor; no cido : aA:uerapma, (= tasygui as-
dece de ti ?: avavpiko nande poria- compasin (tener): (a)rombyasy, (ai) me compete: na che rekonii, na mbma, apoipma).
huvereki, nane rerombyasyi(= poriahuvereko (trans. , con rgimen chemba'i. completar: ( a)japopa, ( a)momba, (a)-
nane mbyasy i). pe, ichupe). competidor: oemoaotenondesla, mofmba.
compadre: atyvasa, corrent. , kompe, compasivo: (o )porombyasyva, (o )e- ipu 'alease iirare, ijyvytusevva ta- completas (ltimo rezo) : embo 'epa-
hisp . mbyasykatva, porombyasyha, mby- pichgui hapegua, embo 'e pyhare, . ka'a-
compaera: iru; kua, guataha, tembi- asyha. competir, 1 con tender: (a)emoao te- ru.
pota, ose. compatricio, compatriota: tettiygua, nonde, ( a)orair hupityrdre, hupi- completo: ofmbva; est c., lleno (el
compaero: irU (M ., A. ); va con su ose.: es mi c.: ha 'e che rettiygua; typyrare. coche) : henyhemba; guapy ha ijara-
e.: oho iirnndie. son compatriotas: oohetygua ko competir/ igualar: (a)joja (hese), (a)- paitma (los asientos ocupados).
compaa: yvypra aty, y . no'; c. um(va, oohetd(va). jogua (ichupe). complexin (corporal): tete reko, ose. ,
comercial : emaha aty, oemava compeler, forzar : se expresa con mbo compilar, reunir: ( a)mbojuaju , ( a)mo- de dbil c.: heko kangj;va; de fuer-
aty; c. de Jes s: Hesu rembiaty; o uka (hacer hacer), por ej.: com- no ', (a)mbyaty (by= boj. te c.: hosd, hetembaretva, de c.
t me hars compaa de noche?: peler a entrar: (a)moinge; les hace compinche, colega, camarada : irn, an- flemtica : heko mbegue.
ndpa che moirane pyharekue; soy or, trabajar: (o)henduka, (o)- gyra, javegua. complicado 1 (ser), dificultoso: hasy,
feliz en tu compaa : che roryete momba'apo, ojapouka. complacencia, complacencias (tener h. apo, hypy 'a; hasy ikuaapy , ija -
nde pyri; uno en c. del otro: ojo compendiar: (a)mombyky, (a)momi- sus): (a)vy 'a, (che)rory; el padre vo 'i, ijavori (enmaraado).
pyri. chi tiene sus c. en su hijo aprovechado: complicado2 (estar): mba 'e vai apoha-
comparacin (hacer): ( a)mbojoja; no compendio, compendiado: mombyky- tva ku t 'yra arandpe ovy 'aite. re ira, ijavo 'i.
tiene c.: imbojoja'y, ha 'eichagua pyre, mbykypy(re). complacer: ( a)mbovy 'a, ( a)rohory (a - complicar, dificultar: (a)mbohasy; no
ndaipri mok6i, ndaijojahi, nda- compendiosamente: mbykyhpe. gradar, gustar). te compliques la vida : ani reembo-
huvichi. compenetracin: teko rupity, opetd complacido: torype; muy c. acept: hekoverasy; no me compliques la
112 cmplice<ampuesto compungido-eoncebir 113

situacin: ani rembohasyvtei che composicin? acuerdo, concesin: o- heimava nde reraitpe, nde rerai- hi Tupdme, ogueroyr Tupdsyme,
rembiapo, che rekove. fle'~. tpe ijapopyre (G. S.). ojahi Tupdsyre.
cmplice: angaipavra irflngue, apovai- composicin,3 arte de armonizar: pu- compungido (est): oguerombyasyva; c. con 1 (instrumento) pe (me con nasa-
ha inlngue, pytyvhare; l es c. en rahi mbo'e, p. rape. de haber faltado: ombyasy ojapo- les); c. el cuchillo: kyspe; c. la
el robo : ha'e mondaha pytyvhare. compostura: myatyr: (ya) no tiene hague mba'e vai (= ojapohagure lengua: kame; c. la mano : ppe;
complicidad (no tener): pe zembwpo c.: noemyatyrvima. m. v.). c. la soga : sdme (con la= con una).
vaiguigua ndaikui mba'evete. compota: mahe'e jypyre. comulgar: (a)tupara1 (M.). con 2 (compa a): ndive; con mi com-
complot, intentona, conjuracin: o- compra: jogua, joguapyre, tembijogua, comn,1 ordinario: jepigua, tapiagua, paero: che irnndive; con l: hen-
e ~. oe 'pu 'ard, ondyry. ose. opa aragua (de todos los das). dive; contigo: nendive (= nde py-
complotar: (a)oe' (hese: contra comprador: joguaha, potaha. comn? de la comunidad: aty mba'e, r i); carne con porotos o porotos
l), (a)ondyry (hese). comprar: (a)jogua (X vender: {a)me' no'mba'e; tierra del c., tierra fis- con carne: kumanda so 'o r eheve
componedor, pacificador: mbopy 'a- hepyre, (a)emu: eso ya est cal: tet yvy, tva yvy (de la comuna). = k. s. ndive = k. so 'o.
guapyha, myatyrha. (comprado o vendido): pva ojejo- comuna, municipio: tva kui; casa de con 3 (modo): e: dificultad ; hasype
componenda (no tiene): naipohi, no- guma, ijrama (ya tiene su dueo). la c.: kuairga, kuaitra rga. (X hasypeve: por fin a duras penas)
emuatyrvima (no tiene cura). compras (hacer): (a)mba'ejogua, as comunal (casa): tva rga, kuairga. c. gusto: toryppe.
componer ,I remendar: (a)myatyr. amba 'ejogua.. comunicacin (tienen): (o)omomara- conato, esfuerzo: ha 'd, eha ', epia 'ti,
componer, 2 elucubrar: (ai)pyaha, (a) compra-venta: em (comercio). ndu, ojokuaa (se comunican). femokyre y. kyre y.
hai, (a)mosusa, (a)purahi; su c. comprender: (a)hechakuaa, ( ai) kuaa- comunicado (noticia): emomarandu, concavidad: mba'e pygua, kua, kura;
fue bueno: ipord ko hembiapokue. pa; hace c.: (ai)kuaauka, {a)hecha- mombe 'upyre, marandu, moma- en la c. del rbol: yvyra kupe, y.
componer,3 ataviar: {a)mbojegua, (a)- kuaauka; no compendo lo que di- randu. kurape; hacer una c.: ( a)mopy-
mopord. ces : ko nde erva ndahechakuaa- comunicar: (a)momarandu, ha'euka, ko 'e, (a)jo 'o.
componrselas (no sabe cmo): ndoi- pi; no entiende lo que preguntas: (a)mombe 'u, (a)henduka. cncavo: pygua, pyko ' (X convexo :
kuadi mba 'ichapa os va 'erd karu- ndoikuai reporandva ichupe. comunicarse: (ja)jokuaa(uka) oondi- pypo); hacer cncavo: (a)mopy-
gugui, javorigui comprimir: (a)jopy (apretar, oprimir), ve, (a)ehenduka oondive, (a)- ko ', ( a)mbaturunt.
comporta, cesta grande: ajaka guasu, (a)jopypa. omomarandu. concebido 1 ( plan bien): tembiapord
a. vusu. comprometedor: py'apyha, apytaha, comunidad: 1 aty, no'; la c. de fieles: apytu 'ame hokypordmbyr e.
comportamiento: tembiapo, ose.; te- aporoapytfva. ikara(va no ', i. aty. concebido,Z engendrado: emoare:
. ko, ose.; tekortJ. comprometer: (a)poroapytf; compro- comunidad 2 (de religin): yvd(ga)re- c. en pecado : iangaipaypjrva; c.
comportar, sufrir: (a)mok, (ai)su'u, meterse: {a)oe'me'. kaha aty; los bienes de la c.: tupa- sin: iangaipaypy yva.
( a)kirirf ahasvo. compromiso: e'me'e; c. matrimo- mba'e. concebir, 1 comprender: (a)hechakuaa,
comportarse {bien, mal): (che)reko nial; mendare e '. l't)munin: tupara'ti; pronto har la esto no lo concibo: kva ndahecha-
(pord, vai), (che)rcmbiapo (pord, compuesto: 1 myatyrmbyre (X des- primera c.: voi otupara'd fepyrflta. kuai che; segn yo concibo: oike
iportl yva); s comportarme , s lo compuesto: mbyaipyre). comunismo: muni; el c. engaa a mu- hicha che akdme, ahecha hicha
que debo hacer : ajerereko kuaa. compuesto 2 por m: (purahi) che re- chos : oporombotavyva pe muni. (lit. del modo como lo c.).
composicin, 1 trabajo escolar: tembw- mbiapokue, che py ahapyre, che mmunista: munita, neo!.; los comunis- concebir2 (la hembra): (che)ryeguasu,
po mbo 'ehapegua, t. ogapegua, c. apopyre; versos compuestos expre- tas no quieren a Dios, desprecian a (che)membyma, (a)embohyegua-
para hacer en casa: gape apopyrd. samente para ti: che ku guyguy la Virgen: munita guive ndohay- suka; (che )puru 'a (estoy embara-
114 conceder-Q>nciso concitar-condicin 115
zada) (X puro 'd: ombligo). (as quedamos). concitar: (a}mbopochy oondive, (a)- conde: konde 'e hisp.
conceder, 1 dar: (a)me'e, (che)ni (ac- concertista: mbopuha pord, puraheiha mondyry, ( a)moar. condecoracin: tembiapo repykue,
ceder). nde kakuava. conciudadano (mi): che retdygua, che ose., jeguaka.
conceder,2 admitir: ha'e aeteha; lo concesin: mba'e me 'e, eme', sti'o tavaygua, che retd javeve. condecorar: (a)mopord, (a)mbojegua,
concedo, tngolo por cierto: aete (libertad), sdso (id.). cncbve ( == o): Kadena aty (reunin (a}hepyme' (premiar), (a)rohory.
chve guar. conciencia: py'a(py) e'e, teko e'l; de Cardenales). condenado (un): aa memby; est~ c.:
conceder,3 permitir : (a)mopor; (a)- es de c. recta: ipy'apotf, ijoheipyre; concluir: (a)momba, ( a)japopa; ( a)syry aaretdme of, aa rembi'u: 'mba'e-
heja; me concede salir: omopord de c. tranquila: ipy'aguapy; de c. (fluir, seguirse) ; de aqu se conclu- pochy rembi'u, aaretygua.
che s, oheja as. intranquila: ipy 'a taro va, ipy 'atyai; ye que Dios existe: ko'gui os Tu- condenar: (a)mbovai, (a)moangaipa;
conceder,4 asentir : (che}ni; me con- la c. me prohibe hacerlo : che py 'a- pd ofha = ofha Tupd. ( ai)nupd, aity aaretlime.
cede entrar: ini chve aike hagua. py (e'e) che joko ani ajapo. concomitancia (por): oondive, ndive, condensado: hypy '; leche c.: kamby
concejo: sambyhyha kura aty, tva; conciezudamente: ipordite, ha 'e va 'erd- hendve. h.; mombykypyre; doctrina, sistema
c. de estado : tetd sambyhyhakura hicha, hekordme, hekpe(te). concordancia: teko ooe ', teko c .: temimbo'e mombykypy, t. mo-
aty (no'). concienzudo: jeroviapy, jeroviaha; te- juaju, teko ojojuru. mbykypyre.
concentracin, reunin (general): no'- kove hekopegua, oguembiapre concordar, trans.: (a)mooe ', (a)- condensar: (a}mohypy'fl (espesar), (a)-
opav, aty guasu. oma ' porttva. mof oondive, ( a)mooondive. jaro (cercenar), (a)mombyky (com-
concentrado, espeso , fuerte : mbarete, concierto: mba'epu joyvy, tembipu concordar, 2 intrans. : {ai}me ooe'- pendiar).
hypy' (v. pyasy) . portiite, tembipu pord rehendukaha. me, (ai)me oondive. condescendencia: teko poroayhu, teko
concentrar, reunir : (a)mbyaty, ( a)mo- conciliable: ikatva ambojuaju, mbo- concordato: eoe', mooe'mby- slimbuku, ose., teko neise; techagi,
no', concentrarse: (a)embyaty, juajupyr. re. ose ., (a)mbojerovia.
(ja)jojohu, (a)embyaty; (ja)jofo concilibulo: tekove vai atyha, ava concordia: 1 juru petef, py'a petef; py '- condescender: (a)rohory, ( a}porombo-
hu jevy (volverse a encontrar). vai no'<J. aguapy (paz).
hory; (a)hechagi (descuidar); (ai}sd-
concepcin (de la hembra): puru 'a conciliacin: moingopord jevy, oiko- concordia 2 internacional : tetd juayhu, mbuku, che nef.
(embarazo). kuaa offondive. tetd oe'.
condescendiente (ser): (a)rohorykuaa,
Concepcin: Konche, hisp. conciliador: mbojuayhuha, mbohayhu- concbito: jopohi pohi, poreno. ( a)porohayhukuaa, ( che)sdmbu/ajva
Concepcin (la Inmaculada): Tupsy kaha. concurso (pelea): orair6; c. (llama- tapichre, che nefse.
Maria iangaipaypy'yva. conciliar 1 (del concilio): atyrusu rehe- miento): ten6i, ose.: c. (reunin): condicin, 1 ndole: teko, ose.; no dice
concepto: emo '; tiene un c. exagera- gua. no '0, je 'i, ko 'i, aty.
bien. con su c.: hekre ndo'i(va),
do de m : oimo'd che katupyryve, conciliar 2 (suprimir discordias): (a)- concurrencia, concurso: no ', yvypra hekope ndoupordi.
che katupyryhgui moingopord(jevy ), (a )mbojoja tapi- reta (muchedumbre), ko 'i.
condicin, 2 requisito , de necesidad :
conceptuar:(ai)mo 'a, (a)rovia, ( a)re- cha, (a)mbohayhuka, (a)moe'lpe- <'oncurrir: (a)ha arype, aha atyhpe, temikotev, oikotevva.
ko (con el sufijo ramo). tefuka. (a}embyaty che ave, (a)emono '. condicin, 3 manera , modo : upicha,
concertar: (a)myatyr<J (poner en regla) concilio: tupao ruvicha kura aty, r-uncha: tamba, ose., ita (c. bivalva). upicha mante, upichante. Frases :
( a)mofpord, ( a}mbojoja, ( a)ffati atymsu karai, a. tupao. ~mchabar (b = v): tembiapo, ose., je- qu condiciones se requieren para
(afmar). concfiamente: mbykyhpe. jokui
entrar?: mba'pa reikotev reike
concertarse, ponerse de acuerdo: (a)- concisin: teko mbyky. mnchado: ijapehatli (conchudo). hagua; las condiciones son ptimas:
emof offoe'eme, kicha japyta conciso: mbyky (breve). nlflchuela: tamba'i, ose. pe ojejerurva, iporaite; ir con esa
116 condicionado-ronfederacin
confederado-confitado 117
sola c.: upicha rrumte ahta, individuo de mala c.: tekove he-
ahne ka vaz'va; de buena c.; heko mara- confederado: joapy, mbojoapyre, moi-
rtlmby, atypyre.
dijo c.: he'i chve e'ffongatupyrd-
condicionado (est), no es seguro : na- ngatva, imba'e {= hembiapo) po-
confederarse: (a)embojoapy, (a)-
me = emihpe suguype.
oimehaichaiti, herungua ko upva, rliva. confidente: e 'emikuaaha.
omoira, (a)ombyaty.
naaetepaiti, ikatva ndojeh.i avei. conducto: tape, ose., kua; el conduc- configUracin: ta'anga, ose.
condicionar: na(a)moaeti; su venida to de.J sonido : mba'epu rape= apy- 'e,
conferencia: e emoe ', jejuru 'o.
COnfJgUrado {bien , mal): hetepord; he-
conferenciante: emoe 'ha.
est condicionada : ijko noemoa- sakua; c. olfativo: a, teta rape. te portiyva; hovava(va) (malcara-
conferenciar: {a)emongeta, (a)emo- do).
etiri, ijko herungua. conductor, gua: tendota, ose.; tape, e'.
condigno: hekopegua, jojahapegua, jo- ose., mbohasaluz (que hace pasar), confn (confines): paha, yvypalul; se
confesar, 1 declarar: (a)mombe'u.
japyrd, hovi, oembohovi hepy- mboguataha (chfer). extiende hasta los confines del
confesar, 2 or en confesin: (a)moe-
ndie (X es de congruo : nomboho- conectar: (a)mbojoapy, (a)mbojoasa. mombe'u. mundo: iastii hzrza yvypaha peve =
viri hepype). conejera: akutikura, tapiti ropa. ojepyso.
confesarse: (a)emombe'u (lit. decla-
condimentar: (a)mbohe, (a)myatyr6 conejo: tapiti, akuti, apere'a. Nota: rarse). confinado (estar: (a)emoi, (a)jerero-
tembi'u. El conejo y la liebre, como otros va; c. en un rincn del pas: tetpy
confeso: mombe'uha (que confiesa su
condimento: mboheha. varios animalitos de Amrica no crimen). rugupe oemoi, ojeity, ojereraha.
condiscpulo: mbo 'ehpe ooinl; son coinciden con los de Eurnp. Son confesonario: emombe 'uha. confmar, limitar: (a)poko , (a)ja; el Pa-
condiscpulos: ooinl mbo'ehape- mamferos en parte slo semejan- confesor: pa 'i, moemombe 'u ha, opo- raguay confina con tres naciones:
gua. tes. romoemombe ' va. upe Paragui mbohapy tetre opo-
condolencia, psame: emby asy, py '- conexin (haber): (a)oapytf; no_ ko, oja, ambue apytpe oi
confetti: kuatia ku 'i, kuatia veve.
ambyasy; te doy el psame : rogue- hay conexin entre los dos: umr confmnacin (sacramento de la ): mo-
confiadamente: jeroviahpe, kyhyje '-
rombyasy (por la muerte de tu hijo: moki nooapyttri oondive. mbareteha karai, m. tupaopegw.
Jre, py 'aguasuppe, (je)poyhu yr e.
nde ra'y manre). confabularse: (a}oe'me' (darse confirmado (est): oemombaretma,
confiado: mba 'e vai noimo 'iva, jero-
condolerse: (a)rombyasy, ( a)embo- mutua promesa). imombaretepyre tupape.
viaha, ojeroviva.
PY 'ambyasy = (che )py 'ambyasy. confaln: poyvi, tetti ao (bandera}. confmnar, 1 confirmarse, ratificarse en
confJallZ3 1 (sujeto de): jeroviaha, ije-
condominio (tener): (che)mba'e jra confaloniero: poyvi rerahaha (abande- roviapy.
algo: (a)mombe'u mbe'u jevy.
ambundive = che rapicha ndive; rado). confmnar, 2 administrar la confirma-
confJallZ3 2 (tener): (a)jerovia; no me cwn: (a)mombarete ikara{vape
(X yo tengo todo el dominio: confeccin : apo, apopy; c. de camisas:
che ko mba 'ejra che ao).
inspira confianza ese sujeto: pe te- (conf. a los bautizados).
kamisa apopy. kovre ndajeroviakati.
condonar, perdonar, dejar estar: (a)- confiscacin: momba 'ehara, emo-
confeccionado: apopy; c. en el pas, confiar: (a)jerovia (X creer: arovia), mba'ehara.
yr, ( a)heja.
industria nacional: tetme apopyre. (a)japoka ; Sagrado Corazn de Je-
condonologa: kangue kyryu mbo 'e confiScado: momba 'eharapyre.
confeccionar: (a)japo; me confecciona ss, por ser vos tan bueno , en vos
(tratado de los carti1agos ). confiScar (desposeer el estado): (a)-
conducente: iporava, oipytyvva. un traje por 200 Gs. : moMisa gua- confo: ha, che Moingovehra, nde
momba 'ehara; le han confiscado
ranr're ojapo che aord. py'aporditehrehe, ajeroviaite nde-
conducir: (a)raha, (ai)sambyhy; (a)- sus bosques y campos: hetd omo-
rehe.
roguahe y menor (a)roguata, (a)ru, confederacin: jejoapy, oinl, oiro- mba'ehara ichupe ika'aguy ha i12-
(trans.). ngue atypy; c. de los estados: teta
mnfadencial: emihapegua, py 'ae 'e gui.
rehegua, e 'eongatupyrd.
conducta: teko, tekopy, tekord, ose.; oinl, tetti aty, t. mbyatypy. confitado: momahe 'embyre, mboasu-
mnfidencialmente: kiririhpe; me lo kapyre.
11 8 confitar-congestionar conglomeracin~runover
119
confitar: (a)momahe 'e, (a)mboasuka- ( a)moi ojoykre, a. ojovi conglomeracin, aglomeracin (de per-
congruente: heko ouponiva, ndaiva:
pa, hisp. confundir: 1 (a)moti, (a)picha, (a)mo- sonas): teta, te taha, ose.; a. de co- riva.
confite: mahe'e apu'a; pit, hisp. py- mard, (hacer quedar mal , defrau- sas: mba'e jehe'a, jopara rei, mba'e congruo (de): ndaha 'i j ojapyrt!, nda-
tepyr, pyterd (corno pastilla). dar). jehe'apy, mbojehe'apyre; no vaya
ha'i hekopeguaite, hekovai-va(pe.
confitera: mahe'e emuha, apoha. confundir ,2 enredar: (a}mbojavo 'i, a donde hay a. de gente: tetahpe conguito, aj: ky y i.
confitero: mahe 'e apoha. ( a)moapaui ani reho = atyhpe ani reike. conhortar: (a)mokyre y .
confitura: kosereva, hisp., mba 'ehe 'e, confundirse, 1 turbarse: (a)jesarea conglomerar(se): oembojoapy heta, conhorte: emokyrey.
mahe 'e, mboasukapyre. (equivocarse). (a)jepy 'atarova. oemboheta, ijaty heta.
conjeturar: (ai)mo', hi' chve; vicha
conflicto: tembiasa asy, jepy 'apy; o- confundirse 2 (en la persona): (a)jepo- cong)utinante, aglutinan te : monaha,
aysy. chve; conjeturo que no llover:
rdir asyrd. api (hese). ndokjJi chne vicha chve.
confluencia: ysyry omoirha. confusamente (Jo s) : aikuaa vaivai, conglutinar, aglutinar: (a)mbojehe'a
conjugacin: tra roky, e'e roky, e'
confluente: ysyry oomoirva, y. oe- aik. joparahu. hatd, (a)mbojoapy aysype; (a)mbo-
aysy. ku 'i, . mongu 'ipyre, e 'py so.
mopeteiva (hendive), josyryha, ojo- confusin: javo 'i, javori, apajui, conjugar: (a)moe'roky, (a)moe 'su-
syryva. apaui (maleza, matorral , espesu- congoja: angata, py 'apy, jepy 'apy, e- st2, ( a)e 'emongu 'i.
confluir: (o }omopetef, (a}omoir, ra , maraa , enredo de plantas, la mbyasy (pena , quebranto , aflic-
conjuntivitis: tesa rasy, tesaruru, ose.,
osyry oondive, (ja)josyry o. nas o bejucos). cin), angeki, py 'a(a)ngata; causar savirt!i.
confonnar: (a)mbojoja, (a)mooha '- confuso (estar): (a)jepicha, (a;ti; che c., ansiedad: {a)m(b}opy'angata, conjuntivo: mbojuajuha.
anga. py'a heta, che py 'a moki (dudoso , ( a)myangeki.
conjunto: ojoy kegua; pehengueaty, te-
conformarse: (a}embojoja, (a)eme 'e, incierto): es una cabeza c.: jovori congojar, acongojar: (ai)py 'apy, etc. mbijoapy.
(a)akaity; (a)jayvy, (a)heja, nam- ofiakdme. (v. el anterior).
conjuracin, levantamiento: epu',
bohoviri; aime temimbota jaj- congelado: hypy'a, y rypy'a (agua he- congratulacin, felicitacin : jereroho- pu'.
pe; (che) nei, (a)emoni. lada). ry.
conjurarse: (a)oe'me'e (a}pu'II
confonne: joja, jovi; estoy c.: aime ne congelar: (a)mbohypy'a, (a)mboypy 'a; congratular, felicitar: (a)rohory, {a)- hagua ( v. conspirar).
e'me, aime ooe'me, (che) nei congelarse: (che)rypy 'a, (che)rat. mbohory; te congratulo por la casa
conmemoracin: emomandu 'a.
(ichupe); a mi modo de ver su con- (Propiamente hypy'a es cuajo y se nueva: roguerohory nde rga py a-
conmemorar: (che)mandu'a, (a)emo-
ducta no es c.: che ahecha hicha aplica a la leche). hre = arohory nde rga pyahu. mandu 'a, (a)momandu 'a.
hembiapo ndahekpei; (a)moni, congeniar: (ja)joheY..o, (ja)johekokuaa, mngre~cin : aty, no '.
conmemorativo: momandu 'aha, man-
( a}emoni. (ja)joguereko, (ja)jopy'akuoll (com- amgregante: atype oikva, mboatypy- du'aha.
confonnidad: teko joja, ose., py 'a jo- prenderse). re, ijatyva, mboatyha, mono'mby- corunemorable: ha'pyrd, aeha 'ku-
ja; py 'a nombohoviva, py 'a oope- congnito: hekopegua, tekpe ofva, .re.
ava.
tef, onef, jopy a petef. hekpe hapva. mngregar: (a)mboaty (bo = by}, (a)- corunigo: chendive, chepyri.
confortante: mombareteha. congerie: apy, hetva, tysyi (kue) (se- mono ', (a)mbojoapy.
conmilitn: ir, javegua, javeve.
confortar: (a )mbopy 'ambare te; ( ai) ka- rie , sucesin), jopara rei ,ongresista: ijaryva, atfpe = atyhpe coruninar: (a)ha 'anga (amenazar), aje-
ngy'o, (a)mombarete (a)moat; en- congestin: tuguy no', tuguy syry he- oikva; henimbyre.
rurerure Tupa rrape.
durecer: (ai)pohan. ta; ruru, pytd, huguyno', ose. ~mgreso: aty, atyha, no ', no 'ha.
coruniseracin: poriahuvereko.
confrontar (carear): (a )mbojovake. congestionar: (a)mbohuguyno '; con- mngrio: mbusu para(pegua).
corunover, 1 persuadir: (a)movd, (a)-
confrontar2 (comparar): (a)mbojoja, gestionarse : (a )embohuguyno 'o. mngruencia: ouporva reko. mopy'awi.
120 conmover-consagrar consanguneo-consonancia 121
conmover,l enternecer: (a)momba'e- ronocene (uno al otro, entre s): {ja)- momarangatu (santificar), (a)motu- (che)reko maray = (che) reko ma-
mbyasy, (a)moembyasy, (a)mo- jokuQlJ. pd (divinizar). raney (M.A.).
conocidamente (como es conocido): consanguneo, pariente: nma, anma considerar: (a)ma ', ( a)heclw. heclw.,
pl"rf. .. [ ., .
conmovido: hesaysn~vo, 1p1r m. avo. ojekuaahicha (como es sabido); c. (M. , A.); huguy, oopohengue. ( ai)pyguara (meditar), ( a)jesareko,
conmutabilidad: oembuekovia reko, los sacerdotes no se casan : pa'i consciente: (ai)kuaa port!va; lo hizo { a)jepy 'amongeta (pensar), (che)
teko embuekovia, ose. kura, oje/cuQlJhicha, nomendiva. conscientemente: ojapo ojaposgui- mandu'a.
conmutable: mbuekoviapyrd, oembu- conocido (es mi c.): (che) kuaaha; yo nte. consiervo: ijarapetefva; yo soy tu con-
ekoviakuava, ikatva oembue- soy c. suyo: chko i/cuQlJha. conscripto: teta rembiguairti. siervo: che ko nde jra rembigui
kovia. consecucin: jehupity, upity. avei.
conocimiento: (tener): (a)poro/cuQlJ;
conmutador: tendyry (electricidad) consecuencia: hembiapo (efecto) ; no consigna: e', emombe'u (seal), te-
sin mi c.: aikuaayre, che moma-
mombiaha, t. jokoha. randu y re (sin previo aviso) ; aun
veo la c.: ndahechi, osyryha, os- chaukaha, ose., e'emondo.
conmutativa Gusticia ): teko jojaite ha ( chugui). consigo: oguendive, hendive; lleva to-
tiene c.: oporo/cuQlJ gueteri; est
(justicia estricta), joja reko. muy grave, ya no tiene c.: hasyete- consecuente: oguekrehe (hekrehe) das sus cosas c.: imba'e opva ogue-
connatural: hekopegua. ojapva, oimo 'avare ojapva. ndive (ondive) ogueru.
vma ha ndoporokuaavi {= ndopo-
connaturalizar: (a)embohekopegua; consecutivo: ojoapykuri oikva, pa '- consiguiente (por): piclw.ramo, aip-
rokuaavima va).
ya se ha connaturalizado en el Para-
conquiforme: ha'anga tamb(va), ta-
ayre oomoirva, py yihpe ojopy- ramo (as pues): pvarehe, aipva-
guay ; ha 'e oemboparaguimava. rva. rehe.
mba ha'angva, ose., tambara'anga,
connivencia: techagi, ose.; tener c.: conseguir, alcanzar, lograr : ( a)hupity, consiguientemente (por consiguiente,
tambicha. (a)mbojehu, (a)embojehu, (a)johu,
(a)hechagi (ichupe, acus.); nei. ver el anterior).
connotar: ( a)hechauka mo 'a, ( a)mo- conquilioga: tambakUQlJ, tambambo 'e. ( a)mbopu, ( a}mboapu 'a, ( ai)koka- consistorio : atykarai, avareguasu no '6
mbe'u nunga, karhpe (a)hechau- conquista: emomba'e, pu'aka. tu {hese); no consigue nada: no- Romapegua.
ka. conquistado (pas): tet ho'ava'ekue mbopi mba'eve; ya lo logr: aiko- consolado (estoy): (che)kunu'u, (che)
connubial: mendarehegua. ipoguype. katma hese; aun no ha logrado do- angapyhy, (a)vy'a, (che)rory, (che)
connubio: menda, jejuapy. conquistar: (a)emomba 'e, (a)moi che minar el guaran: ndoikkati gue- mytu, mytume aiko.
cono: 1 kuri'y'a (fruto del pino). poguype. teri avae 'rehe. consolador: mytu reruha, kunu'u
cono: 2 kono, hisp. consagracin: emongarai; el acto de mnsejero: tekombo 'eha, tekorkuaa- me 'eha, moangapyhyha.
conocedor: kuaah(ra}, pokuaaha, oi- la c.: tuptiguejy, tupguejyha. ha, oisambyhyva, pytyvOha. consolar: (a)moangapyhy, ( a)rohory,
pokuava; c. de mi vida: che reko- consagrado: karai, mongaraipyre, mo- mnsejo: hekombo 'e, temie~duka, te- (a)momytue, (a)mokunu' (a}mbo-
ve kuaaha, c. r. pokuava. tuptimbyre; est c. o bendecido: mimbo 'e, ose. los tres; e'nduka. vy'a.
conocer: (ai)kuQlJ (saber); c. las maas ikarana. (El vulgo clice est "bauti- mnsentir, permitir : (che)ne(, c. con la consolidado: imbaretma, hattima, no-
de uno : (a)hekoupity ichupe; a es- zado", confundiendo el sacramento cabeza : (a)akity (X negar : (che)- emoVttvimava, {= naivvima).
te nuestro pas l slo lo conoca con el sacramental); este vocablo love), (a)akdmbovava. consolidar: (a)mombarete, (a)mohatd,
por el forro: ka ko ane reta oi- est c. por el uso: ka ko e' op- wt..erva: kosereva, hisp. mahe'. (a)myatd.
kuaa michf ra'ytoitnte ra'e (= m rupi ojeporu; poeta c.: apoha hera- mnservado: ongatupy, est Ud. muy consom, caldo: jukysy.
ra'ymnte ra'e). kudmbva. hicn c.: ne mitt!vaicha ne resdi consonancia: teko joja; oondive ip-
conocene 1 (a s mismo) o ser conoci- consagrante: mongaraiha. tm.>jtrvar: (a}ongatu; conservarse : va, ojopureko, pujoja, ojopva
do : (a)jekuaa. consagrar: (a)mongarai (bendecir), (a)- (11)jerereko, (ai)kopuku; c. virgen: reko.
122 consonante-1:0nsultor consumar-conteste 123

consonante: ambue ndive ipva, ojo- constatacin, comprobacin: jekuaa, consumar, completar: (a)momba, (a)- contemplar: (a)ma', (a)ma'e asy,
pu, pundiva (X vocal: puao, ema 'epord. japopa. (a)maa.
puo). constatar, comprobar: (a)maaponi, consumir: ha 'upa, (a)karupa (comer); contemporneo: agagua, pyahu, ande
consonar: (che )pu ambundive, ( a- ( ai}kUIUlpord, ( a)ma'porti, ojekua- (a)mboje'o (borrar), (a)mbogue (a- javegua, javeve.
nde)pu oondive, ( che)pujoja. auka chve. pagar), (ai)porupa, (a)mboypi (< contender, disputar : (a}e 'ereity,
consorte, casado: mendare; mi c.: che constelacin: mbyja raanga; C. de las ypi: seco). ( a}embohovi ae 'evo, ( a}e 'e
rembireko (dice el varn); mi c.: plyades o cabrillas: eichu. consustancial al F'adre, de la propia jevy jevy oondive; ( a}e' orai-
che miUl (dice la mujer). constelar: (a)mombyja (poner adorno naturaleza del P.: Tvare ojojaite, nJ
conspicuo: heraku (clebre); hesakd de estrella). Tva ha Ha'e heko petef. contener: (a)reko che pype; ( a)joko
(claro , evidente). consternacin: kyhyje guasu, tuvicha. contabilidad: papa/..:uaa, teko papa. (detener); contenerse (no hacer):
1 conspiracin: guarinivy, emoi, e- consternado: ( a}emondyivo, ( a)kyhy- contable: papapyr (X incontable: (a)jejoko; c. la risa: (a)jejoko puk.-
pu'ase. jpype, emondyi. papapyrtiy, ikatuyva reipapa}. gui, ( a)jepukajoko.
1, consternar: (a)mondyi guasu, (a)mbo-
conspirador: opu 'as va, mburuvichpe contentamiento: vy 'a, tory.
contado: papapyre, mombe'upyre, al
ombohoviva, oemoiva. kyhyje rasa; estoy consternado: che contentar, dar gusto: (a)mbovy'a, (a)-
1 c. (pagar): voi (a)hepyme 'e.
conspirar: (a)pu 'ase, ( a}emoise. mondyiete ojehva. rohory, quiero darle este gusto:
1
constancia: 1 pyta, jepyta puku, py a constitucin: tekomoangva (M.), contador: papaha; soy un mal c. : che (a) mbovy 'ta ichupe; eso no me
ndaipapa katuguasi = ndaipapa
r mbarete (resistencia). ose., teta rekome', tekome' tet contenta: nache mbovy'i pva.
constancia? testimonio, seal: techau- (ley del estado, ley estatal), ose. guasu kati = ndaipapakuaa kati. contento (estar), hallarse: ( a)vy 'a,
1
kaha, ese., emombe'u, e'engue; constituir: ( a)moingo, ( a)mof, ( a)e- contagiado: emboluzsy imba 'asyvva, (che)rory; no est muy c. : ndovy 'i
dejar c.: (a)moaete, ha'e peichaha. pyn1; (a)hekomoa; lo constituye mbohasypyre. eterdri.
constante (ser): (a)pyta puku, IUle- por Rey universal: omoi (omoingo) contagiar: (a)mbohasy, (a)rova mba'- contera: topyta, ose. ; por c., por re-
movaiva, hat atu 'u ijapre (X ser ichupe mburuvicha guasu pavero. asy, ( a)mba 'asyrerova. mate: pahramo, pahaguramo.
inconstante: ipyta'i). consuegra: joaycho (M.). contagio: jerova, mba 'asyrerova, m. contestable, impugnable: nahesaki,
constantemente: mante rei, meme. consuegro: joatyu (M.), joatyva. jerova. ambohovaikuava, e 'mbojevy-
constar, 1 componerse, tener: ( a}e- consuelo: mytu. contagioso: ovva, ojerovva, oembo- pyrd.
mbojoapy, {a}emoi; el hombre jasva, mba 'asy rerovaha. contestacin (aun no he recibido):
cnsul: 1 Roma ruvicha guasukue.
consta de alma y cuerpo: ande con tal que, si; con tal que calles: re- noe 'embojevfi gueteri chve.
yvypra ande rete ha ane nga; la cnsul: 2 tetd rekovia okapegua. rokirirframo; c. que no comas: contestado: e'mbojevypyre; an no
planta se compone de muchos ele- consular: teta rekovia rehegua. re'u ytaramo (a buen tiempo). lo he c.: nae'mbojevyt'ri gueteri
mentos: pe ka'avo heta mba'e joapy consulta: emongetaha, oe', epo- contaminado: ky 'a, mongy 'apyre, ma- ichupe.
= heta mba'e michi oike oikopvo randu, eoporandu. rd. contestador: ombvhoviva, mbohovai-
ka'avramo. consultado (es muy): heta oeporan- contaminar: .(a)mongy 'a, (a)momar. ha.
constar2 (impers): ojekuaa, oje'e, nda- dva ichupe. contar,1 numerar: ( ai)papa. contestar: 1 (a}e'embojoyvy (X pre-
je; c. que no viene ms: ndouvi consultante: poranduha. contar,2 narrar: (a)mombe'u, (a)hen- guntar= ( a)porandu).
ndaje; no consta an su nombra- consultar: ( a)porandu, ( a)omonge- duka. contestar? plantar cara : (a)mbohovi
miento : ndojekuai gueteri ha 'e oje- ta (intercambio de ideas). contemplacin : ema'e, emaa, c. de (objetar, desobedecer).
poravo hague. consultor: porandu, porandupyre. la mente: jepy'amongeta. conteste: ooe'eme, ojojurpe, l es
124 contexto-rontracosta contrctil-rontrasentido 125

mi c. o de mi mismo parecer: ha'e mboguata emongeta = aemo- contrctil: mombykypyr4, ikatva contrapesar: (a)ma ' jevy jevy, (a)-
of che e'me. ngetavkena. oemombyky, oyyiva. mbohovake, (a)ha'djevy.
contexto: ykepegua, ijykepegua, oo- continuo: opoiyre (sin interrupcin); contractilidad: oemombykykatva contrapeso: mbojojaha (igualador).
ndivegua, moin1mby, haipy y kegua. trabaja ocho horas continuas, sin reko, yyi, . reko. contraponer: (a)mbojojayke; contra-
contextura: tete ra'anga, tete r eko, interrupcin: poapy aravokue contractual: oe 'rehegua. ~~nerse: (a)omof, (t:J)ombo-
ose . mba'e reko , apopy reko. opoiyre omba'apo; popyyi (fre- contradanza: jerokyjovi, jerokyjoyvy. oa.
contienda: orair, joaka (M.) , e'- cuente, repetido, espeso), meme. contradecir: (a)mbohordi. (a)mbojapu compresin: jopyjoja, jopyhovi.
poepy (M.), ie'embojevy (respues- contoneo: (e)konikoni; tiene c.: iko- (contr. la mentira), (a)e'ngunuu
contraproducente: ombyaiuvefva, ndo-
ni, oemokoni. (c . refunfuando), (a)e'mbojevy
ta), oe' ojoupe. iki oiko hagwiicha, oho haky-
contonearse: ( a)emokonikoni, ( a)je- (contestar), ( a)jatapy (hese: a l).
contigo: nendive, nde pyri. kuvo.
pokapoka, (a}embovava gua'u. contradiccin: ojuaju kuaa'yva, jata-
contiguante, prximo: anguigua, ma- contrapromesa: techaukaha pyahu, t.
contorno: jere, jerekuvo (a la redon- py, atapy, tembi(j)atapy.
gui ojuehe, ykepegua, ojoykepegua. jevy, e 'ngupe aha, . mbogueha
da); c. de la casa: ogajere, hokypy. contradictor, que contesta: omboho-
contigidad: t eko ykre. . mboje'oha. '
contorsin: jepoka; e . de persona: viva, mbohovaiha, ojatapyva.
contiguo: ijykerehegua, ijykegua. contrapuntista: mbopujovaiha.
contradictorio: mba'e ojuavyetva
jetepoka. contrapunto: pu hovi, ati jovdi.
continencia: teko joko, ose., tembipo- ojuehegui, m. mramo ndojuajiva
contorsionado: pokapyre; hete aku- contrariamente: mbohovaihpe; obra
ta vai joko, teko pot, ose . oondive, m. ojoiryva (= oonupti-
ruchi; cara c. : kucha'ti, hova megua,
continente: tyru, ose., mba'eym; yvy va) oondive. c. a lo prometido : oe 'me'ngue
h. havirimba: cara alerada, plida
guasu, y~yvusu (tierra grande); el contraescritura: kuatia e' pyahu. omboje'o.
(por la ira). contrari3r: (a)moeko'6, (a)hatypya,
continente americano: Yvyguasu contrafaz, reverso: atukupe, pykotyo.
contra (hacer la) con palabras: (a}e'- (a)mbohovi, (a)joko; me contra-
A merika, Y. mit. Y. pyahu. contrahacer: ( a)ha' (imitar).
megua hese; hacer la c. con obras: ra, me desacredita: ohatapya che
continuacin: jopopyhy joapy, te- contrahec~?: (ij)apohekope'f;mbyre,
(a)emo, (a)pu', (a)jatapy hese; rehe (v . contradecir).
mbiapo emboguata. hekope y apopyre {mai hecho);
( a)kontrea, hisp . contrariedad: tembi(h)ovdi, tembiasa
continuado (cinco das): po ra puku- apo megua, apokar~ (mal arregla-
contrabando: mba 'e repy rape karre do); c . de cuerpo: hete megua = asy, .~c .; oemoirez'va t:Jnde rap-
kue, po arakue, (ohejayre); no re-
oikva, em emi, mba'e emi- imeguva ; cara c. o deformada: ~e, ~opy, tape mbyaiha, jopyha,
siste un trabajo c.: nahosfii mba'a-
po pukre; poi 'y, japoiyre, poiy- hpe ohasva, terupy emi. hova megu{va), h. haviri. epy apy (pena, quebranto).
me. contrabandista: emuha emi. contramarca: techaukaha mok6iha. contrario: hovaigua, ombohovdiva,
continuamente: meme, mante re, Ir- contracambio: tekovia ojuehe, ose., mboh~vaiha.: de lo c.: upichayra-
wntrarnarcha: embojevy, guataguevi
re, jopopyhyhpe (sin interrup- ombuekovia. mo (s1 as no. fuera: hacer lo c.:
(retroceso).
cin); est comiendo a todas horas: contraccin: emombyky, yyi (que ovakvo ajapo: hace lo c .: ojapo
wntr~char: (a)jevy, {a)guata taky- ambue.
okaru meme = okaruhre oiko, se encoje).
contracdula: ha'eha pyahu (v. cdu- kuegotyo. ( a)guevi (recular). contrarrestar: ( a)mbohovi; c. o de-
ndopori kargui.
la). wntraorden: tembiapoukapy pyahu. volver la pelota: (a)mbojevy volea-
continuar: ndapoz'ri (no dejar), (a)m-
bo(h)upity; continuarse: ojopopy- contracorriente: ysyry jovdi, y. jova- wntraparte: tov~ipegua, ambue nde pipo.
hy, oiko mem~. oiko mante rei; ke, ysyryre pu '. rapicha, ambue tapicha. contl'a'ientido: oombohoviva, ikatu '-
continuemos la l:Onversacin: a- contracosta: yrembe rovake, y. rovi. runtra~so: (je)guataguevi. yva, ja'e yvaerd, ivai.
convalecer-cpula 127
126 contrasea-contusionar
tusionarse , lastimarse: ( a)ehunga, mer); Dios convida a todos: Tupa
contrasea: techaukaha, ose. (contra- vicha; py 'a ku 'i, py 'a jopy; jepy 'a-
(che) karu. oporohenoimba = T ohenoi may-
marca). py, py'apy.
convalecer: (a)kuaa pota, (a)kuera mvape, ndaipri Tup oh enoiy-
contrastar: (a)mbohovi, (che)akpu' contrincante: javeve, inl orair6me ,
hertJ. (algo aliviado); (a)pu'ramo. va, ndaipri or1ehenoi y va (que
(ichupe}, ( a)ha' (ensayar , probar) , Forair6ha (X aliado: Forair6 ir }.
convencer, persuadir: (a)jeroviauka, no sea llamado).
( a)hekorecha, ( a)hekoheka. contristar: ( a)momba 'emby asy, (a)-
(a)monef, (a)mbopy'a pete (chu- convite: banquete , comilona : karugun-
contra~te:(e)ha ' (prueba) , hekore- mbopy 'a rasy .
pe); le convenc, consegu lo que su.
cha; juavy (diferencia).
contrito: embyasj;pe, mba 'emby asy-
quera : as ijapj pe. convocar: ( a)heni joa; ( a)poroheni,
hpe; c . levanta los OJOS al cielo:
contrata: oFe'me', e' ojoupe, kua- convencin : e'e, ooe'va, Foe 'e- (a)mboaty (bo =by).
embyasjpe ojesaupi y vgape (=
tia e' (documento); hacer una c.: mby (lo convenido). convulsa (tos): hu'u puku.
yvga gotyo).
ame 'e ane Fe ' ojoupe, Fae 'e- conveniente (es): iporri, ndaiva(ri.
control: sambyhy, esamby hy, ( e)- cnyuge (mi): che rembireko (dice el
me ' ojoupe. convenir(se): aime ooe'eme, aime
mboguata, (je)kuaa. marido); che rnna (dice la casada).
contratiempo: 1 puva, mba'epu ovva; oondive (estamos convenidos, de
controlar: ( ai)sambyhy, ( a)mb ogua ta, acue.rdo). cooperar: (a}mba'apo, (a)japo hendi-
va o toca a c.: ipva, ova ipvo,
( a)nu/mimi. conversacin: emongeta. ve; ( ai)pytyvo ichupe.
ova ombopvo.
controversia, discusin: em oile', i1 e- conversar: (a)emongeta, (ia)e' copa: y 'u ha (bebedero), mbayru, ka-
contratiempo ,2 desgracia: tembiasa
moe' mbuku, t1e' oFiondive, j e- oondive (X dirigir la palabra: mbuchi'i; c. del rbol: yvyraru ';
asy ose ., eko '6i sapy'a, jahi.
tu 'utu'u. ( a)moe 'e). kpa, hisp . (c. de la caa).
contrato: FoFi c'me'e (promesa mu- controvertir, discutir. alte rcar : (ja)- conversin: tekove py ahu, ose.; jeva, copaiba, copiba: kupa'y (Gatti).
tua). j oa 'o oju ehe, ( a)jejun'o, t1e 'me a - copete, penacho: aktyrri.
jere. jevy; celebremos su c.: jaroho-
contravencin, des obediencia : (Fe)- orair6. rjna ojeJ!y heko vekur e (= heko - copia: haijeJ!ypyre, /uzijoyJ!y, haipya-
mboiJOl'i; !/epu ' emoi. contumacia: fOJia ar, teko ro m at, veku pe). hu; sacaremos dos copia s : amo-
1

contraveneno : pohmi pe 'ah a. to Ja at rek o, ri ar. convertir: (a)mboj ere, (a)mbuekovia, haik6ita; sacar mucha s copias, mul-
contravenir , de sobedecer : ( a)mboho- contumaz (ser): (che)rova at, (che) ( a)moarnbu e; an ohe Tup rappe tico piar: ( a)haieta.
Fi. akhatd; nio . individuo c .: mit (c. a la verdadera religin). copiar: (a)haijevy , (a)haiki; multico-
contrayente: omendasva, omendapo- hekorova al, hova atva. convertirse: (a)mbopy ahu che rekove, piar : (a)haieta.
tFa . omendaram 6va. contumelia: fa 'o, ne 'ngi. ( a)se tapeporm e, ( a)ernbohekove copla: purahi.
contribucin : tcmime'. ose. , jopi, contundente: nupha, oporom ombva. pyahu, ( ch e)aknguapy, ( a)i:Zemoa- coplear, ca ntar: (a)purahi.
Fim py [_VJ!<). py ty v6. pytyv6 vim omopeva, mbarete, oit_iva y v_p e. rnbue; ya me convert: ajevj( ma) copo (de algodn): mandyju mosusu-
(au xili o pecuniario), i'epyf}'l'.
conturbar , perturbar, turbar: (a)mb o- chejeupe; no se convirti an: mbyre, m_ apu'a, m. avoa; c. de nie-
contribuir: 1 Jinpe ( ai)py f}' J! , (a)-
py 'atarma, ( a)myangeki. ndojevj iri gzteten ojeupe. ve: ro'yrypy'a mandyju.
mborim tapichpe.
conturbarse : (che)py 'atarova , ( a)ie- nmvexo: pypo, chigua, chovi (acumu- oopn, va so sagrado : Tup ryru , mbu-
contribuir, 2 ay udar: (a)japo tapicha
mb opy 'a taro m, (che )angeki. lado); hacer c .: (a)mbopypo. japekarai ryru.
ndhe. ( ai)pyty r6 , ( a}poropytyv6.
contusin: (che)nup, nupmbyre. ronvidado: henimbyre (llamado). copudo: hu 'va, hogue hetva, hu 'd
contribulado (estar), atribulado (ms
hunga, hungapyre. ronvidar: (a)h eni (llamar); karuhpe pordva; rbol e_: yvyra h. p.
frecuent e): (c!J e)mba'e mbyasy, (a)-
contusionar, lastimar: (a)mohunga, (a)moinge; (a)jopi (regalar, hacer cpula, unin: mbojuapyha; c. sexual:
jepy'apy.
(a)mbokaru (mbok = mong); con-
un presente, especialmente de co- mba 'e 'u, eporeno.
contricin: embyasy, embyasy tu-
128 copular-correo correoso-<:ortar 129

copular: (ai)poreno, (a)motembo, ha'- cordillerano: yvytyrosuygua, yvyty- enviar un c. o mensajero, un pro- corrido,1 avergonzado (estar): (a}tf,
u(kua}. rusupegua. pio: (a)mondo pareha. ( a)emoti, ( che}otf.
coraje: py 'aguasu; pochy. cordn: kor6, hisp., s'i, tenimbo, correoso, resistente: jy; es muy c.: corrido,2 que viaj mucho : oguata
corajudo: ipy 'aguasva. ose. ijyetva. hetava 'ekue, teta heta rechahare.
coral: ka'avo para (hierba dd mar), cornada : tatfpore, ose. corrido,3 inteligent~, sagaz: iarandu
correr: (a)ani, (a)mbiriki; correr o
neo!,; serpiente de c.: mboichumbe cometa: turu, mimby. ka'aty.
fluir el agua: y osyry; correr a uno
(X mbi chini: s. de cascabel). cornezuelo: ka'ahovy. corriente: 1 syry; c. de agua: ysyry; c.
hacerle correr:-(a)mua, (a}moani;
coraza: tete uvdha. cornudo: hatfva, iakiihativa, ose. de aire: yvytu rape: lleva la plan-
hacer correr una noticia: (a)mohe-
corazn: py'a, e'fi. Eptetos; c. fuer- coro, 1 sitio donde se canta: puraheiha, cha y ponla en la c. para que prenda
rakud. correrse: (a )va; crranse to-
te: p. mbarete; c. malo : p. pochy; opurahiva renda. el fuego: eraha pe mosyiha (po-
dos: pevapke; correrse, avergonzar-
c. miedoso : p. mirf; c. tranquilo : coro,2 cantores: puraheiha aty, pura- pichyha) yvyturapre, ojepota
se: (a)ti, (che)oti; se ech a correr:
p. guapy, py'apyhy, py'a angapyhy heihra joa, puraheiha joyvy. pya 'e hagua tata ( tatapyi: el car-
opoi ipygui, ojeity yvytre.
(satisfecho); c. amargado: p. ro. corona: akdngora, hisp., akdroki, bn).
correra: ho, ju; esos indios en sus
Frases; de todo c.: che py'aite gui- paragua (M.); c. o tonsura: apytere corriente,2 ordinario: tapiagua, opa
correras, destruan las sementeras:
ve, che rekove sdite guive; me roba (M.), apytepere. aragua, ojehumemva.
umi ava ou ha ohvo ombyaipa
el c.: che py'areraha; latido del c.: coronado: iparaguva, iakdngorva, corroer: ( a)karu, ( a)api'Cl; le corroe
emi tpngue.
p. pepe, p. perere; c. del rbol: iakdrokiva. la s entraas: okarva hiangapyre.
coronar: (a)mboparagua, (a)moakdn- correspondencia, 1 trato; estamos en corromper: (a)mbovai, ( a)momard, (a)-
yvyra apytere; dolor de c.: p. rasy,
gora. buena c.: roime porli oondive. haru, ( a)mbyai; corromperse la
p. juka; no me sufre el corazn ca-
llar en esta magna asamblea : nda coronilla: opytere. correspondencia,2 correo; viene mu- (carne) : (so'o) ha'o, ine, oemone.
che py'i -akirirf pende aty guasu- corpreo: hetva, ose., teteregua (re- cha c.: terupy, haipy heta u; va corrupto, corrompido: mbyaipyre, ha-
1- lativo al cuerpo). poca c.: terahapyrfi mbovy oho; rupyre, imarliva, ne (ftido).
hpe.
corpulento: heteguasva. jokuapy, kuatia mbovynte ojere- corsario: yga mondaha, ygakose, hisp.
1
corcova: atukupekandu, kandu, kupe-
corpsculo: tete 'i, ose. raha. cortadera: kytfha, kapi'ikyse: kapi'i
1
( a)kyt (joroba).
corral: kora, hisp., korapy. corresponder: (a)mboekovia; (che)- haimbe (yuyo o paja cortante).
corcovar: ( a)popo. mba 'e, zjo chve; no corresponde-
correa: tukumbo, tymasa (ltigo del cortado: kytimbyre; se qued c.:
. corcho: yvyra vevi, kurupa 'ypire; domador). mos bien al amor de Dios; naa- ie'so (i=o}, ie'mba, opyta ie'
kocho, korucho, hisp. (X koch6: corredor: 1 akud (veloz). mbuekovia portli Tupa mborayhu; ijurpe (oe' ojurpe), hembe he-
colchn). corredor ,2 pasillo: ogaguy, ogapepo- esto no me corresponde: upe mba'e mbe opytvo).
cordel: tenimbo, ose. stlpo 'i, musun1 guy. na che ndivi, ndaha'i che rehegua, cortar: (ai)kytf, ( a)mbovo (dividir , par-
(M.), yvzra; el cordel se hace tor- corregidor: (anticuado): porokuaitra na che mba 'i. tir), (a)mondoro (c., romper); (a)-
ciendo la fibr a sobre la pierna: (M.). corretear: (a) guyguy, (a)embopypo- mopehengue, (a)mbo'i (c. en peda-
sil ojejapo ojepokvo ojuehe mba 'e- corregir: (a)myatyr, (a)mboheko po- re; ha correteado todo el Paraguay: zos o pedacitos). Fraseologa; c. le-
ryvi tetyma ri r; corregirse: (a}embohekopon1; oguyguy Paragui ryepyre, Para- a: (a)jepe'ava; cortarse las uas:
cordero: ovecha ra'y, ovecha me (ma- ( a)myatyr6 che rekove, ( a)jeheko- guaipyre. (a}epyap'o; c. las uas de los
cho de la oveja). vemyatyrt>. corrida: ani, eani; c. de toros: va- pies: (a)epysdpe'o; cortarse la le-
cordillera: yvytyrusu, yvytyrysjli. correo: pareh(ra) (M.), paresra (A.); kame arO, tro moa. che: hypy 'a kamby.- Como se
130 corte-cosquilloso costa<reciente 131

acaba de ver, con el sufijo "o" y hesa 'iku(va). Hay que advertir que costa: tembe'y, ose.; c. de mar: para costurera: mbovyvyha, ao apoha (sas-
un sustantivo, se expresa perfecta- el sustantivo "cosa" est incluido rembe'y; c. u orilla de ro: y(syry) tre, modista, modisto).
mente la idea de cortar un miem- en varios sufijos, como gua, py, va, rembe'y. costurero: tembivyvyryru.
bro del cuerpo, como: (a)hakd'o: pegua, guare, etc., por ej .: cosas de costa (a toda): emboyknte emboyk- cotejar, comparar: (a)mbojovake, (a)-
cortar las ramas;(a)ti'o, (a)nambi'o; antes: ymaguare; c. deseada: pota- va; a. t. c. hemos de ir juntos: e. e. mbojoja, ( a)mbojovi.
c. la nariz , las orejas, etc. pyre; cosa o persona amable: hay- aomoir va 'erd; a. t. c. Jo has cotidiano: ra avO rehegua (M.), opa-
corte,1 cortadura: ekyti, kytimbyre. hupyrtJ (= c. digna de amarse , de de conseguir : e. e. rehupity va'er. aragua, ra, ragua.
corte,2 mburuvicha guasu renda. sr amada). costado: yke; por el c.: ykrehe; de c.: cotinga : suruku 'a (pjaro cantor de
cortedad: teko koygua, poyhu, jepoy- coscorrn: aktimbo ta, aktinga, japika. ykvo; al c.: ykpe. bello plumaje).
hu. cosecha: mono '6, po 'o, emitfngue; costal: mbayru ao; el c. de Jos peca- cotizar: (a)mbohepy, (a)me 'e hepy; se
cortejar: (a)momgeta, (ajemboki. cos. de tabaco, de porotos: petf, dos: ande rete angaipa. cotiza bien: oemomba 'e guasu,
corts: hekombo 'epor (comedido, kumanda mono 'ombyre; c. de papa ojererekosetva.
costar: hepy, hasy; cuesta mucho: he-
culto). dulce: jety jo 'o; habla de su c. coto, papera: ju 'i
pyete; c. poco: ndahepyiri; c. de
cortesana: kua heko va(va. (ocurrencia propia): he 'i pva oje- cotorra: tu 'i, tu 'ipara.
hacer: hasy ijapo(py ); costar traba-
cortesano: mburuvicha guasu (rey) ro- hegui ijehegui). covacha: itakua'i, itakua ky'a.
jo: hasy hupity; no es difcil de
gapegua, m. g. rembigui. cosechar: (a)mono'o (temitf); c. dine- coyunda: savakapi, vaka apytiha.
conseguir , no cuesta nada: ndaha-
cortesa: tekor para, teko kate; arud, ro, mritos, vituperios: am. viro, coyuntura: kangueropyta, kanguejoa-
syiete ijapo, ihupity (= ijapopy,
mbore, pare (M.). Preguntas de tembiapord repykue, royr6. py; en aquella c.: upe javete, up-
hupitypy {py = pyrti).
cortesa: cmo est Ud?: maitei- coser: (a)mbovyvy; c. con puntos cor- ramo, aipramo; en aquella c. no
mz'pa, mba 'etekpa, mba 'ichapa tos: (a). py'jli; con puntos largos: coste, costo, precio : tepy, ose; su c. es me estaba bien intervenir : upra-
reikomi, ne resaimipa, reiko pord- (a). pokd.
considerable: hepyeterefko. mo ahecha naipordiha aike ipype.
mz'pa, etc. cosido (est): ovyvyma. costear: (a)me 'e hepy , (a)hepyme', coy, hamaca de barco : kyha.
corte y confeccin : ao apoha, ao kyti- coso: kora, hisp.; tva rape guasu; va- ( a)me 'ehepyrd, (a)hepyjora. coz, patada : pyvoi, jepyvoi; le echa a
apoha. kame (= tro)orairOha. costilla : aruk. coces: opyvoz'pype hese, oity, amo-
corteza: ape, pire. cosquillas: kyryi; hacer c.: (a)mokyrj!i, costoso: hepy hasyete. se.
corto: mbyky, karape (bajo); c. de vis (a)mopitikiri'i kyrj!i; sentir el cos- costra: jai apeat, jare, jarekue, ape- crneo: apytu ' ryru, akdnK!Je.
ta: hesambyky; c. de alcances : quilleo: che kyrj!i, che pitikiri'i ky- kue, apiripe, /..:uruapere, kururova crear, sacar de la nada : (a)noh!mba'-
ikuaa'i, iaka'i (v . circuito). rj!i. (c. de la sarna); akti ky 'a (c. de la eveteygui (X criar ganado, etc.:
corva:tenypy'guy, ose. (tenypy'ti: ro- cosquillear: (a)mokyryi; me cosquillea, cabeza); formarse c.: (o)emboho- {a)moemoa mymba, ryguasu... ).
dilla). tengo curiosidad: (ai)kuaase, (a)- vakuru. crecer: (a)kakuaa, (che )tuvicha ahvo;
corvo, curvo: karapd; hacer c.: (a)mo- hechase = che kyrj!z aikuavo, che costumbre: teko, ose., jepokuaa; no hacer crecer: (a)mongakuaa.
karapd. mokyrj!i ahecha hagua = che mopi- tiene c. de fumar , de ir a caballo: crecido: kakuava, rusu; poco c.:
corzo: guasuvira. tikiri'i kyrj!i ahecha (aikuaa) hagua. ndojepokuai opita, oiko kavaju mokichi, karape.
cosa: mba'e; qu c.?: mba'e piko; c. cosquilloso, 1 ipire kyrj!iva (que sien- ri creciente (del ro): y ojuplva, y os-
ma (propia): che mba'e; no nece- te, muy sensible a las cosquillas). costumbrista: tekre haiha, teko rek- mbva, yura (A.): y soro, y guasu,
sito de muchas cosas: heta mba're cosquilloso: 2 quisquilloso: emyro- re haiha. y parara, y koror; luna creciente:
naikotevei; c. de poca importancia: nde, ipochyreietva. costura: jevyvy; aoapopy, tembivyvy. jasy kakuavo. (v.luna: y jasy).
132 crecinento-cristiano Cristo-auzada 133

aecimiento: kakuaa, jekakuaa: e- aiador2 de animales: moemoaha; Cristo: Moandypyre (ungido con naipohdiva; padece de enfermedad
mbotuvicha (engrandecimiento). cra unos cerdos estupendos: omon- Jeo santo), Hovasapyre (bendito), c.: imba 'asy kuera 'j>va.
crdito (tiene): ijerovillpy, ijerovillha. gakuaa !cure ne pordva ( = nde ky- Nandejra; C. Jess nos salva : cronologa: jehukue mbo 'e, hasakue-
crdulo: oguerovillrei, vyro, tavy. Moingovehra Hovasapyre ane py- kuaa, tembiasakue kuaa.
rva).
aeer: (a)rovill; (ai)mo'd, hi'a chve; syr. cronolgico: ra rehegua, ararysyikue
crianza, educacin: tekombo'e.
se cree, se dice: ndaje, je, oje'e. criar: (a)moemoa; gallinas, cerdos, aiterio: aete rechaukaha, eimo'a, rehegua; pongmoslos por orden c.:
aetble: jerovillpyrd, aete vicha; no abejas: ryguasu, kure, eirara (k- mohendaha Uuicio, discernimien- amof ararysyikure.
es c.: ndaikati jarovia, jarovillka- va la reina, hisp .); (a)mohekombo 'e to). cronmetro: arara aha, ra in1, arira,
tu 'j>va, terovillpyrd'j> (es increfble ). (mo = mbo) (educar). _ mtica 1 Uuicio, imparcial): emohen- neol. (reloj).
crema: 1 kamby rypy'akue, kamby ky- criatura: 1 mit, mitmi, mita'i. da, mo 'd, eimo 'a. croquis: haipy vaivai, ta'anga gua'u,
ra, kamby rova (nata) (con kue si criatura 2 (obra del Criador): temimo- mtica2 (juicio apasionado, injusto): ose., ta'anga epyn1, ta'angard.
es c. separada). ingue, ose. e 'emegua, kaguai, e 'engururu, je- cruce: juasa.
crema,2 diresis : kutuki, neo!. (< criatura,3 ser, ente, individuo: mymba; tavea. crucero: juasaha, tupao mbytegua,
kutu: punto - ki: dos). como ser solitario: ku mymba ha 'e- tupamyepy.
criticar 1 (juzgar sin pasin): (a)mohe-
crepitacin: pororo, koror (rugido). omz'cha. nda. crucial, difcil: hasy, hasye te, hasye-
crepitar: (o)pororo, (o )charard. mba, cedazo: yrup, mboguaha; avati teve.
aiticar 2 (con malicia): (a)e' megua,
crespo, ensortijado, rizado: apop, api- mbotarovaha, mboguaha. ( a)kaguai, ( a)tavea. crucificar: kurusre (a)moi
cha'~ pichocho, hyru (bucle); tiene cribar: (a)mbogua, (a)mbokusu (su = crucifijo: andejra; Kurusre osain-
criticastro: mohendaha gua'u, tavy.
cabellera hermosa, larga y crespa: chu), (a)mboguavo; cribar mafz : gva Tupd; kurusu karai
hi'va pord, (hi'va) puku (ha)hyru- crtico (literario): mohendaha.
( a)avatimbotarova, ( a)avatimbogua. crudeza: teko pyra; teko tiey, teko
pa. criticn: oe 'ngururva.
crin: kavaju va, kavaju ruguaigue; tie'j>vai; ose., pyra.
cresta: apicha 't, akatyrd; c. de plumas: avuku (pelo largo).
crocodilo, cocodrilo: jakare.
ak4yvoty. crineja, crizneja , trenza: va op. cromtica 1 (escala): puparysyi, pury- crudo: pyra; se :::ome crudo: ja'u
creyente: rerovillha; ogueroviva, tu syipa. ipyra; no se come c., es menester
cro (un): mit 'i; viene con Jos cros:
pdreroviaha. ou hugui ndive, h. reheve. cromtica: 2 tesapembo'e (que estudia hervirlo antes: ndoje 'i ipyra,
aa: mymba ra'y; c. de cerdos: kure <:mol: mbayru tatre pu 'a ka, kuare- la luz). ambojy rae va'erd.
emoare. poti mbohykuha, k. mopotiha. cromtico: kolo rechaukaha (que hace crujido: pororo purun1; c. de los dien-
criadero: mymba emoaha, iiemoa- cristal: itavera, itatfvera. ver los colores); kolopa (todos los tes: tai e 'e.
harenda, emoaha. ~talizar, intr. : (a)embohypy'a, (o)- colores). crujir: (o )pororo, (o )purur; crujir
criado: tembigui (sirviente), ose.; no lemoha'anga (tomar figura geom- cromatologa: kolombo 'e. la puerta: (o)e' oU.
tengo criados, me sirvo a m mismo: trica). t.TOmo: ta'anga para, ta'anga kolo crustceo: ijape atava.
na che rembiguiri, chete ajehu cristianizar: (a)mongarai {bautizar). (estampa de colores). cruz: kurusu, hisp., yvyra juasa; cruz
che jeupe. cristiandad: Hesu ret, andejra re- cromosfera: kuarahy rata roki, k. del Sur: mbyja kurusu; c. con ins-
aiador: 1 apoha, apohare; Dios criador t, Tupdretd. roki tata. cripcin: kurusu kuatill (kuatia:
del cielo y de la tierra : Tupd yvy ha cristiano: karai, ikara'va, mongarai- crnica, historia: marar..deko (M.). escritura , pintura en M. y A.).
yvga (arapy) apohare; moang- pyre, ' Tup ra'y, Tupdretygua, l'l"nico, habitual, que no se cura : cruzada, guerra santa: orair6 karai
ra(M., A.). andejra remimbo 'e. okuera y va, ndokueriva, ipolu y va, guarini (M.) karai '
134 cruzado-cuarenta cuaresma-cuentas 135

cruzado: 1 mbokurusupyre (adornado cualidades para eso: ndahekopordi cuaresma: irundypare, neol. cobertura, manta: ahoja); c. con
o distinguido con una cruz). peard. cuartel: imbokva rga, teta rembi- tierra: (a)jaty, ( a)apyaty.
cruzado ,Z en cruz: yvyra juasa (cruz); cualquier, cualquiera : oimerava: de c. gui rekoha guariniharar(ga). cucaa: yvyras:Pi; akyrd (cigarra).
campo cruzado por una senda estre- clase: oimehaichagua, opaichagua; cuarto: 1 ilundyha; el da c. : ra 'irn- cucaracha: tarave.
cha : u tape po 'i o hasaha. de c. modo: oimehicha(rei); es ndyha. cuco,1 coco, fantasma : pra, guaikuru.
cruzar: (a)hasa (atravesar , pasar), cru- poco un ao, de c. modo pasar; cuarto,Z pieza: koty; est en su c.: cuco,2 astuto: ha'entese, iarandu ka'-
zarse: (ja)juasa; cruzarse de brazos: hesa 'ikue pete[ arajere, oimehi- ofikorype. atjva.
(a)jejyvajoasa; c. de--piernas: (a)e- chante ohasne. cuarto 3 de la res: vakaretymakue; c. cuchara: kucha, hisp . (X tenedor:
hetymanbojo 'a; c. las manos: (a)- cualquier manera (de) , cualquier modo trasero : vakaungue. tena, hisp.); kuipe; mi c.: che
epombojuasa; c. los pies (las ti- (de): opaichavramo, opaichaverei, cuartos, dinero: virn; tiene muchos c. rekuipe.
bias): (a )jekupymbojo 'a. opaichavvo (= sea lo que fuere ...). ste: iviru hetva ku pva. cuchichear: (a)e 'guyguy.
cuadra, 1 manzana: ogaaty, ogaty. cuando 1 (adverbio): araka'e, araka'- cuarzo: itarayi. cuchillada: i'ekytf, jekutu, kysepore
cuadra: 2 kavaju(mymba)rupa (corral). pa; no s e .: ndilikuai araka 'pa; cuat: kuatf. (po = mbo), kyseraimbore.
cuadril: tumbykue, tumbykanguekue, cundo te vas?: araka'e piko reh- cuatro : irundy; c. a c.: in.tndyrundy; cuchillito, cortaplumas: kyse'i.
ose. ta; de c. en c.: sapy'apy'a. tiene puertas a los c. vientos: hok~ cuchillo: kyse; mango del c.: k. yva;
cuadrpedo: ipyirundyva, ipyrundyva, cuando2 (conjuncin): cuando comas opa yvytu ri. lomo del c.: k. atukupe; filo del c. :
tymba, ose., mymba (c. domestica- no grites: rekan.t aja, ani resapuki; cuba: mba'e yru guasu, yvarykue ryrn k. rdi; punta del c. : kysetf.
do). ven c. quieras : eju oimeha ra, eju (tonel, bordalesa). cuello: 1 aju, ajra; c. delgado: ajuvo'i
cuajada: typy 'a, kambyrypy 'a. rejuseha ra. cubierta: ahoja, jaho'iha, aho'lha, ape; ajra po 'i; c. corto: ajumbyky; c.
cuajado: (est): hypy'a hz'na. cunto?: mbovypa; cunto es (cul c. de casa(= tejado): ogahoja; c. o largo: ajuvuku, <!l c.: ajri; lo del c.:
cuajar, 1 trans . e. intr.: (a)mbohypy'a es su precio)? : mba 'pa hepy ( = tapa del libro: kuatia ape. ajurigua,: lazar o prender por el
trans ., hypy 'a, in tr. mbovypa); cunto alcanza?: cubierto 1 (est): ijaho 'ipyre; en sitio c. cuello: (a)jura; torcer el c.: (a)ju-
cuajar ,2 granar el maz: ihra hlna; mbovypa ohupity; cunto hace de o resguardado de la lluvia, sol, vien- voka.
est cuajando. esto?: araka'pa ojehu pva; cun- to, fro: ama'dme, kuarahy'me, cuello,2 alzacuello: jurupyao (M),
cuajar ,3 lograrse : ojehupity; no cuaj:...: to tiempo sin verte! ymaite ndoro- yvytu 'ttme, ro 'y 'me. juruao.
ndojehupitj;i. hechavi = ha avpa ndahoryiri cubierto,Z cubiertos (de la mesa): cuenca 1 (de un ro) : syry ha.
cuajarn: ituguy rypy'a, ose. nderecha jevJvo: y quin no se tembiporn, ose. cuenca 2 (del ojo): hesakua, ose.
cuajo: typy'a rapo, typy'apo, typy'a alegra de verte?. cbica (raz) de 27 = 3: mokipa cuenta: 1 jepapa; mba'e repykue (fac-
apoha, mbohypy 'aha. cuntos somos?: mbovjpa ande; porundy rapopy = mbohapy. tura).
cul: ava, mva; mba'e; no s cules cuntas veces?: mbovy jevypa; cubil: tupa, tai~y, ose., keha, kura. cuenta,2 cuidado; eso qeda o corre
van: ndaikuai mva mvapa oho; c. son los muertosJ: mbovypa cubo 1 (recipiente): yjaraha. por mi c.: chendivma pva; no ca
sabes cul es el tuyo? : reikuapa omanva. cubo: 2 mbohapyra' (< mbohapy + en la c. nama'i hese ra 'e; hgase
ne mba 'e, mvapa ne mba 'e? (por cuntos (a) estamos del mes? : mbovy ha'ii =medida tres). c. que estoy muerto: eimo'a amano
ejemplo, el sombrero). jasy rapepa aime, mba'pa jasy cubrecama: inimbe 'a. (che amyrpima ndeveguard).
cules?: mva-mvapa. ra. cubrenuca: ata 'a. cuentagotas; tykypapaha.
cualidad: mba'e reko tee; buena c.: cuarenta: irundypa; cantar las c. t'llbrir: (a)jaho'i, (a)uvd, (a)mama; cu- cuentapasos: guatapapaha.
mba 'e pord, teko por; no tiene ajejurn 'o hese. brirse : (a)euvd, (a)emama (X cuentas 1 (saber de): (ai}papakuaa.
136 cuentas-cuidador
cuidadosamente-cmulo 137
cuentas 2 (las) del Gran Capitn, cuen- hurtar el c.: (a)embogua, (che)
ta galana: akd roky re (cuenta fan- rari; ah est el c. del delito : kna cuidadosamente: angarekohpe, an- mbopoty, ( a)mohei, (a)hatapy-
tstica, engendro de la cabeza), iangapakue rechaukaha; el cemen- gatappe (con solicitud). a (el guaran : avae'e;) l cultiva
akd reoirei. terio es el lugar donde descansan y cuidar: (a)angareko, (a)ma'e (aten- las lenguas: oikuaakuaaseve oikvo
ruentero: jurnmby yi, e 'ngatu (chis- duermen los cuerpos: pe tyvytype der, mirar), cuidarse: {a)jerereko; e 'engura.
moso) . tetekue opytu 'u okvo. quin cu ida de esto?: mvapa cultivo: yvyjrJ'o, jeavevo, jetypeka,
cuentista: mba'e mombe'uha; akOro- cuervo: yryvu; c. acutico: mbigua. oangareko hese, pvare; {ai)ko he- tatapya, ose.; el c. del caf : kafe
cuesco, pedo: tepyno, ose.; c. de fruta: seve (cuido de l). pu'a; el cultivo de una lengua: e'e
kykue hahra, mombe'uhra.
y vara yingue (carozo). culantro, culantrillo: kurata (helecho), pyguara, . mohei, . mbopoty.
cuento: kso, hisp. , tembiapo gua'u,
cuesta abajo: tape guejy; c. arriba: ta- amambi miri cumbre: tu ', ose. ; la c. de la montaa :
emombe 'u, mba 'e mombe 'u, le
pe jupi (v . arriba). culata: topyta, ose.; c. de la casa del yvytu ru '; la c. del cielo, el tercer
voy a contar un c.: (a)mba'emo-
cuestas (a), lo lleva a c.: ogueru ijap- arma de fuego: ga ropyta, mboka cielo: yvga ru '.
mbe'ta ndve; va de cuento, esto
re, ijatiyre. ropyta. cumbrera, parhilera : ga rn 'a; oga-
sucedi en tiempo de Mara Casta-
cuestin, pregunta: eporandu. culo , 1 ano: tevi, ose.; ojo, agujero del kyvy.
a: araka'e je aipo, araka'e her
nte, morangu (conseja, fbula, M.) cuestionable, no categrico, no del to- c.: te vi resa, tevikua; caer de c.: cumpleaos: ra, ra-jeremboty; llega
cuerda: sfi, yvz'ra (fibra), tukumbo (co- do cierto: porandupyrd, ndaha'i ha 'a oguev(vo; tumbar a otro de c.: su c.: hi'ra (o)guahe (tambi n su
e 'paha, ndaha 'i aeteguaitva, (a)mbojeviso (ichupe). fin).
rrea); c. corta: smbyky; c. larga:
aeteguaiticha. culo ,2 fondo: tugui, ose . cumplidor (del deber): joheipyre, te-
sambuku; dar c. al reloj : (a)mbo-
cuestionar: ( a)porandu. culo, 3 nalgas, ancas: tevi ro 'o. kortl apoha, t. mboajeha.
guata arara'ha; c. para ltigo:
korO, hisp . (cordn); dar c. larga: cueva: itakua, yvykua puku; c. de ani- wlpa: angaipa (pecado), jejavy (yerro cumplimento 1 (de la obligacin): aje,
males: tymbakua, t. kura, t. raity, error). mboaje, apo; el c. de la promesa:
(a)mosambuku (X atar corto: (a)-
mosambyky ). t. rupa. culpabilidad: teko angaipa, angaipa- e'me' aje; nicamente con el c.
cuerdamente: hekpe, akdguapyhpe cuidado, 1 pena: angata: nada hay en kue. del deber acallaremos la conciencia:
(prudentemente). mi interior que me d cuidado: mlpable : iangaipva, imarva (man- jajappype jajapo V 'era, ande
cuerdo: hekopegua, akdguapy, opo- ndaiporiete che pype angata {= chad o , maculado); t eres culpable py 'apytu 'ne (v. tekor).
rokuava (que est en sus cabales). che moangatva = che py 'angat- de esto: reipotpype pva ojehu = cumplimiento: 2 e' rei, aete gua'u;
cuerear: (ai)pro, ( a)pre 'o (desollar). va). nde jejavy ( = rejavy )rupi ojehu no soy amigo de cumplimientos :
cuerno: tatf, ose.; animal con dos c.: cuidado 2 (dar): (a)moangata, (a)mbo- pva. umi e' rei ndahayhi, na che
hatikOi (buey o cabra); no tiene c.: py 'angata, (a)mbopy 'a pytu 'uhara. mlpar : (a)mboja: c. fal samente: (a)- mbovy 'i Frmulas del c.: me ale-
nahatfriva; tiene c.: hatfva. cuidado, 3 ojo!: chke, hke, gupa; mbojarei; se le culpa de hurto, de gro de verle a Ud.: che rory rohe-
cuero: pire; c. resistente: pijy; c. soba- tener c. o cuidarse, gobernarse : homicid io: omboja emonda, jeju- chvo; muchsimas grac ias: aguije-
do: tukumbo hu'u, pirekue mo- (a)jerereko; me s cuidar: ajerereko- ka hese; t me culpas (a cusas) vete ndve; ha sta otra vista: toro-
hu'umbyre; pelar el c.: (ai)pireka- kuaa. de esto'' . hecha jevy uperire; Dios se lo pa-
rdi. mltivar: 1 (a)otj' (man, maz: man- gue: tomboekovia ndve Tup(bo
cuidador, cuidadora: terekua, ose ;
cuero cabelludo: apira. c. de nios . niera: mit rerekua;
duvi, avati); (a)y,yjo'o (=(a)mboa- =bu).
cuerpo: tete: ose .; tiene c.humano he- c. de chcara, chacarero : kokue re-
vevo yvy; remover , esponjar el te- cmulo 1 (nube): arai aty, arai hovy
rreno). apu 'a (nube azul redondeada).
te andicha; no tiene c.: ndaheti; rekua, chokokue.
rultivar, 2 estudiar: (ai)pyguara (a)- cmulo 2 (muchos): chovi, atyra.
138 cuna-roya
cuna: mitdmi renimbe (X mit rupa: rursar (una ciencia): (a)embo 'euka.
pa'lales). curso 1 (acadmico): mbo 'e arajere (a-
cundir, extenderse: (a)emyasbi, iasi o escolar).
(o)flemoheraku (cunde la fama).
cui\a: (yvyra)mopa'ha (X hacha :
rurso 2 (dar): (a)mboguata, (a)momyi.
rurtidor: pirre mba 'apoha, piremya- Letra CH
(yvyra)jokaha). tyrha.
cuada, cuado: tovaja, ose. ; Lolita rurtiembre: pirre mba 'apo, pire mya-
cuada ma, que has trado descan- tyrO. chabacanamente, de cualquier modo: chamusquina: hovere, hoverehague,
so a mi hermano mayor: L. che ro- rurtir: (a)mba'apo pirre, (ai)piremya- pituvahpe, ipituvvaicha; opaicha- olor a ch.: apiche; olor a ch. de car-
vaja - reru va'ekue pytu'u- che ry- tyr. rei, oimehaicharei. ne: so'o apiche; ch. de leche : kam-
ke'y peguart1 (E.R.F.). curva: haikar, haipy 'a. chabacanera: e ' hekopey, e'rei, byapiche.
rura: 1 pa'i, avare (sacerdote). rurvo: kar, karapd, pu 'a. teko pituva, pitu va (reko). chancearse: (a)tavea, (a)mbojaru (ichu-
cura:l pohdno, pohd (medicina); par- rustodia 1 (bajo): ongatl.ipy, angare- chabacano: pituva, heko oimehaicha- pe), (a)embojaru (hendive) (ch.
ra c.; para curar: pohard, pohanord. kopy. re(va. con uno).
rurar, 1 trans .: (a)mongu.era, (ai)poha- custodia 2 (del Smo. Sacramento): te- chcara, chacra: kokue (X kga: chancero: .mbojarusva, mbojaruha.
n; te curar: nemonguerne. chaukaha, ose., tup rechaukaha, huerta, plantacin). chanchito, conejito de Indias: apere 'a.
curar,l intr .: (a)kuera; ya estoy cura- Tupanda, neol. (<.T. X reli.aa). chacarero, colono : kokue rerekua, k. chancho, cerdo: kure, tajasu (M.); ch .
do: akuerapma (X che kueri: custodiar: (a)ongatu, (a)angareko. jra, chokokue. silvestre : taykati (tajykat, vulgar),
estoy hastiado). custodio: angarekoha, ongatuha; chafar la nariz: (a)tijoso. (v. aplastar). ta'ytetu.
rurato: pa 'i rembiapo. Angel C.: Tup rembigui ane chaj, aruco: chah (pjaro). chanchullo: pokar, tembiapo vai,
curia: avareguasu renda. moirm, T. r. ane irur. chala: avati pire. ose.
curiosear: (a)hecha re, ( a)ma ' rei, (a)- rutis: pire; el c. suave de la cara: tova chalado: vy ro, ikuaa 'i, tavy; iakra- chaneque: tekove rory, ose., tape kua-
hechase rei pire syi. ku (hese). aha.
ruriosidad: teko rechase re, techase- cuya, cuyo {de la cual. del cual): un chaln: katupyry mba 'e jogupe, ty- chanfaina : tembi'u petef.
re, ose. nio cuyo domicilio se ignora : mba ( = mymba) rerekua. chanza: embojaru.
rurioso: heko rechase rez'va, imba 'e y mitd petef, hogaite avave ndoikua- chalana: mbayru ypegua, yga. chapa: ape.
kuaasva = ahechase rdva. iva. chalet : oga 'i, oga por, ogajegua. chapado : mboapepyre; ch . a la anti-
chamarilero, anticuario: tembiporu tu- tigua : ymaguaregua rayhuha, heko
ja oemva, t. t. em.Uha. ymaguare.
chambn: pituva, pitua, katupyryy, chapalear, chapotear : (ai)popete y ape,
heko oimehaichagua. ( a)popo ype.
chamuscado: hoverepyre. chapar, chapear: (a)mboape.
chamuscar: (a)hovere (aspirado), (a)- chaparrn : ama sapy'a (X amangy:
mboapicheJ chamuscarse: (a)jehove- aguacero).
re (X ahavere: rozar): me chamus- chapetn: (o)guaheramva, (che) py-
c: che rovere (X che ravere: me ahu.
roz). chapetonada: ( ipyahva rembiapo ),
140 chapn-chiquito chirigota-chumbe 141

pyahurembiapo, epyrha reko, chicha: avati kaguyjy (cerveza); mas- chirigota, cuchufleta : embojaru, e '- chisporroteo: pororo, (X koror6: ron-
mba 'e vai vai apopyre. cada de ch .: avati kaguyndu 'u; ha- rei, e' gua'u. quido, bramido).
chapn: kua pyryru. cer ch .; (a)kaguyapo, (a)avati ka- chirigotear, chancearse : ha 'e gua 'u, chiste: e'e gua'u, . pukaha; lo dice
chapitel: apyterakua (M.) (<hakua= guyapo. ( a)embojaru. por chiste: he'i (oe 'e)gua'pente.
puntiagudo). chistoso: ie ' pukva, oe'e gua'u-
chicharra: akyrd. chirimbolo, trebejo: tembiporu vai,
chapodar: (a)hak'o. ose ., t. chap.
snteva, ie'kuaa.
chicharrn: chichar, .hisp. chita (a la ) callando: emihpe, kiri-
chapotear (v. chapalear): (a)popo yru-
chichn: akandu, kandu (protuberan- chirima: mimby, mimby tarara (re- rihpe.
pi, j;pe.
cia), chovi; tiene un gran ch. en chinar). chivo: kavara ra 'y, kavarame.
chapurrear (el guaran): (a)e' jopa-
la frente : isyva kandu kakuaa, ivi- chirimoya : aratiku, aratiku guasu chocante jepiguay; hendupy ra'j, mya-
ra (avae'e), (a)e'e vai vai a. , (a)-
tke. (cuya fragancia la delata de lejos). ngekoiha.
api'a a.
charca: yno '6; yno 'ngue. chifla, chifle , flauta: mimby, turue 'e. chirip (taparrabos) : chiripa (para chocar 1 (intrans.)(chocarse no existe);
charla: emongeta, emoe 'e (dis- chiflado: tarova, iapytu ' meguva, varn). (a)ombota, (ja)joapi, (ja)juavy,
curso, conferencia). iakku 'va, tavy rai chiripa (por): reihpe, eimo 'ii yre, (desavenirse).
charlar: (a) emongeta, (a}e'erei, (a) chiflar: (a}mbopu mimby, (a)turue 'e, reimo 'ti yrehe. chocarrera: e' pukarei.
guerere; estn charlando: oguerere (a)moakarakurei (entontecer por chirle: hey, ay (aguachirle, aguachen- chocarrero: toryjra, pukaha tieY.
joa hikui. aficin). to).
choclo: avatiky.
charlatn: e 'engatu, jurumby'yi (que chilca (planta): hu 'yvata, mboichini chirriar. ( a)chiii, (a)piriri.
chisgarabs, mequetrefe: karia 'y sara- chocho: (che )py 'a tarova, (che) aktivai,
todo lo cuenta), kmbyyi. ka'a. (che) akiichuchu, (che) akiiraku.
charlatanera: guerere, guete te. chile, aj: kyyi (guindilla). ki, ojasurva, jasuruha.
chisguete: emok (trago), jesyryku, chofer: pokaha (= oipokva: que tuer-
charqui: sesina, hisp ., so'o piru. chillar: (a)chi; chilla mi garganta
ytoror6 (chorro). ce el volante).
charro, patn: cachiai, karape, koygua o bronquio: che pyti'a chi.
(pajuerano) chimango: karakara'i, kirikiri (caran- chisguear: (ai)sy ryku. choquezuela: penar (rtula).
chasco: pane; tener ch., mala suerte: cho). chisme, chismera . e'ngue,e'- chorlito: mbatuitui
(che) pane, ndachepo 'l. chimenea: tatatiseha, tataypyti, ose. megua, jekaguai; no hagas caso de chorrear: (o )chivi, (o )chivivi, (o )tyky
chasquear: (a)mopane, (a)ropane. chinche (la): chidw, hisp., tam- ch. que te salgan al paso : anfke re- (gotear).
chasqui, correo: pareha. beju 'a, pichunga, vichka; una eh. hendu ha rehecha e'ngue nde chorro: toror6, tyky ytoror6.
me pic= chicfui che su 'u.
rappe osevape. choza: tapy i (sin nasal).
chato: timbe (nariz chata); hacer ch.,
achatar : (a)mombe, (a)motimbe. chinchuln: chochori, hisp ., hyekue- chismoso: jurumbyyi, jurupipi, juru- chubasco: amangy.
chaucha: kumanda rope; ch . tierna , po 'i myyi, juruvera, ijuruvera. chcaro: sarigue, hesaite, sagua 'a, sa-
verde: kumanda peky. chingolo, bendito sea: chesyhasy. thispa: tatapiriri, ose. (centella). ra/d.
cheque: virume 'ukalw. chipa: chipa (la torta tpica del Pa- l"hispazo: tatapiriri, tatapore, tatapo- chucherfa: mba'e sa 'i, mba 'e michf,
roro. mba 'e hepy y .
chica, nia: miti kua, kuata (seo- ragt:ay ).
rita), peky. chipera: chipa apoha. chispear, 1 lloviznar: Jwyviru 'i, hayvi- chucho: ro 'y, akanunduro'y.
ru'iveve. chueca, patituerto: pyta vil, pyr vai
chico,1 pequeo: michi, karape (bajo). chiquero, pocilga : kurekua.
chico, 2 ro : mitd, mit'i, mitdmi chiquillo: mita'i, mitmi. chispear,2 chisporrotear: opiriri, opa- chumba, tuna: urumbe.
chicuelo: mitd'i, mita michf. roro. chumbe: chumbe (faja de mujer).
chiquito: mit mim, m michL
142 chunga-<:huzo

chunga (estar de): (che) retia'e, (che} churrinche: guyrapytd.


reko rory, (che) voleo. chusco: ijukyva, karia'y pord, pordme
chua: saria (zancuda). ojajiva, ndaivy rovai, nczivyroiva.
chueta, cuchufleta: e' ti, e 'rei-
ty.
chusma: mbya, avakura, kachidi ary-
ra.
Letra D
chupar: (ai)pyte, (a)kambu (hese) (ma
mar); chupar o mamarse el dedo : chusque: takuarembo (caa mimbre).
( a)kambu che kudre. chuzo: kutuha, my, my mbuku (lanza) ; ddiva, don , regalo: temime ', ose., mbyai, (a)haru (alterar, malograr);
churrasco: chamuch(na, hisp., so'o re- llueve a chuzos (= a cnta ro): oky me ', eme'e, jopi. daarse: ( a)embyai, ( a)jeharu.
sypyre, so 'o mbichy. gua su. dadivoso: pajera, ome'sva, heko me'- daino: mbyaiha, haruha.
se, me'eseha. dao: mbyai, embyai, man; hacer d.
dado: 1 me'embyre; est d.: ijrama; d. = lastimar: (a)mbohasy.
a la bebida: ika'va, ho'userez'va; dar: (a)me'. El verbo " dar" puede
lo d. a los pobres florecer all arri- acompaarse: 1) con su stantivos, 2)
ba : iporiahvape reme'va, ipotyne con verbos, 3) con preposiciones y
amo yvate ndve guan2nte. 4) emplase en la forma impersonal.
dado: 2 (juego de): po'a rekllha. 1) "dar" con sustantivos; d. alaridos,
dador: me 'ha; d. de todo bien: opa gritos: (a)sapukdi; d . de bofetadas,
mba'e por me'ha; el que da , cau- dar (un par de) bofetones: ( a}hova-
tiva al que recibe: pe me 'ha oipy - pete; d. la enhorabuena: (a)rohory;
hyvape ojura = ojura upe oipyhy- d. un golpe: (ai)nup; d. el golpe de
vape. gracia: (a)jukliite; d . gracias: (a)he-
daga: ky sepe, kyse puku (pe: ancho). pyme', (a)guije, (a)guijevete (M.);
dama : kufa karai, kua mendare. d. licencia: (a)heja, (a)mosdpoi,
damasquinado: mboitajupy re, itajpe (che) nef - (a)monef, (ai)sdjora; d.
j o'opyre (embutido de oro). lugar: (a)mohenda; d . opcin: (ai)
damisela, damita: kuatafmi, kuatai, kuave'; d. parte: (a)momarandu,
mita kua pyahu, mit kua p. (po- (ai)kuaukll; d. una patada, un pun-
rdmi). tapi: (a)pyvoi; d. un pellizco: (ai)
danza ; j eroky; d. popular, del folklore: pichdi; d. permiso: (a)heja, (a)mo-
jeroky okra, chopf (danza tpica mord; d. el psame: (a)rombyasy;
del Paraguay). d. posada: (a)moguahe, (a)mbohu-
danzante, bailarina: j er okyha; d. de los pa; d. prisa: (a)myage; d. una pu-
antiguos indios; kater et, kururu- alada: (ai)kutu; d . vida : (a)moin-
jeroky. gove, dar la vida = (a)mano; d. una
daado: mar, mbyaipyr e. vuelta: (a)iere; d. el vuelto: (a)me'e
daa: (a)mbuai, ( a)momar, ( a)poro- viru r embyre.
144 data-debajo debe-declinar 145

2) "dar" con verbos; d. de beber: de: tiene sentido 1) local , 2) temporal, empapan de agua: hetave ofyva decano: itujavva, hi'arevva tembia-
(a)mboy'u; d . de mamar: (a)moka- 3) de naturaleza , origen o proceden- ogaguype ha okyramo, hykuepa ppe.
mbu; dar qu e decir : (a)guatavai, (a)- cia: (=iakymba); debajo de aquel decantar, inclinar : (a )mboyke 'ti, (a}-
embohekovai; d. a entender: (ai)- 1) "de" locativo; d. aqu: ko'gui, rbol es un buen sitio para dete - mboyke.
kuaauka, (a)hechouka. Frases; ya di gui; d . aquel lado: amgui, am- nernos : amo yvyra guypordme ja- decapitar: ( a)ak 'o, ( a}akd 'o.
con l, con ello : (a)juhma; vamos gotygui; de lejos : mombyrygui; pytamz'ta, japytaporiimlta. decepcionado, desenga ado (estar) :
a darle (a trabajar) de nuevo : jatu'u de ah: pgui; d . all, de all: amo- debe 1 (el) = el pasivo: me'mbyrd, (che} pane, (che} tindy.
(= jataky = andyry) jevyta hese gui(gua). 2) "de" temporal ; de aho- papapyr, hepyme'mbyrii ( X el decible (no es)(= es indecible): ndai-
(= ijapre); te voy a d. (amenaza): ra a la tarde : ga ka 'arupeve; de haber: terekopy, ose.). kativa fa 'e, ikatu y va ja 'e.
typycho hume rombuepot(ta. aqu en adelante: ko 'aguirire; de a- debe 2 (no se): ivai, ani; no se debe sil- decir: ha 'e (irregular) (dices , di ce: ere,
3) "dar" con preposiciones ; d. con- qu a tres o cuatro das: ga mbo- bar en pblico : ani returue 'e he- he'i); no dice esto: nde'ri pva; no
sigo en tierra: ho'a; d. en el blanco: hopy terti irundy ra rire. 3) " de " tahpe = ivai returue' h. se dice esto: ndoje'i pva; se dice ,
(a)japi; d. por el gusto: (a)mbovy'a; de procedencia : de Luque: Luquey- deber 1 (el) (= la obligacin): tekord, corre el rumor: je, /eko, jera 'e, nda-
d. de palos: (ai)nup, (a)hovira ; d. gua (persona), Luquepegua (cosa); ose., tembiapord, ose., apopyrd. je; se dice que va a venir: otaje;
de balde: (a)me'rei; le damos otra de la campaa (persona): okaray- deber, 2 ser necesario : tekotev, ose.; no se puede decir todo, agotar el
vez de firme: jatu'u (= andyry) gua; okarapegua (cosa); ciencia de va'erd; debes ir: tekotev~ reho; tema: ja'ramo ndaja'epi; di lo que
ijapre jevy. Dios, teologa: temimbo 'e Tupdre- esto no debe hacerlo: nderejapo quieras, no me convences : ere er-
4) "dar" reflexivo , recproco, im- hegua. Frases ; de balde: rei; de va 'eri kva (v. debe2 ). va, ndoroguerovii; diga lo que
personal ; se da, se entrega : oe- todos modos: opaichovramo; de deber 3 escolar. tembiapord, tembia- quiera , no les convence: te 'i he '(va
me 'e; se dan el uno al otro: oo- cualquier manera: oimehoichorei, poukapy; deja el juego para hacer ha'ekura ndoguerovi ichupe (lit.:
me '; se da prisa : hoge ht'na; no se etc. los deberes: oheja embosari im- no le creen); dicen que dijo. he 'z'je,
da , no ocurre : ndojehi; me da la debajo, bajo: d . de l , de ello: iguype; bo 'ehra rembiapoukapy rehe. he 'i ndaje, he 'i jeko.
gana: (ai}pota, hi'ite; quiero hacer- de encima y de d . (de ello): hi'ri- debido a, gracias a, a causa de: gui; declaracin : emombe'u (confesin)
lo , porque me da la gana: ajap- gui ha iguygui; empecemos por la d. a su buena suerte: ipo'gui (seal) ; e'; declaracin mutua :
ta ajaposeguirei; se me da un comi- parte de d., inferior: aepyrtl dbil, debilitado : kangy; me siento jokuaauka; d. de amor : mborayhu
no : marave ndoiki chve; te das iguygui; d. de su mano (en su po- d.: aandu che k.; debilitado por el rechaukaha, m. omoe 'e.
cuenta?: rehecho pordpa; se da pis- der): ipoguype; sacar lo de d. : ayuno y la enfermedad: karu 'i ha declarado: mombe'upy(re), muesaka-
to, se engre : ojejapo hlna. Frases; (ai)guyru. Frases; mtalo d. del tasyppe ikangypa (= imorombi, mbyre (aclarado); lo d. por los
dar gato por liebre : (a)porombota- asiento: eoa apykaguype; va- ipituva). testigos favorece al reo : techahare
vy; d. por sabido, por terminado : mos luego d. (a la sombra) de aquel debilidad : teko kangy, ose. (carcter mombe'upyre ombovevi apovaiha-
ikuaapy gui aheja, opgui (= ojeja- rbol: jaho pya ~ke jahupity hagua de Jo dbil); la d . es su carcter: rpe.
popgui) aheja. amo yvyra guy ( kuarahy 'time); des- ha'e heko kangy, cay por d.: declarar: (a)mombe'u, (a)hechouka,
data de bastantes meses, de larga data pus de tenerle en casa (bajo te- ikangygui ho 'a, oepysanga ( trope- (ai)kuaauka (manifestar, hacer sa-
(sucedi hace bastante tiempo) : cho), sale y habla mal de m: areko z). ber).
kuriguarma ko hz'rza upva. porti rire che rogaguype, os oe 'e clbilmente: kangyhpe, michfmnte. declinar: 1 estar por terminar: (a)pa-
dtil: pindo'a, paruma'a, hisp. (< pa- vai che rehe; los ms (la mayora) dt~bilitar: (a)mokangy, (a)mbopy'a ka- pota, (che} vd (inclinarse); d. la
ruma: palma, palmera). no estn bajo techo; y si llueve se ngy. invitacin: ha 'euka ndahakuai; na-
146 declinar-defonne defraudar-delante 147
monetri {= ambotove, nda che ha; d. medio: ku4mbyte; d. anular ; peno (muy feo), ffept1mba, ku- deificar: (a)motupd; deificarse: (a)-
netri). kudin2 renda; d . meique: kwfmi- cha ~ ( hova kucha t: de cara d.). emotupa (endiosarse).
declinar? conjugar: {a)fte'~mbo'i, {a)- rf (M.), kud'i. Frase: (hacer) crujir defraudar, robar: (a)monda, (a)moka- defioo: Tuptirehegua, Tupa reko me 'e-
mbo'itte't, {a)e'mongu'i. los dedos: (a)emokutipururu. fty, name'mbi (no da: todo), ha.
decoccin: jy, jejy, mim6i, ttemomi- dedo 2 del pie: pysd (A.), mysd (M.); (a) mbotavy (enga'iar); le defraudan desmo: Tupafl mbo 'e, TupatJ rape.
mi(A.). d. del pie encimado: pysd jo'a; d. de sus jornales: nome'mbi ichupe
deoolar, despegar: (a)jupi, {a)pu' desta: TuparJte, oheihva, oikuava.
gemelo: pysdktJi. hembiapo repykue; { a)ftomi che 1
(pepo atd =el avin). mba'e)>va. dejar: ( a)heja; dejadme: che rejpe,
defecar: (a)poti (A. M.) (a)kaka, (a)- dejar espacio; (a)mopa'fJ; d. lugar :
decolorar, descolorar: (a)ko/or'o hisp. embopo'i; tener ganas de d. : defuncin: mano, te'; el mdico cer-
(a)mboje'o (desteftir, borrar). tific su d.: pohdnoha amoafiete aheja mba 'e rendagua; si no me Jo
(che) repotihyi, ( a)embopo 'ise, hace d. pap no lo dejar: ohejau-
decorar: 1 (a)mbojegua (adornar), (a)- (che) rekakahyi. imano.
mopord (embellecer). degenerado: hekovaz'va. ka)>ramo chve taita, ndaheja mo'-
defecto, falta: jejavykue, avy; ova- di; djale que se vaya: tove toho:
decorar: 2 (che)numdu'va ha'e (decir degeneracin: teko vaz:
tva (lo que falta) ; l ve slo los d. que venga : tove tou; djame
de coro, de memoria); {a)Ftemoma- defectos: noimbivare mante ama- degenerar: ha'a, (a)guejy teko porti-
ndu'a, (a)Ftofla che akdme (aprender gui, ( a)embyai. que te ayude: toroipytyvt>na; nunca
a, oiyva mante ahecha. deja de beber caa: mramo ndo'u-
de coro, de memoria). defircin: teko rechaukaha, ose.;
defectuoso: megua, imegua, mara, e- dgame la d.: ere chve mba'etpa Yi taguato resay; no deja de gustar-
decoro: teko pord, terakud por
(buen nombre). pa, peh, kucha 'ti pa. me: na che mbovy 'api; no dejes
decrpito: itigua'timba tujgui, tuja defender: (a)mo', (a}ftuvd; defender- definir: (a)hechauka heko, mba'e reko; de ir, no dejes de rogar por m:
kaigue, gui kaigue. se: (a)emo'fz, (a)femombia; loma- lo voy a d. : ha'ta mba'etpa he'ise anz'na ndereho chtei, anz'na ne re-
decrepitud: teko kangy, teko tuja, t en su propia defensa ( defendin- pva. embo'e chtei cherehe; le dej sin
ose. tujakue, kangykue, kaigue. dose ) : oporojuka oemo 'pype, e- defmitivo: nomyivima, opytamemta- palabra: omboka'apa ichupe.
decreto: e'mt;mdo, tembiapoukapy mo'tihpe. ma, naiambuevimava, pe guarlln- dejar 2
(resto): (a)mohemby; dejar
(mandato, mandamiento, orden , defensa: emo 'ti, euvd. tema. los restos de comida para maana :
disposicin). defensor: mo 'tiha, fuvdha (abogado). defoliacin: jehogue'o, hogue'o. tembi'umi amohembyta che ko 'rti,
dechado (modelo): ta'angart~. ose., deferencia: teko mborayhu, teko rory, deglucin: mok(j, emok. o tambin ko che .rembi'u rembyre
ma'embyrd, tape pora rechaukaha. ose. deglutir: {a)mok (tragar). ahejta che ko 'era. Nota: la frase
dedal r kuaira, kuavyha (< vy, vyvy: deferente, corts: heko rayhva, heko degollado (fue): (o)eak/l'o (ea = a) "no dejes de hacer tal cosa " No
coser). roryva, ose., marangatu. degollar: ( a)ak/l'o, ( a)jyryPikyt, (a)- dejes de comparlo: am'kena rejo-
dedicacin: kyrey, pyta (constancia). deficiente: ovatva, noimbiva, mby- jukytf, (a)mboajurapyt; degollarse gua ytei, amkena nde rejogui che
dedicado a N.: N pe ohomiva, kuave '- ky. o ser degollado : (a)jeaju 'o, (a)- (che = chtei) ; no deje de dejar un
mbyre. defonnado: mbyaipyre, metua, ku- jejyryvikytf. cestito para m: ani remohembymi
dedicar: (ai)kuave', (a)jopi (regalar), cha'a. degello: akd'o, jyryvikytf. chtei chve guar ( = ani remohem-
(a)mondo (as en latn clsico: defonnar: (a)mopeh, (a)mbyai, (a)- decida: Tupdjukaha. by ytei ch. g. ).
"mittere"). momegua, (a)moepd, (a)moku- clcicidio: Tuptijuka. delantal: ao pyti 'a rehegua, ao pyti'a-
dedo 1 de la mano: kud; d. pulgar: cha'ci deidad: Tupa reko, Tup (Dios). rigua.
kud guasu; d. ndice: 1.:-uarechauka- defonne: pehe, metua, epd; ivai po- deificacin: motupti, emotup. delante: tenonde, ose .
148 delantera-demora demorar-dependiente 149

delantera (llevar la): (a)ha tenondeve, delito: angaipa, jejavy, tembiapo vai, demorar, tardar: (che) are; hacer de- dentadura (dientes y muelas): ti,
(che) yvytuve ndehegui. jejavy guasu. morar: (a)mboare, (a)mbopuku y ose., tingura; d . postiza: ttiijoapy;
delantero: tenondegua. demanda: 1 jerure, mba 'e repy jerure; mejor (a)mombuku (alargar; v. tar- se me rompi la d . postiza: op
delatar: (a)mombe 'u (a)porohen6i mo- segn es la oferta, es la d.: pe jeru- dar). che rtiioapy (su d. p.: -haijoapy).
re ha ekuave' oiko oondive, demostrable: ojehecluzukakuava, he-
hendaha rendpe. dentellada: ttiimbore, ose.
delator: jurumy'yi, jurumbyyi, ijuru- =
oohenoiva oombohovi. chaukapyrti; es d. que Dios existe, dentera: ttiijehyi, ose., tengo d.: che
pipi, mombe 'u ha. demanda,2 pleito: emombe'u, joja que la tierra se mueve alrededor del rtiijehyi.
deleitar: ( a)mbovy 'a, ( a)rohory. re ka. sol: Tupa ofha ha ko yvy latarahyre
dems 1 (lo): pe ambue, hembyva, he- dentista: tipohnoha, ose.; voy al d. :
deleite: vy 'a, tory, ose., mytue, ku- ojereha ojehechaukakuaa (= ikatu
mbyre; por d.: rei; grita por de.: ahta t. rendpe.
nu 'u, angapyhy (satisfaccin.) por jahechauka).
delgado 1 (como cilindm, etc.): po'i. osapukairei; por Jo d.: hi'arietegua. demostrar: (a)hechauka (hacer ver), dentro de: 1) lugar: hyepype, ose.,
dems2 (estar), sobrar, no hacer falta: pype; d . del bal: karameguti rye-
delgado 2 (como tela , etc.): pererf. ( a)moaete, ( a)hechauka aetegua
(che) remby, af rei. (probar con argumentos). pype; dentro o centro de la ciudad:
delicado: 1 syi (fino), poravopyre (se-
demasa (en): eterei, e. rasa. demudado (rostro): hesayjupa, ose., tva ryepype; lo interior: ipypegua;
lecto).
delicado,2 difcil de contentar: hekoi- demasiado, excesivamente, en exceso: hovaju (M.}, hovasayju, hova am- poner uno d. de otro: (a)mbojo-
eterei, e. rasa; trabaja, habla , come bue, hova kucha'ti ose. pype. 2) tiempo; dentro de poco:
ta, ose., ipochyrdva, emyr6nde.
d.: omba'apo, oe'e, okaru eterei demudarse: (che) rovaju , (che) rovati- voki, vokinte: d. te visitar, te
delicado 3 de salud: hasykatva, ikan-
rasa; hay demasiados libros: hetai- mba (M), (che) resayjupa, (che) ver: vokinte roandne, rohecha-
gym{va.
terei umi kuatia. ro va morotfmba, (che) rova ambue, jevyne.
delicioso: (o)porombohoryva, (o)poro-
mbovy'va; d. al gusto: he, hete demencia: teko tarova, ose. (locura). che rova kucha '. dentudo, dentn : htii meguava, hi
demente: tarova, heko tarova (loco): denegrido , dencgrecido: h, moh- guas(va).
chve.
delimitar , deslindar: ( a)mbojuapyha- "hacer el Joco en su punto, no es mbyre. denuesto : e'engi, e'ereity, ja 'o, a'o,
ra, (a)myesakti (y =u), (a)mopa'u. ser loco: hendpe itarovva, ndai- denegrecerse , ennegrecerse: (a)emo- jeja 'o (insulto).
delincuente: angaipavra, iangaipva, tarovi ". (Cicern). h(ngy). denunciador: mombe 'uha.
tekome 'e mondohoha, teko mo- democracia: porokua pave reko, teko denominado, llamado: hrava, oe- denunciar: {a)mombe 'u, ( a)nohe tesa-
marha, mba 'e vai apoha. p.p. mbohra, eha, pe ojekuava; el d. ppe (sacar a la luz).
democrtico (gobierno): porokua pa- o llamado chato: itimbvape oje- departir, conversar: (a)emongeta, (a)
delinear: (a)moha'anga.
ve, porokua pave rerekua (referen- kuava. e'e, (a)emoe'e.
delinquir, (pecar) : (a)mondoro teko
me 'e, ( a)m. tembiapoukapy, ose. te al gob . dem.). denominar, llamar, poner nombre : (a)- depender: (a)jepoka, ( a)saingo (estar
(quebrantar la ley), (che} angaipa demoler (echar abajo): (ai)ty yvype mbohra, (a)hero (poner mote o pendiente); (a)pa', (a)ffemosaingo;
( a)mbyai (deshacer, desmantela r); mareante); denominarse , llamarse: deTi solo dependo, Dios mo: che
( empecatarse ).
( a)mongu 'i (destrozar), ( ai)pe 'a ( a)embohra, ( che)rra (nde r., Jra nderehnte ajepoka; depende
deliquio , desmayo: py 'a mano, anga
pyhy asy (arrobamiento). (suprimir). hra). de vosotros: penderehnte opa '11;
delirar: (a}e'rei, akanundpe ae', demonio : aia (el malo), mba'e pochy, denso: hypy'u (liquidas espesos),ypy- no depende de m: no pa'i, ndoi
(che} akanundu e'. aanga (M., A.). ta (denso , espeso, tupido, como che rehe; de solo Dios depende:
delirio: tasy e'e, akanundu e 'e, demora, tardanza: teko are, ose; sin barba, selva, arboleda) (X pyt, Tupdrehnte opa', osaingo.
e'erei. d.: voi, pya 'e, pojava. ypyt = oscuro). dependiente, empleado: tembijokui.
150 deplorar-derrochador derrochar.cfesagrad ar 151
tembigui, ose., jokuaipy (X joku- iport1 ajapo; l no tiene d. de pasar: derrochar, despilfarrar: (a)momborei,
desa~~editado (estar): (che) ndaha 'e-
aiha; mandante). ndikati ohasa rupi {= kyvt1rupi); (che) posyry; por sus despilfarros
vezma jeroviapy, ndajeroviahavima.
deplorar, sentir, lamentar: (a)mbyasy, d. y deber se contraponen : pe ''ika- vmo a empobrecer : iposyrygui oe-
tu " eha ha "teko tevt" eha ojuavy mboporiahu. desacreditarse: ndojejeroviavima che
(a)rombyasy, (a)rojahe'o.
rehe (estoy desacreditado) (X acre-
deponer: hendgui (ai)pe'a, (oi)pe'au- ojuehegui. derroche: (je)posyry, (e)pomombo. dJtar~e , tener crdito: ajererovia).
ka, (a)mos, (a)mbuepoti. derecho,3 jurisprudencia, leyes: teko derrotado (est): otfmbo opytvo; na desacuerdo : avy, joavy.
deporte: embosari (juego). me ' mbo'e, t. m. kuaa. heslii vima (anda mal de salud). desad?nnecer, desentumecer: (a)je-
deposicin: emombe 'u (declaracin); derivacin: es ypy, jejapo, ffepyra.
tepoti, ose. (excremento) ; emos derivar, derivarse: ( a}s ypy, ( a}ffepy- derrot~r, vencer: (a)motfmbo, (a)moti- hyzhara, (che) kuruchf jera r< ku-
(cesacin forzosa de un oficio), ra, ( a)jejapo. ch~ f, (a)mbochivu (icln~pe); (che) nlchf: contraccin de msculos).
pu aka (hese), (a)moi che poguype; desadornar : (a)mbojeguahara, (ai)pe'a
flembojei. dermatitis: pire ruru.
fuJ derrotado por l: aemoticha 'f egua ka, ( a)mbohekojera.
depositar: (a}ongatuka, (a)me' o- dermatologa: pirepohno rape.
chugui, aemotimbo chugui. de~fecto: a'ey, ija eyva, hayhu y,
ngatupyrd; en ti deposita su con- dermatosis: pirerasy. zmborayhu y.
fianza: nderehe ojepoka. derogar: (ai)pe 'a, ( a)moslijora, amo- derrumbar: (ai)ty, (a)mboguejy (hac er
baJar); derrumbarse la casa: ho'a desaf~rrar : (a)mbopoi, ( a)myat ( ai)-
depositario: ongatuh(ra). stihara.
ga. pe.a hagua, (ai)pe'aamyattivo.
depsito (de mercancas) : (mba 'e derramar: (a)oh, (a)hekuavo; derra-
desafmr: (a)moarO, (a)hen6i orair-
repy) flongatupy rupa, temionga- marse: (a)eh (X esparcir: (a)mua- desabrido : he ' y, ndahi, ay. ijay;
me, (a)hatapya, (a)mbopochy.
turenda, ose. stii, ( a)mosarambi); derramar lgri- ndoporohayhiFa, hom.1y, ose.:
desaficiOnarse : nda che a 'evi ( hese ),
depravado: hekovai ikoe. mas: (che) resay syry, (che) resay ; ?:desam?r.~do : ijarhel. ndaijuk;i, ndahayhuvi (ichupe).
depresin: pyko', pygua (cncavo); l derrrama lgrimas: hesay syry, roha , Ifa e Y hapichre, ndaija e
desafila~se (perder el filo) : ( a)ehai-
d . del terreno : yvy guejy. hesay (h(na). hapichre, se ha vu elto el .: hehopa.
desabrochar: (a)iiemmml pui (poi = mbe ehara, (a)ehainga (mellarse).
deprimente, bochornoso: motiha, fme derrame: eh; d . involuntario : (a)-
hara). desafinadas (la s cuerda s): is ojuavy.
motiva, ne motindyva, py'apyha mombarei, (a)tykyrei.
desafinar: (a)purahi megua, ( a)s
(opresor). derrengado, torcido: ivtiva, ikarva, desacatar, faltar al respe to: namomba '-
i,. ndajapi mba 'evranw. (a)r eko- ( = .~va) puporrigui, (a)javy apu-
depuracin: emopod; humby 'a ( descaderado ).
var. raheiVo , ajavy ambopvo, aati-
depurar: (a)mopotf. derrengar: (ai)humby'a; derrengarse :
desacato : tiat rembiapo, momba 'e y, vo; no se puede cantar con l
derecha: akatJia; mano d.: po akat- (che) rumby 'a.
royrO (desprecio). iieroyr. desafin a mu cho: ndikati japurahf
va; a la d .: akatvape (va =a). derretido (est) : hyku hlna.
derechista: akatuagua. desacertado : henda .'v ' h~kope 'y- . 0 a he~dwe, ova ha ova = opurahi
derretir: (a)mbo(h)yku; derretirse: . . _
vyva. var, ojuavy ipurahi (desentonado,
derecho: 1 terekua, ose.; d . la tela: (che) ryku.
no acorde).
ao rerekua; poner d.: (a)moe- derribar: (ai)ty, (a)mongi (hacer desacierto : javy, avy , jejavy. tembia-
desafo : orairme eheni, (e)mo-
mbo y; camino derecho: tape ka- caer), (a)mbojaparo (volcar). po hendape y , ose.
ar8.
re'J, joja; camina {t) d. ; eguatke derrocar: (a)mongi, (ai)tyka, (a)mo- desaconsejar: (a)mombia (desviar) ,
desafortunado : ipanva, ndaipo 'iva,
repia 'Jre; puso el pas del d. = en s (expulsar). ( a)mbovai (disuadir).
ipo 'ayva.
regla: omof oguetti herekupe (X al derrochado: ( mba 'e)mombopyre. desacorde , no estar de acuerdo: noi-
desafuero , atropello : apovaipy, joja'J-
revs: ypygotyo, okuchlvo). derrochador: ipojera rez"va, heko posy- r:zi ooe'i! 'me, ooe ' yva, py 'a-
reko, tembiapo hekope y.
derechol de hacer (tener): ikatu ajapo, ryva. uavy, e 'juavy.
desagradar: (che) joha, (che} arhel
152 desangrarse-desatinado 153
(ichupe, hendive: le soy desagrada- desalado, presuroro: tage ppe aiko, desangrarse: (che) ruguy syry, (a)jehu- nde; llevar adelante, (a)mopor
ble). tavahpe aiko, aime. guy 'o (X sangrar: huguy; dar su (perfeccionar). Ms usado es el re-
desagradecido: ndaguijiva, temime '- desalentado: naikyreyvi, heko kan- sangre: ajehuguy'o, ame ' che ru flexivo "desarrollarse": ( a)embo-
ngugui hesariva, ipy 'acha 'fva, gjva, tindy. guy). hetesoro, (a}embotuvicha.
ndohechakuaiva. desalentar: (a)mokyreyhara; nos des- desanimado: ate y, naikyreyviva, desarropar: (ai)pe'a ao, a. ijao, (a)-
desagrado, disgusto: jahi, eko 'i, alienta: oity yvyre ande py 'a. ipy'a miri. mboi, ( a)mboopz'vo.
emyr, pochy, royr. desaliento: py'a miri, atey, teko ka- desanimar: (a)moatey, (a)mokyrey desarrugar: (che) cha 'fhara, (a )mocha 'i
desagraviar: ( a)moyr, ( a)mbopochy- ngy, tfndy. poi. jera, (a)cha'f'o, (ai)pyso.
hara. desalmado, cruel: heko ava, avaite, desanudar: (a)jora, (a)moapokythara. desaseado: ky 'a, potfy, naipotiriva,
desagravio: moyr, emoyr (X heko tymbva, heko ar, ao, desaparecer: (a)kap, (a)gue (esfumar- tajasu (puerco).
emyr, emoemyr: ofensa). heko aa, tekove ipy'a va(va (ma- se), (a)chivu; aparecer y d .: oje- desasnar, instru, (a) tavy 'o, (a )mbo 'e
desaguar: (a)mbohypa, (a)mbosyry y leante, gente run) , kachitii, moi. kuaajevyjevy; d . sin dejar rastro: ( a)moarandu.
okpe, ( a)oh y okgotyo. desalojar: (a)mos, (a}moa (o = u}, hakykuerekay; yo desaparecer: desasosegado (estar): (che) py 'a anga-
desage: embohypa, ys, yes, ye- (a)poromos; por no series grato , che rakykuerekay va 'er. { a)chiv- ta, ( a)emondyi, (che) angatii
he (derrame de agua). me sacan de casa, me destierran : ne. desasosegar: (a)mopy'a angata; des-
desahogadamente: jepy 'apy y re, jepy '- ndaija 'igui che rehe, aemoa che desaprender: (o)gue che mba 'ekuaa, asosegarse : . (a)embopy'a angata;
r apyyme, torype, vy'ahpe, py 'apy- rgagui, che rettigui (che) resari che mba'ekuaakugui,
1
(che) py'a angata, che py'atoto
1
tu'pe, py 'apyyme, mytume, my- desamarrar, quitar las amarras: (a)- na che mandu 'avima che mba 'eku- (M.).
1 tuhpe (con sosiego , placentera- mosso, (a )jora ( apoi chugui); va- arehe, ( a)jekuaajera, ( a)jekuaa 'o. desatado (estar): (a)jera, (che)nandi,
1 mente) ; trabajamos d.: amba'apo mos a d., a soltar amarras: japo(ta desarmar: 1 (ai)pe 'a hemira(r {qui- (a)poi (chugui).
1 pytu'u. mbayrgui, yggui. tar el arma), tet rembigui hgape desatar: (a)jora, (a)monandi, (a)mos-
1 desahogarse: ajora vy'ay, (a)mondo- desamistarse: (a)porohayhuhara, (a)- amando, (ai)kyse'o, (a)mboka'o so; desatarse: (a)jera, (a)esa'o, (a)-
1 ho jepy'apy, (a)emoangapyhy, hayhupoi. (ichupe).
emosso, (a}emonandi, ( che)na-
(che)mbu. desamor: hayhu y, royr, eroyr. desarmar/ descomponer : (a)mbojua- ndi;
deshauciar: tasypoguype aheja, (a)he- desamorado: ndoporohayhiva, heko pyhara; desarmarse el lazo de la
ja naipohdviguima. a 'e y va, h. jo ha, h. arhel. trampa: ojera che uhd. desatender, descuidar : ( a)ja 'yver e, (a)-
1
desahucio: jeheja (dejacin, abando- desamparado: motyreymbyre, ha 'eo, desarraigar: {a)hapo'o, (a)mondoro hechagi, (a)hecharei, (a)mornani
1'
no), naipohvi. tyre y, hejapyre. (arrancar) ; desarraigarse: ( a)jeha- (dar un feo, hacer quedar mal); des-
1
desainar, desengrasar (saz'n: grasa): desamparar: (a)heja, (a)motyrey, (a} po'o. cuid mi obligacin: ahechagr che
( ai)kyrape 'a, ( ai)kyra 'o. moha 'eiio, (a)heja ha'eo; me des- desarrapado : ijaosorva, ijopfvo. rekor; (a)momar, (a)mbyai che
desairado (que no queda airoso): e- ampar: che motyrey, che reja che desarreglado: isarambz'va, mosarambi- rekora.
momard, mar, jaheipy, jaheiha. ao. pyre, hekopey, ijavori. desatento,1 decorts: hekora y , moma-
desairar: ( a)momarti; no te desairare- desamparo: tekoha'eiio, tyrey,jeheja. desarrollado : soro, kakuaa por; de rha, hechagiha, hekor ndoikuai
mos: ore noromomari chne. desandar: (a)jevy (volver. interrum- cuerpo d.: hete soro,::; poco d .: va.
desaire, desprecio: royr, eroyr6. piendo el camino). (a)guata jera; makychi, ypi (seco, flaco). desatento, 2 distrado (es): (o )japysaka '-
desaislarse: (a}emoha'eohara, (a)s tendrs que desandar el camino: JesarroiJar: ( a)mbosoro, ( a)mbohete- yva, nohendiva, ipy 'a saramb(va.
emoha 'egui. rejevy va'erd (nde rakykuergui). soro, ( a)mbotuvicha, ( a)moteno- desatinado (estar): (che) py 'a taro-
- - - - - - - - - - - - - - - -- -

154 desatinar -descaecimiento descalabrar-descomponer 15 5

va, tappe (a)kay, (che) rapeka- desazonar: (a)mbopijoha. descalabrar: (a}akdmbota, (a)mbota- descartar: ha'e hese nofriha, (ai)pe'a
y (desorientado). desbarajuste, desorden: hendayme rova. (a)mboyke.
desatinar: (a)jesarekohara, ( a)mbopy 'a okva, hekopey ojehJ-'a, hekope'- descalzar: (a)mopynandi; descalzarse: descasar, descasarse: (verbos impropios
tarova, (a)mokay, (a)poromokay ygua, sarambi, favori. (a)poi sapatgi, (ai)pe'a che sapatu, por divorciarse= ojoheja, ojueja).
tappe, ( a)jesarea. desbaratar: (a)mbyai (arruinar), (a)- (che) pynandi, (a}emopynand. descascara.r: (ai)pire 'o, (ai)piro, (a)-
desatornillar, destornillar: ( ai)pe 'a ku- mombo rei (despilfarrar); (a)e 'e descalzo (andar). (che) pynandi; es un joka (huevos, porotos ... ).
tuha, (ai)kutuha'o, (a)jora kutuha. hekopey (disparatar), (a)mosara- placer andar d.; (a)vy 'a pynandi, descendente: oguejyva (el que baja).
desatrancar: ( ai)pe a, ( ajmbotyhara, mbi (desordenar al enemigo , despa- a. che pynandirb. descender, bajar: (a)guejy; hacer d. o
(a)mboty jera, (ai)pe'a mbotyha. rramarlo). bajar: (a)mboguejy , (a)rojy.
desautorizado (estar): nda che jero- desbarrancar: (a)mohembe'o; desba- descamado: piropyre, pire'opyre. descendiente, oriUndo: emoare, te'-
1
viapyvi, nda che ipu 'akavimava, rrancarse: ( a)emohembe 'o. descamar: (ai)pire'o, (ai)piro. yi, ose.; d. de espaol: Espaa
1
nda che vima. desbarrar, errar, equivocarse: ( a)javy, descaminar: (a)noh tape pordgui, (a)- reyi, (X ascendiente: ypy, ypykue,
1' mbohapevai, (a)raha tape va(rupi. ypyguare).
desautorizar: ( a)mbojerovia jera, (a)- ndajap(ri, ( a)javy guasu.
1 momar hembiapo, (a)mbojerovia- desbarrigado: hyepo'i, iku 'apo 'va, hy- descamisado: ikamisa yva, mboriahu descenso: jeguejy (bajada, bajn).
py'o. eku erei, ndahyekuevima, hyekue- chapf. desceirse: (a)jeku akua'o.
1
desavaharse, desahogarse: (che) py- rypa. descansar: ( a)pytu 'u, ( a)jatyko (des- desclavar: ( ai)kutuhajera, ( ai)kutuha-
f! tue, (a)pytu 'u , (che) py'a anga- cansar de pie o apoyado, como lo pe 'a, (a)hekyi kutuha.
desbastado: havara 'opyre.
1, ta jera. desbastar: (a)havara'o; d. la made- hacen las bestias); (a)guapy (sentar- descocarse: (a)emotiey (tapichpe.:
t desavenencia: juavy , fekovai, teko ra: (a)mosyi yvyra, (a)tavy'o (des- se) , (a)ke (dormir), (a}eno (acos- con el prjimo) .
( joavy; andar con desavenencias: asnar, instruir, civilizar). tarse); hacer descansar: (a)mbopy- descoco: tiey, teko tiey, tova at.
1 oiko oee 'e y me oondive, noimi desbocado , mal hablado : juru tie'j, tu'u y mejor (a)mombytu'u. descogollar: (a)hu'ri'o.
1 ooe'eme. jurnat (111.), juru guasu, kUvai descanso: pytu'u, mytu, piro 'y. descolar: (a)huguai'o (cortar la cola).
1 desavenidos (estn): oombohovi, (M.); caballo d.: kavaju juruata. descantillado: op, imar, ojekva (ra- descolgar: (a)mosaingohara, (a)mbo-
ojuavy oondive, noimi ooe '- desbocar: (a)juruka; desbocarse (la ca- jado) . guejy (bajar); descolgarse: (a)sain-
eme, n. oondive. ballera): ojejuruka, ( a}iembo juru descarado : hova atd, ose., tiey, notf- go (a)jeiryvo.
r desavisar, dar aviso contrario : (a)mo- tiey (las personas). riva, ijurnatdva (deslenguado). descolorar: (a)mboje 'o ; descolorarse;
1'
maranduhara, ( a)momarandu pya- desbordado (ro): (ysyry) hoyta, y descamar : (a)ho'o'o, (ai)pe'a ho'o. (a)je'o, (a)emboje'o (borrarse).
1
hu. osmbaite, y~yry henyhembaite; descarriar: ( a)noh tape portigui, (a)- descolorido, plido, sin color: apatf
11 desayunar(se): (a)jepy'ajoko, (a)jepy'- mombia; descarriarse: (a)emo- (cosas), sayju (personas), oje 'o,
, anandihara, (a)rambosa, hisp .
desbordarse: hoyta y, osmba ysy-
ry. mbia. je'o, mboje'opyre (borrado) ; say-
1' desayuno: jepy'ajoko, epya nandije- desbrozar: ( ai)guyrn (limpiar la male- descarriJamiento: mba'ejereita {e)- ju (amarillento, plido); de rostro
1 ra; tomar el d .: (v. desayunar). za rastrera). mombia (jepia = pia). plido: hova sayju.
f desazn: joha, pijoha, tyai, eko'i, descabe1.ar: (a)akti'o, d. el sueo: (a)- descanilar, descarrilarse: (mbayrnita) descomedido: tiey, hekora'5va.
1 py'a eko 'oi; tener, sentir d.: rambi(mi), (a)kra he.ra, (ai}tf'o opia tapgui, oemombia t.; (a)- descomedirse : ( a)emotie y (con Jos
1
(che)joha, (che) pire vai (malhu- hopehyire. stapgui. mayores: ikakuaagume).
morado), (che) pire ju 'i descaecimiento: kangy, teko kangy, tlcscarro: emombia, jepia, pia (a descomponer: (a)mbojuajuhara, (u)-
kaigue, ate y.
1
desazonado (estar): (che) pijoha. acentuada; decir jep(a es error). mbyai (estropear); descomponerse:
1
descubierto-desear 157
156 descomponerse-descuartizar
rorjd, (che) py'aro, emyrme aiko
descubierto 1 (obrar al) : ara respe (a)- tykapa che r/ii (me hago extirpar
(a)embyai (estropearse); ojeharu mba 'apo, emihpe naimi. todos los dientes).
(resentido, ofendido); estoy suma-
(la carne : so'o) (v . el siguiente). descubierto 2 (ser , estar) ( a)jekuaa, desdeoso: (o }embohekva, hekoita
mente d. , porque te vas: rasa ko
descomponerse: (che) raguyn , ose., emihgui (a)se, (a)enohe; (che) (melindroso , exigente), ha'esnteva
ndavy 'i rehoittagui.
( che)py 'a tyai (perder la serenidad), ak nandi (sin nada en la cabeza). ( presumid o), ojejapva (presuntuo-
descorazonado (estar). (che) tfndy,
ha'o (averiarse), have (criar moho), descubierto 3 (salir al): okpe (a)se, so, engredo).
(che) kaigue, ndacheretia 'i, (che)
ha'a che rasy (caer enfermo); echa kayhgui (a)se. desdicha: tembiasa asy, ose., vy'ay,
py 'a mandyju; na che kyre yvi,
esta comida descompuesta : emo- descubridor: juhuha, F!eming. d. de vaiha; cuando os encontris en la
che py 'a miri.
mbo, eity pe tembi'u raguyn(ma-
descorazonar: (a)mokyreypoi, (a)mo- de la penicilina: F. peni juhuhare d ., acordaos de vuestro padre: ''ku
va). kyrey jera, (a)mbopy'a guasuhara,
(inventor). p eimro vaihpe, pende rre pene
descomposicin, podredumbre: tuju, descubrir, 1 destapar: (a)uvdhara, mandu'ke " (E.R.F.).
( ai)py 'a guasu 'o.
ne, ha'o (est averiado), have (tie- descorchar, destapar : (a)korucho 'o,
(a)uvd'o, (a)mama 'o, (a)jaho'i- desdichado: ndaipo 'iva, ipanva, vy '-
ne moho) ; d. del cuerpo: tete tu- (a)juru'o (< korucho, hisp. : cor- vo; se descubri, le dio un aire y a yme oikva, vaihpe oiva; anga,
ju, ose.; est en d.: ojeharu hl'na, se enfe rm : oemama 'o, o ipeju nga(pobrecito) ; d., pobrecito se
cho).
ine hl'na, haguinma. ichupe yvytu ha hasy. qued solo: ha 'enga opyta.
descornar: ( a)hatf'o.
descompuesto (estar) . oembya((ma}, descorts: ikateyva, hisp.. naheko- descubrir ,2 inventar : ( a)juhu, (a)noh desdoblar (ai)pyso (extender), (a)-
ha'o, ine (mal oliente), hav (pasa- mbo 'epyri, havara, korcho, heko (a)moinge (introducir). mbojo 'ahara (X plegar, doblar.
do) (v. el anterior) . havara, koygua, ndahekombo 'iva, descubrir,3 contar: (a}mombe 'u, (a}- (a)mbojo'a).
1 descomunal: popeno, posogue, poro'o momarandu. desdorar: (a)mongy'a (a)mbojegua je-
ipirevaz'va.
(monstruoso , enorme, fenomenal). descortezado: pire'opyre, piropyre, pi- descuidado: ijeheja; es muy d.: i. ete- ra, ( a)jeguaka 'o.
r desconcertante: hesareaha, mba'e i'ai- re'yre.
re{ku (v. gram. p . 93). desdoro: emongy 'a, ky 'a, ky 'akue, je-
1
des~rtezar: (ai)pire'o , (ai)piro (sacar descuidar: (a)hechagi, (a)hecharei, gua 'o, mar, iemar.
mo'fiyva (ra'e). deseable : potapyr.
toda la corteza) ; (ai)popi (sacar la (che} resari (olvidar) , (a )jayvere.
1 desconcertar: ( a)mbotyai, ( a)hesarea, descuido: techagi, tesari, ose. (olvido) deseado : 1 potapy (o potaha segn el
1 ( a)mbopy 'a tarova, ( a)mbyai, (a)- epidermis, la suciedad), (a)jape'o
(sacar la cscara, lo de encima, co- jayvere. caso), po tapyre.
mbohekovai, ( a)mopane. desde aqu: ko'aguive; d. all: amogui- deseado 2 (objeto): tembipora. tembi-
desconfiar: ndajerovii (hese}, ( a)je- mo hi tierra superficial); (a)haryvo
ve; d .. ahora : ko'gui, gagui; potapy, ose. potaha (que se intere-
poyhu (chugui) (recelar) .. (despellejar, mondar).
descoser: (a)mbovyvypoi, (a)vy vyha- d . cundo? : araka'eguivpa?; d. Pi- sa, am iga).
desconocer: ndaikuaasi, ndaikuaavi. lar: P. gui =P. guive; el. febrero: ja- desear: (ai)pota (querer); lo deseo para
desconocido: che ndaikuaiva, nda che ra, (a )jora mbovyvypyre.
: syki guive. mi amigo: aipota che inlmeguar/i;
kuaiva, ndaha 'i che kuaaha, che descoyuntado (sentirse): (a)sosopa;
, desdecirse: (a)e'eme 'pe'a, (ai)pe'a deseo , quiero orlo: .ahenduse; quie-
me siento d. : aandu asosopa.
1 kuaahay. che e 'ngue, (a)e'erne'hara (re- ro, deseo tenerlo : arekose (y as
1
desconsolado (estar). vy'aymt: aiko, descoyuntar: (a)mondoho , (a)mokan-
gueso (huesos desunidos).
tirar la promesa), (a)mbogue, (a)- siempre "se" despus del verbo en
mba 'e mbyasype aiko. mboje 'o che e 'ngue. cuestin); deseaba verte , te aora-
desconsolar : (a)mbovy'a'o, (a)mbogue descuartizado: mbo 'ipyre, hetemboja -
desdentado: luiiyva, luii pokti, luiiyre- ba: rohechaga 'u are: desear ardien-
tory, (a)moangapyhy jera, (ai)pe 'a o(pyre).
te (sin ningn diente). temente: (che)taryrji (mahe're:
descuartizar: (a)mbo 'i, (a)mboja 'o, (a)-
vy 'a, ( a)mbogue tory chugui. desdentar: (a)htii'o, (ai)typa hi, (ai)- el dulce). Nota: El desea ir: ohose,
descontento (estar) : ndavy'i, nda che depiesa, hisp.
158 desecado-desempedrar desencabestrar-desentraar
159
l desea que t vayas: oipota reho, me' viru , (a)hepyme', (a)me' he desencabestrar: ( ai)sri o, (a)mostihara,
por ser personas distintas los suje- py; (a)hepyrdme'. ( a}mostipoi deseniac~: paha, ese, jera, apy; tuve
desencadenar: ( ai}sita 'o, ( ai)pe 'a sai- un feliz d .: (a)se para ijapype.
tos del verbo "ir". desembolso: viru me ', hepy me ', te-
desecado: k, mokambyre, ypi, hypa.. mbirepykue me ' (pago). ta (cadena) (< ita: hierro + sa desenl~r: (a)mosaso, (ai)spoi (gui),
desemborrachar: (a)mboka'upoi, (a) cuerda). ' ( a)pot nandi, ( a)jora; desenlazarse
desecar: (a)moka, (a)mbohypa, (a)-
( a)jera, (a )jepoi nandi
mboypi, (a)mbopru (secar) (< mboay ka'gui, (a)monga'uhara. desencajado (rostro): hovaju, hovasa-
( a)monga 'u jera; ( a)jora ka 'u. yju. desenojado (estar) : ndaipochyvima
ypi, pru: seco).
desechar: (a)cy chehegu, (a)heja, desemboscarse: kayhgui (a)s, (aj- desencallar:. !J!I 'ti hgui (a)noh, (a)- des:nojarse ' perdonar: ( a)yrtJ:
sand(a yvyguygui mbovevw evy (< veni: f1oiante); (a)nembopochy jera, (che)pochypoi
ndapoti.
(hendive).
desembalar: (a)jokuapoi (poi = ha- desembotar: (a)haimbe'e (afilar). (a)mboyta (hacer nada o flotar).
ra), (ai)pe'a jokuapy (abrir el bul- desembragar: ( a)mbojUiljulzara ( desco- desencantar: (ai)paje 'o, (a)jora paje desenreda~: (a}jora (soltar); javo'igui
nectar, descomponer). ( qutar el embrujo). (a)nohe; desenredarse: javo'igui
to), (a)jora ijokuapyre, (a)jokua jo-
( a)s, ( a)jera.
/ ra. desembravecer: (a)mbopochy jera, (a)- desencanto: paje'o, pane (chasco fra-
desembarazadamen te: sa yhpe' sa '- moyr, (a)moemyrpoi. caso). ' desenrollar: (a)mbyapakua jera (jera
==Izara ==poi).
yre he, sdyme, hasy yme. desembravecido: arpo(va, oyr6JJa, desencolar: ( a)mona jera, ojahi.
desensillar: ( a)mboi kavaju.
desembarazar: (a)mosaso, (a)jora, (a)- naiarvima. desen~orvar, rectificar: (a)mokarapti-
poi; desembarazarse: (a)emosso, desembrollar: (a)muesakd, (ai)pe'a ja- pe a, (a)mokarapd'o. desent~~derse: (a)poi, (a)hejG, adaipo-
( a}emonandi. vorl, (a)mosarambz7wra, (a)javo- desencuad_emar: (a)ape 'o, (ai)pe'a (= ruvez, ( a)pytu 'u ( chugui); desentin-
1.'
desembarcar: yvyrehe (a)pyra, (a)s rai'o, (a )jora javo 'i, ( a)javorajora. ambyaz) kuatia ape. det~ de cualquier otra ocupacin:
! ygragui. desembrutecer: ( a)tavy 'o, ( a)vyro 'o; desendio;;ar, quitar el orgullo: (ai)py 'a ehe~ oimeraeva ne rembiapor =
desembarco : ygragui s, es ( desem- (ai)ky'a'o, (a}mopotf. gua_su o;- desendiosarse , hum illarse: epOl ozmehicha ne rembiaporagui
1
barque), yggu guejy. desembuchar: (a)jejuru'o , (a)mombe'- ( a)epy a guasu 'o, ( a)embopy 'a desente~~ido (hacerse el ): ( a)iko ai-
1 desembarrancar: (a)mbovev yga (po- upa akuava. guasuhara, (a)emotupd 'o. kuaa yvazclta, ( a)jejapo aikuaa y va-
1.
1 ner a flote), (a)ygambovevi. desemejante: jojaha}, ndojoguiva, de~knfrenado: zj'okoha y va, irlakahat ramo.
desembarrar: tujgu {a)noh, (ai)- ojuavyva. 1 oe.
1: desent~rrar: ( a)otyhara, ( a)jevyka
1.
pe'a;(a) tuju'o, (a)mopott(limpiar). desemejanza: teko jojahay. des;;~~eno: teko akahata, teko ijoko- YV.J:' a _(desenterrar ar rancar papas);
desembaular: karameguagu (a }noh; desempacharse: ( a)jepoyhuhara ( depo- ay.
yJJygw (a)noh, (a)hevyki, (a)jo 'o;
/..
(a)jejuru'o, (a)mombe'upa (decir ner el recelo o cortedad), ( a)emo- dese~~nc~ar: (ai)pe 'a tyai, (a)poi de sen tJerro , arranco la mandioca
!as verdades). punga jera (curarse de la indiges- ty azguz (quitar el gancho):
con u_r~ palo puntiagudo: ahevyki
desembarcadero . esha, yga 1upa. tin), (a)epunga 'o, (a)kuera pu dcsen~aar: (a)mbotaJJyh.ara, (a)tavy- mandz o yvyra akupe (= yvyra
nggui, (a)jora punga. POl; ~esengaarse: (a)tlembo tavy~, hakupe).
desembocadura: ysy1y juru , ysyry (a)f!Ol che tavygui, (a}embovyro-
desempalagar: ( a)mbyajuhara; desem
ho 'aha, ehha.
palagarse: (a)embyajuhara. POl(ma), ( a)heja tavy. - dese~~ona~:(a)va puporgui, (a}pura-
desembocar: (a)jehekuavo; desemboca her megua, desentona: ipuvai; no es
desemparejar: (a)mbojuavy, (a)mondo dt":sengrasar: (ai)kyra'O, {a)andy'o.
en el Paraguay; y Paraguaype oje- llrse~omar: tatakugui (a)noh. que cante s i~ desentonar, pero voy
ndoho ojuehegui.
a cantar asJ como as : ndaha'i
hekuavo, ho'a, oehe. desempatar: ( a)mbojojahara, ( a)joja 'o. drseqa~r (quitar los arneses): (a)-
mboz kavaju. che pu poraitva ha apurahita.
desembolsar, pa.gar: (a)virume ', (a)- desempedrar: (ai)pe'a ita, (a)ita'11
desentraar: (a)hyekue'o, (a)hyekue
160 desentronizar-desganado desgaritar(se )-deshonraz 161

renohe; (a)muesak (aclarar, expli- mba'evramo, namomorm; naipo- desgaritar(se), perder el rumbo : ( che) (che) ku 'i; se deshace buscando:
car). rdi ha 'e hese; na(che)neiri, ( che) py'a tarova, (a)ka'j tappe. iku 'i hekvo.
desentronizar, destronar: (ai)ty apyka tove (chupe) (no acceder, no apro - desgarrar: (a)hary, ( a)mondoro (ras- deshecho ,I muy fatigado, (estar):
(= guapyha) gui, (ai)ty mburnvcha bar, no asentir, disentir). gar). ( che) ku 'i, (che) kue (molido,
guasu hendgui. desfachatado : hova atl1va, itie'jJva, desgarro , rompimiento : (e}mondoro. cansado : (che) kue rei).
desentumecerse : ( a)jetepy so,( a)e- itfatava. desgastado , desmochado , mellado : pa.. deshecho,z desmenuzado : ku 'i, mon-
mboheteku 'e, ( a)jetepoka (j ete = desfajar: (ai)ku 'akuahara, (a)mama 'o, gue, api; est d. el cuchillo : iap gu 'ipy re.
jehete). ( ai)ku 'akuaha jora. kyse (X kyse apf: un cuchillo des- deshecho: 3 vaikue, rorakue (afrecho),
desenvainar: (ai)piro, (a)haryvo ; (a)jo- desfalcar: (a)monda emi, (a)emo- mochad o, sin punta). tembyre, ose. , tatykue, ose., pota-
ka (sacar la semilla de la vaina) . mba 'e emi, pokarme (a)pe 'a. desgracia,! accidente: tembiasa, t. asy, pyy (lo que nadie quiere), ndai-
desenvolver: (a)mongakuaa, (a)mbo- desfallecer: (che) py 'a kangy, (che) ose. , vaiha. potapyi(va).
hoky, (a)mboyvoty; desenvolverse: py'a mano. desgracia,2 mala suerte: po 'a y, pane, deshidratar: (a)y'o, (a}mboypi, (a)mo-
( a)emotenonde, (che )reoive, desfallecimiento: py 'a mano ( desma- ivaiha; cuando os hallis en la des- ka; deshidratarse: oyyi, ijypi, ik.
(che) rokyve (germinar brotar ms), yo). gracia: ku peimr ivaihdpe (E .R.F) deshilachar: (a)hyvi, (a)henimbo'o,
(a )se kargu ( < aka, va chara; desfavorecer: (a)pytyvhara, ndajapo desgraciamente: vaietpe, aard. ( ai)poekj;i.
cabe llo enmaraado, desgreado). pon1i ( hese), naipyty Ji (chupe). desgraciado: ipo 'a y va, vai rasa ha, deshilar: (ai)pyekyi, (a}hyvi, (a)mohe-
desenvuelto ,1 saltarn: rari, saraki desfavorecido: noepytyvOiva, ipyty - vairupi ohasva. nimbo'o, (a)hyvinoh.
(buscn) . v6ymbyre. desgraciar: (a)m byai, (a}mboharn; des- deshilvanar: {a)hekj;i, (ai)poekj;i (X
desenvuelto ,2 libre, atrevido : tie y , oti- desfibrar: (a)hyvi, (a)hyvi'o, (a)hovy- graciarse , daarse : (che) hunga, (a)- ajykyi: desgranar).
y va, oemotie y va (chupe, dativo). k(l'o ; desfibro el tabaco y la man- emohunga, ndajehayhuvi (no ser deshinchar: (a)mbovuhara, (a)vujera,
deseo: pota; d. de ver: techase; d. de dioca: petp ha mandi'o ahovykd'o. ya bienquisto). ( a)ruru 'o, ( a)mborurujera; deshin-
comer: use, embyahy; d. de be- desfiladero: yvyty rape, yvyty pa '. desgranar: {a)jykyi maz ... ), (a)joka charse: (a)jernnt 'o, ( a)jeavevo 'o,
ber: uhi, y 'uhi; d. sexual: poreno- desfilar: (ja)guata rysyi, tysyikure poroto , man ...) . oguapy che rnru , (che )rwupoi,
se, che raguyrO; me vienen deseos (ja)hasa, t. (ja)guata. ' desgrasar (raro): ( a}andy 'o. (che )rnrnguejy, (che )rurnguapy.
de salir e ir andando para ver a mi desflorar: (ai)poty 'o, (a)mombu (re- desgreado: (che) ak(lravichdi, (che) deshojar: (a)hogue'o, (a)hovongi (d .
amigo : oike che akt1me asese aha, ventar), (a)momara, (a)opt1, (a)- aMchara (X che rague vu ': se me a golpes) (M.); d . el maz. (ai)piro
1
aguata tahechami che irtlme (G. S.). hyepy 'o. eriza el cabello, se me ponen los avati; deshojarse: ( a)jehogue 'o,
deseos (me vienen , se me ocurre): ou desfondar: (a)hopyta'o, (a)hevi'o, (a)- pelos de punta). (che) rogueki; se d. los rboles , es
1 (= oi ke) che akame, ajapose... (tal deshacer: 1 se expresa por los sufijos
hugua'o. la cada de las hojas: hogueki M-
1 ..

: cosa). hara, jera, poi; deshacer un tejido : na.


desesperante: ombopy 'aropva, mbo- desg-ajar: (a)haka 'o, (a)hoguyro ; desga-
(ai)pyahajera; d ., descomponer : deshollinar: (a)hatatir2'o, (ai)pea ape-
py 'aropuha. jarse: hakap. ( a)mbojuajuhara, ( a)mbopojera. kuma (M.}, (a)m!Ja'ehu 'o.
1' desesperar: naha 'arOvi, ndajeroviavi, desgana: juruhe y , ernby ahy i y, ate'j desharer, estropear : (a)mbyai, (a)mo- deshonestidad: teko tiey, teko ~ai,
1' ( a)jeroviapa, (che) py 'aropupota; (pereza). megua, (a)mbogue, (a)mboje 'o (bo- ose.
hacer d .: (a)mbopy'aropu, (a)mbo- desganado (estar): (che) jurehey, na rrar). deshonesto: tie y vai, heko vaz'va.
pya tarova. che embyahyiri, ndakarusi, nda deshacer, 3 triturar: (a)mongu 'i. deshonrar: (a)heraku'o, (a)heramo-
desestimar: (a)momichf, ndajapi che juruhi. deshacerse, fatigarse: (a)iiemongu 'i, mard, (a)momard hra, royrCJme
162 deshuesar-deslumbramiento deslumbrar-desnudar 163
(a)uva, (a)mongy'a tapicf1.a rra, eheja mand ne rembiapor, ne kangy, tesaypyt (X desmayo : te- rovii ichupe; no me 'desmientas :
eroyrOme amonde (= aity) chupe. apopyrd, eheja herd, ehejnte ra sakuaguyry). che rerovkena ( creme, dame cr-
deshuesar: (ai)kangue'o. ne rembiapord. deslumbrar: ( a)hesaka, ( a)myesakangy dito).
desidia, pereza: atey, kane'tmgue desjarretar: 1 (a)hetymakyt. (X deslumbrarse: aembyesakangy; desmenuzar: (a)mbo'i, (a)mongu'i, (a)-
(cansancio) , kaigue (aburrimiento , desjarretar,2 dejar sin fueri~s o recur- desvanecerse, desmayarse : ajesakua- mbo 'i sa'i, (a)mbosa'i.
desgana). sos: (a)mokangypa, (a)mboka'apa. guyry, che resakuaguyry ). desmerecer: ruiahepyvi, oguejy hepy
desierto: tavey, upyso rei; Cristo desleir: ( a)mbohyku, (a)mboyku; des- deslustrar, deslucir: ( a)momimbihra, ivaive (resulta peor).
aliment en el d . a ms de 5 .000 lerse: (che) ryku (hyku. l se des- ( a)mimbi'o, ( a)jajai'o. desmesur.tdo: hekope y, o ti yva.
hombres: andejra taveyme le o derrite). deslustre, moho: tav, have, ose., desmesurarse, desmandarse : (a)emo-
omongan.t posgui hetave, yvyp- deslenguado (ser): (che} juru tiey, mard, emara. tie y .
ra(pe). (che) juru ky 'a, (che) jurn at, (che) desmadejado, desencuadernado (me desmochado: api, timbe, chapf.
desigual: jojay, jojahay; es desigual juru guasu. siento): (che) kue, (che } kane'b- desmochar: (a)ak4'o, (a)hu'i'o, (a)-
o distinto : ojuavy, oikoe; pelean deslenguar : (ai)ka 'o. mbaite. api, cerc .
con fuerza y pericia desiguales: deslenguarse, o ser deslenguado: (che) desmamantado, destetado (estar): (a)- desmontar ,1 cortar rboles: ( a)yvyra-
oorair6ramo imbaretekue ha katu- juru tie:P. (a)jejun.t 'o (cantar las ekambu 'o(ma}, ( a)po 'o(ma). reity.
pyry ojuavy pe = oorair ku mba- verdades). desmamar (raro), destetar ; ( a)mbopo 'o desmontar ,2 rebajar un terreno: (a)-
re te ha katupyry joja yme. desliar: (a)mboapakuajera, (a}apyti- (a mi hijo: che membype}; en yvymbojoja.
desigualar: ( a)mbojuavy, ( a)mboikoe hara, (a )jora (desatar). esto estoy desmamado, no necesi- desmontar, 3 desmontarse: ( kavaju ri-
(hacer diferente < oikoe: se distin- deslindar, delimitar: ( a)mbojuajuhara, to maestro: kvagui apo'ma. gui) aguejy, amboguejy.
gue). ( a)muesakrJ (aclarar). desmanchar (raro): (a)momarhara desmontar, 4 un artefacto: (a)mbojua-
desilusionar: ( a)mopane, ( ai)tavy 'o, desliz: pyho, epysanga (resbaln), (quitar la mancha o el defecto). juhara.
(a)mbo'e aetegua, (a)myesaka ia- je'aha (cada),jejavy (yerro). desmaado, torpe: ipomben.t, ndaipo- desmoronado (est): ijaku'i hlna.
pytu'u. deslizadero: pyhoha, epysangaha, py- hiva, ipoheyva (X ipohe, ikatu- desmoronarse: (che) aku'i, ha'a (des-
desinflamarse , desinflarse. ( a)guapy, syryha. pyry). moronarse , caerse respectivamente).
( a)vuhara, ( a)n.trupoi deslizarse: (che}pysyry, (a)syry (fiuir), desmayarse: (che) py>a mano, (a)ma- desmotado: hesa yijopyre.
desinters (trabaja con): omba'apo ( a)syryry (deslizarse los slidos). no re. desmotar: (a)hayi'o (_vi'o = yijo},
re, hembiapo repykure noma 'iva. deslomarse : (a )ehumby 'o, ( a)ehu- desmayo: py 'a mano, mano rei. (a}mosusa.
desinteresado : ndojehekasiva, omba '- mby 'a. desmedro: embyai, guejy, morombi. desnarigado: itiyva, itfmichfva, it'o-
apordva. deslucir: (a)momichf para, portingue, desmejorado (estar): (a)embyai, (che} pyre.
desinteresarse (de la buena causa): (a)- ( a}mbojeguahara, ( a)mmbi'o, (a)- kangy, (che) pituva (torpe , inca- desnarigar: ( ai)tt'o; te desnarigar de
hechagi tembiapo para; no se de- mbovai. paz), (che) morombi. un trompazo: roitf'ta pete( enu-
sinterese en favor de mi asunto: desmejorar: ( a)mbyai, ( a)mopordhara, pdme.
deslumbrado (estar): che resaka, che
ani ne mandu 'ayteintekena che (a)mokangy; nacheresili portiv. desnatar: (a)hova 'o kamby, (a)kamby-
mbyesakangy.
mba 'rehe = ani nane nuzndu 'itei desmentido (todo est): japupaha ja'e rova'o (ro= ho), (ai)kyra'o kamby.
che mba 'rehe. deslumbrador: mbyesakangyha, mbu- desnucar: (a)atuaka, (a)atuakytf, (a)-
hes e.
desistir: (a)heja, ndajapov, (a)jehe- esakaha, ohesakva. desmentir: ndarovii, (a)mbojapu; des- mongu 'e atua kangue.
kyi; desista sin ms de su intento: deslumbramiento: tesaka, embyesa- mintieron : oembojapu = ndogue- desnudar: fa)mboi, (a)mboop(vo.
164 demudo-despeadura despachado-despernado 165

desnudo: opz'vo; cabeza desnuda: akd chavi, (a)kay che rappe, (che) . despechado (estar): (che) pochy, (al que pierde le desgrean o des-
nandi; pie . d., descalzo: py nandi akdtarova, tva hpe aiko. {che) pane (llev chasco) , (che) e- peinan).
i
desnutricin: tete kangy, karu 'i, fie- desorientar: (a)mokay tapgui, (a)- ko '6i, (a}andu che mard, aandu despejado (el tiempo): opzna, nda ara-
l. mongaru 'i. kafly tappe. che moti: me siento d ., desairado , (ri, nda araivi.
desobedecer: ( a)mbohovi, nahendu- desosar, deshuesar. ( ai)kangue 'o, ( ai)- abochornado. despejar: (a)monandi, {a)mohendaha-
1
1
si fle'~. nae 'ehendusi (eh = er). kanguerekyi despechar: (a)mbopochy, {a)mopane; ra, (a)muesakti (aclarar), (a)mo-
desobediencia: embohovi, e 'ere- desovar: (a)mbo 'a (poner huevos);oje- (a)mbopo'o, (a)mombo'o (detestar) pa'U., (espaciar): despejarse, soltar-
1 nduy. ayr (mbero ar: la mosca brava). despecho: 1 pochy, eko'oi, fiemyro, se : ( a)jetavaguasu, { a)embotava-
1
1
desobediente: e 'rendu y, akahatti. despabiladera: tataindy mopotiha, te- jahi, pane (desengao , chasco). guasu, (a)embotavaguasureko.
1 desobligar: (a)mostiso. ndyka. despecho 2 (a), a pesar de : jepe, jep- despeluznante: mopirlha, omopiri-
desobstruir: ( a)mbosyry, ( a)mbotyha- despabilar, (a)tataindy apyra'o, (a)ta- mo. mbva.
ra, (a)mboty'o, (a)mos~. taindyruvoka. despedazar, desgarrar: (a)mondyryry, despellejar: (ai)piro, (ai)pire'o, (ai)pi-
desocupado (estar): (ai)me rei, (che) despabilarse, avivarse: ( a)jetavy 'o (ai)pehe '; el tigre despedaza su
re pe'a, (a)pe'o, (a)haryvo (aspi-
reko rei, na che rembiapi, (che} (che) katupyryve aikvo. presa: jaguarete omondyryry nga
rado).
nandi, namba 'e api a(na. despacio: mbegue; vaja d.: mbeguem(- hembi'uni.
desocuparse: (a)poi che rembiapgui, na, mbegue katu. despedida: maiteipaha, e' taper, despensa: tembi'u rupa, hi 'upy renda.
( a)emonandi; me desocupar para
atenderle a Ud.: apo(ta che rembia-
despacioso: imbeguva, ate y nunga.
despacito, no es eso , te equivocas:
taperd e 'e, e'e paha, techapa!UI despensero: tembi'u ongatuha, te-
mbi'ujra.
1 ose.
1' pgui taangareko nderehe. tove, ndaha'ei erehicha, ndaerehi- despedir: (a)mondo, { a)mos, ( a)moirtl despepitar, quitar las pepitas o semi-
1
desodorante: oikatf'va, katf'oha. chai hapertime, {a)momaitei chupe oho- llas : (a)hayi'o, (ai)pe'a hayi.
desojar: (a)hesa 'o (X deshojar: aho- despachar: (a)mondo, (a)mos; despa- kuvo. despepitarse, desgaitarse , enroquecer,
gue'o). cha un propio para avisarle : ojo- despedirse: aomomaitei palla, ja- ansiar: ( a)sapz!.i,;di ikoe, (che hu 'u
desollado: piropyre, pire'opyre. kui karia'y omomarandvo ichupe. juecha paha; despdase de esta sa- vai; ( che)taryry, (ai)potaterei.
desollar: (ai)pire'o, (ai)piro, (a)kaguai despajar (raro), apartar la paja dei tisfaccin : ehejnte pe angapyhy, desperdiciar: (a)pom re, (a)mombo
(murmurar). grano: (a)kapi'i'o, (ai)pe'a kapi'i eje(kente ko vy 'gui. re, (a)hundi rei, hisp.,{a)morangue
desorbitacin (de Jos ojos): tesase hayigui despegar 1 (el avin): (a)yvyreja, (a)- (desperdiciar.. . avae': el guaran).
ose . despanzurrar: ( a)hyekue 'o. pu 'ti, (a)jeyvy'o, neol. despenlicio:kurekue, tembyre re, ta-
desonlen : sarambi; jehe'a, jopara (mez- desparramado: sarambi, asai; isara- despegar 2 (Jo adherido): (a)monahra, tykue, ose. (bagazo, ollejo , borras,
cla); apauvdi (enredo, confusin). mbi, iasai: est difundido , espar- ( a)mboapovjera. heces), taykue.
cido. despego (de aficiones, etc.): heja, je- desperezarse: (a)jehetepyso, (a)embo-
desonlenado: nahekor4iva, hekopey,
desparramar: (a)mosarambi, (a)myasai heja; royr (desprecio, desamor) ; hetia'e, (a)emoate:)!'o, (a)emoa-
sarambi, mofvaipyre (mal puesto).
(X derramar : ahekuavo, aoh). d. del avin : yvyreja, jeyvy 'o. te yjera, ( a)emokyre y, {a)jepoka
desonlenar: (a)mof vai = hysyikue'- despavorido (estar): rasa che mondyi despeinado: ak/ichara, akdjavo 'i, akti-
1 (M .).
1 yre, (a)mosarambi (desparramar). akyhyje ikoe. ravichi. desperfecto (tiene un): imard hlna,
1 1
desorejado: hekovai, moi despearse: (che) py rasy , (che) py ka- despeinar : (a)moakd kortiijera, (a)mo- imegua, oembya(va, ojeka, otiri.
1 1
1 1 desorejar: (a)anambi'o, (a)anambikytf. ne ~ guatgui aktichara; vamos a jugar a la "akd- despernado: (che) kane'ite, (che) re-
1 i desorientado (estar): che raperti ndahe- despeadura: py kane 'o1igue. chara': aembosarita akdchara tyma rasy.
1 1

1 1
1 1

1 1
1 1
!
166 despernar-desprendido desprendimiento-destinar 167

despernar: (a)hetyma 'o, (ai)kytf hety- despoblado: tenda ogayha, tave'Y (p- desprendimiento: teko pojera, teko mondoho; destacarse, resaltar: (a)-
ma (amputo la pierna). ramo), yvyape re, 12 re oga'j>Jw. mba'e me'fsva, teko nahakatey- jechakumJ, (a)jechauka; se destaca
despertador: mombayha. despojar: (ai)pe'a re, (ai)pyhy re, iva. entre todos por su amor a la igual-
despertar: (a)momby; despirtame de (a)raha tapicha mba'e, (a)monda desproporcin: tekojoja 'P. (je)joavy dad y a la justicia: hekojoja pord-
madrugada: ko'etfvo che mombay- (robar). (diferencia). gui ojekuaa {== ojechauka) hapicha
mi. despojo: tapcha mba 'ekue, ose., mo- desproporcionado: ndou pordi oFo- mbytpe; la "e" de po' se destaca
despertarse: (a)py; d. asustado: che ndapyre, mondapore. ndive, ndojoja portii oondive; su- como la "o" de kane '(): "e"po'pe-
angeki apyvo; cuando te des- despolvorear: (ai)tyvyro (sacudir), (a)- jeto d., contrahecho, feo : OJ'a gu.a ''o" kane 'tJ peguicha oso h(na
piertes, despirtame a m: repy- yvytimbo'o, (a)yvytimbo pe'a. emoangi (M.) (<i: vai, megua}, ( = ipuso hlna).
vove, che mombaymi desportillado: hembe'o; jarro d.: ka- tekove hete meguva. destapar/ decubrir: (a)jaho'i'o, (a}u-
despezar: (a}mboapyra po' (adelgazar mbuchi rembe'o(pyre). despus : uperire, uperirrO; d. de esto: vd 'o, (a)mama'o (descubrir).
la punta). desportillar: (a)hembeka, (a)mbyai, upevarire, upevove; y d.?: ha rire; destapar,< quitar el tapn: (a)juru'o,
despezonar: (a)jurupy 'o. (a)hembe 'o. poco d.: uperiremi; mucho d.: upe- ( a)mbotyhara, ( ai)pe 'a, ( a)jurumbo-
despicar: (a)mbopy 'arojera, (a)moy- desposada, prometida : lzembirekon2, rirete; d. de haber llovido , el aire tyhara.
rO; despicarse, vengarse: (a)embo- e'eme'hare, omenda va 'era. est ms puro: okypa rire arapytu destaparse (la falda , el vestido): (ai)-
pochy poi, ( a)emoangapyhy. desposarse: (fll}oe'me'e. ipotfve. pepi.
despierto (estar) : (a)py, ndaki; es- despotricar: (a)jejuru 'o . (a}kaguai (he- despulpar (no existe): se dice extraer destellante: (o )verapva.
tando d.: che pype, apayhpe, se). o separar la pulpa: (ai)pytere'o. destellar, centellear, brillar: (o)mimbi,
apy jave, apy ramo. despreciable (cosa): mba 'evete, hesa '- despuntado: (o)etf'va, (i)tfmbe. (o)jaji, (o)vera(pa).
despilfarrar: (a}momborei, (a)viru ikue, royrmbyrtJ, mba 'evr ndoje- despuntar, salir, asoma rse: (che) tfse, destello: mimbi, emimbi, jaji.
me'rei. japiva. (che) timbu, (che) apys; l des- desteir: (a)mboje'o; desteirse: oje'o;
despintar: (a}mboje'o, (a)heko 'o. despreciar: (a)royro, ndajapi mba 'e- pinta, asoma: iiapys; el d. del da, (a)kolojora == ajekolo'o, hisp.; tela
despintarse: (o)je'o, (o}emboje'o, (a)- vramo; me desprecia: nda che api del sol: aras, kuarahys; aqu, ah que no pierde el color : ao oje'o'Jva;
emboheko'o (desnaturalizarse). mba'evramo, che royr6 (=royrome despunta, rezuma su diablura : ia- desterrado: hetgui mondopyre, jeity-
che auvti); desprecia a todos: ndo- pys Ju'na pe iaa{ngue). pyre, hgagui mosmby re.
despiojar: (ai)kyreka, ( ai)kyvu, ( ai)-
poroapi mba 'evramo (es un en- desquiciar: (a)poroity hembiapgui desterrar: (a)mos, (ai)ty tetdgui, (ai)-
ky'o (<ky: piojo).
gredo). desquijarar: (a)haykd'o. ty ambue tetdme.
desplazado: henday. desprecio: royrv; fruncir los labios desquitarse: (a)emopohno, ( a}e- destetado (est): opa 'ma, okambu
desplazar: (a)monand; barco que des- con mueca de d.: (a)emohembe- mbuekovia. poz'ma.
plaza diez mil toneladas: ygra pasu jeguaru ( chugui: de el}. destacada (letra, palabra), : so, oso, destetar: (a)mombo'o, (ai)kamby'o,
tone omonand,a. desprenderse, caer: (a}ki; sacuden las ipuso, osva, ipusva. (a)mbopo'o.
desplegar: (ai)pyso; despliegan una manzanas y se desprenden o caen: destacado, excelente : portJ, pora~opy destilar,1 tran.: (a)mboy.
gran actividad: hatt1 o tu 'u ijapre ojetyvyro umi masd ha okuipa. re. destilar,2 intr.:(o)tyky (gotea).
i. hikui. desprenderse de, renunciar a: (a)me', destacamento (de tropa): guarini aty, destinado (ser, estar) : (a)emoi, (a)e-
desplomarse: a)jeity yvj;pe, ha 'apai- (a)heja, ndarekosevi. g. atjra. mondo, ( a}flemombyta.
te, ha 'a sapy 'aitpe. desprendido, generoso, liberal : heko destac:u-,1 trasladar: ( a)rova. destinar: (a)mondo, (a}mombyta, (a)-
desplumar: (a)hague'o. pojerva; nda heko rakate yiva. destacar (una letra): (a)mbopyso, (a)- mof.
168 destinatario-detener detentar-da 169
destinatario: jarard. desvainar: (a)joka (porotos , cacahue- (a)mboare (demorar); detenerse : de veras, de verdad: aete, aje, aei;
destino,1 hado: poravi, potavi. tes: kumanda, manduvi). (a)pyta, (che)are (tardar , demorar). de veras?: aete piko, aelpa.
destino2 (ya tiene su): oeme 'ma desvanecerse:ogue (desaparecer, esfu- detentar, retener lo ajeno : ndapoisi devocin, piedad : Tupa andu, Tup
ichupe hembiapord, oemofma hen- marse) ; (che) py'a mano (desma- che mba 'eyvagui. rayhu, tupao vy 'a, vy 'a Tupd rehe-
dagume. yarse). determinar: (a)embopy'a petei: hay gua, embo 'epoty, embo 'eryakuli
destituido: pe'apyre, mosembyre, (o)- desvanecido (yaca): ipy 'a mano (ha que determinarse de una vez : teko- (piedad , uncin).
jema, mbojeipyre, jeitypyre. oeno h(na). tevt ku py'a heta amboyke, t. a- devocionario: embo 'e ryru, . kuatia,
destituir: (ai)pe'a, (a)mose; lo destitu- desvariar: (a)e'e rei, (a)e' tarova, embopy 'ape te i mand ( = herd). embo 'eha, embo 'erokyha.
yen de su oficio: ojeity, oemose ( a)e 'e akanund~.<. deterioro , menoscabo, lesin: embyai, devolver: (a)me'e jevy, (a)me'e zjra-
hembiapgu. desvelar: (ai)kerape'a, (a)mbopy'a an- mba 'e metua. pe, (a)rahauka hendagupe, (a)-
destorcer: ( ai)pokahara, ( a)mokarje- gata (preocupar , dar cuidado), nda- detestar: ( a)royr (odiar), ndahayhu- mbojere.
ra, (ai)pepyjera (torcido , arqueado: heji oke (no dejar dormir), (a)my - iete. devorar: ( a)mokok, ( a)jakoso koso.
ojepyva; torcer: aipepy). angeki. detonacin, tiro: pu, mbokapu. devotamente: esahpe, Tupd rayhu-
destornillado: motonipoipyre, hisp. desvelo: py'a angata, myangeki (vea detonador: mbopuha, muendyha. ppe, embo 'ehpe, tindyhapemi.
destornillar: ( a)motonipoi = atoni'o insomnio). detonar: (i)pu (sonar). devoto: itupao vy 'va, Tupre mandu '-
(< toni: tornillo, hisp ., neo!.). desventajoso: ne mof va1a; e:; ::1. para detrs: takykue (ky mejor que py), aha.
destreza: katupyry, ha'eve, teko jepo- m el que la casa est lejos: pe ga kuppe; hacia d ., hacia atrs : da: ra. 1) Calificativos de da atmos-
kuaa; por su destreza en el manejo opytaha mombyry, che moi va(va. oguevz'vo; d . de m, de ti, de l : frico ; d . alegre. ra rory; d. calu-
del auto, ha sido elegido : ikatupy- desvergonzadamente: tie yhpe, tova che, nde rakykuri, hakykuri. roso : a. haku; d. claro : a. sakti; d .
rygui mboguatahramo (= pokah- atdme. deuda: oeme 'e va 'erd, jogua pyre corto : a. mbyky; d . feo : a. vai; d.
ramo) ojeporavo va 'ekue. desvergonzado: tiey, hova at, notf- repy, jogua repy; no tardes en pagar fro : a. ro'y; d. hmedo : a. ro';
destripar: (a}hyekue'o, (a)hyekytf; (a)- riva. tus deudas : ani nde are nde jogua d . seco : a. ikd, porti; d . turbio :
japytere 'o. desvergonzarse, descomedirse : ( a)e- repy reme 'evo. arai (nublado) ; buen d ., mal d . . a.
destripaterrones, patn, paleto : pyta motiey (ichupe: dativo) . deudo, pariente, consanguneo : ana, pord, a. vai 2) Otros usos ; d. fe-
jeka, koygua, pijy.
desvergenza: teko tiey, ose .; tiene la anma (M ., A.) ; pehengue, johu- riado : arete (fiesta), a. pytu 'u, (des-
d . de confesar su crimen: notfri, guy; somos parientes: ore ku rojo- canso) ; d. del Santo : che rra ra,
destructor, daino : kose; ygra kose
omombe'vo (= omombe'u hagua) huguy roz'na; sois parientes?: pee
(destructor, torpedero), ygaar ra Marangatu (da santo) ; de d .:
hembiapo vaikue; hova atd, o ... ooanma piko.
yga mbyaiha. rape; ya es de d .: iko 'ema; antes
desvestir, desnudar: (a)mboi. deudor : tepy me 'ehard, joguapyre
destruir, aniquilar: (a)mbokusugue, del d. : (i)ko'e mboyve; a medio
desviar: ( a)momba; desviarse: ( a)pio mbuekoJ!iahanJ.
( a)mbyaipaite. d. : asaje pyte,. en qu da estamos?
(pia, una silaba). devanadera: apakuaha.
desunir: (a)mopetefjera; desunirse, se- mba 'e rape jaiko; d . tras d .: ko '
desvirgar: (a)momard, (a)mombu. devanar : (a)mboapakua tenimbo, (a)-
pararse : (ja)joyvyhara, (ja)jope 'a, ko 'ere; todo el da: a. pukukue;
desvirtuar: (a)mokangy, (a)mbovevi, mboapakua, devanarse los sesos:
(a}omopetefpoi, (a)jojora. hace varios das: kokuehe, kokue-
(a)hepy'o. (a)emoapytu 'u rykue'o (= jopy). heve; no hay d . aciago para el que
desuncir: (a)jora. desyemar: (a)hoky'o (quitar los bro- devenir, futuro: tenonderti, ose., va'- ama a Dios : ndaipri ara'uv, Tu-
desunin: joapy'p, juaju'y , py'a avy, tes). erd, ni (e n composicin), (a}epy- p rayhuhrape; d . y noche: a. ha
e'd avy, teko avy, ose. detener: (a)mombyta, (a)joko (atajar). rii af (empezar a estar). pyhare; cada d.: arvo (A), ko'e
170 diablo-diez diezmo-dije 171

re, ara avo (M.); a. aja; todos Jos dcese, dicen, se dice : 'je, ndaje, jeko: diezmo: tupamba'e, pgui petef (el mbia; dificulto mucho que salga de
das: opa ra, jepi, tapia (siempre). as dicen que dijo: pechaite he'i je uno de diez , el diez por ciento). sa: ndo kuera mo'i vaicha chve,
diablo, demonio: aa (malo), mba 'e (ha'e); dicen que eres t: nde ha'e difamado: e'e meguapyre, kaguaipy- ndaroviaiti oikove hagua; lo difi-
pochy (cosa que se aira), tau ndaje. re, heramard, herakullvai. culto, lo pongo en duda, lo pongo
(fantasma) (M. A.) ; como impreca- diciembre (mes doce): jasy [Xlki difamar: (a)e 'e megua, (a)kaguai (he- en cuarentena: ndaupichai (chne)
cin se usa aa memby, aa ray dicha: vy'a, po'a (suerte), tory, ose. se), (a)moherakud vai (ichupe), (a)- vaicha cheve.
(hijo de ramera, de diabla, hijo de (alegra); teko porfi, aje (M.) keche. mohera mart2. diforme: megua, ivai, ha 'angavai, ha'-
diablo). diferencia: 1 juavy, ikoe. anga megua, cha'fi; cara diforme:
dicho 1 (un): e'enga.
diablico: ala reko, ivaieterei diferencia/ distincin (hay): A se di- hova cha'dmba (= kucha'mba), ho-
diafanidad: tesakti, teko hesaka. dicho 2 (se ha, est): oje'ma; ya se lo ferencia de B: A ojuavy B gui; vavti.
difano: hesakt2, ose., hesakangy. ha d .: he 'z'ma kuri ichupe. son dos cosas muy diferentes , dis- difundir, esparcir: (a)muasai, (a)mosa-
diafortico, sudorfico: ty 'i reruha, dichoso, feliz: hory, (o)vy'a; son di- tintas: ojuavy {= oikoe) eterei ojue- rambi, (a)moheraku/1.
mbohy 'aiha, anembohy 'iva. chosos los que disfrutan del fruto hegui umi moki mba 'e. difunto: amyryi; mi d. madre: che sy
diafragma: py 'astingue. de sus sudores: tahory ho'va hy'ai- diferenciar, hacer diferencia: (a)mbo- amyryi; est d., muerto: ombojoj-
dilogo: ojoupe porandu (M.), oe'e. repykuemi; panemeyva (M .) (pa- joavy, ( a)moingoe; diferenciarse, ma ikupy (igual las piernas) =
diamante: ita veraite mirf (M .), itate. ne: mala suerte): no hay dichoso distinguirse: (a)juavy, ( ai)koe ( chu- oma'ema ipyslire (mirarse los dedos
diametralmente (opuesto): ikoetva. sino en tu compaa: nde rehe Y gui}, ( a)emoingoe. de los pies).
dimetro: mbytrupi ohasva, mbyte- aikr6 mamove voi ndavy 'a kat i. diferir, retrasar: (a)mbotakykue (ta = digerir: (ai)py'ajy; no he digerido bien:
1 rasaha. diedro , (ngulo): apejoja pa'U. ha), (a}mboare. che punga.
diario: 1 ko'eregua (de todos los das), diente, muela : ti, ose.; me duelen difcil: hasy, ose . digestin: py'ajy; mala digestin: pun-
tapiagua (de siempre, ordinario), los dientes o las muelas: (che) ra difcilmente: hasype. ga; mira que te vas a indigestar :
opa aragua. rasy, me voy a sacar un d., una dificultad (no hay): ikatu (se puede); chke ne pungta.
diario,2 papel peridico: kuatia maran- muela: aha che rtiityka; mostrar los la d. est en que no tengo quien me digitacin (tiene buena) : kwi pyryryi
duha; cmpreme el d .: ejoguami diente&: (che) rimbiti; apretar los reemp lace: ndareki che rekoviar pordva (= ikud hu : buen pianis-
chve kuatia ( agagua). dientes: (a}emohimboty; dar d. ha pva mba'etko = che rekoviarli ta) .
diarrea: tye, tye chivi, tuguaipo ', con d.: (che) ri tarara (rechinados hasy ijuhu ha pva mba'etku; dignidad: mburuvicha reko, teko yva-
tyesoro, ose.: tengo d .. (che) rye; dientes). tengo una d. oime pete mba 'e te; con d.: akfinguapyhpe.
tiene d. de sangre, hemorragia: diestra, derecha: akata, po akata; aikuaa'j>va (= akay hpe); se hace dignificar: (a)mopor/1, (a)momaranga-
hyeuguy (< uguy, por ruguy ). a la d.: akatape (X siniestra: asu). sin d.: hasy Yhpe ojejapo = hasy Y- tu, (a)momba 'eguasu, ( a)mba 'era-
dibujar: (a)moha 'anga, ( a}hai kuat- me, hasyYre); no ponga d.: ani re- moapo.
diestro: katupyry, tekove, ha 'eve (ha
re (escribir en el papel); (a)mboje embohektei, ani reembohovi, digno (es) de su puesto: Izo 'a he se he-
bilidoso, inteligente).
(pintar). ani rejapoYtei, ani nde rejapitei mbiapo, henda ou porfi ichupe
dibujo: ta'anga, ose.; d. de una flor: dieta: 1 karu 'i; come a d.: pohtinolw (no deje de hacerlo) ; con d. la halla- (=h. ho 'a hese).
yvoty ra'anga (la figura). e'me okaru. rs: hasypente rejuhne (X a duras dije: jeguaka hepyy, jeguaka rei; po-
i. diccionario: e'engue ryru, fle' ry- dieta,l reunin poltica : aty guasu: penas hall uno: hasypeve peteinte nerse dijes: (a)jegua, (a)emboje-
syikue, fle'e joapyre, e'vu, e' d . de Worms = W. a. g. ajuhma). gua, (a)embojeguakarei (v. abalo-
apes/i ryru. diez: [XI (los diez dedos). dificultar: (a}mbohasy, (a)joko, (a)mo- rio).

1'
172 dilacin-disartria disciplinarse-disipar 173

dilacin, retardo: are, mba'e are, Dios: Tupd, andejra; D. existe: disciplinarse, azotarse : ( a)enupd (X diseminar, esparcir: (a)muasdi, (a)mo-
emboare. of Tupd; D. sobre todo: oime ko roonupd: nos pegamos). sarambi; diseminarse (ello): iosdi.
dilapidar: (a)mombo, (ai)poruvai, (ai)- Tupa oporosambyhyva; si Dios disciplina: updha (azote), temimbo'e di!lensin: ooe' juavy, ojopy'a';Y;
porurei. quiere y la Virgen: Tupd ha Tupa- (ciencia) py 'a tyai, oondive juavy.
dilatacin: jepyso, embopuku, jeka- s:P oipotramo; D. lo quiera, ojal! : discpulo: temimbo 'e, temimbo 'epy disentir: naimi ne e'eme, (naimo 'i
kuaa (crecimiento) X are: dilacin, hi'it(ma). oembo 'va, oembo 'eukva. picha (yo disiento), jajuavy ( disen-
tardanza. diploma: kuatill techaukaha. disco 1 (adorno labial): tembeta, ose. timos) oondive.
dilatar: ( a)mbopuku; ( a)mboare ( dife- diplomacia: teko katupyry, ose., tetA disco: 2 a 'epe apu 'a. disfagia: ahy 'o pa a (dificultad de co-
rir), (ai)pyso (extender). kuaa, tembikuaa tetrehegua. disconforme: na aimi ooe'me, mer).
diligencia: teko kyre Y; mbayru yma- diplomtico: katupyry, arandu ka'aty, ae 'e juavy, (che) tove ichupe. disfasia: e 'e avy (defecto en ia pro-
guare. tetd rekovill, tetd rrape omba 'a- discontinuo: sapy 'apy 'a, ky tf, sakii, nun ciacin).
diligenciar: (a)japo, (a)angareko, (a)- pva. (espaciada), pokd (ralo) . disfona: ahy 'o pyu (voz bronca, des-
mof tappe, (a)hatapya (activar). diplopa: techaki, ose .: padece de d.: discordia: juavy (diferencia , desacuer- apasible , afona).
diligente: kyrey, omba'aposva. ha 'e hechaktJi, o hecha jo 'va, hesa do). disforme: ha 'anga vai, tuvicha popeno
diligentemente: kyreyme, kyreyhpe. oporomomoktJiva. discrecin: arandu, tekokuaa, tekoki- (v. deforme).
diluvio: ama pave, ama guasu, ama dptero : pepoki, ipepo mok6iva. rirf, ose. , oma'e kuaapordva reko. disfraz: tovauti, tova emi, ose., ka-
syry, ama syrypa. direccin, 1 conduccin, rgimen, go- discrepancia: juavy, avy (diferencia ); mba ra 'anga.
1: dimensin: tuvichakue, (e)ha' (me- bierno, gua : sambyhy, s. reko. d. de opinin : e'e juavy. disfrazarse: (a)ehovauvti, (a)emo-
1 1
dida); de grandes dimensiones~ tuvi- direccin, 2 lugar del director mburu- discreto: arandu, hekokuaa hekokiriri- kamba ra'anga, (a)ka:Pse.
chaite, tuvicha popeno, tuvichaite- vicha renda. va; mo'ekuaaha, oma'kuaapordva. disgustar: (a)mbovy 'ay, (a)moeko'oi,
rei. direccin postal: jarard renda, j. reko- disculpa: yr (perdn) : pochyjera; le (a)jahi (hese}, (a)op, (a)mbo-
diminuto: kyto, kytomi, hesa'ikue ha. pido d.: ndaha'i pochyrti, n. py 'a vai, ( a)mbopochy.
(poca cosa) , michtetereiku. directo, recto , sin rodeo : /carey, joja, jeikovaird. disgusto: eko'i, jahi, py 'avai; a d.:
dinmico: imbaretva, hat, ipu 'ak- ndopiiva (que no se desva), kara- disculpar: (a)yrtJ (perdonar), (che) jaheippe, eko 'ime, eko 'me.
va, hekoaposva. pd'j>. pochyjera; rugole me disculpe : ani disimulacin, disimulo: py 'a kaJ,
dinamismo: teko mbarete, teko atd, director: sambyhyha. mburuvicha, tu- nde pochy chendive. jeheja (dejar estar).
ose ., teko apose, hatd omba'apva vicha; nuestro d.: ore ruvicha. dismular: (a)embopy'akaJ, ndaiku-
discursear: ( a)jejuru 'o, ( a)emoe 'e,
reko, kyre)Jme ondyryva reko. directorio: sambyhyhakura aty, mbu- ( a)ehenduka. aasi, ( a)jejapo aikuaa yvaicharamo
dinamita: nami, neol. ruvichakura. (hacerse del que no lo sabe, del que
dnamo: namo, neo!. dirigible, zepelin : pepo y pe/i, neo lo., discurso: emoe 'e, e'e, e'ngue. ignora), (a)heja, (a)hechagi (dejar,
dinero, plata: emu repy, emumby, discutir, disputar: (a)e'eapi hendive, no reaccionar, permitir); d. la risa:
vevehavu (volador hinchado) .
(a}oe'rair, (a}e'epea, (ja) (a)mok che puka (M.), (a)pukapa
tembi repykue, ose ., viru (hisp . dirigir: (ai)sambyhy, ( a)mboguata, (a)-
virutas), pirapire (escamas), ivevui- jua'o (altercar, injuriarse) ; ven y dis- (acabar con la risa, no rer ms).
hupityuka; d . el rezo: (a}mbo y -
m(va (billetes); d. grande, menudo:
cutiremos nuestros pareceres: eju disipar, expeler: (a)mbogue, (a)moka-
va embo'e, (che) embo 'e yva.
ambojoapi ane e'e.
em repy (= viru}, saguasu, sa'i; disanto: arete (fiesta). J, (a)mohesakt2 (aclarar); (a)mo!JO-
estoy sin d., estoy pelado: asoite disartr'.a, tartamudez : e 'e tavy, e' disecar: (a)mokti, (a)mboypi, (a)mbo- rambi; el viento disipa elhumo: pe
pltagui, hisp. soso. piru. yvytu omosarambi {= ombogue)
174 dislate-distancia distante-dividir 175
tatatf, timbo; disipa la tristeza: vy ' disparar: (a)ha'a, (X ajapi: dar, herir); distante, lejano: mombyry; no es dis- del departamento de Pilar: che re-
a :V ojora, v. ombogue. d. tiros : (a)muatatf (hese), (a)mbo- t~~te , no est lejos: namomby- tfi'i Pilrko.
dislate, equivocacin: javy, jejavy, avy. kapu (X disparar y mejor correr: ryz.
disuadir: (a)mombia, (ai)py'amombia
dislocar: (ajmbokaru, ( ajmongaru; (a)ani). distar: pa'a (a)pyta; dista mucho: (desviar), namopordi (desaprobar)
dislocarse : (che) karu. disparate: mba'e hekopey, e '~ rei, ipa 'a guasu, opyta mombyry; dista (a)mondyi, na che neisi ichupe.
dismenorrea: tuguy asy, ose .. jasy asy, e ' tarova, tembiapo megua, ose., poco: opyta agui, ipa'Q'i.
tyeporr2'ey (M.) ose., mba'asy asy distinguir: (a)mbojuavy (personas), disuelto (est), derretido : hyku hz'na,
e' avy (dislate, sandez).
(regla con dolor). ose., mboykupyre.
disparo: pu, mbokapu, japi (a)moingoe (cosas)(< oikoe: es dis-
disminuir: 1 trans. : (a)momichi (em- tinto). disuria: tyasy (<ty: orina, tasy: en-
dispensado (estar): (a)yr (nendive) fermedad) .
pequeecer), (a)mombovy (restar, (te perdono) : nanesai, nestiy (no distinguirse, divisarse: (o )jekuaa; ya se
quitar algunos). distingue el campanario: itarenda diurtico: korria/, hisp ., pohfi ro y-
ests atado). s.
disminuir: 2 intr.: (a)emomichf; dis- ojekuama hna.
minuyen las aguas del ro : ysyry dispensar (soltar de la obligacin): (a)-
distinto (es) (= se distingue): ojuavy diurno, diario: aragua, ko'eregua, opa
jora, (a)mosdso, (a)me' (otorgar);
oguejy; (a)emombovy (disminuir- ojuehegui, ndaha'i petefcha, nape- aragua, arakuegua (que dura todo
se). ( a)mosarambi; Dios dispensa sus
teichai. el da).
disnea: pytumbyky (asma, respiracin beneficios a justos y pecadores:
distocia, mal parto: membypa'd (diJto- divagar: (ai)ko tavahpe, ( a)guata rei
fatigosa) , juku 'a. oguemime'e-- omosarambi pe Tupd
kia propiamente). pe happe.
disoluto, desenfrenado (l y ella): kua, yvypra mayma apytpe.
distraer: (ai)py 'ajora, ( a)mbopy 'a sa- diverger (ja)pia ojuehegui (desviarse
karia y reko vai; kurw, kuimba 'e dispensario: pohtinolura koty 'i, poht1-
rambi, {a)mbopy'atarova, (a)hesa-
ro,pohdnoro,pohdnoharend~ entre s), (a)11omombia, (ja)juary
tiey, notiriva. mboyke, distraerse: (a)jesamombia, ojuehegui (nos diferenciamos).
disolvente: mbo(h)ykuha; ideas disol- disponer, 1 mandar: (a)mondo che (a)jesamboyke, {a)embopy 'a sa-
ventes (esparcir); temimbo'e mbyai- e', (a)e'emondo (a)ee 'mon- diversidad (hay), hay de diversas cla-
rambi, (a)jepy'a tarova, {a)eanga- ses: hetaichagua of.
ha amyasai, temimbo 'e royrO reru- do. pyhy r erova, ( che)py 'ataro va.
ha, t. mopu 'dha. disponer, 2 poner en buen orden : (a)- diversin: vy 'a, pytu'u (descanso), e-
distrado (estar): naimi che pype,
disolver. (a)mbohyku; disolverse: (a)- moi por, (a)moi hendagume. mbosari Quego), mytue (respiro);
nairi x. p., naimi chendive, (che)
embohyku; la sal se disuelve en el disputa: e'rairtJ, e'eorair, oe '~ se abstiene de diversiones munda-
dho okrare, (a)embopy 'a sarambi,
agua: pe juky ype oembohyku. pea (M.) e'ejovi, e'pyaha (dis-
a
( che)py tarova.
nales: oheja vy'a tetererahva, vy'a
disonancia: e'e pyu, pupyu, puv, cusin, altercado). ko arapypegua, teterehegua.
puvai (v. el siguiente). disputar,discutir, altercar: (a)jua 'o, (a)- distribuido (estar): imboja 'opyre, oe- divertir: ( a)mbovy 'a, ( a)mbohory, (a)-
mboja 'o( ma).
disonante: puvava, ipu megua, jojay; e'api, (a)oe'pea (M.), (a)- rohory; divertirse: (a)vy'a, (che) an-
msica d. : purahijojay (M.) oe 'eapi, (a)e 'rair {a)oe '- distnouir: (a)mboja'o (repartir), (a)- gapyhy, (che) py'a angata poi, (a)-
disonar, estar desafinado: nda ipu po- rairtJ, (a)ombohovi me'e petef tefme, (a)muasdi; nos jepy 'apyjera (olvidar las penas).
rfii, ipu vai, ipuvfi, ivt1 ipurahi, distancia: pa'a, tekomombyry, teko distribuiremos o repartiremos la dividido: ja'opy, ja'opyre; est dividi-
ova ipurahi (ova: se aparta X iv: agui, ose.; se pregunta la distancia: ganancia: aemboja'ta imonoo- do: oja'o h(na (X est unido: ojua-
se inclina). oeporandu mombyry, o. m. terdpa mbyre {= amono' va'ekue). py).
dispar, desigual: jojay, juavy, ndo- agui; no s la d.: ndaikuai momby- distrito, regin, terreno , circuito: yvy, dividir: (a)mboja'o, (a)mbovo (partir),
joguiva. rypa terdpa agui ndaikuai ipa a. tenda, ose. (Jugar, sitio), tet'i; soy (ai)pehe'fi (hacer pedazos o partes);
176 divieso-doctrina documento-donde 177

nos lo dividiremos en partes iguales: doblar: t (a)mokarapd, (ai)pepy (ar documento: kuatia, jeroviaha, techau- ( a)hesaitepe'a, ( a)ka'aguyreko'o ( <
afomboja'ne petefcha. quear), (a)mokar. kaha, ose. salvaje: ka'aguyreko).
divieso: jati'i;" tener d.: (che) jati'i, doblar:l hacer doble: (a)mbojoyvy. dogal: sd, juvyha. dominar: (ai)ko katu hese, (che) pu'a-
(a)embojati'i; producir d.: (a)- doblarse, erguirse hacia atrs: (a}je- dogo: jagua. ka; no le dominas?: na nde pu 'a-
pepy, (a)emokar~. (a)emoka- dolencia, enfermedad: mba'asy, tasy, ki piko hese; l nos domina : ha 'e
mbojati'i, (a)mboai.
divinidad: Tupd reko, teko Tupd; no rapd. (a)jayvy (inclinarse hacia ade- ose. ipu'aka anderehe; domnate , vn-
quieras escrutar la divinidad: ani lante). doler: hasy chve (me duele) ; me duele cete a ti mismo : nde pu 'akkena
reitypektei Tupd reko. doble,t do , combinado: joyvy; tocan ndejehe.
la cabeza: (che) ak rasy; ya no me
divinizar: (a)motupd; lo que diviniza , a d . por l: iP'..tjoapyma ita hese duelen las muelas: na che rdi rasy- domingo: ThpOra, aratei
la gracia: motupdha. (ita: campana) = ipu joyvy hese vima; te duele algo, verdad?: ha- dominio: pu 'aka, poguy; los tiene bajo
divino : Tupd rehegua; no mezcles ita. symi ndve, ajpa.
doble,l aadido: joapy; ver doble: su dominio : oimemba ipoguype,
lo divino con lo humano: ani rem- dolerse, sentir: (a)mbyasy, (a)embya- oguerekopa ipoguype.
bojehe 'a ku Tupd rehegua yvypra techaki; ose., por enfermedad ve
sy. don, regalo: me'e, temime'e, jopi;
rehegundie; el saber o ciencia divi- las cosas d.: hasygui ohechak6f.
doliente, enfermo: hasyva, oandva don del Espritu Santo: Pytu Ma-
na: Tupd rembikuaa (la ciencia que mba.
doblegar: (a)mokarapd, ( a)mbojayvy hasy (= oandva ha'e hasyha), rangatu me 'e.
tiene Dios). hasy katu, hasy nunga.
divisar: (a)hecha; divisarse: ojehecha- (hacer inclinar), (a)movd (doblegar) Don, karai, pa'i; D. Ceferino ya no es
(a)muatdhara (quitar la dureza), no dolor: 1 tasy, teko asy, embyasy (pe- el hortelano: pa'i Sefe ndakokueja-
kuoa, ojecha.
divisible: oembovokuaa, imbovo- le vas a doblegar : ne renohi chne na, sentimiento : py'a rasy), tengo ravima; aun no viene D. Cipriano:
pyrd; es divisible por dos: mok6i- ichupe iguatgui, ne remoakgue- d. de vientre : (che) rye rasy ; ya karai Sepi ndoi gueteri.
moki . ramo oikva, m. imboja'o- jyi chne ichupe iakdhattigui no siento d.: ndahasyvi chve; me- donacin : jopi, jejopi (regalo}, temi-
doblez:t emombe, embope, jo'a,je- diante la inyeccin no sinti d.: pe kuave', ose. (ofrenda).
pyrd.
jo'a. kutrupi ndahasyi ichupe; un alivia- donaire, broma : e 'e gua 'u, emboja-
divisin: embovo, emboja 'o.
divorciarse: (ja)jopoi, (ja)jei, (ja)johe- doblez,2 hipocresa: tovamok6i, ose. dolor: tasy mbogueha; d. lento : ta- ru.
doce: paki, d. docenas, una gruesa: sy mbegue; d. de costado: yke rasy; donante: me 'eha, jopoiha (que regala),
ja ojuehegui
divorcio: jopoi, jejopoi, joheja, jueja; paki, paMi(va} {144 sa irundy- d . de pecho: pyti'a rasy, sientes me 'ereiha (d . generoso).
eso acabar con el d.: juejpe jevy- pa irundy). d .?: hasy pik o ndve. donar, dar, regalar: (a)me'e, (a)me'e-
ma os~ta pva; actualmente hay docente: mbo'eha (que ensea), dulor ,2 pesadumbre, arrepentimiento: rei, (a)jopi (ichupe, mba'pe; acu-
muchos divorcios: omendva jueja ombo'va. embyasy, mba'e mbyasy (tristeza). sativo y ablativo como en latn).
oikoiterei ko'aga. dcil: e'erendu (obediente); oe- Uolores (nombre de mujer) : Lo/o (v. doncel: mitarusu kate; menard.
divulgar: (a)moherakud, (ai)kuoauka, mbo 'sva (que recibe gustoso la apndices) doncella: kuataf, mitd kua mara y,
( a)poromomarandu. 1lumador: saite 'oha. kuataf pyahu.
enseanza).
dobladillar: (a)hembeyvapa (a)hem- domar: (a)hesaite'o, (a)arpe'a (a)he- donde: mamo (mo: vulgar); de d.
docilidad: teko e'erendu, ose.
beyvo (hacer fleco de la misma kovai'o. vienes? : mamgui reju; de d . eres ?
docto: imba 'ekuoa hetva; iarandu. clmnesticado (animal); mymba, tymba
tela). mamoygupa nde; a d. vas? mam-
doctor: mbo 'ehra, mbo 'ehra guasu. saite 'opyre, saitejora. (gotyo)pa reho , viene d . yo estoy:
dobladillo: tembeyvapa.
doblado: karapd, kar~ (torcido). doctrina: temimbo e, ose. domesticar: (a)momymba, (a)hesaite'o ou aimehpe; pondr el libro d.
178 don de entendimiento-dueo dulce-duro 179

me digas; amaine kuatia erehpe dos: moki; los d., (ambos): moMive; aduearse : {a)embojra , {a)emo- durable, duradero : are, are reko, teko
chve; ... d. debo ponerlo : amof cada d. a os: _,-li)k!Ji ro'y av6 mba'e; cosa sin d. : mba 'e ijarayva, are, ose ., ikatu hi'are.
hagume. (M.); de d. en d. : rrwMi mokiii avave mba'ey, ya tiene d., est duracin (de larga): hi 'are; de corta
don de entendimiento : tekomba 'ekua, dote (el, la). mendarepy (M .), tembire- pedido, ocupado: . ijrama, ijarapai- d .: ndahi'ari.
mba 'ekuaa Tupli rehegua. ko mba'e. tma. duradero (ser): (ai)ko are, (che) are,
dondequiera: mamo ...hpe; <i . que va- drade , ninfa de los bosques: ka'ajarji dulce: 1 he 'e, ose .; tener palabras duJ. mercanca buena y d.: mba 'e repy
yas: mamorehohpe, d. que estoy, driza: sdhupiha (cuerda para izar vela, ces: (che) e'e he'e, es d ., no es d .: por ha oiko arva (X hi'arva =
encuentro m i casa: mamoaimehpe bandera .. .). he', nahe'i; (X che jurnhe': soy que tarda) .
avy'a, che rgateepegwcha, d . lo ducha: jahu ama. halagador). durante: aja; durante la comida: oka-
encontramos : jahahpe jajohu. ducharse: (a)jahu ama, (a)amajahu. dulce,Z (sustantivo): mahe 'e, kosereva, ru aja, okarramo, okarnhpe.
donoso, gracioso , salado: ij uky va, ho- ducho : katupyry , ha 'eve, arandu, ho'u- hisp .; d .. de man : mba'e he' ma- durar: (ai)ko are, hi'are; durar mu-
ryetva , hetia 'e. ha (erudito). nduvi (= mahe' manduvi, mandu- cho : hi'arta, pluma que no dura
doa: a, hisp .; d . Dolores: a L olo. duda: py'a moki, py'a heta; tengo vi ku 'i); d. de leche: mahe' kamby. nada : haiha iporu puku yva, hi'a-
doquiera: mamo ...hpe, oprnpi; (ver duda: (che) py'a heta (en esto : reyva.
dulcera: mahe ' ryrn.
dondequiera) . uppe, upvarehe); vengo :1 solven- duras (a d. penas): hasype; a d. penas
tar mi'd. : aju che py 'a ffWkihara. dulzura: te k o he 'e, mba 'e he 'e, he 'en -
dorado (pez): piraju. lo hall : hasype ajuhu.
''
dudar : (a)moherd, (che)py'a heta, gue, vida d. y esperanza nuestra :
dorado: mbyapejupyre, mbosay jupy re. dureza: hatd, teko (h)ata, ose .
(che) py'a moki; dudo qu e venga : nde rnpinte roikove, rovy a ha ro-
dorar: (a)jaty(kuarepotijpe), (a)mbo- duricia: mba 'e hat, akyhat.
11
amoherd iju , nadie duda de esto : haartJ aipo jeikoveha apegugui duro: 1 hatd, ose. ; d . de cabeza : iak-
say ju, itajpe (a)mboape.
ka ko mba 'e avave nomoherdi; du- iporditevva. hatd (X fuerte: mbarete; blando :
dormido (estar): (a)ke hl'na.
1: i
dormiln: kerana ; kuchu 'iguyguy (p- do , no lo s cierto , no lo veo claro : do: joyvy ; cantan a d. : opurahijoy- hu'a); poner d., endurecer : (a)moa-
na hesaktii chve, ndnikuaa pordi; vy asy. td; ponerse d. , endurecerse : ( a)e-
jaro).
dormir (a}ke; hacer d. : (a)monge; no dudo y por ahora no me resuelvo: duplicar: ( a)momoki, ( a)mbojoyvy moat.
dejar d .: (a)mbuai ikra, (a)mo- che py'a heta ha naembopy'a pe- (el hilo , el canto .. .). duro 2 (un): Espaa virn, en un d . en-
mby ichupe; tener ganas de el ., tefri gueteri; no dudes en comprar duplo: ki, momoMimbyre (duplica- tran cinco pesetas = duro ehpe
, tener sueo : (che} ropehyi; causar lo : ejogua mand, tande jokoyna do). po seta oike (<seta= peseta).
sueo : (a)mbohopehyi; no quiero mba 'eve, ha ejogua katu ; estoy
dormir : ndakesi; d . hasta amane- dudando si voy o no : aha ha nda-
cer: (a)emongeko'e, (a)keko ', (a)- hipe aiko; tengo muchas dudas en
ke che ko . el guaran: heta of aikuaa por~vva
! _i dormitar: (a)kevy , { che) mpeJJy, (a)ra- avae'me = heta of akayha ava-
mbi, (a)pira!..'U tu (dar cabezadas e're.
como la caa de pescar) ( a)ke 'i, duende: pra. Hay varios duendes de
(a)kera'i voi (ser de poco d.) . la fan tasa popular: jasyjatere, po
dormitorio : keha, jekeha. mbero, kurupi, kuku, asajepyte.
dorso: ape, atukupe; d. del cuchillo : pra, etc.
kyse ape, kyse atukupe. dueo: jra, terekua, ose.; hacerse d.,
Letra E
e = y:ha, ha 'e; padre e hijo: tva ha mba mandi; e. agua en el mate :
tayra; venida e ida: ju fa jeho. (ai)tykua.
ea, nimo! : npue, nipy, nina, ni- echar4 mano, coger , tomar: (che) po-
ke. ji (hese); echemos mano de lo que
ebrio, borracho: ika'u , opichoro, piguy tenemos: jaiporna jarekva.
(alegre, bebido). echar 5 (en modismos y frases): e. flo-
ebullicin: pupu, jepupu. res (florecer): ipoty; e. flores a uno
eclipse: pyttl, ka.P, porey (oscuridad, (piropear): yvorype ajapi ichupe;e.
ocultacin, ausencia). A uno de es- en olvido: (che) resari ( chugui); e.
tos vocablos se le antepone el astro a perder: (a)mbyai, (a)mboapiche
en cuestin, por ej.: e. de sol: kua- (squemar), (a)hovere (chamuscar);
rahy pyh1. e . en remojo: ( ajmboaruru; e. a
eco: e ' joapy, pu mbohovi, pu jevy rodar : (a)mboapajeri; e. una ojea-
(retroceso del sonido), purovi da: (a)ma ' sapy'a; e. de ver: (a.)-
economizar: (a)mohemby, ( che) raka- hechakuaa, etc., etc.
tey, (che) pojopy (tacao) , (a)11on- echarse: (a)jeity, (a)eno (acostan;e) ;
gatuse, (a)mba 'e Fongatu . e. de lado: (a)eno oykvo; e. de
pecho, boca abajo : (a)eno ovapj-
eczema: mbara, ue (herpes circinado ,
vo; e . a rodar: (a )japajeri.
e. circular).
edad: ra, jave, ro 'y, ra jere (afio); ya
echar, 1 arrojar, lanzar : (a)mof!lbo, (a)- tiene su e.: ikariayma, itujam(ma,
poi (por la cabeza : iakdre). e. en es de mi e.: che javegua; yo soy de
el suelo, derribar : (ai)ty, se ech su misma e .: chku ijavegua; qu
de cabeza al agua; ojeity oak4vo e. (cuntos aos) tienes?: mbovjpa
ype. nde arajere, nde araro'y, ya tiene
echar2 fuera: (a)mos~. echa fuera al mucha e.: heta avati ygue oity ia-
perro: emos pe jagua{pe). tukuppe (lit. muchos marlos tiene
ecbar, 3 arrojar slidos : (ai)ty, e. lqui- detrs de l).
dos: (a)oh, (a)hekuavo, eche to- edema,1 hinchazn: ruru.
do (el lquido) de una vez: eohe- edema 1 palpebral: hopepiruru, ose.
182 edn-ejemplo ejercicio-emascular 183
edn: yvytyrokdi, yvy mara y, yvgai- tu palabra o consejo: ne e'ngue ejercicio: aje, apo, ku'e, e. corporal:
ele(.iricidad: tendyry, ose. (luz que
cha yvy (paraso), yvotyty. rupi; tu buena conducta es e. de sus tete ku'e (gimnasia); e. espiritual: fluye), syryndy, syryendy.
edificador, arquitecto: ugaapohra. consejos: nde reko marangatu ku nga rembiapo, apytu'ngu'e; e.
elegido: poravopyre, poravoha, tembi-
edificante, modelo: oporombohekopo- ie'ngue rupi; para este e.: kovard. diario : opa ra rembiapo. poravo(kue).
rtJva,kyrey me'eha (estimulante). efectuar, hacer: (a)japo, (a)mboaje ejercitar, 1 practicar, hacer: ( a)japo.
ejercitar: 2 trans .: {a)mbo'e, (a)mboaje, elegir: (ai)poravo ; hemos de e . lo que
edificar: (a)japo ga, (a)jogapo, (a)- (practicar). mas nos convenga para n uestro fin
jehaitypo (hacerse casa, nido); (a)- eficaz: aete, aetegua; apoha (que ( a)momba 'apo, ejercita rse en medi-
taciones: (a)jepy 'amongeta, (a)- ltimo: jaiporavo va 'er iporitev-
ogaapo (hacer casa); (a)mokyre:v hace). va ane renonde ipahan1 = arule
tape porarme (estimular al bien). eficazmente: aete; ayuda e. a la em- mbopo ty che nga, (a)emo apy-
rekoite peguar.
edificio: ga. presa: oipytyv aetete apopyrme. tu 'tlngu'e (< ku 'e; movible).
ejrcito: tet rembigo.ui y vy p egua ( X elevar: (a) mopu 'd (levantar), (a)hupi
edicin: enoht; segunda e.: mok6i efigie: ta'anga, ose. ; las efigies o im-
jevyha (= jevygua), esejey. genes de los santos no las adora- marina : t. r. ypegua), guarinihara (hacer subir), (a)mboyvate (poner
editado: nohmbyre (X compuesto : mos, las honramos: yvagavra ra'an- (M.) (guerreador). arr!? a); elevarse : yvate ajupi, {a)-
el, la, lo, no se traducen al guaran; pu a (levantarse).
pyahapyre). ga naamotupi, ambuetramo
editar: (a)noM, (a)nohe kuatia, (a)- jepe. los prefijos pe, upe, ko, ku y el su- eliminar: {ai)pe'a, (a)heja; (a)mote '6
me 'e kuatia apopy repyr. efmero: hesa'ikue, sapy'agua, ohasa- fijo gua tienen casi el mismo valor (matar , ultimar), (a)juka.
editor: nohha, (X autor: apoha}. voz'va, pya'e oguva, pya'e osva. semntico que el artculo castella- elogiar: (a)momord, (a)momba'e gua-
editorial: noheha rga, nohhra aty efusivo, alegre, franco : Jzory, ose ., he- no, por ej.: pe oga: la casa, los de su, (az)porangereko (admirar), (a)-
(editoriales unidas). tia'e, oporohayh~a. lejos: mombyrygua. rohory, {a)ropurahi (e . por escrito
educacin: hekombo 'e, ose., nica- egosmo: chentese, chesnte, teko l, ella: ha'e; a l: ichupe, p e; de l: o con msi ca, ensalzar , enaltecer,
mente por una buena e. mejoran: ha 'eva, ha 'e sen te reko, ha 'eos- ichugui; con l: hendive; por l : celebrar, glorificar).
hekombo 'e por rup(nte oemopo- va reko. hese, ha 'e rupi; sin l: ha y ree eludir: ndajaposi, (a)jehekji (me za.
r ( oikvo }. egosta (ser): chentese, ndentese, ha'- hese yre, para J: chupeguard; com ~ fo ), che tove (me rego), {a)emho-
educado (bien): hekombo'e por; mal entese (= chesnte .. .). l: _ha'icha; a ellos , elias: ichupe- gua, (a)pia, (a)embombia {los tres
e., mimado, consentido: mbojero- eje: mbytegua, nga (alma), jere yva kuera; ellos solos: ha 'ekurante, ha verbos son oxitonos).
viapy. (puntal de revolucin). ekuerao, h. nte. ellos, ellas: ha 'ekura; ellos mismos :
educacionista, pedagogo: ohekombo 'e- ejecucilm: apo, apopa. elasticidad: teko ojejopyse ~P . heko oje- ha ~ ae; para ellos mismos: chupe-
kuava, hekombo 'eporha. ejecutar: (a)japo, (a)japopa. vysva. kuera guar; ellos mismos se per-
educar: ( a)hekombo e, (a)mboheko, ejecutoria: aporeko, jejapo, apopy. eJsti_co: ojejopyse y va, ojejopy ysva, JUdican: oembyai ojupe: se per-
(a)mbo'e (ensear) , (a)mongakuaa ejemplo: techaukaha, ose. (que mues- pyu, oevyse (quiere volverse) ; elas- judican entre ellos: oombyai.
(criar, educar). tra), ta'anga (dechado) ose.; es un tici~ad de miembros : tete pyu, tete
en1ancipar: (ai}pe 'a ipoguj gui, (a}he-
efebo, muchacho, mancebo : mitdrusu. ejemplo lo que puede la laboriosi kom, ose.(= ijejopyseyva), sambo,
rar. mbiguaireko 'o, (a)mosdso, ( ai)sli 'o,
efecto,! engendro, producto: ra'ykue dad: ku kyrey rembiapo rechauka- emanciparse: ( a)ehembiguaire-
(hijo), mba 'e apopyre. ha ko; por e. t: pina nde; un e. eleccin: poravo, jeporavo.
ko'o ; antes de emanciparse , antes
efecto: 2 tembiapokue, takykuere, ose. entre muchos: peteinte aiporavta; electo, elegido: poravopyre (predesti-
nado). de la emancipacin: oemohem-
e. de la lluvia: ama rembiapokue; e. o dechado de pureza: potingue guaireko 'o mboyve.
e. del fuego: tata rakykuere; e. de ra'anga, p. mbojojapyr. elector: poravoha.
emascular: (ajhayi'o (cast rar).
embolia-empanada 185
184
embadurnar-embocadura
embarnizar: (a)mohendypu, (a)mbove- embolia: pyakutu, tuguypyta, ose . embrujar: (a)mbOJXIje, (a)mbojeharu,
embadurnar: (a)mona,(a)mbotuju,
ra (barnizar), (a)mboapevera (id.). (obstruccin de la sangre). se embruja o malogra el dulce :
(a}mongy'a , embadurnarse : (a)e- embolsar: (a)mbohyru, mbayrpe ao- mahe'~ ojeharo.
embarrar: (a}mona, (a)mbotuju, emba-
mona, (a)emongy 'a. a. embrujo: paje, jepyareraha; el e. de
embalado: apakua; est e.: ijapaku- rrarse: (a)embotuju.
embarullar: (a)mbopy'a tarova, (a)- emborrachar: (a)monga'u, (a)moakt1n- la msica: tembipu paje, t. re'easy-
ma ropas telas embaladas : ao apa- guyry; emborracharse: aka 'u,( che) kue.
mbojavo 'i.
ku~, ~bo~pakuapyre, mbohyrupy- embastar, hilvanar (poner embaste, hil- resakuaguyry (turbarse, desvanecer- embudo: hekuavoha, tykuaha, oa-
re. vn) : (a)mbovyvy ra (ypy, pokti). se). ha (M.).
embalar: (a)mboapakua, (a}mboape embaucado: mbotavypy(re). emborronar: (a)hai ky 'a, (a)mongy'a embustero : ijapva, oporombotavyva,
(forrar) , (a)mbohyru (meter en re- embaucar: (a)mbotavy, (a)porombo- kuatia. porombotavyha (M.).
cipiente, enfundar, empaquetar, en- emboscada: uhii (trampa); guarini embutir: (a)japy'apy (M.), (a)mopunga
tavy.
cajonar). embaular: 1 karameguame ( a)oa, (a) kay ( e. militar). (M.), (a}oa (meter), (a)mbohyrll.
embarazada (estar): ipuru 'a(X puru 'd: mbohyru, (a)mokarameguO. emboscar: ( a)mouhti; emboscarse : emenagogo (que ayuda a la menstrua-
ombligo), hye guasu h(na (v. akaa). embaular? tragar , comer: (a)mok, ka 'aguype (ai)ke, (a)kay, (a)e- cin) : tuguy reruha, mba'asy me'-
embarazado, impedido (estar): (a)jejo- mosandia yvyguy. ha.
( a)karu guasu.
ko (che) rembiapo heta. embebecer, entretener, embelesar: (a}- embotado: haimbe'fva tfmbe apf emtico (vomitivo): gue'ha (por ej .:
embarazar: 1 ( a)mbohasy (dificultad), hesareko, ( ai)py 'a reraha, embebe- hakua~yva (sin punta:' itfyvaf ' typychapo 'i).
(a)joko (atajar), (a}mombia (des- cerse : (a)jesareko, (che) py 'a kay embotar: (a)hainga; embotarse: (a)e- empacarse: (a)jetu'u, (a)pa, (a)pyta,
(estar distrado) . hainga (el cuchillo, las tijeras: kyse, naemotenondevi (vi = vesi =
viar).
embellecer: (a)mopora, ( a)mbojegua jetapa). sevi) (no quiero seguir).
embarazar,2 fecundar: (a}mbopuru'a,
embotellar: ( a)mbohyru, ( a)myenyhe empachado (estar): (che)punga, (a)e-
( a)mbohyeguasu. (engalana).
embestir: (a)hapea, (a)ndyry (atrope- (/imta, hisp . mbayru: recipiente). mopunga.
embarcacin: mba'eyru , yga, ygarata embozarse: ( a)emama, ( a)euvii. empachar: (a)mopunga.
(M.), ygarusu (A.) (embarcacin llar), (a)jero'a (ichupe}; embestirse :
(a}ombota, (a}oakambota. embravecer: (a)moar, (a)mbopochy; empacho: punga, epunga.
grande). embravecerse: (che) ar, (che) po- empadronar: (a)mbohysyi, (a)mbokua-
embarcado (ir): (ai)ko, (ai)me ygara- embicar: (a)moetinga(poner proa,em-
chy, (che) resaite, ( a}embosaite tia, ( a)mboguapy kuatipe hra;
tpe, ygpe, aha ygrupi (voy em- bestir ). empadronarse: (a}embokuatia,
emblanquecer: ( a)momorotf; emblan- (M.).
barcado, por barco). embriagar: ( a)monga 'u, ( a)mbopicho- ( a)emboherakuatia, ( a)embohera-
embarcar: (a}hupi, (a}moi, (a)moinge quecerse : (a)emomoroti (blan-
ro. guapy.
ygaratpe, ygpe.
quearse) (che) morotf.
embobado (estar): che juruji, che embrollado: apajuai, apauviii, apoky- empalagar: (a)mbyaju, (a)mbojeguaru
embarcarse: (a)jupi mba'eyrpe, (ai)- td (enredo, nudo); javo'i, javo- (repugnar) (v. empachar, su sin-
ke ygaratpe =ygarataryepype. py a reraha (me emboba, me llama
la atencin, me ciega , me apasiona , ri (maraa, embrollo). nimo).
embargado (estar): tetdmba'ma. embrollar: (a)mbojavo'i, {a)mbopy'a empalagoso: (o}porombyajva, mbo-
embargar: (a}mombyta, (a)joko; el es- me enamora).
embocadura1 (de instrumento): juru- taro va. kueraiha, mbyajuha, mbojeguaru-
tado embargar, se incautar de es- embrollo: javo 'i (v. embrollado). ha (empalagador).
kuaa, neo l., tiene e.: ijurukuaa.
tos campos: tetd oemomba 'e va 'e- embromar: (a)mbojaru (meter broma), empalar: (a)hesyv (ensartar).
ra umi rehe ( oipe 'a pype ijra-
embocadura 2 (del ro): ysyry junt.
yga oikeha,y jeikeha. (a)mbotavy (engaar). empanada: pana, hisp.
gui).
empapar-emplear empleita-enastar 187
empapar: (a)moaky, (a)moakymba, Jo, no lo empeores: ehejnte, to- empleita, pleita: op (trenzado); ha- emular: (a)japose ha'icha, (a)ha'se
(a)mohe'mba; empaparse: (che} embovaivnte. go pleita con hojas de palmera: (querer imitar): emulad cosas mejo-
akymba, ( a)emoakymba. empeorar 2 (intrans .): (a }embovaive, aop pindo roguekue.
res : 'pema'kena ipon1vvare, yva-
empaquetado: mboapakuapy(re}, apy- (che) rasyve, aha vaive, ako vaive. empleo: tembiapo, ose., dar e.: (a)- tevvare.
tfmby(re). empequeecer: (a}momichf; empeque- mohenda, (a)jo kui; (a)mokoncha- en: pe (me con nasales); en casa: ga-
empaquetador: mboapakuaha, apytf- ecerse, humillarse: ( a)emomichf; va (ha'e che konch.vo: es mi em- pe; en el campo: me; en el inte-
ha. me empequeezco, me humillo co- pleado), hisp. rior de ... : hyepype; en vez de llorar,
empaquetar: (a)mboapakua (arrollar), mo un gusanito: aemomichftahyi- empleomana: tembiapohyi, ose . (rar- re : hase rangue, opuka; en siendo
(a)apytf, (a)mbohyru (meter). mz"cha (lit. como hormiguita). simo). guaran, cuenta conmigo: guaran{-
emparejar: (a)mbojoja, ( a}rnoir, (a)- emperrarse , insistir : (ai)potaitere, (a)- emplumar: (a)mbohague; emplumarse me (avae'me) guive chendivma
mbojuaju Uuntar, un.ir). epia'a, (a)ndyry (abalanzarse por o cubrirse de plumas: oemboha- en pudiendo aliviar una pena, y~
emparrado: mboysypopyre, neo!. obstculos). gue (X cubrirse de hojas: oembo- est contento: oporopy'ajora g:uive,
emparrar: (a)mbysypo (poner enreda- empezado: epyrmbyre. hogue). ovy'ma.
dera o parra), neo!. empobrecer: (a)mboporiahu, (a)mo- enajenar: (a)embojara'o, (a)emboja-
empezar : (a)epyr; empieza ahora,
empatar: (ja)joja. mboriahu, empobrecerse: (a)emo- rapoi: por su altanera se enajena
no Jo dejes para maana : eepyr
empavesar: (a)mboaoveve, (a}mbopoy- mboriahu (tambin hacer del po- las voluntades: ovgui ndojehay-
ko'aga, ani rehejtei ko'roguard;
vi; (a)mbojegua. bre). hi, ndaijukyi.
ahora empiezo a comprender: ae-
empecatado, empedernido: hekove vai- empollar: (a)mboja; hacer e.: ( a)moe- enaltecer: ( a)mbotuvicha.
pyn1 ae ahechakuaa.
ete, iangaipahetva, noenohse- no (poner clueca).
empinado, cuesta arriba: yvate, mba 'e enamorado: hayhuha, hayhupy; estar
viva tape pordme. emponzoar, envenenar: (a)mopoh-
pu '11, hupi. e.: hayhpe hendyva; (che) a 'e (he-
empecinarse: naemovdseviva, ( a)je- pochy, ( a)mbopopz'a (poner agui- se); su enamorada, su querida : ie-
tu 'u, nd!lpoisevima. empinar: (a)mopu 'd, (a)moembo'y jn, <popza: aguijn) . mbokiha; m enamorado: che agua-
empedernirse : (a)embopy 'ahat vaf- (pone r vertical), ha 'u (beber, brin- emporcar: (a)mongy 'a, (a)mbotajasu. raha (dice la !TI U jer).
pe, nassevima angaipgui
dar; brindo por fulano: amopu '{i emprear, fecundar: (a)mbopuru'a, enamorar: (a)myendy mborayhu, (ai)-
che kagua ma'ra rrape); empinar- (a)momemby, (a)mbohye guasu.
empedrado: mboitapyre. py 'a reraha, (a)raha mborayhu;
se: (a)epyta 'd (ponerse de punti- empujar: (a)muaa; no (me) empuje;
empedrar: (a)mboita. enamorarse : (a}andu mborayhu,
llas; (X zancarse, ponerse apoyado ani che muaa.
empeine 1 (del pie): pykupe, pyape; ( a)epym ahuyhu, ( a)emboki
en los pies para resistir: ajepytaso); empujn: emuaa.
ue (enfermedad de la piel). empinarse Jos animales : (o}embo'y enangostar (raro por angostar, estre-
empuadura: pyhyha (agarradero),yva char): (a)mbopo'i, (a)mbopychi'f,
empeine,2 bajo vientre : hyeguy. (o )embo y ipyre. (mango, pui'lo); e. del cuchillo : (a)mbopyka'i (<pyka'i = pychi'i:
empelln: myaa (my=mu); dar un e.: empleado: jokuaipy, jokuaiha; es mi kyse yva.
(a)muaa. estrecho, angosto).
e.: che jokuaiha; soy su e.: che mula, mulo, rival: emi, tovajra
ijokuaipy; ( v. empleo).
enano: karape, tupe, hete michha he-
empearse: (a)eha'd (esforzarse), (a)- (competidor) (M.); no hay spid te mbykyva. '
epia'il empleador: jokuaiha. manso ni dos mulas que se quie- enardecer: (a)moakdraku, (a)moky-
empeo: eha 'd, epia'd; trabaja con emplear: (a)jokui, (a)momba 'apo. ran: ndaipri kyryryo mymba ha re'jl, (a)moakdvai; e. sexualmente:
e., con ahnco: iku'i omba 'apvo. (ai)poru (usar), (a)mohenda (da emi juaylu (amor mutuo de (a) moaguyr, (a)mboakuchi
empeorar 1 (trans.): (a)mbovaive; dja- empleo). rivales).
enastar (poner mango): (a)mboyva.
lXX encabestrar-encargado encarpr-encoger 189

encabestrar: (ai)tingua, (a)mojurus (a)mohesamimbi (X fa)muesak: rekoha (que cuida); jarji, jra; soy za); tomar ceniza: tanimbu karaz"pe
(mo = mbo). esclarecer). el encargado o responsable : che re- ajehypyi.
encabezar: (a)motenonde, ( a}epyra, encanecer: (che) va morotf, (che) aka- hn te ope. encerrado (estar): imoingepyre (X est
( a)mbohyru hra (apuntar, regis- tf aikvo, che atf(mba) (<ati: va encargar: (a)angarekouka, (a)moan- cerrado: oemboty hz"na).
trar) ,(a)Jw tenonde, (a)mboherahy- morotf: cana). gareko; (a)mop (:esponsabilizar) ; encerrar: (a)moinge ipype, (a)mboty,
encantado, me gusta: che aguara, che encargarse: (a}angareko (hese: de (a}mbokoty, (a}oa icotypype. '
ru.
mbohory, che rory; e., ninguna mo-
en~britarse (los armales ): oembo 'y ello); ope che rehe; me encargan de encestar (raro}. ajakpe (a}oa, (a)-
lestia : torye tpe, vy 'appe. la (direccin) de la casa: che mbo- mbohyru.
ipyre, opopo.
encantador: por, pordite, py 'areraha- ogajra (lit. me aduean de la casa).
encadenar: ( a)apytf, ( a)mosti; ( a)mo- enda: ttiimb(ra, ose.
Jw; pas e., el Paraguay; tettijavy'a-
karena, (a)nkadena , hlsp. encargo: tembi'euka (u= y)(< e: de- enciclopedia: kuaa pav, k. p. ryru.
ha ko Paragui ( = vy 'a reruha,
encajar, meter : (a)oa, (a)nwinge, cir).
me 'eha). encima: ri; e. o sobre la mesa: mesa
( a)mbosuru, ha 'e (decir), (a )hendu- encantar, alegrar: ( a)mbovy 'a; ( a)poro- encarnarse: (a}embohete (tomar cuer ri.
ka. mbovy 'a; ( a)mbopaje, ( a)myatti, po, hacerse hombre), oemoande
encimado: jo'a; diente e.: taijo'a X
encaje, 1 juntura: joapylw, jopype. ( ai)py 'a reraha, ( a)mbopy 'atyryry (M .); se encarn para salvarnos:
joa: juntamente).
encaje, bordado: onduti, pyahapyre oembohete va'ekue, ane pysyr6
(arrastrar, embelesar). encimar : (a}mbojo'a, (a}mohu'ii; enci-
encapotado , nublado: arai. hagua, oiko andeichaguramo, a-
jegua, mbovyvy jegua. marse, sobrepasar: ( a)emiJh.u 'ii (ser
encapricharse: (a )emoakahatd, (che) ndicharamo, andramo.
encajonar: (a)mbohyru, (a)mokah, subido al tope); ajupi ha ndajupi-
akahatt1, ( a)emoakOraku, ( che)akti- encastrar, engastar, (maderas, etc .) : pi = che rupi ha nda che rupipi
hisp. (<cajn: kah).
raku. (a)mbojopype (encucuruchar). (encimarse ms y ms).
encalvecer, in tr. : (che) aktiper6, his p .:
(che) va ki (se me cae el pelo), encaramar: (a)hupi, (a)mof yvate, en- encendedor: myendyha (fsforo) . encinta (est): hyeguasu, ipunt 'a; es-
(a )emoakaper. caramarse: ( a)jupi, ( a)ha yvate, (a)- encender, prender: (a)myendy (ye = toy e . c. (dice la mujer): (che} rye-
encallado (estar): (a)pa ' a{na, ( a)e- ekarama, hisp. ohe) (< he-ndy: arde); enciende las guasu, (che) puru 'a.
tinga. encarcelar: ( a)moka 'irdi, ( a)moinge velas: emyendy tataindy; enciende enclavar: (a)jatyka (sujetar, gopear,
encallar: (a)pa ', (a)moetinga. ka'irtiime (=yvyrakupe, oga guas- el fuego, haz fuego: embojepota aporrear), (ai)kutu (punzar) , e. en
encarnarse: (a)emoeno, (a)eno (a- pe, kuarahy time). tata. cruz;(ai)kutu kurusre (M.), (a)mot
costarse, estarse en cama). encarecer: (a)mbohepy, (a)hecharamo encendido (estar) : hendy hz'na. (X es- kurusre.
encaminar: (a)mbohape, (a)mboguata (enaltecer, apreciar): todo se ha en- t ardiendo, quemndose: ojehapy enclenque (estar): (che) rasy katu (de-
(hacer andar o pasear); (a)hape- carecido: opa mba'e hepyetma oi- hz'na, oki hl'na). licado, enfermizo), na che resdi
kuaauka, (ai)kuaauka tape, (a)po- kvo, mba'e repy ofhaguicha hepy- encenagar: (a)mbokarugua, (a}mbotu- porti, (che) chavi, (che )morombi,
ronohe tappe, (a)noh tape portl- pa. ju; encenagarse: (a)embotuju, tu- ( che} ava chu 'i.
encarecimiento 1 (con todo), rogar: jpe aemona, ( a}embokarugua; enclocarse, ponerse clueca: (o)kuru.
me.
encanallado (est, anda): tape nde che py 'aite guive ajerure. tujpe (ai'ume) (a)jahu. encobar, estar sobre los huevos la
vaz'vape oguata. encarecimiento (por el , debido al): encenizar, echar cenizas: tanimbpe clueca: ryguasu oeno; hacer e.:
encandilado (estar): (che )resaka aik- umi mba 'e hepy-epyve rupi (a)hypyi, (a)motanimbu (poner ce - (a)moeno.
vo. encargado: terekua, ose.; e. de los rza, reducir a cenizas); (a)poromo- encoger: (a)mokuruch t, (a)moyyi,
encandilar, deslumbrar: ( a)mbuesaka, nios: mita rerekua (rera), anga- tanimbu karai (imponer la s. ceni- (a)mocha'f (arrugar), (a)mombyky
1 190 encogido-encrucijada encuadernado-enemigo 191
.!;
(X estoy marchito, arrugado: ay- che poho (hese); e. o ver casualmen- encuadernado: mboapepyre, uvamby- yvoty, e'mbyasy, e ' ras, (tre-
1
,
1 Ji). te : {che) resaho (hese), (a)huvaiti re. no, llanto), purahi rase.
1 encogido 1 (estar) por el fro, etc.: (ichupe); cmo se encuentra Ud .? encuadernador: kuatia 11uvdha (M.}. endemoniado,! poseso: mba 'e pochy
(a)jepokua (ro ygui}, ( a)emokuru- maiteim(pa = mba'e tekpa (ev- encuadernar: (a)mboape kuatia, (a)- rerekoha, m. p. poguypegua, m. p.
cht. (che) kuruchf, (che) pirf, (a)- tese el empleo de "la porte"). uvd kuatia (M.). poguy pe ofva (v. endiablado).
yyi; icha'f (la cosa) ; ojepoyhva encontrarse, toparse: {a)uvaiti (u encubiertamente: emilupe, kayh- endemoniado,2 endiablado, malo: aa,
(la persona). =o). pe, pytumguype, suguype. ao ra'y, aa rymba; y menos fue r-
encogido2 (ser) de miembros: (che) encontrn: embota, emuaa; darse encubierto (estar): (o)emi hzna, e- te: ahe ra'y , ahe memby.
eptt; e. de nimo: (che)py'a mi- un e. : (a}omuaa oondive, {a)- m!Tne ot. enderezar: (a)mopu' (levantar), (a)-
rf (miedoso), (che) py'a michf oaktimbota, (a)etfjoso ojuehe. encubridor: mokayha, jaho 'iha, aho '- moembo 'y (poner en pie), (ai)pe-
(humilde) (X che aturu: estar acu- encorarse: (a}embopire, pirpe (a)- iha, omiha (X emiha: escon- pyhara (desencorvar), (ai)pokajera
rrucado). emonde (criar pelo o cuero las drijo). (destorcer).
encolar: ( a)mboja, ( a)mona. llagas). encubrir: {a)mo, {a)omi, (a}moka- endiablado : ao ra'y, aa ry mba, ahe
encolerizar: (a)mbopochy, (a)moe- encordar, encordelar: (a)mosd; same y; encubrirse, ocultarse : (a)emi, ra y: son unos endiablados: aa ry-
myr, (a)moeko'oi; encolerizarse: (= tenimbpe) ( a)mombarete, (a)- {a)emo, (a)kay (v. emboscarse). mba merne k o um(va (v. endemo-
(che) pochy, (a}eko 'i. apytf. encuentro : uvaitf, huvaitf, jejuhu (ha- niado).
encomendar: (a)moangareko, (a)an- encornado (bien, mal) : hatf pontva, llazgo) ; a la mitad del camino me endilgar, espetar: (a}henduka, ( a)e 'e-
garekouka, ( a}rekouka; e . a Dios a hatfvazva. salen los nios al e.: amoite tape mondo, ha 'esapy 'a, ( a}e 'ereity.
uno: ajerure Tupame hese; enco- encornudar, echar, criar cuernos: (a)- ku'pe ku oho (= ou} mitti che ru- endiosado (andar): Tupdre (che) ma-
mindeme a la Virgen: ejerure Tu- emohatf. vaitf. ndu 'a memva, T. ( a)jesareko.
pas:Pme che rehe. encorvado: karap, kandu, jayvy (X encuesta (bsqueda): heka, j eheka, po- endiosar: (a)motupd; endiosarse: {a)-
encomendero,1 (antiguo): tovajra inclinado : (che) va en sentido ver .. randu, eporandu. emotupd; (a)vu, (a)jejapose, chen-
(M), oporojokuiva, jokuaiha. tical). encumbrar: (a)hupi hu 'time, ( a}mboy- tese (engrerse, pavonearse).
encomendero 2 que trae o lleva enco- encorvar: (a)mokarapa, (ai)pepy (ha- vate, (a)hupi yvate, (a)mopu 'ti hu'- endulzar: (a)mohe', (a)mohe'emby
miendas: teruha, terahaha, anga- cia atrs), (a)mbojayvy (lo vertical ameve, (a)mohu'fiite. (e. un poco), (a)mohe'embochy
rekoha. hacia delante); encorvarse: (a)e- enchapar: (a)mboape, (a)jaho'i; e. con (e. mucho), (a)mbod ra (poner
enconado (llaga, etc.): optlmbyre. mokarapti, (a)jepepy (para atrs) oro: (a)jaho 'i kuarepotijpe. miel), (a)mboeirete (id .) ; el recu er-
enconar: (a)opa; enconarse la llaga : (a)jayvy (para adelante)(= ajero 'a) enchaparrar, embosquecer (raro): (a}- do del cielo nos endulza la vida :
(jati'i): oeopa, ojeguiru (M.), oje- (a)emboyke encorvarse o inclinar- mboka'aguy (plantar monte). y vgare ane mandu 'ar, oemo-
haru (por maleficio ajeno). se a un lado y tambin girar sin in - ench.arcarse: {a)embotuju , y no '6n- he'e ande rekove; me endulza la
encontradizo (me hago): (a}henonde 'a clinarse). gue hz'na, Y opyta (est enchar- bcca y me aplica aj en el trasero:
ichupe = ahuvaitf ichupe. encrespado: cha'f, apope (rizado); ola cado), e. la barriga: (a}embohye- che mbo']'uruhe'e ha che rev(re
encontrado, hallado: johupyre; cosa encrespada; ymymyi, y apeno, sak.
omboja ky 'fi.
encontrada: mba 'e johupyre, tembi- ypu'ti; toalla e., peluda: mokaha enchufar: (a)moinge ojuehe, (a}mbo- endurecer: (a)mohatd, (a)myata, endu-
johu , ose. haviju, m. hague. juapy (unir, juntar); enchufarse o recerse : (che) ratd {a)emoata; est
encontrar, dar con lo que busca: (a}jo- encrucijada: tape juasa (ju = jo), ta- estar enchufado: ojuapy. endurecido, est duro : hatd hzrza.
hu (jo = ju), ha'a (= as) tappe, pekurusu, ose., hisp. endecha, verso , canto: purahi, e' enemigo (mi): che rayhu 'pva, ija''jva
192 enemistado-enfriar enfriarse-enjaquimar 193
che rehe; amemos a nuestros ene- toy e., decado por la debilidad: enfriarse: ho'ysti; se va a enfriar: (ahvo); est que revienta: ikyra
migos: tajahayhu anerayhu yva- che kangygui, che angau. ho'ysta. okapuhaguicha, hendypupa kyr-
pe, los enemigos del hombre: yvy- enfermo (estar): (che) rasy, ose; un enfurecer: (a)moar, (a)moemyr ; gui
pra mbyaiseh( ra ). e .: hasyva; voy a visitar a los enfer- enfurecerse: (che) ar, (che) po- engrandecer, magnificar: (a)mbotuvi-
enemi<>tado (estar): ndorojuayhuvi- mos: ahta hasyva andvo; l no chyete, (a)emyr (X (a)yr() = cha, ( a)momba 'eguasu (alabar);
mava, ore pyaro oondive; est e. visita a los enfermos, los enfermos perdonar). grande (en): kakuaaite: se equivoca
con los gatos: oiko vai mbarakaja van a l: ha'e noandi hasyvape, engalanar, adornar: (a)mbojegua, estar e. g.: ojavy k.
ndive. umi hasyva katu oho hendpe; ca engalanado: (a)jegua. engrasar: (a}moandy , (a)mongyra (en-
enemistarse: (a)embopy'aro hend- e.: ha'a che rasy; cay e.: ho 'a ha- engaador, estafador: oporombotavy- gordar).
ve, aiko vai che rapicha ndive. sy. va, mbotavyha, porombotavyha, ija- engredo (estar, ser) : ovva, oembo-
energa: teko mbarete, mbaretekue enfervorizar: (a)mokyrey, e., entusias- pva. vva, ha'entesva, ojejapva, ndo-
(dureza: hatdngue); el sol es una mar: ( a)moakdraku; en fervorizarse: engaar: ( a)mbotavy, ( a)momani (no poro apiva mba 'evramo.
fuente enorme de e.: pe kuarahy (a)emokyrey (che) kyreyaikvo. cumplir, hacer un feo) ; engaarse, engrerse: chentese, chesnte (v. el
mbaretekue apoha guasu. enftlar: (o)mbohysyi (poner en ftla); equivocarse: (a)javy, (a)jejavy; no anterior); no te engras : ani ndente-
enero: jasytef (mes primero , mes uno). enfilarse: ( a)embohysyi (ponerse nos engaa: embotavype naane se, ani revu.
enervar: (a)mokangy, (a)hajygue'o, en fila) . moingvai (no nos induce a enga- engrillar (atar): (ai)pykua, (ai)kupy-
( a}mombaretejera. enflaquecer (trans .): (a)mbopint, (a)- o). kua (grillo, esposa).
enfadado (estar): (che} pochy, (che} mbopo 'i; enflaquecer o enflaquecer- engao, fraude, trampa: (e)mbotavy; engrosar: (a)mbopoguasu (hilo, palo .. ),
angeki, (a)emyrb, (a)jahi (v. se: (a)embopint, (che) piro(= che dicen qu e con e. consigui lo que (a)moanambusu (tela, tabla ... ) (X
enojo, enojar ...). po'i ahvo. quera: embotavypeje ogueraha engordar: amongyra).
enfadar: (a}myangeki, ( a)mbokaigue, enfrenar, refrenar: (a)joko, (a)juntka, oguembipotar = pokarmeje ohu- engrudo: mba'e apov6, mba'e apom
(a}mbopochy; enfadarse (che) po- (a)mombyta, (a)jumjoko; enfrenar- pity. (M, A.).
chy. se o refrenarse : (a)jejoko, ( a)jejunt- engaoso, tramposo : mbotavyha, opo- engullir: (a)mok (tragar); engullir
enfado: jahi, angeki, kaigue, e- joko, ( a)jejuntka. rombotavyva, porombotavyha. apresuradamente. (a)mokok, (ai)-
ko'i, mbyaju {fastidio). enfrentar: (a)mbohovake, (a)mboho- engarzar: (a)mbojoapy, (a)mbohysyi pyryku.
enfermar: (poner enfermo): (a)mboha- vi; enfrentarse (reflexivo): (a)e- (no se confunda con ensartar: enhebrar la aguja: ( a)mosliju, ( a}moe-
sy; enfermarse: (che} rasy, ha 'a che mbohovake, ( a)embohovi, en- ahesyv). nimbo, ( a)hesyv ju inimbre.
rasy. frentarse (recproco), {a)ombo- engastar: ( a)mof pype, ( a)oa, (a)- enhilar: (ver el anterior).
enfermedad: tasy, ose., mba'asy; e. hovi, {a)ombohovake (v. en- mbchupa, ( a)mohenda, ( a}mbojo- enhielar: (a)mboro, ( a)mbohi (amar-
grave: tasy gua~u; e. mortal: t. ma- frente). pype. gar, agriar) ( a)mbohie/, hisp .
no, ose., e. pasajera: t. katu; reca- enfrente: hovi, ose.; e. de m: che engendrar, criar, estar criando: (a)- enjabonar: (a)moluiv, hisp; (a)mof
da en la e.: che rasy jevy, che rasy rovi; uno enfrente del otro: oimc moemor1a, se r engendrado: (a)- hyjyipy (poner jabn).
pu 'ti (e. con alternativa de caer y ojovi; (X hovake: en presencia); emoa. enjalbegar, blanquear: (a )momorotf.
levantar); despus de larga e.: hetai- ojovake (enfrentados). ~'llgomar: (a)moapov() (hacer gomoso, enjambre: eiru saingo, kva raity, k-
te rire hasy. enfriadera, heladera: moro 'ystiha. pegajoso), (a)mona (embadurnar). va rupa.
enfermizo: hasykatva, angau (deca- enfriado (ya se ha): hoysma, ose . !'ngordar, cebar: (a)mongyra; engor- enjaquimar (poner el cabestro): (a)-
do, desmejorado, indispuesto); es- enfriar: (a)moro'ys. dar o ponerse gordo: (che )kyra mojuntsti, ( a)moakas.
194 enjoyado-enorgullecer enorme-en seguida 195

enjoyado, engalanado (estar): (a)jegua. enmaraar: ( a)mbojavo 'i, ( a)moypy - vu, enorgullecerse: ( a)vu, chentese, enroscarse: ( a)emboapakua (arrollar-
enjoyar: ( a)mbojegua. tz2. ( a)jejapo, (a)jererovu, chesnte. se).
enJuagar: (ai)pyhi; e. la boca: (a)jeju- enmascarado (un): kambara'angva. enorme: posogue, tuvicha, guasueterei, ensalzar, alabar: ( a)momba 'eguasu, (a)-
ruhi; e. la ropa: (a)johi ao (poner enmascararse: (a }embohovara 'anga, popeno, poro 'o (gigantesco). mbotuvicha, ( a)hupi, ( a)mboyvate.
en remojo: ambyaruru che ao, ija- ( a)emokambara 'anga. enramada: yvyra rogue, kuarahy '11, ensamblar: (a)mbojuaju yvyra, (a)moi-
res hagua: para que salga la sucie- enmendar, corregir: (a)myatyr6, (a)- yvyra rogue ape, jeguaka. rfl yvyra piru.
dad). moporti; e. la plana: (a)nohe tap- enredadera: ysypo (hay de muchas ensanchar: (a)mbopy, (a)mbope (py =
enjugar: (a)mokd, (a)mbohykuejei; en- pe. clases). pe: ancho).
jugarse las manos: (a)epomok!i.. enmohecerse: (che) rave (< tav: mo- ensangrentado: huguyrakykuere, hu-
enredado (est): iapaui, javo 'i,
ho}. guypore (huellas de sangre); huguy -
enjundia: kyrakue, andy. ijavori (maleza, espesura).
enmohecido (est): hav(ma). syry (hilo o flujo de sangre); se r e.:
enjuto, seco: ypi, ka, pirekti; e. de car- enredador: tyai apoha (X aguafiestas:
enmudecer: (a)kirrf; e., hacer e. = oembohuguypa (el pas con la gue-
nes: hete pru. acallar: {a)mokrirf, (a)heja ie'e vy 'a mbyaiha). rra : tetd orair6me).
enlace, 1 juntura: ;oapy, jejoapy. jurpe, (a}e'e joko ichupe. enredar, confundir: (a)moapaudi, (a)- ensangrentar, llenar de sangre: (a)-
enlace,2 atadura: jura, menda (matri- ennegrecer: (a)moha; ennegrecerse, mbojavo'i, (a)mbojehe'a (mez- mbohuguy, (a)mbojahu tuguype
monio). ponerse negro, moreno: (a}emoh; clar). (baar en sangre).
en1azado: jurapyre. ponerse la piel morena: (a)embo- enredarse : (a )javo 'i, (che) apaudi, ensafla.rse: (a )vy 'a che avo, (che) ro-
enlazador: juraha. preha, (a)emopiha. ( a)emoapawii, (che) javori. ry ambohuguyvo, (ai)nuprasa, (a)-
enlazar: (a)jura (coger con lazo); (X ennoblecer: (a)mbotuvicha, ( a)mopo- enredo: javo 'i, apokyt, javori (ma- embopochyete tapichre; {a)ka-
desenlazar: ajora); ser enlazado : rd, (a)mbokate, (a)mboyvate (enal- leza intrincada). guai, ha ndakaguaipavi (con sus se-
(a)jejura ; soltarse del lazo: (a)jera. tecer) . enriquecer: (a)mboapi'i (M.), (a)mo- mejantes: tapichre, hapichre, o-
enlodar: (a)mbotuju, (a)mongy'a; en- enojadizo: emyr6nde, ipochy, ijahi mba'eheta, (a)mba'eme'e, enrique- guapichre), (a)jepopza'o (hese: con
lodarse: (a)emongy'a, (a)embotu- reiva, hekoita, ose. (antojadizo). cerse: (che) mba 'ererekoha; los que l).
ju, (che) tuju. enojado (estar): (che) pochy (enojar- se enriquecen indebidamente no es- ensartar: ( a)hesyv, ( a)hu 'yv, (e . con
enloquecer: (a)mbotarova (volver lo- se). tn tranquilos : hekopeyme oiko rei flecha o lanza , espetar).
co); (che) tarova (e. o volverse lo- enojar: (a)mbopochy, (a)mbopy'a vai, va 'ekue mba 'ererekohramo ndai-
( a)jahi (hese); enojarse: (che) po- ensayar: (a)ha'; ensayarse: (a)eha'a
co), (a)embotarova (tambin ha- py 'apytu 'i.
chy, (a)emohaimbitf (mostrar los (y tambin esforzarse).
cerse el loco) . enristrar: (a)moapes, ( a}op (tren-
enlucir: ( a)mbovera, ( a)mopot. dientes) ; no es cosa para enojarse: ensaye: kuarepoti ra 'a, ita ra ', e-
zar, ensartar), (X apope: crespo,
enlutar: 1 ao hflme (a)monde; enlutar- ndaha'i jeiko vaird, ndaha'i po- ha'.
rizado).
se: ao hme (a)emonde. chyr. enrojecer: 1 ( a)mopyt. ensayo: ha'{J, eha'; e . de canto: pu-
2
enlutar la bandera, ponerla a media enojo: pochy, jahi (disgusto); sirve~ enrojecer,2 enrojecerse: (a}emopyt, rahi ra '.
asta: (a)mbo'yvaku'a poyv, (a)mo- disgusto: jaheippe ojehu (oservi: (a)tf, (a)emotf(avergonzarse, pasar ensebar: (a)moandy, (a)mongyra (<
nde poyv ao hflme, (a)moh poyvi vulgar); eko'6i (rabia; v. enfadar, bochorno), ( a)jepicha. sebo= arzdy ).
enmaderar: (a)mboyvyra(pru). enfado). enrollado (est): ijapakua (arrollado). en seguida: voi, agaite. ko'agaite,
emnaraado (estar): (o)javo', ypyt- enorgullecer: (a)moha'entese, (a)mbo enronquecer, enronquecerse: (che) a- e., despus: upevove, uperire (y
mba (todo oscuro). aguara, (a)mbopy'a guasu, (a)mbo hy 'o pyu (estar ronco). luego) (X kurivvo: ms tarde).
entendido-entraa(s) 197
196 ensenada-entendido
entendido 2 versado, ducho: syi, po, po- (emperezar) (a)mokane '6 , (a}mo -
ensenada: ypygua, akura'a, tevichua (a)emomard, (a)emoangamard (e. java. kyre y jera (desanimar).
(M,), el alma), (che} jare. entendimiento: kuaa, teko kuaa, ose .; entierro: 1 te 'ongue oty (en terca-
enseado: mbo'epyre, temimbo 'e, ose. ensueo sueo: kpe hechapyre; la vi- de poco e.: ikuaa 'i (de pocos al- miento, sembradura, sementer<~).
(discpulo , doctrina) . da es' (un) sueo: jeikove ku krai- cances) ; de lindo e. : ikuaa porti; entoldar: (a)mbo 'ao, (a)jaho'i, (a}mo '-
enseanza: mbo 'e, temimbo 'e ( doctri- cha, j. japnte, j. ta'angarez'nte. cultivo el e.: (a)mbopoty che kuaa, , (a)mokuarahy' (poner a la som-
na) (X educacin: tekombo'e, ose.); ente: 1 ha'va (lo que es), ha'eha; teko ( ai)poru che kuaa; ( a)mohei che bra), (a)mboape (poner cubierta,
e. primaria: ypymbo'e, mitdmbo'e; reko, mba'ereko, e. de razn: ap)'- apytu a. p. bajo c .).
e. secundaria, media: mbytembo'e; tu 'u mente hokjva, apytu 'u roky- enterado (estar), haber entendido: entonado . soberbio , echado para atrs:
e. superior : mbo 'e yvate, mbo'eve- kunte, apytu 'a reoingunte. ( ai)kuaapma, ( a)hendupma. ha 'ent~se, ojepepjva, oepyta 'a-
te, mbo'e pav (e. universitaria; pa- ente 2 ridculo, hazmerrer: toryjra. enteramente (con "pa" despus del ( va).
ve: universal). enteco, dbil: hete kangjva, epd, he- verbo o "ete" despus del nombre ';
entonar: (a)purahi, e. un canto: (a)-
ensear: (a)mbo'e, (a)hekombo'e (edu- te metua, oki (contrahecho de lo sabe e., no lo sabe en absoluto:
epyra apurahi, ( a)mbo yva pura-
car); (ai)kuaaukiJ (hacer saber, in- oikuaapa, ndoikuaapi; e. nuevo:
piernas). hi , ( a)mbohetembarete (fortale
formar); me ensea guaran: che ipyahuete.
entelequia, alma, naturaleza: nga, te- cer) .
mbo 'e avae'rehe. enterar: (a)momarandu, ( ai)kuaauka,
ko. entonces: upe jave, en aquel e.: en
enseorearse: (a)emomba'e, (a}e- ( a)henduuka.
entenado, alnado, criado en casa: te- aquellas circunstancias : aipramo,
mbojra. enternecer: ( ai)py 'a optl, ( a)mbopy 'a
mimongakuaa (hijo adoptado); ta '- para e. : upramoguar ; desde e.:
kyryi, (a)mohase (moha = mya),
ensilar: (a)mbohyru, (a)mboyvyl<.;ua, jra (memby )rekovia. upe guive, upmaramo.
( a)mbohesay (hace r llorar, hacer de-
( a)oa yvykUrape. entender: (ai)kuaa, (a)hecha, (a)hecha- entontecer: (a)mbotavyrai, (a)mbota-
rramar lgrimas); enternecerse: (a)-
ensillar: (a)monde kavaju, (a)mbyape kuaa (comprender), (ai}kumby; no ro va, ( a)mbopy 'a tarova.
fepy 'aioptl (le = je ), (che )py 'aky-
kavaju (X desensillar: amboi). se entiende Jo que quieres decir : entornada (la puerta est): uruvy
ryi, (a)embopy 'akyryi.
ensoberbecer: (a)rovu, ( a)mbovu, (a)- ndojekuai erva ter eresva; que ok.
entero : La idea de entero se expresa
mbotuvicha; ensoberbecerse: (a)e- lo entienda el que pueda : toikuaa entornar: (a)mbojuruvy (oke).
con "pa" ( "mba '' con nasales); se
mbotuvicha, (a)jererovu, (a)vu, oikuaakuava; has entendido?: re- entorpecer: (a)mombyta, (a)mbyai,
comi un ratn entero : ho 'upa an-
(che) aguara (sentirse complacido, ikuaapmapa; e. bien, e. mal : (a)- (a)mokyreyhara, (a)mboare (re-
guja. Vase cmo dicen A. y M.: lo
halagado). hendu por, (a)hendu vai; entender- tardar) .
trag e.: omok6 ovo, trelo ente
ensordecedor: apysakuarambotyha. se , estar avenidos: (ja)jokupyty ro : tereru ovo. entrada: jeikeha (X salida : eseha);
ensordecer: ( a)apysakuarambotypa. oondive; no entiendo bien lo que (En tero en buen castellan o nunca e . de la selva : ka'a juru, ka'aguy
ensortijado, rizado , crespo, ondulado: dices: naikumby porti (upe) erva significa " todos " ; ver esta palabra). juru, k. rok.
apope, picha'f (arrugado, acaracola- (X no se conocen = ndojokuai enterrar: ( a)otj, ( a)jaty (cubrir con entrambos: mokive, mok6ivva; en-
lado ), akapicha 'i (cabello rizado). (oondive); hacer entender: (ai)- tierra) ; si te mueres te enterrarn : trambas veces : mok6ive jevy.
ensortijar: (a)moapope, (a)mopicha'i. kuaukll; quin se lo har e.? : avpa rembyavevta y vy , (esponjars la t .) entrante: ikeha, oikva (X saliente :
ensuciado: ky'a (sucio): mongy'apyre, oikuaaukne ichupe. remano vove = reman6ro, reje- s ha), pyahu {nuevo), epyrilha
mart1 (maculado), ijare. entendido 1 kuaapyre, hendupy(re); jaty va 'era. (principiante) .
. ensuciar: (a)mongy'a, (a)momar; en- entendido? (me has comprendi- entibiar: (a)mboakuvevi, (a)moate'y entraa(s): tyekue, de buenas e. o de
suciarse: (che) ky'a, (a}emongy'a, do?): che rendu portimapa.
198 entraablemente-entrometido entuerto-enzarzar 199

buen corazn: ipy 'a marangatu, de entremetido: (entre= _e;tro) : oiehe- entuerto, agravio: emoeko 'o, te- vez de m: ha'e opyta che rekovia.
malas e.: ipy a vai, heko aa. niyrehe okva, jasuru.ha, notfri- mbiapo vai, emomard. Ntese : con verbos rangue, con
entraablemente (amar): che py'aite va, nahi'otiri, heni y mbyre (no entumecerse: (a)jehy, (che) maracha- nombres y pronombres, tekovia,
guive, che rekove saite guve, tay llamado) ojasurva = ondyryva. cfui. ose.
huppe (amorosamente), che pitiki- entreor: (a)hendu vai vai, ( a)henduvy. entumirse: (v . el anterior). enviada (cosa, all): mondopyre; e. ha-
ri'i guive. entrepiernas: takambypa'u, ose., tako, enturbiar: ( a)mbotyai, (a)mbotypyty cia ac: mboupyre; persona e.
entrar: (ai)ke, (a)suru.; hacer e.: (a)- ose. (ingle), tapypa ' ose. (ty = hy); enturbiarse: (che) tya, (all); temimondo, ose . persona e.
moinge, e. de rondn : (a)jasuru.; el entrepunzar: oikutu sapy'nte (jati': ( che)rypyty; hay que enturbiar o (ac) : temimbou , enviado del cielo:
que entra, ya no sale ms: oikva la llaga). remover el contenido: rembojehe'a yvga remimbou (ngel).
nosvima; entrad y salid luego: entresacar: (a)japytere 'o (desentraar), va 'er mbohyrupyre = rembokuchu enviado -Objeto o individuo, ac o
peikemi ha pese jevy; qu no en- ( ai)poravo (seleccionar), (ai)pa 'no- v. m. all - traducido anlogamente al an-
tre nadie!: toike y avave (pype). he, (ai)pa'undy. entusiasmar: (a)moaktiraku. terior.
Nota. - "va a la escuela" se traduce: entretanto , en el nterin: upe aja. entusiasmo: aktiraku, teko akraku. enviar 1 (persona all): (a)moruio; e.
oike hikni mbo'ehpe (lit. entra.). entretejer: (a)ope, ( a)pyaha, ( a)mbo- entusiasta: iaktiraku. ac: (a)mbou, (a)jokui
entre: con doble significacin, a)lugar, jehe 'a; en tretejerse: aje he 'a ( mez- enumerar: (ai)papa (contar). enviar 2 (cosa all): {a)rahauka; e. co-
b) reciprocidad ; a) apytpe, mbyt- clarse), oeope. envainar: (a)hyrumonde, ( a)moinge sas (ac): ogueruka; envame caf,
pe, mbytre, pa'u; e. vosotros: pene entretenimiento: vy 'a, pytu 'u, tembi- hyrpe. al llegar al Brasil: Brasz1pe regu(lhe
pa'ume, e. dos rboles: moki yvy- tory, ose., mbohoryha, vy'aha (de- envalentonar: ( a)mbopy 'a guasu; en- vove, eruru.k.a chve kafemi; ( a)jo-
ra mbytpe; e. dos corrientes: mo- licias) , embosaraiha. valentonarse : (a)embopy 'a guasu, kui (mis versos: che pumhi}.
ki ysyry pa 'u me. b) entre s (uno entrever: (a)hechavy, (a)hecha vai vai, ( a)kyhyjepoi, ( a)emondyihara. envidia: terekose, py 'arasy.
a otro, uno de otro); se diferencian (a)hecha mombyry ; cntreversc: aje- envanecerse: (a)jererovu, ( a)jejapo, (a)- envidiar: ( ai)pota asy, ( a)rekose asy.
entre s: ojuavy ojuehegui; se aman hecha ra 'ymi, ojehechakuaa vai vai. embovu, ( a)vu. (che) py 'arasy.
e. s: ojoay hu (oondive); se pelean entreverar: (a)mbojehe 'a, ( a)mbojopa- envasar: ( a)mbohyru, ( a)oa. envilecer: (a)mboheko tajasu, (a)mo-
e. s: oorair oondive. ra (entremezclar); entreverarse: oe- envejecer : (che) tuja (aikvo); si es tymba: ( a)mbokoygua, ( a}rojy (re-
entreabierta, a: vy; boca e.: juru.vy, mbojehe 'a, ojopara h(na, ojehe'a. mujer , dice: che guaigui(ma), enve- bajar); envilecerse: (a}emboheko-
puerta e .: oke juru.vy. entrevista: emongeta, e ' oondive, jece a marchas forzadas: ituja pya 'e rymba (animal izarse), (a)err..boko-
entreabrir: (a)mbojuru.vy, entreabrirse oe '. ohvo (el varn). ygua (hacerse rstico), (a}emboka-
la flor : jyvotykuru., oemboyvoty- entrevistar: (a)andu aporandu ha- envejecido (estar): (a}embotuja; (a)- mpe (rebajarse).
kuru. (X yvotyjera: flor abierta). gua: entrevistarse: (ja)juecha. emoguagui (si es mujer). envoltorio: jeapokua, temiapytf, apy-
entregar: (a)mbohasa, (a)me', (a)- entristecer: (a)momba'e mbyasy, {a) envenenar: (a)mopohjuka; envenena tfmbyre, jokuapy.
mbopoji mbopy 'a mbyasy, (a)moangata la sangre : ande ruguy oipyguara. envolver: (a)mboapakua, (a)mama (cu-
entrelazar: ( a)ope (trenzar), (a)mbo- (preocupar); entristecerse : (che)- envs: kupt (espalda), atukupe; e. de brir).
joapy. mba'e mbyasy, (a)rombyasy (entris- la mano : poape; e. del pie: pyape. envuelto: mamamby, uvdmbyre: est
entremedio: apytpe, mbytpe, apyte- tecerse con otro, condolerse y ex- en vez de: rangue, hekovia; en v. de e.: ijokuavy, ijapakua (arrollado).
pegua (intermedio). presar condolencia o psame). jugar, trabaja : oembosari rangue en7..arz.ar: (a)mouatf, ( a)mohatf: en-
entremeterse (entre = entro): (a)e- entrometido: ahechase rdva, ojasuni omba'apo; yo me quedo en v. de zarzarse: (a)emouatf, (a)embo-
mof, ( a)emoinge, ( a)jasuru.. va (v. entremetido). l: apyta hekovia; l se queda en javori, (a)embovo'i (enredarse).
200 epigrama-esa , eso, ello esbelto-escarcha 201

epigrama: e 'e yvoty mondo. erecto, erguido, levantado: ojepepjlva, esbelto: embo'y de cuerpo e.: hete go q!Ie -escampe o cese la lluvia sal-
epgrafe: tra, hra, ose. oemboyva, opu'ftva. embo 'y, he te foja. dremos: opl vo.ve, asene.
epstasis: tfruguy (sangre de la nariz). erguirse: ( a)pu 'd, ( a)jayvyhara, ( a)je- escabel: pyrenda, pyenda. escanciar: (a)hekuavo, ( ai)tykua, ( ai)-
epistemologa: kuaarape (teora del pepy. escabullirse, desaparecer: (a)embo-- kuave uvarykue (servir el vino )
conocimiento). erguido, altanero: jero; est e.: oe- gua, ( a)jehekyi, ( a)kay, ( a)ha sa- escandalizar: ( a)hekombo 'e kar (a)-
equimosis (mancha sanguinolenta de mbo'y (de pie), ojepepy hlna. pya, (a)ha emi(hpe). mba'e vai rechauka, (a)poronoh
la piel): apeno rnrn, pire (piel erigir: ( a)mopu 'd, hemos de erigirle escala: jupiha, hupiha, pyrnpiha. tape va(pe, (a)moangapa.
negruzca). un monumento : amopu'd va'er escalafn: tra rysyikue, ose. escndalo: techaukaha vai, ose , teS<J-
equipar: (a}mbosako'i, tekotevva a- ha'anga, ani omano hra, ani hera- escala musical: pu rysyikue. ka, tesa ko'o (M.), o se.
moimba. mano. escalar: ( a)jupi escandaloso: mbohekovaiha, mbo 'e-
equiparar: ( a)mbojoja: equipararse : erizar: (a)mondyi, ( a)mopirf; erizarse, escaldar: ytakpe (a)mbojahu, y, (a)- vaiha, ohechauka va(va.
( a)joja, ( a)embojoja. espantarse: ( a)emondyi, (che) ra- hypyi. escaJ1o: apyka (asiento),guapyha.
equipo: aty, atypy, poravopyre (selec- vuamba, (che) akdrague pu 'd, (che) escalerd: jajupiha, jupiha, pyrnpiha; escapar(se) : ( a)jehekyi, ( a}embogua,
cin), apohar aty (pelotn ejecuti- pirf, ( a}emopirf( mba). e. de caracol; jupihatyta ( < jaty- ( a)ha emihpe; e. de la boca:
vo) . erizo: kui'f. ta: caracol) ; e. de cuerda : jupihasa, (che) e'ho; e. de un peligro : ky-
ertico: haguyr, tayhurehegua, ha- jupiSii, neo!. hyjefugui ( a)jehekyi; ( a)pid.
equivocacin: javy, jejavy, evysan-
kuchi escalfado: jy, mbohakupyre; hu evo escape: 1 es (salida), kua (agujero),
ga, pyho (resbaln , desliz).
erotismo: taguyr, ose. (libido), taku- e.: tupi'a jukysy.
equivocarse: ( a)javy, ( a)jejavy; e. o pi., epi. (ausencia punible).
chi escalfador: nzbohakuha.
confundir la persona: (a)jepy'api: escape 2 (a): an(me, anihpe, tage-
errar: 1 ( a)javy, ( a)jejavy, ( che)mba 'e escalinata: jupiha okra.
hacer equivocar: (a)javyuka, ( ai)- ppe, pojava, pya'e {rpido, a pri-
avy; errando se aprende (a no escalo, zapa: y vyguy rape.
ty avype; me haces e.: che reity sa ).
errar): javy javy hpe ikuaapy; escalofriar: ( a)mopirf.
avype. escara, costra : su su 'a ape.
e. de palabra: che e'engopa (M.); escaJo fro : pirf, ty 'i ro 'ySii, akanu-
equvoco: napetefvan tei he 'isva ( e 'e). ndu epym, a. pirf (ese. de la fie- escarabajear: ( ai)su u, ( ai;kartii; la env i-
yerras en todo: rejavy opvape,
era 1 (tiempo): ra; la e. cristiana: Ki- opa mba 'pe; todos erramos, nadie bre). dia le escarabajea en el alma: pe te-
rito ra. est inmune de error: jajavjlva vo{n- ~n: pyrupiha. rekose oikari ipy'a(py).
era, 2 haza, sembrado: yvy, oty, o- teko ko ra pype, avave ndikati escalonar, pon er a trechos: (a)mopo- escarabajo: lembu, enma (colepte-
tymbyre. ojejavy'Jvo = mboka ojavy avei, kti, e. ms espeso: ( a)mopy yi, (a)- ro); taraJJe (en M. y A . a.rave: cuca-
ereccin, 1 fundacin : (e)mopu 'ti, e- he'i guaikuru {el trabuco tambin mopa 'a pa 'a. ra cha).
pyr, ypy. yerra, dice el indio). escama: pire, ape; e. de pescado: pira escarbadientes, mondadientes: tiku-
ereccin, 2 excitacin sexual (tener): errar, 2 equivocarse en la persona: pire. tuha, ose., tdimopotiha.
(che) raguyr , (che) rembo at, (a)jepy'api (hese). escamado (estar): ndajeroviavi (des- escarbar: (ai)typeka, (a)yvykard~ (a)-
ajehete rasa; provocar la e. en otro: error, mba'e javy, jejavykue. confo). j etypeka, (a )jo 'o yvy; la gallina es-
( a)mohaguyr6, ( a)mboheterat, (a)- eructar: (che) u ( a)gue 'e; (X tener escamn: ndojeroviiva avavre. carba la tierra: ryguasu ohyvykt
moemboat; prov. la e. en s mis- hipo: che joji, che ur: regoldar) . escamotear: (a)mokay gua 'u, (a)mo- yvy; el toro enojado escarba la tie-
mo: (a)emboheteratli, ( a)emohe- eructo: u; e. ftido: ur. nda (sustraer) pokarme (ai)pe 'a. rra: vakame ojo'o yvy, ipochygui
mboat, ( a)emboguyrat. esa, eso, ello: pva; esas, esos: um{va. escampar (impers ): opi, opa ama; lue- escarcha: ysapy rypy'a.
202 escardador-escondidas escondite-escuerzo 203

escardador: kapi'ipe mondoroha, k. escobajo: typycha tuja, t. vai. escondite, escondrijo : kayha, emo- escrupuloso: mmo' vaha memva =
mono 'bha. escobar, barrer: (ai)typei kayha, emiha. o. vaimemeha.
escardar: (a)kapi'kytf, ( a)mondoro ka- escobazo : typychpe enupd, typycha escondrijo: emiha (X encubridor : escuadra, 1 compaa, batalln, pique-
pi'i, (a)kapi'pe jo'o. nup[J pare, t. pare. omiha). te: guarinirysyikue, imbokva no'o
escardillo: kapi'ipe pe'aha, k. jo 'oha. escocer: ( a)jopi, ( ai)ko 'b, ( a)mboti escopeta: mboka. ikysepukva atyra.
escarmentar, intrans.: (a}emomo- (picar); me escuece la oreja: che escoplo: jykuasoka (M.). escuadra: 2 irundyke.
tyaho (M.); escarmentar, trans.: nambiakuvo. che nambiraku. Nota; escoria: tepoti, ose. (excremento). escuadr.t 3 {en), en ngulo recto: taka-
( a}mombotyaho, ( a)mborari (hacer "escocer" no se usa en la forma re- escoriacin (es = ex): pire'o jepire'o. mby mbo'ypevo.
esquivo), (a)mbuepoti (zurrar). flexiva , pero s en la impersonal; escorpin: japeusa (cangrejo). escuadra: 4 ygarata rysy~ yga-
escarmiento: mombotyaho (M.), mbo- le duele, le escuece la reprensin: escozor: ko 'b, joha (X prurito: tembi, rnsu no'6.
tyaho, emborari. pe ja'o oiko 'o ichupe, ojeja 'r che remi; tengo prurito). escucha: apysakaha (espa) (M.) ; radio
escarnecer: (a}embohory asy, (a)- oeko'oi = oeko 'b. escribana: mesa haiha, kuatiaha (M.). escucha: radienduha, radiapysaka,
ha'ti (remedar, imitar), (a)joji (M.) escofieta (antiguo tocado): akangaotf, escn'bano: kuatiaha (M.), haiha. neo!.
(burlarse). akangaopysii (tocado de red). escribir: (a)hai, (ai)kuatia (M.). Nota; escuchar: (a)japysaka (hese; a l); e.
escarnecido: ijojaipyre, mbohorypyre. escoger: (ai)poravo; el que escoge o kuatia en tupi significaba ya dos co- ocultamente: a)hendu, (a)japysaka
escarnio: embohory, jejoji (burla). elige, selector: poravoha; el que es- sas: "escribir" y "papel". Actual- emi; o lo que decas, pero no es-
escarpia: kutuha ty'i, mosaingoha coge que no se queje: oiporavva, mente el uso en guaran es: kuatia cuchaba o atenda: rohendu re:e'-
karap. ani hase. (papel, libro, diario) y hai (escribir, ramo ha ndajapysaktii ervarehe,
escasamente: hetavramo; habr cua- escogido: poravopyre ( = cosa escogi- redactar, etc.). "Yo escribo" en erevakure.
tro 1e.: irundymo hetavramo (a lo da: tembiporavokue, ose). guaran actual con su rgimen es: escudilla, taza: a'apu'a (plato, fuen-
ms). escolar 1 (de la escuela): mbo eha re- a.hai kuatire (rayo el papel). te: a 'embe).
escasear: ipok, ndaheti, mbavynte hegua. escrito (un): tembiha~ ose., tembikua- escudo: jokoha, mo'ha, uvaha (de-
oi; escasean ya, quedan pocos: escolar 2 (estudiante): temimbo'e, ose. tia (M.), cruz escrita, con inscrip- fensa , cobertura); ta'a.nga, guaraka-
mbo vyn tema hemby. cin: kurusu kuatill (M.); est pa (M.), mombillha.
Escolstica : Kola; la E. (escuela); Kola
escaso, escasez: pokd, mbovynte; es- mbo'e, K ola reko. escrito: ojehaima, of kuatipe. escudriar: ( a}maa emi, (a)ma'e
caso en ganado: hymba mbovyn- escritor: haiha, pya.haha, apoha (com- asy; ( a)mboguyguy (ir levantando
teva; ra ama pokti; temporada
escombrar: ( ai)pe'a ogakue rembyre ; positor, autor, poeta). cosas para averiguar debajo ... ), (a)-
(a)mopotf, (ai)pe'akuruvi.
escasa en lluvia . ~ritorio: tembillpoha (oficina), hai- povyvy, (a)po' po' (meter la ma-
esclarecer: (a)mohesakd, (a)hesape (a- escombro : ogakue rembyre, o. pehen- ha, hai renda, hai koty. no una y otra vez).
lumbrar). guekue, kuruvi. escrfula: tajyruru (tumefaccin de escuela: mbo'eha, mbo 'erga (X casa
esclarecido, notable, clebre : herakuti- esconder: ( a)mokap, (a)omi, escon los ganglios linfticos). del maestro: mbo'eharao, m. rga).
ite, momortimbyre, hera ojekuaa- derse: (a)kay; dnde se . habr escroto: ta>pipire, ta 'pi ryru, ose. escudero: mbo'ehpe oikva, imbo'e-
pva, h. ojekuaa pave. escondidc?: mampa okay nera 'e escrupulizar: (che) py 'a mokbi, nda py, oembo'eukva; temimbo'e
esclavo: tembigui, tembijokui, ose.; =m. oemi n. che py 'a petefr~ ( a)emondyi (an- ose. (persona o cosa enseada, dis-
trabaja como un e.: iku 'i omba'a- escondidas (a): (che) resa ime, kay- dar con dudas en la prctica); cpulo o doctrina).
pvo. hpe, emihpe, (che) atukuppc (che) py'a mirf (acobardado), nae- escuerzo, sapo: kururu (X kuru: clue-
escoba: typycha. (a mis espaldas); (che) pore'jJme. mbopy l petefriva. ca).
204 esculpir-espalda espantadizo-espiar 205

esculpir: (a)moha 'anga (configurar). esmeralda: itaverovy, itaovy (M.). espantadizo, asustadizo: oemondyis- te, sol que me alumbras, Madre de
escupir: ( a)ndyvu. esmerar: (a)mbovera (esmerilar). va, oenwndyisere(va, heko mo- Dios : r.a itangecha remimbz'va, kua-
escurridizo: otyky, osyryry katva, esmerarse: (a)eha'a, ( a)japo porri, ndyiva, heko kyhyj(va). rahy che resapva, TupasJ (E. R.
isjdva, syi (liso). ( a}embokatupyry, ( a)emokyre'J. espantapjaros: guyra mondyilw.. F .).
escurrir: ha'upa (apurar el resto), (a)- espantar: (a}mondyi, (a)mongyhyje, espejuelo: het>iha, mbotavyha.
esnob: akraraku nandi, oporomboa-
mbosyryry; escurrirse: ( a)jehekjli, (a)mbopy'a tytjli, (a)mbopy'a ry- espeluznante: mopirfha, omopirtva,
guara reisva.
( a}embogua (escabullirse), otyky eso, sos: pva, umiva; eso mismo :
ryi. Para espantar aves, perros, ga- akraguepu ', hovaravirdiha.
tykyve (sale a gotas). tos se usan respectivamente: chzki, espeluznar, despeluznar: (a)ak/lrague-
upevaite; con todo eso: upicha-
es decir, eso es, o sea: he 'isku. ramo jepe, upva rehave; por eso:
salaki, spe. pu a, (a)hovaravirlli, ( a}mopirl; es-
se, esa: pe, pva; esas, esos: umi, umf- espanto: emondyi, ndyi, py'andyi, to nos espeluzna , es espeluznante :
upehre, upvare, upevahre.
va (pe y umi con sustantivo, pva endyi ane mopirfmba pva, anderova-
esfago, garguero, tragaderas: ahy 'o
y um(va sin sustantivo). esparcido: asili, sarambi; est e.: ia- raviri.
tembi'u rape, mokha (X trquea: sdi.
esencia: karaku, te k o, ha'e ha 'ete, pytu rape, pytuhes, pytuhekese). esperanza: jerovia (confianza); tenga-
(X existencia: me, f, eime, ef). esparcimiento: pytu 'u, vy 'aha; sarambi mos e.: aha'arbna; hay e. de que
esotrico, oscuro: kay, okayva. (derramamiento), mytue (respiro).
esforzarse: (a}epia'/1, (a)eha'/lmba, esotro, esotra: pe ambue, upe ambue. venga: ndaha'i ndou vaerdi; qu
( a}epyta'ti (e = je) (ponerse de espa,rcir: (a)myasdi, ( a)mosarambi; es- esperanza! : ahmona, amona.
espaciar: (a}mopa'u, (a)mopy'j!i (espa-
puntillas o hacer fuerza con los parcirse: (o )emosarambi, iasdi. esperar: (a)ha'ar6; esprame aqu un
cio espeso), (a)mopok (espacio ra-
pies), ( a)jepytaso. esparrancado, piernas separadas: ta- poco: che ra'art>mz"na ko'pe; (a)-
lo); plantar o sembrar muy espacia-
esfuerzo: eha 'mba, epyta'ii, jepy- kambyji (v. esta voz). , jerovia (confiar); ajerovia Tuplire:
do: (a}otypok pokii
taso, epia '11. esparrancarse: (che) rakambyji, ose., espero en Dios (X )arovia Tup{Jre:
espacio: pa '; e. planetario: arapy; e.
esgrimir: (a}haryvo (desenvainar), (a)- cay esparrancado : ho 'vo haka- creo a Dios; creo en Dios: arovia
sideral: pa'u pav.
ha'd (amagar) (a)epomyi temiray- mbyji. Tupti oimeha).
espacioso: 1 pyrusu, pe, py (ancho , an-
rme (e. con arma, el arma), (a)- churoso). esptula: yvyrapehengue, patula, hisp. espesar: (a)mohypy,. (a)mopyyi
mboveravera (blandir), ( ai)kytfky ti yvyrapehe. (disminuir los espacios vacos), (a)-
espacioso, 2 pausado, lento: mbegue,
yvytu. ate y, pijy. especial, selecto : poravopyre; asiento, moapovt> (hacer espeso y pegajoso).
esguince, torcedura : karu. espada: kyse puku; e. toledana, e. lugar e.: tenda tee (propio). espeso: hypy'u, ypyta (tupido, bos-
eslabn: 1 itasd juaju, i. kuain1, s11ra'y, damasquinada : kyse puku itajuje- especie: nunga, joguaha; una e. de ca- que, espesura), apovt> (pegajoso).
neol. gua. sa: ga joguaha; una e. nueva : espesura, marafia: javora~ iypytaha,
eslabn2 (de sacar chispas): itaendy , espadaa: piripe, piripuku. mba'e pyahu; de varias especies o ka'aguyrypy'tl, k. ypyta.
ose. espalda: atukupe, ape (X hombro: clases: hetaichagua, opaichagua; de espetar: (a}hesyvt; (atravesar, engan-
eslabonar: (ai)pojura itas, ( a)mbo- ati'y); llevan a sus hijos a la e.: la misma e. : peteichagua; de otra char), (ai)kutu.
juapy itasd, (a}sdpo (< po, ajapo). ogueraha imemby ijaprehe; volver (diferente) e.: ambueichagua (X de espetn: kutuha pulcu, hesyvt>ha.
eslora: yga pukukue. la e.: (a}embohakykuere (chugui). otra manera : ambuicha). espa: pyrague (pie afelpado, que pisa
esmaltar: (a)mboapejegua, (a)mboape- agarrar por la e.: (a)japyhy ijatuku espectacular: hechapyrfiite. blando), nambikupe, maandra
porl1, ( a)moapesyi pre (X aipyhy ijatukupgotyo: co espectculo: hechapyrli, techaukaha, (M).
esmalte: apejegua, neo!., emoapesJz; meter sodoma); le da la e., huye de ose. espiar: (a}maa, (a}ma'eguyguy, e-
apesJi. l: oembohakykuere chugui. espejo: itangecha; oh! espejo brillan- mihpe (a)ma', (a)maa, (a)ma'
206 _ espiga-esquinado esquivar-estar 207
mombyrjgui; el demonio te espa pyrat~ (a)mokyrey (animar), (ai)- esquivar: (a)jei, (a)jeheky~ (a)pia (= estafado (me ha): (a)je'ma, (a)e-
para perderte: pe aa amaa hna kangy o (reanimar). aemambia) chugu~ ( a)emova ( = mbotavy, che'u guosu.
nde rehe nde jurva (lazndote) , espoln (del gallo): kupyju; e. o proa: che vti), (a}jejavy-uka (e. el golpe, estafar, engaar : (a)mbotavy, ha'u
tattipe nde reity hagua_ ygarata ti, ygatf, ygarati el tiro); l me esquiva, :ne evita : guasu ichupe.
espiga: hra, hu', (tope, cspide); e. esponja: ygu (M.). irari che hegui estallar: ( a)pu, ( a)saro; hace estallar
de maz: avati hra; e. de trigo: esponjoso: avevo, haviru; pan e. : mbu- esquivo: sagua 'a, hesaite, saite, sari- el corazn: che py'aropu.
avati mirf Jura. jape raviru. gue, rari, saraki (saltarn), (v . el estallido: mba 'e pu, jesoro.
espigar, 1 recoger las espigas: ( a)hu 2 espordico: pokd, mbavjmte, sapy'a- anterior). estampa: ta 'anga, ose., ha'ete; es la e.
mono '6; ( a)hu 'ti 'o quitar la espiga ). py'agunte (raro). establecer: (ajmof, (a)moher.da; esta- de su madre : ha 'ete isy (muy pare-
espigar, 2 crecer mucho : (a)kaku<la esposa: tembireko, ose. blecerse: (a)femohenda, (a}va, (a)- cido).
ikova. esposa(s), grillo(s): pokuaha, pykuaha. jererova (trasladarse). estampado (telas): ao para, ao parapa,
espina, pa: uatf (de plantas); tatf, esposo: mna (<me: macho), me'en- establo: tymba ropa, ose. , mymba re- ao mboparapyre.
ose. (de plantas y animales), ju gva (cnjuge , en tupi). nda. estampar: (a)moha'anga, (a}mbopara.
(aguja); e. del pescado: piraratf; espuela: pyatf, pyratt ( < tat~ ose.: estaca: yvyra akua, hyra. estampido, tiro: mbokapu, hyapu po-
quitar la e.: (a)uati'o, hatf'o espina). estacada: y pemby, yvyra pemby (M.); sogue (gran estruendo).
pescado sin espinas: pira hat(opy- espulgar: (ai)ky'o (< ky: piojo), (ai)- me dejas en la e.: che reja vaihpe, estampilla, sello: ta 'anga\ ose., tero-
re; (X pez sin e.: pira hatf'yva). kyreka, (a)avyky, (ai)tungusu'o (< karugupe, tro ratfre (en las as- ha repy (franqueo).
espinal, espinar: uatindy, jukerity. tungusu : pulga). tas del toro). estancada (agua): y mono 'O.
espinar, poner o plantar espinos: (a)- espuma: tyjyi, ose.; est lleno de e. estacin 1 (del tren) : mbayru pytaha; estancar: ( a)emjako, neol. ; ( a)mo-
mouati, (a)muati (mua = moha}. hyjyipa. tren ropa, hisp ., pytaha (parada). mbyta y (detener el agua), (a)mo-
espinazo: ape kangue, kupe k. espumadera: tyjyi'o ha. estacin 2 (de los baflos): jahu ra no' y, (a)ymono'.
espumar: ( a)hyjyi'o (X ambahyjyi: cu- ~huj@e '
espinilla, tibia: tetyma kangue, ose. estanco 1 (de agua): koty no~i ha
espinillo: jukerity (mimosa), andu- brir de espuma). estaciones del ao (las cuatro): oraje- ndaikiha upe y, y no'6, y pyta.
vay j. (algarrobo). espumarajo: jurujyi; echar e.: (che) re, ra irundy, primavera, esto, estanco 2 (vent.t oficial): emha tetti-
espino: yvyra uatt, jukeri, uati jurujyi syry. otof'io e invierno: ra yvoty (=ara- megua.
espirar: hyakud (exhalar olor), (a)mbo- espumoso, espumante : hyjyiva, hyjyi- poty), ra haku, ra vev~ ra ro'y. estandarte: aty rechaukaha, ao veve.
pytu (infundir espritu), (che) pytu- pva, hyjyis(va). estado, 1 condicin : teko, ose.; libro Estanislao: Tani
h (respirar) (X expirar, morir che esputo: ndyvuhague, ka"ahague, te- en buen e.: kuatia ipord = ipornp)'" estante, alacena (en la pared); kamba
pytupa}. ndy rypy' (saliva espesa). rd gueteri; su e. es satisfactorio: rembe.
espritu: pytu (aliento); e. bueno o esquela: kuatia ~ morandu kuatia. hesAi porli, ndahasyeti estao: ita membe (M.).
del bien: nga para (M.); e. malo o esqueleto: kanguekue. estado: 2 tetli, ose.; las riendas del e. estar: ( ai)me, (a)~ ( ai)ko; estar por o
del mal: nga vai, aa, tau (M). esquilar: (a)ap~ ( ai)chara 'o, ( a)ha las tiene en su mano : ha'ku tetf2 para : pota (mbota con nasales) e.
espiritual: heko pytva, pytu (x cor- gue'o. sambyhyha; e. mayor: guarini sa- por(= aun no est): verbo negati-
poral: heko tetva, tete, ose.). esquina: tatf (punta) ose.; hacer c. mbyhyha aty(ra). vo ms gueteri Ejemplos; est por
esplenomegalia, esplenitis o inflama- (a)mboakua; tener e., punta, canto estados unidos, e. federados: tetangu- venir, est para salir: oupota, os~
cin del bazo: perevyruru. hakua, hatf, ose. ra ojoapy, tet4 offemopetetva. tet{J mbota; est por barrer: ndojetype:
espolear: (ai}kutu pyratfme, (a)mo- esquinado: haku(va) (puntiagudo). mopeteimbyre. ri gueteri; est por inventar: ndoje-
208 estatua-estmago estopa-estropear 209

juhi gueteri (Muchas veces no se cha; no es ese su e.: nda upichai py'a jere; boca del e.: py'ajuru, pe- lcyty, ( ai)kyty; estregarse las ma-
traduce: est enfermo : hasy; est ha 'e ojapo, ndaheki upicha, nda- a
su (M.); dar un golpe en la boca nos: ( a)jepopichy, ( a)jepokyty.
bien: ipora{ma}, etc.). Frases; est hekichai. del e.: (ai)py'aka. estreUa: mbyja (M.) yvgarata, jasy-
en casa : oime gape; est ocupado: estilogrfica (pluma): haiha tyky, h. estopa: karaguata ryvi (hebra de la rata, mbyja ko ' (e. matutina);
omba'apo hz'na; est todo cambia- renyhe ("Fuellfder" en alemn). pita). tengo mala e.: (che) pane, nda che
do: iambuepma; vengo a verte, a estima, amor : mboray hu. estorbar: ( a)mbyai, ( a)joko, (ai)py'a po'a guasi
estar contigo : aju sapy'a rohecha- estimacin: embohepy (valuacin , reraha (distraer, (a}mbohasy (difi- estreUado (cielo): pyhare arai'jlrehe,
m{vo, romoirmi( vo): vienen de sus cmputo) . cultar), (a) mbokaigue (fastidiar). arapy mbyja; huevos estrellados:
casitas, por ms lejos que est n: estimado, amado, apreciado: hay hupy , estornudar: (che) atfa (M ., A.). tupi'a chyryry.
oupva hogamfgui mombyry jepe momoramby, hecharamomby. estornudo: atfa, atfo. estrellarse: (o)embyaipa, (o)flembo-
toi ( = topyta). estimar, amar : (a}hay hu, (a)mbohepy estos: koa, ko'liva (con y sin sustanti ta (chocar),(a)iejapi
estatua : tetera 'anga, ose., ta 'anga oe- (poner precio, encarecer) (a)mboje- vo respectivamente). estremecer: (a)mopirf, (a)mbotarara;
mbo y va (figura de pie, parada). rovia (condescender por considera- estrbico: savd, hesavava. estremecerse: (a}sji, (che) pir( (a)-
ste: kva; stos: dva, ko 'ava; estos cin o estima) (ichupe: con l). estrabismo: tesavd; l padece de e.: emopirf (a)sustl: (temblar): (yvy
papeles: ko 'd kuatl, a kuatia. estimular: (a)mokyre'j>, (a)myage (dar hesavii (ha'e), ose. sus: temblor de tierra).
Este: kuarahys, kuarahyres. prisa), (a)mbohetia'e (fomentar el estrada, ruta: tape, ose .; batir la e.: estrenar: ( ai)tan (M .A. ), ( a}moeta-
estera: piri, piri pemby (X piri: estre- buen humor) . okarape (a)mboguyguy. nO; estrenarse: ( a}etan, (a}emo-
mecimiento). esto, verano : ra haku; en v.: kuarahy etano (en la pesca: pinda poz'vo)
estrado, antiq.: kua karai apyka (=
estril, mujer e.: memby'p; rbol e.: puku aja, ra haku jave. (M.) (a)japoypy, (a}epyrtl ae aja-
guapyha).
yvyra a y ; campo e .: u porey, estirar: (a)myatd (my = mu}, sacar, po.
por ejemplo, el caballo de la cuadra; estrafalario (tipo) :tekove (ose.) hecha-
u mborey (los tres de M.). estreno: tantJ {M~ A .), epyrtl.
( ai}pyso (extender) estirarse: ( a)je- pyrii, ava ka'irova; cara estrafalaria:
esterilidad : teko memby y , teko a y . estreimiento: tekaka pa'd, ose., tepo-
hova megua.
esteva: jo 'oha yva (mano del arado). hetepyso; estira, tira t y afloje l: tipaa.
emy atd nde, tombopyu ha 'e. estragado: offembohekovafva, mbyai-
estevado: hetyma karap, ose. estrpito, estruendo, ruido : ayvu (de
estirn: emuatll; de un e., de un ti- pyre.
estircol: yty, tepoti, tymba rekaka, personas), tyapu de cosas y anima-
ose.; y vyky ra (grasa de la tierra). rn : emuatame, muatd petefme, estragar: ( a)mby ai, ( a)mbohekovai les), ose.; qu ruido es este? :
estilar, acostumbrar , se expresa por el petei syrykfpe. estrago: embyai, jejuka guasu (mor- mba 'pa aipo hyapva ( = pe hya-
verbo y uno de los t res sufijos estirpe: te'yi (raza, tribu). tandad), emby ai guasu. causar es- pva ovo).
tonos: mi, miva, vami; estilaba esto: kva; stos: d, iiva (sin sustanti- trago : ajapo sarambi estribar, apoyarse: (a)jepytaso, (a)je-
bajar todos los das: opa ra (= vo) ; por esto: kvare, kovahre. estrangular: (a}juvy, (a)jajuvoka, (a)ja- rovia ( hese) (confiar en l, ( a)jeko-
ko 'eko're) oguejy miva, oguejy m i, estomacal: py'apeguar ipora{va). jumondoho (desnucar); (ai)pytupy. (hese) (servirse de l).
oguejy vami estomagar: (a)mbokaigue, ( a)mbokue- estrechar: (a}mbopo'i, (a)mbopyka'i, estribo: pyenda; e. de edificio: ga je-
estilstica: e 'kuaa para mbo 'e (gra- ri, ( a)jahi; me estomaga, me i;r~- (a)jopy (apretar); e. entre los bra- pytasoha.
mtica superior o retrica). ta su carcter: heko che resako "b1. zos: ( a}fauvd (abrazar). estnbor: yga yke akata
estilizado: moha 'anga ra'dmby re. estmago: py 'a, py'akue (fuera del estrecho: po'i, pychi f (angosto), py- estropeado (vestido): ao soro, ao ofla-
estilizar: (a) moha 'anga ra 'ti cuerpo); acidez de e. : py 'ahi; dolor ka'i (id.) . yva.
'.!Stilo (mi): teko, che reko, ( a)japohi- de e.: py'a rasy; e. descompuesto: estregar, restregar: (ai)pichy, (ai)po- estropear: (a)mbyai, ( a)mokar (hacer
210 estruendo-evasiva evitar-exceso 211

rengo), (a)nwmegua (deformar), rei; se eterniza hablando: oe' evitar! no hacer abstenerse, se expresa examinar: (a)hakii'i'o, (a)hesa'Jijo; (a)-
(a)moay fla (deshilachado). puku rasa = oe' ha noe'epi; con ani y un verbo ; evita el hablar, porandu, (ai)kuaara'd; examinarse:
estruendo, estruendoso : tyapu , ose. se eterniza para hacer las cosas: estando enojado: ani reiie'etei nde kyhyjehrnpi ( a)hasa, ( a)flepora-
(hyapu). mramo ndopi, ndojapopi, heko pochyramo, nde pochyhpe. ndu, (a)hechauka che mba'eku(Ul;
estrujar: (a)hykue'o (exprimir), (ai)- apyra'p. evitar, 2 zafarse, desviarse: (a)pia, (a)- examinar la conciencia: ( a}epy a
kumbiri, (a)ami (exprimir, orde- eterno: apyray, tapiaguarlz (cosa eter- flemombia (gui); evita las faltas ra li, ( a)moe'e che py apy, ( ai)py-
ar). na, lo que sera para siempre); vida, pequeas, si quieres evitar las gran- guara che reko (M.), che rekovekue
estudiante: (o )embo 'eukva, mbo 'e- felicidad , gozo , cielo e.: tekove, to- des: rejejavy guasuseyramo, epia exasperar: ( a)mbopy 'a hi, ( a)moe-
hpe oikva, temimbo 'e, mbo 'epyre ry, vya, yvga apyra'p (= araka'- jejavy michfgui; no podemos evitar ko ;,;, (a)moartJ, (a)mbopochy.
(enseado , discpulo), embo 'euka- eve opa'p va'er). todos los defectos pequeos: ndi- excavacin: (yvyjo'o, jejo'o, jo'o; e. o
ha. tica,! moralidad: teko por, mba'e kati flamboykepa (= aembopia- extraccin: jo'o; e. de mandioca :
estudiar: {a)randueka (ue = uhe), (a)- porfi reko. pa, aemombiapa) angaipa michf- mandi'o jo'o (arrancar mandioca).
moe'e kuatia (leer), (a)emoara- tica 2 (filosofa): teko porii mbo 'e. gui; evita el trato con esa persona : excavar: (a)mboyvykua, (a)mopyko 'e
ndu, (a}e ~ kuatindie (leer), (a}- tico, fsico: pytuha rasy (pulmn upe tekove ndive ani reiko (se) tei . (X cavar: ajo'o).
jetavy 'o, ( a)emokyre y kuatire; enfermo), hasy po'i, imba'asy po'i ex (que fue) : se expresa con el sufijo excedente: temby, tembyre (sobrante)
(X aprender: aembo'euka, aikuaa- euforia: jevy 'apa(rei), mbarete, teko kue (ngue con nasales); ex presi- ose.; ndojehuvima (e. del servicio).
veahvo). m.; hos. dente: mburnvichakue; ex semina- excelente: poravopyre, nde porva,
estudioso: kyrey, oiku(Ulsevva. Europa: yvy tuja, yvy mboypyrigua, rista: pa'irangue (ngue por ser ipordmbajepva.
estpido: tovatavy, ose., tavy, akii ta- yvy para mboypyri; yvapo (X ky- pa'irii nasal); mi trabajo (pasado): excepcin (es una): pe'apyre, ha'eiio
vy, vyro (tonto). v6: ac, Amrica). che rembiapokue. ambue apytgu~ petetnte otva, pe-
etapa: ra rasa, ra ohasva, ra pe- europeo: para mboypyrigua. exactamente: ha'ete(ma), koichaite, tef aoitva, heko petefnte otva,
hengue. evacuar: 1 (a)kaka, (a)poti. peichaite, erehaichaite (e. como di- petef o, peteioitva, heko pe-
etctera: umiva, ha ambuevicha, ha evacuar 2 una posicin antes ocupada : ces). teicha, so py 'amigua.
ambuevva kicha ave, ha ambui- ( a)jehekji, ( a)embogua, aheja che excepcionalmente, rara vez: sapy'a-
exactitud: teko ha'ete, ose.
cha (ave). rekohare. py'nte.
evadirse : (a)embogua, (a)jehekyi (a)- exacto: pord, ha'ete; clculo e.: jepa- exceptuado: ndoikiva, ipe'apyre, moi-
ter: ra pytuve, ra pytuete, pycuve,
haite, (ai)pyki tape, ( a)pia. pa porli = j. avy'pva; medida exac- rtlymbyre.
neol. ta : (fle)ha'4 nde pordva.
etreo: rapycuve rehegua. evangelio: andejra marandupord. exceptuar: (ai)pe'a, (a)moirflluua, ndo-
eternamente: ra apyra'jlme, ra opa'- evangelista: 1 marandupord haihare, exagemr: (a)mbotuvicha iterei, heko- jepapiva iinl apytpe.
pme; el alma existir e.: ane anga Tupe'e ongatuhare. pey, ha'e (digo) ha'eYhicha (co- excesivamente: etere~ rasa; es e. in-
rekove ndopa va 'erdi; Dios existe evangelista, 2 protestante : Lutro ra 'y, mono es), (a)momomba'e guasurei dulgente: ( o)hechagi rasva; e. sol-
e.: Tup reko arapave)', Tup, Tu- L. rappe guataha, ande pyringa examen: kyhyjeha ("perculum": peli- cito de s mismo: ofleangareko
p rekpe, ndikati of'jlvo, ndika- ndoikvai. gro, en latn), fleporandu, kuaa re- rasa( va).
ti nofrivo. evaporarse: (o)gue, (o)so, (o)emotf- chaukaha, kuaa ra', ku(Ul eha', exceso: heta, eterei; en esto no puede
eternidad: teko apyray, ra apyra'p mbo, (o) timbopa. arandu ty pe ka. haber e.: kvape ndahetaitereivai
reko, teko ara 'jl, rapa Y reko. evasiva (una) excusa: fle 'f japu, fle'e- examen de conciencia: ffepy a ra '4 (= kvarehe... ); hasta el e.: katuf-
eternizarse, tardar mucho: (che) arete- pia, e ' embogua. iepy atypeka, py apymafla. tu~hasaparasa.
212 excitado-explotar explotar-extinguir 213
2
explotar (extraer ganancia): ( a)mo-
excitado: akraku, huguyraku, iakii- existencia, 1 vida : tekove, ose.; lleva~ mose = a t, mombopyre, mose-
una e. miserable: tyryryhpe Ol- mba'apo. mbyre.
raku. 3
excitacin: tataraku, tuguyraku, ose ., kove. explotar, abusar: (ai)poru vai, (a)- expulsar: ( a)mose; ser expulsado del
taguyr6 (e. sexual). existencia:2 f, ka, me; tiene e., existe: momba 'apo re, ( ai)pyte huguy pas: tettigui aemose, ajehekyi
excitar: ( a)hapy, ( a)moalairaku, (a)- of (X esencia: teko, ose.). . . (chupar la sangre), (a)mbotavy (en-
gaar), ( a)porombotavy. extasiado, embelesado (estar); (che)
mbohuguyraku, (a)moha~yr6 (e. existir: ( ai)me, ( ai)ko, ( a)f; Dws exis- 1 juruji (hese), ( a)jesareko (he se);
sexualmente ). te : oi Tup{J; una cosa como t dices exponer: ( a)hechauka (mostrar), (a)-
muesakd (declarar), (a)mombe'u me extaso al mirarle , como si fuera
excluido: ndoikevimava, pe'apyre, no existe: pe mba 'e erehichagua, el lucero del alba: ajesarekvante
ndaipri, nofri; no puede existir: (expresar) ;. exponerse : (a)hasa ky-
okpe opytva. .. .. . he se, ha 'etgui chve ovecha mimi
hyjrupi (v. exhibir).
excluir: (ai)pe'a , ndaipapaz lJOpyte- ndikati of(vo); no puede menos 2 (lit. las siete cabritillas = h. ch.
pe ndaipoti oike. de haber una sancin despus d.e la exponer al sol, calentar: ( a)jope kua- mbyja ko'e).
exclu~e: moimbyre:P, moingepyre:P.. muerte: amano rire, tembzapo rahJpe, ( a)mof k.
extender: ( ai)pyso, ( a)mosarambi (ro-
exclusivamente: hesehapete; han vent- repyr ndikati oi:Pvo. . . expsito: ituvayva, hejapyre, tyrey
(hurfano). pa: ao); e. los brazos: (a}jejyvapy-
do cuatro jvenes par.a ,apr:_nder ~ exornar, adornar: ( a)mboegua, egua- so; e. el werpo, desperezarse: (a)-
el guaran: inmdy kanay one~~? kpe (a)mopor (embellecer con expresamente: hesakhpe, heraitm-
jehetepyso (tambin hacer gimna-
euka hagua rehehapete avane ere preseas). . . pi, heraitpe (nominalmente), hese-
hapete. sia) ; e. o colgar la hamaca: (a)ot
oguaheramo (G. S.). . . expectorar: (a)ka"a, htsp .; esputo. ka- kyha ( aotf = aapytf).
excomulgado: pe'apyre (A), tup~~guz "ahague, ojeka"ahague. expresar: (a)mombe'u, (az)kuaauka;
extendido (est): asi, iastii (divulga-
mosembyre; est e. : ndzkatuvezma, expeler: ( a)mombo, ( ai)ty, ( a)poi expresarse: ha 'e, ( a)e'e, ( a)jeju- do , esparcido).
otupara 'ti. . . . (gui). - - rn'o.
excomulgar: ( a)mose tupaoguz, ~~ extenuado (sin respiracin): ijuku'a,
experiencia: eha'ti (ensayo~, ne~a exprimido (un limn) ; lima suti ry-
raiva apytgui ( ai)pe a, tupdra fi- ndu; tembiasakue, ose. (viVencia). kue l. s. hykue'opyre. ikane'o rasa, ikangyeterei, imoro-
mbi; enfermo e.: kangypaite, pitu-
gui ( a)mombia; ( ai)pe_'a (A.~. experimentado (hombre): .ava (= . exprimir: (ai)tyami, (a)ami, (ai)poka va.
excomunin, castigo: nenupa, tupao tekove = mva) hembzasa het(va). (e. retorciendo) , (a)hykue'o.
ruvicha enupti. extenuar: ( a)mokane '6, (o }mbojuku 'a,
experimentar: ( a)ha'd, { a)a~du, (ai)- expuesto, 1 declarado: mosusilmbY_re, ( a)m omorombi.
excremento: tepoti, tekaka, ose.; e. de kuaaite, ( a)hasa mba e rupl muesakmby re; lo e. hasta aqu1 es
vaca : vaka repoti; e. de cabra: te- exterior: okapegua, oka: comercio e.:
expirar: (che) pytupa, ( a)jehekyi, f cil , lo que falta por explicar no
poti kuruvi; excremento (huella) de emu okapegua, . ambue tetndie.
(che) angakyi carece de dificultad : ka 'apeve mo-
perro : agua rakykuere. exteriormente (alegre): hory hovpe,
explicacin: emohalai sa'i susmbyre ndahasji ikuaa, imosu-
excusa: yr jerure. . hovre, ijurgui okgotyo; e . triste :
smbyrd ka tu hasy ( = amosusata-
exhibicin: hechauka; propia e.: J.ehe- explicar: ( a)mohakd sa ~ ( a)mosu~, imba'e mbyasy hovre.
va k. h.).
chauka; afn de e.: jehechase, }ehe- ( a)mohesakd, sa'i(pe) ( a)mom_be ~: extenninar: ( a)jukapa, ( a)mondoro,
expuesto 2 (al viento, etc.) yvytu rap- (ai}pe'apaite, (a)momba'eve (ani-
chaukase. . ). explcitamente: heraitpe, ha.k sa ':
pe; e. al sol: kuarahype, kuarahy- quilar).
exhibir: ( a)hechauka; exhibirse: ~a 1e- hpe; no es preciso_ pe~ulo . e .. guype.
hechauka; e. en pblico: ( a)seteta- natekotevei remohalai sa z reern- extinguir: (a)mbogue; e. o apagar la
expulsado (ser), desterrado: ambue te- sed: (a)mondoho y'uhi; e. la luz:
hpe, (a)jehechauka mva renon- rvo. ) tdme oemombo, (o)jeity, (o)e- ambogue tataindy.
dpt. explotar:! (a)kapu, (a)pu (reventar.
214 extinto-eya~

extmto, difunto, fmado: amyryi, te'(). extraviar: (a)mbotapeavy (ta = ha},


ngue, ose. (cadver). ( a)mokay, ( a)nohe tapgui
extirpar: (a}nohe (sacar), (a)mondoro extremauncin: andypa, tupndy pa-
(arrancar), (a)hapo'o.
extraer: (a)noM (v. extirpar).
hapegua,andypaha.
extremo: apyra, apy, topyta, ose.,
Letra F
extranjero: ande'Jva, mbya (salvaje, levntelo por el e. : hopytgui ehu-
gente extraa), pytagua. pi; hu'd (cspide); de uno a otro e.
fabada: kwnanda so 'o. facial (ngulo) : tova ra'a, ose. (medi-
extraar: naha'ar mo'i, ndarovii o conffu: hopytgu~ hu 'Omeve
fabordn: purahi karai moirmhy da del rostro), tova rakamby.
ra'e, ndarovia mo'Oi; me extraa (X desde los pies hasta la coronilla: (contrapunto sobre canto llano). facies: tova, ose. ; f. cadavrica, f.
que no haya venido: naimo'di ndo- ipygui iakdmeve).
uiha; me extraa lo que haces con-
fbrica: apolw, tembiapoha, rnba 'apo- hipocrtica: te'ongue rova, t. rovi-
extremilad: apy, apyra, topyta, ose. ha, ose.; ga (edificio); f. de cami- cha; f. leonina del leproso: tova
migo : naha'arbi rejapva che rehe; (base, popa, culata); e. delantera sas; kamsa apoha. apepu, t. korocho, ose.
extrao mucho tu ausencia: ambo- del barco: ygaratf (proa); (X e. fabricacin : apo, apopy, aporape; f. fcil: rulahasyi, hasyy.
tuvichaite pe ne pore )>. trasera del barco: ygaropyta (popa).
extraordinariamente (con un adjetivo): de muebles: tembiporn apopy. facilidad: teko hasy y; con facilidad
koe, eterei; e. largo: ikoe ipuku, exudar: (che) ry'~ (che) opechyry fabricado: apopyre ("made" ingls). se consigue : hasy yme ojefzupity,
(pe= pi}. fabricador, fabricante: apohra, te- ndahasyi rehupity hagua.
ipuku ikoe, pukueterei, nde puk-
eyacular: (a)mondo, (a)mos (tete ry- mbiapojra, apopyjaryi, apopyjra. facilitar: (a)rr$ohasyhara, ( a)mbojoja
va, pukupajepva: me alegr e.:
maramoguayicha avy 'a: e. mal dis- kue), (ai}poreno (fornicar) (a)chi'f,
fabricante (v . el anterior). (allanar tape: el camino) , (a)mya-
(a)momba (masturbarse, polucio-
fabricar: (a)japo, (a)japouka; mba 'e- tyr().
puesto : rnaramove yicha hasy.
repy ajapo, ajapouka; (hago, hacer fcilmente: hasyyme.
extraordinario: jepigua)>, ndaitapia- narse); me he masturbado volunta-
mercancas); en el Paraguay hay facistol: kuatio rnpa, purahi kuatio
guiva, tapiagua)>, opaaragua )>. riamente: (a)momba amombasgui;
me he masturbado involuntariamen- buenas fbricas de telas: Paragui- renda.
extraviado (estar): (a)kay tappe, (a)- pe aor apoha poro of. fuc n: kyse guasu.
pia tapgui, tavahpe aiko. te : (a)momba namombaseihpe.
fabril: mba'e hepy aporehegua. facsmil: ha 'anga, ose., jojaha, momo-
fabriquero : tupare angarekoha,. (ma- k imbyre (reproducido).
yordomo). factible, 1 hacedero, posible : ja, guy;
fa'bula: e' gua'u, ernombe'u gua 'u no es factible para m, no puedo:
aeteguicha, ha'e yva ha 'ergui- rula ij~ ndaiguyi chve (v. tiempo).
chagua {lo que no es, parecido a lo factible, 2 hacedero: ikatva oiapo,
que es); morangu (M .). ojejapokuuva, ij)apopyra; no es f.:
fabulista : morangu apoha (M.). ndikat~ ndojejapokua~ ndojeja-
faca: kyse guasu. pokativa.
faccin, partido: hakykuegua kura factotum (el): ipu'akaitva, sambyhy-
aty. ha; l es el f.: Jw'e ko mburnvicha.
facciones: tova ra'anga, ose. , tova. facultad, poder: pu'aka; no tiene f.
faccioso: opu'va, oemotva. para hacer eso: ndikati ojapo p~
1 1

216 facultad- faltar


faltar- fastidiado 21 7
va; le da facul tades : ombopu'aka- falange: 2 kwi kangue (hueso del de-
2
paite ichupe, ome'mba ichupe do). faltar, imprs. nei'f' oguata (gua = ven con tu f. : ejumina nderugui
ipu 'aka, omof ojuekoviramo. falaz: oporombotavy sva, ijapva, su- ua = a) (M., A.), me falta el tiem- ndive
facultad ,2 universidad: mbo'ehavete, guy; tipo falaz , falso: tekove heko po : ovata chve ra (M.).; aqu falta familiar: ogapypegua, ogarehegua.
mboe 'ehaveo (anlogo a tupao), suguyva (que acta bajo mano). todo : ruiaipri mba'eve lf..o'pe;
familiarizarse: (a)jehe'a, (a)emboje-
mbo'eguasuo (escuela grande, como falazmente: pokarme, jappe, e- all nada falta: uppe ruiaipri oiy-
he'a (aproximarse , mezclarse, he-
en chino y japons); mbo'ehapav. mbotavype, suguyhpe (astutamen- va; no te faltar a la palabra : noro- se).
te). momartii chne; faltan muchos an :
facultativo:' pohanoha, pohanohra famoso: herakuli. gua su, h. jaji, hera-
falcado, curvo: karapd. heta ruioi gueteri = heta o'yva
(mdico). mimbz(va).
falcifonne: karap{J, kar. gueteri; falta poco para acabar:
facultativo, 2 libre : ka tu, naisdiva, isa '- falcirrostro: itfkarapiiva. michfku oata ohvo opa hagua; slo fanfarrn : ava e'engatu, mva ha'en-
y ; parada f. : pytaha katva. falda: si (pollera); tapy pa', (regazo); falta el techarla : imboapnte ovata. tesva.
facundia: teko e'engatu (reko), ose., falda de cerro: yvyty rapo; levantar falto (estoy) de: (a)soite, (a) so; es- fanfarronear: ( che)e 'engatu, ( che)sn-
e'ekuaa. las faldas : ( a)jepepi, ( ai}pepi he ao toy f. de dinero : asoite virgui: teva, chentesva.
facundo: oe'e heta portiva, e'enga- puku. est falto de trabajo: hembiapoy- fango, barro: tuju.
tu, ijurne'e syryva, oe'ekuaa sy- faldero: kua vyava, ikua royhus- ko = na hembiaportii fantaseado: apytu 'a re6ingue, a. re-
ryva. va, kure ojasva. faltriquera: mbayrn ao, ao mbayrn. 6i hague, a. remireoingue; heoi-
facha : tova, ose., tova megua. faldicorta: isaimbykjva; f. como nii- fala: yga'~ ygara 'i va akmente.
fachada: tdva, ose., (cara); tenoruie- ta de tres aos : isaimbykjva mitti- falucho: mbayrn ypegua. fantasa: apytu 'a, akd, ovevva akti-
gua, ose. ; ga rova. kuam:ha. falla, defecto : megua. gui, aktiveve (engendro de fanta -
. ; fachenda (tener), ser fachendoso : (o)- falibllidad: teko avy, ose . fallar: nosei, ruioiki, ndojehupityi; sa).
jejapva, (o )vva, ha 'entesva. falible: heko avy, ikatva ojavy, oja- falla la cosecha de maz ,pe avati re- fantasmagrico: apytu 'me hokyva,
faena: tembiapo, ose. (iabor). vyreiva. mityngue nos pordi, ndojehupytyi; ta 'anga apytu ', apytu 'urehegua,
faenar: (a)juka so 'ortl. falo: tembo, ose., tapi'a, ose . (pene). el tipo fall : ndoi pe ava, nogua- akremieoi, a. rembioky.
fagednico: so 'o'uha, tetekaru (que co- falsamente : japuhpe, aete'Yhpe. hi, ruiojechi, ruioheji ojech(vo); fantstico, estupendo : poritva, ipo-
rroe las carnes). falsario , embustero, mentiroso : heko ruioiki riz ikoe, ijojaha y, ruiaijojahi
fagocito: tasy rapo 'uha, t. ra'Yi'ulra. japva. fallecer: ( a)mano, ( a}pa, ( che}pytupa, fardo , atado : ao apakua, a. jokuapy;
fai1n: jaku, jakupetf. falso (es): ndaha'i upicha, ruiaupi- ( a}poti (despect ivo). f. de tabaco, de algodn : pety apa-
faja: vatb, chumbe (f. de mujer); ku'a- cha~ es f. de toda falsedad: japuete, fama: terakur2 ose .; proporcionar f. o kua, mandyju a.
kuaha (cinto, cinturn), ku'ajopy japu ikoe, japu guasuete, j. ruvicha, buen nombre : (a)moherakua; tiene faringe: , ahy'o rapo, ahy'o rok.
ku'amamaha (M.). japupav, aete'Y. buena f.: herakuli. porii; tiene mala faria: typyraty; f. tostada : t. maimbe
faju: (ai}ku 'amama, ( ai)ku 'akua, (a)- falta, 1 culpa : jejavy, angaipa (pecado). f.: h vai, h pichyvy (M.). (harina : hu 'itf).
mama (liar, tapar), ( a)mamaku 'a. falta , 2 escasez : sa'i{kue}, pokll, vata &mlico: embyahyi, (hambriento), fariseo: hova mokoi, ose.
fajn: ( mburuvicha)ku 'akuahapyta, (carencia). okaru pokva, pilu; heko pilumi fannacia: poha rga, pohii flemha,
ku 'as4, ykemamalra. falta 3 (sin), de cierto: katuete, katul &milia, 1 ogaygua, ogapypegua, (fami- pohanda (M. <pohti renda).
fajina: jepe'a sa~ jepe'a jepotarii. faltar' (al respeto): (a)jayvere (desa- liares) (X ogapy: hogar; espritu de fannacutico: pohd apoha, poluijra,
falange: 1 guarinihra aty. tencin). f. : ga pytu, ga vy'a). p. me'eha, poM jaryi, p. rerekua.
familia, 2 hijos, prole : tugu~ ose.; fastidiado (estar): (che)kueri, (che)
218 fastidiar-fe feamente- feo 219

kaigue, ( a)embyaju, ( a)embichy, tigues hasta el exceso, trabaja a pla- feamente : vaihpe, vazpape, vaikupe. fechar : (a)mbo 'ra, ( a)mof ( ahai)
(che) kan e '6 (cansado). cer: ani ne kane 'ombtei, emba 'apo febo, sol: kuarahy, arajra, tembire- ra ipype.
fastidiar: (a)mbokueri, ( a)mbichy, pytu'u. sape. fechora. barbaridad : tembiapo vaipa
( a)mbokaigue, ( a)hapy; me f. su sil- fatuo: taro va (loco); fuegos fatuos : febrero: jasyki. jepva, ose., angaipa guasu, moi
bido: ituruc'e che mbokueri hz'- yvyrata, yvyta, tata rendy veve, febricitante (estar): (che) aMmmdu. rembiapo(kue).
fUl; fastidiarse: ( che)kueri, (che} t. veve mimbi febrfugo: (pohtl} aktlmmdu pe'aha, federacin: joaty, oin1, mopetefmby-
kaigue, ( a}embyaju; vete a fasti- fauce(s) : juru, jeike, a (faringe); las akfmundu pohfl(gua). re; federacin de estados: teta joa-
diar a tu abuela : tereho emongaru fauces del bosque : ka'aguy rok, febril: akdnundu rehegua: trabajan con py , (jehe'a, t. juayhu).
ryguasu kurpe mba 'e (lit. a dar de k. juru. actividad f.: kyreyetpe omba'apo. federado: (o)emopetefva, mopetef-
comer a la clueca). favor 1 (recib ido) che rekoteJJ, epy - fecal: tepoti rehegua. mbyre , embyatypyre, joapy, je-
fastidio: embyaju, emongueri, kue- tyvo; te pido un f.: ajeturemi nd- fecunda (hembra): imembykatva, he'a.
ri, jekueri, jehapy. ve che rekoteve = chembojerm'ia imembyretva. federal: tetti joapy rehegua, joapy.
fastidioso (ser) = fastidiar: es un indi- mia. fecundacin: emomemby; f. artifical: federar: (a)mopetef, ( a)mbojoapy (te-
viduo f.: ava oporombyajva, mby favor 2 (que se i1ace ): (a)mbojerovia, flembo'a apopy, . hekopey, . ta, etc.), (a)mbyaty, (a)mbojehe'a.
aju reruha, m me'eha, omborva, ( ai)pytyv; hazme este f.: che avappe (por mano de hombre). felicidad: vy 'a, tory, ose.; py 'aguapy
oporomborva, mbyajuha... mbojerovia m(na ko'pe, ka mba'- fecundar 1 (plantas): (a)mbohi'a, (a)- (paz); f. o dicha sin fin: vy'apav,
fatal: poravi, iporavi, poravi rehegua, pe; por complacerte te har el favor mbo'a (raro). v. apyra:Y,
tuvichaite, pohyi, manoreruha que me pides: rombojerovivo, aja- felicitar: (a)rohory, (a)mopor(l; te feli-
fecundar 2 (animales): omombo'a (el
(mortal). pta ne rekote!'. Frases ; no, por cito por tu cumpleaos arohory
gallo); (o)mbohyeguasu (otros anim.).
fatalidad: poravi (destino, hado), teko- favor : tovfUl; s por f. : ni( f111); nde aramboty = roguerohory nde
tevet(va); por una f. se cay y se (beneficio, favor hecho : apopora- fecundar 3 (la especie humana): (a)-
ra mbotyre.
rompi una pierna : mba'icha rei, mby, apopormbyre): (v. gracia .). mbohyeguasu, (a)mbopuru'a, (a)-
Felipe: Pz'pe, Pi'i (v. el apndice , nom-
ho'a ha ope hetymme; pero des- favorecer, ayudar: (ai)pytyv, (a)japo- momemby (emprear).
bres guaranizados ).
pus sin pensar vino la fatalidad: pord; favorece la formacin del fecundidad : teko apo, teko emoa, feliz , dichoso, bienventurado : hory,
nio : ojapo para pe mita reko- ose.
upinte ou aimo'aylugui poravi ose., ipo 'va, ovy 'va; soy f.: avy '-
mbo 'rehe, m r. rfirehe, mit reko- fecundo, frtil, productivo: hi'aportl;
fatiga: kane'ongue, kane'; la f. es aite, che roryete, toryppeko aiko.
un aviso del organismo: pe kane'- rarehe. campo fec. o frtil en man: flu
fmur: va kangue (A. M.).
ongue ande rete moTfUlrandu, (X favorito: tembiayhu, ose. ; su f.: he- kokue opu i2 portlha TfUlnduvi; escri- fenmeno, 1 cosa: mba'e, ojehva; hay
juku 'a: ahoguo , ahogo) ; descanse mbiayhu; mi plato f. : che rembi'u- tor f. : heta kuatia oguenoheva 'e- fenmenos que no se explican natu-
Ud . de sus fatigas : epytu 'umfna he. kue, heta ipyaha pyre, h. ija[XJ ralmente : heta mba'e oi ndojekua-
ne kane'gui, ne kane'ongugui fe: jerovia, tembirerovia, mba'erero- pyre. iva Tupd'Jrehe.
fatigado (estar): (che) kane '6. via, jaroviva; profesar la fe.: ahe- fecha: ra (data), jasy ra (da del fenmeno 2 (un), colosal: una serpien-
fatigar: (a)mokane'6; fatigarse (= chauka, amombe'u che rembirero- mes); f. nacional teta ra; f. me- te f.: mbi nde kakuiJIva.
estar fatigado): (che) kane'b: f. en via, upe aroviva; haz un acto de f.: morable : a. mandu 'ara, a. mandu 'a- fenmeno!: 3 mba'etko!
demas a: (a)soro, (a)soropa; se f. o emombe'u umi mba'e reroviva, ha. feo: vai; cara fea: hova vai, ose. ; dar
afana en procurarlo: iku'i ohvo erovia reembo 'vo (reza el acto fechado: mbo'arapyre; est f.: hi'ra, un f.: (a)momar(l (X afear: (a)mbo-
hakykuri (= oembyaju); no te fa- de f.). imbo 'arapyre. vai (v. diforme).
fiel-filn 221
feote-fiebre
220 trabajan: ejesarekna umi kyreyme
fiel, honrado : joheipyre, jeroviapy.
raku , ialairakuporfiva. fiel cristiano: Tup ra'y hekopegua, omba'apva rehe; no te f*s en eso:
feote, featn: hova rule valva, hova
fervor: py'a raku, tupd vy'a, kyrey ikara{va aetegua, tupaovy'a (de- ani rejesarektei hese.
vaipa jepva, tu!a vai, varsno. ,
por, py 'a kyre 'y. voto). fijar, 2 poner, sealar: (a)mof; (a)-
feracidad (fecunddad): teko mopu 'd-
ha, teko mongakuaaha.
fervorn: emoe' mbyky.
festejar, felicitar : (a)rohory, ( a)mboa-
fielmente: hekpe, aete, pora; guar- mof rae
(determinar), ha'e ra
feraz: mopu'dha, emoa pordva (v. da f. la ley de Dios: Tupd ffe 'e (decir antes); los ayunos fijados :
rete (celebrar, dedicar una fiesta). omboaje helcopete {bo =bu). pe karu 'i moimbyre.
fecundo). festn: karu guasu (banquete).
feria: ra (da de la semana): pytu'u fiesta: 1 arete; f. de la Virgen : Tupbsy fijo, fijamente : jepytaso (firme),
(da sin trabajo) ; ema ra, em!2- fetidez : nevu, mba'ene, teko ne. ra; f. de guardar: arete guasu; oku 'e :Yva (inmvil); ovayva, ndo-
pav, emapavha (gran mer~ad_o ). ftido: ine, nevu, ipyti'va. da de f. : arete ra; ra pytu'u, viva.
feto: tyekupe ofva mt(r} (X abor- ra tembiapoy {t = h). fila, hilera : tysji, ose.; en f.: tysyiku-
feriado (da): ra pytu'u, pytu u ara,
to : membykua). fiesta, 2 banquete : karuguasu. pe, hysyikure; poner en fila : {a)-
pytu'u.
fiambre: tembi'u ro'ysll, tembi'u YPY fign: karuha, hi'upyrga, hi'upyre- mbohysyi; todos en fila unos de-
feriar, mercar, comprar: (a}em!2.
(X aperitivo : mbojuruheha, emby- nda. trs de otros: hysyi ojoakykueripa,
fermentar, intr.: haguynl1 ( raguy-
ahyi apoha, moembyahyiha), figura, retrato, imagen: ta'anga, ose.; ojohysyihpe.
n6, chendal); hacer fermentar:
(a)mohaguyn; fermenta la harina : mbovare 'aha. tova {hova}, tete (hete)ra'anga; filamento: tyvi, ose., tovyk (hebra).
fmr, t quedar garante por otro: {a}s deme su f. o foto: eme'emo chve filamentoso: teko hyvi, hyvi, hovyk.
ovu avati miri ku 'i
fermento : taguyn, ose .; hay varias hese. ne ra'anga {kuatia}. filantropa: uayhu, tapicha rayhu.
clases de fermentos: pe taguyn6 flar,l dar fiado : (a)me' voi hepyra'a- figurar, 1 estar, hallarse (especialmente filntropo: tapicha rayhuha.
hetaichagua, hetaichagua of. rbvo. en negacin); no figura en el libro: filial (amor): sy memby rayhu.
ferocidad: ava reko, tymba reko. ftarse de, confiar en: (a)jerovia (hese). kuatipe ndaipri, ndojejohi filiforme: inimbicha; pulso f.: e'a
feroz': heko ava, heko tymba, iarite, fiasco, mal xito : je'a va~ jehu vai, fgurar, 2 descollar, distinguirse: (a)- myi kangy.
nosepordiva (X chasco: pane). emomba 'e, (che )rerakuti ( hera- film: pire'ikue ha'anga (v. pelcula).
iariterei.
ferozmente: ava rekohpe, tymba re- fibra tyv~ ose., tovyk, ose. (ner- ku), {a)jepapa, (a)veve yvate, filo, corte: kyserai (dientes del cu-
kpe, pochy guasu Mpe. vadura), ta;u; sacar la fibra: (a)- { che)yvytu ambure (les aventajo). chillo); dar un f. , amolar: (a}hai-
hyv~ (a}hyvi 'o; tiene f., fuerza: fgurilla: ta'anga'i; verse en f. tesapa- mbe'e; tiene f.: haimbe; f. mellado :
ferretera: kuarepotiU em!2ha.
ferrfero: kuarepotiU, me'ha, k reru- imbarete hl'na. rpe ajecha. haimbykyka, aehfii'opa, chapf
fibroso: hyvi, ta;u, itajva. figurn: ta'anga gua'u, ose. (gastado).
1. ha. fiCcin: gua'u oje'va, gua'u haipyre.
ferrocarrill: mbayru kuarepotiu rape, fijamente (mirar) de hito en hito: {a)- filfago: togue'uha (que devora hojas).
tren rape, hisp. ficha, papeleta, kuatia'i ma'e ata hese (X me mira triste filologa: e'embo 'e, e'kuaa.
frtil: yvy oporomopu 'dva, y. monga- fiChado (estar): kuatiapy, hra ion- mente o tambin dulcemente: o- fillogo : e'kuaaha, e'mbo'ehra
kuaa, y. emoangatva (M .); gatupyre, ojekuava. ma' asy cherehe}. (ha== pa M:).
flddidad: tekojerovia, jeroviaha releo. fijar: 1 (ai}kutu (clavar), (a)mombyta, filomena, ruiseor : masakaragua'i (No
hi'va, y . yva ome'va.
fertilidad: teko emoa; ao de gran fiebre: akanundu; f. maligna : akanu- ( a)mboja (pegar), {a)jatyka; fijar la hay en el Paraguay verdadero rui-
f.: ra mba'e emoangatuha M.). ndu pochy; f. malaria o tercianas: vista, fijarse : {a)ma'at, {a)jesare- seor).
'1 frula: popeteha; pu'aka, po (domi- akanundu ro 'y. ko (X ver casualmente: (che} resa- fdn: i ta rupa; un flln de oro: itaju
fiebre, 2 calentura (tener): {che) akfinu-
nio); est bajo su f. : of ipo~ype. , ho}, fjate en los que con diligencia rupa.
frvido, fervoroso: itupd vy ava, akfi- ndu.
:1
1 '
1 '

1
222 fl.loso-fmiquitar fmito-fitologa 223
filoso, afilado: haimbe, ose ., lengua fmalmente: ipahpe, ijapype, haky- finito, 1 muy fmo: isyi asyva, po'iasy fJSCala: mohendaha renda.
afilada: kuraimbe. kuerpe (ky = py); hu'tiitpe, (delgadito); cuerda finita : sd po'i fJSCalizacin: jeheka, eporandu.
filosofal (piedra): ita paje, ita pokatu, hu 'me. asy , inimbo p. a. fJSCalizador: hekaha, kaguaiha.
itakaru. fmanciacin: hepyme', ehepyme' finito, 2 limitado: ijapyra, opakatva,
(e = je). fiscalizar: (a)mohenda (juzgar), (a)-
1 fdosofa: tembikuaa p(JJ), kuaapav ijapy (X infinito : (ij)apyra'Y).
1
fmanciado: hepyme'embyre. heka (averiguar), ( a}kaguai (cri-
rape, kuaap(JJ) mbo'e. fmitud: teko ap:Y(ra), ijapyra reko. ticar).
1 fmanciador: hepyme'ha, hepykuaa
filsofo: kuaarekaha, kuaaseha, kua- fmo, suave: syi; f., desmenuzado:
1
ap(JJ)rekaha; iarandu joheipyr- ha. hu 'i, tu mi, sa 'i sal, harina fina: ju ky fiSCo: tva mba'e, teta mba'e; terre-
va. financiar: (a)hepyme'; un autor es fe- hu'iti, ku'itumi nos del f. : tet yvy, tva y.
' liz , si tiene un mecenas que le fman-
l fdotecnia: apo rape kuaaha, aporape- fiordo: y vy kytfmbyre, yvy jva (A.). fisesis, hinchazn: ruru.
kuaa rayhuha (aficin a las artes). cie la edicin del libro: kuatia apo- fmna: tra hai, ose., tra kuatia (M.) fJSgar: ( a}embohory, ( a)joji (burlar-
11
flitrador: mbohasaha, mboygaha. hare ojuhramo kuatia apopy repy- ose.; ponga aqu Ud. su firma: eha- se).
ftltrar: (a)mboyga, ( a)mbohasa; filtrar- r me'h(pe}, ipo'a (= ovy'ate na ko'pe nde rra = eikuatia nde fJSgn: jojaiha, embohoryha, oe-
se : (o)yga, (o}hasa (X cribar : (a)- = horyete); (ai}kuatiapopyuka (ha- rra. .. mbohoryva tapichre.
mbogua). cer imprimir, pagar la impresin). fmnamento: arapy, yvga. fsica (ciencia): teko mbo'e, mba'e
fin:l apy, apyra (punta, extremo), pa- fmar,l morir: (a}pa, {t~)mann, (a}py- fmnn: turko rembiapoukapy (X reko kuaa.
ha; al fin: ipahpe; por fin: hasype- tupa. ucse: mandato del Zar: Saru fsicamente: 1 hetrehe, tetrehe, ae-
ve; sin fin : apyra 'p; el fin del mun fmar,2 pirrarse por algo, desearlo viva- rembiapoukapy ). tehpe.
do: ra paha, arakap; el fin o tr mente: (ai}potaiterei, ( a)rekosete. fmnante: hra haiha, hechahare rra fsicamente, 2 de suyo: ijehegui, hek-
mino de la aldea: t(JJ)apy, tembe'y, fmca: kokue, kga, kogaty; , ka'a- (testigo). re ama'ro.
ose. ; al f. de la vida: tekovepahpe. guy che mba'va. firmar: (a)hai che rra, (ai)kuatia che fsico, 1 sabio (un): mba'ereko kuaaha,
fm,l destino, objeto : tenonder, teko fmcar: ( a}jepytaso. rra (M.), ( a)jekuatia (inscribirse, m. r. mbo 'ehra.
ra, ose., (i)hupity(py}ra, potapy (lo fmeza: teko syi; py'apor rembiapo; suscribirse). fsico, 2 exterior (su): ha'anga, hete
que se quiere) ; para qu fin? : temime' mba 'e jopoimi firme, slido, fijo : ojepytaso, hatva, (su figura, su cuerpo).
mtl 'era piko; a f. de conseguirlo o fmgido: hova moki, e'gua'u. (ij)atykapyre, mbarete. fisiologa: tete reko mbo'e.
1
alcanzarlo : jahupity hagua; con el fmgimiento: tova moki, gua'u, japu. fumes!: pejehetepoike, peembopy- fJSilogo: tete reko mbo'ehra, t. r.
1
f. de encontrarlo: ( a)huvaitf hagua fmgir: (che)rova moki; fmgir literal- ti'a jeruti kuaaha.
1
ichupe. mente : ha'e gua'u. Con los prefijos firmeza: teko mbarete, teko viiy, ose.; fiSOnoma: tova, ose., tova ra'anga,
1 fm,3 fines (a), final (al) de mes: jasy je (e con nasales) se expresa la tiene firmeza e.n sus resoluciones: tova reko.
1 pahpe, jasyhpe. idea de fmgimiento , por ej.: se fm- noemovtiiva ipy'apeteingugui fiSOnomista (es buen): tapicha rova
1
finado: amyryi (difunto). ge el que no es : ojejapo; se fmge finnn(abogado adocenado, barato): ikuaaha porii, tapicha hovre oilal-
final: paha; causa f.: py'areraha(rii). pobre : oemboporiahu (= oiko jerureha chae, mo 'ahra pituva. aaporiiva.
1
fmalidad, fin, objetivo: hupytyrd; iporiahvaramo ). firulete(s): jeguak:a'i, mba'erei, jegua- fstula: pu rape, jati'i vai
11 cul es su f. al hacer esto?: mtlerii fmiquitar, saldar una cuenta: ( a}me'e k:a rei fiStuloso: ipeurapva, ipuva, jai ipeu-
r piko rejapo kva (v. fin). mba'e repy, ( a)poi tembirepyku- 6scal: mohendaha; tet rehegua, tet syryva.
1 fmalizar, terminar, dar fin: (a)japopa. gui, ( a)me', me'mbyrci, ( a}me'- mba'e; terreno f.: tet yvy, yvy te- fitologa: ka'(JJ)o mbo'e, anakuaa
( a)momba (ambiguo). mba, tekotevvti a)me'. t. (botnica).
1

l jl
' 11
1 ,l
224 fitlogo- flojedad flojo-flujo de sangre 225

fitlogo : ka'avombo'eha, ka'avokua- ryevu ose.; l tiene f.: hepyno, hye- (= heko ateygui) noemohenondi floreciente (estar en estado): ipotyete
ha, anambo 'e ha (botnico). vu, hyeyvytu (ventosidad). mba'ekuape. hna.
fitonimia: ka'avo rra mbo'e. flauta: mimby. flojo (que se mueve): ku 'e, pyu (no florecimiento (empieza el) del guaran:
fitoqumica: ka'avo miki mbo'e (<m- flautero: mimby apoha. tirante); pituva (incapaz), mba'eku- pe avafie' ipoty epym.
ki, neol.: qumica). flautn: mimby po'i aa'i (de poco saber). floreo: kyse puku juasa; e'e rei (con-
ftacidez: teko hata y (debilidad). flor: yvoty; flor campestre: y. Q; f. versacin de pasatiempo: emonge-
flautista: mimby mbopuha.
flcido : kangy, hu', hat y (dbil). silvestre : okarapoty(kue), upoty, ta rei); e'e mboaguaraha (palabra
flaco: piru, po'i, y pi; est muy f. : flbil: haseva, hasevva, py'ambyasy; lisonjem); e'e aguara.
ka'aguypoty; espina de la f. : yvoty
ipiruete; de piernas f.: hetyma cantos, voces flbiles: purahi asf- florero: yvoty ryru.
ratf, f. de un da: yvoty arapetef-
po 'i; eres ms f. de lo que piensas: va; hase asy. (gua); capullo de la f.: yvoty kuru; florescencia, eflorescencia: flemimbi-
nde kangy ve reimo 'd hgui. fleco: ambopi; poner f.: (a)moambo- f. abierta: y. jera; lapacho en f.: vy, jajaivy.
flacucho : piru asy, pirungy; est f. tu pi tajypoty; rosal florido o en f. : floricultor : yvoty oryha, yvotykuaa-
ca ballo : tuvicha oguejy ne renda. flecha : hu 'y (no ose.) (ballesta). rosapoty; adornar con flores : (a)- ha, yvotyjra.
flagelacin: enupd. flechar: hu ype (a)japi, (a)hu 'ymondo, mboyvoty; echar flores o piropos: floricultum: yvotyfiemity mbo'e.
flagelante: enupha. (a)mbohu 'y. yvotype ( a)japi florido (est): ipoty (v. florecido),
flagelar, azotar: ( ai)nupd, ( a)mbyape, flechazo: hu'ykutu, hu'ypore, hu'y- Ntese . - Flor separada : yvoty; ipotjma.
(a)mbuepoti, (a)mbyapepu, (a)ha- kuare. flor en la planta : poty; pero a veces florista: yvotyapoha, yvotyjra.
vira (no aspirado) . flechero: hu 'yjra, hu 'yapoha. el uso es ambiguo y libre. flota: ygarataeta (M.), tetd yga aty;
flagelo, 1 calamidad: tembiasa asy, flema: 1 tendy hu'a, ose. , tendy haju flora: ka 'avo rehegua mbo 'e. yga guarini (marina de guerra).
vy 'a y pave (f. pblico); mba'asy (= ka"ahague; esputo). florada: yvoty rekove. flota mercante: yga aty emiJmegua,
...
' guata. flerna, 2 cachaza: teko mbegue, ose . florales Uuegos): e' yvoty fiorairo, yga flema.
flagelo :2 tukumbo, istihetva, teju ru- flemtico, cachazudo: heko mbeguva, flotador, tembivevi, ose., pira vevui-
. y. aty; e'pora arete.
gui (azote). ipituvva, ikangjlva. florear : (a)mboyvoty, yvotype (a)- kue.
flamante: pyahu, piriri; traje f. : "oki flemn: ruru, mba'eruro; jati'i flotante: vevi; ovevi hna (est
mbojegua (engalanar, adornar con
chipa" (se dice a uno que estrena flete: terupy repy, terahapy repy. flores). flotando).
el traje); billete flamante: viru piri- flexible: poatay (M.), pyu, hu'; florecer: ( che)poty; florece todo el flotar: ( a)vevi, hayta (nadar), (che)-
ri (que cruje). . he te hu '(1: cuerpo f.; aembohete campo: pe ipotypa hz'na; florece py'a mokoi (dudar); fluctan los
flamear : ( a)jaji, ( a)vera, ( a)mimbi hu ': desentumecerse. la virtud y la ciencia : upe teko porii precios, la temperatura, etc.: ojupi
flamenco (pjaro): aguapeaso. flexionar: ( a)mokarap, (a)movd (X ha mba'ekuaa ipoty hikui; los ca- ha oguejy oikvo mba'erepy, ra
flan : pura, neol. iva: est inclinado), ( a)mokangy pull os no florecen an: umi ipoty pytu reko...
flanco , lado: yke. yvyra raka (doblar la rama). kuru ndaipoty jeri gueteri; mi gua- fluidez : tyku, ose., teko hyku, ose.,
flanquear : ykpe ( a)orairb; ( a)mboy- flirtear : ( a)mongeta, (a)moe 'e ( ichu- ran no es perfecto an: che ava habla con f.: syryrY(pe) oe'e, osy-
ke, ijykre ( a)ndyry. pe); (che)aguara (a)emboki (hese) e' ipotykuru gueteri (est en ca ry e'kuaa ijurgui
flaqueza: teko kangy, teko mbaretey. (galantear, enamorar): (a)ombo- pullo an). fluido: hyku, ose. , heko hyku, ose.
flato: punga; tengo f. : hepyno, hyevu, jaru (jugar al amor). florecido, florido (rbol): (yvyra) ipo- fluir: (a)syry; fluye , corre la inspira-
hye yvytu. flojedad: teko ate y ; por su f. no ade- typva, ipotyporambva, ipoty po- cin: osyry e'kuaa.
flatulencia (tengo): che repyno, che lanta en los estudios: iate'jgui riimbaitva, ipoty joaitva. flujo de sangre (tener): ( che)ruguy sy-
226 foco-fnnuJa formuJar-fragmento 227
=
ry, (che )r. ky ( che r. ty ky ); f. de forja, fragua : tata rupa, tata ryru, fonnular: (a)mombe 'u, (a)hechauka foso: yvy kua puku, y . jepyso, yvyvo
la mujer: tambaky, ose.; f. del vien- ose . (X fuelle : tata pejuha}. formulario : t ra ryru, tra aty, ose . (zanja, trinchera).
tre: tye (che rye). forjar : (a)japo, (a)juhu; (che)japu, ha'e formulismo: teko gua 'u poru. fotografa : ta'anga, ose.; no tengo su
foco: ndymbyte (< hendy - mby te), rei (mentir, inventar). fornicar: (a)poreno, (ai)pyhy, ha'u ku- f.: ndareki ha'anga; tu f.: ne ra'-
neol. (bombilla elctrica). forma, figura : ta'anga, ose. mba'era'- ffa; (a)jerereko = che 'u (dice la mu- anga.
anga; apo rape; en forma , en debi- jer). fotografJar: ( a)ha'angaapo; fotografiar-
fofo: avevo, haviru (extenuado), hu'Q
da f. : hekpe, ojejapo haguicha; se : (a)ffeha 'angaapo, (a)japouka
(blando) ; vevi (se dice de la made- fornicacin : poreno, kua 'u.
no halla f. de hacerlo: ndojuhi che ra 'anga
ra: yvyra). fornido : hete guasu, ipoguasu, heteka-
fogata: tataypyguasu, tatarendy gua-
ijapo rapert1
kuaa.
fotgrafo: ta'anga apoha = mohl 'an-
ionnacin: apo reko, apopy; est en gaha
su. f.: ojejapo hM gueteri, ijapopype forraje: kapi'~ mymba rembi'u (X paja fracaillf: ndahupityi; ( che)pane (lle-
fogn: tata upa, ose., tata renda, ose. oiko hna, rwemombi gueteri, para techar : jahape). varse chasco).
fogoso: rari (indmito), heko hakva, ndoikopi g., ndopi gueteri, oiko- forrar: ( a)mboape. fraccin, pedazo, trozo: vore, pehen-
saraki, akraku, iakdrakva. pa potmante. forro : ape, ao jo 'a iguypegua (f. inte- gue, paka.
fogueado (est): ojepokuama (acos- fonnado : oembo'eprnava, embo'- rior).
fraccionado, partido: mboja'opyre
tumbrado); bla pil'eat (seguro eukapy; un sujeto bien f.: iaran- fortalecer: ( a)mombarete, ( a)mohat (repartido), pehe'timbyre, mbovo-
entre las balas), mbokara'jd p. a duetva (endurecer); fortalecerse: ( a}emo- pyre.
foguear: tatpe ( a)mopotf. formaP (un chico): karaiguasva; for- mbarete, ( a)emongaru (alimentar- fraccionar: (ai)pehe' (slidos), (a)-
follaje: togue hovy hypy', ose. mal (chica) : kuakaraiguasva. se).
mboja 'o, (a)mbovo (seccionar, par-
fomentar: (a)moingove (vivificar); formal,2 expreso: hekopegua, hesak. fortaleu: teko mbarete, ose ., pyat tir), ( a)joka (rajar), ( a)jeka (rajarse).
amoin.gove juayhu por: fomentar fonnalidad: apo reko; con todas las (X py rattl: pies ateridos). fractura: ep, jeka
el muto amor. formalidades : hekopete, hekoitpe fortuito, casual : mba'icha rei; un caso frru:turado: mopemby{re}, ojeka hfna
fondeadero : ygarupa, yrembe'y (ori- le falta una f. : ijapo reko noimbi- f. : mba'icha reigua (est rajado).
lla). va, nofriva hekpe, ndahekpei fortuna, suerte : po'a, por f.: po 'appe, fracturar: (a)mop~ (romper), (a)joka
fondo: tugua, ose., tevi, ose.; los fon- fonnalizar: hekpe (a)japo; hay que po'a guasrupi
fracturarse: (a)p~; me fractur la tibia :
fornculo: jati'i, susu 'a
dos, sedimento : tuguare, ose.; sa- formalizar la peticin: jerure teko-
forzar : (a)moaa (mo = mu = my)
=
ap che kupype ( op~ che kupy );
car lo del fondo : ( a)huguare'o (sa- tev amboguata hekorme, heko- otiri, ojeka (se raja).
car el poso) (v. ser 2 y angapy ). itrupi (empujar); (a)rair; (atacar o forzar
fragancia: tyaku(J, teko hyaku(J, ose.
fontana (potico): ykua, yvu (fuente). fonnalmente: hesakuaitpe, heraitpe de cualquier modo, especialmente
en el sexo). (es vulgar e incorrecto decir hakuJ,
fontanera : yrapekunt (expresamente), hesehapete ta/a44).
fontanero: ymbohapeha, y rape apoha. formar: (a}japo, {a)moha'anga, (a)mo- forzudo: mbarete; es f. ; ipyapy hna,
fragante, oloroso: hyakuiJ por.
foque, vela delantera : ygat t ao. epyrtl ipyapy tmbo (de mueca fuerte ).
fo.-ajido, cuatrero, facineroso: jukah- formidable: popeno, guaSI.4ete, mondy- (osa: yvykua, tyvy (sepulcro); fosas fragata, barco de guerra: yga guarini
ipyrii, kyhyje, oporomongyhyjva, nasales, f. del odo (odo externo) (yga: embarcacin M.).
ra, sagua'a porojukaha, mba'evai
apoha, alfa, heko a. momormbyr (admirable). ttngua, apysakua. frgil: jeka re~ ojeka reva.
forastero : okaraygua, hasaha, pyta- frmula: tra, ose. (nombre), tra ka- fsforo: tata me'ha (X myendyha: fragmento: pehengue, kuruv~ vore;
gua (extranjero), ffande',Pva ifj por f. : gua'uhpe. encendedor). fragmento de loza: takype
,
!

1'.
'
1

i!l
228 fragor-fregar frer-fructificar 229
fragor, ruido, estruendo : tyapu, ose., franqueza : py'a pe'a: te lo dir con (restregar); restregarse las manos, friccin: pichy, jepichy; py'a avy,
guarara; resuena con f. : oguarara f.: natfvimante ha ha 'ta ndve. los ojos: ( a)jepokyty, ( a)jesaky~y. py 'a juavy (mala inteligencia); po-
hna. frase: e ' joapy, e' apes, e' ary- frer: ( a)mbochyryry. chy'i, pochyvy, pochy nunga, po-
fragoroso: hyapu hina, oguarara (X ra, e' rysyi (rengln, prrafo). frenar: (a)juruka, (a)jurujoko, (a)juru- chy vaivai, jeikovai
guerere; conversacin difusa, pala- fraternidad: opehengue reko: tykra tira, hisp; (ai)tinguaha (poner ca- friccionar: ( ai)pichy; friccionarse a s
brera). rayhu, tyvyra r. , juayhu, joyke bestro en el morro del animal); f. mismo o ser fricionado por oiro:
fragosidad: javo'i, javori (espesura). reko. los malos deseos : ajoko che rembi- ( a}jepichy; friccionarse mutuamen-
fragoso: javori, javo 'i; camino f.: fraternizar: tayhupramo areko, a- pota vai te : (ja)jopichy.
tape j., tape hasy iguala, t. ypytU. ndvaramo areko, . aimo 'ii. frenes: teko vyropochy, ipochyeterei, frgido: (potico): ro'ysa, ro'y.
fragua: tata rupa, ose. (X tatapejuha; ta.rova (locura), ta.rova kakuaa. frijol: kumanda.
frazada, manta : ahoja, mamaha, ema-
fuelle) . frentico: Jl_yropochy, vy ro paha, fro : ro 'y; tengo f.: che ro 'y; hace
maha.
fraguado (est): hata, hypy'a. ipy 'ata.rovva, iapytu 'rasy. fro: ro'y, ro'y h(na; l tiene f.:
fraguador: juhuha (inventor). frecuencia (con): py yi, sapy'apy 'a, freno; jurukaha, jurujokoha (jokaha:
katuf; viene con f.: ou katuf che iro 'y (X fresco: piro 'y; hace fresco:
fraguar: (a)japo; oemohatii hypy'a; obstculo, que ataja o det iene). ipiro'ys/1.); tanto el f. como el ca-
rekohpe.
ahuju che apytu 'u me, ambohoky frente 1 (hacer), enfrentarse con: (a)- lor, el f. y el calor nos molestan:
che akiime (idear, excogitar). frecuentado (lugar): teta ohasaha, te- emof hese; (a)mbohovi (chupe). ro'y tera mbyry'i anembya~ fla-
fraile: pa'i apyterusu (M.).; f. francis- ta oguaheha. frente 2 (la): syva; f. abultada, promi- ne ko'6, naane mbovy'i
1
cano : pa ' pachi (< pachi: Francis- frecuentar: (a)japo pyyi, tapia, meme nente : syvapo, syva kandu (anlo- frisa en los cincuenta aos: hi'arajer-
1; co). (y as py'y i o meme con el verbo go a "ojos saltones": tesapo); de ko popa nunga (alrededor de los
francachela: karu guasu (comilona), correspondiente); frecuenta el hos- doble f., o bifronte : syvaki (an- cincuenta aos).
karu vy'a. pital: oho, oike pyyi ha sy~a rga- logo a mitaki: mellizos); el f. de frito (est) : (o)chyryry(ma}; f. (por
francamente (decir ... ): e'karey; pe; se baa con frecuen cia : ojahu la casa: ga rovi; f. a f.: ojovi; fredo): mbochyryrypyre.
e'resakme. p.; comulga con f. : otupra ' p., con el sudor de la f. : che syva frivolidad: akaguapyy reko.
francoln: uru. meme; frecuenta su trato : oe ' ry 'ipe; el, lo del f.: tenondegua, frvolo: aktlguapyy, pyta 'i, saraki, ve-
franco, sincero: ie'resakva, ie' meme hendive; no frecuentes el bo- henondegua (v. el siguiente). 1
VUl.
aetva; ipojerva (dadivoso); isa'- liche o taberna: ani reho memtei frente: 3 hovi; ose.; f. al templo: frontal (ataque): rairo hoviguio; fron-
yva, isasva (exento, libre). vo/chope. tupao rovi; f. a l: hovake, frente tal del altar: ita karai ao rovi.
frangear: (a}mbojegua ao, (a)mboku'a- frecuente: tapiagua, memegua (caso por frente, uno en frente de otro : frontera: tet/i rembe'y, ose. , tetti apy,
s (fajar). f.); es f. su borrachera: oka'u me- ojovi, ojovake. tetlipy (X afueras: tavapy}.
frangollar : ( a)mongu 'i ( avati: maz, mva, oka 'u pyy i, oka'u arareire, fresco (hace): (i)ro'ys{pora), ipiro'y; fronterizo: ( tetti)apypegua.
etc.): (a)japo pya 'evai (guasu ). oka 'u mante rei. pan f. o tierno : mbujape rav iru; frontispicio: ogasyva, oga.rova.
frangolln: ipomb er va, , hembiapo frecuentemente : sapy'apy 'a, pyyi, he- pescado f.: pira pyahu, p. ojekutu- frontn, embosaraiha.
vaiva, apoha chae. ta jevy (con frecuencia , muchas ramva, pira oembohuguaipetva. frotar, 1 planchar: ( ai}kyty.
franja : ku 'as (X faja : ku 'asa, chu- veces). frescura: ro'ys: la f. de la selva: ka'a- frotar, 2 dar masaje: (ai}pichy, (ai}po-
mbe); ao jeguaka; la vaca overa con fregar: (ai)kyty (X aikyti. cortar); guy ro'ys; se necesita f. para esto: pichy.
f. blanca: amo va ka iku 'asa moro ti- ( ai)pichy (frotar), ( a)mopoti, (a)- p-Ja he'va notri va'erfl, peva.ra fructfero: hi'va; yva me'eha.
va. johi (limpiar. lavar); (ai)pokyty no tfva 'erai fructificar, frutecer, dar fruto: hi'a;
230 fructuoso-fuego fuego !-futbolista 231

hacer f.: (a)mbohi'a; (a)mho'a: frutera: yva emului, y vatyrenda, y va fuego! (orden de disparar): pemboka- fumador: pitaha, opitva.
yo pongo huevos, dira la gallina , no'tJ. pu!, kepembokapu ! fumar : (a}pita (del kechua probable-
(a)mombo 'a, dira el gallo. frtice : yvyra'i (arbusto). fuelle: tatapejuha. mente); (a)motimbo (fumigar, ha-
fructuoso, fructfero, provechoso : he- frutfero : yva me 'eha, hi'va (v. fruc- fuente : yvu, ykua, ykuayvu; f. clara: cer humo) ; (ai)petymbo (A. ).
mbiapo heta. tfero , ms frecuente) . yvu satf; fuentes varias: yvz(yvu; funcionar : ( a)guata, ( a)mba 'apo; no
frugal: ikaru 'i {X ikarupokd: como a frutilla: pindo'a; yvapytd (fresa) . mu chas fuentes: yvuyvumima. funciona : ndoguat~ nomba'api
ratos , espaciado). fruto : 1 a, yva; su f. maduro es amari- fuem : oka, okpe; fuera de casa: oga- funda : tyru, ose., ape, uv; f. de al-
llo : hi'a sa'yjuvy; dar f., tener f.: rokpe; f. de vista: tesa 'time, ose., mohada: akangytarao, aramboha
frugalidad: karu'i, mba'ekaru'i, teko
hi'a hz'rw. (che resa ame: sin yo verlo); pon- ao, hisp.
lcaru 'i, karu 'irekopord.
fruto, 2 resultado, secuela: tembiapo, dr la cama fuera para dormir fres- fundador: apoh(ra}, mopu 'ti ha, iie-
fnsgalmente: lcaru'ippe, lcaru'iJupe ose. ; el fruto de su larga vida: heko- co: amofta che rnpa pe che rokra- pyrha.
(= kmu 'i pord. ..): ve puku rembiapokue; no se ve el pe ake hagua piro 'ys por. fundamento : topy ta, ose., tapo, ose.,
frugfero: hi'va: f. . de sus desvelos : ndojehecluii fuerte: mbarete, tmbo (re sistente); y py, epyrn, j o lwha; f. de la casa:
frugvoro: y va 'u ha. jepe hi'angata rembiapokue hosa (resistente;: morir), hat (du- ogarapo.
fruicin : vy'a, tory, ose., angapyhy fruto 3 (dar): hi'a (en general); hi'yva ro) ; jy (resist ente para romperse), fundar: ( a)mopyenda, ( a)mopy'ii.
(satisfaccin). (la cafia de azcar): .ikud (la bana- py apy (de puo fuerte); f.; cargad o, fundicin: jeku, hyku, hykuha.
fruitivo: vy'a (=:=. tory)me'eha, reruha. na); hapo (mandioca, boniato); espeso: pyasy (caf etc. ). fundido: mbohykupyre.
frunce, arruga , pliegue: ao cha'l hiyva (el maz), hope (poroto o fuena : mbarete, t eko mbarete: no ten- fundir : (a)mbohyku, (a)mboyku; fun
fruncido (con entrecejo): syva cha'f- habichuela). go fuerza(s) para esto: che kangy dirse : ( che)ryku .. . hy ku.
me. fuego: 1 tata, ose.; hacer o prender f.: kovara, na che mbareti k.; se me fungoso , esponjado : avevo, haviru
fruncir, arrugar : (a)mocha'f, (a)moy- (a)jatapy, (a)mbojepota; avivar el acaban las fuerzas : opa che mbare- (esponj ado).
:Pi (encoger); f. la nariz: ( che}tf- f. : ( a}hotapyiia, ( a)hatapjinga; cu- te; recobrar las f. : ( a}emopy 'aratii furia:pochy vai, emyr (ofensa), tar(f
cha 'f; fruncir la boca: ( a)emboju- brir el f. : (a)jatyata; apagar el f. : j evy; vaite.
rucha 'ff.la frente : (a)embosyva- ( a)mbogue t. ; prestar f.: (ai)poru- fugarse : (a)pi.a, (a}eguahe (huir, M.). furioso : iiarb, emy lfonde, ipochyet e-
cha 'f; f. los labios hacer pucherit os: katata; tomar f. prestado: (ai)po- fugaz, pasajero, efmero : ndahi'ari, reiva, ipy 'atarovaitva.
(che) remberembe; f. o arrugarse la rutata; brasa, chispa de f.: tata- pya 'e oguva. fusil : mboka; f. ametralladora: piripi-
piel por la vejez: che pire yji, ch. pji, tatapiriri; tizn: tata 'y; chispo- fulano : ma'era. pi; tiro , disparo de f. : mbokapu;
p. cha'f. rroteo del f.: tiriri, sununu; lengua fulgor : vera; mimbi, jaji (brillo). bala de f : mboka rembi'u, m
fruslert, sonsera : mba'eve, mardve- de f.: tatarendypo. fuliginoso : hngy, py tumby; tatatf, ra 'jli.
ndoikiva, marave oiko'j, marve- fuego 2 (ideas afmes); ceniza: tanimbu; timbo (humo). fusin : jehe'a, jopara (mezcla).
rei, mba'everei rescoldo : tanimbuguy; lea: jepe'a fullera: embotavy embosaripe. fusionar, y mejor mezclar: (a)mboje-
fruta: yva; f. temprana : aryva, yva jepotar; tizn: tata'y; hogar, cho- fullero: oporombotavyva iiembosarai- he'a, ( a)mhojopara.
aie; f. tarda : y. hi'ra'j, y. invern~ za, rancho); arde : hendy; quema: hpe fustigar: (a)motukumbo, (ai)nupd,
hisp.; f. madura: y. aju; f. verde: y. hapy; se quema : oki; incendiar el fullona, gresca, pendencia : orairb, ja- ( a)mbuepoti (vulgar), ( a)havira.
aky. bosque : (a)hapy ka'aguy; all hay vo'i ftbol, pelota, baln (juego de) : vaka-
frutal: yvyro hi'va. un incendio : amoite oki hina, of fumadero: opitva koty, motimboha, pipopo( embosari).
frutecer, neol.: hi'a (v. fruto 3 ). tata, hendy(pa) hz'na (v. quemarse). pitaha. futbolista, pelotari: pipolui{ra), neol.
232 ftil-futuro

ftll, futileza, futilidad: mba'eve, ma- futuro: ha'e va'era; lo- f.: ou, ojehu
rvendoikiva, mba 'e chavi, m. rei va'er; para Dios no hay futuro:
Tupameguara ndaipri oikuaa va'e-
futurible: ndoikiva, ikatu rirejepmo
oiko.
ra gueter~ oikuaa'ymava, Tupdme-
guara agagumante of = mba'ekue,
Letra G
futuricin: teko va'er, ose., tekorfL mba'era ndaipri Tup{JmeguarfL
gabacho, francs: fransia (tekove); gajo, rama : takd, ose.; g. del clavel:
fransJ e' (el francs , la lengua)_ karave rakd.
gabn: ao mo't'iha (abrigo) , mo'dha ao. gajoso, ramoso: Juzkmba. ose. hakii
gabardina: kuimba'e ao_ heta, hakii porva.
gabarra: yga, mbayru ypegua. gala: jegua por, jeguaka por; la g.
gabarro (obligacin, carga , incomodi- de los escritores: kaihaku ra jegua,
dad) : emosii, eko'b~ kaigue, te- h. jeguaka, haiha poravopyre.
mbiapopyrd, ose_ galactgogo: kamby me'ha (que hace
gabinete: koty ~ mburuvichakura aty. leche , como la planta : guaikuru
gacel: guasu me. rembi'u).
gacela: guasu kua. galactosquesis: kambyho.
gaceta: (kuatI} maranduha. galactorrea: kambyeh.
gacetero: maranduhaiha. galn: karw'y por; lokcho, aguara-
gacetilla: marandu ryru. ha, ava ijao porriva, a. aoemohe '-
gacha: mba'e hu' mbaipy (mazamo- va.
rra) ; vori (bolitas de harina de galantear: ( a)mongeta, ( a)mboaguara,
maz). ( a)emboki (he se).
gacho: ojayvyva, karap. galardn: porepy, (je)jop~ tepy, ose.,
gachn: ika'avo, ijuky; mitt'i ekunu'a tembwpo repy (pago, premio)_
(mimado), jerovwpy. galardonador, premiador: tepyme'ha
gachonera, gachonada: juky (gracia), ( te = je}, jopoiha, mbuekoviaha.
teko juky, ose. galardonar, premiar: (a)me'e tembiapo
gafas, anteojos: tesa joa( py), ose.; el (hembiapo)repy, (a)hepyme'e (he-
que lleva g.: hesa irundyva. pyve' M.), (ai)poroepy (M.), (a)-
gaita (gallega): mimby. mbuekovJ, (a)mbopopegua (dar
gaitero : mimbymbopuha, mimbyha, propina).
m. r erekua. galga: kuru (sarna) .
gage(s): jo 'aha; g. del oficio: tembwpo galgo: jagua puku po'~ j. katupyry.
rerupy, t. oguerva. t ir, t. ndie- galimatas: e' hesakay . mba 'eve
gua. heiseyva, e' h'ise kayva.
234 galn-ganar gancho-garra 235

pin: ao jeguaka, pu'aka rechaukaha, tyhy~ che repotihyi" Algunas fra vida : ose, oho ojehekove rekvo, gardillo: mittt'i, mitmi.
garo, hlsp.; lleva galones: ipu'ak- ses: tengo ganas de dormir (estoy so 'orre omba 'apo, oho ojeporeka. garete (irse al), a la deriva: oho rei,
ko pva, ipoguasva, igarnva. sooliento): che ropehyi: ten~o g. ~ncho: ty 'i, potc'li; no se tiene g. o omyi rei, oguata rei, oguata sa-
galopn: mita tataypype ojejokuiva; de beber: che y'uh~- no tiene g. de medio de co nseguirlo : ndaipri mbyhyha y re he.
ava tie'j>, ava ra'y tiey. casarse: nomendasi; me dan g. de ty 'i jahupity hagua (G. S). garfio: ty 'tii, pyap (zarpa, garra) .
galpn: tapyi (hogar, cabaa, casita). rer: che mbopukavy pva = che ~ndul, holgazn : tekorei, ose., ate y, gargajear: ( a)ndyvu hypy'a, ( a)ndyvu
gallina: ryguasu (< uru.guasu M.); hue- py'a kyryi; no tengo ganas de jaguajuka. apov, ( a)karra, hisp .
vo de g.: ryguasu rupi'a, ose.; dif- nada : nda'usi mba'eve (estoy des- ganga, ganancia: temimono', ty'i re- gargajo: karra hague, ojekarrahague,
tera de la g. y del ganado: kupfa. ganado); no tengo g. de hacer nada : pykue, ose . tendy guasu, t. apov.
gallinazo (ave rapaz): yryvutf. che ate'yeterei, che kaiguete, apy- ~ngoso, nasal : tfrupigua , tie'. garganta: ahy 'o (g. o voz); tengo irri-
gallinero: ryguasu renda, ruguasu ro- tu 'usnteko. e'tt,- esta "a" de ak es nasal tada la g. : che ahy'o joha, 1joha
ki (corral de g.). ganadero: tymba rerekua, tymba jra, {narigal , deca Montoya): pe a" che ahy 'o, a. kua; por fin sali una
gallineta: ypaka'a. ose., mymba rerekua, mytagua. itfva, itfrupigua = itie ' = ie 'ti palabrita de tu g.: e'mi nde ahy'o
gallito: ryguasu ra'y; hacer el g.: (a)- ganado; tymba, ose.; m g. vacuno: gangrena: to'o mano, tete mano, ose. kugui hasype "iapys.
embotaita; es un g.: omimbi heta che rymba gui; tiene mucho g.: gangrenarse: ( che)ro 'o mano; l est gargantilla: mbo 'y, ajurigua, mbo 'yry-
apytpe. hymba Jieta; g. o animales domst~ gangrenado: ho'o mano hl"na. syi (collar de cuentas).
gallo: ryguasume, kupyju, ikupyjva; cos, domesticados: mymba, myta; ganguear, nasalizar(se): (chejtf e', grgara, gargarismo: jejuruhi, ahy'o-
cresta de g.: atyrfi, namichi, an- (mi) ganado porcino , caprino, va- ( a}e'e trupi; "" se nasaliza: hi, ahy'opyguara, ahy'o pohii
dyr, akatyr. cuno, equino, asnal, mular, ovino: itie '. gargarizar. (a)jeahy'ohi, (a)jeahy'o-
pllofa: ka'avo; e'e rei (zhisme); e- che rymbakure, kavara, gui, kava- ganoso, deseoso (de tal cosa): se ex- PY!f..wra (revolver, remover).
mbo 'e rechaukaha (aalejo, ordo, ju, bro, mburika, ovecha; mi jau- presa con el sufijo hyi o con se, grgola (cao, canal artstico): ta'anga
epacta). ra: che rymba jagua. segn los casos (v. gana); g. de recu- pra, pra gua 'u, ysyry juru, pra
gallofear: (ai)korei ganancia, emolumento : tepy, ose. te - perar la salud : okuera jevyse, okue- ra 'anga.
gallofero: poriahu, tekorei mbiaporepy, ose. , tembirepykue; rase jevy. garguero : ahy 'o, ahy 'okua. ahy 'o juru,
gambeta, corveta (cabriola del caba- (acopio, recaudado, ganado). ganso: ype (pato),guarimbe (M .). jyryvi, ahy'o ltangue (nuez de
llo): embogua, j ehek-yi; hacer gam ganancioso, lucrativo: virureruha, gafuin: mba'apovM, tembijokui, ose., Adn) .
beta el caballo: oembagua. mba'erepykue me'eha. koygua. garita : koty '~ imbokva renda.
gambetear: ( a}embogua, ( a)jehekyi ganar: (a)emomba'erepy (hetave), gaido: guahu. gara: hayvi, amandayvi, hayvi poro-
(el hombre)= (a}emokonikoni (a)mono't>, (a)mbyaty viru, tembi- gair: ( a)guahu. ro (gotas gruesas aisladas), h veve
gamitar (el venado): (o}pip (M.), gua- repy (dinero); (a}emomba'e (ad gan , gaote , garganta: ahy 'o, . (llovizna), h hatii guasu (g. fuerte) ;
su rase, hase gua su. quirir, posesionarse); ganarse la vi garante, fiador. aval: jeroviaukaha, h ru 'i (i = vi) (gara, llovizna fi.
gamo : guasu. da: (a)jeheka; ganarse la voluntad: hekoviar, hekoviahar. na).
gana(s): se expresa : 1) por un verbo (ai}py'apyhy, (ai)py'areraha; g. por garanta, aval: jeroviauka, hepyme 'e- garza: hoko, hoko 'i, kuarahy mimby,
1 ms se; tengo ganas de ir: ahase; la mano: ( a}emotenonde ( chugui); ha rekovia. mbaguari
por el sufijo hyi; tengo g. de co- trabaja para ganarse la vida: ombq'- garantizar, avalar: (a)mbojeroviauka. ganamora: mbaguar~ ajaji
1
mer: ( che)embyahyi ( = akaiuse); ap() ho'or{Ire; no gano mucho: nda- ( a)hekovia va 'er. garra: pyape, pysap (ua de la mano,
1 tengo g. de orinar, evacuar: che heti ou che ppe; sale a ganarse la garan: vurome, vuro mna. u. del pie).

[!
236 garrapata-gentelo
geodo-glaciar 237
garrapata: jatevu. gatazo: mbotavy pakarme (trampa
ganido: lzava para, hete jaja, h para engao). gemido: pyah. geriatra: itujava paluno mba 'e.
(galano). gatear: (a)poy, ( a)jepokyty, ( a)guata gemir: (che )py ahe (X che py tuh: res- geritrico (mdico): itujva pohcino
garrocha: ty 'ai, patdi (gancho). apva. pirar). hra.
garrn: pytasa (cuerda del taln = gato: mbarakaja, chiv~ jaguarete'i (g. gmula: taky ypy, ka'avo raky, ose. germen: te6i, ose. (X semilla, semen:
tendn de Aquiles). monts) ; "spe " (se dice para ahu- gendarme: tahach~ tva jakui ta y i; taky =retoo).
garrote: pokaka (bastn, bculo); g. yentar el gato). generacin: emaare; toda una g.: germinar: ( che)re6i (X retoar : (che)
con porra : y vyra apyra apu 'a. gavia: itarovva ryru ; yvykua puku; agagua yvypra; umi javegua yvy- raky).
yga aoguasu. pra. gestear, y ms frecuente gesticular:
garrotillo: ahy 'o ruru, ( mba 'asy )mbo-
gaviln: taguata, taguatoju, kirikiri general 1 (un): mburuvicha, m guasu, ( a)embahovacha 'f, ( a)embojuru-
pytupaha, juvyha.
(cerncalo). mbakva rendata -, sambyhyha. keche, (a}embopoku'e, (a)emba-
gas, cuerpo en estado gaseoso : mba'e- gavilla: hse, hisp .; jepe 'ahse (fajo de general : 2 pave; apaichagua, apvare jyvaku 'e; gesticular con las manos,
tt (vapor), gasu, hisp. la lea); jahape h (atado de paja). ojeporva. con Jos brazos: ( a}poe 'e, ( a}jyva-
gastado, 1 deteriorado : chapf, apt; est gayadura: ao jeguaka para. generalttar: ( a)mapave, ( ai}pyso op- iie'e).
todo g.: ichapimbma; empleo un gazapatn: jejavy guasu. vare. gesto, 1 mueca : tovamegu, ose., tfcha 'f
cuchillo g. : aiparu kyse apf, pague; gazapera : iava aty, moffaikura re- generoso: pajera, (o)me'sva. (nariz arrugada); juru vd, jurukech e
con mi pobre hacha : che hcha nda. genio: heka kuaa guasu (es un g.): de (boca torcida).
paguemz"me. gazapina: marandeka (dependencia). buen g.: heka pard; de mal g.: he- gesto, 2 ademn: jyvae'e, tete e'.
gastado 2 (dinero): viru me'embyre, gazapo: tapiti, jejavy, avy (yerro). ka vai, emyrande; g y figura hasta gestos, muecas (hacer): ( che)rava me-
mba'erepyrama parupyre. gazntoera: teko ha'entese, teko la sepultura: teka ha ta 'anga tyvy- gua, ( a}embahova cha'f.
gastador: pajera rei, tembirepykue mo- jejapa (presuncin, afectacin): tu- peve. giba: atuakandu, atukupekyt.
sarambiha, viru mandaha. pao vy 'a gua 'u, teko marangatu genital: tayi, ose .; genitales: (che)re- giboso (que tiene giba): ijsta kandu.
gastar: 1 ( ai)paru = (a)me 'e viru, (a)- japu (devocin falsa) . hegua; sus g. : hesegua. gigante: avausu, heteguasu, avausu
mos v., (a)myasi v. gazntoo: hova moko~ ose., ojejapva, gente: mby a, mva, avakura, yvyp- yvate, a. u. puku; es un gallo g.:
gastar, 2 tener : (ai)paru, (a)reka: gasta ijapva, heko marangatugua va. ra; as dice la g.: kicha herakuti kupyju ne papenva(peichaite tuvi
coche: imba'yru; gasta mal humor; gaznpiro: tavy, koygua, (palurdo), (= terakud}; g. de bien: heka para- cha; as de grande).
ojaheise, ipochyse; no voy a gastar vyra (bobo, simpln). va, ijoheipyr(va); g. de mar: yvra; gigantesco, descomunal: papena, pa-
ms palabras (alargarme ms) con- gaznate, gan, gaote, garguero: o- g. perdida : mai apesd; g. de plu- sogue, pora 'o, mburutue (mbu ==
tigo: nambopukomo'Ovima ne- ko', ahy 'opy, jyryvi, ahy' o. ma: haihakura. pu).
ndive. gazpacho: jukysy ro 'y, ro 'y sil. gentilhombre: karia y por; mburuvi- gimnasia: teteku'e; es bueno hacer g.:
gata: mbarakaja kuffa. gelatina: mahu'u (cosa blanda). cha guasu rembigui ymaguare. ipar aembahete ku 'e, aman
gatada: mbotavy gua'u (trampa). gelatinoso: apovtJ, heko hu'u. genuflexin: eslipehe; no hacen g.: gu 'e ande rete.
gatalln: mbotavy reiha, mbotavy glido, fro : ho'ys. naesupehi girar: ( a}py ryryi.(a)jere; hacer g.: (a)-
gua'uha. gemelo, mellizo: mitakbi, ogalctJi (ni- gefago: y vy 'uha: est plido por co- mapy ryryi, ( a}mbajere.
gatas (a) caminar: (a)poffJ, (a)guata i'los mellizos, casas parejas); el para- mer tierra : hesayju yvy'uhgui giro: jere, pyryrjd; j ere kuatia (letra
irundypype, a. chepy ha che pre. guayo es de lengua g. o sea bilinge: geografa: y vymbo 'e, y . kuaa. de pago) ( = kuatia jere).
gatatumba: embotavy rei paragui ie'ekoi geologa: yvyreka mbo'e, yvypyreko glacial: ra'yeterei
kuaa. glaciar: royrupa, yrypy 'a rupaguasu.
238 gladiador-golpe 239

gladiador: kysepukpe orarbha. glorioso: horyva, ojajiva, her.akutl- la cabeza: (a)mofiealdinga; g. la ca- ordura: kyra, kyrakue, teko kyra,
glande: tembo apy, temboakd, ose. va. ra : (a)huvapete; g. la puerta: (a)- ose.
(blano). glotn: ikarva, karuvava, karu he- mbota (= ambotarara) ok; g. la gorgojado: kymhurembi'ukue, tigua'-
glndula: ndyvuha (que segrega), tula, tva, hyvatd'yva; okaru ha rulo~ boca, dar un sopapo: (a)hembeka; dngue.
hsp. rup (que nunca acaba de tragar, darse golpes de pecho: ( aepyti'a- gorgojo: tfgua'd (tf = tin), kymbu
glas: vera porfl., ao vera (tafetn). de embaular). nupd (fe = je); me di un golpe en (M.) ; tener o criar g.: ( che)tingua'O.
glasear : (a)mboveraporfi. glotonera: teko ryvatdy, ose., teko la cabeza: (a)eakiinga (v. golpear). (che)kymbu.
glauco : hovy, hovyQ yvyra rogu- karu, karuvareko. aolpeado: mbotapyre gorgorito, cantinela: tinini, chirirf; g.
gobernacin: sambyhyha, porokua, j<r olpear: (a)mbota, ( ai)pete, ( ai}nupli; del agua al hervir: chid.
cha.
glaucoma: tesa rasy, ose. ku (M.). (a}patuka (g. la ropa); golpearse la gorjear: guyra opurahi, ( a)purahi
gleba: yvy akyta (terrn), yvypehe- gobernador: sambyhyha, kapitambu- cabeza: (a}akambota; golpearse la guyricha.
ngu e; lo s hijos de lag. : chokokue su (M.), hisp. nariz: (a)etinga; g. el pecho: (a)- e
gorjeo, gorjera; fe' fiepyr.
umz'va. gobemalle, timn: kokva (M.), yga- jepyti'aka {ka = nupd); g. o pegar gorrin (pjaro algo parecido al): che-
globo: 1 mba'e apu 'a; g. terrqueo: yvy rugu (cola de la nave). suavemente: ( a)japicha (chupe). syhasy, chesyasy.
apu 'a. gobernar: ( a)joku (ocupar a uno, aolpes (a): fetwpOme, nuplime; clava- gota (enfermedad): poruruvai, pyTUTU-
globo 2 de fuego: yvarata, yvagarata. mandar), ( a)sambyhy, ( a)mbogua- r la estaca haciendo un hoyo o a vai
globo 3 del ojo: (tesa ra'y), tesa)>~ ta; saber gobernarse: (a)jerereko golpes? : chpa amoingta ko yvyra gota(s): tyky, tykyre; g. a g.: tykyty-
ose. kuaa. yvyguype ajo'pype, terapa ainu- ky; g. de lluvia: amandykyre; g. de
gloria ,1 renombre, fama: terakud, ose. gobierno: porokui, mburuvicha, te- pdmente?. agua: yresa, ytykytykyre; g. de san-
gloria, 2 cielo : yvga vy'a, tory apy- ndota, ose., sambyhyha, kuaitra JODerla: tekoita, ose,, heta rasa; hi'u- gre : tuguy tyky, tuguy resa, ose.
ra )>. Tupti vy'a, toryete apyra:P. (M); casa del g.: mburuvicha rga pyhe'. ni una gotita de agua haba proba-
gloria, 3 resplandor, majestad: ( e)mi- kuaitarga, porokulw (como tu- do: upe y tykyre jepeve ndo'i ra'e.
aoDetazo: jekutu mano, j. paha tapl-
mbi, jaji; teko mmb~ ose.; gloria pao); g. representativo, democrti- case al toro). gotear: otyky; casa que gotea: ga oty-
falsa , falaz: tory japu, teraku ja- co: porokua pave. kyva, ogatyky.
gollete: ajra; ajra po 'i; estar hasta el
pu, t. rei; g. de Dios: Tupd mimb- golfo: 1 para apyte (M.). gotera(s): ogaapekua (M.), ho'e; hay
g. : ajehekji pota.
pa. golfo, 2 golfillo : moai. g.: ho' hzta, ogaape syryha, ga
golondrina: mbyju ~ mitli isa'yva. oma de pegar: mba'eflpovtJ; echar, sa- ape tkura, o. a. tykyha.
gloriarse: ( a)fembotuvcha. ( a)jerero- lir g.: jaysyeh, syry; goma que se
hory; se glora de lo qu e no es suyo: golosina: mohe'e. gozar: 1 (a)vy'a, (che)rory; goza en su
estira: jajy. oficio :ovya oguembiappe.
oembotuvicha imba'e 'Jm e, mba'- goloso: (i)juruk.ar{va), okaruserell''
maf":e ''uha (laminero). gomoso: aysy, iffapovtJ; offemboka- ji.Ozar2 (tener, poseer): se expresa por
eyre.
golpazo: pete, popete, pete lu::t, p. ria y porOsva (vanidoso). un sustantivo, o adjetivo ; goza de
glorificacin: moherakufl, fembotuvi-
guasu, japete. J6ndola: yga, ygajegua, y. kate. buena salud: hes4iete; gozarse: (a)-
cha.
glorificar: ( a)moherakud, ( a)mbotuvi- golpe :1 pete (v. el siguiente), potuha. gordinfln: kyrapo, kyrapu, kyra re- vy'C, (che)rory, (che)angapyhy (sa-
cha, ( a)mom ba 'eguasu , ( a)japo- jepotuha. ruiypu, kyra avevo. tisfaccin); g. del mal ajeno: ovy'a
mba'ramo.
2
golpe (dar un), golpear : se expreSII gordo: kyra, avevo (gordura flccida) tapicha rekomarfJTehe; hacer g. o
gloriosamente: mmbhpe, jajaimby- por los sufijos: mbota, ka(nga), pe (X hinchado: ovu; grueso: anambu- causar gozo: (a)mbovy'a, (a)mbo-
tpe. te; golpear el vientre: (ai)py'aka; v. su (tela); poguasu (palo). hory.
granada-gratificar 241
240 gozo-grana
granada (proyectil): mbokaguasu granito (de la lengua): kupfa, susu 'a
gozo: vy 'a, tory, ose.; estoy satisfecho, ve), tombuekovia ndve Tup4 ( an- ra'pi michf, susu 'a 'i.
gozoso: aime che angapyhy. dejra). granadero: guariniha hendva. granizada: amandu, a. sapy'a.
gozoso: ovy 'va, horyva; con g. o go- gracioso, donairoso, salado: ijuky, ika'- granadilla: mburukuja (flor de la granizar: ho 'a amandu, iamandu.
zosamente: toryppe, torype. avo (bienquisto). pasionaria). granizo: amandu.
gozque, gozquejo: jagua mich, jagua'i grada, escaln: hupiha, pyrupiha. granado: (he)saguasu porti; karaiete granja: kokue, ogaoka.
(X perrito: jaguara'y). gradacin: tysy~ ose., tysyikue (gra- (que vale), kuimba'ete, ipoguasu granjear, comerciar: (a}emu.
grabacin: ekarfli, jehai, moe 'mby- dera). (hombre de pro). granjero: emuha, ava oemuva.
re, mbopuraheipyre. grado, 1 peldao, escaln: jupiha, py- granar: ha'jli; ya gran: ha'yima grano,! semilla : ta'yi, ose.; g. de sal:
grabado: karaimbyre ta'anga, ose.; rupiha (v. grada). granazn: hay~ ose. ; la g. del maz : juky ra 'yi; g. de ro sario: rosa e-
libro con grabados o ilustraciones: grado, 2 ttulo : mba'e kuaa rechauka- avati rayi mbo'e ra 'f' i; g. de maz, semilla
kuatia ta'anga(reheve}, k. ha'an- ha. de m.: avati rayi.
grande: guasu, tuvicha Otros trmi-
gva. grado 3 de temperatura:. mbovy,: qu grano: 2 kuru, susu 'a (llaga). Sinni-
nos afines-crecido: kakuaa, grueso:
grabador: ta 'anga apoha, karaiha, hai- g. tenemos? : mbovypa ro y, ~ mos- grano, nacido, fo rnculo:
poguasu; enorme: pope no, poro 'o
ha (i acentuada). taku (de fro, de calor?): mba el- jati 'i; llaga (grande): ai; llaga gan-
alto y grande: puroruguasu (M.);
grabar: (ai)kara~ (a)moha'anga (exor- chapa ro y, m. taku (cmo estamos fruta grande y selecta : yva h esagua-
grenada: to 'omano; eczema: pire
nar con grabados); (a)moe', (a)- de fro, de calor?). kuru 'i pytd apu 'a, ue; costra de la
su, saguasu; hacer grande, agrandar:
mbopurahi grado 4 de la circundferencia: hai pu'a- ( a)mbotuvicha; hacerse grande , pa - cabeza: apirype; granitos de la cara :
gracejo, gracia, sal: juky, e' hory, vo (minuto: hai pu'avo'~ segundo: vonearse: ( a)jejapo, ( ajembotuvi- ( tova)jari'i; g. de la cabeza : ak ku-
e' rory. hai pu 'avo 'ive. ru; panadizo: jati'i at( kudre ); tu
cha, ( a)vu; quiero man de tipo g.:
gracia 1 (nombre): tra, ose .; cul mor linftico ( ingle , sobaco): ruru.
grado 5 de la escuela: primer g.: mbo'e aipota manduvi saguasu por.
es su g.? : mba'ichapa nde rra. takoruru, jyvaguyruru.
pete[- ha. .. , sexto g.: mbo'e pote{- grandecito: tuvicham~ mitdrusu (jo-
gracia, 2 favor : apororamby; lo tengo granzas: tatykue, ose., avatikure, rora-
ha. vencito). kua, kure.
como una gran gracia de Dios: are-
ka pe Tupti a. guasramo, a. Tupti grado, 6 parte, divisin: embovo. grandemente: tuvichahpe, ete, eterei grapa: pyhyha (agarradero, prendedor)
rembiayhurramo.
Frase -de buen grado : torype, como sufijo ; estoy , quedo g. com- ty'i
gracia, 3 sal (tiene): ijuky, ika'avo; que vy'pe, vy'appe. placido : che rerohoryete ( apyta). grasa: andy, kyra, kyrakue; lleno de
tiene g. : jukyrerekua == ijukjlva, graduacin, medicin, escala: ha', grandeza: tuvicha, tuvichakue. g. o mugre : kyravu, jare; tener g. :
eso no tiene g.: ndahasjli pva. eha'd. grandsimo: tuvichaiterei, posogue, ( che)kyra; tiene g. o gordura (en
gracia 4 (la) de Dios: Tupti remime'te; graduado: moipormbyre; tarandu- poro'o. un pote): oguereko andy.
llena eres de g.: Tupa remime't- pa. mbo'ehramo oiko (doctorado). grandor, magnitud : tuvichakue. graciento: iapovo (pegajoso); ky 'a ja-
gui ne renyhva. Otros sinnimos- graduar: (a)mofporfl, ( a)mbojoja; gra- granel (a): oeha'dyre (sin medida); re (sucio), iandyva (aceitado, en-
yvga repyra, yvga rapo, fleme ' duarse, doctorarse: mbo'ehramo jepapayre, ha'a'yre; se vende a g.: grasado) ; olla grasienta: japepo ja-
karaiete, Tupti jopi iporambajep- ( a)emoingo, m. aiko. ojejogua hetakure, ojej. ofhicha; re; est sucio, mugriento por no
va, yvga poty, Tupti reko me'ha, hay a g.: hetaiterei ol baarse: ijare, ndojahigui.
grama, gramilla: kapi'ipe, kapi'i pop,
motupdha. Jl'aD.ero: koga ra'jli rupa, k, r. ryru; gratificar, recompensar : ( a)mbueko-
kapi'ipe po 'i, k. polui
gracias (doy las): (a)hepyme' (nd- el g. dd maz: avatiryru, avatikoty. via, (a)hepyme'.
ve}, (a}guyje == (a)guyjevete (nde- grana: pyt, ao pyttl
242 gratis -g:ruDa
gtuno-guayabo
243
gratis, de balde: rei a la grea: (fta)ftokariii, (ja)johe- grumo: ta'y, akyt; un g. de sal:
gratitud: teko mbuekoviase, ose., te- sa 'o jaikvo. jukyakyt. me; el g. es un poco difcil : hasym-
mime'e mandu 'a, aguyjevete; no grieta: tiri, jeka, vovo; g. del pie o ta- grum~so: ita'y(va); leche g.: kamby ko avae 'kuaa.
hay g. en el Paraguay?: nd11ipri Jn: pytajeka. tay. guaran11ogo: avae' kuaaz.~ avr.J '
kumbyha. ,..., wue e-
piko aguyje(vete) Paraguipe (Col- grillo: kyju; grillos, esposas: kupysd aruido o ruido de los intestinos: tye-
mn). itakupysd (ita = hierro, metal). purwu, ose., t pululu. guar~osque: ka 'aguyrerekua, k ja-
~ringo, extranjero: pytagua, ambuete- ryL
grato, 1 bienquisto, del gusto de, queri- JI'Uft~or: koffWiJAa, ffe'enguru.
do : hay hupy, ika'avo, ojehayhva. tdygua, andeyva, iparaguai'f'va. ~: (a)kororo, (a}ngururu, (a)- guardado : ongatupy.
grato 2 (me es) hacerlo: con gusto lo gris: hungy, mbatara (overo, amarillo ffe engururu, ( a)mburea = (a)hai- auudador: ongatuhfra).
har: torype, toryetpe ajapo va'e- claro). mbu (mugir). guardar; (a)ongatu (X cuidar: (a)-
r; me es g. comunicrselo: torype grita, gritera: sapuk~ ayvu. grupa: gurpa, hisp.; tumby, ose.; a an_gare~), guardarse: (a)jerereko,
romomarandu. la g.: apjri; ir a tu g.: ahta nde ( a)n_~o '; g. silencio: ( a)kirirt, (a)-
gritar: (a}sapuk~ (a)sapuki soro
apy~ ajupita n. a. rokmr~ (chugui de l): g. la pala
gratuito: rei ofteme'eva, hepyy; entra- (desgafiitarse) = (a)sapuki pororo,
da gratuita: viru yre ojeike, rei jai- ( a)sapukapuk~ ( a)ffemboahy '<r grupera: kavaju revis (baticola). ~r~~ aapo che .e ', (a)mboaje che
keha. grupo: aty, atypy; g. de hombres: ava ne e, ndapii che e'gui
po'i (chillar).
1 aty, yvyprano'o (X ava no'6mby: guardia: maanda, maa, maaha; ta-
grave (rostro): hovasy, hova takuru grito (dar un): (a}sapuk~ (a).emhoo-
(serio, formal). hy 'opa 'i sapy 'a, (a)emboahy 'oyva-
h~mbres reunidos); en grupos: aty hachi (polica).
atype.. guardin: maandra (M. , centinela)
grave, 2 pesado: pohji te.. terekua, tahachi. '
gruta: itakua, yvytykua (caverna cue-
3f3Ve 3 (de gran importancia): mba'e- grosera : teko kachii~ ose. w} ' guardoso, celoso de sus cosas: haka-
te; ndaha'i vyrore~ ndaha'i pety grosero, imbcil: lalchape, kachiii; t . -
guacamayo: guaka, gua'a, araralal, an- e y, ose ., nongatuha por (guar-
su 'u, n. jagua ry 'i (no es asunto). tiey (zafado); hekoril'f'va (patn, dapyry. dador).
balad). inculto). guacho (expsito, hurfano): tyr guarecer, socorrer: ( ai)pytyv; ( a).on-
grvida, pot.: hye guasu, ose. (est grosor: mba'e anambusu, teko fXJgutJ- ha'eo. ey, gatu (gu~:dar); guarecerse : (a}kaff,
encinta). su, pvguasukue.. guaireo: gua'i (a)ehekyz, fa).epysyr (salvarse)
gravidad: tyeguasuete. grosura: mba'e andy. guantada: tova jepete, ose., tovapete (~)fembogua (zafarse). '
grvido, pot. (lleno, repleto): henyh, gra: hupiha (mquina levantadora), guant~: po ryru, poao, pouv (de guanda: kua, kura, tupa, ose., keha
ose. hupiha posono. anuvd: cubrir). epysyrha (refugio, sitio de salva:
gravoso, 1 costoso : hasy (dificultoso). grueso (palo): poguasu; gruesa (tela): gua~o, valiente: py'aguasu, kyrey (di- me_n~o, seguro), taity, ose. (nido).
molesto ( ne myangekiva). anumbusu ; de rbol grueso hace- h~ente, laborioso); por (bien pare- gtJarnJCJn ao jeguaka; guarini on-
gravoso, 2 intolerante hasyete, mba e rr ~ o s tablas gruesas: vyyra poguil- gatuha, g. aty, g. no '.
Cld_o). , El paraguayo dice "opma
nde hasjva; ftamok ikatuyva oha- sgu~ jaafXJ yvyrape anambusu guarnicionar: ( a)moguarini (poner sol-
~po al dejar el trabajo, que sig-
sa, ftamo M ndohasiva. (= ilfanambusu avei); ropa g. : ao rufica: " se me acab la gana de
dados); (a)mbojegua ao.
graznar: hase, ofte'e. fXJana (M.), ao anambusu (guara- trabajar". guasca: tukumbo, mborevi pire teju-
graznido: (guyra)ras, g. e'. n actual). rugui. '
gtW'aJl (el idioma): avae'e; el hom-
peda: tovatf, ffai' morotf, ffai'fl (M). grulla: hoko (gana), tajasu guyru guayaba: arasa, arasa'a.
bre guaran: ava; cmo se dice en
srefta(s): akdchara, akdravichi; andar (suinda). guayabal:. arasaty.
guaran? mba'ichapa ja'e avae'-
guayabo: arasa (yvyra).
244 gubia-gustito
gusto-gustoso
gubia: kuarepotipyko 'e (hierro acana- guitarra: mbaraka; cuerdas de g.: 245
lado). mbarakasd. gusto (tener): he; no tiene g., no es
(a)rohory; dar g. o sabor: (a)mbo-
guedeja: va apes, va saingo, ava sabroso: ndahi; no da g.: na ane he.
guitarreo o toque de guitarra: mbara-
apope, va jera (cabellera suelta). mbovy 'i; adivinar el g.: ( a)hekopi-
kapu, m. atoi gustoso, rico, sabroso: he (X inspid .
guerra: guarini (a. , M.), orair8; las ty; dar a uno por el g.: (a)mbovy'a hey, ndahiva). o.
guitarrero: mbaraka apoha.
dos guerras europeas, mundiales: guitarrista~ mbaraka mbopuh.a, m
fforair6 pave mok8iva. at8iha.
guerrear: ( a)fforair8, ( a)guarini (A), gula: karu va~ karu rosa, karuse rei,
( a)marandeko (M. guerrear y contar karureise, karujopara (que come lo
o narrar). que encuentra).
gua: mboguataha, sambyhyha, tendo- gusanera: tasokura, tasorupa, taso
ta, ose.; g. del camino: tape rechau- raity, ose.
kaha. gusano: y so; tiene g.: ha so (est agu-
guiar: ( a)mboguata, ( a)roguata, ( ai)- sanado); g. de luz: yso tata (no vue-
sambyhy, ( a)motenonde; ( a)emo- la) , ysoindy; g. de la madera : yvyra
tenonde tendotramo (hacer de raso.
delantero) ; g. al ciego: ( ai)sambyhy
gusano blanco (nombre de una oruga
ndohechivape, hesakuapvape.
de mariposa) : yvytaso.
guijarro: ita, itakuruvi
guiada: tesavi, ose. , tesa'i. gusarapiento : haso, hasopa.
guiar: ( a)emotfcha 'f, ( a)embohesa- gustar: ( a)ha '.
michf, (bohe = bye); (a)sapymi pe- gustarle a uno , me gusta esta comida:
he (chupe, dativo); no le guies, he chve pe tembi'u; no me gusta
ojo! , que le vas a enamorar: ani tu conducta: naiponii chve ne rem-
katke reembyesa'iete ichupe, biapo; no me gusta nada lo que es-
chke ipy 'arerahne. t pasando: na che mbovy'aiete
guio: tesavt; ose., tesa 'i, tesamichf, pe ojehva hl'na. Frases. -- No te
emotfcha'f (arrugar la nariz). gustara acompai'iarme?: na che
guirnalda: paragua (M .), yvoty apesa; moirsipa nde; a las seoritas les
g. para la cabeza como corona: yvo- gusta el baile: umi kuataf ojepy'a-
ty akjegua. reraha jeroky(re); me gusta : che
guisado, cocinado (estar): mbojypyre, muenyh (me llena, me satisface);
mimi, mimoimbyre (para dulce, hasta la msica para que guste ha
porotos, mandioca: jety, kumanda, de terminar pronto: purahi jepe
mandi'o). tekoteve opa voi ika'avo hagua
guisante: kumanda 'i (poroto). gustito (tiene un) a... limn: /imre
guisar: (a)mbojy, (a)momimi ne momandu'a.
Letra B
ha! (=ah): ha, e'a. diestra cocinera: ipohe (X inhbil,
haba: kumanda (poroto), habichuela. incapaz, torpe , pomberu, pituva)
habano: pety (cigarro), timbora, petP (v. ~5f).
kva, p. avno. habilidad: katupyry, teko katupyry.
haber 1 (posesin, crdito, activo): (a)- habilitacin: embosako'i, embopu'a-
rekva, che mba'va (X deber rleu- ka.
da, pasivo: oeme'e va'erft, me'e- hao Hitado (estar): ofiembosako 'iva,
mbyra). ipu 'akvu.
haber, 2 impers . (hay , hab a ... ): hay: habilitar: (a)mbosako'i, (a)mbopu'aka,
of; no hay: ndaipri (ndipri, vul- (a)mof.
gar); hay cosas que a uno le intere - babilla, frijol: taguana.
san : of mba 'e reikuaasva; hay en habitacin: tekoha, ose., koty, jeiko-
abundancia: heta of; habr pocos: ha.
mbovjmt~ ofne; hay pocos que van habitante: oikva, ofva, oimva, oiko-
mbovynte oh{va) (sin oi); hay de vva, yvypra.
todo ( = de muchas clases): opai- habitar: (ai)ko; ( ai)me, ( a)f.
chagua of; hay de todo(= no falta hbito, 1 costumbre: jepokuaa, jehase.
nada): ndaipri of'Jva; no ha me- hbito, 2 vestido: ao.
nester nada : mba 'evre noikotevei; habituado, acostumbrado (estar): (a}-
as ha de ser: p icha va'erd; haba jepokuaa, ajehase.
muchos: heta ot; habr pocos: habitual: meme, memegua, tapiagua.
mbovynte oine, oimne; hay otros, habituahnente: meme, memete, tapia
hay ms: oimeve ( gueteri); ha en- nunga; h. no fuma: ndopiti(va},
trado: oikma; han salido : osma, pokd opita (X pokiJ pokante; slo
osembma; hubo dos solos: mo- algunas veces, no h.).
ktJinte of (va'ekue). habituar: (a}mbojepokuaa, (a)mbo'e,
habero: mymba omba'apva. ( a}mbojehase; no tiene la boca ha-
hbil, capaz, habilidoso: ha'eve, katu- bituada (a silbar, soplar.. .); ndoje-
pyry, tekove, ose., pohe; pojava; pokuai ijurpe (oturue' hagua,
es h. costurera: itekove jpe; es h. o oipeju h.).
248 habla-hacer
hacerse-hada
249
habla: e'e (idioma); ponerse al h.: bio radical: heraku iambuettaha;
rogar: ojererureuka, hasjpe ome'; hacia: o, kotyvo, kotyo (pospuesto)
( a)emof aemor.geta hagua; pnga- ya no se hab la de esto : noee ~
hace del sabio: oemoarandu; hace
se al h.: eemof ee'e (por tel- vima pvare. (ko = ngo con nasales), vo; h . den-
del enojado: oembopochygua'u;
fono : e 'hrupi). hablista: e' poraha, oe'eporva; es tro : kotypyvo; h. ac : peo, go-
hace las veces de otro: ojapo heko-
hablado : e'emby(re); lenguaje h. y buen h. en guaran: avae ' pom tyo; h. all: amngotyo; h. el N.,
via, ojapo ambue rembiaporngue.
lenguaje escrito: e'e rei, e'emby porha, oikuaa porva avae', h . el S. : yvate kotyo, yvykotyo;
2). "Hacer" y tiempo- hace tiem-
ha e'e haz'pyre; mal h .: ijuru vai, oe'kuaa pordva, avae'kuaaha. ms (h.) ac: apeove; h. este lado:
ijuru tiey; ya has h . con l ?: nd- haca,jaca: kavaju karape 'i po que lo busco , que lo buscaba:
ymma ahekva; de esto hace kyvt>ngotyo; h . aquel lado: yvap-
pa reemongetma hendive; lo ha- hacanea: kavaju karape, kavaju 'i gotyo.
blado hasta el presente acerca de hacecico: apesa~ apesli michf. tiempo: kva ymaguarma; no hace
mucho t. que sucedi: naymi aje- hacienda, 1 estancia, finca : kokue; k-
esto: pvarehe ga peve ie 'emby- hacedor, creador: Tupd, Moangra
re. (M); apoha, apohare (autor). hu hague (X hace un rato, poco t. ga gareheve; h. pblica : tetd re-
hablador: e'ngatu, oe're(va, im- hacendado, ganadero: hymba hetva, que sali: ramo hernte, aje'(ma mbirepykue, teta mba 'e. (En las
ba'e mombe'usva, ijurumbyyi(va) mba 'ererekohapajepva, tekove po- = kun"ma os hague); hace t. que reducciones haba : bienes de la Igle-
(que descubre secretos~ guasu (pez gordo, imba'ererekoite- no te vea; yma ndorohechavi; sia: tupmba'e, y bienes de la co-
hablanchina: fle 'ngatu (habladora). ha (muy rico). hace unos das, bastantes das que munidad o particulares : avamba'e).
hablar: ( a)e ', ( a)emongeta (h. para hacendarse: (a}emboyvy, (a}emo- sucedi: kuehrupi ojehu, ko kue- hacienda,2 ganado: tymba, ose.; tiene
consultar, persuadir = conversar); mba'e, (a)embokokue. mucha hacienda, es un gran hacen-
heve o.; hace tiempo que no vienes:
( a)moe ' (h. para entretenerse, co- hacendera: maymva rembiapord (tra- dado: hymba het(va), hymba heta
are guivma, kurietma nde rejuvi
mola madre a su hijito), (a)e'rei; bajo comunal). porva.
h . entre dientes : ( a)e 'ngururu; h. hacendista: em12kuaaha. (hague). 3) . "Hacer", especial con
verbo y nombre- lo har entrar: hacina, montn , rimero: aty, hse
fuerte: {a)e' hatfJ; h. bajo: (a- hacendoso: kyrey, joheipyre. h~. '
fle ' hatd; h. bajo: (a)e' mbegue; hacenduela: kokue'~ kogami amoingta ichupe; le har ir: amon-
h. ms fuerte, ms bajo, (a}e' ha- hacer: ( a)japo, ( a)moemoa (crear), dta i.; le har venir: ambota i.: hacha:l hacha, hisp, jyakngua (< jy:
tve, mbegueve; hablar en sueos: ( ai)mo '( (tener por); ( a)japouka hace burla de l , no hace estima de cua, M.).
(che)kerae', che kpe (a)e'. (hacer, mandar h.). 1). Frases- ha- sus semejantes ( = se burla , despre- hacha : 2 tataindy guasu, ose.
Frases- hablar a tontas y a locas: ce del que no entiende: ojejapo cia): oembohory hese, ndojapi hachazo: jyakdngua pare, . nupd.
( a)fle ' reiete, (a) . reirei; h. bien, oikuaayvaramo guicha; hace como mba'everamo hapichdpe. 4). Frase- hache: he, se escribe con "hache":
claro: (a)e' por; h. como un si se fuese: ojejapo ohtavaramo me dio mucho que hacer esta dicho- hpe ojehai
libro: ( a)e ' kuatiicha; h, con el (ha ndohi); hace de las suyas: he- hachear: hchape ( a)mbo 'i, (a) hachea,
sa palabra: hetma che momba 'apo
corazn en la mano: (a)e' che kopeteguichante ojapo; se lo hace hisp.
asy pe e'ngue poru.
py 'aite guive, che japuyre; h. de hacer y l no le hace caso: ojapouka
hachero: tataindy guasurupa; hcha
veras : nae' gua'i = aetehpe ichupe, ha nohendi ie'; por qu hacerse, habituarse: (a)jepokuaa, (a)-
jra, hcha poruha.
(a}e '; no se hablan, no se tratan: haces caso de lo que dice?: mba'e- jehase; ya me he hecho al clima de
nohend;i ooe'. Juipiko rejepy'apy ko he'(varehe; es este pas: ( a)jepokuadma ( = ajeha- hachon: tatarendy guasu, ose.
hablarse, se habla; corre el rumor : fcil de decir, es difcil de h.: nda- sma) ko tet(J ra ( = arapy) re he. hachuela: jy'i (cua chica), hacha'~
herakud, ose.; se habla de un cam- hasji oje 'e, hasy apo; se hace de hisp.
hacezuelo: hse'i (haz chico), hisp.
hada: ka'ajaryi, kuataf ka'aguy, iarfi
250 hadado-harina harinoso-he aqu 251

hadado (bien, mal): ipo 'va, ipo 'ayva hallazgo: mba'e ojejohu va'ekue, johu- barinoao: ijaku'z'va (M.), jaku 'i, iara- hatear o prepararse el viaje : (a}embo-
pyre; el que hace el h .: johuha; se mirva. sako 'i.
(=ipanva).
retribuir al que lo haya hallado : harpa y mejor arpa: mbarakaguasu, hato, 1 rebao, ganado : myta, mymba
hadar: ( a)mbopo 'a ( a)mopane (segn m. sdhet(va).
ijohuhare oembopopegune. aty, mymba rekoha.
sea dar buena suerte o mala); (a)-
hamaca: kyha, ( keha, M.); puo de la hartar: ( a)mohyvatd; ( a)mbyaju (fas- hato, 2 hatillo : che raperti mba 'e, che
hauv6 (presagiar). h .: srenda; cuer da de lah : kyha- tidiar); hartarse: (che) ry'vatd, ofle- rekotevera tappe.
hado, suerte , casualidad, acaso : hau, s; fleco de la h.: ambopi; atar o mohyvatd (v. harto). hay, impers. sin plural : of, oiko (X
hauve, hauv6 (M.). colocar la h :: ( a)otf. hartazgo (darse un): ( a)lfembohyvatd; est: of, oime); hay reunin : oiko
halagador: mboaguaraha, mbojurn- harnacar: (a)myatimi (my == mo == h., indigestin: (a)flemopunga, aty; habr carne asada: !JO'o ka'
he'~ha. mu), (a)mbovava; hamacarse: (a}- ( che)punga; ( a)japaw, ( a}japopaite okta; hay de todo, no falta nada:
balagar: (a)mboaguara, (a)mongele'e, emoatimi. (v. fmes en (a)japtUO). ndaipri of'pya = mba 'eve ndova-
(a)mbojurnhe'e (mbo == mo), (a)- hmago: tevora (comida de abejas), barto 1 muy: ete, eterei; me cans h. : ti A veces no se traduce "hay" al
ose . che kane'Mterei. guaran, por ej. : no hay necesidad:
mokunu'l, (ai)pichy (frotar, adu-
hambre: 1 taimbu, embyahyi, kure- harto 2 (estar): (che)ryvatd. natekotevi; no haba muchos: nda
lar) (X me siento halagado: che
m6i, py'akangy, py'arasy; h. cani- hartura, abundancia de comida: te- lzeti. Frases- aqu no hay nada de
aguara, che kunu 'l). na : embyahyiarb. mbi'u heta, teko ryvatd, ose., mba'e lo que deba haber: pe ofva'erti-
halago: kunu a. 'e,
jurnhe pichy, jepi- hambre 2 (tener): ( che)raimbu, (che)- tyvatd, tyvatditerei gui ndaipri mba'eve; hay, haba
chy. kurem6i, ( che)vare'a, ( che)emby - hasta: jepe, peve, meve (con nasales); unos pocos: mbovynte of.
halageo: mboaguaraha, kunu'u ahyi, ( che)py 'arasy, ( che)ti, (che)- hasta aqu: ko 'apeve; h. aquel cam- haz,1 manojo: hse, mii (M.) ; h. de le-
me'eha. oguerva ku.nu 'u, kunu 're- tima (ya tengo h.); che takara'a po: amofftl meve: hasta dnde 'la: jepea hdse; llevan su h. o gavi-
po 'i, he'i ava (v. takara'a). va Ud.?: mamomevpa reho; hasta lla: ogueraha ihdse ( ohse, oapesd;
ruha.
halcn: taguato, kirikiri guasu. hambriento : hembyahyi; tembi'u po- los pajaritos parece se alegran : guy- mejor con oJ.
balda: ao rembe'y, ao guy; arrezagar kite, hi'upy ndohupiryi jave, jupi- rami jepe hory vicha ffandve; haz 2 (cara, derecho): terekua, ose.
el h.: ( ai)pepi che ao. karii sa 'i. (hasta yo =) yo mismo lo s: che (M.), tenondegua; sobre la h. de la
hlito, aliento, respiracin : pytu. hanega y mejor fanega: ta 'd, ose., jepeve aikuaa; desde Luque a Asun- tierra : yvyape ri (X reverso: ku.pe).
halitosis (mal olor de boca): jurune, mba 'era 'pi ra 'dha. cin: Luquegui (= guive) Paraguay haza: yvyotp, kga, temitp, ose.
haragn: tekorei, ose., ate'p, avareko peve; desde enero a mayo: jasytei hazaa: tembiapo guasu, apopy hera-
pytune.
halo: toki (cerco) , ose ., arrui (M.), ate 'p (gandul, holgazn), hekorez'va. guive jasypo peve; mboriahu rype kwiva, (ij) apopy guasu(vete).
kora, hisp .; el halo del sol , de la harapo, andrajo : chali, ao soro, ao hirro Oa "h" aspirada) jepe hyk- hazaoso, apohare kyre'p, apoguasu-
luna: kuarahy roki, jasy roki pehengue, ao tuja, ao porupyre, va: en el estmago del pobre hasta hare, apoguasuvete hare.
hallar, encontrar: ( a)juhu (ju ==jo). ao ky'a. el hierro se derrite. hazmerrer (un): toryjra, ose., puka-
haDarse, estar; ( ai)me; se halla o est harina: hu'it{, typyra (M.); h. de trigo : hastiar, fatidiar : (a}mbokueri; fasti- ha, jojaiha (burlador, burlado); de
en campa'la: oime okpe; se halla avatimirf ku. 'i; h . de mandioca ra diarse, hastiarse: ( che)ku.eri Dios nadie se re: Tupd ndoilcoich-
enfermo: hasy hl'na; no se halla llada: aramiriJ; h, de pescado: pira- hasto: kueri; h. o repugnancia de la ne pukahramo = Tupd ndaha 'i
alegre: ndahoryi, (X avy a: estoy ku 'i; harina de pi'ln; kuri'pku 'i; comida : jeguaru; causar h. o repug- avave flembohoryr (de Dios nadie
contento, ''me hallo" (de uso en moler grano, hacer h.: (a)ku'fso nancia (a mi): chembojeguaru (esta se puede burlar).
(M.); (a)mongu'i carne; pe w'o). he aqu, he ah: kina pe, kina.
el Paraguay).
252 hebilla-herbario herbazal-hermosear 253
hebilla: apfi, apyi ita (h. de hierro, hebnintiasis, que tiene helmintos en la herbazal : ana, u kapi'i. bos afines- (a)moapeno (acardena-
metal} tripa: hyeraso, isevo '(va. herbecer: hoky ka 'avo, opu 2 kapi'i. lar) ; (a)mbonm..J (hinchar), (a)mo-
hebra: ~yvi, ose., tovykd, ose.; sacar helo all: pina amo, pina ppe hik- herbvoro: kapi'i'uha. ngaru (causar luxacin), (a)hunga
la h.: (a)hyvi, (X ahovyk'o: sacar n~ h . ac, h. aqu: kinape, kina herborista: anaemuhra. (lastimar, estropear), ( a)akjoka
el limbo). of, k. ot hfna. herborizar: (a)ha ka'avre, (u)ha a- (romper la cabeza).
hechicera, bruja: kua paje. hematfago: huguy'uha (h = t), la na rekvo.
chinche es h.: chichii, tuguy 'uha. hercleo: rnbareteterei; tiene fuerzas hermafrodita: meakiva (de dos se-
hechicero: ava paje, paje apoha (pres- xos)(v. sexo).
tidigitador). hembra: /cuila; pjaro h.: guyra /cuila; hercleas : imbarete guasu.
varones y h. o mujeres: kuimba 'e heredad : yvy, kokue, otyrnbyre, hermar1a mayor: tyke, tykra; che
hechizado: pohdnombochypy(re). ryke, dice la h. menor; h. menor:
ha /cuila (no se distinguen por na ka'aguy jepyso(rovy por), tembi-
hechizar: ( a)mhopaje, (a)me' pohd turaleza: heko ndojuavyiri ojuehe- reja. che kypy y, dice la mayor ; teindy,
pochy; (ai)py 'areru; ( che)py'a rera- gui; unicamente por el sexo: mefl- heredar: che rgui ova chve che teindj;ra, mayor y menor, respecto
ha (me cautiva, me fascina). mente ojuavy). mba 'er (= yo heredo a mi padre); del varn; che reindy, dice el her-
hechizo: pohangy'u (M.); tiene n. : hemeroteca: kuatia apes4 ryru, k. a. (ai}pyhy che nt mba 'ekue, che ru mano mayor o menor; va acompa-
iporopy areraha (causa hechizo). renda (lugar de peridicos). rembirejakue; heredo de mi madre: ando a su hermana: ornoir h(na
hecho 1 (est): ojejapopa, ijapopa, ija- hemisferio : yvyku 'a (la mitad de la es- che sy amyryi rernbirejakue che- teindj;ra( pe); la mayor y la men or
popapyre; es un h., no hay remedio ; fera terrestre); h. norte , h . sur: yvy- mba'er ou cheppe. van juntas a la escuela: ykra ha
naipohdi a
ku ( yvatvo, yvyku yvjgotyo. heredero : jararii; declaro h. de tod os kypy'jra oike mbo'ehpe oondive.
hecho, 2 maduro (sujeto): tyaro. hemorragia: tuguyky, ose. (X almorra- mis bienes a mi hijo : ko che raype hermana, monja : kuataf tupao, kua-
hechura: apopyre; apopyrepykue (pre- na : teviluguy, ose.; diarrea de san- amof opa che mba'e jararii. taf kara~ k. tuptivoja (M.).
cio de lo hecho); moingopyre (fa- gre: tyeruguy, ose.); tuguy pytase'P hereditario (defecto , virtud): teko po- hermano mayor: tyke'y, tykeyra; che
vorecido); el Padre N. es h. suya : (h. que no se restaa). rd, teko vai tvareheguare, syre- ryke'y, dice el menor: che ryvy, di-
avare N. imoingopyre. henchir (poco usado), llenar: (a)mue- heguare. ce el mayor : kyvy, h. mayor o me -
heder, oler mal: ( che)ne, ( che)nevu, nyh. hereje : jerovia meguva, andeyva, no r res pec to de la s hermanas (che
( che)pyti'u, ( che)ryakudvai; me hie- hender (poco usado): (a)joka, ( a)mbo- ijeroviapa y va, ojerovia vaiva(va. kyJ'Y . dicen e lla s indistintament e de
de el sobaco, la boca: che jyvaguy tiri, (a)mbovo; henderse: ojeka, hereja : jerovia megua. cualquiera de sus hermanos): l es
katf; che juru katf. etc.; se me hiende o agrieta la ma- herencia : mba 'e hejapyre mba 'e mbo- su h. menor : ha 'e ityvyra: l es su
hediondez: nevu, mba'e n, teko nevu, no, el pie: che pojeka, chepyjeka. ja 'opy re, tembirejakue, ose.; pehen- h. mayor: ha 'e ityke = ityke)'ra.
ose. hendido, agrietado (est): ojeka, otiri. gue. hermano lego: ryke'j'(ra) rupao. t. ka-
hediondo: n, nevu, katf; aliento h.: hendidura: jeka, tiri, vovo; h. en el herida (de arma blanca): kyse pare, je- rai, tuptivoja (M.).
pytun. suelo: yvyvo. kutu(hague): h. de bala : mbokara'- hermanos (son): o;iopehengue. sy me-
helada: ro'yrypy'a. heno: kapi'i; arrancar h.: (ai)po'o k.; yi pare, m. kuare, api, apiha, api- mbyre petefcha: se aman como h. :
heladera: moro 'ys4ha. segar h.: (ai)kytf- k., (a)kapi'ikytf pyre (X contusin. desga rrn : e- ojuayhu OJ1opehenguicha = ojo sy
helado (ha h., est h.): royma. (X grama pastable: kapi'ipe). hunga). membyicha.
helar, est helando: ro'y hypy'a hl"na. herbaje: kapi'ity, anandy. herir: (a)japi (h. , tocar, dar en el blan- hermosamente: pord. porllipe.
~lecho: amambi, chacht (hay varias herbario: ka'avo pilu ryru, nana flon- co): (ai)kutu (h. con arma blanca): hermosear: (a )mopord. (a}mbojegua
especies). gatupy. (a)japi (h. con arma de fuego). Ve.r- (adornar. engalanar).
254 hennoso-higrmetro higuera-hinchar 255

hennoso: por; es h., lindo , bien pro- mbyre; agua hervida: yjypyre; po- higuera: amba'yete; h . silvestre: yva. hilas: aoravijukue, aoryvikue, hyvire-
porcionado , agraciado: ipor, hova rotos h. , cocidos: kumanda mim~ po'i (M.), guapo 'y (id). kyi (M.).
por, he te joja (esbelto). k. ojyva mbojypyre, jypyre, k. jy. higuerilla (trtago): amba'yguasu. hilera, fila: tysyi, ose. ; poner en h. o
henno~ra: por, porangue, teko por, hervir, intro.: ( o)ptq:u; h., trans : (a)- hija: che memby (dice la madre) ; che enfilar: (a)mbohysjli (hy = y); es-
mba'e porfl. momimi; h., hacer hervir : (a)mbo- rajy (dice el padre); la h.: tajjra tn en h. o fila: hysyi (== ojohysyi)
hernia: tyekues, tapypa'mbe, ose. , pupu; agua a punto de h. : y opupu- (del varn); la h. de la mujer: hikui; ponerse en h. o fila: ( a)e-
tyepire soro (X ty e soro: vientre potva (= opip(va); leche a punto membykua (M .A.). mbohysyi: andar en h. o filas : (o)-
cado, rasgado). de h .: kamby ojypotdva, ovva; hijastra: memby ra'anga, tajy ra'anga guata hysyi = hysyikure oguata
herniado (estar): (che) ryekues, (che)- h. la ropa : (a)mbopupu ao (X co- (segn se refiera a la madre o al = ojohysyi oho.
rye pire soro; ( che)rapypa'umbe, cer, cocinar: (a)mbojy). padre putativo o legal). hilo: 1 inimbo, ose. irr.; mi hilo: che re-
( che}rembypy soro. hez (heces): tuguare, ose., typy'u, ose. , nimbo; su h. : (henimbo), inimbo;
hijastro: ta 'yra 'anga, membyra 'anga
hroe (es un): ijojaha'Yva, ndaipri tatykue, ose.; sacar las h.: ( a)haty- (tenimbo (hilo), de suyo se puede
kuimba'e (segn se refiera al padre
oseva hese, hembiapokue hasyete- kue'o; colar las h. : (a)hu'umbogua; decir (A. Encina).
o a la madre).
rei ijapo, h. tuvichaitva. posarse las h.: (o)guapy pe hatykue. hilo 2 de agua: yrembo, yembo.
heroicidad (es una): hasyete ijapo hidrocefalia: ak{I'y (hidropesa del en- hijo: che ra'y: mi hijo (dice el varn);
hilvanar: (a)mbovyvy samba, fa)mbo-
apopyra hasy. che memby: mi (hijo dice la mujer);
cfalo). vyvy ypy, (a)mbosako'i ao ivyvy-
herosmo: teko hasyet>;a, py 'aguasu hidropesa: tete ypa, tete y'use, hete tu hijo, su hijo (de varn): nde ra'y,
pyr.
ru 'ti (el non plus ultra de valor). y'usva reko. ( i)ta yra; tu hijo , su hijo (aludiendo
himen: tapypi juru mo 'fiha, t. mboty-
herpe(s): pire mba'asy, pire pytangy, hidrpico: hete ypa, ijy'uhiva, hoy'u a la madre): ne m emby, imemby;
ha, ose.
ue (herpe circinado ). setere(va. hijo natural (del varn): m endare'y-
ra 'y; hij o natural (de la mujer): me- himeneo, bodas: menda.
herptico: ipireras}'va, ipirepytangy- hiedra, enredadera: ysypo, y, mbara- himno : purahi, guahu; himno nacio-
va, hi'uva. kaja pyap (especie de h.). ndare)>menby kuimba'e (o kua,
si es hij a n .) ; h. hurfa no de madre, nal, cancin del indio : tet guahu.
herrador: mbopyitaha. hiel: hie/kue, hisp .; py'aro (pecho
herradura: kavaju pyrehegua, k. pyi- amargo), py'ahi (pirosis: sensacin de padre : isyve:vmava, ituvave y - hincapi (hacer): (a)jepytaso, (a ) epy-
mava(v. pare); somos hij os de la ta'fl.
ta (<ita: hierro) ; pypytera (M.). quemadura).
herramienta, instrumento: apoha, te- hielo: yrypy'a. misma madre: ande ojo sy membj;- b.mcar: (ai)kutu (clavar), (a)jatyka, (a)-
mbiporu, ose. va (=somos hermanos). at~ (a)moinge (introducir) ; (ai)-
hierba: ana; hierba mate: ka'a, ka'a-
herrar: (a)mbopyita (poner calzado de ete; te de mate: ka'ary, ka'ay, ka'- hijuela: ao joapy, kali ahoja'i kutu, (a)joso yvj;re (clavar en tie-
hierro). arykue, ka'a kaigue (hierba quema- hijuelo, chupn : toky, yvy ra roky; rra).
herrera: itre rembiapoha, ose., te- da) ; tomar ese t: (a)kay'u. pety roky: brote del tabaco. hincarse: arrodillarse : (a)es (X oje-
mbzpoha itre. hierro: itq. (metal}, itakandua (M.); ku- hilacha: hyvi; sacar la hilacha , deshi- kutu: se clava).
herrero: itpe mba'apoha (X fundicin arepod. ( < yvykua ;repoti: produc- lachar: {a)hy v, {a)hyvikj;i, (a)hy - hlnchad.o (~tar) : (che)ruru, {a)vu ; est
de hierro, altos hornos: itamboyku- to, secrecin de las minas). vi'o. h. : iapen6.
ha). hgado: mby'a (M.), py; py'a/a,4e hilado: povamby. hinchar: (a)mboruru, (a)mbovu, (a)-
herrumbre: kuarepoti ry'~ kuarepoti (h. extrado). . hilandera: inimbopoviiha, povtiha. moapeno; h. los carrillos: ( u)e-
rekaka, itarav, ita ky'akue. higo; amba'y'a (M.). hihu:: (ai)povti; h. delgado: (ai)pov mbojuruk.amambu, (a)emboho~a
hervido: jypyre, mim~ momimi- higrmetro: heora'dha. po 'i; h. grueso: ( az)povii poguasu. vu; no hinches, no exageres mis co-
256 hinchazn -holgar holgarse-homiltic.o 257
'
nacimientos: ani rembovuete che pori ojehuparaka'e, ndipri emo- holgarse, alegrarse: (che)rory; no me apekunui, ( a)emohmba, {a}e-
mbe'u , herunguare peva. huelgo del mal ajeno: tapicha rekcr mbojarepa.
mba'eku(]IJmi
hinchazn: apeno, ruru, j(?)Ju; tener h . histrico (es un hecho) : pva tembia- vazre nda che roryi, tapicha re- hombre: para el guaran de raza, h.
de ojos, de ingle , de cabeza : (che) sakue; ojehuhague, ja 'eva 'era he se ko mara nda che mbohoryi (no me es ava: yvypra (habitante de la
resa ruru, (che ) rako r., (che )akd r. = aeteguaha, j. v. h huelgo ... ). tierra, hombre o mujer); kuimba'e
hito (dar en el), acertar, ver la dificul- holgazn, gandul, perdulario, ocioso: (varn, macho); h. de bien, honra-
hiperestesia : andu rasa: es hiperest-
tad: ( a)japi hesakupe, hesakuait- hekorei, atey, nomba'aposiva, cr do: joheipyre; se hizo h. por nos-
sico : oandu eterei rasva (= es
pe; mirar de hito en hito : ( a)ma ' mba'apose'jlva; volverse h. : (a)e- otros: oembohete andicha,
hiperestesiado). moatey.
hata, ( a)ma' asy. oemoande va'ekue; h. aniado:
hipnotizar: ( a)monge; hipnotizador : hocicar: (a}etinga, (ai)typeka; ( a)he- holgazanear: (a}jaguajuka, (ai)korei, ava heko mitdva; h. o seor extraor-
mongeha (que hace dormir). t- heta (besucar); (a)epysanga ( che)rekorei, (a)emoate y, (che) dinario: karaiete, k. poravopyre, k.
hipo (tener ): (ch e)joji (X jadear : (tropezar). kaigue poguasu, ijojahayva, ndaipri opy-
( che)juku 'a - hohi: balan ceo). hocico: ti, apyngua, jurutf; meter el holgazanera: kaigue. rova hese; qu hombre ste (tan
hipocondrio (tener dolor en el): (che) h.: ( a)angareko rei tapicha mba '- holgura: 1 vy'a, torypa, toryjoa, ose ., bueno , servicial, etc.): kuimba'et-
perevy pu '12. re; poner h.: ( che)rembecho, (a)- tembiapo pytu 'u. ku pva, karia'yetku pva; no eres
hipocresa: tovamokbi. embecho, (M.). holgura: 2 anchura: po'iy, po'irey; hombre, eres un cobarde: nakui-
hipcrita: hova moki(va). hocicn, hocicudo: hembeguasu, he- py, pe; me gusta el traje con cierta mba'i voi ko nde, na ne kuimba'e
hipdromo: kavaju aniha. mbepo, hova kure. holgura : che mbovy'a pe ao ipy reki (lit. no eres varn).
hirsuto : ( hi)avovi, hi'va pu 'a, hague hogar: ogapy, terekoha, tapy~ tataypy porltva. hombrear (el nio) : (a}embotaita; h.
pu'. (cocina) . holocausto: eme'mba, temime'e- (la mujer): (o}emokuimba'e; hom-
hisopo: hy pyiha, mongaraiha, y karai hoja: togue, ose. ; hob, ho (M); h. de mba, temime' okaipva, haipyre. brearse (raro), propagarse: (o )e-
rypy iha (ry = hy). ma z: avatirogue; echar hojas : holgrafo: haipyre ipoteepva, ipcr moa.
historia: marandeko( kue) y maranda- hogueky , hoky; cada de la h.: ter tepe haipapyre. hombro: ati'y; sobre el h. : a. ri; al
gue (M .) . tekoveku e (vida pasada), gueki; hojarasca seca : hoviru; sacar holmetro: ha'hapa, ha'timbaha, yva- h. : a. rehe;
tembiasaku e, hasahare, ose.; le con- la h ., (a)hogue'o. tekuera 'dha. hombrn (es un) : hete guasu, to'nte
tar la h.: amombe'ta ndve te- hojarasca : toviru, ose. holoptalo: yvoty hoguepva. (lit . slo carne).
mbiasakue; su historia: hekovekue; hojear (un libro): (a)hoguemomy~ (a )-
holosrico: ao sedapva, hisp . hombruna: kua kuimba'e, to'nte
-] la h . de su sant sima pasin: hembi- ma ' sapy'ami (ver por encima), (a )-
1 hogu etypeka; ( ai}type kuatia; (a) - hollar: ( a)pyro( he se), ( a)mbope (apla- homenaje: temikuave'; jepoyhu (reve-
su 'ukue marangatu, hembiasa asy - verencia); eakaity, akity.
hotypeka, (ai)pa'umbeka (kuatia}, nar), (a)jepykyty (hese) (la hormi-
kue, hembiasykueta, ose. ; h. univer-
( ai}pa umby. ga: tahyire). hemeopata: pohti tasy, pohti pochy.
1
sal: marandeko pave (v. pa sin).
historiador : marandagu e mombe'uha. hola!: e 'a, gupa, hfpa, hz"npa, mba'- hollejo: takykue, ose., pirekue; h . de homeoptico: pohd tasyrehegua, po-
historiar : ( a)hai marandague, ( a)mo- ichapa. la fruta : yvapire; chala del maz: luiipochyva.
1
mbe'u hekovekue, a. ymaguare holganza : pytu'u, tekorei, ose., atey. avati pire. homrico: rome rehegua (<ro me: Ho-
mba 'e, (a)marandeko hai, (a)he- holgar, estar holgado: (a}pytu'u, (ai)- holln: tatatf ky 'akue, tatatfjare, kuma mero): ymaguarichagua.
1 mbiasa hai. korei, ndaipri che rembiapora, (M.); h. de la olla: japepo ape ku- homicida: jukaha, porojukaha.
histricamente (no consta): ndajaikuaa ha'u rei, (a)vy'a, ateymeajahu. ma, j. jare; llenarse de h.: ( a)emcr homiltico: emoe' tupao rehegua..
258 homila-hora ho~o-hospedar 259

homila: Tupd rehegua emoe'e, e- hongo: urupe, amanga, etc. (existen jave; a todas horas nos peleamos: hornero: ogaraity (pjaro), guyra tata-
moffe'~ tupao, TupO rape muesak. muchas variedades). ko're flaflokardi kua.
homocntrico: mbyte petetcha, mby- honor, gloria , fama: terakud, tra gua- horadado (est), est agujereado: ikua, horno: tatakua, ose; h. de cal: tata-
teguajoja. su, ose. ikura. kuaita.
homfilo: hogue jojva. honores: (alcanzar): (a)hupity tenda horadar: (a)mbokua ( < mbokuaha: ba- horondo (est): ijaguara hz"na, ovu h(-
homfono: ipujojva. yvate, (a)jupi terakutl ru'ame (a la rrena, punzn). na. (ver:orondo).
homgamo: emoa ao, omoa(va), cumbre de la gloria o fama) . horca: yvyra juvyha, juvyha; h. de ajos horqueta: takamby, ose.; madero con
ftomofiemo( va). o cebollas: ho, sevi apes4, saingo h.: yvyra hakambyva.
honra, nombre, fama ; terqkw1, ose.
homogneo: ojojva, jojaha. (ristra, soga). horrendo: mopirfmbaha, mondyiha, ne
honradamente: marangatuhipe, hek- horcado, en forma de horca: iaka-
homgrafo: haipyjoja. mondyiva.
pe, joheipyretrup~ potfhipe, po- mbyva. hrreo: tayi rupa; h. del trigo : avati-
homologar: aime ofloe'eme, aime o.
tfppe. horcajada:1 (a), cabalgar: (a)ha ovaka- mirf ryru, rupa.
homologa: (o)ffombohra, teko hra
honrado: joheipyre, jeroviapy (de con- mbyvo, (a)ftakamby kavaju ri, (o)- homole, horrendo, hrrido (pot.):
jojva.
fianza, acreditado), heko joja. akambjlvo aiko kavaju ri (X cabal- omopirimb(va), mopirfha, ne mo-
homlogo: joja, hra joja.
homonimia: tra jojarei, terajoja. honrar: (a)mbuete, (a)mbotuvicha, (a)-- gar a mujeriega: oguevz'vo oiko ka- pirfmbva.
homnimo: hra jojarefva, herajoja. momba'e, (a)japo mba'ramo, (a}- vaju ri); abrir las piernas: (a)ffa- horripilante: mopirfha, omopirfva.
homoptalo: ipotyroguejoja momba'e guasu ; honra a tus padres: kambype'a (X alzar la pierna: (a)- horrisonante, horrsono: ipundji, pu-
homosexual: emoa ao (homga- embuete nde ru ha nde sype. akambypi). mondyiha, tembipu ne mondyiva,
mo), mea joja (= mea: sexo), hora: aravo, arar~ ra; ha, hma (tur- hor~jo: takamby, ose. ; palo con h.; hyapuete.
meflak"i no) ; qu h. es? : mba'e rapa;.duer- yvyra hakambjlva, yvyra rakamby. horro, libre: nais4vima, isdsmava,
homosexualidad: melfa joja reko, teko me siete horas: pokoi aravokue horcn: tokyta (M.), ose., yvyra raka- ndojejokuaivimava Oiberto, exen-
mella joja, ose. oke; ahora y en la hora de nuestra mby. to); vaca horra: vaka imembyyva.
honda: itas4, ita momboha; piedra de muerte rue11:a por nosotros: ga ha horizonte: arapaha, ararapo. horror: kyhyje, pirfmba.
la h.: itamembopy(re}. romanoha ra, eembo 'emi orerehe; horrorizar: (a)mondji, ( a)mopirlmba,
honniga: 1 tahji {hay muchas clases
hondo: hypy, pypuku; pyko'e (excava- es hora: ipma; es h. para m: che ( a)mongyhyje; horrorizarse: (a)ky-
que ensefiar la experiencia); hue-
do, cncavo); pozo h.: yvykua py- hma (me toca ya); es h. o es tiem- hyje, ( a)emondyi
vo de h.: tahyi rupi'a.
puku; agua caudal de agua muy po de irme : ahahpema = che hma hortaliza, verdura: ka'avo, temity, ose.
aha. Manera popular- qu h. es? : honniga 2 len: kyvukyvu. hortelano, chacarero: chokokue, ko-
y hypyete.
hondura, lo hondo, profundidad: ty- mamo of jave kuarahY(pa); a qu hormiga 3 voladora: tahyi veve, tary- kue rerekua, temitf.' jra, t. jarji
py, typykue; se queda en la h. : hora nos iremos? : araka'e jave ja- ryi (X che aryryi: tiemblo). hortiga: pyno (X pyno: cuesco).
opyta hypyhipe (h = t); no llega hta; a las seis: kuarahy os jave; hormiguear: (a)mumu ("scatet", lat n). hosco: hovasy, hova_takuru, ose.
h., noguahi hypyhipe (h = t). a las siete o siete y media : kuarahy hormiguero: takuru, tahji kura; oso hospedaje: mbohupa; h. franco: m rei;
honestidad, decencia: teko para, teko yvatemi jave; a las doce : kuarahy h.: lfurumi, kaguare, joki importe del h.: mbohupa repy.
potf, teko mara}'. of jave ane akd ri; de dos a tres: hormiguicida: tahji jukaha, tahyi po- hospedar: (a)mbohupa, ( a)mohenda,
honesto, honrado: joheipyre, maran- kuarahy ojayvymi jave; de cuatro h4. (a)moguahe, (a)roguahe (recibir);
gatu; mirada h.: ma'e poti; de vida a cinco: k. ojayvyete jave; a las hornalla, hornaza: tatarenda, tatalauz, (a)mombyta (detener), (a)momby-
h.: hekove porb, h. maray. seis: k. oike jave, kuarahy oikepota tatarupa. tu'u; (a)mbokoty; hospedarse: (a)-
260 hospedera-husped huevo-hurafto 261

ifembohupa, (a}gutlhe, (a)guejy , hueco 1 (un): kura, kua, kuare (vacia- che imbohupara; hoy no tenemos humilde: ojejaposeyva, tapichre no-
{ai)ke gape mbohupramo. do). huspedes: ko 'ga nda ore mbohu- emofsiva, marangatu.
hospedera: mombytaha, pytaha (para- hueco:2 nandi (vaco); botella vaca: pi (X hoy no seremos sus huspe- humildemente: kyhyjehpe, py'amiri-
dero). limeta nandi; cntaro v.: kambuch i des: ko ka 'aru ndoropytamo'i me, akirype, akaityhpe.
hospedero, hotelero: mombytahra. nandi. imbohupramo ). humilladero: kurusu tapepegua, ta 'an-
hospicio: iporiahva rga. huelgo: pytu (respiracin, aire) mytu huevo: tupi'a, ose.; h. de gallina: ry- ga renda, embo'eha, esha.
ho1pitalario: oporombohupa katva. (descanso, respiro); h. sostenido: guasu rupi'a; clara de h.: tupi'a- humiUar: (a)motindy, (a)mbopy'amfri;
holpitalidad: mbohupase reko, mbo- pytu puku; echar el h., respirar: y gue, t. morotfngue; yema de h. : humillarse: ( che)tindy, ( a)emoti-
riahu rayhu. (che)pytuhe; vaho del h.: juruti- t. pytangue; h. empollado: t. res- ndy; ( a)moakapu 'hara; ( a)emo-
ho1pitalizar: hasyva rgape (a)moin- mbo, jurupytu; privar del h. o respi- va, t. ojmava; empollar: (a)mboja; mba 'eve; recibir una humllacin:
ge; hospitalizarse: hasyva rgape racin (el cansancio): che mbopytu- cscara de h .: t. pire; huevo provo- royr rupi ( a)hasa, mba'evramo
(ai)ke. pa (pe kane'o). cador: t. patagua; poner h. : (a)- ndajejapi == naemomba'i (no soy
hostia (consagrada): mbujape karai; huella: pare = mbore = vare= taky- mbo'a. apreciado).
hostia por consagrar: mbujape re, kuere, ose.; h. del pie, de la mano, huidizo: okaysva; saraki, hesaite. humita: avati mbujape (comida india).
mbujape karaira; recibir la santa del dedo (impresin digital), de los huir: (a}eguah e (M.), (a)poi pygui, humo: tatati, timbo: hacer hur.lU: (a)-
h., comulgar: ( a)tupdra'd. dientes (dentellada): pypore, pavo- ( a)ha, ( a)va, ( a)syry, ( a)guari, (a)- motatati, (a)motimbo (X amyata-
hostigar: (a)tu'u (hese), (a)jetu'u, (a)- re, kultvore, tdimbore; las huellas kay; hacer huir : (a)mua. tatf hese: pegarle un tiro, disparar
moa, (a)mbuepoti, (a)myangeki del asesino: jukaha rakykuere. humanidad : ava reko, andereko, yvy- contra l).
(alarmar, despertar, despabilar), '(a)- hurfano : tyre'p (<sin compaa: ty). porareko.
humor, 1 manera, carcter: teko, ose.
mondyry. huero: hyku, ose.; huevo h.: tupi'a humanizar: (a)mbohekopor (civili-
hoy: ta. ko'ta. ko ra(pe}, ko ra kuchu, tupi'a ryku, ose. zar); humanizarse, hacerse hombre: humor, 2 talante: pire, de buen h., de
kvape, age (en lo que va de hoy); huerta: ka'avoty, temitjmgue, ose., ( a)emboava. de mal h. : ipire poro, ip. vai; poner
en la misa de hoy: ko arapegua e- kogaty, kokue; h. sin cultivos: humareda: tatatfna, ose., tatatfmbo, de mal h. : (a)mbopire vai; estar de
mbo'e guaspe; hoy nadie ha veni- kokuere; h. de regado: yvyemoa- ose . mal h.: .hembe jo'a h{na, hopehyi
JcY, oemoakYva. moakymbyre, yvy jo'a hfna; se levanta de mal h.: ipi-
do a nuestra casa: avave ndoi ku- humazo: tatatingusu, tatatfna, ose.;
rl ore rpe; hoy en da, actualmen- aky. dar h. : (a)motatatina (tata = hata). re ju 'i iko 'evo.
te: ko 'ktz, ko 'taramo. huerto: kokue, temityndy, ose., kga, humear: (a)timbo (sale humo). humor 3 del cuerpo: tete rykue, tete
hoya, hoyo: yvykua; tyvy (sepultura); ka'avoty. humedad: te', ose.; tiene h., es o est reko, ose.
yvypykul (socavn); h. larga, zan- hueso: kangue, k (M,), kanguekue hmedo : he' hfna. hundir: (a)mboyguy, (a)moffapymi,
ja, trinchera: yvykua puku. (h. separado); h. de fruta, carozo: humedecer: (a)mohe', h. o remojar ( a)mbohyeguy (h. o baar hasta
hoyuelo, hoyito de la mejilla: tatypy- vva kangue, yva apf; articulacin (la ropa): (a)mboaruru (v. el si- medio cuerpo); hundirse en un es-
kua, ose. del h.: kangueropyta; h. de la pier- guiente). tero: (a)japasuiu; h. en el agua : (a)-
hoz: kyse ty'4~ k. apa, k. a. guasu (M). na, zancarrn: sakar, hisp.; mis hmedo (est): he't> hinrz (X ho'e h- iapymi ( a)embohyeguy (a medio
hozadero: tajasu karuha (M.), kure huesos: che kangue (X m esquele- na: rezuma). cuerpo); h., ahogarse: ha'yguy
vy'aha. to : che akanguekue}. humero: tatati rape; tatatf mo'tiha. (re 'yguy, ho 'yguy).
hozar, hocicar : ( a)etinga, ( a)etfku- husped, visitanie: mbohupa; es m h.: humildad: jejaposey, py'a miri, py'a hurao, hosco: hory'yva, hovasy, hovu
tu. ha'e che mbohupa; yo ser su h.: mirf re k o, py 'aguasu yreko. takuru.
262 hurgar- huy!

hurgar: (ai)povyvy, (a)avyky, (a}jepo- ( che)popinda, ( che)pokyra.


vyvy. hurto: emonda; h. , cosa hurtada: mo-
lmrgn (de horno): tatasoka, ose. ndapyre; avyky, jeavyky.
husmear: ( a)hethet, ( a)maamaa.
hurn: yja, kyja (X espa: pyrague,
ruzmbikpe). huso: he'y; rodaja del h.: he'ymbagua; Letra 1
hurra: plipu, sapukdi el h. es un palo de vientre abultado;
hurtadillas (a): emfhpe, emfme. pe he yko yvyra hye chiguam(va.
hurtar: (a)javyky, (a)monda (robar), huy!: aina, chke, hke. iba (sola ir): ahmi, ahva, ahmiva; rapo, py'amongeta (pensamiento);
siendo nio iba a la orilla del mar: cambiar ideas: (a)emongeta (con-
che mitdramo, ahmi para rembe'- versar).
ype. Ntense los distintos sufijos ideal: porii rasa, heko pordite, joja-
de pasado o de costumbre, "sola ha'J, iporaitevva, potapyra, hera-
ir". kufJ.
ibapit: yvapyta. idealismo: aka rehegunte mbo'e.
ibar: yvaro. idealizar: ( a)mopora, ( a)aetegua 'o,
ibrico, 1bero: lvria rehegua, iveria- ( a)mboyvate, ( a)mbopotaha porai-
gua, Espaa emoare. tevva.
ibero americano: iveroava, iverava idntico: petefcha, ojojva; caso, cosa
(amerindio), neo!. i.: petefchagua.
ibice: kavara ka'aguy, identificar: ( a)mopetefchagua, ( a)mbo-
ibicenco: ivisapegua, ivisaygua. ha'ete, ( a)mbojoja; identicarse: pe-
ibdem: upete ave. t efcha hz'na, ojoja ojehe.
ibirapita: yvyrapytd.
ibis: karu (pjaro acutico). ideologa: kuaa rapo mbo'e.
ceberg: yrypy vevi, y . rypy 'a y ta. ideolgico: idealista, iluso : tarova.
icn: ta'anga, ta'anga karai (imgenes idlico: tory potf, t. ymaveguaricha.
sagradas de los rusos). idilio: vy a megua, purahi heko y-
ictericia: tirisia, hisp. (absorcin de la pyva, purahi por potf.
bilis). idioma: e'e; el i. guarani es antiguo:
ictifago: pira'uha. avae'e, ymaite guare.
ida: ho; a la ida o a la venida : che ho idiomtico: e'e rehegua, e'te; gua-
ter che ju ko 'pe; celebramos tu ran, espaol i. : avae'te, karaie'-
ida : ore roguerohory nde ho; ete.
de saber su ida, la hubiera aprove- idiopata: mba'asy ypy.
chado : aikuaa rire iho (= ohotaha) idiosincracia: teko, tekoite; teko reko,
aipon1mo ra'e (ichupe). ose.
idea: apytu ' roky, ak rei, kuaa idiosincrsico: hekoite rehegua.
264 idiota-ilcito ilimitado-impar
265 .
idiota: tavy, tavyrai, tarova; koygua di: en la guerra ignoraba la sed, el ilimitado: apyrey, apyray. 2
IIDagmar, cre.er, opinar: (ai)mo 'a; yo
(ignorante, zafio). miedo, la muerte : orairb jave y'u-
iliterato: tavyrai, arandu y, tova tavy, no_ me lo Itnagino as, no lo creo
idlatra: tupd gua'u rakykuerigua, hei, kyhyje, mano ndoikuai; igno- ose. as1 : che naimo'ai picha, nahi'di
andeyva. ro quien lo ha hecho: mvapa f/a-
iluminacin: tesape, tendy, hendy, te- chve, ndapichai vaicha chve.
idolatrar: (a)jepoapi tupdre, ( a}mbue- pohare ndaikuai
sak. imn: ita karu, mbotyryryha, imd
kovia tupd, tupd gua'ramo areko. igorrote, salvaje: avaite, ava pochy,
iluminar: ( a}hesape, ( a)muendy (pren hisp. , mbojQha, mono 'ha, itaku't
dolo: 1 tup gua'u ra'anga, ta'angarei, guaikuru. mono'Oha.
ose. igual (es), da lo mismo: petefcha; aca- der la luz, encender), (a) muesak.
ilusin, engao: jejavy, eanduavy, imbcil: tavyrai, tavy, vyro, (estpido,
dolo: 2 tembirayhuvete, ose., tayhu- so no es igual?: na petefchai piko; tonto).
paraite, ose. es igual a ti : ndejojaha. anduavy, mba 'everei
imberbe: hova Per, ose; mit rova pe-
idoneidad: teko ha'eve, ose. igus1, 2 parejo: jave, javeve: yo soy co- ilusionarse: (a)jejavy, ( a)anduavy,
ro, hendyvay(va), ose.
idneo: ha'eve, tekove, katupyry. mo t, ando como t: che aiko nde (a)andu ( a)javyvo, ( a)javyandu.
imborrable: ikatu yva oje'o = ne-
iglesia: tupao (templo); Tupa ra'yku- javeve; no tiene igual o parejo, es iluso: oanduavyva, mbotavypyre. mboje 'i.
ra rerekua, Tup ret, T. r. arapype- sinigual: imbojojaYfva); i. que l: ilusorio: ojavyukva (induce a error). imitacin: eha'ri rei (remedo) ha'ti
gua; nuestra santa madre la Iglesia: ha'icha; igualito que yo: cheichai- ilustracin: mba'ekuaa, tembikuaa, te- tekora', ose. ' '
ande sy Tupfi rekovia yvy ri te avei; no hay otro igual a l: ndai- sape (luz), tesape'a, ose. imitado: ha'limbyre; mercadera imita-
(gua); ikaraz'va atj;ra ( oparupigua) = pri ha'eichagua, ha'eichagua ndai- ilustrado: 1 arandu, imba'ekuava, da: mba'e iha'ambyre.
oprupi ojepysva atyra, ikara(va pri mokbi (no hay dos como l). ma'ekuaha. imitar: ( a)ha 'ti, ( a)hekora'ri ( ichupe
no'6pav. igualar, comparar: ( a)mbojoja; igualar ilustrado: 2 (con grabados): moha'an- imitar, parodiar); le imito en e
ignaro, ignorante: tavy, koygua. se: ( a)se; nadie se le iguala: ova- gapyre, ha'angapyre. vestir: aemonde ha'e oemonde
ignavia: teko atey, atey, pijy (pere- ve nosei, nopyri hese. ilustrar: (a)mbo'e, (a)momarandu, (a)- hicha avei; me imita en el hablar
za, indolencia). igualdad: joja, mba'ejoja, tembijoja; hesape, (a)hesape'a (abrir los ojos); ae' hicha, ha'e oe'e avei =eh~
gneo: tata. ose .; piedra gnea: ita tata; 4 = 2 + 2 es una igualdad: irundy (a)moha'anga (poner grabados). e'e reko ra'a = oha'd che e'
estrella .; mbyja tata, m. hendyva, ha mok6i mok6i jevy .ojoja oo- ilustre, famoso , notable , destacado : (reko).
mimbyja (fulgor de la estrella). ndive. herakud pord, hra rendupy , h. po- impaciencia: jahi, pochy; sirve a sus
ignominia: teraku vai. vaiete, ose., igualmente, tambin, asimismo: petef- ravopyre, joheipyrete, karaiguasu- hermanos con i. tapichpe jahei
tembiapo vai repykue, ose. cha, p. avei; "dos ms dos" y "uno ( ete), karaiete; heraku mombyry. ppe ojehu.
ignominiosamente: herakud vaipe, te- ms tres" son i. a cuatro: moki imagen: ta'anga, ose., mo'd, emo 'd. impacientar: (a}mbopochy (ichupe),
rakua vairupi moki ha upi petef ha mbohapy imaginada (cosa): temimo ', emo'- (a)jahi (he se, ofenderle, irritarle);
ignominioso: terakutJ vai me 'eha, t. v. oiko petefcha irundyramo; oiko mo'd (M.), apytu'u rokyrez'nte. me impaciento con l: .ajahi hese.
reruha. irundyramo petefcha avei, oiko imaginacin 1 (la): py'a, apytu'u, aka, impacto: api, fejapi; ijapipyre (tuvo
ignorancia: tavy, teko tavy, mbo'epy- chugui kura irundy. mo'aha. un impacto).
rey reko. iguana: teju guasu. imaginacin. 2 ilusin, fantasma irreal, impalpable: tumi, hetey (incorpreo),
ignorante: itavy, kuaahay, ndoikuai- ijar, ijada: perevy, veriha, hisp. sujetivo : py 'amongetarei, mo'rei- heterei, hetejapu (aparente, fantas-
va, imbo'eypyre, tavyrai (X tonto: ilcitamente: ikatu yramo jepe, ikatu - pyre. mtico, fantasmagrico).
vyro). y me, hendapeyete. Imaginar, 1 fantasear: ( ai)mo 'arei, ou impar: naimokoi mokoiri namokivai
ignorar, no saber: ndaikuai, nahen- ilcito: ikatu yva. rei che akkupe, (ai)mo'mo'ante. moki mok6iy, moki mokiram;
266 impartir-impetratorio mpetu-importanca 267

ndoikiva, mok oiko'jlro, namo- no me lo decas: reikuama nipo- ty ukaha, imbarete jehupitjpe, y- implume: hague y, guyra per, ose.
kir4i ra'e ha neremombe'i chve; ha rme'ha. impoltico: hekopegua y , hekoy, nai-
impartir, dar : (a)me'e; i.la bendicin: ba! : oime nipora 'e; si es absoluta- mpetu: mbaretekue, hepea (M .) pori (X apoltico: mburnvichpe
(a}hovasa, (a)porohovasa (i. l. b. a mente pasado se puede usar "nipo- ( epea: ataque, A.). nornboaguaraserdva, nomboaguara-
muchos). raka 'e " precedido de "ma ". impetuosamente: m bareteppP, py'a- retriva).
imp8Sl"ble: (o )andu 'ji, noandiva imperfecto: 3 naiporambi, ndoikopa- guaspe. imponente: hechapyra, popeno, poso-
noandvai (insensible); hasy ka- pori, ndopi, ndoikopi; ipord- impetuoso: mbarete; viento i.: yvytu gue, poro 'o, tuicha rasa, mondyiha.
tu'jlva (que no siente dolor). mbayva, oikopayva. mbarete hat; carcter i.: teko mba- imponer, 1 ensear: (a)mbo'e; !e impo-
impavidez, valenta : py'a guasu, teko imperial: pu 'aka pav (= mburuvicha rete, ose .; de c. i.: heko mbaretva. ne en lo ms esencial: tekotevetva-
py'a guasu , ose. . pav) rehegua. impiedad: Tupd royrb, T. rayhu y. re ombo 'e ichupe.
impvido, con valenta: py'aguas- impericia: tavy, teko tavy, kuaa'i. impo : Tupm e ombohoviva, itupao irnponer 2 (en el banco): (a)moinge,
pe. imperio 1 (con), ordenar: ae' hat, vy'a yva (X piadoso : itupava, itu- (a)mboguapy(vi1U: dinero).
impedido (estar): (a)jejoko 'az'na. mbaretpe ajapouka, taiticha paovy 'va. itupao rektiva, itupao imponer3 (por su grandeza) : ane
impedir: ( a)joko, (ai)pe'a, ndahej ae'. roryva). mondyi ( ituichakupe}.
ojejapo; me impide estar triste ~ imperio: 2 teta gua su, pu 'a ka gua su. implacable: yrb y va noemoyrose- imponer, 4 hacer prevalec er: (a)mof;
ndoheji che mba'e mbyasy. imperiosamente: mbwuvicha ojapo vi, emy rogui ndopoisiva ha imponerse : (a}emof; no te me
impeler, inducir, empujar ; ( a)muaa. hicha; manda i.: hata ojapouka, ndopo(vai. quieras im poner: ani reemof ch-
impenetrabilidad: teko jake'jl (jai- mburuvichicha ojapouka. implicacin: emboja. ve, a. r. cherehe, ani che mondj1i
kUOil hagua), mba'eve oike'jlha (im- imperito: tavy, katupyryy. implicado , culpado: embojahra, _oi-
impermeable: amangatva, (ao)ama- impopular: eroyrme oikva. ndai-
penetrabilidad fsica). kva ipype, iangaipm (con pe-
impenetrable: 1 ikatu 'jlva jake. jokoha, ama ohasayva, amarasay, ka'avi, ndojehay hi
cado).
impenetrable: 2 embotypyre (cerra- ama oikeyha; ao oygayva (X oy- importacin: jere1U, jere1Uka, te1Upy ,
implicar : (a)mbojavo 'i (enredar), (a}-
do), kaymha, emimba; hasy ga = ho': rezuma). mboja; eso implica contradiccin: he1Upy.
kuaa; kUOilrd'jl, (i)kuaapyr'y. impersonal (trabajo), de autor no co- pva maramme ndikati, ikatu 'y importado: te1Upy re, te1711Ukapyre:
impensadamente: aimo''yrehe, a- nocido : mba'e ijapohare kayva. ooirilvo; una cosa no im plica la mercanca importada: temb ire1U
ha'aryhgunte, sapy'aitpe (de impertinente: akhata, emyronde, otra: kva nde'isi pe amva; umi py re, temim oingepyre ose.
repente). ojasururez'va, oporomoangekiva. mokiva natekotevi oiko oondi- importancia 1 (dar), considerar, respe-
imperfecto 1 (cosa imperfecta, por ter- imperturbable: okue'e'Jva, oemo- ve = umi mba'e mokbi ikatu oiko tar: (a)japo mba'ramo ; no me
minar o mejorar); ijapo pehengue, vayva, ipy'aguapyete, noemondyi- ha'eo'eo. da i., no me respeta, yo 'tampoco
apopay, apopapyrey, mba'e ndoje- riva. implcitamente (est contenido): e- le respeto : mba'evramo nda che
japopiva gueteri; no me gustan las impetra, permiso: emosdso; tiene i,o mihtipe ( afva). tesa 'time, ja'e y me ap~ che ave ndajapi mba'ev-
cosas imperfectas, a medio ha- permiso: isso, naisdi hz'na. (me= re) ojekuaa. ramo ichupe; nda che api mba'-
cer: mba'e ndojejapopiva gueteri impetrable: hupitypyr, ikatva oje- implcito: ja'e y re ojekuava; hekre ramo = na che momba 'i; es de
na che mbovy'i = 11L apovaz"vaipy- hupity; jerurepyriL oje'va, ojekuava; tekotevyva poca i.: pva jagua ry'ai = pety
rena.ch. m impetrar: jerure asy rupi (a)hupity oehenoi, t. oje'e (elptico). su 'u; es de mucha i.: pva ndaha'i
imperfecto 2 (tiempo), se expresa por ( a)ieruretva ( a)hupty. imploracin: jerure asy; epomof. jagua ry 'i: ndaha 'i pety su 'u.
"ma nipora'e", por ej.: lo sabas y impetratorio: huptyha, me'ha, hupi- implorar: ( a)je1Ure asy, ( a)iiepomof. importancia 2 (dar): (a)mbotiku (gene-
impregnarse-impugnar 269
268 importancia-imprecar
impregnarse: ojehe'a, orzemyeny h, ha, ta'angave, ose. , haky kuere, py-
ralmente en frase negativa); no le importunidad: mbyaju, myangeki, oemona, iaky mba, hykuepa. pore, popare, pare.
dio mucha i.: nombutikuiete. ( a)jerurerei. impremeditado: sapy 'antegua, epy'a- improperio, injuria : jaja 'a, kaguai,
importancia 3 (darse), pavonearse: (a)- importuno: 1 mbyajuho, jerurereiha. mongetay. e'e megu.
jejapo, (a}emomba'eguasu, (che)n- importuno, 2 fuera de lugar: henda- imprescindible: tekotevete; ikatu yva impropiamente: hekope 'jete, henda'.
tese, (ndentese, ha'entese = (che)- pe'y, hekopey. reheja, hejapyray, heja'ymby ra. y me, henda'-yetpe.
snte... ). imposibilidad 1 (fsica): teko katuy- impresin 1 (causar): (ai)py'a atbi, ( ai)- impropiedad : teko henda y ; i. de len-
importancia4 (ser de): mba'etko; no rei. py'andyi. . guaje: e'e hendape y, . hekape'fl,
es de i.: mardve ndoiki; para mu- imposibilidad 2 (metafsica): teka ka- impresin 2 (de un libro): jopy, apo, e 'ngue ndajeparuparaiva.
chos no es de i. : heta peguar, up- tu 'yete, ndaikatuiete. kuatiajopy, kuatiapo. impropio (de l): nda'iva (hese}, na-
va jagua ry 'i rei = avati pire ren- imposibilidad 3 (moral): teko katuy- impresionar: ( a)anduka, (a)mopirf, hembiapari
dy rei, ka'i ry 'i rei. (ai)py 'arasa; me impresion lo que improvisado: oimehaichareigua, oime-
importante (respetado, considerado): imposibilitar: (a)mbohasy, ( a)mbohe- dijo : che py 'a rasa he'i va 'ekue, che hicha rei
momba'e guasupy; tuvichami, na- kokatu y, (a)mopane (frustrar), (a)- mopirfmba h. v., che momby. improvisar: aimehicha (a)japo, (a)-
mba'evetiri, mba'ro oikva; lo i. mbokatu 'y, ndaheji ojejapo. (a)- impreso: haipyre, haijapyre, kuatia- e'e; ou hicha. .. (ajapa, ae').
es que lleguemos a tiempo: ha'et- mbotove... ojejapo hagua. pyre (M.). improviso (de), de repente : sapy'a;
pe aguahe(nte) niko tekotevetva imposible: ikatu'y, ndaikati, ndika- impresor: japy ha, kuatia arandu apa- qu sorpresa! tu llegada tan i. :
(lit. lo muy necesario es... ) (v. gra- ti; esto es i. : pva ikatu yva apopy, ha. sapy'a reiete pina reguahe rej-
ve), (v. jagua y pery). ndikativa jajapo, apo '-ymbyra. imprevisto: eha'arb'-y, sapy'aitegua va.
imposicin, 1 mandato : tembiapouka- (repentino) (X sapy 'agua: de corta imprudencia: tarava, teko tarova, ose.;
importar 1 (introducir mercanca): (a)-
moinge, (a)ruruka; cosa importada :
py, ose., mofmbyre, emof. duracin : emba'e s. : oracin cor- cometi una i.: taravpe = tarova-
imposicin 2 (de las manos): poguy; le ta). hpe ajapo.
mba'e rerupyre, mboupyre (X c. ex- impongo las manos: amaf che po-
imprimir (un escrito): (ai)kuatiajapy, imprudente: itarova, heka tarav(va).
portada: mba'e rerahapyre, mando- guype, ahovasa. (a)japy. impber: mitfirusu hendy va pero, m
pyre). imposicin3 en el banco: viru mof, v. ahy'o po'z'va.
importarl (en forma impers.): importa moinge. improbable: ikatu yrei; es i. que lle-
gue : noguahi chne (vaicha chve). impudicia: tiey; teko tiey, teko ky'a
echarle, removerle: tekotev jarova impostergable: ikatu yva oembo'are- ose .
ichupe; no me importa: mba'eve- ve, ohasakuaave 'ymava, katuituf improbar: ( a)mbova~ { na)maporfii
impdico: itieyva, heko tiey, heko
te chve, marave ndoikf chve; no ojejapo va'erd. improbidad: aa, teko aa, aangue. ky'va.
importa que yo quede derramando impostor: porombotavyha, ijapva mprobo (trabajo): tembiapa asy, t. impuesto 1 (versado): ikuatl, imba'e-
(mis) lgrimas: tove katu che taiko (mentiroso). hasy, mba'e hasyete, mba 'apa asy, kuaa.
taoh che resay. impostura: japu, embotavy , emboa- tembiapa pohj;~ ose. impuesto 2 (forzado): apoukapy, mofu-
importe, precio: mba'e repykue, ose.; guara (imp. por halago) (mentira). improductivo tterreno): yvy mba'eve kapy.
cunto es el i. ?: mbovypiko ohu- impotente: pu 'aka'y, kangy; ita'yra namapu 'iha; dinero i.: tembirepy- impuesto(s), pago(s): tetd ome'i!Uk-
pity, mbovypa hepy. katu 'Y (inhbil para tener hijos). kue naembohetiva, noemoai- va, tembirepykue (viru), tetdme
importunar: ( a)jerure rure; ( a)myan- imprecacin: e'ai (M.) (< . + vai). va, ndaitayrai me'embyni (irnp. del Estado).
geki, ( a)mbyaju, ( a)mbokaigue imprecar: (a)e 'ai (X increpar :. (a)- bnpronta (copia, reproduccin): foja- impugnar (combatir): (a)rairb, (a}mbo-
(fastidiar, cansar). kaguai, (a}e'pachy; aja'o.
270 impulsar-incalificable incandescencia-inclinacin 271

hovi, ( a)jeity (hese), ( a}t;uahemba inadaptable, terco: ijavareko, heko incandescencia: tendyete reko, tataite va, hi'arva, ndohejiva, otu'ume-
(ichupe}, (a )emo f hese. ava, h. avaite, ijavaite. reko, ose. mva hz'na.
impulsar: ( a)muaa, ( a)mboguata, (a)- inadmisible: moingepyra y; ndikati incandescente: hendypa, ikaipva, he- incesantemente: manterei, ohejayre,
momyi ( a)mov (inclinar), (a)mbo- jajapo, n. ja'e, n. oje'e. ndy taticha morotf meve; la marca tu 'umemehpe.
japaro (hacer volcar). inagotable: hypayva. con hierro i. : ombokaipore=omboi- incestar (cometer incesto): areko kua
impulso: emuaa, emoVti. inaguantable, insufrible: ikatu 'yva ja- tahu aku morotf(me). che ruguy rehegua, (a)rair kua
impulsor: muaaha, momyiha, mova- ropu'aka, i. jarohasa (v. insufrible). incansable: naikane'iva, ikane'b'fva. che ruguy, che pehengue.
ha. inalterable : iambue 'Y( va), iangekoi'- incapacidad : teko katupyry 'f, pituva incesto: ojo(r)uguyva angaipa.
impune: oenupayva; sale i. de sus yva, noemovtiiva. reko, chae reko. incienso 1 (rbol del ): yvyra paje,
fechoras: oho rei oguembiapo vai inapelable: oemovay, oemohatti, incapaz, torpe: pituva, ikatupyry 'yva, yvyra aysy, (< ysy: resina, goma).
ryku e omok'jire = oisyryku, oipy- noemovtiiva, ojehnte ojeroviva, ndohupity iva, ikatu 'fva ojapo; es incienso 2 (polvo): mohyakuha, ku 'i-
eyre oguemb. v. rykuemi. hasy inoh iguatgui. i. de hacer nada bien : ndojapo para timbora, timbor, tatatfra.
impunemente: oiienupti'jirehe, omo inapetencia: teko karuse'f, juruhe y, katufri mba'eve. incierto: aeteguay, hesakayva, he-
koyrehe mba'e hi, mba'ero. . varea yreko. incautamente: akdhatdme, heko'fme, rungua, ha'ey (irreal), japu.
impureza 1 (impudicia): tie'ji, tie'jm inapetente: heko karuse'y, ijuruhe'y, hekopey, oma'porambayre. incinerar : (a)motanirnbu , (a)rnbokusu-
gue, mba'e tiey; pecado de i,: an- ivarea 'y va; karu 'i. incautarse: ( a)emomba'e, ( a}embo- gue.
gaipa tie 'ji, ky 'akue, tajasu reko. inaplicado, desaplicado: iatey(l'O), jra. incisin: jekutu, ekytf'i (X inyeccin:
impureza, 2 suciedad: ky'a, ky'akue, atey; nio i.: mita ndohayhiva incauto: noma 'poraiva, ipy 'atarova. kutumondo, jekutu, kutu, kutu
jare. kuatia (enemigo de los libros). incendiado (campo, bosque): u, ka 'a- moinge).
impurezas (poso, residuos) : tuguare, inapreciable: momba 'eguasupyra. guy kaigue, ojehapyva, okiva. incisivo: kytfha; diente .: tai akua
ose .: hay que separar las impure- inatacable: ikatu y va oerair. incendiar: (a}hapy. (a)muendy, (pega1 ( t. hakua), tai haimbe (d. afilado).
. zas: rehuguare'o va'era. inaudito: nunca odo o visto: mramo fuego) . inci<;o: pehengue, vare.
impuro: itie yva; iky'a (sucio); nada i. hendupy rey, mramo hechapy rey. incendiario : hapyha vai, myendyha incitacin: emuaa muaa, py'ara';
entrar en el cielo: mba'eve iky'- modi. i. sexual : poro'use, porenose (est-
inauguracin: jeporu ypy. jeporu e
va, mba'eky'a ndoikeichne yvga- incendio : ki. jeki, iehapy; hay un i. mulo incentivo, tentacin) ; taku,
pyrn, embojekuaa y py.
pe. ll en el horizonte : oki hz'na amo haku, takuchi (libido).
inaugurar: (a)moepyrn , (ai)poru ypy: ararappe. incitar : (a)mongyrey, (a)mbopy'agua-
imputable: mbojapyra, ikatva oe-
maana se inaugura : ko'ramo oe- incensacin: emuatati su (envalentonar); (a)mua (hacer
mboja.
imputar: ( a)mboja (atribuir, achacar) ; mor1epyrU.; (ai)tan (M.), aemota- incensar: ( a)muatatf, (a)poromohy a- correr), (ai)py 'ara'a, ( ai)py 'ambo-
por qu nos imputas lo que no es (M.): estrenar y estrenarse res- kua. ( a)mohyaku ( mohy = my ). tavy, (a)muaa.(empujar, impeler).
cierto?: mba'ehpiko remboja ore- pec.). incentivo, aliciente, motivo : temi, incivil: koygua, heko ava, sarigue, sa-
rehe aeteguay rojapohague (= inauguracin : emboitaju (dorador ose., py'atbi, py'arei, pyratf, te- gua'a, ojepoyhva (retrado).
mba 'ehipo .. .). incalculable: ikatu 'yva ojepapa, ik. mimokyrey, mokyreyha. inclemente: iporiahuvereko'yva, ipy'a-
inaccesible (Jugar): ikatuyva atua- oeha'a, ik. oikepeneakame. incerar: ( a)mboaraity. hata, noyrbsiva, oemyrbva.
heha (hat;ua). incalificable, muy malo, psimo : heko incertidumbre: py 'amokbi, py 'ahe- inclinacin: evtl, teko vd, jero'a,
inaceptable: potapyray, mongepy- pyra yva, vaiete, hekoavaete (sujeto ta. mborayhu (i. amistosa): emombe
rtiy. run), heko aaite. incesante: ndoikopaviva, oikomem- (i. fsica).
272 inclinado-inconcebible inconciliable-inconveniencia 273

inclinado (est); iva hna, oemova- incombusto: mongaipyre'y, kai'ymby- hupitypyray, ndohasiva akdrupi; inconsideradamente: py 'atarovahpe,
(va), imovambyre. re, kaiguey, kaiyngue. no lo podemos concebir, o imaginar ma'eyre, oma'eporyre.
inclinar: (a)mov, (a)mokarapd, (a)- incomodado, ofendido, resentido: por nuestra cortedad : ndoikiva inconsistente: hat{J y, mbaretey, (i)-
. mombe (tumbar); (a)mboyke (la- ipy 'a tyai, ipy 'atarova (turbado), ane apytu' kupe, hasyetere(gui; pj;u, iku 'e, hu ' (blando).
dear); inclinarse : (a)emov, (a)jay- angeki, myangekoipyre, oeko'i- tuvichavva akdpyrusgui. incon~lable: zvy a y naipohaiva,
vy, ( a)emokarapti; (a)aktiity (i. va, ijaheipy. inconciliable: kupyjojay, jokupytyy, imba'embyasyeterei, i rasva.
la cabeza, reverenciar; (a)jero'a (el incmodamente (vivir, pasarlo); (a)- noomoirUiva oondive, ikatu yva inconstancia: teko guevi re, t. jerese,
jinete, el rbol); ( che)yke'a (ladear- hasa asy, ivaihpe aime, jejopj;pe oomoir t. jepytasovey, pytay reko, t. jere-
se, i. a un lado); (a)emboyke'a. aiko, j. (a)mba'apo. inconcuso (principio, verdad): ha'ete, rei
nclito: herakuiimbapordva, jajaipva, incomodar: (a)mbopy'aguapyhara, (a) aetete, aetegua noemovaiva. inconstante: hekoguevirei, heko jere-
herakuamba poritereiva. mbokaigue, (a)mbyaju, ( a)mongue incondicional: katuete, oimehaicha- rei, h. jepytasose'y, jepytasosey re
incluir: (a)moira (adjuntar), (a)moi- ri, incomodarse, enojarse : (che)- guarei; amigo i.: tayhupra rehoh- ko, pytay reko, teko pyta'y; mba-
nge, (a)moiipype. kueri, ( che)jahi. pente, mamo oime hpe che rayh- tara.
inclusa : syrga (maternidad). incomodidad: tesako'6, ose. , mba'e va. inconstitucional: teko me'eme (ley)
inclusive: avei, ndive; amoingvo mbyaju, angeki; ko'6, eko'6, incondicionalmente: katuete, rei. ombohoviva.
(incluyendo); los mos inclusive: kueri, jekueri inconducente: ndoguerahi tenonderti, inconstil: mbovyvypyrey; la tnica i.
che mba'e kura ndive; Luque i.: incmodo: asy, nde jopz'va, ne mbya- noipytyvt>i tembirupityrtime, rei, de Cristo : Moingovehra ao mbo-
Luke avei = Lkepe amoframo jva, ne mbokuriva; voy inc reiete. vyvypyre'y, ovyvyyva'ekue.
avei. modo entre :os bultos : aha(= aiko ) inconmensurable: ikatu yva oeha 'a , incontable: ikatu yva ojepapa; oe-
incluso, incluido: moingepyre, moi- asy jokuapy pa 'u me. ndaikativa aha'd, aha'dkuaayva, mombe'ukuaayva, naimombe'upy-
mbyre, avei, ndive (inclusive). incomparable: mbojojaha'y, ndaipri oeha'iikuaayva; ndaipri ha'tirti ri (inenarrable), ndaipapapyrtii
incoar: ( a)epyr (empezar, princi- ojoguva ichupe, ndaijojahdiva. = ha'ar y = iha 'ara y. (innumerable).
piar). incompatibilidad: teko katuy, teko incontinencia: teko tieyvai, ose .
inconmutable: ikatu y va iambue,
emoira y, tek o eir Y. incontinencia de orina: tysyryrei
incoercible: ikatuyva ojejoko, oiemo iambuekuaay, iambuekatu yva,
imcompatible: ohupityyva hekorii, incontinente: heko tieyva, h t. va(va,
mbyta; iakahatti iterei rasa. omyikatu yva, noenohCiva iguat-
ndojohekopegui, ojoheko'j;; noo- ndojejokokuaiva.
incgnito (de): kayhpe. gui, ipy'apytva.
moirvai, emoiru katu y. incontinenti: voz: voiete, pojava, tage-
incoherente: tarovicha, tarova reko, incompetencia: teko hupity'y, ohupi inconsciente: oikuaayva, ipy'akay- ppe, py'aragme, pya ete.
hekope y m egua. tyyva reko, teko'j;. va. incontrastable: oembokarapdkatu '-
incoloro: paray, ikoro'yva, hisp. (1= incompleto: noimbiva, ovata (falta), inconscientemente: oikuaa yhpe, ohe- yva, imbaretetva, ijepytasoitva,
r como de peln, pero). (ij}apopapyrey, ijapopa 'y mby re. chaporayre (yre = yme}, ipy'aka- oembyaiyva.
inclume: maray, ojejapiyre, apipy incomprensible: ojehupitykatu yva, yhape. incontrovertible: aetete, noemovi-
re'y, oehunga'yre ose chugui (sa ndojekuaapiva, kuaapyriiy, heru - inconsecuente: ndojapi tekoteve hi- va, ndaiku 'eiete, ndaiku 'etiva, ndo-
li inclume). ngua. cha ojejapo. ku'iva.
incombustible: okaikatu'yva, ndokai incomunicado: moha 'eombyre. inconsiderado: ipy'atarova, iakgua- inconveniencia: hekopey, tekope-
kativa, hendykatu 'yva (no infla- incomunicar: (a)moha'eo (aislar). pyyva, oma'ekatu'yva. guay; no ves la i.?: hekopeyre ne-
mable). inconcebible: ndoikvai avave akmc, inconsideracin: te k o ma 'ekatu y, ose. rema'ipiko (= ma'ipo).
274 inconveniente(s)-incumbir
incurable-indgena 275
inconveniente(s) : naiporaz; es un i.: incrementar, aumentar, acrecentar: incurable: ndokueravmava okuera-
hekopegua'y (= heko 'ymegua) p- (a}mbotuicha, (a)mbohetave ) (bo- '-
veymava. ' oemboje'o, oje'oyva'erfl; mancha
i. : ky'akue ndoje'oviva.
va; jokoha, mombiaha (que nos de- he= bye). incuria : ate y, techagi, ose.
1' tiene, nos desva), mbyaiha (obs- incremento: embotuicha emboheta- inde~berado: potapyre y (no querido),
incurrir: ha 'a (caer). ( a)emongy 'a azpotayre ajehva chve.
tculo). ve; mbohetavegua,. (mancharse, inc. en pecado); (che)-
inconvertible: ikatu yva ojere. increpacin: ja 'o, a'o, jejuru'o, jeja 'o. pyho, ( a)kai. indemne, inclume: hesdi, para, e-
incordio, bulto: rurn; tako mru; ten- increpar: (a)ja'o, (a)jejuru 'o (hese: a mbuaiyrehe, ndojejapz'riva, apipy-
incursin: ho, jeho (ida), ko'i, rairb, re y, apiymbyre.
go i. en la ingle: che rako rum y l), ( a)kaguai, (a}emof (hese). 1erair (ataque).
inde~nizar: ( a)mbuekovia, ( a)myaty-
mejor: ose cherehe tako rum = che incriminar, atribuir, acusar : ( a)mboja. indagar: ( ~)heka, ( a)hyvyki; ( ai)ty-
rakope. incruento: huguy syry y megua; guerra ro, ( a)me'jevy, ( a)mbohekovia, (a)-
peka, ( ai)pyguara hekvo. japovaihara.
incorporacin: joapy, jejoapy, jeike incruenta: orair6 guasu h. syry'y - indebidamente: hekope';;.
(entrada). re, . g. h. syryyh(pe); sacrificio independencia: es'a, sso; ojuehey
indebido (es): ndahekpei, hekopey (sin interdependencia).
incorporado: ojoapyva, imbojoapyre. i.: temikuave ' huguy reohey (o ndaha 'i vara. '
oembohete tuppe (en la cama). =e). indecencia: tiey, mba'e tiey. independiente: isdsva, oesd'va,
incorporar: ( a)mbojoapy, ( a)moinge. incrustarse: oike hese, opyta ho'pe; indecente:
1
ndo 'a poraiva (indeco- isa y; ojuehe y va.
incorporarse: (a)pu'O, (a)embo 'y;(a)- hetpe oemboja hatii. roso). independientemente, por su cuenta,
embohete (tomar cuerpo). incubado: mbojapyre; estar incubado : indecente, 2 pornogrfico: ky'a, tiey, . solo: ao, o; ha'e ae; ojueheyme.
incorpreo: hetey, ndaheti (o)jma, imbojapyre. notfriva, otfyva, tyai, ta'anga op- mdestructible: ikatu yva aembyai,
incorreccin: pory, javy, jejavy, te- incubar: (a)mboja; est incubando: vo, ose. (desnudo). aembyai ka tu yva, oembyaikua-
ka megua, ose. ; i. en el trato: teko- ( o}mboja hz'na. indecible ikatu yva ja'e, ja'ekuaa y- a yva, oembyaiyva 'erO..
ra mara. incubo (demonio): aakua pohi, va, ja'eyva'era, erekatuyva. inde~enninado: herungua, aeteguay,
incorrecto: naipori, hekope y, ojavy- arakua 'u ha. indecisin: py 'a heta. o;ekuaapor y va.
va, megua, ivai inculcar: ha'eha'e, (a)henduka, (a)mo- indeciso (estar): che py'a heta, ndache- ind~ado: moimbyre, maimbyr (que
incorrupcin: tekotujuy, t. ney, teko henduka, ( a)oa iakame. py 'apetefri. suve, que se puede poner); poravo-
1
mara'y, t. ha 'o y t. pott inculpable: iangaipayva. indecoroso: ndo 'a poriva, hekoka- pyre (puesto, escogido); hechauka-
incorruptibilidad: teko tujuy, t. ha'- inculpar: ( a)mboja; ( ajmboja tembia- tuyva.
oy, t. ra'oy, t. arey (= jare: su- po vai (hese: a l).
py para, hechaukapordmby.
indefectible: opayva, ndopdiva, apy- indicar: ( a)mof, ( a)momarandu (noti-
ciedad). inculto 1 (terreno): yvy noeotyiva, rey, ndikati ofyvo, n. oguvo, ficar), (ai)poravo (escoger), {a)he-
incredulidad : teko reroviasey, je- y. eoty yva; kokuere. n. oje'vo. chauka.
reroviakatu'y reko; py'atO.. inculto, 2 descorts, desatento: tekove indefenso: oeuvyva, noema'aiva, ndice: techaukaha; dedo i.: kuti re-
incrdulo: ndogueroviiva, oguero- tavy, koygua, heko koygua. aemo 'ti yva, ipu 'a ka yva. chaukaha.
viayva, ndogueroviasiva, akahatii. incultura: teko tavy, koygua reko. indefmido: moimbyrey, aeteguay,
increble: reroviapyr y , ikatu y va ja- in<."Umbir, tocar: ija chve, che rembia- indicio, seal: techaukaha, ose., emo-
herungua, apyray; progreso i. : po- mbe'u (letra).
rovia, hendupyrfi mba'e jarovia ka- pora; no me incumbe curar los riiporave reka, kuaa kuaave reko,
tu yva (que fcilmente no se cree). cuerpos y s las almas: ndaij ch- inderente: ndopiiva (que no se des-
ko 're okakuaa:va; bienestar i. :
incrementado: mbotuichapyre, mbo- ve tete pohano, nga poht1nnte va); opiayva, amyiyva, nomyi-
vy 'a por pordvva. (ri)va.
hetavepyre. ija. indeleble: oje'oyva, ikatuyva oje'o, i
indgena: ava, ypykue, ypygua, and-
i
276 indigencia -indispuesto indisputable-inefable 277
va, tetdygua, teta ra'y, paragui indisciplina: embohovi, epu 'd, aka- indisputable (es): ja'ekuaayha mba'e- inducido: oembotyryryva, mbotyry-
(paraguayo), teta memby. pu'ava, ie'rendu y , say, sdse)>. ve pvare, iporamba(va), hesakd- rypyre; corriente inducida: 3yry ty-
indigencia, pobreza suma : (teko)mbo- indisciplinado: ombohoviva, iakd- mba (clarsimo). ryry = s. mbotyryrypy(re).
riahu ikoe, mboriahu apf ( = eha- pu'dva, ie'rendu yva, isseyva. indisputablemente: aetehpe, ipor- inducir: (a)raha, (ai} ty, (a)mbopy 'ape-
pi}. indisciplinarse: (a)esd 'o, (a)pu'd, mbaitehpe, jahechaporiiitehpe, tef (persuadir, quitar dudas), ( ai)Sa-
indigente, pobrsimo: iporiahu etva, (che)akdpu 'a, (a)emossose, (che)- hesakitehpe. mbyhy, (a)moirzge, (a)mov, (a )ro-
iporiahupa jepva, imboriahu apf- sdsose, nachesset:ima (insubordi- indistintamente: peteicha; Padre e Hijo viauka (persuadir, convencer), (aj-
va. narse). mandan i. : T va ha Ta'yra ipu 'a- mbotyryry (arrastrar), (a)japo ...
indigestar: ( a)mopunga; indigestarse: indiscrecin: tavy reko, jurumyyi, te- kajoja, ip. peteicha; todos los para- uka; Dios no nos induce al engao:
(che)punga, (che)ryevu, (a)emo- ka jurumy '-yi; aunque sea indiscre- guayos i.: paragui oimehicha. embotav)pe naane moingvai
punga. cin, le preguntar una cosa: tavy individual: petefmeguar; bao, pieza upe Tupa.
indigestin : punga, tyevu, ose ., epun- rekramo jepe, aporandta ndve i.: jahuha, koty peteim eguard; cama indudable: aete, ikatu yha che py'a-
ga. petei mba 'e. i. : tupao. mok6i (cosa de que no puedo du-
indigesto : mopungaha, tyevu me'ha, indiscreto: jurumyyi (charlatn), k- individualidad: petefoite reko, p. ra- dar).
tye rernha, t. me'eha. mbyryryi; itavyreko, heko tavyva, pe, p. mbo 'e. indulgencia, 1 perdn:y rb, eyr.
indiscutible: aetete, aeteguaite. individuo: tekove, ava, ma'ra (un fu- indulgencia, 2 perdn del reato : gue-
indigna ( cosa ): mba'e naponiiva,
indisoluble: ikatu )>va ojera, ( i)jora- lano), mva (una persona), mbya. papy (< mbogue + angaipa +repy).
mba'e vai, mba'e hekopey.
pyray; el matrimonio es i.: pe men- indivisible: mbovopyrii y; ikatu yva indulgente: heko yrva, ipy 'aporava,
indignacin: pochy, ko'i, eko 'i,
da ku ndojeri, mba'eve ra naisd- oembovo, i oepehe', i. oembo- marangatu, iporiahu verekva.
py'a vai. ja'o.
si, manme mante ojei = menda- indultat: (a)yrO, tembiapo repyku-
indignar: (a)porombopochy, ( a)moe- indocto: tavy.
re manme mante ojei ojuehegui gui( a)jora.
ko' i, (a}mbyaku ; indignarse: (che)- indocumentado: ikuatiayva; estoy i.:
indisolublemente: jorapy ryme, ika- indulto: yr.
pochy, (a}eko 'i. ndachekuatii(va).
tu 'y haguicha ojera, jera'yhpe. indumentaria: ao, ao reko; su i. no es
indignidad: teko aa, teko ava, avaite indispensable: tekotevte, ivaiete oi'- indoeuropeo: ava karai, indorope, conveniente: ijaoreko naipordi
reko. yramo, ndikati oi yvo; es i. que va- hisp. industria: tembiapo, ose. , aporeko, te-
indigno (ser) de (se expresa por un yas: ndikati reho 'yvo, ivai re- ndole: teko, ose. mbiapo rape; i. floreciente del Para-
rodeo): es i. del saludo: naama'i- ho'y ramo, ivaz'nte nderehir. indolencia: ate'y, kane ', guapoy, guay: P. apdpyre poty.
ramo hese ipor, amaayramo he- indisponerse: ( che)rasy ka tu ; ( che}po- hisp., teko pireja, ose. industrial: mba 'apohra, tembiapo ku -
se ndaivairi: es indigno de que se le chy hendive (enojarse con l). indolente: heko pirej(va). aaha; progreso i.: mba'e apoha gua-
ayude: noepytyv va'eri; ndaivai- indisposicin: tasy katu , kangy ; ten- indomable: saite, ikatu y va oembo'e; ta tenondeve.
ri reipy tyvb 'yramo ichupe. go una i.: che rasy katu, che kueri de carcter i.: heko at rasva. industriarse: ( a)emokyrey, ( a)emo-
indirecta (una); e'ity, e'ekar, e'- (estoy deca do, agotado). ~mito: hesaite, mymba)i, sagua'a, arandu; (a)embo'e.
reity, e 'esuguy. indispuesto 1 (algo enfermo): ( che)ra- avaete, ijavarekoitva, ijavaitereko, industrioso: katupyry, ipohe, kyrey,
indirectamente: pokarme (con maa), sy ka tu, ( che)kangy. heko avaite. ojerereko kuava.
e'ereityhpe. indispuesto 2 (enemistad o) : ndojuay - indubitable: aetehpe. indito: inohmbyrey, noseivague-
indirecto: kare, jerpe; por caminos hiva, ijoha oiondive, oomyro induccin: tyryry (arrastre); mbotyry- teri
indirectos: tape jerpe, t. j. rnpi oondive. ry, nemuaa muaa, hekji. inefable: mombe 'upyr y, ikatu yva,
278 ineficacia-infancia infante-inflamacin 279
ja'e, asy, ikatuyva ere, iporitva, inevitable: ikatu y va rerr.onbiil, rejo- ve; en su i.: imitareheve, imitara- infestar, inficionar, apestar: (a)mboja
ikatu 'jtva amombe 'u. ka. mo, imitme. mba'asy , '( ajmbohasy, ( a)mbyai
ineficacia: teko kangy, jejapotavyta- inexacto: ndaupichai, ojuavy va, nda- infante: mitd, mita'im, mit 'i. inf"tcionar: (a)mboja, (a)rova mba'asy;
vy, jejaporei ha'i oje'ehicha, erehicha (no es infantera (soldado de): (tet rembi- (a)rova mba 'e vai
ineficaz: ndohupityiva, mba 'apo re; cmo se dice, como dices), ndahe- gui) yvyrupigua, guariniha yvy- infidelidad: teko jeroviahay, jeroviil-
trabaja mucho ineficazmente: kpei (no es como debe ser). rupigua. PYY reko; i. conyugal : menda ma-
omba'apo heta rei. inexcusable: (el es): hembiilpo vaikue infanticida: mitdjukaha. ra, vaka rati; es reo de i. conyugal:
ineluctable, inevitable : ikatuyva re- naay rkativa, noeyrkativa infanticidio : mitjuka. omovakaratf hembirekpe; es re a ...
mombiil, mba'e tekotev rehasah- (imperdonable). infarto, 1 tumor: ruru; inf. 1) en la omovakaratf imnape.
rupi = mba'e jehasahrupi, tembiil- inexhausto: hypayva, ndahy piva, ingle: takoruru, 2) en el sobaco: infiei,l pagano : ndaikara(riva, ikarai'-
sard katuetva, tekotevtva ( oje- ndahy pakuaiva. jyvaguy rurn. yva, andeyva; mujer infiel, adl-
hu). inexistente: oiyva; hay muchas cosas infarto 2 ganglionar : akyta (nudo). tera : imna mokiva; marido i, :
inenarrable: inefable (v .). posibles inexistentes : heta mba'e infatigable: ikane ' yva, naikane'JJa, hembireko momokiva (v. infide
ineptitud: tavy, vyro, katupyry y. ofyva, ofkatvante = ikatu rire je- mramo ikane'6yva. Jidad).
inepto: itavyva, ikatupyry yva, pituva pmo oiko (aun cuando son posi- infatuarse: ( a)vu, (a)jejapo, (a)emo- infiel, 2 no de confianza, inseguro : je-
(miserable). bles, a pesar de ser posible). mba'e, (a)embokakuaa. roviilhay, ndaijeroviapyi(ri).
inercia: ate'y, teko kangy; iambuey- inexplicable: ikatu yva oemyesakd, infausto: po'ay, jehu vai, vai infierno: mba'e pochy ret, tata reta
imuesakakatuyva; ypyt, herun- infeccin: mba'asy va, mba'asy jeva. (pas del fuego).
va reko, ova'yva reko, ndoviva
rek o. gua. infectar, contagiar: ( a)rova ( = (a), inf"dtracin: jeike, hasa, jehasa, jepy-
inexpugnable: ikatuyva ojepyhy, ojei- mboja) mba'asy, (a)mbohasy. te, oa.
inerme, desarmado: irair6 yva, hemi nf"uno: riregua, pahagua, ivaietva,
tykuaayva, ho 'akuaayva. infecunda (soy): ndikati che memby,
rair yva, na hemirairbvai pahague (el ltimo), voja (M.).
inextingw'ble: ikatu yva o~mbogue, nd. aemoa.
inerte: iate'yva, mba'e heko nomyi- infecundo (es): ikat'.t yva oemoa inimidad (una): hetaite; apyray reko,
hendymemva reko, imboguey.
va, mba'e heko naiambuiva. (no puede criar, no procrea). teko apyray (sin lmites).
in extremis: omano mbotahpe; mano-
inerrancia:teko ikatuy ojavy, ojavy'- infelicidad: vy 'ay, po'a y. inimitamente: apyra y rehe, apyray-
hpe, mano ha ra; le asisti en la
yva reko. rekpe; i. misericordioso: apyray
hora de la muerte: oime hendive infeliz: ndovy 'iva, ndaipo 'iva; pituva
inesperadamente: aha'droyre (= a- oiporiahuvereko; ndopiva mba'e-
imanohpe, oipytyv chupe omano- (que no vale, un infeliz, incapaz).
ha 'aryhgui), aimo'yhgui; sa- ve ra(pe) iporiahuverek(vo); oy-
mbotramo. infelizmente: ivaihpe, vy'a y rekpe,
py'aitpe (de repente); llovi i.: r, no:;rmbiva (perdona sin fm).
infalibilidad: javyy reko, teko javyy, po 'a 'j'!fne, panrup~ panehpe.
aimo' yetehgui oky, avave oha'a- inf"mito: apyray oeha'kuaayva, ika-
ryhgui (X ocasionalmente: sapy '-
avy yreko, ojavykuaa:wa reko. inferior: ivaivva; poguypegua (sbdi- tu yva reha 'dmba (int. en la medi-
infalible: ikatu yva ojavy, ojavykuaa'- to), michfvva, voja (M.), sbdito). da).
ramo)-
inespemdo: sapy'agua; es un aconteci-
yva, ojejavy yva. inferir : ( a)nohe, ha'ekuaa (asegurar, inflacin: avevo, jevu; in. de la mone-
miento i.: aimo'yhaguigua pva, infamar: (a)e' megua, (a)moherakuit- afirmar); ( a)hekyi da : viru guejy, viru lnba'evrb re-
sapy 'areigua. vai, (a)kaguai (hese, los dos). Infernal : tataretmegua, aaretme- ko(va).
inestable: pyta'i, oguendpe ruiopyta- infame: herakwi va1Tva). gua; gritos como del infierno, infer- -inflamable: hendysva, okaisva.
sila, henda'yva; mamovehenday. infancia: mitdreko, mitd aja, mitd ja nales ; aaretameguicha sapuki inflamacin: ruru (hinchatn).
280 inflamar-ingenuamente ingenuo-inmediato 281
inflamar: 1 (a)myendy, (a)hapy (encen- infrangible, irrom pible: ope katuyva. ingenuo : ipy 'aresakiiva; hek o mitva; ( a)heja, ( a)poi, ( a)pia, ( a)emboyke
der, quemar). infranqueable, impenetrable: ipy'aka- oembotavykatva, tavyrei, oe- (chugui).
inflamar, 2 hinchar: (a)mborurn, (a)- ysva; hasy hasa, h ihasa, ika- mbotavyreikatu (que se le puede inhospitalario: nombohupasiva, no-
mbovu, (a)mbohaviru (esponjar). tu y rehasa (re= ja). engaar fcilmente). porombohupvai.
inflamar, 3 enardecer: ( a)mbohuguy - infrascri(p)to: hra haiha pahpe, ingerir: (a)mokb, (ai)syryku (sorber). inhumanidad: py'a hata, poriahuvere-
raku (yra =ya). ohat'va hra (i)guype. ingle: tambeypy,, tako, ose.; tiene un koy.
inflar: ( a)mbovu, ( a)mbotuvicha, (a)- infringir, quebrantar (la ley): ( a)mo- bulto en la i.: hambeypy ruru, ha- inhumano: ipy 'a hattiva, ipy 'aporia-
mboavevo (engrer, esponjar) (a}- mard apoukapy, che ru vicha e 'e ka ruru. huvereko yva, ipire atdva.
mborurn. ( a)py r, ( a)eangaipa. ingls: ingle, hisp .; quiero aprender i.: inhumar: (a}otj;, (a)mboyvyty te'on-
inflexible: noemovaiva, ivtiyva. infructuoso: hi'a'Y(va). aikuaase ingle e' ( a)embo 'euka- gue.
infligir (castigo): (ai}nupti ( ichupe}, nfulas, presuncin: jevu, teko ha 'en- se inglre. iniciador: epyrha, t enondpe ogua-
(a)kaguai (hese) , (a)havira (zurrar). tese; tiene muchas .: ojejapoitva, ingratitud: hepyme'ekuaa y, teko poe- tva, t. ondyryva.
influencia, poder: pokatu, pu 'a ka. ha'entesetva. PY y, py 'ahesari, hechakuCUJ y re- inicial: epyr, epyrmegua, y py,
influir, cooperar : (a)moirn; ( che)pu 'a- infundado: rei; rumor in: terakw1 rei. ko. y py pegua.
ka (tener poder o dominio), (a)- infundido , infuso: tykuapy re, hekua- ingrato: tekove ohechakuCUJyva, hepy- iniciar: (a)epyrn, ( a)ndyry.
mbopu. vopyre, mokarapachdimbyre. me'yha; poepykuaahay, ipy 'are- inicuo: aa; es i., un malvado: ia-
influjo, efecto: t embiapo, ose.; rnpi, infundio : japu, terakuii aetegua'y sariva, temime're imandu'ayva. ko p va, imodi.
gui. mokarapachiiimbyre. ingresar: ( ai)ke, ( a)ha pype. ininteligible: ikatu y va ojekuaa, oje-
influyente: pohyi, pu 'a ka, pokatu, infundir: (a)hekuavo, (ai)ty kua, (a)- ingreso: jeike, jaikeha, ep'yr (co- kuaakatu y va.
ombopu guasva. moinge, (a)Poa (meter, poner); mienzo). iniquidad : aa, aangue.
informacin: momarandu , emoma- ( a)mokarapachdi (aadir lquido o ingurgitar, engullir: ( a)mok6, ( ai)syry- injertado (est): okambu, oemome-
randu, marandu (noticia). slido). ku, (a}pyte (chupar). nda, oemoopo'e hz'na, oemohe-
informado (estar) : ( ai)kuaaporti, (a)- infusin: tykua, hekuavo, ry. inhaoil: katupyryy, pituva, ha'evey, 6i, oeir hese.
emomarandu. infusorio: y soy, andu 'i yta ( < andu- ipoheyva.
informar: (a)momarandu, ( a)mo- ha: animal, que siente, oandva). injertar: (a)momenda yvyra, (a)moo-
inhabilidad: teko katupyry y, ptuva, po', (a)mohei, (a)moeiro.
mbe'u, he'iukapy. ingeniarse: (a)emoarandu, (a)jeta-
p. reko ; pohey. injerto : yvyra mohe6imbyre, y. e-
infortunadamente, desgraciadamente: vy 'o; ( a)jehekovereka.
po'ayppe, po 'ayro, ivaihpe. ingeniero: apokuaaha; mba 'apokuaa- inhabilitado (estar): ipu'aka yva; ipi- momenda.
infortunado, desventurado : che po'ay, ha; aporapekuaaha, tembiappe ika- tuva (inhbil por falta de fuerzas injuria: e' megua, mara, emomarii.
tupy rypa jepva, apopyriira'dha. corporales). injuriar: (a)momara (desairar), (a)e'e
nda che po 'i, che pan e (mala suer-
te, mala pata). ingenio : kuaa (saber, talento );apytu'u inhabilitar: (ai}pu'aka'o, (a}mbopu'a- megua, (a}ja'o.
i., fortunio: po 'ay, pane,tembiasa asy. (cerebro, inteligencia), akdpord. kahara, ( a)momarii. injusticia: t ekojoja'y.
infraccin, transgresin: emomarii, ingenioso, hbil: katupyry, tekove inhalar, aspirar: ( a)het, ( ai)pyte, injusto: hekojojayva.
epyr {pisoteo), emboyke, angai- ha 'eve, i tekov(va). ( che)pytureraha. inmanente: ipypegua, pypegua, oha-
pa. ingenuidad: py 'aresakii reko; teko mi- inherente: juapy, (o )juapyva, otro, sa yva, pytva, opytaha.
in.framental: vyropa jepva, tavyete- t (X mitd reko: puerilidad). r, moirha. inmediato: aguiva chugui, ojoapy, yke-
rosa. ingenuamente: mitd hpe. inhibirse, reconocerse desautorizado : gua, hese ojva, oja ojuehe, ojoja.
282 inmejorable-inmutable inmutarse-inquilino 283
inmejorable: iporvekatuyva, ndai- sobre el ara santa mi ms rica pose- inmutarse: nda che py'aguapyi, che inocentemente: tavyppe, py 'apotfme.
pri oseva hese. sin: Tupame ajopi ita karai ri py'areraha, che ambue, (a)emoa- inocentn: gueira'y (inexperto en el
inmemorial: ymaitereiguare, ymaite- che mba'eporaitpe. bue. sexo).
gua. in.-noral: teko marangatu opaha, innato: hekoite, hekorekoite; epy- inocular, contagiar artificialmente: (a)-
inmenso: tuvicha ikoe, tuvichapa jep- mbyaiha, ombya(va; tiey, imara- ry, ypyy, ijypyyva, oikove ypy mboja, (a)rova, ( a)mbohasy.
va, apyre}; apyre'fmvma (muy ngatu }va, hekopegua',P (inconve- guive guare. inodoro: hyakudyva. ose.; flor i.: yvo-
i., extremadamente i.). niente). innavegable: yga ndohasaiha, ndogua- ty ryakuy; el i., W. C.: ana, a-
inmerecido: re, rez'nte, r. me'embyre, inmortal: omanokuaayva, ikatuyva taiha, hi'yta katu yva {lit. no se nandy, tugua (fondo), ose. , kakare-
me'reipyrnte; noeme'eiramo omano, o mano yva. puede nadar) . nda; jahuha (el bao).
ipora avei, oeme'e'framo jepe ipo- inmortalidad: teko mano 'y, omano y- innecesario: tekotevy, natekotevei- inofensivo: ( o)momara yva, ko 'birey,
rd avei. va reko, mano'y reko. (va); me das lo inn. : reme' chve ipy 'amarangatva, no k o 'ivai.
inminente: ou potva, ou potaitva inmortalizar: (a)mbohekomanoy, (a)- ko tekotevyha, aikotevyva. inolvidable : tesari katu yva, ndika-
(en lugar de ou puede ponerse mbohekove apyray. innegable: oembotove kuaayva; he- tiva nde resari, tesaraipyrdy.
ojehu, oiko, oguahe). inmortificado: ovy 'aserdva, naisdsiva, sakaite, hesakamba; ndaikatuiha tesarairay, tesaraihay.
~irse: ( a)jasurn, ( ai)kerei, ( ai)- issoserdva, oembohetevy 'asva, aporombotavy (sobre lo que no se inopia, pobreza, indigencia: mboriahu,
pytyvserei. ovy 'areisva. puede engaar). teko mboriahu.
inmoble: nomyivai, omyi'fva, ku'ey, inmvil: nomyiriva, opytnteva, omy- innoble: ikateyva, hisp.; hekopey, inoportuno: ho'a por'fl, ou porayva.
mongu'epyray, petef hendpente iyva, ndahekomyiriva. kuimba'etc rekoy, naikuimba'e re- inorgnico: orgdy, hisp. (< rgano:
ofva, opytva (como la raz del r- inmovilidad: nomyirva reko, teko ki orgd, hisp.), ndahekoviva.
bol: yvyra rapicha). myire y, teko pyta. innocuo: marangatu, ndaivaz'ri, heko in petto: che py ' pe, che py 'apype.
inmoderadamente: hekopey, hekoy- inmovilidad: nomyiriva reko, teko ombyaiyva, joheipyre; remedio i.: in primis: hi'ariete.
me, terayme, herayme (sin nom- myirey, teko pyta. pohti nane mbyairz'va, p. pochy y. in puribus, in puris naturalibus: opz:
bre). inmundicia: ky'a, ky'akue, mba'e ky'a innovacin: embopyahu, apojevy, je- vo.
inmoderado: hekopey, hekopeguay, teko tajasu; jare (suciedad del cuer- japo jevy. inquebrantable: ikarapdkatu yva, ova-
heko ',Pmeg-dll, nahekori, hekor'- po, mugre de un objeto). innovar: ( a)mbopyahu, ( a)japo jevy. ka tu y va, ivdkatu yva.
jva. inmundo: ky'a, iky'va, tajasu; ijar- innwnerable: ojepapa ka tu y va, hetai- inquietar: ( a)moangata, (a)mbokysy-
inmodestia: tie'f (zafadura), teko sa- va (desaseado, puerco). terasa. kysy, (a)myangeki
raki (soltura, procacidad), teko sa- inmune: ndojejap(ri, noembya(ri; he- inobediencia, desobediencia: embo- inquieto: iangata, ipy 'aguapy yva,
rambi (derramamiento de los senti- sdi os, tesdime ose, oikove ose- hovi, mbohovi, e'rendu y. iangeki; !os picaflores estn in-
dos); jevu, jejapo, ha'esnte (arro- va. inobseiVancia: mboajey, emboajey; quietos (envidiosos) porque cogiste
gancia). inmunidad: teko hesai, tesi reko; ta- ateyreko, atey. esta flor: mainumby kura iange-
inmodesto: itie 'fva; ovva = ojejap- t, pire ata, ndojejapznva reko. inobseiVante: nomboajiva (jiva = kiva, reipo'o hagurehe ko yvoty.
va (v. el anterior). inmutable : heko myiyva, ik4tu'flva jvai), omboajeyva, heko ateyva. inquietud: angata. angeki py 'a an-
inmolado: jukapyre (muerto, sacrifica- oemov, heko iambue y va ia- inocencia: teko tavy, teko angaipay, gata (preocupacin X incertidum-
do), ikuave 'mbyre (ofrendado). mbuekatu ya, opyta, opytva, py'apotf, tavy, teko aay. bre: py'aheta).
inmolar: (a)juka (matar), (a)motupa opytahatva; noemopirfri mba'e- inocente: tavy, ipy 'apotfva, heko inquilino: ogaporuha, mbohupa (hus-
mba'e {darlo a Dios; ofrezco a Dios vpe, aiambuiva. affayva. ped).
284 inquina-insistente insistir-instruccin 285

inquina: pochy, jahi, mborayhuy, insensato: tarova, aktikuchu, heko ta- jerurejevyevyha, ojerurerei-mem- inspirador: py 'amongetaha, ()at6iha.
rov(va). va. inspirar: (ai)py 'amongeta, (a)atoi,
a'ey, emyrb (ofensa).
inquirir: (a)heka, (ai)typeka, (a)povy- insensible: ( i) pireatti( va), noandiva, insistir: (a)jerure rure, ( a)jerure jevy- ( a)myangeki, ( a)mohet>i iaka-
vy (a)yvyki, (a)hyvyki, (a)jety- ipirejyva (de piel resistente) (v. ta- evy, ( a)jerurramo ndajerurepi; me.
peka. th). ( a)tu 'u, ( a)jetu 'u; ( a)jepypy (hend- instabilidad: pytay, teko pytay, opy-
inqicin: heka, jeheka. ve: con l). tayva reko, teko vava.
inseparable: ojepe'a katu'jva, ojepe'a-
inquisidor: hekaha, typekaha. kuaa yva, oomoirU memva, ojua insolacin: kuarahy mbota. instable, inestable: ndopytvai, ndopy-
inquisitorial: hekaha, typekaha; ma 'e- pymemva, ojei katu yva ojuehe- insolencia: tfpu 'd, pyta pu 'd, nalzi'otf- tiva, ova ovva, ipy ta 'z'va.
haiterei, oikuaaserefva. gui. ri{va), notfri(va). instalacin: moi, emof, emohenda,
insaciabilidad: teko hyvatd'j,tye py- insepulto: otymbyrey, noeotyi insolentarse, ser insolente: (a)jejapo- emboguapy.
rusu. va'ekue gueteri rasa, natfri, ( a)nemotfpu 'd (v. el instalar: (a)mohenda, (a)mbohupa, (a)-
inservible: ndojeporuvimava {vima- siguiente). mof, ( a)rova; instalarse: ( a)emohe-
insaciable (es): hyvatay, hye pyru-
su. va = vmavai). insolente, orgulloso, altivo: notfriva, nda, ( a)va, ( ai)ke, ( a)eoa, (a)-
insalivar: (a)motendy, ( a)emyendy. insidia, y ms usado asechanza: fluM zjumtie 'j>va (deslenguado), ojejap- iembojra.
insalubre: hest2iyva. (trampa); poner i. o asechanzas: (a)- va (engredo), itfpu 'va (altanero), instancia: j erure jevy, jerure kuatia.
insanable: ndokueravimava, okue- mouhd. oftembopytapu 'ava (que levanta los instantneamente: tesapirime, arave-
insidioso, traidor : guasuapiha, mou- talones, altivo, que se pavonea). richa.
ra'jva.
hha. inslito: ndojehumemvai. instantneo: sapy 'aitepegua; su muerte
inscnbir: (a)mbohyru, ( a)hai ipype,
insigne, clebre: herakud por, hera- insoluble: hykukatuyva, hykupyry, fue ins.: omanoite voi uppe.
( a)oa ipype (e acentuada).
kuvusu, h. poguasu. hvkury. in&tante (un): sapy 'ami.
inscripcin: embohyru, haipy, tra insovencia: sogue( che).
insignia: techaukaha, ose. , aoveve instar, insistir: (a)jerurejevy, ( a)iapo-
mbuaty, haipyre. insolvente: isoguva, osoitva, iviru-
(bandera). jevyevy, (a)tu'u (hese).
inscrito: haipy, mbohyrupyre, (i)kua- veyva, viru oguerekoveyva, heko- instauracin: embopyahu, ( a)epyrn,
insignificante: sa'iku(nte), marve
tiapyre (M.). sogue, heko osoitva. (a)mboypy.
ndoikiva, michfko.
insecticida: taso jukaha, ose., moiii insomnio (sufrir de): (che) kerasy, ke- instigador: ( a)muaa, ( a)mokyrey,
insinuante: oehendukva, oehendu-
jukaha. ray, ndake kuaapori, che keve 'y (a)hatapya, (a)moaro, (ai)kutu-
kasva, oporomola1remiva, poro-
insecto: yso, taso, ose., motii (bicha- pohi. kutu.
mokuremiha.
rraco). insonoro: puy, ipuyva. instilar: ( a)mondyky, ( ai)tykua 'i.
insinuar: ( a}ehenduka; insinuarse:
inseguridad: herungua, teko aetey, ( a)emuapyse, (a)emboapyrase (a- insoportable: pohyiete, hasy asy; suje- instinto: andu, eandu, teko andu,
mba'e jaikuaaport2'Yra, mamo ika- somar la punta). to i. : tekove (ava, mva) ipohyiva, andureko, tekoreko, ose.
tu y ha iapyrn hatti (lugar donde ijohaitva, porombokaigueha, teko- instituir: (a)mboypy, (a)mbopyahu,
inspido: he'j>, ay, heho, ndahiva;
no se pisa seguro). ve nde hapyva. (a)mbo'e.
mandioca ins. es la nica comida
inseguro: herungua; es i. , incierto : que tenemos: mandi'o ay mante inspeccionar: (a)ma'ma'e, ( a)povyvy; instituto: tekove rape; mbo 'eha (liceo,
ndojekuai, herungua; ijeroviapy y, roguereko ro'u va'era (= r. tembi'- hacerse i.: (a) moma 'eu ka cherehe. escuela).
urd). inspector: ma 'ha, mohendaha (juez). institutriz: mit rerekua. mita mbo'e-
ndaijeroviahiva (v. el anterior).
insensatez: tarova, teko tarova, teko insistencia: jerure jevyey. inspiracin: py 'amongeta, ati, e- hra.
insistente: jerurerureha, jerurejevyha, atz~ apytu'uroky, e'ekuaa(syry). instruccin: embo'e. mbo'eha: minis-
akkuchu.
intento-interpretar 287
instructor-intentar
286
insustituible: mbuekoviahayva, heko- intento : ha 'd, potapy, potaha. ahta tva ryepype; al i. del pas :
terio de ins. pblica: teta jokui intentona : ha' rei, eha '. tetapype, tet py re.
viar ndaipri, ndahekoviar~i. ,
mbo'e; mboereko sambyhyha pav. interca1ar: (a)mopa'Ct, (a)mombyte; interlocutor: oomongetva.
intacto: mara 'y (puro), po opyre y'
instructor: sambyhyha, mbo 'eha, ta- ( a)mopa'.mba 'u (ir intercalando). intermediario: oporomopa 'va, pa'-
pokopyrey; poru'ymbyre.
vy 'o ha, tavype 'aha. intachable: joheipyre, potf, hekove- interceder: (a)jerure, (a)embo 'e; in- megua.
instruido: itavy'opyre, iarandu po terceder, interponerse entre Dios y intermedio: mbyte, pa'.
potfva, imary . .
riimzko, ndaitavyiriva. intangible: ojepokokatu yva, zkatu y- los hombres: (a}emomby te ande- intermezzo: purahi mbytepegua.
instruir: (a)mbo 'e (ensear), (ai)ta- jrandive (= ( a)emopa 'u). interminable : ndopakativa, opakatu '-
va repoko, ikatuyva remomyi.
vy'o, (ai)sambyhy (guiar). . . integrrimo: joheipyrete, imarangatu - interceptar: (ai}kytf, (a)mopa'tJ. , (a)jo- j va, opave'yva; opa ha ndopi{va).
instrumento: pojoapy, tembzporu ; 1. ko, (a}emopa 'u. intennitente: pa ' pa'u, ho 'apa', po-
pa jepva. ..
musical: tembipu. ntegro: ofmbva, heko ndovatazva, intercesin: j erure. k pok, sogue sogue; fiebre i.:
insubordinacin, inobediencia, des?: heko maniyva, ndoiko marttiva. intercesor: jerureha, emopa 'uha ak nundu p. p.
bediencia: e 'rendu Y, mbohovaz. oepopa 'va. internacional: tetpavgua, tet may-
intelecto, entendimiento: kuaa , teko
insubordinado: ombohoviva, oemo intercostal: aruka, mby tegua. ma rehegua.
kuaa, ak, apytu 'u (cerebro). . .
fva , opu 'd{ s}va mburuvichre _= inters 1 (tener) por: ahenduse, ahecha- internar: ( a)moinge koty pype; inter-
intelectual: hekokuava; trabaJO 1.:
nde kakuare reemofva, none se, arekose (segn sea el inters narse ( a)ike; i. en un sanatorio:
nga rembiapo, apytu' . ~embiapo:
mbohuvichasiva (v. autonomizar ). inteligencia: kuaa, apytu u, tembz- por oir, ver o tener algo); el int. por ( ai}ke hasyva rpe , ( ai)ke aepoh-
insuficiente: ndaha 'evi, noimbiva, kuaa, ose., kuaa kuaa, kuaa reko. el indio: ava mborayhu, a. rayhu. nvo.
tekotevve, naiporiii gueteri, nda- inteligibilidad: jekuaa reko, kuaa re- inters, 2 rdito : tembirepyke'a, vi- interno: ipypegua; mbohupa (pupilo
ha 'evi gueteri. ka. ru'a, viru ra'y, viru roky, viru re- interno).
insufn'ble: ikatu yva jahasa, hasyete ra inteligible: kuaapyra, ojekuaakatva, 6i (lit. fruto , retofi o, germen del internuncio : Papa rekovia, Roma re
sva, hasyva heraha, hasyva imo~? dinero). mimbou.
ojekuaaporava.
hasy arokiriri hagua, arokznrf interesado (estar) o tener inters (v. interocenico: para pa 'u, p. p. megua,
intemperancia: tekojejokoy , mba'ehe
kuaa y va. . kope y , teko hekopey. inters1 ) . p. p. rupigua.
insulso, inspido : hey, ay, he' y na interesante: oipy 'arerahva , oporo- interpelacin: j erure, emopa'i..
intemperie (a la): okpe, urez're, ara-
he 'iva (ni salado ni dulce) . mbovy'va, tory me'ha. interpelar: ( ai)pytyv6 jerure, ( a}pora-
insultar : ( a}ja 'o; e 'reitype ( a)japi; PY guype, ararespe.
intempestivo: hi'ara'y gua, hi'ara'yme- interesar (al oyente , al comprador): ndu hatd.
insultarse mutuamente: (ja)jua 'o ahechauka mba 'e porha, ( a)mbo- interpolacin: emopa 'u, ( a)mof mby-
gua (fuera de tiempo).
(ja)joja 'o; ( a}uchiri. he, (a)mohe' (che e', che mba 'e tpe.
intencin: pota, apose, aporangue,
insulto : a'o, ja'o, jea'o, jeja 'o. apopy ra, py 'aresa, py 'arembipota. repy), ( a)mop ora; interesarse por el interpone~ (a)rnoi mby tpe, (ai)pa 'u -
insumergible: noff.apy m{riva, oapymi guaran: (a)hayhu avae'e, (a)mbo- mof; interponerse: (a)emopa'u-
intencionado : potapyre, ma'mbyre,
katuyva. hecharapyre. poty avae'. moi.( ai}ke mby tepekura, ( a)fiemoi
insuperable: hasaha y , ijojahay, ha- intendente: tavajra, tavarerekua (al- Interferencia: uvaitf, juasa. mby tpe; (a)emopa'u; el sacerdote
sayha. calde). Interino: sapy 'aguam(nte, hekovia sa- se interpone entre Dios y los hom.
insurreccin: pu ', epu ', ernof; tf py 'a. bres: pe pa'i omopa' Tup Iza yvy-
intenso: hata, mbarete, pohyi.
pu ' (insubor~inacin) . . . intentar: (a}ha 'a, (a)eha'a, (a}ha' Interior: pype, tyepy, ose., mbyte; lo prape.
insurrecto: opu va (revolucJOnano), i. : hyepypegua; voy al i., al centro: interpretar: ( a)muesaka, ( a)mohakd'i
mbaite (procurar), ( a)epia 'd.
oemoiva.
288 interpuesto-intrigante intrincado-invernadero 289
(explicar), (a)hesape'a, (a)mosus, rasa, tekove ipohyiva, ijoha (per- intrincado: ijavori, ijavo'i; okay- intil: pituva (inepto, incapaz), palu,
(a)nioiie'e, ( a)henduka, ( a)mombe'u. sona). va, (o)emz'va, iapovo. ndojeporiva, rei (instvible); pala-
interpuesto, mediador: mbytepegua, intolerancia: teko jeiy, jeiy reko; intrincar, enredar, confundir: (a)mbo- bra i.: e'erei, e'embyrei; es ente-
pa 'umegua, jerureha, mopa'ha. teko ha 'esnte, ha'esnteva reko, javori, (a)moypyt, (a)muesaklije- ramente i. (persona o cosa): mba'e-
intenogante: poranduha; porandu re- teko pia y, teko vd y (que no se ra, ( a)mbojavo 'i, ( a)mboapajutii, ver ndojeporiva; es i. que hables:
chaukaha; pa y piko son interrogan- doblega); akhat. (a)moapov. rei ree'ta (con l: hendive).
tes: pa ha pikpe aporandva. intolerante: iakdhat, ndopiasiva, intrngulis: okayva, emihpe oik- inutilizar: (a}mbyai, (a)mborei, poru-
intenogatorio: porandu, eporandu, naiviva = naivvai (v. anterior). va; no estoy en el i.: ndaikuai oje- pyveyr (a)heja; inutilizarse: (a)-
poranduha. intoxicacin: poh vai, pohd juka, p. japtava, ojehtava. embyai, naembo poruvi, ( a)e-
interrumpir: (ai)kytf; ( a)heja, ( a}poi pochy, p. ar, pohd mano. intrnsecamente: hekoteetehpe; i. ma- momba'eve.
sapy 'a; ( a)joko (suspender). lo: hekoitre ivai; hekopete naipo- intilmente: rei, rez'pe; reiete, rdnte,
intoxicado (fue): ho'u raka'e pohd
intersticio: mbyte, mbytepegua; je- riva, hekoporyete. renante, rdntema.
pochy, pohd vai, pohd mano.
ka (grieta). intrnseco: pypegua, hyepypegua, he- invadir: (a)jasuru, ( ai}kerei, (a)emo-
intervalo: pa'u; i. lcido: p. tarovay. intoxicar: ( a)mopohdvai, ( a)mopohti- kopegua. mba'e tetre, (a). yvyre (i. un
intervenir: (a)porandu, (a)mohenda mano, (a)mopohdjuka. introduccin: epyrU, emoinge, jei- pas).
(pedir cuentas), (a)ma'e, (a)emoin- intraducible: ikatu yva oembohasa; keha, ypy (principio). invalidar: (a)moporhara, ( a)hejarei,
ge. es i. al guaran: ndikati amoava- introducir: (a)moinge, (a)roike, (A) (a)momba'eve (inutilizar).
interventor: mohendaha Guez), ma'e- e' por. (recoger). invlido: hete meguava, ose.
hra, oangarekva sapy 'a. intramuscular: tetepypegua, ho'opy- introductor: moingeha, reroikeha. invariable: naiambuiva, iambuey-
intervi: emongeta; u vaitf pegua, teteryepypegua. roikeha. va, opytnteva.
intestinal: tyerehegua; dolor i.: tye ra- intranquilidad: py'apytu'u'y, py'a he- introito: jeikeha, epyril (principio). invasin: jasuru, yvypyhy, asuru.
sy. la, py 'atyai, angata, py 'a angata. introversin: jepy 'amongeta, py 'a apy- invasor: ojasurva, mondaha; yvypy-
intestino : ty e, ose. intranquilizar: (a}mbopy 'apytu 'uhara, m~ ojehema '. hyha, ndyryha, asuruha.
intestinos: tyeku e. ose . ( a)mbopy 'a angata, ( a)myangeki. intruso (es un): ojasurva, oikerdva, invencible: oepyril y va he se, ndaip-
intranquilo: ndaipy'apytu 'iva; se que- noeheiva, heimbyre y. ri osva hese; l es i. : nde pu'akay-
intimar: 1 (a)mombe'u, (a)momarandu ,
d in : ipy'a angata opytvo. intumescente, hinchado : ov(va), (i}- va hese = nande pu 'akiva h
ha'euka, (a)henduka che rembipota
intransigente: noemovi, ndopiiva. rurva. invencin: johu, jejohu, apytu ' roky-
(y por el sufijo uka: mandar).
intransitable: ikatu y va jahasa, ojeha- inundacin, creciente: ysyry ou, ysyry (una i., un invento).
intimar: 2 (ja)juayhu, (ande, ore) a'e sakuaayva, hasa hasy, ojehasaka- guasu, ysyryse, yryvatd. inventado: johupyre.
ojuehe. tuyva. inundado: moalcymbapyre. inventar: (a)juhu, ( che)apytu 'ugui (a)-
intimidad: emi, ao, o, a'e (simpa- intratable: ipochyrez'va, hekoitarasva, inundar: ( a)moakymba, ( a)uvdmba nohe, (a)mboypy, (a}hekomboypy,
ta). avaete, avaite, heko av(va) ; joha. ype; inundarse: (o)emoaky, ygui ( a)ntohei
intitular, titular, nombrar: (a)mboh- oembojohva. oemyenyhe; oapymi (hundirse). inventor: johuha, mboypyha, mopu'd-
ra (X apodar: (a)hero). intrpido: ipy 'aguasva, oemondyiy- inurbano: koygua, nohekombo'epor- ha, epyrha, moheiha.
mtolerable, inaguantable, insoporta- va, noemondjiriva, kuimba'ete. iva, heko okaraygua. invernculo: ka 'avo rupa akuvevi,
ble, insufrible : ikatu yva jahasa, intriga: pokar. inusitado: ndojeporuvimava, iporu - ana mbyakuha, kotyaku.
amok, jaisu 'u (cosas); hekoita intrigante: ipokarva. pyveyko (es i.). invernadero: tenda ( = mamo) ra ro'.
290 invernal-iris irona-isla 291

Y zo guar; ka'avo renda aku, hete pokopy ra 'f( va) ; i. a las balas: irona: embohory, aete g'.Ja 'u, e'e- re, pordmbajepva, heko ne potfe-
ana mby akuha. mboka ra yire ipireatva (E .R.F.). megua, e'eki, he'isekiva (de do- tva.
invernal: ro 'yrehegua, ro 'ypegua, ro 'y. inyeccin: kutu, jekutu, kutupohd, po- ble sentido). irresistible: mbareterasa, hattiitva;
invernada (estar en la): oembokora- hkutu, kutuhti, neo!. irse: (a)jei, ( a) va (mudarse), ( a)mano- prurito i.: temi mbarete; ikatu yva
PY hkui, tokpe okva. inyectar: (ai)kutu , (ai)kutu(po)hd, mbota (agonizar); ( a)poi pygui, ( ai}- rembohovi, ikatu 'yva nde pu 'aka
invernar: (a)py ta ro'y jave, (ako ro'- neo!. pyki tape. hes e.
ypukukue. ionizacin: emoi6, hisp . irradiar : (a)jaji, ( a)hesape. irresoluto (de carcter): ruiaipy 'apetef-
inversa (a la) : ambue hendcha, jevy- ionizar: ( a)moi6, h.isp. irrazonable: hekoy, hekopey, hekoy- vai, py 'ahetva.
rendicha, guevirendcha. ipecuana: pakuana, hisp . megua. irrespetuoso: ombohoviva. hova at-
inversin (de dinero): (viru)jeporu, e- ipso-facto: peicharamnte; con el con- irrealizable, , inalcanzable , incorecto: va, ondyrysnteva.
moambue (cambio). sentimiento mutuo i. f. quedan ndikatva ojehupity. irresponsable: ndaijeroviahi, re re-
inverso (es el caso): ambuva katu , na casa dos ooe 'emente peichara- irrebatible: ndikatva ivd, n. oemo- jekva hese.
petelchava, napeteichava. mnte omendma, o. omenda opy- vd; argumento i.: e' iku 'eyva. irreverente: ndojepoyhiva, Tupdme
invertido, 2 sodomita: tevirb, kuimba 'e ta, mendare opyta. irreconciliable: noyrbsiva, ndapo- nomomba'iva, Tupdme ombohov-
kua. ir: (a)ha, irr. (reho, oho .. .); ir varios chypo(riva, ndikativa oyrb. iva, nornomba 'iva.
invertir, emplear : (ai)poru ; i. dinero : juntos, van: oje'i; vamos a pie: fa- irrecusable: amonei va'er, tekotev- irrevocable: hata, ndoguev(riva, nai-
( a)vru poru. guata jahvo; vamos a pasear: ja- va ame ', tekotevva jajapo. ambuiva, opytaitva:
investigar: (a)heka, ( a)povyvy (pal- ha jaguatvo; irse para no volver, irreductible: noemovaiva, ndikati- irrigar: (a) muaky, (a)mohe'6.
par) , (ai)typeka (escarbar). morir : (a)haite; me va mal: aiko va oembotyryry. irrisible: japukva hese; precio IrnSI-
invierno: ro 'y, ra ro 'y, ro 'y ra. vai; no te va bien ?: ndereikopori- irreemplazable: ndahekovii, ndaip- ble: ndahepyiete (muy barato).
inviolable: katu 'y va rerarb, emo- piko; yo ir a su encuentro: ahuvai- ri hekoviarti, ipyruha y, ndapri irritable: ipochyrdva, hekopochyva,
marakatu yva. tita (ichupe); (a)japi; donde quiera opyrva (chupe). ipochysva.
invisible: katu yva ojehecha, ojehecha- que vaya , iremos nosotros : mamo irreflexivo: tarovva. ipy 'atarova, a- irrito : rei, nomostiiva. oguma, mba'-
kuaayva. ojapihape, jajapz'ne andekura kahatti, saraki, irari, saite. evramo ndoikiva.
invitacin: he6i, tei, eheni, je- avei; se fue: oipyki tape, ojoka irrumpir: ( a)jasum , ( a)guahemba, (a)-
irrefrenable: katu y va oembohovi,
poy ru. yvy, opoi ipygui, ombovu kamisa ndikativa iva, nd. oerne'. suru. (a)ndy ry.
invitado: henmbyre, jepoy m, poy- lmo, oipy gua hapre. irrupcin: jasum, asuru , myastii, sa-
irregular: hekope y, ndahekpevai rambi, eguahemba, ndyry.
rupy. . ira, enojo: pochy, jahi. (pevai = peiva). isla 1 o tierra en el agua: y pa 'u (M .)=
invitar: ( a)hen, ( a)jepoty (llamar iracundia: pochy.
irreligiosidad : tupao vy'a y, tekotu .. y pa'uyvy.
con la mano = (a)jepoyru (ichu - iracundo, impaciente: ( che)pochyva,
( a)jahiva, ( che)reko pochy, (che)- p 'f. isla 2 o claro en el bosque : ka'aguy
pe: a l).
invocar: (a) heni, (a)jerure (pedir), pochysva. irreligioso: itupao vy 'a yva (X arre- pa 'u (M.) = ka'aguy pa 'u .
(a}embo'e (rezar) . irascible: ipochyre!'va, heko pochyva, ligioso : tupao angata yva). isla 3 o arboleda en el campo : pa'
involucrar: (a)mama, ( a)mbohy ru. ipochysva. irremediable: naipohdiva, ipohdyva. (M.)= pa ' ka'aguy (ulla'u, M).
involuntario: ndojepotva, potapy y iridio : iri, hisp. irreparable: okaymbaitva, ndaipo- isla 4 o vaco en el aire : arapytu pa '
(no querido), re, regua. iris (arco) : arapyjegua, ra kora, aran- riete hekovia. (M.)= arapytu pa'u kura.
invulnerable: appyray, kutupyray, gora, araroki, jy 'y, jy 'yva (M .A. ). irreprensible, irreprochable: joheipy- explicacin: tres dicciones ex-
292 islm-izquierdo

presan actualmente el concepto de iteracin: apojevy.


isla: suprmase la tercera diccin y iterar: (a)japo jevy, ( a)mbojevy; i. el
se tendr segn Montoya.- canto: (a)purahi jevy.
"Trou dans l'aire .. , dicen los fran-
ceses a la isla del aire.
iterativo : oiko jevyva, ojehu j evyjevy-
va. Letra J
~lm: Al rape , Mama rape (islamis- itinerario: tapera, tape rekord, tape-
mo). rdreko, tapeporar embo 'e.
islamtico, mahometano: Alaperehe- izaga, juncal: pirity. jabado: para, mbatara; gallo j.: rygua- jadeante: ijuku'va, iambva.
gua, Mahma rehegua,M. ra'y. izar: ( a)hupi; i. la bandera : ( a)poyvi sume mbatara jadear: (che)juku'a, (che)mbu, (che)-
meta, islote: ypa ' 'i (M.). ( h}upi, ( a)hupi tet ao, ( a)mboveve jabalcn, cabriada: yvyra ogapu 'ar. py'akane', (che)kumbo, (che)kuse;
isobrico: pohyi joja, pohyi ra'a joja. poyvi. jabalconar: (a)mo yvyra ogapeguar, hacer j.: ( a)mbojuku 'a, ( a)mokuse,
isocrmico: kolojoja, hisp. izquierda: asu: a la iz.: asgotyo(go = ( a)mopu ' yvyra ogar. (a)mokumbo; anda jadeando y con
ka); a la i. (reposo): (che, nde... ) jabal: kure ka'aguy, taykati, taitetu, la lengua fuera: ikumbo ha hi 'ambu
issceles (tringulo): ( takamby) joja aspe; los campos de la i. son los tajasu. ohvo.
(=t. hetyma joja).
suyos: u asupegua imba'va, los de jabalina: kure ka'aguy kua. jadeo: py'akane', juku'a, mbu.
isotermo: arapytu akujoja, taku foja. la i.: asupegua kura. jabalo: kure ka'aguy ra'y. jaez: 1 kavaju jeguaka.
israelita, judo: Tup reta memby, hu- izquierdear: (a)japo hekope'y, (a)japo jabeque:yga, ygra (A.). jaez: 2 te ka; del mismo j.: ojoheko, he-
dz'o, hisp ., Javera y, Heova raY. vai, vaihpe ( a)japo. jabn: havo, hisp., hy jyipy. koi eh agua (de la misma clase o es-
istmo: yvyku, yvyjyva. izquierdista: ivat'vare ivva, asugua. jabonar: ( a)mohaF. pecie).
italianismo: itali reko. izquierdo, zurdo: ipoasva, asu. jahoncillo: havo 'i. jaguar: jaguarete.
jabonera: hav apoha. ja, ha, ha: ha hdi, he hi, hUJJ, hua, hua.
jaborand: ka'atdi. jalapa: ka 'a kamby (hierba lechera).
jaca: kaJ,aju 'i, kavaju ray, kavaju ka- jalb;:gar: enjalbegar: (a)momoroti; en-
rape. jalbegarse: (a)emopor, (a)emo-
jacal , choza: tapyi. hovapor.
jcara: purahi rory, h oryva aty; kue-
jalbegue: morotingue, moportiha.
ri, japu .
jacarrear: (a)poromb okueri. jalea: kosereva resak, mahe'ery.
jacarero: hory, hetia'e. jaleo : jesapuki, sarambi, ayvu, tetia'e,
jaco: kavaju pitu va. churuchuchu (asonada, algarada,
jactancia: teko j ejapose, t. jevu , teko motn).
ruru. jaletina, gelatina: tembi'u jeguakll,
jactancioso: ojejapva, ovva. mba'epyu.
jactarse: (a)emomba'eguasu, ( a}vu, jaln: yvyra jejatykll.
(a}emomba 'e ae. jalonear: (a)jatyka.
jaculatoria: embo'e mbyky, r1embo 'e'- jams: mramo, maramove.
i, embo'e hu 'y, embo'e'imondo. jamelgo: kavaju pituva.
294 jangada-jornalero jorobado-juguetear 295

jangada: 1 yvyra rojapy, yvyra juaju jenzaro: turko imbokva (soldado tur- jorobado: atuakandu, atuape (agacha- judiada: ava rembiapo, tembiapo vai.
vevi, y . j. oveviva. co). do). judicatura: mohendaha rembiapo, mo-
jangada: 2 e'e (tembwpo) hendayme- jerarca: sambyhyha, mburovicha. jorobar, molestar: (a)moeko'i, (a) hendaha.
gua. jerarqua: sambyhyha reko, sambyhy- mbyaju, (a}mbokaigue, (a)moemy- judicial: mohenda.
jake: jukaha gua'u. ha rysyi. r, (a)mokane '. judicialmente: mohendaha rekpe.
jaqueca: cefalalgia: akdrasy. jerga: ao anambusu. jota: 1 purahi. judfo, 1 israelita: Jave ra'y, Heova ra'y.
jaral: javori, javo'i, uatindy. jerigonza: e'e jopara, e' jehe'a. jota 2 (no sabe ni): mba'evete ndoiku- judo 2 errante (e): hud(o oguatame-
jarana: jolgorio, jaleo: churuchuchu, jeringa: hypyiha, ohha; j. para lava- ai. mva, h. gua taha rei.
ayvu. tivas: tevikutuha. jota 3 (letra): je (e'e rapo); se escri- juego: 1 embosari; embosaraiha
jardn: yvotyty, yvoty roki (M .), (pa- jeringar: 1 ( a}oh, ( a)hypyi, ( a)hevi- be con j .: jpe ojehai; no suena (cancha , etc.); j. de naipes: mbarha
raso). kutu. lo mismo: ndaipu petefchai. embosari; j . de velorio: syryvin-
jardinero: yvotyty jra, yvotyty rere- jeringar: 2 (a}mbyaju, (a}mbokueri joven: karia 'y, mi taro su (personas), do; juego de mue cas, marionetas:
koha, y. angarekoha, yvotyty ja- (molestar, fastidiar). ta'yrosu (animales); an es j .: imitd- auvanga, aevanga (M.); j. del to-
ryi. Jernimo: K ero. gaeteri = ipyahu gueteri. ca do: tuka'e; j. malabares: tembw-
jarra: kambuchi, Jess: Hesu, hisp., Moingovehra, Te- jovencito, jovenzuelo: mitdrosu; ta'y- po hechapyrd, embosari katupy-
jarras (ponerse en): (a)jeku 'ako = (a)- kovejra, Pysyrhara (Salvador). rusu (animales). ry; hacer j. dos cosas: ojoapyporri,
jejoko che ku're. jinete: hendva, kavaju ri oikva, ka- jovial: hetia 'e, hory, ose . oombohovi porti.
jarrear: ( a)jara y, ( a)yjara (pozar agua). vaju arigua, jeupiha (A.). jovialidad: teko retw 'e; por su j. es juego ,2 j . de azar: iembosaaii po'a, .
jarro: kambuchi. jiquima = jicama; mbakuru. querido: hetia 'gui ojehayhu. herongua.
jaula: guyrao, guyra roki, guyra ren- jirafa: mburika ajuvuku, jurendapuki joya: mba'ehepyete (alhaja). jueves: arapo (da 5).
da. (M.). joyas: kua mendare mba 'er, jeguaka. juez: mohendaha.
jaura: jagua ary(ra). jockey: embosari, hendva embo- joyera: tembirepy emuha, jeguaka jugador: iembosaraha, oembosari-
jayn: kuimba'ete, heterosva, to'o. sari. emaha. lla, ha'tiha, ose.; j. de bolos: bolo
jazz: mba'e pu kamba, avarembipu juanete: kanguepo. ra'tiha.
jocoso, festivo , grcioso: horyva, he-
(msica de negros). tia'va. jubilado (est): tembiapgui opa( va'- jugar: (a}embosari, (a)ha 'd; vamos a
jefatura: mburovicha renda, m. reko- ekue, poihare. jugar a naipes, bolitas: jaha aha'ti
jocundo, plcido, agradable: horyva,
ha. . jubilarse: tembiapgui ( a)jei, ( a)pvi. makd, va/ita.
ika'avo.
jefe: mburovicha, tendota, ose .; j. o jubileo (ao de): yrb ra (a. de per- jugarreta: porombotavy, embotavy,
jolgorio: ayvu, e'eatti, e'esapuki. dn). embohory (burla).
presidente de la nacin: mburuvi-
cha guasu, teta rendota; candidato a joJoto: avatiky (choclo). jbilo: vy'a tory, ose . juglar: tory jra, puraheiha, iembosa-
j .: mburuvichar, tendotard; nom - jorgun: ava paje (hechicero). judasmo: Heova rape, Jave rape. raiha.
brarse j . o presidente: ( a)emof ten- jornada: aramba'apo, apopy petef ara- judaizante: hud(oichagua, oiko hud(o- jugo: tykue, ose .; no tiene j .: ndahy-
dotara; a esos hay que darles un j .: kue, araremblpo, tembiapo arape- ramo. ku i (X no se derrite : ndahyki).
um(va oembohuvicha va 'erii. gua. judas, traidor: me 'eh a, poguyrohra jugoso: hykuva; naranja j.: nard ry-
jejn: mbarigui, kui'f, karachd, etf. jornal: 1 ara rembwpo , rape apopyre. (M.). kue; fruta j.: y va hykuva (hy = ry)
jeme: kutipyso, kurijepyso, kudpa', jornal: 2 ra rembiaporepy. judera: Hudz'o reta, 1t. tva, h. raity . juguete: apo (M.), ie1a'anga (M .).
kura'ti (X palmo: pamora'd, neol.). jornalero: ko'eko're mba'apohra. judia, poroto: kumanda; kua hud(o. juguetear: (che)saraki, (che)retia'e, ose.
296 juguetn-jurar jurdico-juzgar
juguetn: saraki, hetia'e, ose. (humo- joyvypy(re); j. de dos caminos: ta- (a)e ' megua Tupre, (a)mongy'a justificacin: emomarangatu(ha).
rista). pejehe 'a; j. de dos ros: yjehe'a; j. Tupa, (a)tupdngy'a. justificado: momarangatupyre, johei-
juicio, 1 facultad de juzgar: mo'a (an- de muchos: omono'ha, no' gua- jurdico: tekome ' rehegua. pyre.
logo a kUila : inteligencia), ak gua- su, embyaty guasu, amandaje jurisdiccin: po 'aka, po 'akakue, poguy justificar: (o)momarangatu, (a)johi.
su. (asamblea, M.). jurisperito: tekome'ekuaahp. justipreciar: ( a)mbohepy.
juicio2 (con sus tres trminos: referen- juntamente: joa (todos, los dos, los jurisprudencia, jurispericia : tekome ' justo: hekojojva, marangatu (santo),
cia, referido y cpula de referen - tres .. . juntos), reheve; lo arranqu mbo'e. joheipyre.
cia): emo'a, pe aimo'va. j. con la raz: hapreheve ahekyi jurista: tekome' mbo'ehra. juvenil : mitrusu, heko mitdrusu.
juicio,3 examen de una idea: jetypeka, (= amondoro). juro: mbo 'e che poguypegua aikove juventud: teko mita, teko pyahu; mi-
jehyvyki. juntar: (a)mboaty (reunir), (a)mono' jave. trimsukura, karia'y kura (la j .).
juicio,4 estado o etapa de la razn: po- (recoger, reunir); (a)mbojuaju (i. a justa: orair gua 'u kavaju arigua. juzgado: mohendaha aty; mohendapy-
rokuaa; an no tiene j.: ndoporo- pares); (a)moira (dar compaero), justicia: 1 teko joja, teko jojaha, pojo- re (condenado, sentenciado).
kuai gueteri. (a)mbojehe 'a (mezclar); juntar pe- ja, teko pojoja: cay en manos de la juzgar: 1 ( a)mohenda, ( a)poromohen-
juicio, s opinin: eimo 'dmby; ( ai)mo '. gando: (a)mona, ( a)mboja; j. las j.: ho'a teko joja (rerekua) poguy pe da; seremos juzgados (examinados)
va, hi'va chve (mi opinin). manos para recibir: (a)mopyko'e justicia ,2 merecido, sancin (pena o acerca de la vida pasada: oeporan-
juicio,6 cordura, prudencia: akngua- chepa (a)embopopyko'e.
castigo): mbuekovia, tekombueko- dne ande rekovekue rehe.
py, alai guasu; no tiene j. : itavy , junto a 1 (= al lado de): ypype, pyri;
via. juzgar, 2 opinar: (ai)mo ', hi' ( chve),
iak vai. no quiere moverse de junto a ella,
justiciero: mbojojaha, mbohek oj ojaha, qu juzgas u opinas t?: mba'pa
juicio,7 conocimiento de .causa crimi- de su lado: ndohosi ijypj;gui.
omohendapordsva. reimo 'ri, mba 'pa hi'd ndve.
nal : mohenda, emohenda; peca- junto2 (estar): ojuapy hl'na.
dor, ven a juicio: angaipavra, ejo juntos (ir, estar): oondive ( oho, oi-
eemohenda. ko); dormir j .: oke ojopohi; dor-
jucioso: iaktinguapj(va), imaranga- mir muchos j.: oke ojopoheipa gua-
tva, ialai guasu. su.
juo: jasy poki (mes 7). juntura: jo'aha; jeka (grieta); j. de los
julo, gua de ganado: yta, tendota. huesos, de los dedos: kangue joapy,
jumento, asno: bro, hisp. kud j.
juncal, juncar: pirity. jura: e'eme'e, e'eme'emby(re); j. de
junco: piri. la bandera : teta ao e 'eme'emby.
junio: jasy potef (mes 6). jurado: 1 poromohendaha aty, p. no'.
junta, 1 reunin: aty, embyaty, ama- jurado: 2 mohendafura petef, poromo-
ndaje (M.). Sinnimos- apesd: sar- hendaha.
ta, manojo, ramillete; tysyi, ose. : juramentarse: (a)oe'eme'e.
hilera, serie; no 'b: coleccin, recogi- juramento, blasfemia: Tupangy'a.
da (v. el siguiente). jurar: 1 ( a)henbi Tupme che ne 'e
junta,2 unin: joapy, mopetefmbyre, mboajehramo.
mbojapyre (unido); j. de dos cosas: jurar, 2 blasfemar: (a)e'ngi Tupme,
Letra K
kad: mohendaha. kilomtrico: nde pukva, pukuete, pu-
kafir: ande'yva (no musulmn). kupa jepva.
kalium, potasio: potachi, hip., chio, kirie: ernbo'e pav purahi (un canto
id. de la misa).
kepis: akrehegua, ak aope; mburika kirie eleison: ( Jra, eporoporiahuvere-
pysape (popular). kna): purahi karai, p. mano, p.
kermese: emuha, em renda. asy.
kilo: su (mil). kremlin: kerefl; hisp., kelel(, id.
kilogramo: sugara, neo!. (mil gramos); kulturkampf: sas rape (sistema de li-
kilo, hisp. bertad), sa'y reko.
Letra L
lbaro: poyvi karai, ao veve k. (estan- labriego: chokokue, okaraygua, yvy
darte de Cristo). mba'apohra (campesino X labrie-
laber(ntico: heko apaudi, hasyha e- go , zafio, tmido, rudo: koygua).
s, sasyva. lacayo: tembigui ijao jeguva, t. oe-
laberinto: tape apyra 'y( va), apaui. monde porava, t. kate, hisp .
labihendido: hembev6va. lacear: (a )jura (atar con lazo).
labio: 1 tembe, ose .; l. cado: tembe 'a; lacerar, destrozar: {a)mbovo, ( a)mo-
l. torcido: tembevd; l. replegado: te- ndyryry (romper, rasgar).
mbe jere; a flor de labios: tembre; laceria: mboriahu, teko poriahu; mba'-
l. aplastado, delgado: jurupe; l. le- apo, angeki eko'6i (molestia).
porino , partido: hembevo; L supe- lacio, marchito, ajado: (o}yyi, {i}-
rior: apo (A.). piru, (i)kangy (flojo, sin vigor).
labio: 2 e', juru; su l. enmudeci: no lacnico: mbyky. ie'embykyva, ie'
e 'vi, noehenduvi ie '. pokava, ie'e'i
labiodental: temberai, ose .; letra 1.: laconismo: teko mbyky, e' mbyky
e 'rapo temberllimegua. reko; imita su 1: teree'embykyna,
labio leporino: tembevo, ose. ha'icha = ha'e ie'ehicha.
labor: tembiapo, ose.; l. selecta: tembi- lacra: mba'asy pore; una lacra social:
apo poravopyre. mba asy pav. teko vai pav; mara.
laborioso: kyrey, omba'aposva; ser o lacrar: 1 (a)mboaraity pyta.
hacerse 1.: (ajemokyreY. lacrar 2 (contagiar): {a)mbyai, (a)mona
labrado: ax,py, otymbyre (cultiva- {a)rova (= {a)mboja) mba'asy.
do). lacre: araity pytd.
labrador: chokokue, kokuejra, otj- lacrimal: tesay ryru (lagrimal), tesay
ha. rehegua.
labrandera, trabajadora: kyre y, katu- lacrimoso: hesajva.
pyry. lactante: okambva.
labranza: emitj,jejo'o, yvyjo'o. lactar, amamantar: ( a)mokambu.
labrar: {a)yvyjo'o (arar, cavar, labrar lctea (va): tape yvga, kamby rape,
la tierra), (a)jo 'oyvy. ra rape.
302 lcteo-lamentar lamento-largura 303
Jcteo: kamby, kambyrehegua. nda, pyapmbuku, pomboja; l. de mento la muerte de tu padre: aroja- lanoso, lanudo : hague(va}, haguetva,
lacticinio: tembi'u (kamby ha) ka- ladrones: mondaha mondohoha. he'o nde rumano, nde ru amyryi. icharva.
mbyichagua. ladronzuelo: imba 'eavykyva, ipopi- lamento , quebranto: tase, ose., pyahe lanteja, lenteja: kumandape.
Jctico (cido): tembihi kamby, ose. ndva, pokovi, mba'eavyky, ojavy- (gemido). lanza: kyseyvuku, my (M.), mimbuku,
Jactforo, lactgeno : kamby reruha, ka- kyva, ope (ambosope: sonsacar, lameplatos: okaruse rez"va, mahe'e use- mina (A.) (i = J).
mby me'ha. hacer desaparecer). ha (laminero). lanzada: mimbore (M.), mymbore.
lactfugo: kamby jukaha, pe'aha. lagaa, legaa: tesape 'u, tesayku, to- lamer: ( a}heri (X chupar: aipyte}. lanzar, tirar, arrojar: (ai)ty.
ladeado: ijykepehe (caballo: kavaju}, pea (M.), ose. lmina: 1 ta'anga hai(pire} (grabado). laa, grapa o gancho de metal: joko-
ivd (inclinado), ykgotyo ivt1Jia (que lagar : pyrha (pisador) , yvarykue'oha. lmina: 2 mba 'epe (placa). ha, mbojoapyha, kutujokoha.
se inclina a un lado). lagarta: teju, jakare kua; kua heko lami.ke: fusil del tiempo de Lpez. lapa: yrova, tykuerova, tambaja, jaty-
ladear: (a}mboyke, (a}mova; ladearse : vai (pcara, astuta) . laminero, goloso : mahe'uha, ureiha. tape.
(che) v (inclinarse), ( a)emovd, lagartija: ambere, teju 'i. lmpara : mba'erendy, temirendy, ose., lapacho: tajy.
( a)jehetemboyke, (a)jeyke 'a. lagarto: teju, jyva ypy, jyva e'll (ms- tataindy (vela, candela) (X llama: lapicero: haiha ryru.
ladeo: ev, pia, jepia (desvo), jey- culo grande del brazo; mbarakaja: tata rendy}. lpida : ita haipy, ita kuatia (M.).
ke'a. brazo desde el hombro al codo). lamparilla, foco: hy 'a rendyr (poron- lapidacin: itpe api, jejapi.
ladera: yvy ty ' (M.), itaty '. lgrima: tesay, ose. ( "y" acentuada sin go lcido).
lapidar: ( a)mboita, itpe ( a)japi.
ladilla: kype. destacar) ; con lgrimas se lo peda: lamparn: run1 , ajururu , ajuraguy ru- lapidario (estilo) : e'embyky reko,
ladinamente: iarandu ka'atyhpe, tesay ppe, tesaype ojerure ichupe ru; ao ky'akue (mancha de un ves- teko e'embyky, ose .
arandu ka 'atjdcha, pokarme. pva. tido).
lpiz: haiha, kuatia raiha.
ladino, astuto, pillo: iarandu ka'aty, lagrimn: tesay guasu , t. saguasu, te- lampio, barbilampio: hendyvayva lardar, lardear: (a)mongyra (poner
katupyry, moi (pillo). sayresa guasu. hendyvasak, h. mbovyva, h. pero. grasa).
lado: yke, ypy, popy (M. A.) (cabe, laguna: y no '6 renda, y rupa; l. sala- lamprea: mbusu para (anguila de mar). lardero Uueves): arapo vy 'a guasu.
cerca); a mi 1. : che ykpe (pe= re}; da : y he'e. lana: ovecha rague, chara. largamente: pojerpe, heta.
de l.: ykvo; de este l.: kotyo, lagunoso : ypa jereta. lancear, alancear: kyse yvukpe ( ai)- largar, soltar: ( a)poi; largarse , irse :
ko 'kotyo; por aquel l. : amngo- laico: pa'i y, avarey, pa'i rembigui, ku tu ( <.yva: mango + puku: largo). ( a)haite, ( ai)pyki tape, ( a)egua-
tyo; al otro l.: mboypyri, yvapo; pa'i jokui (X lego: ndaha'ei pa'i}. lancero: ikyse yvukva. he (huir, M.), ( a)kay.
mirar de 1. : (a)ma' sayke; se va lama: 1 ygu (alga), tuju, tav; ao ita- lanceta: kyse'i, pohnoha kytfha. largo: puku, pukukue (lo largo, longi-
all , al otro l. a los confines del ex- ju: tela de oro. lancha, barquito : y ga'i tud) ; a lo l.: ipukukuvo; eso va pa-
tranjero: oho yvapo, tet ambue lama: 2 Bda avare. lanero, lanera : chara emuha. ra 1.: areguar gueteri ko pl'(l, kuri
ruguaitpe; se fue al otro 1.: omano, Jama: 3 y upa (<Tupa) musgo de las langosta: tuku. (peve) guar ku pva (duracin).
ohoite (muri). lagunas). langostino: tuku para. largor: ( i)pukukue.
ladrada: kua heko valva. lamentable: tasemby r, arombyasy languidecer: (che) kangy aikvo, (che) largueza, generosidad: pajera, tekO po-
ladrar: (a}guahu, (a}ar. va'er, rombyasypyra. mbaretejera. jera.
ladrido: guahu, arb. lamentacin: tase, ose., jahe'o. languidez: teko kangy, mba'ekangy, largura, longitud: pukukue; no son
ladrillo: yvyjygue, itape, itajypyre, ita lamentar, sentir: (a)rombyasy, (a}ro- kangy, teko morombi, t. pituva. iguales en la l. (o altura tratndose
yvy; de 1.: yvyjygue guiga. jahe 'o, (a)rohas: lamentarse: (a}- lnguido: kangy, py 'a kangy. de personas): ndojoji ipukuku-
ladrn: mondaha, ipo apov6, ipo pi- embyasy, ( che)ras, (a)jahe'o; la- langero: chara me 'ha, ch. reruha. pe, ijyvatpe.
304 laringe-lavandera lavar-lechuza
laringe, ahy 'o. py'aperere, py'apopo; l. del pulso: lavar: ( a)johi; l. la ropa : ( a)aojohi; leccin: mbo 'e; dar lecciones: {a)-
Jaringitti: ahy'o rasy, ahy'o ruru. pyapy tytj;i; l. de la sien: akdtytyi; lavarse la cara: ( a)jovahi; l. las mbo'e, recibir 1.: (a)embo 'e(uka).
larva: yso; larva de mosquito: ysoka- tato (M.); l. del prpado: topepisy- manos: ( a)jepohi; l. los pies: (a)- lectivo, en que se lee o ensea, da 1.:
mby. sj;i. jepyhi. mbo'e ra, ra mbo'e; embo'e
larvado: kay, kaymby. latifundio: u pyso, u guasu, yvy oje- lavativa: tyekuepyhi, ose., mbuepoti- ra, embo'eha ra (da de oracin
lascivia, lujuria: taguyro, ose.; tiey. pyso guasva. ha, tevihi tambin los dos ltimos).
lascivo, lujurioso: haguyr, ose., itie'- latigazo: tukumbopore (po = vo}, te- laxante: mbohyeha, mbuepotiha. lectuJ1l: moe', emoe', kuatia e-
yva. jurugui pare. laxar, aflojar: ( a)mbopj;u. rroe ', kuatiarenduka.
lasitud, cansancio : kane'tJngue, kangy, ltigo: tukumbo, mborevi, tejurugui, laxo: pj;u; pajera (no estricto). leciJada: itakairy (cal + agua: itaki
py'a kangy (debilidad, flaqueza). kor (cordn), hisp ., nuptiha. laya, clase, especie: ichagua, rehegua; +y).
lstima: hz'pa, Mnpa, anga, nga, aiche- latn: latf, hisp . (1 = r }. de la misma J. o clase: petetchagua;
latinajo: latf vai, latfjopara, latipo- lechal, lechar: ikambyva, mokambuha.
jranga, aichejrangai (pobrecito); de otra l. o especie: ambueic.'wgua.
me da 1.: ( a)rombyasy ichupe, ( ai)- tyy,lati tavy (1 = r). lazada: ypokytd, apyi; hacer l. : (a)- leche: kamby; leche cuajada o conden-
poriahuvereko ichupe. latinar: (a)molatf, (a}e' latime (la = moapoky ta. sada, cocida, cruda: kamby rypy'a,
lastimar: (a)opu, (a)hunga, (a)mbo- ra). lazareto: hasyvaroga okapegua. k. jygue, k. pyra; leche en polvo:k.
py'arasy (ofender), (a)moeko'oi, latinizar: (a)molatf (traducir al latn) lazarillo: hesatva sambyhyha, sat ku 'i; l. cortada, cida: k. hi, k. je-
( ai)py 'a kutu; lastimarse, herirse:. (la= ra). sambyhyha, hechahayva mbogua- haru; l. de rbol: yvyra aysy, y. ka-
( a}eopu , ( a}ehunga, ( a}p (frac- latir: (a)tytyi, (a)popo, (che) py'apere- taha, h. reroguataha. mby; crema de l. o nata: k. kyra, k.
tura), (a}ekardi(escoriacin) . re. lzaro: ijao sorva, poriahu, mva po- rova; la vaca no da ms 1.: vaka na-
lastimero: poriahuvereko, ( z) py 'arop- latitud: pe, py, pekue, pykue, peguasu- riahu. ikambyvima; beber l. como agua:
va, hasy mivva. (kue}, pyrusu(kue). lazo, 1 nudo : kyt, akytd, sd (cuerda, hay 'u kamby, ha 'u kamby yicha,
lastimosamente: nga, anga, angai (la Jato (sentido), palabra usada en senti- atadura). hay'u kambyrehe; bebe l. en vez de
mentable, por desgracia o mala do lato: e' ndapevaiti, he'isva, Jazo,2 ardid, asechanza: uhd (tram- agua : hoy'u kambyre, hoy'u kamby
suerte). e' he'z"va he'iseyva ave, . he 'is- pa). y rangue, y rendpe.
lastrar: ( a)vevui'o, ( a)mbopohj;i yga, va he'iyva avei Jazo, 3 unin, vnculo: emosd, emo- lechera (vaca): vaka oeamz'va; tie-
( a)ygambopohj;i. latn: kuarepotijva, kuarepotijurd, petef, juaju; l. de la caridad: juay- nes v. J.?: rerekpa v.aka reamz'va;
lastre: 1 pohyikue, mombytaha, joko- lato, hisp. hu, j. juaju. quiero una vaca l. (que est en la
ha, vevi haraha. latra: Tupa akaity, Tupdre eakdi- Jazo 4 , capturador: tukumbo /uraha. poca de dar leche): aipota vaka ai-
lastre: 2 akdguapy , py'aguapy (grave- ty. leal,l fiel , amistoso: jeroviaha, oporo- kamby 'u va'eri.
dad, sosiego, paz). latrocinio: monda, mondare. hayhva, ohayhva hapichpe, tapi- lechigada: tymba ray, mymba ro'y
lata (hoja de): itape; mbayru (recipien- lurea: kuaave rechaukaha, kuaa mo- cha rayhuha. aty, m . r. atyra.
te); dar l.: (a}mbyaju, ( a}poromby- moni. leaJ,2 de confianza: jeroviapy. lecho, cama: tupa, ose., tenimbe, ose. ;
aju: molestar, fastidiar. laureado: ikuaa momorimbyre. lealtad: teko jerovia; tener 1., ser leal: l. del ro: ysyryha, ysyryrape.
latente: kay, okayva. laurel, lauro: aju 'y. heko jeroviva, ijeroviapy; ( a)jere- lechn: kure ra'y.
lateral: ykegua. lavabo (mesa): emopotfha. rovia (tener crdito). lechosa, papaya: mam6ne.
lateralmente: ykgotyo, ykre. lavadero: joheiha. lebrel: jagua tapiti, j. apere'a. lechuga: lechu, hisp.
latido: tytj;i; l. del corazn: py'atytj;i, lavandera: joheihra. lebrillo: a'. lechuza: urukure 'a (X urraca: aka').
306 leer-lenitivo
lenocinio-levantino
leer: (a)moe 'e kuatia, (a)moe 'e, (a)-
307
lejano: mombyry.
lenocinio, alcahuetera : maandra
e 'e kuatindi leja: tanimbury. (M.), kurupi rembiapo. letana: embo'e rysyz, tysyi, os.c.,
legado, enviado, reemplazante, emba- lejos: mombyry; est muy 1. : momby- embo 'e rysyikue.
lentamente: mbegue, mbeguekatu.
jador: tekovia, mondopyre, e'ere- ryete; no est 1.: na mombyrji letargo : kerasy, kepochy.
lente(= lupa): mbotuvichaha.
ruha, e'ereralwha (segn venga ac (X agui).
lenteja: kumanda; l. de agua: guavi- letra: e'~ore, e'evo'i, e'erapo, fi.e-
o vaya all). lema: techaukaha, ose., sambyhyha, rova. mom~'!_ u (X slaba: e'vo, neo!.).
legajo: kuatia apes. e'erendota, e'e yta. letrado: marandu ka'atyva.
lentitud: mba'e mbegue, teko mbe- letrero: haipy (escrito).
lgamo: tuju. lencera: ao heta, aoreta, aoongatu-
py. gue, r:zbeguekatu, mbegue; por
legaa (le = la): tesayku, ose. , tesa- letrilla: purahi'i, purahi m byky e'
pe 'u, sapile 'u. lendrera : ky gua (peine). su l.: zmbegugui (... no llegamos yvoty'i '
puntuales: ha'etpe noroguahi).
legaoso: isapile'u va, hesaykva. lendrero: ky TUpi'a rnpa, k. r. raity.
lento, esp~cioso : mbegue; es l. para let~a: ana, komu, hisp., jahuha ( ba-
legendario: ymaguare, herungua, he- lengua: ku; e'e (idioma); la l. espao- no).
todo: zmbegue(te rei) opa mba'e
rakwi mima. la , guaran: karaie'e, avae'e; ha- leucocito, glbulo blanco: koty 'itf
legin: teta; son legin : heta of, het-
apopype (= appe). tuguy tf
bla varias lengauas: heta e'me lea: ep, e 'a, Jr
a buscar, a hacer: aha
ko, heta hikui. oe'kuaa, heta e'e oikuaa, oipo- leudar (fermentar la masa): haguyno
aepe ava.
legislador : teko me'ha. ru; habla el alemn como su propia ose.; hacer l. o ferm entar:(a)moha-
leo: yvyra piru.
legislar: ( a)hekome '. 1.: oe'eteir;ha alemne'e oe'e guyno; leudarse (el pan): ijapevu
legitimar: (a)mbohekopord, (a)nohe (oiku(JIJ); tener l. expedita, buena leoso: hatd yvyricha; ka'avoyva, (mbujape).
yvyra.
tappe (encaminar), (a)mopor. pronunciacin : che kujera, che kU levadizo (puente): yvyvo, yvyvo asa,
len: /e, hisp. vovopy pu '.
legtimo 1 (hijo): mendare ra 'y, m me- pyryryi; ensame tu l. y yo
mby . te ensear la ma: ne ne'ere che' leona: leo kua; kua ipy'a guasva levadura: mohaguy nha.
legtimo, 2 genuino : hekopegua, ae- mbo 'e ha (che) rombo'he ene (resuelta, varonil), ijerva (altanera, levantamiento: pu 'a, epu 'a, emol
tegua. mba '>-; nadar con la l. fuera : (che) que no se entrega). levantar: ( a)mopu 'ti, aropu 'ti (X hacer
lego, laico: pa'iy; tavy (ignorante), kumbo; saque un poco la l. : ee- leopardo: jaguatf. subir: ~hu pi); l. la cabeza: (a)a-
ha 'eve y (incompetente , torpe , des- mokusemz: lepidptero: pepoku'i, panambi, heko karaP_u a; l. el rostro : (che) rovayva
maado). lenguaje: e 'e; hay muchas clases de panambi(va). (=: aeovaupi); l. los ojos: (a)jesau-
legua: lgua, hisp. lenguajes o maneras de hablar: heta leporino (labio): hembev( va). pl; l. las manos: ( a}jepoup~ 1. la
leguminosa : kumanda, teko kumanda, e'e oi ( = opaichagua e'e of}; qu lep~: aipochy, kurnvai, mba'asy gua- ropa: (ai)pepi; levantarse: (a)pui; 1.
kumanda reko. clase de J.? : mba'eichagua e'e (re- suva. e~ seal de reverencia: ( a)pu '
ledo: 1 iarandva, arandu ka'aty (le- ka). lerdo, .~sa~o, torpe en el andar: pijy , (lchupe); l. o rebela rse: ( a)pu 't1 ( he-
trado, listo, corrido). lenguaje, figurado : e'gua'u, e'e va, ate Y: _lguatambeguva, imbegu- se); l. el enfermo: hasypu'd (che
leishmaniosis, bua seca, llaga tropical: . ovva, . rerovapy (verbum trans- va, p1rea. rasJ! p.);. l. el vestido : (a)jepep~
kurn pochy (X jati'i: grano maligno latum), e'e mimbipva; lenguaje lesin: _mara, hunga, embyai (a}aopepz, (a)jeaopepi, (a)jeaoupi'
= susu'a). retrico : e'e poravopyre. leso: vyro, tavy (tonto). me levant con suerte: che po'a eh;
lejana: mombyry; all en la 1.: amo lenitivo: mytue, kunu'u, pytuhe, py- leste, oriente: kuarahyseha; viento 1.: ko'evo, che ko'e che po'a.
mombyry, peamoite, paramboypy- tue (M.), (consuelo, satisfaccin, yvytu pu't1 (M.). Je\.ante, Este: kuarahyresevo (oriente
ri (M.). v. angapyhy. letal: ojukva, jukaha. al ~riente) , /ste, hisp. '
levantmo: kuarahys gotyogua.
308 levantisco-lcitamente
lcito-limpieza
309
levantisco: opu'a rez'va, oemof rez'va; a useha, heko te y, hakuchi (pro-
summu ( apauai} apoha. se puede ver l. : ojehechakatva
vocativa). tarara, hisp . (nervioso, inquieto, in-
leve, ligero: vevi, -i; culpa l.: angai- hbido, libdine : taguyrb, ose., tie'y vai, ndaivafri jahecha hagua, ikatu jahe~ formal) .
eh a.
pa'i (pecado venial). tajasu reko (lujuria), meiia vy'a lija: pira pire korcho, tembikorcho.
levedad, veleidad: teko pytay, teko (placer del sexo), mea akanundu lcito: ikatu, ija, iangaipay, naian- lijar: ( a)mosy i.
pyta'i. (fiebre sexual). gaipi; no es l. orlos: ndikati a- lima: mosy iha.
lxico: e' ry ru, e'e aty, e' rysyi. libranza: me'ukaha, virurd (pagar). hendu (ichupekura); no te es 1.: limadura: kuarepoti ku '!:
ley: teko me', e', sambyhyha, te- librar: ( ai)pe 'a, (a)monandi, (a}pai ndaiji ndve; tanto si es l. como si limar: (a)mosyi, (a)mbopo'i, (a)mope-
mbiapoukapy, ose.; ley natural: (soltar), ( ai}py sy rb (salvar), ( a)nah no: ikatu ha ikatu y me. rerf, (a) mboapesy i.
tek reka, tek a rape, teka e' (sacar), (a )jora (soltar); librarse: (a)- licor: tykue, hykue, ose. limbo: pytnguy, pytuh, pytnusu
(X conciencia: py'a e'}. jepe'a, (a)jetyvyro (sacudirse), (a}- lictor: hcha reruha, ihchava (que (A.); los nios que mueren sin bau-
leyenda: emambe'u gua'u, . herun- epysyrb, (a )jera (soltarse). va armado de hacha), hisp. tismo van al 1.: oemokaraiyrehe
gua, aje 'va. libre: nandi (suelto), s 'y (sin trabas) , licuar, derretir: ( a)mbohyku ( hy = . ~manva mit, oho pytnguype.
lezna: kutuha, sapatu kutuha. sdso; son libres par ir a donde quie- y). ~~tado: ijapyra, ijapy, ijapyva, apy.
liana: ysypo (trepadora, enredadera). ran: isasomi hikui oha hagua licuescente: hyku (ht'na). llimtar: (a)mboapy, (a)mohembe'y.
liar: ( a)apy tf, (a)mama, ( a)jakua ahosehpe; soy l., no tengo obli- lid, pelea, disputa: orair, eha'a. lmite: tembe'y, apy, apyra, yvyja
(ligar, atar), (a)mboapakua (< apa- gacin: na che sai. lder: tendota, ose., yta. (M.), paha, pahare, pasar e1 1.:
kua, ijapakua: est arrolado ); me librejo, libraco: kuatia pora y, kuatia liebre: tapiti. ( ai)pyasa.
lo el poncho: pnchape aemama. vai. liendre: kyrupi'a; te cascar las lien- limtrofe: tembe'ygua,
libar: (ai)pyte, (a) ha 'a, (ai)kumby. librera: kuatia emha. dres : nembyepotta, re'ta; yo te limo, lodo: tuju.
hbelo : haipy megua, haimegua. librero: kuatia emhra.
libreta : haipy ryru 'i, kuatia mieh f.
. cascar las liendres: rombuepotita. lim~:. lima su ti (1. chiquito), lima pu-
liblula: ahati lienzo: aa, ao'i, ao pehengue.
hbro: kuatia, aranduka. kuatia e';
. ru a (1. grande , de ombligo).
liberal : ipajerva, ssa rayhuha (ene- liga 1 (viscosa): mba'e apov6.
l. santo (Sagrada Escritura): kua- limosna: tupmba'e (que se da a Dios
migo de trabas ; lit. amante de la liga 2 (unin): joapy.
tiaite, Tupa e'ngue ryru, kuatia 3 por Dios); vive de 1.: tuptimba 'reh~
suelta). liga (cinta): apytiha.
karai. oikove, ha'ko tupmba'ejra; dle
liberalidad: teko pajera, pajera. ~gado : apytf, pu joapy (en msica).
licencia, 1 permiso : saso, jeheja, "cua- una lim osna: virumfme eipojopy
liberalismo: sayrape, ssoreka. ligadura: apyti, apytl. (chupe).
libertad: teko say, t. ssa; dar 1.: tro hojas" (del soldado) (D.G.S.).
ligar, atar: (a)apy tf; l. (en msica): limosnero 1 (que da): tupamba 'e me'e-
( a)mossa, ( a)poi (soltar): quie- licencia,2 desenfreno : teko vai (liber-
( a)purahi joapy, a. so ~vre, es li- ha.
ren l. para sus fechoras: isambuku- tinaje) , tek o sti y, tfpu 'a.
gad~, n_o es destacado: ipuso y,
se itie y hagua. licenciado, 1 competente en el saber: ndazpusoi limosnero 2 (que recibe): tuptimba'ej-
libertador: teta mopu 'aha, teta mosa- mba'ehra, amba'ekatva, mba 'e- ra (pordiosero).
ligereza: akua (l. de pes): rari, saraki
saha. kuaahra. (1. del casquivano). limpia, purga , lmpiadura : mopotf, e-
libertino: heka vaz'va, moi, isasard- licenciado, 2 dado por libre: mosiisopy- 1 mosak (liquidacin , supresin cri-
ligero: akud (corredor); es muy l. ,
va, iakare aikva (que vive a su re, paipyre, isasva, naisavimava, buen corredor: iakua pord.
minal) .
antojo, a sus anchas). naisdvmavai, naisav maiva. ligero, 2 vevi (liviano). limpiar: (a)mopotf, (a)ky'a'o.
libidinoso: haguyr6, porenosva, ku- lcitamente: katu, ikatu, angaipayre; limpieza: pati, potingue, mba'e potf,
ligero,3 rpido: pya 'e, rari, pojava; pua teko potf.
310 linaje-listo listo-logos .311
2
linaje: ypykura, teko (clase, condi- lintel, dintel: jeikeha, ga jeike, oke listo (est): ofma, neikatu, ofmbma; lobanillo, tumor: akyt, S'.iSU 'a {gra-
cin), ypyrehegua, emoanga. arigua, ogareike. no est l. an: nofri gueteri, nof- no), ua.
lince: katupyry , arandu ka'aty; vista linterna: tesaperyru, ose. mbi gueteri lobezno : jaguarundy ra'y.
de lince: hesa pyso, h nde pysva. linternazo: enup; jejapi, tembiporu listo, 3 rpido: pojava; ande 1.: tereho lobo (especie de): jaguarundy.
linchar: (a)juka asy, (ja)juka joa. (a)- nup, jepotuka (golpe). pya'e, kyrey, pui (M.). lbrego, oscuro, tenebroso: pytU, ypy-
porojuka henda'yme. Jia, cordel, bramante : tenimbo pogua- litera: guapy ha hyru(va), guapyha t; mondyiha, anem01uiyiva (es-
lindante: ijykegua. su, sd po'i, inimbo, s (cuerda). rerupy, guapyha guataha; tupa, pantable).
lindar: ijykepe af, ijykpe ( a)ja. tio: yvyra rysjd, ka'avo hysji (lnea ose. lobreguez: pytU pytngue, ypyt.
lindo: pord; rosa linda: rosa yvoty de rboles , de plantu). literal: e 'raporehegua; traduccin local: tenda, mamo; e! l. de la con-
para; lo que para ti no es l. lo ser lo: pokuapy, jokuapy, javo'i (lnea 1.: e' e're mbojerepy re. gregacin: aty renda(ra).
para otro naiporaiva ndve, ipora- de robles, de plantas). literalmente: e'e're. localidad: renda, pe, ko'pe; fiesta de
ne nde rapichpe; feo para ti, l. para liquen: ita rave, itarendyva. literario: e'epor rehegua, e'epoty esta 1.: apegua arete.
otro: ivai ndve guara, ipord ambu- liquidacin: hyku, jehyku; jejoguapa- rehegua; es una labor literaria de localizar: (a)johu henda, ( ai)kwuma
pe. {ha) (venta total). primer orden : tembiapo ak reoin- henda = hekoha.
lnea: nea, hisp. , hai, jehai; l. recta: liquidar: (a)mboyku, ( a}mbohykue; li- gue ne porva. loco: tarova, akahat (imprudente):
hai eno; l. quebrada: hai kar; l. quidarse: (che) ryku; se liquidan to- literato: mba'e kuaa rekaha, e'po- tiene una suerte loca (dcese por
horizontal: haipe, hai eno; l. ver- das las exitencias: umi mba'e repy raha, haiporlza (escritor, ensayis- antfrasis): ipo 'aeterei, ipo'amiv-
tical, perpendicular: hai embo'y, ojejqguajoapa. ta). ma.
hai saingo; l. curva: hai apu'a; l- lquido: tykue, ose., mba'e ryku. literatura: mba'e kuaa vevi, e'epo- locomotiva: ( temlJijere = mba'ejere},
neas paralelas: hai nohuvaitfriva, mba'e ay (l. espeso). rd mbo 'e. mbotyryryha (arrastradora).
noohuvaitfriva, ojepyso jojva. lira: tembipu, ose., t. pu '. liviano, 1 ligero : vevi (X pesado: po- locomocin: emy~ guata, jeguata.
lrica (poesa): e'dgui opupva pura- hjli). locro: tembi'u avatt"ndi
lineal (dibuj o): ta'anga neapegua, hisp.
hi, e' yvotyete. liviano, 2 torpe, deshonesto : tiey, t. locuaz: e 'engatu (hablador).
linfa :1 y hesakd, y sati
Hrismo: akdraku, teko aktJraku. vai locucin: e'joapy.
linfa: 2 tuguyry , ose., tuguy gua'u. lisiado: apa, ijapva, mara, momara- lvido : sa'yju mimbi (amarillo brillan- locura : py 'a tarova, taro va reko, ak4
linfagitis: huguyry ruru. mby. te). tarova, a. vai, a. tavy (tarumba).
:iintlitico (vaso); huguyry ryru. lisiar: (a)momarti, (a}mbyai, (a)mboa- livor, esquimosis, cardenal: (e)nup locutorio: emongetaha, emongeta
Jingote: iia pehengue, kuarepotivo (< pa, (a)mohunga. vore, ehunga, hunga. koty; la hermana acude al l. : tupd-
ita: hierro ; kuarepotf: metal, mine- liso: syi, korocho'y, johay. liza : orair, orairo renda; hay que voja emongetahpe ojehecha.
ral). liwnja: aguara, jeaguara, ( e}kunu '. descener a la 1.: reguejy va 'er o- lodazal: tuju renda, karugua.
lingual : kurehegua. lisonjear: (a}mboaguara, (a}mbojuru- rair hpe. lodo: tuju, ay ' (arcilla, barro).
llilgtlista, fillogo : e'eme iarand- he ', ( a)mokunu '. loa, alabanza : emomar, emomba'e logaritmo: garismo, hisp.
va, e 'ereko kuaaha; l. guaran, lista: tysyikue, ose., l. completa de los gua su. logia: mas rga, hisp.
guaranlogo: avae'kumby ha. culpables: opa iangaipva rra ry- loable: momoramby r (digno de ala- lgica: kuaa rape, teko pord.
lingllistica: e'engue mbo'e, . kuaa syikue. barse), momba'e guasu py rti. lgico: hekopegua.
rape, e'embo'e. listo/ inteligente: ha'eve, itekove, ka- loado (sea Dios): toemomba 'e Tupd, logogrifo: herungua (enigma).
lino: ka 'avo tenimbord. tupyry, iarandu ka'aty. toemomord T. logos: e '; el l. o Verbo de Dlos es
lograr-lugar lugareo-luzbel 313
eterno como el Padre: Tupd e'e lozanear: hoky, hogue (che roky, che tia, reflemongetarei rangue; dar 1., lutico: tarova pu'd, t. pa', pyta'i
ko y mave oiko Tvaicha avei rogue). hacerl.: {a)mohenda. (inconstante, ligero); hesa rasy {ca-
lograr: ( a)hupity, (a)juhu; lograrse: lozana: hoky, hogue, mba'e roky, lugareo: koygua, tava'ygua. balleras), ijasyva.
(o )jehupity, (o )jejuhu. mba'e hovy, py 'aguasu, tesdi por lugarteniente, reemplazante: hekovia, luquete: lim pehengue (= vore), na-
logro: hupity, jehupity; el l. de mis (salud robusta). ose., pyruha (sustituto). r pehengue, n. vare (rodaje, rue-
ambiciones: che rembipota rupity- lozano: hovy, hokypa. lujarse: ( a)ehunga. da).
(kue). lbrico: syi; tie'Y (torpe, pornogrfi- lujo: kate, hisp. (< categora); jegua-
co). lustrador: mboveraha.
Ioom: yvyty, cerro, hisp. rei
lombriz: y vyja; cuando me trituren las lubrificante: andyha. lujoso: ikatva, ijeguapva.
lustrar: (ambovera, (a)mboapepot'l.
lombrices con sus bocas: che kytf- lubrificar, aceitar: { a)moandy, ( a)mo- lujuria: tie }', tie 'jlngue, teko tajasu. lustre: 1 vera, mimbi (resplandor).
ramo ijurpe y vy ja. syi (lubricar). teko ky'a, haguyr, teko haguyr. lustre, 2 fama, buen nombre : herak wi-
lomo : atukupe, tumby (cadera de la lucerna, lucirnaga : mu, ysoindy. lujuriante: hoky pord (verdegueante). porii.
mujer), ose. lucero: ko'e mbyja. lujurioso: itieyva, itiey vaiva, heko lustro: po arajere (cinco aos); cinco
lona: ao anambusu. luces (entre dos): pytnguype. tajasu(va), heko raguyr(va). lustros: mok6i papo arajere (25
loncha: so'o pehengue (Jonja). lucirnaga: mu (X gusano de luz: lumbre: tatapyi, ose. (carbn encendi- aos).
londinense: londoygua. ysoindy). do, brasa). lustroso: overapva.
longaniza: mbusia (morcilla), hisp. lucifer: aa ruvicha, tata reta jra. lumbrera: temirendy, ose. luto: ao h; llevar 1: ao hme (a)emo-
longevidad: arajere reta, a. heta luciferino, demonaco : mba'e pochy luminaria: tataindy, ose. nde, (che) aoh; por quin llevas
arajere: ao). reko, m p. rehegua. luminoso: tesapeha, hendypu. l.? : mvarehe piko nde ao h.
longitud: puku, pukukue. lucfero: tesape reruha, t. me'eha. luna: jasy; l. nueva: jasy ra'y; l. llena: luz: tesape, tendy, ose. tatarendy {lla-
longitudinal: pukukuerehe (a lo lar lucrativo: viru reruha, tembirepykue jasy renyhe; noche de luna: asai- ma) ose.; luz del sol : kuarahy ren-
go). vu, t. rei. ndy; luz de la luna: jasyrendy; en dy; luz de luna, noche de luna: ;asy
lonja: 1 emuhra atyha, . a. renda. lucro: mono'6mbyre, temimono'b, e- luna llena no llueve, dicen : jasy rendy, asaindy; luz del d a: nz
lonja: 2 pehengue, vare (luquete, roda- mono'. mbarete aja ndokjJichne, ndoky- resa; l. de la razn : arakuaa resa,
jita) : comer una 1., un poquito: oi- luctuoso: rerombyasypyrd, hasemby- mo 'di ndaje. arakuaa; rayo de 1.: aravero;
mem(vamente ha'ne (comer lo rd; acontecimiento, suceso 1.: mba'e lunar 1 (de la luna): jasypegua, jasyre- chispa de 1.: tatapiriri (X piri: estre-
que haya). rerombyasypyr. hegua. mecimiento).
loquero: itarovva rerekua. lucha: orair, ombohovi lunar, 2 nevo, nevus: uaa, aU (M.), luzbel: mba'e pochy rendota, tata re-
los, las, con numerales, se traduce por luchar: (a)orair, ( a)eha'tl (esforzar- megua (defecto, defectuoso). to jra.
ve pospuesto ; dos: moki X los se).
dos : mokoiv(va). luego: voi, voita, uperire, voki, voki-
losa: itape (piedra plana), itakype. ke; y l.: upekuvo.
lote: pehengue, apesii (coleccin). lugar: tenda, ose ., mamo; en su l.:
lotera : embosari pave, lote, hisp. hendpe; fuera de 1.: hendapey;
ter~ hisp. , po'a rekaha, viru pe'aha, viene en rr. l.: ou che pyru, che re-
v. me'eha. kovia; en l. (en vez) de conversar
loza: rosa, hisp. , mbayru vera. intilmente, estudia: emoe'e kua-
Letra LL
Uabana: itape sy i (losa fma). Darnar: 1 (a)heni; te llaman : ne reni-
Daga: ai, jati'i, su su 'a (fornculo): va o f; yo n() te he llamado : norohe-
11. del dedo de la mano: kwt'- niri, hay alguien que me llama-
ai; 11. del dedo del pie : pysft'ai; ba?: o piko che reniva; ll. con ia
11. purulenta: aikaru; cicatriz de mano : ( a)jepoity, (a}jepoyrn (ichu-
la 11.: pere. pe}; ll. a la puerta : ( a}hok mbota;
Uagado (est todo): ikurupa; tiene 11. a gritos, a grito pelado: ( a)poro-
el alma toda llagada: iangaipa (lit . hen6i sapukipe, sapuki sorpe
empecatada). aheni ichupe.
llagar: ( a)mboai; llagarse: (che) aipa, llarnar, 2 poner nombre: (a)mb ohra;
( a}emboaipa. llamarse : (che) rra; cmo te lla-
llama :1 y vy y, karngua (terreno lleno mas?: mba 'ichapa nde rra; se lla-
de agua). ma Luciano y de apellido Costa :
llama: 2 ovecha mburika. heraite Luchi ha hera rei Costa; yo
llarna: 3 tatarendy , ose. me llamo Estanislado : che reraite
llarnada :1 te f, tenoimby . ose.; toque Tani..
de ll.: ehenoipu (pu = mbu) mi- llamarada: tatarendy po, hendyjaji,
mby pu. tendypa, ose., tatapy tu (cal or,
llarnada 2 (la), llamado (el): eha, he'i- aliento, llamarada del fuego).
ha, ja'eha, kuaapy, mboherapy; la llana: py soha, mosy iha, m onaha.
JI. "misa" , lo que se dice " misa" en llano : joja, pe.
espaol: karai e 'eme misa eha; la llanta: tembijere jopyha, t mamaha.
rosa 11. mosqueta : rosamosqutape llantn: ka 'avo poh, liante, hisp.
ikuaapy; llamado Pedro: hra Per llanto: tase, ose ., jahe'o.
-Pern amboh rava=Peru ja'va. llanura: tenda joja, jojapa, u re, y vy-
llamamiento, voz , llamado, vocacin : pe.
teni ose.; oye el 11. de Dios, te Uapa, yapa: jo 'a, popegua (propina,
quiere llevar por buen camino: adehala), jpa (en lengua kechoa).
ehendna Tupreni ne renohene llave: mbotyha, pe'aha, okendavoka
tape porre (= tereenohe t. p. ). (M. A.)
ji

. 316 Uavear-lluvioso

llavear: ( a}mbotyvoka. lloradera, llanto crecido: tas heta


llavero: okndavoka renda, mbotyha (he= re) tas soro.
reruha. lloradero: he'o, tenda he'va, yrape,
lleco: yvy nandi, yvy notjmbyrey
(tierra lleca).
ykua, kua osyryha y (filtracin
en el barco). Letra 11
Regada: guahe. llorador: hasva, hasengy.
llegar: ( a)guahe; llegarse: ( a)ja, (a)e- llorar: (a)jahe'o, (che) ras; llorar en
mboja; llegar trayendo algo: (a}- silencio: ( a)jahe'o kirirf: 11 . a moco maca: maka (pjaro); pere (seal, hue- gy, (a)mbohetemano (mortificar
roguahe; 11. a las manos: (a)o- tendido: ( a)jahe 'o soro; hacer 11.: lla); mbotavy. japu (engao). la carne).
nupti oondive; !l. a punto de muer- {a)mbojahe'o, (a)myas; hacer sal- macabro: mondyiha, oporomopirfmb- maceta: yvoty oryha.
te: (a)emoagui mangui; !l. a tran- tar las lgrimas: ( a}mbohesay; cesar l'tl. hechapyrtiy, heko te'va, mba'e macilento: po'i, piru, piruchf (flacu-
ce crtico: hime aiko; ll. de repen- de 11. : (che) ras poi, (che) rasmba; heko te'6. cho).
te: sapy'nte aguahe. no llores : ani ne rasti, ta ne ras- macaco: karaja (mono), ka'i macollar: (a)ongatu (guardar}; hoky
llena, crecida (de ro): ysyry kakuaa, mba. macadam, macadn : tape apeatti. (echar renuevos, retoos).
ysyry pu 'ti, y syry ju ( = y syry o- lloriquear: (che) rasngy ,(che} chi macadamizar: {a) mboitaku 'i (pavimen- macrocfalo: aktinguasu.
va). (dar ronquidos, gruidos), {che} ra- tar, empedrar). macrocosmos: arapy, arapyvete, ara-
Denar: ( a)myenyh, (a)mohyvatti (har- s'i, {che) chi'. macagu: makagua (pjaro). pyguasu.
tar); llenarse : ( a}emyenyh, (che) llorn: tesangy, ose., tasngy, ose . macana: 1 itaysti, nupha, takape. macropsia, macro pio: techa tuvicha;
ryvatti. llorona, plaidera : has re(va, has macana: 2 vyro, mba'e vyro, e'rei, jehecha t.
lleno: henyh, est bien 11.: henyh- hepy reva (U. pagada). japu, apaui (enredo). macrpodo: py guasu.
mba, henyhte, henyhe miva. lloroso: tesay ooh pype, tesay pe. macanear: (a)e'rei, ( a}poroapaudi macuco: hovamoki(va}, moi, aa-
llenura, plenitud, abundancia: teny- llovediza (agua): amandy, amangy. (enredar). mbaraka
h, teta, heta, ose. llovizna: amandayvi, hay vi, hayviru 'i: macanudo, excelente : iporilite. mcula: mopor'oha, ky'akue.
lleta: toky aky, togue peky, ose. ll. muy tenue: hayviru'iveve, hay- macareno: karia'y por. macular, manchar: ( a)mongy 'a, (a)mo-
(tallo tierno). visa'i. macarrn: kar, karja (lombriz de mar, (ai)por'o.
llevar: ( a)raha; ser llevado: ( a)jerera- lloviznar: hayvi, hay~iru'i (v.llovizna). mac.). maculoso: mbatara, para (abigarra-
ha; hacer n. o enviar cosas: (a)- llueca, clueca : kuru; gallina ll.: rygua- macarronea: mbojoparapy, tembihai do).
rahauka; ll. guiando: ( ai)sambyhy; su kuru. jopara pukaril. machacado: josopyre, apatukapyre.
11. de la mano: che ppe ( a)roguata; lluvia: ama, amangy (gy < oky: llue- macarrnico (estilo): e' reko puka, machacador, machaca: josoha, apatu-
ll. una vida aperreada (mala vida): ve); no salgas a la 11.: ani res aman- e' toryjraicha, e'pukar. kaha; mbokaigueha (majadero).
( ai)kove asy, ( ai)kove vai; llevarse gype; vino con la 11., lloviendo: macear: ha 'e jevyevy (inculcar recal- machacar: ( a)joso, ( a)apatuka (apo-
bien: (ja}jojuhu, (ja}joguereko katu ; amrupi ou ; la ll. me impidi: che car). rredr), ( a)pyrmba (pisotear), ( ai)-
llevarse mal: (ja)jokupyty vai, val- joko amangy. macelo: tymba jukaha, mymba;. pykyty (id.).
pe; no lo llevo, no lo tomo a mal; Uuvioso (est): arai, ama. ra ama . maceracin: tejejuka, emomano. machada: tembiapo vai, t. vyro, ivyro-
anichne aiko asy, ndaha'i pochy rd. (tiempo ll.). maceramiento: emohu ' (reblandeci- va rembiapo, ose.
miento). machaquera: teko mbokaigue, e-
macerar: ( a)mohu ', ( a)mbohetekan- mbyaju, embokueri
318 Enachetazo-Emadurez Emaduro-mal 319

machetazo (dar): (a}kop hese. dosa), cedro (colorada), timbo maduro (estar): {hi)aju, (i)tyaro; estar agusanado: a. tigua'ti; m. desgrana-
machete: kopha, kopika. (caf), urunde'y, trbol, y vapur; medio maduro, enverar: (che) ape- do : a. rayingue, a. jykyipyre;.
machetero: kopihra, kopihajra. yvapovCJ (la m. ms pesada), yvavi- ju; m. de edad : che tyar (X verde : m. tierno: avatiky; afrecho de
machihembrar: ( a)mbojuaju yvyra, (a)- ju, tatajyva, tarar (medicinal tam- aky; tierno: peky). m.: a. kure. 4) Transformaciones-
mbojopype y vyra. bin). maestra, maestro : mbo'ehra, poro- harina de maz: hu'iti, a. ku'itumi;
machina: kavarapy, mopu'dha vusu maderaje, maderamen: yvyra (piru) mbo'ehra, teko mbo'eha, moe- hollejo: a. pire, a. kure. 5) Comi-
(gra , cabria grapde ). aty, yvyra ogar. mbohekohra. das- albndiga: a. vorivori, aky
macho: kuimba'e, me (M.}, mbarete. madero: yvyra (mba'e apor), yvyra magia: paje (maleficio). mbujape; polenta: mbaipy; m. ver-
machona: machinga, kumba'e rekva, ap! mgico, milagroso: paje rerekua (por de y legumbres: mhure'; a. pororo
heko kuimba'e, kua kuimba'e. madrastra: syanga, syranga, tvare- ej .: la varita). (rosetas del a. pichinga); chicha:
machorra, estril : kua memby yva, mbireko. magnificar: ( a)mbotuvicha, ( a)mo- kaguy.
kua mburika. madre: sy; m. o cauce, lveo del ro : mba'e. maizal : avatity.
machucado, magullado: mongu 'ipyre, y( syry) rape; Madre de Dios, la magnitud: tuvichakue, guasu, tu vicha. majada: tropilla : myta, apytfi, ove-
monguruvipyre, mohu'umbyre (a- Virgen: Tupt1sy. magno, grandioso : tuvichapa, por; po- cha atjra, ovecha apytil (M.).
blandado). madriguera, cado, agujero : kua (mo- peno, posogue. majadera: johareko, mbokaigueha
machucar: ( a)hunga, (a)patuka (apo- noslabo), kura (el nombre del mago: ava paje. reko, tekovejoha rembiapo.
rrear) , ( a)humbiri, (a)monguruvi animal se pone delante); m. de co- magullar: ( a}hunga. (a)humbiri; magu- majadero : tavy, tekove joha, ava mbo-
machucho : naimitavimava, itujami, nejo, de vbora, de tigre, etc.: ta- llarse : ( a)ehunga. kaigueha, poromyangekoiha, e-
ituja nunga. piti, mbi, jaguarete kua o kura; maice.~ (comida): mingu, mbaipy ko 'i me 'eha, . reruha, mbohu-
madama : kua karai, mitt1 jaryi (par- taity, tupa, ose. he e. guy rakuha; no seas m. : ani che
tera), memby rha, momembyrha. madrina: sy rekovia, syranga. maz : avati. Veamos- 1) las especies, mbohuguy(rak)tei, ani nde joha.
madamisela, damisela: kuataf, kua- madrugada: ko', ko'etf, ko'eju, ko '- 2) partes, 3) estados, 4) transforma- majado, pisado, molido : josopyre,
ml, mit kua por. ju soro; de m.: pyharevete, ko 'ju ciones, S) usos y comidas que se iku 'i, ijapaso hlna (M.).
madeja: inimbo apakua; hacer m. : (a)- vove, ko'mbotajave. hacen del m. majar, pisar, moler: (a)joso, (a)mboa-
mboapakua ( inimbo). madrugador: opu 'a vofva, ikeresiva. 1) Especies- avati morotf, avati paso, ( a)pyr (machacar, apiso-
madera: yvyra. Nmina de las made- madrugar: (che) ko', (a)pu't1 voi, tupi: maz comn blanco o blan- nar).
ras ms notables: guajaka (dura, (a)py ko'mba mboyve. quecino ; a. ju, a. nio: m. amarillo ; mal: vai, asy; esto est m.: ivai pva;
para vigas y tirantes), espinillo madurar: (che) aju (literalrn. mi fruta a. hU, pichinga, kamba: m. negruz- ste, se anda m .: oiko vai pva;
(incorruptible, para horcones v pos- es amarilla), (che)tyar. Segn el co. 2) Partes- cogollo: avati ru 'a; dorm muy m.: heta ake asy; se
tes), kurufY.J'y (vidriosa, dura , para color de la fruta madura, vara el espiga: a. poty, a. hra, a. yva; bar- porta m .: hembiapo valko; tiene
tirantes y horcones), kurupa 'yr verbo , por ejemplo, hi'ahit, est ma- ba: a. va; grano o semilla : a. ra y i; mal corazn, malos compaeros:
(id.), tajy (lapacho), yvyra pyt y duro el yvapur; que es negro ; ha- pezn : a. ropyta; marlo : a. ygue; a
ipy vai, iirn vai; trabaja de mala
urunde'ymi (rojas), palo de rosa y cer m. : (a)mboaju, (a)motyar; es- chala : a. pire; caa : a. y; caa gana: iatey, ipijy, ipireja (calmo-
palo santo (bastones), akaranda (fi- tar medio madura, enverar; (che) arrancada : a. y kue. 3) Estados- so); tuvo mala muerte: imano vai;
brosa, bastones), KUajayvi hU (batu- apeju (amarillo por (fuera). maz tostado : avati maimbe, a. ni mal ni bien, a medias, algo: vai-
tas), guajayvi sayju. Maderas para madurez: tyar (de persona), teko aju mbichy; m. sancochado, frangolla- vai; m. educado, m . criado: heko
muebles: palo blanco, peterey (ver- (de frutas). do : a. mimi; choclo: avatiky; m. mbo'e vai(pyre); mal de san Lzaro:
320 mala-maletn malevolencia-mama 321

ai pochy; no est m.: ndaivafri; es- malcriar: (a )mongakuaavai, { a)poro- malevolencia: py 'a vai, py'a tyai aa, malmirado, 1 desconceptuado : ndaika'-
t de m. humor: ipirevai h(na (ho- mbo'e pochy, (a)mbohekombo'e aangue. aviva, emyrbme oikva
vasy, hovatakuru; cara seria); un vai malvolo (ser): (che) aa, ne aa (= malmirado, 2 descorts: noporomo-
m. no viene solo: ou vaframo, ou maldad: aa, aangue, teko vai, teko mba'iva.
fla}, iaa... (malvado, inicuo,
vaipa. aa. malo: 1 aa, vai (que tambin significa
run) (che flaa, ne aa son for-
mala (mujer): kua reko vai, kua he- mal de cadera: tumby'a, ose. feo) ; soy yo m.?: che piko aa; t
mas incorrectas).
k a vaz'va; mala cosa: mba'e vai; maldecir: {a)e 'ngi, ( a)ja 'o (insul- eres m. conmigo: ne aa (=naa)
maleza: javoti, jai (soto), ana (ndy).
mala intencin : py 'a tyai, p. chendive; l es m.: iaa (X es bue-
tar). malgastar: ( a)momborei
ambue; de mala gana: hasype, ate y- malhablado: ijuruvava, ijurutie'fiva.
no: imarangatu).
me, ate yppe, tory y me, vy'a'jme. maldiciente: ie'ngva, ie'meguva. malo 2 (es): naiporai ( = est mal); m. ,
mala, maleta, valija, bal : mba'eyru, maldicin: e'ngi (M.), e'megua; malhadado, desgraciado: ipo'a'fiva, perjudicial: mbyaiha, ombyaz'va;
le echa maldiciones: e'ngipe oj{l- chavi.
mbayru, karameguti. m., ilcito: ivai, ndikati(va); m.,
malamente: vaihpe, vaz'pe. pi chupe. malhecho, deforme : megua, de cuerpo enfermo (est): hasy; m., travieso
malaria: akanundu ro'y (terciana(s), maldito: aa, ah, mba'epochy (demo- m. o deforme : hete megua. (es): iflakahatiJ; m. , zafado : tiey;
cuartana(s). nio) aa retaygu( ra). mal hecho (est): naipordi, {ij)apovai- de malas (estar) : nda che po'i,
malas (a las): pochype, pochyhpe . maleable: mombepyra, mom!;cpy, ika- pyre, ivai che pane.
(v. malo). tva amombe. malhechor: mba'e vai apohare, apo- malograr: (a)haru, (a)morangue; malo-
malbaratador: omomborez'va, mombo- maleante: mba 'e vai apoha, moi. vaihare. grarse : (a)jeharu, (a}kay. (Es
reiha, ipojerarez"va, omosarambirez"- malear: ( a)mbovai, ( a)mbohelwvai, malhumorado: ipirevafva, hetia'e'fi, creencia popular que se malogra o
va. ( a)noh tape vaz'pe. hovasy (cara seria). mal~ficia una comida, etc. por la
malbaratar: ( a)momboukarei, ( a)mo- maledicencia: e'megua, e'ngi, ka- malicia: aa, aangue, emo 'a megua. presencia de ciertas personas).
kayrei. guai maliciar, recelar: ( a)kyhyje, ( a)jepoy- malparir: (che) memby kua (dice la
malcasado: omendavai( va). maleficencia: apoha vai reko, teko hu, ( ai)mo 'd megua. mujer).
malcasarse: (a)m endavai, ( a)embo- apoha vai maliciosamente: aa ppe, py'a va(pe. malparto: membykua.
kuimba 'evai (la mujer), (a)emohe- maleficiar: ( a)haru, ( ai)pohano (me- malicioso (ser): (che) aa, vai (ai)mo '- malquerencia, enemistad: py 'ar, py '-
mbirekovai (el varn). dicinar) ; maleficiarse : (a)jeharu, (a)- dva. aro, py'ahi, py'a vai (ichupe}, a'e'-
mal caso: tembiapo vai, guasu api embopaje (ste y el siguiente se- malignidad: aa, aangue, teko aa, y, potare y; (a)hayhu vai.
(traicin); muri de m. : iuasu api- gn la supersticin popular). aa reko. malquistar, enemistar: ( a)moingo vai,
rupi ho'a omano (de muerte alevo- malfico : harua. oharva, mbopaie- maligno: heko ava, mba'e vai apo- (a)moambu'a, emyrb (a)hekuavo
sa). hra, harureruha. hare; es m., run, de mala entra'ia: fl. ( ai)tykua.
malcomer: (a)karu 'i, ndakaruporai. malestar: vy'ay, py'a tyai, ko'i, e- tekove reko aa, ava heko anava. malquisto: ndaika'avi, ndojehayhi-
malcomido: iembyahyimemva. ko'i malintencionado: ipy 'a tyai, mba'e va, ika'avo'yva, ipotapy yva.
malcontento, descontento: ndavy 'i- maleta, valija : mba 'eyru, mbayru; a
vai ojaposva, ipy joyvyva. malucho : hasykatu, hasypu'd.
va, nda che roryi aikvo. mburuhka y guajka (especie de malmandado: e 'rendu'fi, naie're- malva: mlva, hisp.
malcriado (estar, ser): (a)kakuaavai, cinturn). ndiva. malvado: afia, moi, heko vai
( a)embohekovai, hekord ndoikua- maletero: mbay nt apoha. mahneter, malquistar: (a) porombopy 'a mama, teta: kma; m. turgente, cni-
iva, oguekord ndoikuaiva. maletn: mbaynt 'i. tyai ca : kama tembetary.
.322 mam-manera manera-mano 323

mam, madre : sy. manchado (estar): (che)ky'a, (che)ma- (se dice): mokive hendicha ( ja'e, manifestacin: techaukaha, emo-
mamar: (a)kambu; vosotros habis r; manchado con mancha blanca: jaiporu). mbe'u (seal).
mamado el guaran: pee pekambu (che) pititi manera2 de ser: teko, ose. ; de esta manifestar: (a)hechauka, (a)mombe'u
va'ekue avae'~ rehe; dicen que manchar, ensuciar: (a)mongy'a, (a)mo- m.: kicha, picha; de aquella m.: manifiesto (ser): hesakd, ojehecha
(Rmulo y Remo) mamaron de la mara; mancharse: che poti po~ (a)- amicha; de cualquier m .: oimehi- manija: pyhyha, yva, jyva.
loba: lbare okambu ndaje. emongy. cha, oimehicharei, opichavo,
mandadero: tembijokui, ose., tembi- manilargo: pajera, me'seha, nahaka-
mam6n: 1 okambuetva, okambu me- opaichavramo; de qu modo o
gui, ose. teyiri imba're.
mva, ikambukatva. m.?: mba'ichapa {=cmo? ; de la
mamn: 2 mamne (papaya). mandado (estar): ijapoukapy. manirroto (v. el anterior).
misma m .(= del mismo modo): pe-
man: tembi'u yvagaguigua, t. yvape- mandamiento: tembiapoukapy, ne e, tefcha; de ninguna m .: mba'evicha- man: manduvi; dulce de m .: manduvi
gua (manjar del cielo). e'engue, apoukapy, apoukaha. ramo; de ningunsima m. : mba'evi- ku 'i, mahe 'e manduvi; m. tostado:
manada: myta, vaka aryra, ovecha ary- mandante: apoukaha, jokuaiha chaitramo. manduvi maimbe; m. crudo: man-
ra, mi( v)ma. mandar: ( a)japouka (hacer) ( ajokui; manera 3 de hacer (mala,. la cosa era duvi py ra.
manantial: yvu, ykua, ykua yvu. quin te manda? (= a quien sir- buena, pero era o fue mala la m. de mana: emo', teko metua, ose.; m.
mancar, lisiar: (a)hete mbyai, (a)mbo- ves?}: avpa nde jokui(va). hacerla : pe mba'e ipora ra'e, ijapo de viejo : tuareko; m. de vieja:
apa mandarn: mburuvit!ha chae, m ch- reko ka tu ivai ( = ndojejapinte he- guaimfreko.
manceba, compaera : kua chendive- na. kpe, hekopeynte ojejapo); no hay maniatar: ( ai)pokua.
gua, che ir , tayse (X esposa, mu- mandatario: jokuaipy, tembijokui, m . de matarlos: ndaipri mba 'i- manitico: tavyrai, tavyr (locuelo).
jer legtima: che rembireko, ose .). ose. chapa jajuka hagua. mano: po.- Veremos el lxico de la
mancebete, mancebo: mitarusu, ta 'y- mandato, orden: e'e, tembiapouka- manga (de vestido): aojyva; m. de mano: 1) sus partes o formas,
rusu; kunumbusu (correntino). (py) (v. mandamiento). lluvia: amapehe; m. de viento: yvy- 2) sus eptetos o adjetivos, 3) sus
mancera del arado, esteva: jo'ohayva mandbula: tayk, ose. tupehe (M.). movimientos o acciones, y por fin
mancilla: ky'a ky'akue, mara (X sin mandioca: mandi'o (mandi'oka, er. tu- mango (del utensilio): y, yva, y gue, 4) algunas frase idiomticas.
mancha, inmaculado : mara'p, mr~ra- p); m. fermentada : hu'i; pelada y jyva; m. del mortero: avatisoka; m. 1) Partes o formas- palma la ma-
ffe'Y). secada al sol: mandi'o popl; afrecho del cuchillo: kyse yva: ogueraha no : popyte (pombyte); revs o en-
mancillar: (a)mongy 'a, (a)momarfL de m.; typyraty, typyratypyu. yvyra hcha yvara; se lleva un vs : poape, pokupe; artejo de la
manco (de brazo): ijyvayva, jyvaypi palo para mango de hacha. m .: pokangue; las dos m .: pojovi,
mandn: oporojokuaisva, oporojo-
(brazo seco); manco de la mano: manioomio: tarova rga, tarovao. pokive.
kuairez'va.
poy, pochapl manicorto: pojopy, hakate'pva, ose. 2). Eptetos o adjetivos- m. dere-
mancomunado (estar): (a}omopetei manea: kupykua, mosaha, pykuaha.
rruucura: pyapemopyttl, pyapmopo- cha, izquierda: akata, asu; m. con
ffaina, imopetefmbyre oondive. manear: (ai)kupykua, ( ai)pokua. rblura anzuelo, m . ladrona : popinda, po-
mancomunarse: (ffa)omopetef, (a)- manejar, conducir: ( a)mboguata, ( ai)- manicuro: pyapemosy iha mboja, poapov; m. extendida: po-
ffombopy 'a petel poka (torcer el volante), ( ai)poru manida: tekoha, ose., aikoha, jaikoha, pyso; m. hurgadora : pokovi; m .
mancha: ky 'a, ky 'akue pore; pere; (emplear, usar}. tapji, pekud. atrevida: pomboja; m . generosa, da-
m. de grasa: mba'e kyrva; m. en la manera 1 (de esta): kicha. pe tekpe; manido: porupyre; ropa manida, usa divosa : pajera, pome'; m. apretada
cabeza: avatinga; quitar m .: (ai)- de la otra m.: ambuicha (X de esta da: ao igue; carne manida : so'o hu '- o avara: pojopy.
ky'a'o, (a)mopoti clase: koichagua). de las dos maneras ungatu. 3). Movimiento o acciones- aparar
manojo-maa maana-marisco 325
con la m.: (a)jepopyko'e; abrir la manoseado: avykypyre; frase mano chupe; nos conocemos las m.: mba'e ne poriteva ku pva; m, m.:
m. (a)fembopope a, ( a)jepopyso, sea da: e 'engue porupyrete. jajohekopy ty. mba'e motepa (en las adivinanzas).
(a)embopoji; cerrar la m.: (a)e- manosear: (ai)pokyty, (a)javyky, (a)- maana: ko'eramo, ko'ero; pasado m. : maravillarse, admirar ( a)hecharamo,
pomboty, (a)jepojopy; encoger la poko re, (ai)kyty, (ai)pichy, (ai)- ko'ambur; de aqu a tres a cua- ( ai)porangeko, ( a)momora, (che)
m. como cuchara: (ai)poguyro; popichy; no le gusta que le mano- tro das: ko'ambuetramo, ko'a- juruji, ( che)piri, (che) pirlmba.
alargar la m.: (che)poji, (a)embo- seen: ndojepokytysi, ndoheji oje mbuetevramo; m. todo el da: marca: pare, ki pare; m. del dedo,
poji; retorcer(se) las manos: (a)je- pokyty; no dejes que te manoseen: ko'ero arapukukue; la m. : pyhare- impresin digital : kumbore; m. o
popoka; crispar la m ., hacer el pu- ani rehejtei oipokyty nderehe. ve; esta m. : ange pyhareve, ko py- huella del pie, de la mano: pypore,
o: (a)embopoapu'a; alzar la m.: mansedumbre: marangatu, teko ma- hareve; toda la m.: pyharevekue; popore.
(a)epombovava; lavarse las m. (a)- rangatu, teko pochy y. viento de la m., maanero: yvytu marcar: (a)maha'anga, (a)hai, (a)mbo-
jepohi; frotarse las m.: ( a)jepopi- manso: ndapochyva, imarangatva, ko'; aclararse la m.: ko' jekuaa, jra, (a)mbohra, (a)mbojararra,
chy, (a)jepokyty; buscar o hurgar ipy 'aguapyva. ko' jera. ( a)maemombe 'u.
con la mano: ( a)jeporeka, ( a)jepo- mant': ahoja, mamaha (envoltura, co maanero: ko'megua; gozo, viento marchar: aha; no marcha bien: ndo-
vyvy; estar en mi m., bajo mi m.: bertor ); m., zurra, paliza: enupd, m .: tory, yvytu ko'e; plegaria m.: guata (= ndoiko)pori
of che ppe, che poguype; tomarse jehavira, embuepot. embo'e ko'e. marchitar: (a)mbohoguepiru; marchi-
las m.: (ja)jopopyhy; darse la m.: . manteca: kamby kyrakue, kyra, kyra- tarse: hoguepiru, ( a)embohogue-
maero: sagua'a ojepokuaavaiva,
(ja)jopopyhy, (ja)jopojopy; me- t (X nata, natilla : kambyrova). piru, ( che)raviru, asp.: ( a)yyi
joha (de malas costumbres o hbi-
ter la m.: (a)po'; pegar con la mantel: karuha guasu (M.). (X serville tos). marchito: haviru, piru, yyi (arruga-
m.: (ai)popete; aplaudir: (a)jepo- ta : karuha mri) (M.). do).
pete; apretar la m., saludar: ( ai)- manten~r: alimentar : (a)mongaru;
maoso, habilidoso: ha'eve, tekove,
pohe. mareado (estar): (che)alainga'u, (che)
pojopy; llevar de la m. {guiar): mantenerse: (a)pyta, ndavi; (a)- akdtavy, (che), (che) alaijere.
( ai)sambyhy ipgui. emongaru (alimentarse). mapa: yvyra'anga, yvy'anga, ta'anga,
marearse: (che) resakaguyry, (che)
4). Frases- lo s al dedillo (lit. co- mantenimiento: tembi'u, ose., jupika. yvy rehegua.
akga'u, ( che)alaijere.
mo la palma de la mano): popyti- mntido, liblula: mboisy. maquillaje: emopor (manicura). mareo: akdnga'u, alaitavy, tesakua-
cha aikuaa; soy m., (ya) me toca a mantilla: akdhoja, kua ak ao je- maquillarse: ( a)emopor, ( a)emya- guyry, ose., akdjere.
m: che ha; trabaja a dos m. : pojo- gua. tyr. margen, orilla: yrembe'y; estoy al m.
vipe omba'apo; no tienes ma- manto: aojegua, kua rete ahoja, alai- mar: para (A. M.), yguasu, parana de ese negocio: ko'd mba'pe ndai-
nos?: na nde pi piko; tiene buena hoja; bajo el m. de la Virgen: Tupd- (A.); m. ocano : parana guasu ki voi
m .: itekove ppe, ipohe; se lava las sy akdhoja gu)pe. (A.); allende el mar: para mboyp)- marido: mena, me (M.) (macho).
manos como Pilatos: Piltoicha oje- manzana: masa, hisp ., guapsy, neol. ri marinero, marino: ypra; ygajra, yga-
pohinte: huella de la m .: popore; (< y va + pire + syi: fruta, piel maraca: mbaraka. rerekua (naviero).
no me sueltes de tu m. : ani repoi lisa). maraa: javor, apaju (enredo), marino, del mar (cosas): parapegua,
che pgui; dar la ltima m. a la maa (tener): (che)reko katupyry, embotavy (embuste), javo'i, para, yguasu.
obra: ambopoi ha ambovera che (che)pohe, (che)katupyry mba'e apaui mariposa: panambi; m. negra, noctur-
rembiapo. appe; no tiene m : nda ipohi; tie- maravilla: techapyr; mba'e porite; na: ra.
manojo: apes (ramillete), apyt (M.), ne malas m'las: ojepokuaa vai; co- es una m.: tembiechapyrku, marisco: jatyta parapegua, para por
hse, hisp. (haz). noc~r las 111 de uno: (a)hekopyty mba'e ipormba jepva; qu m.! (M.).
326 mario-mstil mastitis-mayora 327

marlo : avati ygue (raspa). ndakay 'usevi; no quiero estar mastitis: kamaruru. timbyr, ha'mbyr; cOiazn m.:
mrmol: ita syi, ita jegua, ita mosyi- ms: ndaikosevi mastoides (regin): nambikupe. e'd ai'; el hombre es un ser ma-
mbyre; m. blanco : itat; m. nice: 3). Con adverbios- ms rpido : masturbarse: (a)embojapiro, (a)jeja- ravilloso, m. y espiritual: yvypra
ita mbatara. pya'eve; ms alto , ms fuerte : hat- vyky (tocarse). mba'e hechapyr hete ha hinga
mive; hable ms bajo : ee'e mbe- mata, planta : ka'avo, yvyra'i. avei; yvyguigua (terreno).
mannota: anguja guaiki; kerana (dor-
gueve. matachn: porojukaha, oporojukva. maternal, materno: syreko, syrehe-
miln).
4 ). En idiomatismos- ms bien matachinches, coriandro: typycha ku- gua, sypegua; amor m.: syrayhu.
marrano , chancho: kure, tajasu.
("potius", en latn): uvei; despus, ratU. maternidad: sy reko; casa de la m .:
martes: araapy. ms tarde: kurivvo, agave; anterior matadero: mymbajukaha. memby rga, membyo.
martillear: ( ai)nup, (a)mbota, ( a)ja- (ms antes) : upemboyve; ms vale matador: jukaha; trabajo m. : tembiapo matiz, naturaleza, diferenciacin : te-
tyka. eso : jepive aipo; ms valiera que no : hasyetva, t. mokane'oha, t. poro- ka, ose., juavy para.
martilJo: mbotaha, nupaha, akmba- anichtamo; ni ms, ni menos: mokane'oha. matizado: para, mbatara, mboko/ojo-
gua. peichaite, ereramoichaite; no ms, matadura: ai parapy.
martineta : ynambuguasu. ya basta (de cosa no buena) : ha'e- matalotaje: tembi'u tapepeguar, tape matizar: (a)mbopara, ( a)mbokoe, (a)-
martinete: (j)atykaha. vma; basta (de cosa no mala): rembi'ur, av(o, hisp. , koke (M.). mbokolojopara.
martinpescador : jaguakati. iporama; no quieras ser ms tonto matanza: jejuka, kurejuka. matorral: javori, jai, anandy; su po-
mrtir : techahare (testigo); mombe'u- de lo que eres: ani nde vyroseve matar: (a)juka, (a)mombytu'u, (a)- bre alma est hecha un m.: hianga-
ha (que declara), Tupa mombe'uha ko nde vyrohgui; no te quieras mbohesapiru, ( a)mbopytupa, (a)- kura nga ianandyma.
(que no niega a Dios. hacer ms sabio de lo que eres: momano; te matare : cheppe repa matraca: yvyrapu, katakata.
martirio: Tupre mano, Tupambo're ani reemoaranduseve ne arandu- va'er. matrcula: terarenda, teratupy (< tu-
jejuka. hgui. matasiete: ojejapva kariay, jukaha py, ongatupy: guardador), tera-
martirizar: (a)juka Tupa royrogui, (a)- masaje: jekyty, jepichy. rei. guapy. ongatupy:
momano Tupre. mascada: pery su'u. mate, 1 calabacita: kaygua. matrimonio: menda.
marxismo: manchi rape, muni rape, mascado: temb isu 'u, su 'upyre. mate: 2 ka'ay, ka'ygua;"tomar m. : (a}- matrona: kua karai, kua karaiete,
neo!. mascador de tabaco : petysu 'uha, na- kay'u : cebar m.: (a)kay'uapo, (a)- kua karai ipoguasva.
mano: jasyapy. ka 'u ha, opetysu 'va. ka'aytykua, (ai)tykua; m. amargo : matriz: membyryru.
ms: ve. Este sufijo (ve) se junta prc- mascar: (ai)su 'u, (a)amindu 'u; tragar ka'ayro; m. dulce: ka'ayhe'.
maullar: (a)miu , (che) ras.
ticamente con cualquier vocablo sin masticar : ( a)moko; m. las pala- matear, tomar mate: (a}kay 'u; tomar
como son adjetivos, verbos, adver- bras: ( a)e 'nguru; mastica bien pa- mate crudo con agua fra : ( a)tere- mximo: tuvichaite, tuvichavete.
bios, etc . y forma algunos idioma- ra que no te atragantes : eisu'u su'u re. mayo: jasypo:
tismos.: 1) Con adjetivos- ms cer- porake, anz'tei nde ahy 'opa 'd. materia, 1 pus : pu, mbu. mayor: tuvichave, guasuve, (i)kakuaa-
cano : aguive; ms caliente: hakuve; mscara: ta 'anga, tovara 'anga, ka- materia, 2 objeto : mba'e. ve(va}; m. de edad.
ms alto: ijyvateve; ms tonto eres mbara 'anga; ponerse una m. : (a)- materia 3 (no espritu): japokva. a- mayordomo: mba'e ongatuha, mba'-
t que l: nde vyrove ichugui embohova 'anga. ha 'fiva , aandva, temiandu , ose . re angarekoha.
2) Con verbos- quiero ms: aipo- masticar: (ai)su 'u su'u (v. mascar). material (el): ha 'era el m. o cuero mayores: tuvichavevakura. ypykura,
tave, arekoseve; no vayas ms : mstil: yva, ygara yva; m., palo mayor: para los zapatos: sapatu ha'erd. tamt>i, ose. (abuelos).
ani rehovti; no quiero ms mate: ygra yvavusu, yvusu. material (no espritu): pokopyril, ky- mayora (la): opva nunga, maymva
.328 maza-medioeval medioevo-mendrugo 329

nunga, mbovjmte jaipe'ramo he- mediante, por medio : rupi; m. el vien- medioevo, edad media: arambyte (pe- melena: avuku, avakua (bucle, rizo).
tavva, heta ndopiva jepe, heta- to: yvytu rupi fl/..IOre). meleJDldo: ifavukva (pelilargo ).
hetavva. medias (a): nunga, vai vai, jopara. mediquillo: pohanha chae. melifluo: jurn he'.
maza, mazo : nupdha, jajatykaha, aty- medicamento: polui. medir: ( a)ha'a; vamos a medirlo: a- meln: mero, hisp.
kaha, akambagua. medicastro: pohanoha chae. ha'ata.. mella: hinga, haingy (X pore = hue-
mazamorra: kaguy jy. medicina: polui. meditacin: py 'a mongeta, pygua- lla).
mazmorra: kotypyt. medicinal: poharehegua; planta m.: ra. mellado: htiinga; diente m.: tdi jeka,
mazorca: avatirra, avati, avati'a, ova- ka'avo poha. meditar: (a)jepy'a mongeta, (ai)pygua- tdipeM.
ti yva avatiky (maz tierno, cho- mdico, doctor: pohanoha, pohnoh- ra, (ai)kumby (saborear, contem- mellar: (a)hinga; mellarse : (a)ehin-
clo), avati apeju (maz semimadu- ra; m. barato: p. chae. plar); medita bien lo que te digo : ga.
ro). medida: ta'li, ose., eha'd, ha'tiha, ose. eipyguaramz"nte ha 'va ndve. mellizo: kOingue, ki, oirungue.
(metro); tomar m.: (a)lia'a. medroso, cobarde: ipy'a mir, ipy'a ty- membrete: ga rra (haipy), kuatia
me: che, chve, cherehe, chejupe,
medidor: ha'ha (persona), ta'dha tyi, ipy 'a mandyju. ogarra reheve.
chejehe. Ejemplos- me ve: che re-
(cosa). mdula, meollo: karaku, apytere; no memorable: mandu 'ard, momandu 'a-
cha; me lo da : ome' chve; me mi-
ra: oma' cherehe; me veo a m mis- medio 1 (por): con ayuda, por medio comas m., no sea que te olvides del pyra, tesaraipyre }'.
mo : (a)jecha chejupe; me cuido de de un abogado: mo'ahra rnpi; por "bendito": ani re'u karaku, chke memoria: mandu 'a, akdngatu.
m mismo: aangareko chejehe. medio o mediante de una buena nde resarine "bendito" gui (popu- memorin: imandu 'aporaitva, ma-
medicina: poha por rupi lar). kdngatuetva, ndaipri nunga ima-
meadero, letrina: kuarnha, ana (yu-
medio, 2 manera : tape; un buen m. pa- medular: apytere, mbytere, karaku. ndu'a}'ha.
yal).
ra aprender el guaran: avae 'e kuaa mejilla: tovayke, ose. mencin: (ffe)mombe'u, emoman-
meandro, recoveco: tape kare, guata- rape pora. mejilln: tamba, ose. (molusco). du 'a;hacer m. del autor: ( a)henduka
haje':!- medio 3 (lugar): mbyte; en m. del gen- mejor: porave; es m. que no vayas: apohare rra.
mear: (a)kuarn (orinar). to : yvypra heta mbytpe; por en iporve rehoyramo; lo m. es que mencionado: mandu 'aha, (X olvida-
mecer: (a)myatimoi, ( a)mbokacha. m. del bosque: ka'aguy mbytre. venga l en persona: tove tou ha'e- do : tesaraiha).
mecha: tataindy apytere, hapyha, Frases- el de en m.: mbytepegua; te vo~ as es m. : peicha ka tu, ki- mencionar: (a)momandu'a, (a)roma-
muendyha. m. dormido, m. despierto: kevy, cha iporve; imposible ser mejor, es ndu 'a, ( a)mombe'u (proferir, con
mechar: (a)so'ooa, (a)oa kure ky- payvy; m. caliente: haku vevi; lo mejor que hay: ipordse ha tar ), ( a)henduka; ya me toca m. tu
rakue so'pe. m. crudo: jyhera, ndojykati, pyra~ ndaikati nombre: che hma, nde rra aroma-
poner en m. : (a)mombyte; sacar de mejora (una) introducida: myatyr- ndu'a (G. S.).
mechero: mohendyha, mohendyryrn.
en m.: {a)japytere'o; ando m. mal mbyre petef. mendicidad: tupdre jerure, tupdmba'e
media 1 , calcet n: pyao, pyryrn; m. de salud, de fortuna ... : che reko mejorar: (a)mopora, ( a)myatyro, (a)- jernre; est prohibida la mendici-
larga: hetyma ryrn, pyryrupuku. asy ko aikvo. mofporave. dad: tup rrape jernreha naiporai,
media, 2 promedio : ku'a, mbyte. mediocre: iporrimi, naiporaiterdri, melancola: mba'embyasy, vy'ay, naissi.
mediacin, intercesin, ruego: jerure, ndaivaietiri angata (preocupacin, ansia), py'a- mendigar: (a)tuptimba'ejernre.
emopa ', epa '. medioda: osaje. py (quebranto), py'angeki (pena), mendigo: tu pamba'ejra.
medianamente: vai vai, michf, michi- medioeval: ymaguare, arambyterehe- py 'apyhy (mana, idea fija, com- mendrugo: pan rembyre, mbujape va-
mz"nte, iporami, jopara (hpe). gua, arambyte (medio evo). plejo). re. m. rembyre.
330 menear-menta mental-metatarso . 331
menear: (a)momyi, (a)rova (trasladar, igual cero: (4 - 4 = O) irundygui mental (trabajo): apytu' rembiapo, merece palos: oenup4rtimo ipo-
mover de sitio), (a)mbojeroky; me- irundy reipe 'ro, mba'evr{) oiko. tembiapo akrehegua. r.
nearse, moverse: ( a)myi, (a)emo- Frases- m. alimento y ms sueo: mentalidad: emo'd, mo'd reko, ak merecimiento: tepy jerure, tepy reoi,
myi; menearse sexuahnente: ( a)je- tembi'u mbovyve ha kra hetave; reko, apytu ' reko. eme'e rekoteve.
rokua. (ha) venido a menos: omegua h(- mente: akkua. merendar: (a)karu ka'aru.
menester1 (es), necesario (es): teko-' na, oguevi tuvicha. mentecato, tonto, simple: tavy, tarova, meretriz: kua heko vafva, aguasa
tev; no Jo necesita : noikotevei. menoscabar: (a)momichf, ( a}momar; tavyrai (M.) (manceba).
menester2 (este): ko mba'e, tembiapo; se menoscaba su fama : heraku4 mentir: (che) japu, (che) rerei; (che) merienda: karu ka'aru (cena).
en este m. no entiendo nada: ko te- oemomara, oembyai ehure. mrito ( v. merecimiento): angatupo
mbiapo kvape akaymba, k. t. k- menoscabo: mard, emomar, emo- mentira, embuste, engao: japu, e- (M.).
va che moinge ka 'aguype. michf, embyai mbotavy, chure. mermar, disminuir(se): (o)guejy, {o)-
menesteroso: poriahu, noimbiva menospreciar, despreciar: (a)royro; mentirijillas (de): japuhpe. jaro, ( a)yyi; ( a)guapy (posarse
imba'e, imba'epok imba'e'i. nda:japi mba'evramo. mentiroso, embustero (ser): ( a)mbota- el slido en el fondo del lquido).
mengua: ffemomichf, typa, ose., paria- monosprecio, desprecio: royr; me re- vysva, (eh~) japva, ( a)porombo- mermelada: mahe'.
hu (escasez); terakud vai (descr- legan al m. o anonimato: royr{)me tavysva. mes: jasy, jasyho, jasyjere; fin de m.
dito), ffyffyi (desmedrado, arruga- che uv, r. che reity. mentn: tayk, ose. (quijada). jasyho jasypaha.
do). mensaje: e'mondo, mburuvicha e- men: tembi'ura rra rysyikue, te- mesa: mesa, hisp.; m. de comer: karu-
menguado: ipy'a mirf, tavy (falto de moe'. mbi'u peteftefr. ha, aripaka, neol. (< asiento: ka
juicio); royrombyra (despreciable). mensajera: mbayru gua taha. menudear: pyyi {ajapo), (a)mopy'- + pa, de todas las cosas).
menguante Ouna): jasy ho, jasy ra'y; mensajero: pareh(ra}, mondopyre, te- yi mesarse: (a)ffeaknga (ea = a),
en el m. arrancar el man: jasyh- mimando, ose. menudencia: sa'ikue (de poca monta); ( a)jeava'o (arrancarse el cabello),
pe amondorta manduvi menstruacin: kuamba'asy, huguy- tyekue. ose., tuguykue, pokue. etc. (a)jeavaekji
menguar, intr.: (a)jeharu (cercenarse, s, kuaruguys; ces, termin su (tripas, snagre, patas, etc. de las mesn: guataharga, jepytaha, ka'u-
disminuirse); el ro mengua: ysyry m.: opyta ichupe imba'asy. imba'a- reses), chra. nda. neol.
ho, y oguejy, y oho. sy porey (X oma ichupe imba'a- menudo: michf, karape, ehu 'i, sa'i, mesonero: ogajra, ka'undajra (hote-
menor: michfve; el m. o ms pequeo: sy: le vino la m.). ku'i; a m.: pyyi, meme, ipopyyi lero).
(ijapytgui) michfvva, michfetev- menstruar: (che) ruguyse (dice la mu- (X al por menor: sa'l're). mesnfalo, ombligo: puru'ti
va; hermano menor: tyvyra; tu her- jer), kua mba'asy areko, che /cu- mercado, plaza: mba'e repyenda; ffe- mestizo: ijopara, jehe'a; l es m.: ha'e
mano m.: nde ryvy; la luna es m. a rasy. mha; rekva, hisp. ku huguylcbi, huguyjopara.
que la tierra: jasy ku michive ko y - menstruo (v. menstruacin). mercanca, mercadera : mba'erepy, te- meta: tu~. ose., hupitypyr, tenonde-
vjgui mensual: jasypegua, jasjpe petef jevy, miem, ose. r.
menos: mbovyve, michtve; por lo m. jasyavogua (M.). merced, 1 beneficio, don: temime' metabolismo: fleambue, emoambue.
dos: mokbinte jepe; a lo m. esto: mensualero: mensu. hisp. (que cobra ose. metacarpo: poak.
kvante jepe; mucho m.: mbovyete- por meses). merced 2 (a): rehe; sin timn, a m. de metal: ita, kuarepoti
ve; l da poco y t das m.: ha'e mensualidad, sueldo: jasykue (rembiJl. la corriente: tugui yre, ysyryrehe metlico: kuarepotirehegua.
=
michfnte ome'e ( ha'e ome''i) ha po) repy.
menta: ka'atf. ka'are.
(=y. rupi). metaplasmo: e'e jegua.
nde ne reme'evi; cuatro m. cuatro merecer: (a)hepy jerure, (a)hepyreoi; metatarso, tarso: pyta pehengue, p. vo.
mettesis-microcosmo micrfono-mnimo 333
332

mettesis: e' vare jopyru (sustitu- mi: en guran equivale a "de yo", mi micrfono: pumbotuvichaha, pumya- mierda: tekaka, tepoti, ose. (excre-
cin de letras). mano : che po {de m, mano); mi tdha, koropu, neol. mento, deposicin, trminos ms
meteorito: jaguaveve (cometa), yva cosa, lo mo: che mba'e; a m: ch- micrometra: mba'e michf ra'd mbo'e, decentes).
rata, arapyrendy. ve. korora ', neol. mies: temity, ose, temityngue, ko-
metcrorismo intestinal: tyevu. ma (la): che mba'e(va). micrpilo: ok 'i, korok 'i. ga 'a; m. madura : t. apeju; mies mar-
meter, 1 poner dentro: (a}oa, (a)- miaja: ku'ikue, michimi (una m.). microscpico: michieterei, michf rasa, chita : t. pirukue.
mbohyru; m. la mano: (a)po'; m. miasis cutnea: taso, ose., ra; tiene koromaa, neo!. migaja: mbujape ku 'ikue, (sa'i}.
el pie: (a)py'. m.: haso, hi'ra, el agujero de la microscopio: mbopyha (amplifica- migajn: mbujape ku'ikue (saguasu).
meter, 2 introducir: ( a)moinge, ( a)roi- ura est agusanado : hi'ra kuare dor), temimbotuvicha, mba'e mbo- migrar: (a)va; hacer m.: (a)rova.
ke (meter entrando uno mismo), haso hina; ("dermatosis hominis" tuvichaha, porombotuvicha, mirire- migratorio: ovva.
( a)moingo (hacer llegar a una carre- es la mosca de la m. c.; v. leishma- cnaha; koromaa, neo). mil : su.
ra o profesin (pa'z'ramo: de sacer- niosis). microsismo: y vyryryi'i, yvymyimir, milagro: pokatu (poder), techapyr,
dote). mica: kuarepoti kuatia vera. koromjli, neol. mba 'e rechapyrd, Tupd rembiapn-
meterse: (a)jasuru, (a)jasururu; no te micado: Japon ruvicha guasu. micrtomo: ky tiha'i, sa'i kytiha, mi- te, Tuptipo = Tupamb9.
metas en camisa de once varas: ani miccin: kuaru, jekuaru. ri'kytfha, korokytfha, neol. milano: karakara; kirikiri
reike ou ha oho yva ndvepe. micer: pa'i, o (seor, don). microzoario, protozoario : tekoverapo, milhombre: ysypo katf paje; mba'e-
metro: ta', ose. , ha'Oha, temira'ti, mico, mono: ka'i. tekovemirf, koro kove, neol. vpe ndojeporukativa.
ose., ta'ha, ose. (medida); cien m. micologa: urupe mbo'e, urupe kuaa micha, micho : mbarakaja kua, m. me. milenio: sra (< su: mil + ra: tiem-
sara'; mil m.: sura'ti; cien kilme- (ciencia de los hongos). michocn: jetyni, tupasyjety (variedad po, ao).
tros : sasura'ti; mil kilmetros : sua- miclogo: urupe kuaaha. de papa dulce). milln: sua.
ra'ti (un milln de m.). micra (0,000001 metro = micromil- miedo: ky hyje, py'a miri. mimado : oemokunu 'va, imbojerovi
mezcla: jopara, jehe'a. metro) : petef suavo (= una millo- miedoso: ipy 'a mir, ipy 'aju, ipy 'a ma- apy, oembojeroviva.
mezclado (estar): oembojopara, ojo- nsima de metro), ta 'ti suavo. ndyju. mimar: ( a)mokunu ', ( a)mochichf (a
para, ojehe'a hina. microbicida: mymba rasa michi juka- miel: ez'ra, eirete (miel de abeja euro- l: ichupe).
mezclar: (a)mbojehe 'a, (a)mbojopara; ha, korovijukaha. pea); ez'ra ka'aguy (m. silvestre); mimbre: piri (junco), takuarembo, ka-
( a)mona (embadurnar). microbio: mymba chu 'i, anduha ne dra takuare' (m. de caa); el gua- randa'y (palmera sin pinchos).
mezcolanza: jopara rei, mbojoparapy, michfva (animalito muy chico); an- ran dulce como la m. : avafle' mimo: kunu 'u, emokunu 'u.
jehe'a. eireticha he'. mimosa: ka'aikove, jukeri. niosote.
duha'i, korovi, kove'i, neol.
mezquinamente: takateyme, takatey- microbiologa: mymba chu'i mbo'e, miembro : tete pehengue; los miem- mina: yvykua, itakua; m. de oro: ita-
ppe. anduha'i mbo'e; korovimbo'e, ko-
bros: jyva ha tetymakura; m. viril: jukura; m. de lpiz : haiha mbyte-
tembo, tapi'a, ose. re.
mezquinar (guardar, cuidar, no gas- ve 'ikullil.
mientras: aja; m. comemos: jakaru minar: (a)gyury, yvyki (reyvyki,
tar): (che)rakate'f, (che) taryryi microcefalia: apytu 'u yyi, akli jaro
aja; m. tienes salud, trabaja: ne restii hoyvyki}.
(hese). apytu'u.
aja, emba 'apkena. mingitorio: kua.ruha, kuarurenda, a-
mezquindad: teko rakatey, takatey, microcfalo: iak megua, koro akli
mientras tanto, en el nterim : upeaja; na(ndy) (yuyo, yuyal).
ose. neo!.(< micro: koro).
en el . cay enfermo : u. ho'a hasy. mnimo (el, lo); michi'etevva, michi
mezquino: hakatey, mo'opi, pojopy; microcosmo: arapy michf, koropy,
mircoles: ararundy. ikoe, m. ikoerasva.
(che) taryryi (estoy con avidez). neol.
334 ministerio-misericordia misericordioso-modificado 335
ministerio: tembiapo, ose. , jehu, jefe- m. bajando los ojos: (a)j esayvy. misericordioso: oiporiahu verekva, modales: tetemyi reko, tete ku 'e reko.
hu (servicio) (X voja: que sirve, in- m. hacia atrs: (a)ma' che rakyku e- poriahu verekoha. modalidad: teko, teko r eko, ose. , teko
ferior, sbdito). r( re). misia, mist : a, kua karai rape, apo rape.
ministro, mburuvicha mboja, m. voja, m. poco , descuidar: (a)hechagi mismo 1 (yo): ch e ae, che te ka tu, che te moderacin: teko para, ose., tape
tendokuaivoja, neol., mburuvicha m. el interior : ( a)ma ' hyepy r e. voi, chete; l mismo tiene que ha- mby t egua; teko her, ose . (M.).
mokDiha, m. guygua (2 jefe). m. uno por uno: (a)hecha petei crselo todo : ha'e ae oemba 'apo moderadamente: pormi, katu, her-
mo, mo (es) : che mba 'e (lit., de yo tef, ( a}ma ' pe. t re. va 'erri. ha 'ete ojapo oikoteveva; te- ppe, mby tehpe.
cosa, cosa ma ; es caso de yuxtapo- m. abriendo mucho los ojos : (a)je- nemos el mismo nombre : ande moderado: 1 her, mbytepegua, heko
sicin no de declinacin a usanza sape'a. ojohra; tienen la misma lengua : porva, heko herva (M .).
de las lenguas arias). m. o ver de repente : (che) resaho. ha'ekura ooe'; tenis la misma moderado 2 (partido): mby t epegua po-
miope: hechambyky, ohechambykyva. m. o verse a s mismo : ( a)jehecha edad'~: pepa ojo'ra = ojo 'rapa rosambyhyha.
miopa: techambyky. (= ajecha). pe_ moderar: ( a)mboheko, ( a)mombegue,
mira!: ma'e, ema', ma'emlna, gupa, m. o ver su propia conciencia: (a)- mismo 2 (lo), es lo m.: peteichante voi ( a)moher, ( a)mbohekoponi.
chke. j ehecha che jeupe, ( a)jepyecha. misterio: herungua (incierto), kay- modernamente: ko'ga, jaikove reko-
mirador: ma'eha, ma'erenda (X obser- mirasol : kuarahymimby (especie de mby, ypytm e o ikva. hpe, kura pyahpe.
vador: maahra). garza). mitad: ku 'a, mbyte (medio), mbytere. modernidad: teko pyahu, agagua ra-
miramiento, respeto, consideracin: miripodo: ambu 'a. mitigar: (a)mbovevi (aligerar), (a)- pe (actualidad, manera actual).
poyhu, jepoyhu, ti, eti, poromo- mirlo: guy rau. momichi, ( a)mbo hasyhara.
modernista: mba'e pyahu rayhuref-
mba'e, poroapo. mirn: volu, omaardva, tesarei, ose.; mitn: aty, atyra, no'rJ, henduhra va.
mirar: (a)ma'e, (a)maa (hese: a l); no seas m.: t esarci napohrii, apyn- no', e'hra no 'D (reunin, asam-
moderno: pyahu, agagua, ra agagua.
mirarse uno a otro: ojovre ama- guarez'nte poh (v. apy ngua). blea).
a. mirra: yvyra aysy, pohiiro, pohirova. mixtura: jopara, j ehe'a. modestamente: py 'a michime, jepoy-
mis (de m): mis manos : che po kura; mocedad: mitfnusu reko, pyahu , mita- huppe, tfndyppe, che tavy che
El verbo mirar tiene en guaran
con mis pies : che pype; mis amigos: rekpe; natfvimante ha ha'ta (pe-
dos traducciones: ma'e y hecha ramo ; en mi m. : che pyahramo,
che in1ngura ; mis preocupaciones: che mitrusramo. em e) (modestia aparte , con perdn
(jesa).
a) ma': umi che angataita. . moco: amby u ; quitarse el m. , sonarse: sea dicho).
mirar con un solo ojo: (a)ma' savi misa: embo 'e gua su, . pav; m. can- ( a}ambyvo. modestia: 1 py'a guasuy, py'a michi,
m. de reojo (bajando la cabeza) : tada : . purah i, . j egua (m. re- mochila: mbayru. tindy, j epoyhu, teko marangatu,
( a)ma ' saguy. vestido). mocho : ijapy yva, apf, iapi; brazo m. : ose.; m. de la vista: tesa pati, t.
m. de soslayo : (a)ma' sayke. miserable: poriahu (pobre), hakate y jyva api; mano m.: pocha'f, ichapi smbyky.
m. sin ser visto : (a)ma' emi. (tacao). ipo, ipochapfva. modestia, 2 rubor: tesati, hovati, hova-
m. con ojos torcidos : (a)ma ' sav. miserablemente: anga, nga ; fue m. mochuelo: suinda, kavure 'z: urukure 'a. pyt, ose.
m. al rededor : ( a)ma ' jere. asesinado en una encrucijada: ojeju- moda: jepokuaa pave, porupav, poru- modesto: ipy'a michf, heko maranga-
m. atentamente: (a)ma' mbegue. ka nga tapejuaspe. ve; emonde reko pav; sigue la tu; hesa potfva; mas querida por ser
m. con enojo: (a)ma' pochy. miseria, pobreza: teko mboriahu, po- m.: ojapo ojejapva, ojapo ojejapo modesta : itindygui, heko potire oje-
b) jesa, ma ': riahu, poria[mkue, teko asy. memehicha, poru pavre ojapo. hayhuve =ika'avove.
m. alzando los ojos: ( a)jesaupi misericordia: poriahu vereko (M.,A.). modal: heko tee pegua. modificado (est): iambu(ma).
336 modificar-molledo molleja-mordaz 337

modificar: (a)moambue, (a)myatyr, sopa: (che) aky ka tui, (che) akY- molleja: takara'a, py'akue (estmago monte pequeo, aislado); nt. ralo:
( a)mbopyahu (reformar, remozar). mbaite, (che) akymivma de las aves). ka'akatu, ka'aguy sak; habitante
modista: aoapoha (modisto tambin). mojarra : pikype (alevino). mollera: tetovapy (M.), ose., ak apy- del m. : ka'aguy pra; ninfa del m.:
modo, manera: tape, ose., teko, icha mojicn: etinga (<ga, ka: golpe). tu'u (caletre, seso); casco de m. : ka 'ajarj;i
(sufijo); de qu m.?: mta'icha- mojinete: ogarova; ku'a to'o (cadera apytereaka; m. de nio : apihu 'u. montea, caza: ta 'anga haipy, mymba
pa; chicha: al mo, como yo; de abultada), tumbyro'o. momentneamente: sapy'a, sapy'aite. api
otro m. : ambuicha; de este m,: mojn: techaukaha, ja, yvyja (M.), momentneo: sapy'a, sapy'agua montear, 1 cazar : (a)tymba api.
kicha; a mi m. de ver: che aan- apy rechaukaha. momentito (un): sapy'ami. montear 2 : ( a)ha 'angahai (hacer el di-
duhicha, che ahechahicha, hi'ti- molar: itajere rehegua; diente m.: momento (un): sapy'nte. seo total de una construccin.
hicha chve (v. manera). tai gua su. monasterio: pa'ikura rga, oemo- montn: chovi, aty, apy (depsito); m.
modorra: topehy iusu; tener m.: (che) mokle: ha 'anga, ta 'anga rapo. ha'eva rga, tupvojao (conven- de hojarasca : toviiU, tovi!Uku e;
rnoklura: jeguakapo. to). . sacar del m.: ( a)jatyvo, ( a)japearo;
ropehyiusu, (che) kerasy.
modulacin: epuambue, puva (paso moler: (a )jo so, ( a)mongu 'i, ( a)mon- monstico: oemoha'eva reko. hacer un montn: (a)mboaty; a
de tono: puvapor (m. artstica, gu 'itumi (picar, pisar, moler, desme- mondadientes: tliikutuha, ose. montones: akutiple.
correcta): purahi ojuavj;va ojuehe nuzar). mondado: piropy(re}, pe'opyre, po- morada: tekoha, ose., tapyi, tenda,
(cambio de tono). molestar: (a)mbuahi, (-a)moeko'Di pi ose., ga, koty (pieza).
modular: (a)moambue purahi, (a)- (irritar, ofender), (a)mongueri, mondadura: apekue, pire, tatykue, morado: pytfmgy, pytau.
mbopuambue, ( a)ropuva (cambiar ( a)moangapyhyjera (fastidiar). ose. morador: yvypra; m. del pas: tet{Jy ,
de tono), (a}purahi pora, ( a)a- molestia: angeki, eko'~ kane'(}. mondar: (ai)piro, (ai}popf, (a)api(pe- gua, ose.; m. del cielo: y vagavra;
to{por. (ngue), embuahi (< ambuahei: lar). m. del monte, montas: ka'aguy-
mofa, burla: (e}mbohory, (je)joji molestar, dificultar la vida). mondongo: tyekue, ose., tyekueguasu, vra; m. del agua o su oirlla: ypra.
(X mbojaiU: broma: mbojeguaiU: ose. moraP (la), ciencia moral: teko mbo'e
molesto: eko'i reruha, mbyaju me'-
repugnancia o asco). moneda: viiU, tembirepykue, joguaha ose., t. m. kuaa, t. m. rape.
ha, mbyajuha (plata), pirapire.
mofarse: (a)joji (hese, hendive), (a)- moral, 2 decente, bueno: porcl, maran-
embohory (he se).
molido: josopyre, iku 'i, rora (m. grue- moniato: jety (papa dulce). gatu, joheipyre.
moflete(s): tova apepu, t. apeju. so, como salvado); hu'ipo, hu'i tu- mono: ka'i moralidad : teko porii, t. p. reko, teko
mi (m. muy fmo). monstruo: mba'e tuvicha popeno, m.
mofletudo: hova apepu, h, apeju. marangatu; de m. dudosa: herakud-
moho: tav, ose., ta'o, ose., el pan molienda: josopyrii, mongu 'ipyra; ka- kakuaa ikoe, mba 'eguasu vai. ma, herakuii he!Ungua
estaba con m.: mbujape havma ne', kane'Ongue, emokane'b. montado, 1 caballo (mi): che renda, moralizar: (a)hekoporiimbo 'e.
hina molino: josoha, itajeresoha, mongu '- ose. moralmente: heko porahpe; m. ha-
mohoso: mba'e hav, hav hina (es- iha. montado 2 (iba , va): oiko kavaju ri. blando es malo : hekre ama'ero,
t mohoso). molusco: syrymbe; ita (concha) (A.), montaa: yvyty. ivaiva.
mojado: aky, akyriiba (empapado). jatyta (caracol). montar: ( a)guapy kavaju ri, ( ai)ko morar, vivir: (ai)ko, (ai)me (no se dice
mojar: (a)moakjl (mo = my); m. o molle: aguara yva (planta). kavju ri. aikove).
humedecer la ropa: (a)mboa~Uru; molledo: mba'e so'o; m. del brazo: jy- montaraz: sagua'a, sarigue, saite, ka'- morcilla: mbusia.
mojarse: ( che)akp, ( a)emoaky; va e', jyva ypy (parte carnosa, aguypegua mordaz: piri (pillo, pillastre), j uiU
m. mucho, quedarse hecho una redondeada). monte: ka'aguy (bosque, selva), jai akua (sin nas.).
338 mordaza-motivo motn-mueca ,339

mordaza : tinguaha (cabestro). vai, ( a)mboheteasy; mortificarse: motn, garrucha, polea: hujiha (< muchacha: mita kua, kuatai
mordedor: su 'u ha. (a}hasa vai, ( a)emboheteasy. hupiha + mboguejyha}. muchacho: mita, mitn.tsu.
mordedura: jesu 'u, su'upore. mosca: mberu; no se oa ni una m.: motonave:ygamyi mucha gente (sitio de): tetahpe, teta-
morder: (ai)su 'u ; morderse los labios: mberu jepeve noehend~ okiriri- motoneta: jeremyi (X bicicleta: jere- ha.
(a )embesu 'u. mba. ki}. muchas veces: pyyi, heta jevy.
mordiente: su 'u ha, y karuha; (X mor moscardn, tbano : mbutu, mamanga motor: momyiha. muchedumbre: teta, ose .
dente: purahi jeguaka). (abejorro). motorista: momyihra. muchsimo: rasa, eterei (sufijo), heta-
mordiscar: (lli)su 'u 'i, ( a)ap'u (pelliz mosquitero: ati' ao, ati'undyi, a- motorizado (ejrcito): guarinihra vai, hetarasa (en absGluto, solo).
ca ro picotear). ti'Ujokoha. mbayru, g myi mucho: heta, ete (sufijo); pyrusu (de
moreno : kamba, pryvytu; volverse m.: mosquito: ati'u, etf (mosquete), movedizo: ku 'e, se mueve: oku 'e hz'na. mucha cabida); hace m. tiempo:
( a)emopiryvy tu. mbarigui (polvorn). mover: (a)momyi (mo = my), (a)mon- yma, ymave; m. tiempo atrs: yma
morera: tatayva. mostacho: tembe'a, temberague, ose. gu'e (menear); m. a lstima: che po- hakykue pukuete; llovi m.: oky
moretn : hunga, nupambore. ambota. riahu vereko (tiene compasin de guasu; hay m., muchos: heta of, he-
morfina : krareruha, krapohd. mostrador: techaukaha, ose. m); m. a risa: (a)mbopuka, (a) ta oime, ofmivma.
moribundo : (o)manombotva (mbo = mostrar: ( a)hechauka, ( a)mombe'u mbopukauka; m., inducir: (ai)py'a muchos: heta; somos (venimos) m ..
po) hekovepapota, ipytupapotva. (manifestar); m. los dientes: (a)- reraha; m. o remover lquidos: (a) ore retko.
morir: (a)mano, (o)te'b (muere el ani emohaimbiti; m. el trasero: ( a}je- mbokuchu, (a)mbokacha, (ai)pyvu; muda (la): ao jopyru, ao pyahu, aojo-
mal), (che) pytupa, ( a)jehekjli; por hevichauka. moverse: (a)myi, (a}emomyi, (a)- heipyre.
la boca muere el pez: pira ijurguin mostrenco: tyrey, ijara'yva, ndaijra- ku 'e; no se mueve el barco: yga
mudanza: va, jeva, ambue, no hay m.,
te ho'va (lit. cae). vai, ndaijraiva. nomyiri; el clavo se mueve: oku 'e
no se hace m.: naiambui, ymave-
mote: hero (X hra: nombre); poner hna pe kutuha, tapygua (M.)(<
morocho: hovahungy, pireh; hesai, gunte = ymavicha opyta hz'na.
m., apodar: (a)mbohero. ita: hierro).
m barete, tupi; maiz morocho.: ava- mudar: (a)rova, (a)mbopyahu ; mudar
motejar: ( a)hero (X nombrar: ( a}mbo- movido: imongu'epyre; m. de sito:
ti tupi se: ( a)va, (che) ambue, ( a)emoa-
hra). hendgui ovva; m. (rpido): pya'-
morrada: etinga; a morradas, con mu motn: epu ', pu 'd, emof (levanta- emi; el mar estaba m.; pe para mbue, (a)embohekopor (m. de
cho esfuerzo: etfngme, epia'- miento), sununu (revuelta), churu- ijojay; m., incitado : attJimbyre malo en bueno), ( a)ehekombo 'evai
rupi, etingaparpe. chuchu (asonada). (ati), iifangeki (m. de bueno en malo), ( a}ieheko-
mortaja: te'monde. motivo: momyiha, apoukaha, mba'e- movilizar: ( a)mongu 'e; m. o rogar a rova (m. de vida), (a)emboheko-
mortal : imanokal'1va, (o)manova'erfi. hre; no se sabe el m. : mba'ehre- todos los Santos: yvagavra guive pyahu (entablar nueva vida).
mortandad: emano, ete' (de ani- pa ndojekuai; pregntale el m. de amoingova. mudo: e'engu, okirirfva, noe'kuai-
males). su accin: eporandu ichupe mba'- movimiento: myi emyi, ku 'e; voy va.
mortero : angu'a (X anguja: ratn); pi guipa = maerapa ojapo pva; sin alternando el reposo con el m.: mueble: tembiporu, koty jeguaka.
sar en m.: (a}embiso (X pisar m.: reinte; este es el m. de mi ida: ambojopyru aikvo mba'e pyta mueca: jurukeche, embohova cha'f,
maiz: ajoso avati). kva che aha hagua; no lo dice de mba'e myi ndive = amongu'eva. embohova vai, juru megua, tesa
mortifiCacin, enfrenamiento: jejoko, suyo, habla por boca de ganso: moza: kuataf, kua pyahu. megua, ose.; hacer muecas con la
py'ajoko, tembipotavai joko. ndaijeheguri he'i pva; sin ningn mozo: mittirusu, karia'y, mitd karia'y. nariz: (a)emotf cha'i; hacer m. de
mm:ti.fkar : ( a)momano, ( a)mbohasa m. mba'eveyetre. mucama: kua tembigui, chl'na. desprecio con los labios: ( a)emo-
.

340 muela-municipio mueca-mutuamente 341

hembejere ( ichupe}, ( a}embojuru- mujeriego: ikua vy'va, ikua rek- mueca 1 (de la mano): pyapy, poapy msica: pu, mba'epu, tembipu, mba'e-
keche. va. (X puo: poapu 'a). pu por, pupoty, puyvoty.
muela: 1 tdi guasu, tdi, ose.; me duele mugido: mburea, tase, ose. mueca, 2 niita de juguete: (mit ku- msico: ipu vy 'va, ipu kuava, pura-
una m.: che ri rasy; te has de hacer mugir: (a)mburea, (che) rase, (a) koro- a) memby gua 'u. heiha, atiha.
sacar esa m.: reityka va'er pe ne rb (rugir). muralla: guambype, mongoraha, mbo-
mugre: jare, ky 'a, ky 'akue, tave; qui- muslo : hetyma, va (uvangue: femur ).
rfii ( rasy ). hokaiha, yvytru ( < yvy + at + ru- mustio: y y i, piru nunga, y pi (enju
muela 2 del juicio: tingue'a, ose.; ya le tarse la mugre: ( a)jejare'o, ( a)eha- su).
v'o. to).
asoma la muela del juicio: iapyse murcilago: mbopi.
htiingue 'a. mula, mulo: mburika. mutis: kiriri, ekirir( mba).
murmullo: ayvu, guyguy, chororo.
muela de molino: ita jaso, ita jere. muladar: ytyapy. murmurador: ngururuha, ongurur- mutuo: j o (ju), o (c omo prefijos);
muelle 1 (de puerta):. okembotyha; m., mulato: kamba ra'y, kamba emoare. va. amor m.: j uayhu; at aque m. : o-
resorte : mopu'dha, ojepysosva, je- muleta: jokoha, pokoha, pykoka; tety- murmurar: (a}ngururu, ( a) kaguai, (a) - rair {pelea, guerra .. }, ju eja:
pysoseha. ma joapy (lit. pierna aadida). e'emegua, (a)mba'apo tapicha ap- abandono mutu o, divorc io.
muelle,2 delicado: heko mitd kua, mulita: tatu, mburika'i. re (despellejar, desollar al prjim o). muy: ete, eterei (sufij os): muy bien :
kangy, hu' (blando). multa: pyhorepykue, apoporymbyre muro: guambype, Fembohoki, le- ipo~ait e ; muy mal o (feo ): ivaieterei.
muerte: mano, emano, te ', ose. repy. mongora, hisp. mutismo : teko kiriri, ose. okirirva
muerto (estar): oma'eipysatire, ikupy- multicolor: mbatara, ikolohetva. musculatura: to'o mbarete, mbarete. reko.
joja, omanma, he'onguina (ya es mltiple, vario: opaichagua, hetaicha- msculo: to'o mbarete, mbarete me'- mutuamente: j o , o (com o infijos o
cadver): estoy muerto de cansan- gua; m. conocimientos: op. arandu, ha; m. transverso del abdomen : tye prefijos); ojuehe, oiondil'e; se ayu-
cio, de sueo: che kane'o che py- o. kuaa. pire. dan m.: otlopyty v: se perjudicar~
tupa mo'd, che ropehyi ha'a mo'; multiplicar: (a)mbohetave; multipli- musgo: itapoty. m .: oionzb1 ai ( m! ondive).
amaneci m.: iko'eva nga omano. carse: (o}emoa (prolificarse).
muesca: arukui, ai (M.); hacer m.:
multitud: teta, heta, eta, yvypra reta,
( a)mboarukui, ( a)mohakamby.
aty guasu; m. de pjaros: guyra ita,
muestra: techar, ose. , hechaukaha,
g. mima.
ose ., mba'e repy potaha.
mujer: kua; buena m.: kua maranga- mundo: arapy; y vy (tierra); en este m. :
tu; m. de mala vida: kua reko ka yvy ri; ko yvy aprehe, ka yvy-
vai; m. casada: kua mendare, im- pe; hasta el cabo del m.: yvy apy
nava; m. viuda: kua imenaveyva; peve, arapy apy peve; yo no soy de
m. soltera: kua mendarey; mi m. este m.: che ndaha 'i yvygua, nda
(dice el hombre): che rembireko; che yvygua reki
aquella no es su m., es su manceba: municipalidad: tavarga, tva ruvi-
ha 'e ndaha'ei hembireko, iirilnte- chao, tavao.
va, hendivegunte. municipalizar: ( a)mbotavarga, (a)-
mujeriegas (va a): oguapy oguev(vo = mbotavao mba'e.
oiko o. municipio: kuairga.
Letra N
naba, nabo : nava, navo, hisp. nacin: teta, ose.; de qu nacin es
ncar: ita, /sa (hisp. loza), itmby mi- Ud.?: ne retapa mba'eichagua =
mbi, lsa mimbi, jaji. mba'e tetaygupa nde.
nacer: ( a)ha'arecha, neol., ( a)emoin- nacional: tettirehegua.
gove ypy, (che) reC>i, (ai)kove ypy, nacionalidad: heta, teta reko; es turco
(a}s ra respe, ha'a ypy yvype; de n .: heta turko, hetd turMa, ha'
naci de pie: ho'a ypy opyvo; el n. turkz'a.
del sol, de la flor, de la muela, del nacionalizado: oemohetti; n. en Ale-
divieso (se expresa por s o po): mania: oemohetd A. re = oe-
kuarahys, yvotys, ttiis, jati'is, moalem.
jati'ipo. A veces se usa ja o toky; nacionalizar: ( a)moheta (ms usado
el n . del ave : guyraja; el n. del pelo: aemohetd, reflexivo) ; se nacionli-
va roky; hace mucho tiempo que z en Paraguay: oemoheta para-
no voy a mi tierra (= a donde na- guirehe y ms sencillo: oembopa-
e(): yma ndahavi che re6i ha- ragui.
gupe. JDcho, chato: timbe.
nacido 1 (grano): jati'i (flemn), susu'a nada 1 (la): mba'eve; y (en composi-
(divieso); est por reventar el n .: cin).
opupota pe jati'i; revinteme el n.: JDda 2 :mba'eve, mba'evey; no es n. de
emombu chve che jati'i importancia: marave ndoiki; mba'-
nacido,2 que naci en: hei hague (v. evete chve (no me importa n.);
naonato). qu quiere? -nada: mba'pa re-
naciente: s, es; el sol n.: kuarahys; pota- mba'eve; Dios sac todas las
el pas del sol n.: kuarahys retti cosas de (la) nda: Tupd oguenoh
JDcimiento: ho'ararecha, tei, ose.; opa mba'e mba'eve'jgui; n<' hace
de n.: oikove ypyguive guare; es n., es un holgazn: ifiate y ,.. oja-
mudo, ciego, cojo o rengo de n.: guajuknte; no es n. no se merece
ie'engu, hesat, iparf o. y. guive; las gracias: ndaipri mba'rehe; na-
mit4 Tup4 reMi: el nacimiento del da ms, eso es todo (n. hay ms):
nio Dios. pvante, upva monte, upvante: lo
344 nadadera- nasalizar nasofarngeo-necesidad 345

tiene como n. : maraveyicha af- naranja: nara (M.). nasofarngeo: tfahy'orehegua. naufragar: ( che) ygape, oapymi che
mo a; por n. se enfada: michiete ha naranjada: nararykue, narary. nata: kambyrova, kamby ape. yga.
fpochy; por n. se impaciencia: naranjal: narandy, naranhaty, hisp. natalicio (el), cumpleaos (mi): ra nufrago: ygapngue.
mba 'evgui ojahi. naranjero: nara ernha. che rebi hague; su n.: ra heoiha- nusea, nausiosis: py'a jere; sentir n.:
nadadera: hy'a y ta, rnbovevuiha (cala- naranjo: nara (yvyra). gue. che py 'a jere.
bazas para aprender a nadar). narcisismo: jehete rayhu, ogueteray- natalidad: he6iva; aumenta la n .: he- nauseabundo: py'a jere reruha, ne, tu-
nadadero: ytaha. hu. tave umi heiva ymaguargui. juete, tujupaite, rnba'e ne.
nadador: (che) yta (s nadar). narciso: narsipoty; rnitdrusu ne 'poro- natatorio: y taha, jahuha (balneario). nausear: (che) py 'a jere.
nadar: 1 ha'yta, rre.; saber n.: (che) va. natillas: mahe'e. nauta: ygapra, ygajra yrna.
yta (X ahogarse: hayguy}. narcosis: ( )andu y, ka 'u, py 'a mano, natio, nativo, natural: teko, tei, ose. nava: yvy yvyty mbytegua, toki, ose.
nadar,2 sobrenadar, flotar : (a) vevi. ernonge. hekopegua. navaja: tendyva apoha, kyse tova, ley-
nadera, nonada , bagatela (por una): narctico: andupoih'l, py 'amano reru- natividad, nacimiento: tekove ypy, se hanbe.
vyrorei rehe, vyrordgui. ha. ypy (v. nacimiento). nave, navo, barco: yga, ygra, ygara-
nadie: avave; no va n .: avave ndohi, narcotizar: (a)rnbopy'amano , (a)rnon- nato, .nacido: hekoguigua, aetegua. ta.
n. te llama: a. nane renbiri. ga'u, (a)rnonge. natura, naturaleza: teko, ose. navegante: ygapra, ygavra, yga sa-
nadir: y vyvropyta, y vyrevi (X cenit: narign: tfguasu, itfguasva, itfguasu natural,! oriundo de: gua, ygua; n. rnbyhyha.
tu ', arapy ru '). rnirnava. de Pilar, de Luque : Pilargua, Luke- navegar: (a)guata yrupi, (ai)ko ygpe,
nado (a), nadando: ho 'y tahpe (nadan- narigudo: itfpukva, itfmbukva. ygua. = ygari
do l. nariz: tf, apy ngua (narices); ventana de naturaP (hijo): rnendare yguigua. navichuelo, navecilla: yga'i, ygra rni-
nafta, gasolina: naputa, napu, tana, la n.: tingura; n. encorvada : tf naturaP (es), claro : ha'ete, ha'etpe. chf.
ne o!. (X kerosen: kero). karap; n. torcida : tfva, tikare; n. natural 4 (el), naturaleza: teko, ose.; Navidad (fiesta de): Mita Tupra, Mita
naftalina: tal, neo!. , lita. . chata, larga : tirnbe, timbuku; sonar- mi n.: che reko; Dios como Dios, Tupti arete.
naipes, baraja : kavaju para; maka (un se las narices: (a}arnbyvo; dar en la segn su n.: Tup Tupti rekpe (no navo , barco, nave : y ga, ygra.
juego de naipes). n .: (ai}tfnga (X aitingua: poner lo podemos comprender: ndikati nyade: yvu jaryi.
nalga, asentadera: teviro 'o, turnby- mordaza) ; tener la n . tapada : (che) jaikuaapa). neblina: yvytf (M.), tatatfna.
ro 'o, ose. tf pa'. nebulosa: rnbyja no'6 mombyry.
naturaleza, 1 todo lo existente: ofvagui-
nalgada, culada : jehevika (X patada : narracin: ernornbe'u. necedad: vyro, tavy, teko tapaa (M.).
ve, ofva atypa, ofva atyjoa.
pyvoi). narrador: mornbe'uha. nacesariamente: tekotevhpe, va'era,
nalgudo: humby ty'tii, h. to'o, hurnby, narrar, contar: (a)rnombe'u, (a)hendu- naturaleza, 2 ser: teko, ose.; el ser de katuetei.
heviro 'o. ka, ( a)ehenduka. la n., la n. del ser: teko reko. necesario (es): tekotev; no es n. : nate-
nalguear: ( a)ernohurnbykoni, ( a)e- narrativa (tener): ikatupyry mba'e mo- naturalista: teko kuaaha, ose. kotevi.
mokoni koni. mbe'pe. naturalizarse: (a)emohetd; se ha na- necesidad: ikotevmby, temikotev;
nanismo: tete rnichf, hete rnichf reko. narrativo, narratorio: emombe'ure- turalizado en el Paraguay: oembo- tome esto para una n.: kina pva
nao, nave: yga. hegua; eitilo n .: teko mornbe'u. paraguima (v. nacionalizarse). reikotevramo guara; quiero hacer.
naonato, nacido en un barco: ygpe nasa: pira pyhyha, piraroki. naturalmente: 1 hekpe, voi, rei mis necesidades: ahase anme ( =
hei va 'ekue, ypra (hijo del mar). nasal: tfrupigua; palabra n.: e'e ti naturalmente,1 por supuesto, va sin che repotihyi, vulgar; akuarusnte:
napea (ninfa de la selva) ka'ajaryi nasalizar: ( a)rnotfe '. decir: ha'ete, upeichaite, voi. quiero orinar).
346 necesitar-neutral neutralizar-noble 347

necesitar: (ai)koteve. mal n.: mba 'e naiporaiva ku pva, neutralizar: (a)mbohekombyte. rueve: amangu'i ro 'y, ro 'y ku'i.
necio:tavy, vjro (tonto); tapaa (M.). ijavo'i pe mba'e. neutro: mbytepegua. nigua, pique : tu; tengo pique: (che)
nctar: yvoty resay, yvoty ysapy, yvo- negra, negro: kamba (ndigena). nevado (estar): ro 'yrypy'a hl'na (hela- tu; estoy lleno de piques: (che) py-
ty rykue. negrear: (che) himgy, hramo aikva. do). chdi.
nefasto: herakua vai, mandu 'ara y, negrura: mba 'e h, hngue. nevar: ro 'y ku 'i hi'na; nunca has visto nihilismo: say rape, say mbo'e, mba'-
mandu 'avaira. negruzco: hngy. n .?: ndpa mramo = ara ka 'eve eve rape, mba'evey reko, y reko.
nefritis: tyasy, kuaru asy, pitikiri' neguijn: tai rasy, tai mba'asy. ro 'y ku 'i nderechi. nihilista isa yva, sa y rap pe ogua-
ruru. nemoroso: ka'agujgui henyh~. ika'a- nevo, lunar: ua, ky 'a, ky 'akue. ma- tva, tekojoja rendu yha; ha'ente-
negacin: mbotove, embotove, na- guy pytva. ra. se katu ftu[
me'ei, nahendusi nena, nene : mita kua, mitd kuimba'e. . nexo: joapy, em oir. rumbar: (a)momimbi
negar: (che) tove (ichupe) , name'ei, nenfar: camalote: apuape. ni: jepe; ni yo Jo se: che iepe ndai- nimbo, aureola: mimbi, emimbi; arai
(a)momara, nahendusi; n. con la nefrto: ikarairamva. kuai; ni l Jo sabe y yo lo voy a sa 'i (n ube de lluvia).
mano, con la cabeza: (a)epombo- neoltico: ra ita pyahu (rehegua). saber?: ha'e jepeve ndoiku.ai ha pi- nimiedad: hetait(va) , teko heta, ose.
vava, (a)akambovava; n. la verdad : neologismo: e' pyahu; tomar o for- ka che aikuata a(na. rumio, excesivo: eterei, e te, eterei rasa
{ a)mbotove tmetva; no sabe negar marse neologismos: (a)embopya- ru, J: yo ni fumo ni bebo (ni tomo) : como sufijos.
nada: hendi~e ndapri "ko'ero hu, (a)emoe'pyahu (del espaol: che ndapiti ha nda 'i avei; no ten- rungn, ninguno: avave, petei jepeve
eju" (lit. no dice "ven maana"); karaie 'egui). go ni lo uno ni lo otro: mokivva (con verbo negativo); n. sabio es
no te lo negar, no te har un feo: neomenia: jasy ra petefha (primer da ndarek, petetnte jepe ndareki: perfecto: avave ndoikuaapiva; rei-
nane momaraichne. de la luna, luna nueva). por si se alivia un poquito mi triste- kuaami, ndereikuaapi
negarse: ( a)poromomara, ndajaposi, nervio: tajy ( taju), ose. red de nervios: za: michfnte jeppa ndaivevuivi nia : mita kua.
( a)embotove. hajupa. che mba'embyasy. niera: sa'ikue (poca cosa), mita reko
negativa: ikatuy, ahniri he'i, tove. nervioso: heko tajy, heko pochy, h. ja- rucotina: tin, hisp., mbelen, mbelen, rehegua (cosa propia de nios).
hi (enojadizo), patarara (ligero de palanpalan (una planta); petyrykue. niez: mita reko.
negativo (foto): ta'anga ypy, ose.
cascos), emyronde (quisquilloso). nictalma: pyharerecha ( kuaa). niita : mitkuami.
negligencia: atey, atey reko, teko nervudo: tajy mbarete; tajuhete, hete nictalopa : ypytrecha ( kaa). niito : mitd kuimba 'emi.
atey, ose. , techagi, ose . (descuido, taju. ructcorax, ave nocturna: guyrapyha- nio: mita kuimba'e, mita'i
dejadez). neto: o, ao, hyru yre, re; peso n. re, urutau, guaiguingue. nquel: nike, hisp.
negligente: iate yva, techagi, ose. cinco kilos: pokiro ipohyrei. nicho : nicho, hisp ., marangatu renda, niquelar: ( a)monike, hisp.
negligentemente: ateyhpe, ateyme; neuma: pu jegua, purahi jeguaka. tenda karai no: ahniri, nahniri(sirnple no), tove,
techagzpe, ose. (con descuido). neumtico: mba'jerepytu. rodada: tupi'aupa, guy ra ra'y rupa. tovekatu (deseo que no suceda),
negociable: emumbyra, ikatva oe- neuralgia: tajyrasy (jy =ju) (A). nido : taity, ose., tupa, ose. anichne ("no" futuro); no sea que:
errul hese; johekovia, johekovia- neurastenia: tajykangy. ruebla (grande): tatatfna. ani hagua; no lo hago: nd.zjapi;
pyrfL neurastnico: hajykangy rasy. meta: temiaryr (respecto de la abue- no viene : ndoi; no viene? -no:
negociante: emuhra. neurofarmacoigico: tajypohti (rehe- la) ose., temimeno = teminino ndoipa- he; upicha; si, as es:
negociar, mercar: ( a)errul, ( a)mba 'e- gua). (respecto del abuelo), ose. (M.). no viene.
jogua. neutral: mbytepegua, heko mbytepe- nieto: che remiaryrb (dice la abuela) ; noble: ka te, hisp. ( < categora, selec-
negocio: mba'e emu; ffemUha (casa); gua. che remneno (dice el abuelo) (M.). cin), marangatu (honrado, huma-
348 nobleza-norabuena norestal-noviazgo 349
no, santo), angatur (M.), heko ma- nombre,2 segundo apellido: tra, tra jererohory ; enhorabuena!: rogue- notacin: techaukaha, ose. , embopu-
rangatva. joapy. rohory. rah i (puesto en solfa).
nobleza: teko marangatu. . nomenclator: tra ryru , tra guapy, norestal: yvateguigua. notar, ver: (a) hecha, (che) resaho
nocin, idea: mba 'e ra 'anga, te'ise, tra apoha, ogc . noria: yjaraha(jere). (ver casualmente), (a)mboguapy,
he 'ise, jekuaa; apytu 'u re6i, kuaa nomenclatura: tra, terakura, ose. norte: yvate. (a)mbohyru (anotar, asentar , escri-
roky. nmina: tra rysyi, t. rysyikue. nos: ande, ore. bir, poner por escrito).
noctmbulo: ipyhareguatva (X so- nominal: tra rehegua, trarei, tran- nosocomio: hasyva rga (hospital). notarial:jeroviaha, j. rehegua.
nmbulo: ikeraguatva). te, re. nosogenia: mba asy rapo. notario: jeroviaha, jeroviaukaha, afe-
noche: pyhare; a median.: pyharepy- nominalismo: tranteha, trareiha he'i- nosografa, nosologa: mba'asy mbo 'e. terechaukaha.
te; toda la n. : pyharekue, p. puku- va mbo 'e (que los universales son noticia: marandu, kuaapyrd (digno de
nosotros: ande, ore (esta segunda
kue; hacer pasar, poner, guardar to- meros vocablos) . forma excluye a los que no son de saberse); anda esparciendo noticias
da la n.: (a)moko'e; pon el agua nominalmente: trapente. nuestra clase ; la primera no excluye falsas : maranadu aeteguay omua-
fuera para que se refresque toda la nominativo: tra me'ha, mboheraha, a nadie); no somos n.: nda ori, na sdi oikvo.
n.: emcko'e pe y okpe ho'ysli po- hen6iha. andi (segn se ecluya o no a los noticiero: marandu reruha, momara-
r hagua; bailan toda la n.: omoko'e nomografa, nomologa: teko apoha que nos oyen o leen); orekura, nduha.
jeroky; pas la n. sin dormir: che mbo'e, ose . andekura (no muy usado por in- noticioso : kuqaha, imba'ekuaa het-
ko' kerey, akeyre kytomi: n. non, nones: pares o nones? : mokira- necesario, va (sabedor); l, n. de mi ida, me es-
tranquila, n. santa: p. kirirf, p. nde- mo piko oiko tertlpa ahniri. per: ha'e, oikuagui che hora,
nostalgia, aoranza, carios: techaga'u,
karafva. nona, novena: porundyha, porundyh- che ra'ar.
ose. notificar: (a)momarandu, (a)mombe'u
nochebuena: Mit Tup pyhare. ra (nueve ds).
nocherniego: iko'mbva, pyhare gua- nonas: jasy ra pokc'>iha, tertl arapoha nostlgico: techaga 'u, t. rehegua. (contar, referir).
ta. (ymagliare paparekre: 7 5 del nostramo, nuestramo , (vitico): ande- notorio: kuaapyrti, hechapyr, ojech-
nodo: akyttl, joapy (nudo), okytf mes, numeracin antigua). jra, Tuparete, mbujape karai. va, ojehechva, tembirecha, ose.
(interseccin). nonada: sa'ikue (poca coaa). nostra: teta rehegua (mba'asy). novedad,1 noticia: marandu, mba'e
nodriza, ama de cra: mita mokambu- nonagenario: porundypa rehegua. nota, seal, indicio: techaukaha, ose., pyahu.
ha, mitarerekua. nonagsimo: porundypaha (< noven- ma' (advertencia), e'joapy (nota, novedad? cosa reciente nueva: mba'e
nombrada: terakud, ose. ta: porundypa). aclaracin), mohendaha (sentencia, pyahu, ojehuramva.
nombrado: heraku (clebre famoso), nonato: ekytf rupi reoingue (naci- fallo) ; nota de aplicacin, etc.: novela: tembiasa gua'u, aka roky, kua-
kuaapy (conocido); n., puesto: oe- do por operacin cesrea). kuaarechaukaha; siempre se lleva tia gua'u.
mofva, mofmbyre. nonio: ha 'dha sa 'i. las mejores notas o calificaciones: novelar (a)mbogua 'u, ( ai)pyaha, (a)-
nombramiento: tembiapord, epyr, nono, noveno: porundyha. mba'e kuaarechaukaha iporditev- mombe'u ma 'u.
tembiapord emoinge, emoingo_ non plus ultra: na henondevi; ea el va ogueraha. novelesco: gua'u, pyahapyre.
nombrar: ( a)mbohra, ( a)heni (lla- n.: iporaitevva, ndaipri opyrva nota bene: ma'eke. novelista: mbogua'uhra, pyahagua'-
mar). hese; ei el n. p. u. de la maica: notable: ikuaapyrd, heraku porva. uh(ra).
nombre: 1 tra, ose.; n. de pila, de san- of tembipupor ru'dme. notabilidad: tekove noepyriva hese, novia: tembirekord, ose., iruni.
to: teraite, ose. ; de n., por n. "Li- nopal: urumbe. mva heta ohupityva, iarandue- noviazgo: menda rape, mendara'tl, me-
la": Lz1ape ikuaapy. norabuena, enhorabuena: emomaitei, . tva. ijyvytu iirngura rehe. ndaoke, menda sako 'i.
350 noviciado-nutrir

Yn!ill'Wkado: epyrnha, ipyahva, oikera- nulidad (es una): rasa ndohupitj;i,


mva. mba'eve ndikati(va}, m. ndoikua-
moviembre: jasy patef. iva.
oovilunio : jasy ra'y, jasygue.
novillo: vakara 'y.
nulo (de efecto) : mba'eve ndojapiva,
mba'eve ojapoyva.
Letra
novio : menara. numeracin: jepapa, jepapa rysyikue;
nube: arai ot ra numeracin: ambue papa re- acanin: akanina (vbora). ato , chato: tfmbe, tmby ky.
nublado: arai, araipa. ka; nuevo sistema de n.: papa reko ilacund: akunda (ave).
ipyahva. iquiaque : ava royrmby rii, chavi; te-
nuca : ata, ajurupy (X espalda: atu ilacurut: akuruta (ave). kove chae.
kupe; .me pica la e.: che atukupe numerado: papapy re. and., avestruz: andu guasu.
izca: kurn vi (mangrullo, piedra des-
remi): nka = nunka, hlsp. numeral: jepaparehegua, papa, e'epa- andut: andutf.
pa, papae'. angado: hete meguva.
menuzada).
IDl clear : mbyte, mby tepegua; energa
n.: mbarete mby te. numerar: (ai)papa (cantar), (a}mbopa- ango : hete vava. ongo : vyro, atey.
ncleo : mbyte, mbytegua. pa (poner nmeros). ao, hermano: pehengue, ahygue oo : emy ronde, hekoitva, oembo-
nudillo : kua kangue. nmero: papa, jepapa, papanga (cifra, (pedazo). hekva.
nudo: apokyt; hacer n.: (a)my apoky- cantidad escrita); vienes para au- aque: tembiporu soro ky 'a aty udo , nudo : akyta apokytii (v. nudo).
ta; deshacer el n.: (a)myapokytaha- mentar el n.: reju orembohetamiv- (frrago). udoso: iapoky tkytii.
ra; aky ta; tiene nudos: iaky tii; (tie- vo; se muri la madre dejando el
ne grumos, terrones: iakytii. n. cercenado: ore sy omano, ore
i'llll.,e:ra: tayraty; che ra'y rembreko mbovyvntema rohvo.
(dice el suegro), che memby rembi- numeroso : heta, hetre, hetakure; son
reko (dice la suegra). numerososos: ha'ekura heta ( =
nlll!estro : ande, ore, (v. nosotros). h. reta).
lli!Mevamente, de nuevo: jevy, jevyjevy; nunca: araka'eve, mramo, mba 'eve
n., de nuevo me enga: jevy ma che ra.
mbotavy. nuncio, mensajero : mondopyre, pare-
nnAeve: porundy; nueve cientos, nove- hra (correo, posta).
cientos: porundysa; 109: saporu- Nuncio Apostlico : Taita Roma reko-
ndy. via, Taita karai remimondo.
nuevo : pyahu ; los nuevos o novicios : nupcias: menda (casamiento, matrimo-
ipy ahva; hacer n., renovar: (a)- nio).
mbopyahu}; alcalde nuevo todo es nutria: ky ja; piel den.: ky japi
justicia : tembiapoukapy ha ko nutricio: mongakuaaha; es su padre
ipyahu ajnte imbarete. n.: tva m
nuez: nue, hisp. nutritivo: mbarete reruha, mombare-
nuez de Arln : ajukytti, jyryvikandu, teha, testii rernha.
f! o ko '~ky tti (X papada: ju 'i). nutrir: ( a)mongarn, (a)mombarete.
Letra O
o: terd: carne o pescado: so'o terti pi- objeto: tenondegua, tenondera; tiene
ra; t o yo?: (nde (pa) terdpa che. por o. la buena crianza: tekopor
o .. .o, o con ruegos o con dinero se ob- peguardnte.
tendr : jajernrrnpi ter virpe oj- oblato, ofrecido : kuave 'mby r e; Obla-
hupitjme. to de Mara : Tupasy voja (religioso
oasis: yvyku 'i pa' , yvyku 'i roki, py- oblato).
tu'u renda, tenda rory, ose ., vy'a oblicuo: karapa, kar.
pytu'u. obligacin: tekora (ocupacin, queha-
obcecacin, ma'kuaa y, techakatuy cer propio). t embiapora; esta es tu
py 'atarova sapy 'a. o. : pva ko rejapo va'er; no sabes
obcecado (estar): ndahechakuai, no- tu o.? : ndereikuai piko ne rekor.
ma 'kativa sapy 'a. obligado (estar): ajapo va'erti (estoy
obduracin, terquedad : akahatti, py '- o. a hacer); ests o. a ir: r eho va'e-
ata, nc i'ienohsiva tappe. rti.
obedecer: (a)hendu ie', (che) Fie're- obligar: ( a)poromosd, ( a}poromoheko-
ndu, ( a)japo hembiapoukapy. r.
obediencia: e'rendu, e'rendu reko, obligatorio, un precepto injusto no es
tembipota apo. o.: tembiapoukapy hekope y ndaja-
obediente: ie'erendva, oiesambyhy- japo va 'eri; es o.: jajapo va 'era,
sva, isdsva nais 'jsiva. tekotev rejapo.
obelisco: yvykuti. obra, accin: tembiapo, tembiapokue,
obesidad: kyra. kyrakue. tembiapord (segn sea accin pasa-
obeso : kyra, ikyrva, ikyra raslla. da o futura).
obispo: avare guasu , pa'i guasu (M.).
bito: te'O, mano. obraje: tembiapoha.
objecin: porandu, e'reity, e' mo- obrar,1 hacer, practicar: (a)japo, (a}-
kangyha. mba'apo, (a)mboaje (realizar).
objetar: (a)momar, (a)mboheko ma- obrar ,l evacuar, defecar: ( a)poti, (a}-
ra, ( a)mbohovi, ( a)rair, ( a)mo- kaka; tener ganas de o.: (che) repo-
kangy ambue e '. tihyi.
354 obrera-obstruccionista obstruido-ocupada 355

obrera: tupao ongatuhra aty. horyva, rerohoryha, jopiha (que . obstruido (e$tar): (o)pa'(i, (o)embo- ociosidad: ate y, aimerei, tekor ei
obrerismo: mba 'apohra reko rehe- regala)= ojopiva. ty. ocluir: ( a)mboty.
gua. obsequiar: ( a)rohory, ( a)jopi, (a) - obstruir: ( a)mopa 'd, ( a)mboty, ( a)mo- oclusin: emboty, embotyha.
obrero: mba'apohra, mba'apovra me ', ( a)mbojerovia. pa'u (obstaculizar), (a)emopa'. ocre: emona sayju, Sllyjugy.
(X patrn: mba'apo me 'ha). obsequio, don , donativo: temime', obtener, conseguir: ( a)hupity, ( a)rek- octaedro : poapy rova (de 8 caras), poa-
obscenidad: mba'e tiey, tiey reko. me., jopi, jejopi. ma. pyhov(va).
observacin: ma', ema', porandu, obtestacin: tapicha reni, ose., Tup(i octgono : poapy akambj(va), ta'anga .
obsceno : tiey, itieyva, mea (sexual),
eporandu (pregunta, reparo). reni, 8ngue reni. p. akambyva (figura de ocho caras).
hechapy rd y. observado (ser): hechapyre, ojehecha obturacin: ( a)mboty, ( a)myenyhe, octava: poapy ra ( < po + mbohapy +
obscurantismo (obg = o): takyku e- va'ekue, hechaha. ra: 5 + 3 +da).
rpe opytva r eko, takykuere reko. ( a)mopa 'jera (eliminar un vaco).
observador: ma'ha, henduha, opy- obvencin, obtento: joapy, jo'aha. octavar: (a)purahi joyvy, (a)mbopo'-
Ntese la ortografa "obs = os" en va, ndokiva, ojeSllpe 'va. apy.
este vocablo y cinco siguientes. obviar: ( ai)pe 'a j okoha, ( a)jokohape 'a,
observancia: mboaje, emboaje. ( a)mombia (desviar). octavario: poapyra (v. octava), p. e-
Vanse "oscurecer y oscuro" en sus observante: mboajeha, e'rendva, mbo'e.
lugares , ms adelante. obvio, claro : hesakti, naikotevi he-
mboajva temblpoukapy, t. rendu. chaukahre, n. hesapehre. octavo: poapyha.
obscurantista: taky kuegua. observar: ( a)maa, (che) reSllhO, (a)- oca, nsar: y pe, guarimbe. octogenario: poapyparare (< rare: ra
obscurecer! ( a)mopy t , tran.; ipyt , angareko. ocasin, 1 oportunidad (en la primera) : + jere).
iypytu, intr. (oscurece, se pone observatorio: arapyre ma 'ha; yvre octogsimo: poapypaha.
aga ikatumframo; no tengo o. :
oscuro). maaha. nda iji chve = n. iguy i chve; en octubre: jasypa (<luna = mes + 1O).
obscurecer2 (comenzar el crepsculo): obsesin, idea fija : py 'ajopyfa, alai- aquella o.: upe javr6. ctuplo: poapy jevygua, p. j. pegua ==
pytUmbyma hz'na (X pytngyma mbotaha. ocasin, 2 sitio peligroso , de cada: poapyvygua, neol.
h(na: se pone oscuro en general). obstculo: jokoha, tasy (dificultad), je'aha; evitar la o.: je'ahgui (a)jei. ocular : tesapegua, teSll, tesarehegua.
obscuridad : pytingy; trabajan en la mby aiha, momblha (que de~via) . ocasionado, expuesto: ky hyjc mba'e, oculista : teSllpohdnoha, ose.
o .: py timgype omba'apo; nos que- obstante (no), no ob$tando, ~in que hasy y me re 'ah a. ocultacin: k~y, ekay, omi, e-
damos a oscuras: py tingy etpe que o b~te: pichanteramo jepe. ocasionar, causar : ( a)japo, ( a)ru ; o . mi, eomi.
ropyta. obstar, impedir: ( a)joko . ( a)mbohori. males sin cuento: heta mba'e vai ocultado (se ha): (o) kay, (o)i'.emoka-
obscuro: pytu, iypyt; es o. para m: ( a)f emo. ( a)mombia ( de$viar ). ogueru hendive; ocasiona, ca usa y, oemi ( chehegui}.
okayva chehegui; para Dios no obstetricia: membyrdmbo 'e. memby- enfermedades : mba 'asy reruha. ocultamente : kayhpe, emihpe; el
hay nada o.: Tupgui ndaipri oka- nikuaa. ocaso: kuarahy reik e. duende que oculto vaga por la sel-
yva; mi porvenir es o.: heru ngua obstinado (e~tar) : (a)jepytaso, (a)roy- occidental: kuarahy reikvo, k. reike- va: jasyjatere k. oikva ka'aguy
che renonderd (incierto , que no se rb, ( a)py tase. naemovi. nachevdi: pegua, kuarahy reike reher;ua. mbytre (D. G. S.).
ve claro). oj etu 'ra. occidente: kuarahy reike. ocultar: (a)omi, ( a)mokay.
obsecuente, sumigo: ie'erendva, oiie- obstinarse: ( a)jepytaso. ( a)royr. 110- occipucio: aktirapo. ocvlto : emi, kay.
sambyhysva. chevdi. ( a)jetu 'u. ocano: para guasu. ocupacin, trabajo: tekorti, t embiapo-
obsequiado: ojererohorjva, mbohory- obstruccin: iiepa '. jekoka, riemo- ocena: pytune, jurune (fetidez de (rd), ose.
pyre. pa'u. aliento). ocupada, preada: puru'a, irupu'a(va)
obsequiador, obsequ ioso: mbohoryha. obstruccionista: m opa 'aha. jokolza. ocio : pytu 'u, tembiapoy, jagua juka. (est encinta).
356 ocupadsimoOJole odas-ojo 35 7
ocupadsimo: hembiapoeta; estoy o.: vista: che resaka: ofenderse: (a)e- odas (de): ahendgui, tendgui, he- ojito: tesa 'i, tesa michi; no voy a dor-
che rembiapoetko. moambuiz. ndgui; lo s de o., no porque lo mir, slo voy a cerrar el o.: ndake
ocupado (estar): (che) rembiapor, che ofendido: emyrme oikva; se ha o. : haya visto: che ko pe mba'e rendu- mo 'i ku arambz'tante.
masa tembiapo, ( a)eapyti (te- o ipochyva, ipy 'aro. hramonte, ndaha'i rechaharra- ojituerto, bizco: savti; es o., es bizco:
mbiappe). ofensa : emyr, royr (desprecio, mo aikuava. hesav, isav.
ocupar: ( a)jokui, ( a}momba'apo; odio). odo: 1 apysa, apysakua; tiene buen o.: ojiva: okarapd (curvas opuestas).
quin te ocupa = a quin sirves?: ofensivo: oemyrbva, ko'i, eko ;i. ijapysa para. ojival: okarapti, okaraptirehegua.
mva(pa) nde jokuiva. ofensor: moemyrbha, ko'iha. o!do 2 (nunca): mramo hendupyray. ojizaino : sayke (oembohesaykva).
ocurrencia: ova che akme, che apy- oferta: ekuave', temime' (don). oidor: mohendaha ymaguare (juez an- ojizarco: sarovy ( hesa hovy}, hesa
tu 'Ct rokykue, roky va, heiva. ofertorio: kuave'ha, embo'e pav tiguo). para.
ocurrente: he'i vo(va, ie'eapz'va, e'- vare; al o. levanta la vista : oikua- oiga!: aipo, aipke. ojo: tesa, ose. Veamos algunos casos
apiha. ve 'hpe ojesaupi. or: (a)hendu: oigo bien : (che) apy st en que se usa tesa (sa abreviado):
ocurrir, suceder: ojehu, oiko. oficiaJI (obrero): mbo'ehra, epyr- para; oigo mal: (a)hendu vai; no 1) con adjetivos, 2) con verbos,
ocurrrsele a uno: oike che aktime, hare. te oigo: norohendi; no te oyen : 3) en ciertas frases corrientes.
oKr-tahe chve; no se le ocurre na- oficiaJ2 (de la autoridad) : mbumvich- na ne rendi, nereehendi; ya te 1) con adjetivos- ojos saltones :
da ?: mba'eve piko ndoi ne akiime, KU ova, mbumvichapeKUa, mbu~ he odo: rohendma; nadie me oy: tesapo; ojos legaosos; tesayku,
mba'iko oike pene akiime: por ruvicha rendapegua, pav. avave nache rendi. sayku; ojos irritados: tesako '6,
qu se os ocurre? oficiaP (del ejrcito, de la marina): ojal: vot6kua, hisp. tesap(ra; ojos azules: sarovy ( hesa
ochavo (no vale un) : hepy'j, marave mburuvicha'i (X jefe: mbumvicha ojal: hanga 'u, tamora 'e, hi' chve;
o
hovy ); o. pintados: tesa pa.ra; o.
ndoikiva. guasu) . ta, te, to en composicin; tove hinchados: t. mru; o. llameantes:
ochenta : poapypa. oficialidad: mbumvicha aty. tou; ojal venga : hendive tamora'e t. vera; o. oblicuos: t. pyko'; bue-
ocho : poapy; o. cientos: poapysa; o. oficialmente : mbumvicha rupi, ne e aeotj>: ojala me entierren con nos o., buena vista: tesapyso.
mil: P. su; o. millones: p. sua. pavme, ne e mbumvichaguiga, l; ama/ja (en jopara). 2) con verbos- cerrar los o.: (a)-
oda: purahi, e' yvoty, Fe'e apyt; mburuvicha e 'e rupi. o~eada (echar una): ama 'sapy'ta. sapymi; abrir los o.: (a);esape 'a;
las odas de Pndaro: P. puraheikue. oficio: tembiapo, tembiapo reko. OJear: (a)ma'ema'. vendar los o.: (a)hesamo 'ti, ( a)hesa-
odiar: (che) py 'aro, (che) py 'ar ( hen- oficioso: mburuvichgui suguype ova, oje~(s): saju, hesa;u, tesaju, tesasay- pyti; sacar los o.: ( a)hesa'o; abrir y
dive), py 'ako', ( a)royr ichupe. mburuvichgui emihpe ova e'. u; tengo o. por no dormir: ndakei- cerrar los o., parpadear: (che)
odio : py'ako'. royr, a'ey, hay hu y. ofidio : mbi. hre che resayju. - resavisavi, ( a)emboesavi (guiar);
odisea : guata hendupy rii, guatapu- ofrecer: (ai)kuave' ,(ofrendar, dar), ojeriza: a'ey, emyr; me tiene o.: poner los o. en blanco: ( a)embo-
ku eta. (a)ropoji (alargar,' dar) ; ofrecerse ija'ey cherehe, emyrme oiko hesat, ( a)emboesajere; arrasar se
odontalgia: tiiirasy . ( a)ekuave', ( a)ekuti. chendive. los o. en lgrimas: (che) resaypo,
odontlogo: tipoluinohra. oftalmia: tesarasy. ojialegre: sarory, hesarory. (che) resaypororo, (che) resaynyhe;
odre: pireFyvy, pivyvy, tym pi, hyru- oftalmlogo, oculista : tesapohtinoha. ojiazul, ojizarco : sarovy. gol~;ar bajo los o. : (a)hesaguy'o
pire. ofuscacin, ofuscamiento : emopytCt. ojienjuto: haskatuy, hesayy, nda- (guro); volver los o: (a)jesarova
oeste : kuarahyjeike (poniente). ofuscar: (a)mopytu, (a)moypytu. hesayvai, ndahesayiva (ojos sin l- fijar los o.: ( a)jesamof; poner los o:
ofender: ( a)moemyr, ( a)ko 'i, (a)- oble, audible: hendupyrii, oehendu- grimas). turbios o torcidos: (che) resaju.
moi'eko'6i, (a}ja 'o (insultar) ; o. a la katva. ojinegro: hesahU. 3) en frases- "o. a la vtbora", dice
358 ojota-onanismo oncotomia-oprobio 359
el ratn: "chke mbi", he'i angu.- olvido: tesari, ose. oncotomia: mrukyti (< onkos: tumor operar: (a}hetekyti, (a)hyembovo; (a)-
ja; en un abrir y cerrar de o.: tesa- olla : japepo. +t.: cortar). japo, (a)mba 'eapo; se va a o. : oe-
pirfme; mucho o.!: chke, ema'e ollero: japepo apoha. onda: y joapy (v. ola), y apeno, y ka- kytita.
pord,eangarekke olln : tatatfjare. ni; o. corta, o. larga : penmbyky, operario, trabajador: mba'apohra.
ojota, sandalia: pyrehegua vevi. ombligo: pum '. penmbuku. operatorio: apoukva, mba'apoukaha;
ojuelo: tesarory, tesajuky. ondear: (che) apeno (M.); ondea el tri- ekytfrehegua.
omega: o gu.asu; yo soy el alfa y la o.:
ola, onda: y apeno, (y}pen, y joapy gal o yuyo del campo: iapeno pe oprcuio, cierre: emboty, mbotyha,
che ka epyr ha paha ave.
(M.), ypu'd, y myi; apennga (A.),; u. ahoja.
el oleaje hundi la canoa: pen omicrn: o michf.
ondulado, ondulante: apope, iapop- opinar, conjeturar: (ai)mo'a, hi'a ch-
(= y apeno) omoapymi ygra ominoso: po'ay, hauv (u =y), hay- va. ve, lza'e; qu opina Ud.?: mba 'pa
(M.). va vai. ondular, rizar : (a)myapop (my = mo nde ere; yo opino as tambin: pi-
ol! : he'a, e'a (hola!). omisin: heja, jeheja, tesarL =mu) chako aimo ' avei.
oleada: y apenoeta, y apenombota. omiso, omitido: hejapyre, hesaraiha. onicosis: pyape rasy. opinin: emo', py 'ae', temimo'a,
oleaginoso, oleoso, aceitoso: andy omitir, dejar: (a)heja. nique, nice, nix, gata : ita mbata- ose.; no se desva de su o.: ndojez"ri
reru, iandyva, andy me'eha. omnmodamente: oimehicha, oime- ra para. k o oimo 'dhgui
oleaje, olaje: y joapy pochy, para po- hicha rei (de todos modos). onomstico: trarehegu.a, ose ., tra oponer: (a)mbohovi, ( a)moi, (a)-
chy. omnipotencia: katu pav, pu 'akapa, ra; es su o., su santo: hra ra jokupe'o, ( a)jepytaso.
oler: (a)het, tran . (yo pevcibo olor); teko pu 'akapa, ose. voi. oponer: (a)mbohovi, (a) mol; oponer-
(che) ryakud, intrs. (exhalar olor), omnipotente: ipu 'akapva, ipu 'akapa- onomatopeya: pujoja. se : ( a)embohovi, ( a)emoi, (a)-
(che) ryakudvu; o. o besar la mano : ve. onomatopyico : ipujojva. jokupe'o, (a)jepytaso. .
( ai)pohet; oler a quemado: (che) omnipresencia, ubicuidad : oprupi oi-
ontogenia: (ha'e) ypy mbo'e, t eko oportunamente: ha'etehpe (X a pun-
apiche, ijapiche; mbiche; o. a co- kva reko, ipav, oikopav.
ypy mbo 'e, teko ypy kuaa. to, puntualmente: ha'etpe), hi'a-
chambre: havemba; o. mal: hyakud omnipresente, ubicuo: oprupi oik-
ontologa: ha'e mbo'e (< ha'e: ser); ra y me (fuera de tiempo, cuando
vai, ine, ipyti'u. va.
tambo 'e, neo!. viene bien o es oportuno).
olfatear: ( a)hetu hetu. omnisapiente, omniscio: opamba'e oi-
onza: 1 ja:uarete'i. oportunidad (tener): j chve; si tienes
olfato: tet andu, teta. kuava, heko kuaapav, kuaapav,
onza: 2 os, hisp. o.: ijramo ndve; si tuviere la o.:
oliente (mal): ine, hyaku vai. andupav.
omnisciente: opamba'e ohechvc, he-
opacidad: hesaky (reko). igu.yramo chve (ja = guy).
oliera: tupandy ryru (alcuza). opaco: hesaky, hypy'u, tendyhasay, oportuno: ipora; no es o. : naipori; en
oliscar: ta'o, ha'o (empezar a corrom- chapahra, kuaa pav, k. apyray.
tendyrasa:y, tendy j okoha; pyt. tiempo y lugar o.: ra ha tenda ij-
perse). omniscio: opamba'e ohechva, hek~
opcin (tener) : ikatu (posibilidad, li- vape.
oliva, aceituna: taruma, taruma 'a. kuaapav, k. apyra y.
bertad), ipyhypy r chve. aiporavo oposicin: emof; hata hattve oemof
olivar: tarumaty. omnvoro: ndaipri mba'e ho'uka- kuaa, ikatu areko. hese ( v. oponer}
olivera: taruma, (olivo). tu yva, ho 'uhapav, upavha. operacin, 1 accin : apo, tembiapo. opositor: oemoiva (hese).
olvidadizo: hesaraisva, ose., hesarai- omoplato (mo = m, del griego espal- operacin 2 (matemtica): jepapa. opresor: jopyha, porojopyha.
reiha. da aplastada): atukupe, atuape. op~racin 3 (quirrgica): ekyti, je- oprimido: jopypyre, ojejopyva.
olvidado: hesaraiha, ose., hesaraipy. onanismo: tayi eh hekopey, ose.; pe'a, tyembovo. oprobio, baldn, menosprecio: teko-
olvidar: (che) resardi, ose. onareko, onmbo'e, neo!. operador: kytfha, apoha, mba'apoha. mard, emomani, (e)royrb.
360 oprobioso-ordenanza ordenanza-orilla 361
2
oprobioso: mara me'ha, momarha, si no); ora fro, ora calor, no es ordenanza, siriviente: tembigui, ose., organista: pupavjra.
ne morarva. contante : jma ro 'y jma haku ndo- jokuaiha, jokuaipy. organillo : pupaverd, pupa ve 'i ( v. r).
opcin (tener) : (a)rekokuaa, (ai}pora- pyti petef hendpe. ordenar 1 (poner en orden, fila o hile- organismo: apoha, tekove mpa, teko
vokuaa, ipyhypyr chve. oracin: embo'e; la o. es nuestra vi- ra): (a)mbohysyi por: estoy orde- rembiporu, apoha aty pete[
optar, 1 desear: (ai}pota, ( ai}poravo. da: pe embo'e ande rekoves. nando mis fichas: ambohysyi aik- organizacin: tekove reko, hekovva
optar, 2 elegir: (ai}poravo. orador: emoe'ha, ojejuru'va, oje- vo che kuatia 'i pe. re k o.
optativo: potapyr (deseable), ikatu, juru 'oporva, e'jra. ordenar, 2 mandar : (a)japouka. organizado (un ser): hekovva (que go-
ikatva (facultativo). za de vida), vivo.
oral: ju~. jurilrehegua, jurupe!!;Ua, ju- ordenar3 (conferir orden sagrada): (a)-
ptica: tesape mbo'e (ciencia de la mongarai, (a)mbopa'i, (a)moingo organizar : (a)moipord, (a)mbohysyi,
ruruj/igua.
luz). paYramo. ( a)mopete~ hekpe ambojuaju.
ptico: tesape(mbo'e) rehegua, tesape- oralmente: jurpe, e'e rupi
ordear: (a)ami. orgullo : py 'a gua su, jejapo, ha 'entese,
pegua, ose. orangutn: karaja, ka'i guasu.
ha'esnte, teko ha 'esnte, tfat{i
optimate, prcer: ipoguasva, ipora- orate: tarova. ordinariamente: tapia nunga, haime-
(altanera)
vopyre. oratoria: emoe'e mbo'e, jejuru'o ra- te ko' ko're, h. opa ra.
orgulloso: ipy'a guasva, ojejapva,
optimismo: teti'ae, torymemva, ose. pe, emongeta kuaa. ordinario: 1 tapiagua, jepigua, jepive-
ha'entesva, itfatva (v. soberbio).
ptimo: iporvva, iporitevva. oratorio 1 (estilo): emoe'rehegua. gua, jepiverbgua, opa aragua, heko
oriental: kuarahysngoty( o)gua, mbo-
opuesto (lo): tovaigua, ose.; l es o. oratorio: 2 embo'e koty, tupao'i (igle- tapiva, akointegua; es ms largo ypyrigua.
a nuestra empresa : oemof ane sita, capilla). que de o.: jepivergugui ipukuv- orientar: (a)mbohape, ( a)noh tappe,
rembiaporre, nomba'aposiva a- oratorio 3 (pera): purahi karai. va. ( a)moma' kuarahysgotyo; orien-
nendive; trminos opuestos : e'e- orbe (terrqueo): yvy, yvy apu'a. ordinario/ comn, no extraordinario: tarse : ( a)embokuarahys.
ngue ojohovi(va) = mba'e o. orbicular, redondo: apu 'a. jepigua rei, mba'ejep{va, jepigua. oriente: 1 kuarahysha.
opugnacin, impugnacin: mbohovi, rbita: tape; rbita, cuenca del ojo: oreado, ventilado: mboyvytupyre. oriente, 2 brillo: mimbi; el o. de la
joavy, e'ejoavy. hesakua; rbita de la tierra: yvy ra- orear : (a)mboyvytu (ventear), (a)mo- perla: ita hepy mimbi
opugnador, impugnador: ombohovi- pe. ro 'ys (refrescar). orificio : kua, kura ("ra" resabio o
va, oe'eyva, mbohovaiha. orden 1 (sacramento del): avare apoha, oreja: nambi; tirar de la o.: ( a)nanbi- contagio del tup).
opugnar, impugnar: (a)rair, (a)mbo- a. marangatuha. poka; aguzar las o.: (che) nambi- origen: ypy, epyr, apohare (hace-
hovi, (a}emoi, (a)tu'u, (a)ndyry orden, 2 mandato, ordenanza : e', te- pu 'a; hacer aguzar las o.: (a)mona- dor) ; de o. espaol : Espaa re6i-
(hese). mbiapoukapy, apouka, jokui. mbipu '. hague.
opulencia: mba'ereko, mba'eta, mba'e- orden 3 (sucesin): tysyi, ose.; sin o.: orejudo: inambi pukva. oriJtinado: heoihague.
tarerekoha reko. tysyi yre, ofhicha rei, sarambi organero: pupav apoha, tembipuru- original: ypypegua, ypy; pecado o.:
opulento: imba'ererekoha, mba'etaj- (desparramado). su apoha.
angaipa ypy.
ra. ordenado, metdico: ipy'aguapy, heko orgnico: tekove rehegua (v. organi- ongmar: (a)mboypy, ( a)moepyr,
opsculo : kuatia 'i {librito). rysyiva, hembiapo porva, hembia- zacin). ( a)mohei.
oquedad, vacuidad: nandi, pa', py- po hekopegua. rgano: 1 apoha, tetepype mba'apo- originario, natural de : ygua, guigua-
ko' (cncavo). ordenanza: 1 tembiapoukapy (manda- ha. re; o. de Asia: Asiaygua.
ora ... ora: jma.. .jma (ya ... ya); ta... ta to, estatutos): o. militar: imbok- rgano 2 (msico): pupav, tembipu orilla: tembe'y, ose.; o. del ro: y re-
(te...te, to... to): tanto si ... (como va apoukapyra. rusu. mbe'y.
orillar-oscurecer oscurecer-oviUar 363
362
ortogonal: takambyku'a, t. rehegua el crepsculo); en vez de aclararlo, otoar: hogue'a (che rague'a hz'na; yo
orillar: ( a)mohembe'y. otoo o entro en el otoo).
(que forma ngulo recto). lo oscurece ms: omohesakd ra-
orn, orina, orines: ty. ngue, omopytve uvei. otoo: togue'a, ra haku vevi.
ortografa: haiporti, hai rape, haihe-
orinal, vaso de noche : tyryru. oscurecer, 2 hacer sombra : (a)mo'd, otorgamiento, donacin: eme 'e, me~
kopegua.
orinar: (a)kuaru. ortogrfico: hai poro, h p. rehegua ( a)mimbijera; ( a)mopyt ( entene- mba'e.
oriundo: gua, ygua, pegua; o. de Pi- ortologa: emoe'epor mbo'e. brecer). otorgante, donante: me'eha, kuave'e-
lar, de Borja: Pilargua, Borjaygua; ortopedia: tetemegua'o rape, tete- oscuro (os= obs): pyt, ypyt; est o. ha (oferente).
o. de los Pirineos espaoles: P. Es- myatyr mbo'e. iypyt hl'na; aun para nosotros los otorgar: (a)me'e, ( a)momba'e; ( a)jopi
paapegua oruga : y so, ysokaru. paraguayos a veces es o. el guaran: (mba'pe: regalar una co~)
orla: hepu (colgajo) (M), ao jeguaka, orujo : kure, uva kure, u. hevora. iypyt sapy nte andehegui ava- otorrea: apysa ehe, apysa pu.
ao jegua. orvallo, llovizna, gara : amandayvi, ffe'e avei; iypytmi gueten chve; otoscopia: apysamaa, apysatypeka.
ornamentacin: jegua, jeguaka, mo- hayvi, hayviru 'i. an est algo o., no lo entiendo otoscopio: apysamaaha, apysatype-
pord, pord. orza: mbayru ay '. bien an . kaha.
ornamental: jegua, jeguakarehegua orzar: yvytpe ombohoviva (yga), o si no : picha y ramo. otro: ambue, amboae (M.); otra cosa:
ornamentar: (a)mbojegua, (a)mopord oembohovi yvytre (yga), yvy- oso: jaguaretevusu, jagua ro'ypegua. mba'e ambue; o. ms: ambueve, pe-
(embellecer, hermosear). tre amaase (yga); poner la proa oso hormiguero: kaguare. tefve; o. poco: michfve, michfmive;
ornamento: jeguaka al viento (el velero). ostalgia: kangueasy. otra vez: jevy; o. da : ra ambue;
ornar, adornar: (a)mbojegua orre (en) , a granel : heta, hetakue, he- oste (sin decir) ni moste : mbarakaja la otra vida : tekove ambue, tekove-
ornato, adornos: pord, portingue, je- takure. ojeihicha, mba'eve he'iyrehe. rii.
gua, jeguaka orzuelo: topepi kuru, t. reko, ose . ostetis: kangueruru, kanguemard. otrora: yma, ymave.
oro: kuarepotiju, itaju (metal amari- os: pende, pene; os ve, os oye: pende ostensible: techaukarti, hechaukahar. otros (los): ambuekurava.
llo). recha, pene rendu ; os da: ome'e ostentacin: teko jehechase, teko rehe- otros: ave, avei, ha hi'ri (adems).
orondo: ovva (ver horondo) . peme. chase, jevu (engreimiento), jehe- ovacin: jerohory, jerosapuki
oropel: kuarepotiju gua'u, kuarepoti- osa mayor: mbyjavusu yvatepegua chauka, jejapose; lo hace por o.: ovacionar: (a)rohory, ( a)rosapuki,
jukue (oro degenerado). osadamente, con osada, audazmente: ojechaukasgui refnte ojapo. (a)momba'e guasu.
orquesta: ombopva aty. py'a gua~pe, kyhyjeyetpe, kyhy- ostentar: (a) hechauka. ovar, aovar: (a)mbo'a
orqudea: ka'avo ta'jli, k. ha'yiva jeyme. osteologa: kangue mbo'e. ovario: tupi'a ryru.
orquitis: ta'yi ruru. osada: tova ata, py'a guasu. ostra: ytii. ovas, hueva: pira tupi'aty, tupi'a aky-
ortiga: pyn (pyn significa tam- osar, atreverse : tova atdgui ( a)japo. osudo: ikangue memva, ikangusva td.
bin pedo). osario: kanguekue rupa, k. renda, k. otoal: togue'a, hogue'a, ose ., togue 'a oveja: ovecha.
ortodoxia: tupdrape tee, tupambo'e ryru. rehegua. ovejero: ovecharerekua
aetegua, jerovia pord. oseo: hova takuru, hova asy. otalga: apysarasy, apysakuarasy. ovejuno: ovecharehegua, ovecha, ove-
ortodoxo: tupdrapre oguatva, ijero- sculo (dar un o., un beso); (a)het, o. otear, escudriar: (a)maa maa. chapegua.
viaporicva; ruso andeyva (cism- de la boca: jurupyte ( < aipyte: yo otitis: apysaruru, apysakuaruru. overo: pytiingy, mbatara.
chupo). otologa : apysakuaa mbo'e. oviducto: tupi'a rape.
tico).
oscuras (a): pytlme, pythpe. otlo_go: apysakuaaha, apysarekokua- ovillar: ( a}mboapakua, ( a}inimboa-
ortodroma: yga rape mbykyvva
oscurecer: 1 ipytumby hna ya viene aha, a. mbo 'ehra. pu 'a; ovillarse: (o )emboapu 'a
ortofona: emoe'e poro rape.
364 ovillo-ozono

ovillo: inimbo apu'a; hacer o.: (a)mbo- xido: tatapo irCt.


apu 'a inimbo. oxgeno: tatarapo, tatapo, tataru, ose.
ovparo: tupi'a emoa. oxiofresia: het fnombyry reko.
ovoide, aovado: tupi'icha, tupi'aicha-
gua, tupi'anga, neol. (< t. + ra'an-
oxiopa: tesa pyso reko. Letra P
oxirregmia: py'ar, pytur.
ga).
ovulacin: embotupi'a. oxtono: pu at, pu yvate, pu po'i
pabelln (tienda): tapyi ao; tet ao guapyre (pas, raza : teta, imbya-
vulo : kuarupi'a, kuarnpi'a'i (acento griego fmal de voz).
(bandera nacional). kura, etc.).
oxear: ( a}mondyi ryguaspe. ozonizar: {a)motet, {a)mosono, hisp. pacificador : mbopy 'aguapyha.
pbilo, pabilo : tataindyk, tataindy-
oxidar: ( a)mohav; oxidarse: hav, ozono: tetU (gas que huele a molusco), mbytere, tataindy rovyk; quitar pacficamente: py'aguapyhpe.
ose. sono, hisp. el p.: (a}hvo, (a}hu'o (quitar lo pacificar: ( a}mbopy 'aguapy.
negro o quemado). pacfico: ipy'aguapyva; es una perso-
pablar, parlar: ( a)e'; ese holgazn na pacfica: tup rymba ku pva.
se pasa la vida hablando y pablan- pacotilla (de): mba'e ndahepyiva, m.
do : heko e'ereietva ka ava. hepy y (cosa barata).
paca: 1 py, akutipy. pactar: (a)oe 'me', (ai)mne
paca, 2 fardo : jokuapy (de tabaco, de ooe'me, {a}ome'e' oondi-
algodn : pery jokuapy, mandyju j.}. ve.
pacto: e'me', oe'me '.
pbulo: tembi'u, ose. , mongarnha (ali-
pac : paku, pire paku.
mento), myageha.
pachorra: ate'y (pereza), kaigue (flo-
pacato (es): ipy'a guapyva, ipy'a mi- jedad).
riva, tup rymba. pachucho: hi'ajurasa.
pacer: (o)karu (el animal); estn pa- pachul: pacholi (hierba como la
ciendo por el prado: re okarn hi- menta).
kui padecer: hasy chve (yo padezco, sien-
paciencia: tosa (resistencia); py'a ata, to dolor, sufro) ;(a)hasaasy, (a)mo-
pochyy, jaheiy; con p. lo soporta: k mba'e hi, m ro, (a)jepy'apy
kirirflupe ohasa, omok6 hz'na; to- (me quebranto, estoy afligido);
snga (A.). teko asype ahasa.
paciente: hosd, ose., hosanga (A.), padecimiento: teko asy, tembiasa asy,
ipy'a atava, ojaheiyva; tmbo (re- ivaiha (penalidad).
sistente). padrastro: ( che)rn anga, tva(a)nga,
paciftcacin: jepy'aguapy, embopy'a- tvagua 'u.
guapy. padrazo: hechagva taita, noma'iva
pacificado: ipy'aguapyva, mbopy'a- tva, taita re.
366 padre-palabra palabrera-palmario 367
padre: TU, uTU, tva, taita; mi p .: che pagar: hepyme'r, tepye'me'. rer gaitar m5 palabra5: na.mbopu- paleto: koygua, tavy.
TU = taita (sin che); tu p.: nde ru pgina: togue, ose. (hoja); libro de mu- kusevi palia: kali ahoja, hiip.
(= nde uTU}; su p.: taita ( = itaita chas pginas: kuatia hogueta. palabrera: e'~ rei, e' ryapu rei; paliar: ( a)mokay, ( a)mbotavy; (a}ta-
= tva = itva); nuestro p. de to- paginar: ( a)mbohogue, (a)hoguepapa, tiene mucha p., pero poco conteni- symbovevi (calmar el dolor).
dos, universal: ande TU pav; el ( a}hoguembysyi, (a)mboysjd hogue_ do: hembypa chupe e', ha he'i paliativo: gua'u, aperentegua, nopohd-
P. Rojas: pa'i R.; los Padres para- pago: hepyme'. mba'e rente = ha ojapekarai he'- nombiva, aperehegunte; mbove-
guayos: pa'ikura paragui pas: teta; es poco poblado nuestro (varehe (rasca la piel del asunto vuiha (calmante).
padrear: tvape ojogua; ( a)moemo- pas: yvypra pokfl ane reta. que trata). plidamente: ojapopayre; michimln-
a (engendrar). p!Waje: upyso, yvy rechapy, tesa re- palabrero: e'~ngatu (charlatn). te, vevuihpe, kangyhpe.
padrenuestro (el) : Ore ru (hayhupy}. palabrita: e'mi, e''i. palidecer: ( che)rova sayju.
nondegua.
padrino: ( che)ruanga, tuvanga. palabrota: e' ky'a, e' karape. pa_lidez: sayju, teko sayju, ose.
paisano : tetbygua, okaraygua, tet
patrn: tavayguakura rysyikue; ta'a- palacete: ga jegua, ga kate. plido: hova sayju.
ra'y.
nga. palaciego: mburuvicha guasu rembi- palillo: ju ryTU, ju jokaha (p. de hacer
paja : jahape, kapi'i gui
paella, sartn: a'pyn1, arro chyryry. media); tdi kutuha (p. escarbadien-
paga: hepy, ose ., mbuekovia, mba'e pajar: kapi'i rupa, k. mono'ombyre. palacio: mburuvicha guasuro, m. rga, tes, mondadientes).
repykue, tembirepykue, ose. pajarera, jaula grande: guyra ryTU, mbuTUvichavete rogusu (M.). palimpsesto: haipy ymaguare.
pagadero: me'mbyrti, tembirepyra. guyra rupa, g. renda. paladar: apeku. palingenesia: emoare jevy.
pagador: tembirepykue me'ha, ose ., pajarito: guy ra'i, guyra ra'y. paladear: (ai}kumby, (a}ha'. palinodia (cantar la): che avyla.Je amo-
mbuekoviaha, ome'va me'mbyrti, pjaro: guyra. paladial : apek rehegua. mbe'u.
ome' tekotevva oeme'. pajarraco, pjaro de cuenta : guyra paladn: guarinihra guasu; mo'dha palio: ao jegua hetymva, mo'haje-
paganismo: tupa gua'u rape, tupakua- guasu ; moi posono, aambaraka. mbarete, tenondegua(ite}. gua; el Presidente entr en el tem-
a'j> reko, tupdme okayva reko, tu- pajizo, 1 de paja: jahape, j. guigua. paladinamente: emiyhpe, arares- plo bajo palio : tetd rendota oike
pti'yreko, tupa'y rape. pajizo 2 (de color de p.): moroti sayju. pe. tupape mo 'flha jeguaka guyvo.
pagano: itupti'yva, ikarai'yva, tupa- pajonal: kapi'ity, kapi'ino '6. paladin: pysyrha, pytyvt>ha. palique: emongeta rei
gua'u ra'y, ndoikuaiva tuptime, pala: yvyjo'oha, yvyjaraha. palafrn: kavaju mymba, kuakarai palitroque: yvyra'i piTU megua.
naitupdiva, naiandejraiva. palabra: e'; de p.: e'me; p. escogi- rendarri. paliza: enupa guasu, havira, jehavira,
pagar: (a)hepyme', (a)mohembirepy- da : e' poravopyre; p. blanda, za- palafrenero: kavaju ara, k. sambyhy- embuepoti (zurra).
kue, (a)mbuekovia, (a)momba 'ere- lamera: e' aky, e' he'; anda ha. palizada: toki yvyra piru, yvyra piTU
py, (a)mohembirepy, (ai)poepy, tras palabras lindas, expresivas: oi- palanca 1 (prtiga): pitakua, pu'ka. roki
(ai)pojopy; me quieres pagar lo ko e' parara rekvo; cumplir la palanca: 2 pla, hisp . palma: pindo rogue; p. bendita: pindo
que me debes? : rehepyme'spa che p.: (a}mboaje che e'; faltar a la palangana,jofaina: rovaheiha, a'. karai
mba'e (= ne mba'e'yva); Dios se lo p.: (a)momara che e'; p. dicha paleJque: toki, 05e., kora, hisp. palmada : popete.
pague : tombuekovia ndve Tupd = profetizada: e'engue, jurupore; p. paleografa, paleolga: kuatia yma palmadita: popeteasy, popete ayhu,
tan e mbopopegua T.; me paga el picante: e' ti, e' pijoha, e'. moe' rape, k. y. m. mbo'e. pet.e pete.
vestido : ome' chve che aora re- ko't>i; no tiene p.: naie'rai = palelogo: haipy ymaguare kuaaha. palmar: pindoty, mbokajaty, etc.
py =che ao repyra; sin p.: rei; lo ika'apa; dar p.: (a)e'me' (=(a) paleta: tatapyaha (badil); p. de pin palmario, claro, patente: heStZk, nai-
dan sin p.: oeme'erei me' che e') (prometer); no que- tor: kolo TUpa, hisp. pyti
368 palmera-Papa
papada-parangn 369
palmera, palma : pindo, mbokaja, ka- panadero: pan apoha, mbujape apoha.
randa'y (tres especies de p.). panal : eiraity, e(ra kambuchi papada: iyryvy ro'o, ajuraro'o, ajura- paracaidista : ho'aveveha, oemomb-
palmfero: yvy pindo okakuaaha, pi- pncreas: perevy (propiamente es el vovo. va, ojeitjva, jeityha.
ndo mongakuaaha, pindo re7Uha, bazo). papagayo: gua'a, /arito, hisp. parada: (je)py ta.
me'ha. pandero: tembi tarara, OliC . papana : papana, mamone rykue. paradero: henda paha{r), pytaha(r);
palmo : pojepyso (M.), mbope. pandiculacin, desperezo: jetepyso, je- papaya: mamne, bras., papia. no ie ~abe su p. : henda herongua,
palmotear: ( a)jepopete; ( a)ropopete tepoka. hakykuereve y va, ndahakykuer-
papel: kuatia (X kuatiara, A.: pintado,
(aplaudir); ( a)epombopu. pandorga, cometa : kuatia veve. vai.
escrito, papel).
palo: y vyra po 'i, yvyra piru po'i; de panorama: ararapo (j)echa, a. rechapy, paradigma: ha 'ambyra, ta 'angarti, ha 'a-
tal palo tal astilla: jaguarete ra 'y papelera: kuatia emuha.
jesapysoha. rd.
ipopara jevy mante va 'er osvo pantaln: kas, hisp. papera: ju 'i (bocio), ajuraguy ruru. parado (e~tar): (a)pyta, (a}embo 'y
(Colmn). pantanal: yvy y, karugua. papirote: kumbota.
(estar de pie), ndaguataviva.
paloma: pyku'i, pykasu , jeruti (la py- pantano: yvy y, ypa. paquete: jokuapy (bulto , atado), apy- parfrasis : emosust1, emohesakd, e-
kasu no arrulla). timby (atado). mohakdsa 'i.
pantanoso: hi'yno't>va, yvy karugua. 1
paloma torcaz: jeruti ka'aguy, pyka- pantorra, pantorrilla: tetyma ro 'o, t. par (un): mok6i; es p. : moki (= mo- paraguaizar: (a)mboparagui (X espa-
su. ju'i, ose. kiramo) oikva (es divisible por olizar: amboespaa).
palomar : pyku'i rupa, palma rupa. panza, barriga, vientre: tye, ose.; me dos, mltiplo de dos); objetos pa- Paraguay : 1 Paragui (X Asuncin:
palometa: pirtii. duele la p.: che rye rasy: res : mba'e mokoire oemboja'va; Paraguay, y acentuada sin destacar).
palomino: jeruti ra 'y, pyku ' ra'y. panzudo: hye guasu, hyepo. un p. de cachos de bananas : pakova Paraguay 2 (el ro): Y Paraguay Ygut.
palomo: pykasu me, p. ra 'y. paal : mita ao, mita mamaha; liaha, apesd jovi (X impar: mok6iramo sin destacar).
palotada : yvyra nupti. jeliaha, hisp. oikoyva). paraguayo: paragui; t eres p., y yo
palote: hairapo; hacer palotes : (a)e- paete: tembe ao, chu/ulu par,l igual (~in): imbojojahayva, espaol: ndku paragui, chko es-
pyrn hai, a. ahai. pao: ao (tela) ; p. de manos, toalla: imbojoja y va ndaijojahi( va). pa; el p. no se cansa, antes mue-
palpar: ( ai)povyvy, ( a)jepovyvy. pomoktiha. para: peguard (veguara con pronom- re : paragui naikane'6i, omano
plpebra, prpado : topepi, ose. bres), hagua con verbos, ramogua- (V. cansancio).
paoln, mantn: akti ahoja, ata
palpitacin: sysyi, tyty, perere. rd (para tales circunstancias); para paraso: vy 'arosu roki, yvytyroki,
ahoja.
palpitar: ( a)sysy i, ( a)ty ryi, (a)perere; qu? : maerdpa; p. despu~ , p. siem- angapyhy renda (X yvotyrokai
me palpita el corazn: che py'a pauelo: ao 'i, ty 'i moktiha, etihyp- pre : uperireguara, jepiguar; para - vo = vy- (M.), jardn cercado).
perere, che py 'a popo. va, hova kytyha; p. de bolsillo: ao'i cuando llueva , p . c. sea necesario : paraje, sitio, lugar: tenda, ose., mamo.
palustre: ypa rehegua, y pa; yerba o mbayropegua. okyramo guara, tekotevramogua- paralela: (tape)jvi, t. okarey.
yuyo p.: ka'avo ypa (< ypa: lagu- pap: taita; {che)7U, (nde)7U, (i)tva rti; para quin?, para m: avpe- parlisis: apa, kuruchf.
na). (mi, tu , su pap). guard, cheveguar; para sanar: okue- paraltico: ijapva, ikuruchfva.
pan: mbujape, pan, hisp.; tembi'u ryra; papa, 1 patata: ppa, hisp.~ yvy'a. ra hagua; para que no se ponga en- paralogismo, razonamiento falso : apy-
p. tostado: m. piru, ypi, ka'e; pan Papa :l avare guasu ru1-icha, ikarava. fermo : ani hagua ho'a hasy = ho'- tu 'a re6i hekope y.
tierno : m. raviru. rendota pave, Taita marangatu Ro- a y hagua hasy. paramento: jeguaka, mba'e jeguaka.
panadera: pan apoha, mbujape apo- mapegua, ande Ru marangatu Ro- parabin: rerohory, aguijje(ve) (M.). pramo: tavey (M., desierto), upyso,
ha. mapegua. parabrisas: yvytu jokoha. u rei
paracalda: je 'ajokoha, ho 'aveve. parangn, comparacin: joja, jogua.
370 parangonar-parentesco pa_rn tesis-parte .371

parangonar : ( a)mbojoja, ( a)mbojogua. e'eme; me parece que va a llover: parntesis: e ' pa a, e 'ky tf, e '- paroxismo: mano oa, hasyeteve,.
paranomasia: e 'ejoja. oky ta vaicha chve; sobre esto hay roki; (palabra(s) cercada(s). mba 'asyeteve, hu ' (cenit).
parapetarse : ( a)jepy taso, ( a}embojo- distintos pareceres : pva rehe tapi- pares, par : membyr upa, mitupa, mi- parpadear: ( che}resa pirf, ( che)reSllguy-
ko. cha noimi ooe 'me. t rendague. guy.
parapeto: jokoha. parecerse, a!lemejarie : ajogua, ( a)joja, paria: ava karape, ava emyrme oi- prpado: topepi, ose .
parapoco : ate y, ipy 'amirf. ndojuavyi, ha'e te; se p . a iU madre : kva.
parpar: ype e'e; el pato parpa: oe'e
para qu?: mbaupe, mbaup pa; mae- ojogua isype, ha'ete isy, ojoja isy - paridera: imemby hetva, membyraha. y pe.
r, maer(pa}. re, ndijavyi isy , ndojuavyi isy. pariente: anma (M . A.) , pehengue, tu - parque: yvyraty, ga pa y y vy ra, yvy-
parar: (a)momby ta; pararse, parar, parecido, semejante , parejo: ha'ete, e- guy, ose. raty ogatymbytepegua.
intr.: ( a}py ta. mo' mo', j oguaha, jojaha; p. a un parihuela: reruha, rerovaha. parquedad, parcidad: michim(nte.
pararrayo(s) : aratiripyhy ha, a. pyta- gato : a(po mbarakaja joguaha. parir: ( che}memby, ( che)membyrd, parra , parral: parral, hsp. (X uva:
ha. a. mbogueha. ( a}mbo 'amitd. p. 'a).
pared: tpia, hisp., yvy atd (M.), gua-
parsita: (planta): ka 'avo ry rey. mbype (tapia francei<l, dice M.). parlamentar: ( a)emongeta. prrafo : haipyvo.
parsito: okarva ande retre, r:e t e'- parlamento: emongeta; tetd r endota parranda, farra: vy'a ayvu Qolgorio,
paredao: agui, ko ty ykegua.
uha, tuguy'uha, t. pyteha. kura atyha, teta ruvicha kura re- jarana).
paregoria, anestesia: teko hasyandu y. nda.
parasol: kuarahy mo 'ha. parresa (atrevimiento ~imulado ); tova
parca: mano jra, m jarjli jukaha, mo- paregrico, anestscico: andupe'aha, parlanchn: e 'ngatu, jurupipi, e '- ati gua'u, tfy gua'u.
hasy haraha. mby'Yi.
manoha, manoreruha. parricida : johuguygua jukaha, ope-
parcela: yvy pehengue, yvyvo. pareja : moki mendare, kuimba'e ha parlar: (a}e' re, osyry chve e'- hengup e ojukva.
parcelar: ( a)mboyvy pehengue. kua; moki ondive. m oondiv- kua. parrilla: moka 'eha, mbohesy ha.
parcial: heko hechapaveyva, hesav- va. parlero: ijurupipi, ie'mbyyi; pjaro prroco: tupao jra, t. rerekua.
va, ma'epetefnte heko. parejas (correr): ojuapi rei, petefchai- p.: guyra e'e, g. oe'va, g. ie'e- parroquia: tupao (iglesia), yvy tupa-
parcialidad: ma 'epetef reko, hesav te, ndijavyiete. ha. opegua (demarcacin parroquial),
parejo, igual, semeja11te: ojogruiva oo- parnaso: e'eyvoty jaryi renda, . apo- ogaty tupaopegua, tupao ogaty (el
reko.
parcialmente, en parte , no del todo: ndive, ojojva, joja, jogua. ha renda. vecindario de la parroquia).
mim(nte, pehengurente. parella , parelio: kuarahygua 'u , k . ae- paro: pytu 'u, t embiapgui poi, apopoi. parroquial : tupao r ehegua.
parco : ikaru'z'va; p. en palabras: ie'- tegua y. parodia : eha ' toryjra, tory jra pu- parroquiano : tupaoygua.
mbyky, imba'e porukuava. paremiologa: e'nga mbo'e. . kuaa rahi, ha'dgua'u (remedo burlesco). parsimonia, modestia, templanza: teko
pardear: hungy hz'na. (tratado de refranes o adagios). parodiar: (a}ha' gua'u, (a)ha ' puka- hekopegua, ose. , tekopord, tape
pardo: hU.ngy. paremilogo: e 'nga kuaaho.. hpe. mbytepegua
pareado : ojoyvyva, mbojoyvypyre. parnesis, exhortacin : mokyre Y. parola: e'e heta, e' syry; dotado parte : pehengue, akyti, vare, ja 'o
parear: ( a)mbojoyvy. parentela: namakura (M.), tuguy , de buena par ola : ie 'heta pord- (trozo, tajada); en ninguna p. ,
parecer, me parece: vaicha chve; (ai) ose. , ogayguakura (familiares); se va. en cualquier p. : mamove, mamorei;
mo', hi' chve ; no me parece que muda con toda la p. o farnilia : ova paronimia: e 'ejoja. de todas p.: mamorupigua; en todas
vaya : ndarovii ohne hatr.1a, ndo- hugui reheve. paronlnico: e' joja (rehegua). p .: opa hendrupi; de parte ma :
homo 'di vaicha chve; soy de tu pa- parentesco: huguy petefcha, ojohu- paronomasia: e'e joja, e'e petefcha che rrape; de su p.: hrape, agu-
recer: aime nendive, ffaime oo- guy. nunga. rape; tomar p.: (ai)ke ijapytpe: !
pasar-pastadero 373
372 partear-pasar
pasarlo bien, gozar de felicidad: pasin, 1 deseo ardiente : pota, tembi-
tembiapo repykue; partir el pan: (ai)pov vy'a; p. por desamparo, pota asy ose.
quiere tomar parte ~on:igo : .ha'e
oikese ijapytpe ndezchazte, ha ene aipehe Ua mbujape. . . soledad: ( ai)povri (nde)porey; me pasin, 2 sufrimiento: jehasa asy; (ver
partir2 (de viaje): (a)ha, ( a)hazte, (a}st, hace pa:ar por espinas: che reroha- historia); la p. de Cristo: andej-
moirnse.
(a}jehekyi sa uatfrupi; hacer pasar la ~oche, ra remb iasa asykue, . reko asy.
partear (asistir , ayudar al parto) : (a}- partitura: purahi haijo'apyre. la maana: ( a)moko ', ( a)mboasa- pasionaria: murukuja, mburukuja (A.).
pytyv imembyrme.
parto : memby r. je... (ichupe, che, nde... : a l, me , pasioncilla: tembipota'i, py 'atyai.
partera: oporomomembyva, porome- parva: temityngue asbi._ . te ... ); del la pasa al sol (desafinas): pasito: mbegue katu (en voz baja); de-
mby ha. parvedad: mich, mzchzmz, kytomi, lgui reva slpe; pase lo que pase: mos un pasito ms : jaha tenonde-
parterre: yvoty ha kapi 'ipety. sa'ikue. ehasa rehasva, ohasne ohasva = mive.
partes! (hacer), dividir: ( a)mboja ';J: no prvulo: mitO, mit'L , . tahasnte ahasva; vendr da en pasmado (estar): (che)apa, (che)mopi-
hagas las partes desigual~ s., p~rtalo pasa pao: yva piru; higo p.: zgo puu. que lo pases como yo: oguahne rimba.
por la mitad: ani remboa o oavy, pasable: ipormi, naiportieti. ndve ra reikove chicha avei; pasmar: ( a)mondyi (asombrar) ; (a}-
emboja 'o joja. pasablemente: vai vaL ,_ tiene un buen pasar: imboriahu mboapa, ( a)mopiri
partes~ (las), pudenda: che rehegua, .... pasadizo: hasaha, gua~aha, ta!'e po L ryvatt1 (ni pobre ni rico). pasmo, 1 calambre, t tano : apa; puru 'a-
ojehegua, ijehegua (sus p.) . pasado, 1 revenido: tua, have (enmo- pasar, 2 soportar: (a)mbohasa; pasis el rasy (dolor de parto).
participante (ser): c~e ~embiapo avei, hecido). fro con alegra : royku vy 'pe pe- pasmo, 2 asombro : teko hechapy r,
oike tapicha rembzapope. pasado: l kue re (ngue con na:ales), mbohasa; lo pasan muy mal: teko py 'arupi.
participar: che rembiap~ a: ave iPYP,~
( ai)ke tapie ha rembza~ope, m ba e-
ohasava'ekue; vida p .: tekovekue;
que fue ladrn: "!ondahare; ~ ma-
asj;pe ohasa katui = vy'ayme ou
ha oho = oiko po 'a y jyvre, rasa
pasmoso : hechapyr, hendupyr,
mba'e om bojuruji (admirable):
pe; ( a)momarandu , ha euka (comu- ana : ko'ambueramo: en tiempo oiko asy. mba'e oporombojurujiva, poro-
p.: yma; dicha p .: tory yma; e~ paseante: guataha rei, jehetepysoha, mboiurujiva, poromboiurujaiha,
nicar) .
partcula: ku 'i, vare 'i, pehengue, mi- p.: iyyi, (fruto arrugado, marchi- oemboheteku 'va, ofembopiro'y- py 'arupiha.
to); huevo p . por agua : ryguasu ru- va, o. emboyvytva. paso: guata, pyni, hasa, pyambu (pisa-
chfete.
particular: tee (propio, individual). . pi'a mim~ tupi'a m. pasear: ( a)guata vy 'aguirdnte; vamos da, ruido de los pasos); dar p.: (a)-
partidario: haky kuegua; soy_ ~ suyo. pasaje: hasalul; guataha; boleto o pre- paseando : jaguata jahvo. mbotave, ( a)mbohapc; aligerar el
aime hendive, aha hakykuen. cio del p.: hasaha repy (billete). paseo: guata- re, guataha; tape, ose.; p._: (a)guatapy'fli; a cada p.: py yi;
partido, 1 bando : tape, aty, no'6. .. pasajero: 1 taprehe ( = taprupi ) oik- vamos a p.: jaha jagr.~.atvo. dar grandes pasos (oscilando): (a)-
partido 2 (un), juego : embosaraz pe- va; guataha, hasaha. pasera: mokdha, yvakue mokha (per- guata samba samba, (che} raka.-
pasajero:l sapy'agua, pya'e ohasva che!, secadero, caizo). mbyji; marcar el p. : (a)py n1 at
te[ ta 't1, ha 't1 petef.
partido, 3 equipo : embosari aty, . (que dura poco). pasero, que camina despacio: mbegue (v. andar).
pasamano : jyva (brazo). oguatva; oguata mbeguva, igua- pasqun: e 'mcgua haipy, haipyja'o,
no'6.
pasante: mbo'eha'i; hasaJza.. mbohasa- ta m., (segn sea un acto o un h- haipy kaguai
partido,4 dividido (estar): aemboja'o,
ha (caminante, viar1dante). bito). pasta: mba'e hu'u, panr (maa); de
mboja'o py.
par: 1 ( a)hasa; hacer p.: ( a)mboh~sa; pasible: . ikatu oandu hasj;va, hasy buena p.: heko porva (=de buena
partir, 1 dividir (una tabla, ganancia):
(a)mbogua (cribar); p. por arnba, anduha, oandva, oandukatva. ma:a).
(a)mboja 'o, (a)mbovo; partine, de~
por abajo: (a)japyluua. (ai)guyru; pasillo: pa'u 'i, hasaha'i, ogaguy'i. pastadero: mymba ka.ruha, kapi'ipety.
menuzarse: ( a)embo 'i; no: repartl
pa:arlo mal: ( ai)ko asy (a}haStl asy
remos la ganancia : aomboja'ne
374 pastar-patgeno
patologa-pecado 375
pastar: (a)mongaru mymba; mymba patatero: yvy'a'uha, y. ho 'usva, p- hasy; tasy mbojaha, mba'asy reru- 1
okaru. pa'uha. pava: pavo kua, kua rekovai
ha, tasy me 'ha.
pastel: mahe', chipa so'o; has hecho Dtats: emano sapy'a, py'amanorei. pava (cafetera): kafe apoha, k. rylU.
patologa: mba'asykuaa, tasy mbo'e,
un gran p.: rejavy tuvichamira'e. patear, dar puntapis: (a)pyvoi ose. pavada, simpleza: e'e ivyrova, te-
mbiapo'i.
pastelero: chipa so 'o apoha; ia patena : a''i karai patn, patudo: ipyguasva, ipypuk-
mbue memva (acomodaticio). va. pavear, burlarse: ( a)embohory, (a)-
patentar: ( a)mbojTa. joji
pasterizar (e = eu): (a)mopoti, (a)- patente: techaukaha, jeroviaha. patraa: japu, aete y.
pavero, burln: tory jra, jojaiha.
mbo hasyhara, (a)mbyaihara, (a)- patentizar, mostrar: ( a)hechauka. patria: teta, ose., ande sy, teta ande pavesa: tata piriri.
hembi'umbyaihara. paternal: heko taita; taita rehegua sy pav.
(paterno). pavimentar: (a)moata tape, (a)moa-
pastizal: kapi'ity, anandy, kapi'ipe- patriarca : emoare, emoangare, peat.
ty. paternalmente: taita rekpe, taitah- tetrami
pe. pavimento: yvy, y vy ape, y vy joja.
pasto: kapi'ipe (gramilla). patricio: kuimba 'e te, karaiete, teta pavipollo : pvo ra 'y.
pastor, pastora : mymba rerekua. paternidad: taita reko. rayhuha (patriota).
paterno: taita rehegua. pavo: pvo, hisp, jaku (p. silvestre).
pastoral: 1 avareguasu e'mondo, a. patrimonio: tee (propio); mi p. : che
pateta: hetyma tero py meguva; aa, pavonearse: ( a)vu, ( a)jererovu, (a)je-
g. e 'ekuatia. mba 'etee; ypykuragui ova; t va japo( s)va.
mba'epochy. rembirejakue.
pastoral: l tupao rehegua; teologa p.: pavo real: pvo jegua, jaku jegua.
pattico: omopirimbva, hendupyroi- patrstica, patrologa: pa'ikura ma-
tupao sambyhy mbo'e. te, mopirfmbaha. rangatu kuaa. pavoroso , espeluznante, terrible: mo-
pastorear: (a)angareko mymbre, patibulario (cara de): jukaha(rova), ndyiha, mopirfmbaha, emopirf-
patrocinio, amparo, auxilio: pytyvo,
(ai)sambyhy mymbpe, ( a)mymba- juvypyre rova, hova meguva. , mo 'ti, pepoguy. mbva, ama 'kuaa yva hese.
mongaru. patbulo: jukaha, mosaingoha, ea- payasada: toryja, mbopukaha rei
patrn, abogado: mo'dhra; p. amo
pastoreo: mymbre angareko. kti'oha. payaso: toryjra, vy 'a apoha.
jra, ogajra tembiapoha jra.
pastoso: mba'e hu 'u, heko mba'e patilla: tova yke rague. pays, payo, campesino, labrador: oka-
patronato: jra pu 'aka, ma 'ha reko.
hu'u, hu'u. patn: pysyryha. raygua, koygua (a veces despecti-
patrulla: imbokva aty; tahachi aty. vo).
pata: py, po; p. en la carnicera: patinar: (che)pysyry (= che pysyry: patru11ero: tahachi, maaha, hechaha.
pokue; andar a cuatro patas: (a)- resbalar). patudo (v. patn): ipyguasva. paz: py'aguapy, angapy hy (satisfac-
guata opvo; patas arriba: oguvo. patinillo: korapy'i, ogaroka'i cin), teko juayhu (concordia).
paulatinamente, lentamente : poko,
(Btada: pyvoi (X pisada: pyri, pya- patio: korapy, ogaroka. pazguato, simple : tavy, vyro, koygua.
pokdme mbegu-e mbegue, m. katu.
mbu: ruido (de pasos). paz puerca: kua ky 'a.
patitieso: ( che)pyapa, ( a)pa'ti (atasca- pauperismo: mboriahu reko, teko po-
patalear: ( a)jepysopyso, (a)emohety- do). riahu. pe, de pe a pa: epymgui opapeve.
maku 'e, (a)pyvoi patituerto: pyvfi. peana : tenda, mba'e renda.
pauprrimo: mboriahu asy, poriahu
pataleo: jepypysopyso, tetymaku 'e, apf. peatn: guataha.
patizambo: hetymakar, h epd, h
ose. jepyku'e. joki pebete: tyakuvu; mba'e ne.
pausa: pyta, poi, pa 'u, pa 'u nandi
patn: koygua, hachave, tavy (pelaga- pato: ype. peca: pititi, pini (==pinta).
pausado: imbeguva.
tos, mequetrefe). patochada: e' vyro, fembiapo vyro, pecado: angaipa; p. original: a. ypy;
pauta; regla, medida, manera, modelo :
patarata; mba 'e puka, mba 'e japu. apovaipyre. p. mortal: a. guasu; p. venial : a. mi-
teko, ta'd, ose.; tape, ose. , reraha-
patata, papa: yl(y'a, ppa, hisp. patgeno: ombohasysva, heko mbo- eh(.' no tiene p.: naiangaipi; tiene
pordha (re== te).
p. pero no lo quiere confesar: ian-
376 pecador-pedregal
pedregullo-pelo 377
gaipa nomombe'usi; quieres per- pedacito, trocito : pehenguemi; hacer
donarme mi p.?: rejoraspa che a. pedacitos: (a)mongu'i. pedregullo: itakuruvi, ita ra'yi.
pelaje (de buen, de mal p.): hague'i po-
(= che.avykue). pedagoga: mbo'e rape, mbo'e reko. pedrera, cantera: itaty. ni, h. vai.
pecador : '~ngaipavra, ho 'va angai- pedaggico: mbo'e reko rehegua, m. peer: ( che)repyno, ( a)pyno. pelar: (ai)piro, (ai)pire'o; (a)apt, (a)-
ppe, iangaipva. r. porii. pegajoso, pegadizo : apov, aysy; ava- mopero, hisp., ( a)haviju 'o; ( a)mbo-
pecar: ( che)angaipa; hacer p., o inducir pedagogo: mbo 'ehra; mbo 'e rape!a,ia- revija, tevija (se pega a la ~illa) ; sogue (ganar a uno, pelarle todo el
a pecado, tentar: (a)moangaipa, (a)- aha. no vienes? : nde revija piko (va- dinero) ; ( a)hague'o (desplumar); pe-
raha tape vaz'pe. pedal: pyjopyha. mos, listo). larse, caerse el pelo : ( che)avaki.
pecar: taitete (cerdo de Amrica). pedalear: che pype ( a)momyi, che py- pegar, 1 golpear, azotar: ( ai)nup, (a)- pelea, lucha: orairo, uvaitf (encuen-
pececillo: pira 'i, pirara 'y. pe(a)mboguata, (che)pype (a)mbo- havira, ( a)mbuepoti: pegarse, gol- tro), tatijoasa, uguaiti
pecera: pira ryru, p. renda, p. raity. pu. pearse, pelearse: ( a)onup, (ja)jo- pelear: (a)orairo; (a)mbojoasa tatf
peciolo, pezn de la hoja : togue na- pedante: ikuaa rechauka, i rechuka- havira; le pega fuerte, le da de fir (cruzar las astas), tener un duelo.
mbi, ose., togue jurupy, ose. seha; ohechaukasva (= ohechauk- me: hat ombota, hata oinup; h peletera: pirekue emha.
pectoral: pyti'a kurusu, kurusu pyti'a. va) ikuaa, ovva ikuare. ondyry, h. o tu 'u. peliagudo: hasy, javori, apovo; la co-
pecuario, referente al ganado: mymba pedazo, trozo, fragmento: pehengue, pegar, 1 arrimar, aproximar: (a)mboja; sa est peliaguda: iapov6 Mna.
rehegua. vove, pe'aha; rebanada de pan: arrimarse : ( a)ja X ( che)ja: caber). pelcula, film: pire'i, piremyi, pire'i
peculado: teta mba'e avyky. mbujape akytiingue my i.
pegar,3 adherir: (a)mona; pegarse, em-
peculiar, particular, propio : tee; mi pederasta: mita momaraha, teviro (M.) peligrar, estar en peligro: kyhyjramo
badurnarse: (a)emona, (a)ja.
casa p. y tambin la tuya : che rga pederastia: mit poru vai, poromboevi aiko; poner en p. : (a)rukyhyje, (a)-
(<hevi: ano (M.). pegar 4 fuego, hacer fuego: (a)mboje-
tee, ha nde rga avei me'e k.
peculio: viru tee, viru 'i. pedernal: ita tata, itarata; itaite, ita pota tata, (a)myendy ; en la selva se
peligro: moaguepu 'tiha, embokyhyje,
ha tamba jepva, ita ne rata va. ha pegado fuego : oki ka'aguy, oki
pecuniario (de dinero): no le mueve emongyhyje, (je) hasa asy, tape
pedestal: tapo, ose., jokoha, mba'e Mna (hay incendio); me la peg =
ningn inters p. : noemovi viru vai, ose.
me fall: che mamar.
potpe. guygua. peligroso: poromoangave y, mbokyhy-
pechar: ( a)poi virgui (pagar). pedestre, peatn: guataha, yvyrupi peinado (est, se ha): oakkarai(ma) jeha, kyhyje me 'e ha.
pechiblanco: ipyti'a morotiva, pyti'atf. guata ha. (X desgreado : che akchara). pelilargo: hi'avukva, haguepukva.
pechicolorado : ipyti'a pytava. pediatra: mita pohno mbo'e. peinar: ( a)akakarai; peinarse: ( aaka- pelinegro: hi'avah, hague hva.
pechina, venera, concha: yta, tamba. pedicuro, callista: pypohanoha. kari).
pelirrojo : hi'va pyt, hague pytiva.
pechirrojo: ipyti'a pytava. pedido, peticin, splica: tembijerure, peine : kygua; peine de adorno: ky gua pelirrubio: hi'va sayju, hague sayjva.
pechisacado, engredo: (o)vva, ojeja- ose.; est pedido, tomado : ijrama; vera (peineta).
pelitieso: hi 'avapu 'ti, hague pu 'a.
pva. hay muchos pedidos: heta, ijerura- peineta, peinetn : kygua vera. pelito: va'i, taguemi, ose.
pecho: pyti'a; kma (p. de la mujer o ha, h. potaha, ipotahra. pelado: .akavirai, api ( = apf); estoy pelmazo: mba'e jopypyre; tekove mbe-
de hembra en general). pedo, ventosidad : pyn, tepyno, ose. p. , sm plata: asoite virgui, che gue, hembiapombeguva ( = jo ha:
pechos (tomar a): aeha 't1mbaite, je- pedrada: ita api; le acometieron a pe- sogue = che rembirepykuepa. majadero).
pytaspe ajapo (lo hago con empe- dradas: itpe (= itaetpe) ojejapi peladura: apf pere, kari vare, eka- pelo: tague, ose., va; p. blanco, cano-
o). pedregal: itaty, mamo itaetaha, itaeta rtii mbore.
so: atf, atfmba; p. largo: avuku; p.
pechuga: guyra pyti'akue. no'. pel3gatos, matahorrnigas: ijukysy ve- de la barba: tendyva'a; p. de la na-
rva, pytajeka, kachape.
riz: apyngua rague; cortar el pelo:
378 peln-penetrar penicilina-peonza 379
( a)apf; crteme el pelo: che apfm(- pasar: dichaite che rembisu 'ukue = penicilina : peni, neo!. contr : aimo a y hgui ajuhu; eres
na; ya estoy pelado: che apma (me ch e remimokkue. penfnsula : yvyapy, yvyk. ms pobre de lo que piensas: nde
ha pelado); me puso los pelos de penacho : tyrd, hpo (tupe). peninsular: yvyapy rehegua. poriahuve reimo'd hgui.
punta: che moaguepu 'd, che moa- penal: J aangue, vaikue rekovia, ja- penitencia, 1) corporal, exterior: tete pensatYo (estar-: ajepy'amongeta a(-
vu'd (< va + pu'). vykue rekovia. momano, tekove mopichi'i, ose .; 2) na, ( a)jesareko a(na.
peln: per, hisp .; apimba, hagueki- penafl (cdigo), leyes penales: tembia- pen. interior: emosambyky, jeja- pensil: vy'a r enda, yvotyty rory; yvo-
ma. po vaikue rekovia ryru, tembiapcr ka; 3) pen. sacramental : angaipajo-
ty ty saingo.
pelona, alopeca: avaki. avuki. vaikue repy moha, me'ha. ra; 4) p. satisfactoria: angaipa re-
penalidad, afliccin , trabajo: aangue pensin: mbohupa rga (hospedera);
pelota: mangva (M.), p ipo, kapipo ( < kovia, tembiapovai repykue; 5) pen.
r epykue, jepy'apy (quebra nto); te- mbohupa repy (precio de hospeda-
vakapipopo) . pu 'apo (baln). de arrepentimiento : embyasy, (a)-
je).
pelotari: pipoh(ra) (X cancha: pipo- ko asy, ose. rombyasy.
ha). penar : (a)jepy'apy aina, (a)hasa asy, penitenciara : angaipa jora rekoha. pensionado, becado (va): oho t eta,
pelotn : ava aty, yvypra joapy. vaihpe ( ai)me; ( che}reko asy, ( ai)- penitenciario: angaipa jorahra. N N apykuri (p. por el gobierno,
peluca: va, tague apopyre, va joapy. ko asy. penitente: oemombe'va; ojepy'apy- por N. N.).
pelucona: tembirepykue itaju (y ma penas (a dura~): hasype; a d. p. sal de va iangaiprehe, angaipa j oras- pensionista, pupilo : mbohupa, tay-
guare). ello: hasy pe as j epe (X por fm : ha- va, emby asy ha. ra.
peludo : haguva. sypeve). penoso : hasy; hasy ijapo, hasy hasa, pentgono: ipoyk e ha, ipo akambyva
peluquera: tague apfha, apfha. pendejo : tap i'arague, ose ., takambyra- h. rehasa hagua. (de cinco lados y cinco ngulos).
peluquero: va apihra. gue, ose.; rruva py 'a mandiju. pensado 1 (estar) : imandu 'aha, ianga- pentagrama: pohaieno (cinco lneas
pelusa: tague'i, ose., haviju; p. de la pendencia: fiorair, e 'rair. rekopy (X olvidado: hesaraiha). trazadas, cinco rectas).
tela: ao raviju; p. de la cara: tova pendenciero: ofiorairosva. pensadol (mal) : hesarasyva, hesa tya{- pentasilabo : pofi e 'vogua ( < vo: par-
(ch e ro va... ) raviju. pendengue, aro: nambi ini. namicluii va, aangue tapichre ipy 'pe te) .
pelleja : pirekue; p. de la naranja : na- pendiente, arete, arracada : namichdi ombojva. pentateuco : pokuatiagua (cinco li-
rapirekue. pendn: ao :eve. pensador, fil sofo: hatapy aha, a- bros).
pellejera : pirekue myatyroha. pene: tapi'a, tembo. ose., los dos. randupukva, arandpe ojo 'va, penltimo : paha mboyvegua.
pellejero : pire myatyroh(ra). penetrabilidad: teko ojeikekuaava. a. ojetypekva. pea : itaguasu, itaembo, p. agujerea-
pellico, pelliza: ao pirekue. penetrable: ojeikekuaaha, ikatva jai- pensamiento: te mimo 'a , ose. (M.), da : itakua, ita apysakua.
pellizcar: (ai)pichi, (a)api', (ai)pire- ke. j epy 'amongeta, aktire6ingue, akd- peascoso: itaemboeta, itaguasu het-
poka; p. la comid a: ( a)1iapi'. penetracin: jeike. remirei, py'amongeta (M.); me vi- va.
pellizco: pichtii. penetrante: oikva. ohasra. no un p. notable: ou chve petef p. pola: haiha (pluma de escritor),
pelln: ao pireguigua: pirekue tenda penetrar : ( ai)ke, ( a)hasa; p. de rondn : mombe 'upyr. tague, ose..
ripegua, pire kavaju aorfz. (a)jasuru. (a)jasururu ; p. mucho: pensar: ( a)jepy 'amongeta, ( che)py 'a- peolada (plumada): haiha pere, h.
pena, tribulacin, pesar, quebranto : aikepuku; en los espinos y en el ha, (che)mandu 'a, ha'e che py'pe vare, e ' haipyre.
tasy, teko asy, ahy 'o jopy. py 'apy, ca~tella no no penetra mucho el pa- (decir para s); (a)jesareko (fijarse); pen: 1 gua taha, yvyrupi ogurrtva.
mba'embyasy (tristeza); no pase p. raguayo (d icen los paraguayos de si no lo encontr como pi!nsaba : nda- penl caminero: tape rerekua, t. an-
por esto : ani rejepy'apy kJ'are; ta- mismos) : karaguatarype lla kt11ai juhi aimo' haguicha = naimo 'i garekoha.
les son las penas que he tenido que fie 'eme ndoikepuki pe paragui haguicha ajuhu; sin pensar, lo en- peonza: mba'e pyryryi
380 peor-perejil perendengue-periquete 381
peor: ivaive; no es p.: ndaha 'i i. : mbosaripe ( a)poi che vingui; lo perendengue (re = le): aro, arete; na-
perfumera : tyakwi emuha, tyaku
ndaivaivi perdi todo: asoite; perderse, desa- mbi ir; jeguaka hepy yva, egua- renda.
peora (X mejora): teko ivaive, ivai- parecer: ojepoi; el guaran se va ka gua 'u, namichi.
perenne, incesante: ndokivai, ndopi- perfunctorio: (hecho con negligencia y
vva reko (X teko ipordve). perdiendo?: ojepoi oikvopa pe
va, mramo opa yva, hira tapi- prisa): l'aivai apopy, tembiapo opa '-
pepino: kurapep, pepi hisp. avae'; no, florece ms ahniri.
va, okuiyva; meme, memegua. yva, t. noimbiva, apovaipyre.
pepita : tayi, ose., tayingue (carozo); ipotyve.
perdign: y nambu ra'y; p. , metralla: peren~o~io, ~ern;inante : ikatu jiva a- pergear: (ai}pyaha, (a)japo, (a)hai
p. de oro, palacra: itajuku'i.
pequeez: teko michi, sa'ikue (poca mboka ra'yi ha aro; vo1 va era. pericardio : py 'a uvtiha py'a emo-
cosa). perdiguero (perro): jagua ynambu. pereza (voluntaria): ate y; kaigu e; pijy nde, py'amonde (py'akue tambin
pequeito: michiete, michi ra'ymi. perdiz: ynambu (martineta). (p. involuntaria). en los tres, si es p. extrado).
pequeo: michf, miri, (M.). perdn: yr, jora, jejora perez_<:>:-o (de vic io): iate y; kaigue; percope (evanglica), pasaje, cuadro,
pequeuelo: michi asy, mita peky ete. perdonable : ikatva oey r, jorapy- lplfyva (por deb ilidad ). fragment o: pehengue. marandeko
pera: pera, hisp. rd, yrmbyriL perfeccin: para. porangue, mba 'e pa- vare (fragmento histrico), akyt,
percudir, ajar: (a)mongy'a perdonado (est):- ojorma, ojerma. ra, teko para, ose. emombe'u akyta.
percusin, golpe: embota. perdonar: ( a)yr (hendive), ( a)e- perfeccionado: moporambyre, myaty- perfrasis, circumlocucin: e'e jere,
percusor: mbotaha, nupha (X precur- mbopochyhara ( hendive ), (a )jora ro(mby re). susu, emosus.
sor : tenondevegua, tapembosako 'i- (iangaipa, hembiapovaikue). perfeccionar: (a)mopora, (a)japo para perilla : tendyva apy rague.
ha). perdonavidas, balandrn , fanfarrn: ve evy (reformar, mejorar), amosyi perilln : morombi, tie y , modi
percha : mosaingoha, saingoha. porojukaha gua'u. (pulimentar), ambojegua (adornar). permetro: apu'a, mbojereha, apu 'a
perche) : mokdha (caizo). perdulario: mba'e mbyaiha (M.)., mo- perfectamente: iporaiterei ra'a.
perdedor (soy): nda che po'di (en el ai heko valva, h. rez"va, naheko- perfecto: ipordite oimbva. perineo: takamby, ose.
juego de azar); ipu'aka cherehe (en rava = nahekoravai perfidia , traicin , felona , deslealtad: perinola : mba'e pyryryi.
la lucha o contienda corporal o lite- perdurable, perpetuo: ndopiva, opa'- jeroviaha y reko, gua su api rek o. peridico: kuatia (diario, papel); sapy '-
raria). y va, mramo ndopi va'era. prfido, traidor, feln, desleal: jerovi- apy 'agua (que acaece a interva-
perder, extraviar, traspapelar : perd la perecedero : opa va 'era. ahay, guasu apiha, porombotavy- los), amomegua.
pluma: okay chehegui haiha (= perecer: (a)pa, (a)chivu, (a)kay, che ha. periodismo: kuatia hai mbo 'e, kuatia
se me extravi la pluma); me la per- mok yvy (me sorbi la tierra). perfil: yke, ykegJ&: tembe (canto); fo- renohe rape.
di el nio: mitd omokay chehe- perecerse por: ( ai)potaite, arekosete, to de p.: ta 'anga y keguiogua. periodista: kuatia haiha.
gui haiha; p. el camino: ( a)kay ta- ( a)hayhuete (che) taryryi (he se). perfilar, refinar, pulir, remendar: (a)- perodo: papa aty, ra aty, ra; e'
ppe; p. el equilibrio: ( a)pyr avy; peregrinacin: guata, guataha, guata myatyr, (a)mopora, (a)mosyi joapy para, e 'joapormbyre.
p. el juicio : che tarova, ahundi ch e karai perforar, horadar: ( a)mbokua. peripe~ia: tembiasa mbytepegua, te-
arandu; p. el rastro: ( a)haky kuere- peregrinar: ( a)guata ahvo (ir a pie, perfumado : mohyakupormbyre, hy- mbLasa mbyte, tembiasa taperehe-
kay; p. la vergenza : (a)tikay ; p. andando). akuavu. gua.
la vista : ( che}resa pytUmba; echar peregrino :1 gua taha, hasaha. perfumar : (a)mohyakua(pord}, (a)my- peripuesto: oemondekatva, oerno-
a p .: (a)mbyai, (a)momegua, (a)mo- peregrino: poramba jepe, poravopyre akua. poraretva.
marii; p. la esperanza: (a)jeroviaka- (muy lindo, hermoso en extremo). perfume: tyakua, ose., ty aku por, periquete (en un): tesapirfme, sapy'ai-
y; p. en el juego: ha'dme = e- perejil: pere, hisp. hyakuavu. te.
382 periscopic>-perplejo perra-pervertido 383

periscopio : y ga y guy resa (<yga yguy: perniabierto: hety map, ose., haka- apyta ( hembe hembe significa tam- personalmente (en persona): che ae
submarino) , tesa yguy pegua. mbyji. bin pucheritos). ( ndeae, ha'e ae).
peristltico (intestino que se contrae): pernicioso, daoso : mbyaiha, mar, perra : jagua kua. perspicaz : hakua, apytu 'Ct rakuva.
yyi, aturu, oemyak 'i. momarha (incumplidor). perrera: jagua rupa. persuadir ( ai)py 'a mov, ( a)hechauka,
peritaje: katupyry rembiapo, k. r. re- pernil: kure so 'o; kas6 retyma. perrito: jagua ra 'y. ( a)ru che e'me (le arrastro a mi
pykue.
perniquebrado: hetymap. parecer: che rembiapotpe (1 mis
perro : j agua; p. rabioso: j. hasy ; perro
perniquebrar: ( a)mop hetyma, (a)- planes), (a)mov ichupe.
perito : kuaaha, katupy ry, arandu; p. atado : j. isva; p. suelt o: j. nandi;
mohetymap. persuasin: py'a mov, emoy; mi
en lengua guaran: avae' su 'u- p. sin du eo: jagua ijara yva.
perno: ok jokoha, ok mbojereha. p.: cheaimo'ti.va, aroviva.
ha (lit. que muerde) . perruno: jagua, jagua rehegua; ham-
pernoctar : (a)emoko', (che)ko', persuasivo : oipy'amovva.
peritoneo: tye ryru. (a)py ta pyharekue, (a) ke. bre p.: embyahji jagua, py'a na- pertenecer: che mba'e (ser de mi domi-
peritnitis: tye ruru. pero , empero : ha, katu , jepe, ramo fe- ndi htt'e te jagua.
nio); no me pertenece, no es mi ofi-
perjudicar: (a)mby ai, (a)momegua. pe; tiene mucho, pero no est con- persecucin: moia, rlemoa. cio: nopi cherehe = ndaiji chve,
perjudicial: mby aiha, momeguaha. tento: imba'e heta ha ndovy'i; se perseguido: morlamby{re). na che mba 'i, ndaha'i che mba'e
perjuicio: mbyai, embyai acab el baile, pero no el canto : perseguidor: moi1aha. (X me pertenece, soy el dueo: ch-
perla: tamba rayi (fruto, semilla de la opa pe jeroky, ndopi jepe purahi, perseguir: ( a)moa, ( a)ha haky kuri, ko ijra).
concha). l no lo sabe , pero yo s: ha'ko (a)myangeki; yo le persigo: oiie- pertenenciente a N.: N. oangarek.o
perlesa, parlisis: apa (calambre): su- ndoikuai, ch katu aikuaa; es rico . mbohakykuri chehegui = amoa JJa'er hese; A es p. a B: B ka Aj-
sha (M.) : ep (defectuoso). pero da poco : mba 'e rerekoha/ha'e) ichupe. ra; p . a la aeronutica: guyrat rehe-
permanecer: (a)pyta (quedarse, dete- ramo j epe, mbov_inte ome ' imbo- perseverancia : jepyta puku. (e}ha 'a- gua, guyrat ( = pepo atri) pe-
nerse) ; hacer p., hacer parar : (a)mo- riahvape; el varn no pasa. pero r are. gua.
mbyta. si es muj er pasan todas: kuimba'- perseverar : (a)pyta paha peve, (che) pertenencia, propiedad : jra reko; la
permanente: pyta, opytva, pytaha; ramo ndohasi, kuiirb ohasapa are puku; nachemoJJi, ( a)pyta, ( ai)- casa es de su p.: pe'ga imba 'etee.
permanente (peinado): avajavy ky- ( v. via) ; haced lo que digo . pero-no ko gueteri prtiga: yvyra piro puku.
pyre py ta, avyky pyta. lo que hago: pejapke ka ha'va. persiana : oke haimby te. pertinacia: aklihat, emohata, teko
permeable: he'6ha, yhasaha, ho'kat- an(nte ajapva. persignarse ( a)jehoJ>asa. aktihat.
va (que rezuma). perogrullada: v_vro 1e'. ivyrora 1e '- persistir: ndaheji. (a) tu 'u gueteri he- pertirlaz : iakdhattiva, naivdivfL
permisible: ikatva ojeheja, ikatva engue; verdad de perogrullo : he so- se, (a)tu'u tu 'u hese. perturbacin: tyai, py 'atyai, py 'anga-
jajapo, issva. ka rdva. ivyrora jepe ohecha"'.Ia- persona : ava (M .), mva, tekove, ose., ta (confusin de la mente, concien-
permiso: emosso. sy, esy: tengo va. yvypra (hombre , gente ); esto no se cia preocupada ).
p.: - che sso = na che si, inei ch- peron: retyma kangue (X tibia : ku- hace delante de personas: mva perturbado: ipy 'atya(va, ipy 'apererva.
ve. py). renondpe ani rejapo pva; tu p. perturbar: ( a)mbopy 'atyai, ( a}poro-
permitir: (a}heja, (a)mosdso, (a)/echa- perpetuamente: arapa jme, tapiarti me quita los pesares: che vy 'ay mby ai, (a)moi vai, (a)mbojavo'i.
gi (consentir, dejar hacer), che nei. perpetuar: (a)mboare, {a )mombyrau- ajora nde reko (lit. tu natural). perverso: moi. iava, ipy 'arva,
permutar: (a)mbuekovia: (X aipynJ : ka (hacer que se detenga). personal: 1 ava rehegua, tee (propio). ahe, tiey.
sustituir. perpetuo: hi'arapa 'jva. rapiagua. personaP (el): oangarekva aty (los pervertido: revir (sodomita, pederas-
perneta (en): kas6mbyky relieve. perplejo t quedarse): hembt:, hembe que cuidan). ta), heko vaz'va.
384 pervertir-petar petardear-picotear 3 85

pervertir: ( a)moaa, ( a)motie 'y, (a)- pescador : pira kutuha, pirarnpiha, pi- to o agrad o: ( che)a'e hese, che juky numby (hay de ellos ms de 700 es-
mbohekovai, ( a)nohe tape kareme ra mouhha. ichupe. pecies; las ms vistosas en los valles
(seducir, descaminar). pescante: mboguataha apy ka. petardear: ( a)porombotavy (dar sab la- andinos).
pesa: pesu, hisp .; pohyi jovi; pohy i pescar ( a)pirakutu, ( a)pindapoi; p . con zo s). picana : kutuha (aguijada ).
r ekovia (pesas de balanza). red: pysme ( ai)py hy pira, ( a)mbo- picanear: ( ai)kutu.
petardista : porombo tavyha (estafador)
pesacartas: ha 'ha vevi, h mich, ve- tavy pira. picante: ti; me pica : che ti, che re-
pescozn:atuapete, pombota. petardo: mbokapu; estall un p.: opu
vi ra 'ha. mi
pescuezo, cuello: ajra, aju (X nuca: m.(o=i).
pesada : ha 'mby re. picapedrero, cantero: i ta j o 'oh, ita-
ata); p. o cuello delgado: ajuvo 'i, petequia : tasy pare. tete ky 'aku e t- ky tiha.
pesadez : pohj; i; siento p. : che akpo- ajurapo'i (v. cuello); nnka, nka, gusu poricha. picar (no se confunda con " pinchar,
hj;i, aandu che kane'b, a. che kaz~ hisp . petera , pel otera: pochy , akhat, o- morder, herir, etc." ): (a)jop i, (ai)-
gu e. pesebre: my mba karnha. ra irb. su 'u, ( ai)ku tu , segn sea el bicho
pesadilla k erase, k epyahe, kerasy . peseta : pese, seta, hisp. Espaa re- peteretes, golosinas: mahe '. que pica ; el mosquit o nos pi..ca: a-
pesado: pohy i. mbirepy kue; salud y pesetas: tesdi peticin: tembijemre, ose. ti 'u ande su 'u; la avispan. p.: kva
pesadumbre: j ejopy (pena), py 'apy ha virn, taneresai vint reheve. petigrain: (gre). narahi roguckue 'Y- ande jopi; la serpiente n. p. : mbi
(qu ebranto), ahy 'opy. psimo (sujeto): tek ove aaite, vaiete, ku e. ande su'u ; te pica?: nde tipiko;
pesar 1 (peso): ( a)ha ', (a) hecha ipo- vaimivmava. petirrojo: guy ra pytangy. (tienes hambre?); me pica mucho
hj; i( ku e). peso : pohy i, pohy ikue. petiso, pequeo, baj o, rechoncho: ka- el aj : ch e rapy pa kyy i; me dio en
pesar,2 dolor: mba'e mby asy, emby- pesquisa : heka, jeheka, teka, ose. rape, ava ky ra karape. la comida aj o guindilla picant e
asy; ahy 'o_ jopy (pena). pesquisar: ( a)heka, ( a)porandu , ( ai) ty- ptreo, lapdeo po t. (de piedra): ita, como un demonio : ho 'u ka chve
pesar 3 (dolerse), pesarle a uno: ( a)ro- peka. itagtdgua. ky y i itipa j epva.
mby asy, (a)mby asy, (a)emby asy; pesquisidor, espa : pyragu e (pie lanu- petrleo: i ta ky ra. picaresco: heko tie y va, hova atva;
Frases- a pesar de su saber no en- do, que pisa quedo) (X requi~r : pez: pira : lugar de peces: piraty, pira horj;va, hetia'va.
tr : imba 'ekuaa para j epe, ndoi- ( a)embojra, ( a) mba 'epe'a. rnpa. pcaro: tie'y, aambaraka, akhat.
k i; le pesa haber sido run : omby a- pestaa : top ea, ose. pezn : kamambj;i, kamaapyi, kama- picaza : aka'e, tinguasu (urraca).
sy ii'iaahague; psame Seor: a- pestaear: ( ch e)resapirf. pu '. picazn : temt>i, ose. , jopi, j ej op
emby asy, che Jra. pestaeo : tesapirf, ose. pezui\a: py sape (tambin " u a" del pico: 1 j o 'oha, mokar{Jiha (herramien-
pesaroso (estar): ( a)rombyasy. ( a)e- peste: tasy pave, mba'asy asilimba, pie humano). ta).
mby asy . m. iasdimbva. piadoso, devoto : tupao vy'a (X mise- pico 2 (de la~ aves): t~ guyratf, guy ra-
psame (te doy el) : roguerombyasy; te pestfero: tasy pave remha. ricordioso : poroporiahuverekoha). j um.
doy el p. por la mu erte de tu padre: pestilencia : mba'asy vai; tyakuti vai piar: ( a)pid, ( a)pipi picor: tembi, ose., kUremi; tengo p.
rogueromby asy nde taita mano ha- ( ty = hy). piara : kure atj;ra. en la lengua, t . hambre : che kure-
gurehe. pestilente: hy aku vai ( heakwi, M.). pica: my mbuku (lanza larga). m6Z:
pesca : pira kutu, pira rnpi, p ira mbo- pestillo: ty 'i (gancho). picadura de mosqui to, de hormiga: a- picota : apy, ju vyha (horca).
tavy (X red : pira uh). petaca: pety ryrn. ti'u, tahj;i jopi (X mordedura de pe- picotazo: su 'u, jesu 'u, kutu (pincha-
pescadera, pescadero : pira emha. ptalo: yvoty rogue, yvoty ropea. rro, serpiente : jagua, mbi su 'u). zo).
pescado : pira; espina de p.: p. rati petar, agradar : a'e, juky, ka'avo; le pe- picaflor, colibr, pjaro mosca: mai- picotear: ( a)api', ( a)hapi'; ( ai)pe'o:
386 pichn-pimiento pimpollo-piso 387

anda picoteando en varias cosas: rti; corva: teny py'guy, o!OC. ; tenaon pimpollo: yvoty kuru, poty kuru, yva' piques: che t mokoi; scamelos
oipe'o pe'o pe ha ppe. de Aquile~ : pytas/i; canilla: ku- ty akytd. por favor : eit 'ami chve; tengo
pichn: guyra ra'y. py; eipinilla: tetyrr.a kangue. pinculo: tu ', o,c. muchos piques : che pychi.
pie: py; p. agrietado: pyjeka; p. tulli- 2) Movimiento de lu piernai- esti- pinar: kuri'yty (bosque de pinos). piqueta: sype jovi (azada de dos pun-
do: pyapa; punta del p.: pyti; plan rar la~ p.: (a)ehetymapyso; cruzar pincel: haiha tague. tas), kutuha, ita su 'uha.
ta del p.: pypyta; empeine: pyape; se de piern a~ : (a}ehetymambojo'a; pinchar: (ai)kutu; no quisiera que te piquete: imbokva aty ra, i. apesa,
ua del p.: pysap; dedo del p.: py- abrir las. pierna:.: ( che)rapypa'- pinchasen (el pie) las espinas : uati im bokambovj;va.
s; ponerse de pie : (a)pu'd, estar mbovo, (a)embohapypa '. nahi'di ndepykutu.
pira, hoguera: tata, tataguasu, ose.
de pie: (a)embo'y; poner de p. : 3) Calificativos- piernas defectuo- pinchazo: jekutu.
piragua, canoa : yga.
( a)moembo'y; lavarse los pies: sas: tetymamegua p. juntas: t. o- pinitos: mit guata'i; guata mbyky ; e.l
( a)jepyhi; le vi de p. : ahecha ichu- ki; p. torcidas: t. karapd; p. delga- nene ya hace p .: mitlimi oepy n1 piramidal : pirami, piramirehegua.
pe oembo'jlramo; cay de p.: das y larga:;;: hetyma po'i puku. oguata, nopoy vima. pirmide: pirami, hisp .; una figura cu-
ho'a oembo'y; entr con buen pieza, 1 trozo, parte: pehengue, vo, je- pino: kuri 'y. ya ba se es un polgono, cuyas caras
p. : oepyrn pora; a pie junti- vo; akyt (terrn, grumo). pinta: 1 pititi (mota , peca). laterales son tringulos que se jun-
llas (creer una cosa): hata(a)rovia, pieza, 2 habitacin : koty; p. libre: k pinta, 2 seal: techaukaha, ose . tan en vrtice o punto comn : ta'.
( a)roviaite. nandi; todas las piezas estn toma- pintado: para, mbatara. anga, hopyta takamby hetq, hovay-
piedad, devocin: tupdvy 'a; syrayhu, das, ocupadas, reservadas: umi koty pintar: (a)mbopara; (a)mboje, neo!. , kegua takamby apy hu 'me ( ogu 'ti-
tuvarayhu (p. filial); poriahuvereko ijarapma. (< oje 'o se borra, se despinta) ; p. me) ojuaj1a ( ouvaitfva).
(misericordia); Dios, ten p. de nos- pila, montn: chovi, aty, aryra; pila la pared , la s mesas: (a)mboapepya- pirata : parapegua mondaha, mondaha
otro~ : ha Tupa, oreporiahu vereko- de agua bendita : ykarai ryru, y. hu yvyat, m esa ... y pegua, mondaha para.
mfna. a'. pintn, semimaduro : apeju. piratear: ( a)monda parre.
piedra: 1 ita; p. de afilar: itaky; p. azu- pilar: yta (columna, puntal). pintor : mboparaha. mbojeha, neo!. pirincho: pirirz'ta.
fre: aarata; p. pmez : itakuruti; pldora : pohd apu'a; dorar la p.: ita- pia: anana (p . tropical , reina de las pirn : pan rekov ia.
poner piedra, empedrar: ( a)mboita; pe ajaty poh. . frutas) ; kuri 'y'a (p. de pin o euro- pirmetro : taku ruvicha ( = t. guasu)
p. o pedrisco: amandu. piln (mortero grande): angu 'a. peo, su fruto , el pin). ra't!ha (medidor de temperaturas
piedra 2 preciosa: ita jegua, ita hepy. pileta: jahuha (bao), j. oka, j. arare- pin: kuri'y 'a, kur 'y rayi. altas).
piel: pire, pi, ape (superficie); piel o spe. po: 1 pi. piropo: e 'mboray hu (palabra de
cuero de buey . vakapi; piel de cer- piloto: yga sambyhyha. po, 1 piadoso : itupao vy 'a, marangatu. amor, de cario); le echa piropos:
do: kurepi pillar, atrapar: (che)popa 'a; por fm le piojo : ky ; sintate y qutame Jos pio- y vo ty pe ojapi chupe.
pilago, poet. , mar: para; jukyry, para- pillaron, le atraparon: hasypeve ipo- jos : eguapy che ky vu. pisada : pyr, py ambu (ruido de p.).
ry (agua salada). pa' hese. piojoso: ikyva, ikyhetva; mo 'opy, po- pisapapeles: kuatiajopyha.
pienso: tembi'u, jekaru; dar el p.: (a)- pillastre: oemboguva. molii, aa jopy (ta cao , escaso). pisar: (a)pyrn; pisar (moler): (a)joso;
mongaru; d el p. al caballo y sul- ro 'y. piola: s po 'i, inimbo poguasu. p. fuerte: ( a)pyrn hata; p . tierra:
talo de nuevo : emongaru che renda pillo: mondaha, tiey, morombi. ipirrii, po po (cantar el): (a )pi!J (piar). aguata yvy apre.
ha epoi jevy chugui moi, aambaroka (pillastre). pipa: motimboha (que ha ce humo). piscina, pileta: jahuha.
pierna: tetyma, ose. 1) Partes de la p.- pimienta: kumbari. pipeta: yjaraha (sacador de lquido). piso: yvy (suelo , tierra) ; casa de varios
rodilla: tenypy', o~c., rtula: pena. pimiento: mba'e ti, kyyi (aj). pique : t (nigua , Sandfloh); tengo dos pisos: ga ijyvy jo 'a hetva; piso
388 piso-pla tanal pltano-poca<~, 389

segundo: yvy o a mok iha , koty planchadora: ao kyty ha jarj;i, aokyty- pltano: pakova; pakovay (el rbol o plenilunio: jasy renyh.
j o'a, ko ty py j o'va tambin pi so. hra. planta) . plenitud: tenyhe, ose.
pisn: soka; p . para ma z: ava t i soka. planchar: (a)aoky ty, (a)aocha 'ipe 'a, plateado: ijape kuarepotitfva, ij ape pleno, lleno: heny he, ose.
( ai)kyty ao, ( ai)pe'a aocha'l. itatfva. plyades: eichu.
pisotear: (a)pyrit, ( a)pyvoi (he se. los
dos); se le pisotea: ojepyvoz'v~ he se. planeta : (m by ja) kuarahy ra 'y, mb. platero, platera: itatfme omba 'apva, pliego : kuatia ijapa, k. apakua.
pisotn: pyvoi, py f'U. kuarahy re oj erva, mbyjava, neo!. i. mba'apoha. pliegue: apicha 'f (crespo, rizado, arru-
pista: py pore; tape, ose., guataha, gue- (< va: que se traslada). pltica : e 'e (conversacin , habla), ga).
planetario (sistema): mbyja -aty kuara- emoe 'e; ehenduka. plomada : itasaingo, itapaje.
jy ha (aterrizaje).
hy ra 'y, k. samby hy ha, mbyja kua- platicar: (a}e 'e, ( a)emongeta, ( a)e- plomo: i ta mombe, ita pohy i{ve).
pisto (darse) ; (a)jejapo, (a)vu, (a)jecha-
rahy poguypegua, kuarahy rugui moe' (tener conferencia, hablar pluma,1 plumaje: guy ra ragu e, tague,
se, ( aj jehechase.
plano: f oja, apejoja. en pblico). ose.
pistola : mboka mbyky. platillos: a 'e charard, mbohy apuha.
planta : yva ra 'y, yvyra 'i, ka'avo (hor- pluma,J pola: haiha; p. fuente, p.
pistn: mimby (especie de flauta). plato: 1 a '. estilogrfica: hai(ha)ny h, neol.
taliza, verduras); planta trepadora o
pistn, mbolo: juh oha (que viene y plato,~ vianda, comida: tembi'u, hi'u- plumero: tyvy roha, ku 'ipe'aha.
parsita: ka 'avo tyre y; p. venenosa:
va), neol. , kesha (que entra y sa le) py. plumilla : haiha mof.
k. pochy.
id. platnico (amor): mboray hu tavy, m plural: teta, heta, ose., teta r ra
plantacin, planto: temiry, ory, e-
pistrajo , condimento o bodrio de mal p otf, gui ray mboray hu. (nombre de la muchedumbre o plu-
ory, k ga(ty}, kokL!/ (huerta).
gusto: tembi 'u vai, tj;ra v. plausible: ipor, apopyr, momora- ralidad).
pita, henequn; karaguata. plantar: ( a)ory. mbyr. pluralidad: tetave; por p. de votos fue
pitada : mimby pu. planteamiento, planteo; mo( emof, playo : michi, tekove karape (indivi- elegido : e' retavpe ojeporavo
pitar: (a) mbopu, ( a) turue'. tesarenondegua, ose. duo bajo de estatura). va 'ekue.
pito : mimby . plantear: (a)mohesarenonde, ( a)mof plaza : okarusu , emha pav. pluvimetro: amara 'dha.
plcemes (le doy mis): roguerohory tesar enondp e. plazo , tiempo : ra vare (espacio de poblacin: 1 tavay guakura (los luga-
(por: rehe). plant illa: pire pyguyp egua, p. pyguy- tiempo). reos) opva.
placenta : membyryru. rehegua; ta'anga, ta 'd (modelo). plebeyo: koygua, kachape, okaray gua. poblacin :2 tva, ogaty vusu.
placentero : hory. ose., mbohoryha, plantn: 1 yvyra ra y, yvyrar. plebiscito : e'engue no'b; e'engu e pa- poblado: ogaty, tava'i.
ombohorj;va. plantnl (de), de pie: embo'y. ve, no'6 e'. poblar: (a)py ta, ( a)epy rit ogaty, (a)-
placer, gusto: vy 'a, tory, ose. plaidera: jahe'oha, hasha, has re: plegable: mocha'fpy r, j o 'apy r. tavaemoa.
placidez : tory reko, tory . py 'apytu 'u. va, hase repyrehegua. plegado, doblado: mocha 'fmbyre, j o'a- pobre: poriahu, mboriahu; p. de so-
plcido: horj;va, ipy 'apytu 'va. plaqu: itaape (forro de metal), apeita. py. lemnidad: p. apf; ni p. ni rico : m
plana: kuatia, kuatia rova, k. haipy r. plasmar, idear, formar : (a)emoa, plegar: (aj moapicha 'f, (a)mocha'f, (a)- ryvat.
plana,l llana : pysoha, j ehe'a py soha, ( ai}py aha (componer). mboj o'a. pobrecito!: aich ejra, aichejranga, ai-
j. monaha (aplicadera de mezcla). plaste: mba'e mboty. myeny heha. plegaria: embo'e. chejrangai.
plana 3 mayor (reunin de la): poguasu plastecer, llenar, tapar hendiduras: (a)- plegarse, someterse : (d)akaity, (a}e- poca cosa : mba'eve nunga, vyrorei,
aty, mburuvicha aty. jekamboty, ( a)mueny h tembijeka.. mof ipoguype, ( ai)kose ipoguype. sa 'ikue.
plancha : aokytyha, aocha 'fpe'aha, plata : kuarepotitf, itatf (X oro: itaju ). pleito : pota juavy, e' juavy, orair6, pocas, raras veces: amme, mbovy je-
cha'f'oha. platanal: pakovaty. e' orair6. vynte; sapy'apy'nte.
390 pocilga-poeta poetisa-pollera 391

pocilga: kurekua, kure renda. oho; puede ser que vaya: katu va'e- poetisa: apoha kua, k. ie'yvotyva, poliptalo: hogue hetva, hopea he-
pocillo: mbayru '. ra ku oho ha'e = ikatu va'eraipoku purahi jarji tva.
poco: mchi; un p.: mchimi kytom; oho; puede ser que vaya yo: ikatu poetizar: (a)mboyvoty e'; no sabe plipo, pulpo: ijyva hetymvo, jyva-
hay un p. : of mchiko, ot ra'ym, va 'ra ku aha che. p.: noe'yvotykuai, ndoyvoty- tyma, neol.
poky ra'ymi; un poco de plata: poder, 4 dominar, prevalecer, vencer: e'kuai. polisilabo: e'vore hetva (<silaba:
tembrepyku e poky ra'ymz'nte; por pu 'a ka; no puede con l: ndaipu 'a- polar: tu ', ose., tu 'rehegua; .estrella e' vare).
p. : hamete; por p. se echa a llorar : ki hese; podr corunigo tu caba- polar: mbyja hu ', m. tu 'a. politesmo: tupd reta rape, tuptireta
ku mcht ha ojahe'va=michfku. .. llo ?: ipu 'akne piko cherehe ne re- polarizar: ( a)moambue tesape. rerovia.
Tiempo- hace poco = no hace mu- nda; no puede consigo, no es dueo polea : pole, hisp. , pijyha (v. montn). poltica: jokui rape (arte de gober-
cho: naymi; le da un poco de des- de s mismo: ndaipu 'aki ojehe; polmica: .e' orairo. nar).
polen : yvoty rayi.
canso: pytu 'u akytami ome' chu- puede mucho: heta ombopu = hat4 poltico: ojokuiva, ojokuaikuava.
pe. polenta ( po = pu): mbaipy, rora, ava- poltiquera: jokui rape kare.
onup.
poco a poco: michf mchfme, mbegue tkure; p. de zapallo kiveJJe; p. de
podero: (tiene mucho): heta ipu'aka, politiquero: ojokui gua 'va.
katu; p. a p. aprenders el guaran: carne, queso, miel: m. so'o, m. ke-
hetko ipoguypegua. ; poliuria : kuaru guasu.
mbegue katpe reikuane avae'; SI.J., m. he '.
poderoso: mbarete, pu'aka (v. el ante- poliandra : kuimba'e reta (reko), (te- pliza: techaukaha, jeroviaha.
se diferencia un poco : kytomi ojua-
rior), poguasu; Jos podeosos han de ka) kuimba 'e hetva. polizn: ygpe kay jupiha, kayh-
vy.
ver la miseria de Jos pobres: pogua- polica , gendarme: tahachi. pe ojasurva, jupiha kay.
pocos: mbovy; hay unos pocos: mbo-
su kura oma' va'erti iporiahva policroma : kororeta, koro hettiva; je- polizonte: tahachi, tavarembigui, ha-
vjmte oz~ somos p.: orko mbovy-
reko asfrehe. heta, jereta (<je: color). saha jaryi (X soldado: tetarembi-
nte = orko nda ore ret, nda ore gui).
retko. podre, pus: pu, mbu; sale p.: ipu h- poliedro : hova hetva, ose.
na (supura); tuju. polifsico: tendysyry opaichagua, ose. polo: tu '; p. terrestre : yvy m '; p. po-
podadera: hakaky tfha, haka 'o ha.
podrido: tuju ; est p.: ituju hl'na; oe- polifona : purahi joyvy, p. heta jo- sitivo, p. negativo : tu'dnef, t. tove.
podador: hak'ohra. poltrn, haragn: iateyva, ikaigu-
podar: (a)hak/iky tf, (ai)kytf haka, (a}- mbotuju. va(rehe}.
va.
haka'o, (a)hakpe'a. podrir, pudrir: (a)mbotuju; pod.rirse; polglota : 1 kuatia karai heta e'me-
gua_ poltronera: kaigue, atey.
poder 1 (verbo): (i)katu; puedes ir: (che)tuju, (a)embotuju; podrirse polucin: tayi eh; con p. , mancha-
katu reho; no puedo dar: ndaka- o corromperse mutuamente : oo- pol{glota : ( = i): heta e ' oikuava do, poluto: ky'a, ky'akue.
t ame'; se puede decir : ikatu ja 'e; mbotuju (la fruta del cesto: ajakpe heta e'me oe'va, e'reta pom: polvareda: yvytimbo veve, y pu'a.
ofva yva). ha. polvo: yvytimbo.
treme Jo que se pueda: ikatva
guve, eru chve; no pudiendo estar poema: purahi; p. pico: purahi tet poUgono: ta'anga hakamby hetva. plvora: mombuha, mboka'u (< re-
ms (ya no caba), se fue (se mand rehegua. polgrafo: haiha heta mba're, haiha mbi'u).
mudar): ndaiakatuvima, ohote. poesa: e'e y voty, e' yvoty reko, gua su. polvorn: 1 mombuha mpa, mboka'u
poder (sustant .), tener poder: che tembipyaha, pyahapy; cultivar la polimorfo : ha'anga hetva. rupa, m. renda.
pu 'aka; tiene poder sobre todos: p.: yvotjre apurahi polinesia : para hi'ypa' hetva (mar polvorn :1 mbyguy, mbarigui, ati''i.
ipu 'a ka opaitvarehe; estn bajo mi poeta: apoha, iie ' yvotj,a, e' pya- de muchas islas). polla: ryguasu kua, ryguasu rajy.
p.: of che paguype. hahra, e'yvotyjra. purahi ja- polinomio: jepapa hetva. pollera, falda : si; p. o falda larga, cor-
poder 3 (potencial), puede ir: ikatu rji polinuclear: mhytegua hetva. ta : si puku, si mbyky.
pooiente-porcin 393
392 poDitQ-poner
poniente: kuarohy reike; arreboles del la tarde: ka'arramo; p. la noche:
pollito: ryguasu ra 'y, palito, hisp. mbohovi, (a}mbojovake; p. tram- sol p.: k. r. pyt4. pyharramo, pytitramo.
pombero: karai pyhare (indio malfi- pa : ( a)mouh; p. grillos: ( a}mboi- pontificado: avareguasu ruvicha (re- 3) causa- p. qu causa? : mba're-
co de la fantasa popular). takupys; p. en flla o hilera: (a}- ka). pa, mba'ehpa, mba'guipa; p. esto:
pomelo: garepuru, neo!. (del ingls). mbohysji; p. cuernos: ( a)moakara- pontiiC8l: avare guasu embo'erusu. upvagui upevaitrente; p. lo cual:
pomo: yva, topyta, ose. ; p. de la espa- tf; p. por obra: ( a)epyn1; p. juntas pontfiCe: tn~are gtiasu ruvicha; elSu- ujeve; p. eso: upehre; p. engai'io:
da: kysepuku ropyta. las manos para rezar: (a)embopcr mo P., el Santo Padre: ande Ru mbotavyhpe; p. poca cosa: re~
pmulo: tova kangue, ose. jovi, ( a}emopomof; p. huevo: (a}- marangatu (Romapegua}, taita ma- mba 'emi rehe; p. temor: kyhyjra-
ponderar, encarecer: ( a}hecharamo, mbo'a. b) "poner" con verbos- p. rangatu. m, kyhyjehpe; p. nada: rei,
(a)momba'e guasu, (a)momora (ad- acostado: (a)moeno; p. a secar: pontn: hasaha. mba'evgui; no quiero subir por
mirar) ; el que pondera una cosa di- (a)mokd, (a)motini pontonero: hnsaha jra. subir, sino cuando fuere necesario:
ce: "su bondad o belleza no se pue- e) "poner" con pronombres- p. ponzola, veneno: joha, pohd pochy, p. ajupi potvo ndajupisi, oimramo
de expresar con palabras": omba'e- uno en lugar de otro: (a)moehen- fiara. tekoteve mante; p. nada: michfete.
momorva he'i hese "iporngue ja'- dague, ( a)mbojopyru (reemplazar o ponzoloso: poh pochy reruhn, tasy 4) provecho- pide p. m: ojerure
rb, ndaja'epi": (cualquier ponde- sustituir). rerekua. cherehe; reza p. m: oembo'e
racin nos da una idea plida de d) "poner" con adverbios y prepo- populacho: ava kura rapf. cherehe.
su excelencia); sus sufrimientos son siciones- p. ms: (almofve; p. fren- popular: 1 ika 'avo, ikavure, ojehayh- 5) en modismos- la hizo pasar p.
sobre toda ponderacin: heko asy te por frente: (a)mbohovi; p. apar- va. su mujer: hembirekramo omboha-
ja'r ndaja'epi te: (a)moingoe (< oikoe: es distin- popular: 'l pav~. opva peguara. sa; p. bafarse en el ro : ojahu ha-
ponedora (gallina): ombo'aporava; no to); p. en medio: (a)mopa'u, (a)mcr populoso: yvypra retva. gua potvo ysyrype; p. poco : hi-
es p.: nombo'i mbyte; p. uno <iebajo de otro : (a}- poquedad (una): kyto ra'ymi, kytomi. me, haimete, hime hime, michf,
poner,1) poner, tran .; 2) reflexivo ; po- mbojoguy; p. uno sobre otro: (a}- poquito: michf, michfmi, akyt/1; un p. ku; por ms que: jepive; p. detrs
ner trans. se subdivide en : a) poner mbojo 'a; p. uno al lado de otro: de descanso: pytu'u akytlimi. de m, a escondidas: che dme, che
ms sutantivo ; b) p. ms verbo; e) ( a)mboykein1; p. uno dentro del por, significa: 1) lugar, 2) tiempo, 3) atukupipe; p. ms lejos que est:
p. ms nombre; d) p. ms adverbio otro: (a}mbojoyviri, ( a)oa. causa, 4) provecho, 5) se emplea en mombyry jepe tof; p: ms fro que
o preposicin. 2) "poner" reflexivo- el sol se po- modismos. haga: ta ro'y ro'yhicha; p. dond ..
1) a) "poner" con sustantivo- p. en ne: pe kuarahy oike; ponerse de 1) lugar- p. aqu: ko'rupi; por menos pensaba: che remimo'dha-
su lugar: (a)mohenda; p. en mi lu- puntillas : (a)pyn1 raviru; p. bravo: dnde? : mamrupi; p. el camino: ve yrupi; p. ventura, tal vez: tera,
gar: ( a)mof che rekovia; p. nombre : iarb oikvo; p. la ropa : ( a)emo- tperupi, tapre; p. delante, por her, pipo, nipo koherti, koter;
( a}mbohra; p. mote o apodo: (a)- nde che ape, ( a)monde che ao; p. detrs: tenonde, takykue, ose., ku- p. mi medio: che rupi (dos acen-
mbohero; p. en orden: (a)mbohy- de pie, levantarse; ( a}pu '11, { a)e- ppe hevrupi; p. en medio: pa'- tos).
syi, ( a)myatyr; p. boca arriba, b. mbo'y; p. de frente: (a)mbohovi, me, pa'rupi, mbytre. Nota- oma'e cherehe, ojapo vai
abajo: ( a)mbovayva, ( a)mbovapy; ( a)embohovi, ( a}embohovake; 2) tiempo- p. cunto tiempo?: cherehe: me mira, me hace mal
p. la mano: (a)po'e; p. en remojo: poner acostado: ( a)eno, { a)emcr araka'e pevpa.; p. muchos das: he- (no "mira por m, hace mal po1
(a}mboaruru; p. al sol ; (a)mbokua- fe no; p . delante: ( a)emotenonde, ta.ra pukukue; p. entonces: aipra- mi").
rahy; p. de pie: (a)mopu'd, (a)mo- ( a}emof tenondpe; hacer que se mo, akoihpe, upmaramo; p. la porcin: vare, chra, pota, ja'opyre
embo'y; p. al sereno toda la no- ponga el vestido, que se p. acosta- maana: pyharevpe, ko'ramo; p. petet, akyt (p. separada del todo).
che: (a)moko'e; p. cara a cara: (a)- do : aemondeuka, aemoenouka.
394 pordiosero-poseso posibilidad-prctica 395

pordiosero: tupdmba'e jra. hecharamombyr, pokatu (mila- mba 'e pochy rembporu, mba'e pcr postilla, apostilla , nota: haipyre, te-
porfiar: ( a)e 'mbojevy (contestar), gro). chy poru(pyre). mbikuaa, ikuaapyr.
(ja)jopoepy, ( a)e'pysakua, ( a)e'- porteo: mbaireygua (natural de Bue- posibilidad : mba'e ikatva reko, t eko postn, presuncin, vanidad: ojejapos-
jopoepy. nos Aires), y r embe'ygua. ikat(va). l'a reko, jevu, jero.
porongo : hy'a, hy'akua, ka'aygua, ka- portera: ok koty, ga rok. posible (ser): ikatu, nipo, pipo; es p.: postitis (inflamacin del blano): te-
ygua. portero: ok rerekua, o. jra, o. jaryi ikatu, ikat(va) oiko; p. o futurible : mbo akaruru, tapi'atf ruru_
poroto: kumanda. portezuela: ok 'i ndoikiva, ikatu rire jepmo oiko postizo: joapy, apopyre.
porque (contestando): gui; por qu portn: ok guasu, ok okapegua, jai- (algo que no existe pero que podra postmeridiano: ka'aru pegua, ka 'aru.
no viene?, porque no quiero (que keha, jeikeha (entrada). existir).
porvenir: ou va'erd, tenonderfL postor: potaha (comprador), joguaha.
venga); mba'rehepa ndoi- ndai- posiblemente: nipo, ikatu, katuhpe;
potigui ( ou). porvida! : chke. p. habr llegado ya: nipo oguah- postrado : ovapyvo.
por qu?: mba'guipa, mba 'ehpa, pos (en): hakykue, hakykuri, ose ., ma ne ra'e. postrar: ( a)mboovapj;vo.
mba'rehepa. (ky = py). posicin: mof, emof, henda, oguenda. postre: tembi'u apyra (M.), t. arigua.
porra: yvyra kaguai, nupdha; vete a posa: pyta (parada). positivamente: aetehpe (en realidad , postrero, ltimo , postrimero: pahagua,
la p.: tereho ejekyreka (espulgar- posada: pytaha, mbohupa, iekeha; en verdad). hakykueregua, hakykuepapegua.
te). dar p.: (a}mbohga, (a)mbohupa. posma: ate y, iateyva, heko gui kai- postrimeras del hombre: yvypra re-
porrazo: pa, emopd (M.); dar un p. o posadera(s), nalga(s); tevi ro'o, ose. gu e. mbiasara, tekovepaha, tekoverire-
golpe: (a)mopd (M.); (a)kaguai (he- posadero: pytaha jra, pytahao jra. poso: tuguare, ose.; tiene p. la botella : gua.
se). posar: 1 ( a)pyta (quedarse, permane- huguare pe limta. postulado : 1 ojejerurva, potaha, pota-
porrillo (hay a): akutiple of, heta of; cer). posponer: (a)mbotapykue y mejor py.
mima. posar, 1 retratarse: (a}emoha'anga, ambotakykue ( ta = ha). postulado: 1 aeteguichagua, kuaay-
portada: okendiiva (M.), ogarova. ta'angramo (ta'd = che ra'd) (ai)- posposicin de palabra: e' hakykue- py.
portador: reruha, rerahaha (segn sea ko. gua, e'rakykue. postulante: potaha, jerureha.
para ac o para all, segn que trai- posarse, hacer pose : ( a)guapy, hugua- pospuesto: mbohakykuepyre. postular: (a)jerure, ( ai)pota.
ga o lleve). re. postergar: (a)mboare (diferir), {a)mbo- pstumo: imanoriregua, amy ryi mba'-
portal: ogareikeha. posdata: e' rembyre, hajoapyre. hakykue (retrasar), {a)mboyke (po- ekue, a. remirembyre.
portamantas: jaho 'i reruha, jokoha. pose, empaque, prosopopeya: j era. ner de lado); de nuevo me ha pos- potaje: tembi'u, jukysy jopara.
portancillo (paso menudo): guata'i ha'entesva reko, teko, ha 'entese. tergado: che mboyke jevyma. potencia, poder: pu'aka, pokatu.
poseedor: rerekoh(ra}. posteridad: ta 'yrakura; nuestra p.: pozal: y jaraha, yrenohha (balde).
portaobjetos: mba 'e jokoha.
poseer: (a)reko, ( a)mba'erereko. ande ra'ykura. pozar, sacar agua del pozo: (a)jaray,
portarse bien, mal, regular: hembiapo
posedo (est), tiene dueo: ijrama; posterior: ra'ykura. (a)yjara.
para, h. vai, h. vaivai.
terreno p.: u, yvy ijrama. posterior: uperiregua, hakykuerigua pozo : ykua, yvu pypuku. .
porteador: mba 'e mbohasaha. posesin: rereko, jra reko, oguerek- (py = ky}. prctica: poru, jeporu. jepokuaa. je-
portear: ( a)mbohasa, ( a)ru ha ( a)raha va reko; tomar p.: (a)epyr areko. posteriormente: uperirnte, upe kuri- hasa, apopy, apomante; la teora es
mba 'e repy (traer y llevar mercan- posesionarse: (a}emomba'e, ( a)e- vvo. ms difcil que la p.: ijapopygui ha-
cas). mbojra. postguerra: ra orairo rirepegua. syve amuesakd mba'cichaitpa oje-
portento: mba'e mondyi, hechapyra. poseso, posedo: hembiapo pochyva, postigo: oveta'i. japo, kichapa terapa amicha..
''v,
(!

396 practicable-predilecto
predio-preparar 397
prat:ticable: porupyr; no es p.: hasy precisamente (se expresa con el voca-
apopy, h apopyr. blo de que se trata, seguido del su- predio: kokue; yvy, {u, ka'aguy) prenda: e 'me', jerovaha; ao, mba'e
practicado (no lo he p. an): ndaipo- fijo ete, te),' cundo?: araka'et- ga reheve. hepy.
ri gueteri, ndajepokuai gueteri pa ( = cundo exactamente?). predisponer: (a)mbosako'i (preparar). prendado, aficionado (estar): che a'e
hese. precmposicin: embosako'i hes e.
precisar: (a)japouka (determinar) ; (ai)-
prcticamente: aetramo (en reali predispuesto: mbosako 'ipyre. prendarse: heoi mborayhu che py'-
kotev (necesitar), ( a)mombe'upo
dad). predominar: of che poguype, che pu 'a pe, (a)hayhu ichupe; che py'a rera-
r..
practicante: pohdnoha 'i. ka; hetave (abunda ms); predomi ha, (che}py'ahohese, che(py'a)jura.
precisin, necesidad: tekotev reko; na la sangre espaola: Espaa ru- prender: (a)monambi(ichupe), (che)-
practicar: ( a)japo, ( a)jepokuaa, (a)- tekotevva.
mba'eapo. guy hetave ijapytpe. popa'd( hese); dcese que ya pren-
preciso, necesario : tekoteve(va). predominio: pu 'a ka. jra r eko, pyapy dieron al asesino: oemonambfma
prctico (un hombte): katupyry, teko-
precOcidad: hi'ra mboyvegua reko; mbaretP. ndaje ijukahare.
ve; esto no es p.: pva naipori.
arandu voi preexistencia : jeiko mboyve. prensa,1 imprenta: jopyha.
pradera, prado , campo: u. upyso.
prembulo, introduccin, prlogo: e- precolombino : Kolb mboyvegua; Ko/6 preexistir: (ai)kora, (a)f rae, (a}pyta prensa 1 (impreso): (kuatia)haipyre, k.
pyrn, jeikeha, e' tenondegua, e' mboyve pegua; en las pocas preco- ra. nohembyre (papel sacado a luz).
oisambyhyva. lombinas hubo en las Amricas va- prefacio : fie' renondegua. prensador: jopy h{ra).
precaverse: ( a)ma' por ra. rias civilizaciones: para mboypyri- prefecto: huvicha, sambyhyha. prensar: (a)mba'e jopy apretar).
precedente (un mal) : apopy J!ai, ra'an- gua ypra oguahe mboyve, ipoty prefectura: huvicha r enda, sambyhyha preada, encinta: ipuru'a .(X puru'
ga naiporiva, tenondegua ( vai). raka'e pe ha ppe yvypra reko r enda, s. rembiapoha. con nasal: ombligo, A.).
preceder: ( a)ha tenonde, ( a)emoteno- por. pav, u mi ypykura mbytpe. preferido: potapyve, poravopyre. preez: puru 'a, tye guasu, ose.
rzde (a}emohenonde (con relacin preconizado: poravopyre (elegido). preferir: ( ai)potave, ( ai}poravo. preocupado (estar): (che )py 'a angata,
a otros), (a)henonde'a. precoz: oeha'arbhgui ikatupyryve, pregn: (e)momarandu, ehenduka. (che )angeki, ( a)jepy 'a jopy.
precepto. mandato, orden: fie ' mo- iarandu vova. pregonar: ( a}momarandu pave, ( a)he- preocupar: (a)mopy'a angata, (a)my-
ndo, tembiapoukapy, e'. predecir: ha'e rae, (a)mombe'u ojehu nduka. angeki, ( a)py 'a jopy.
preceptor, maestro, docente: mbo'ehn.. va'erii pregonero: moranduha pav, henduka- preparacin, preparatorio: sako 'i; e
precio: tepy, ose.; el precio del maz prdica: emoe'. ha. mbosako'i; le falta p. : noembo'eu-
bajar: avati repy oguejy va'er. predicado: eha (dicho), hese, oje'va: pregunta: ( e)porandu. kapi ra'e (deba instrurise ms).
precioso: iporitva, hepyetva. emoe'embyre, oemoe'va. preguntado: oeporandva. preparado (estar): (a)sako'i, (a}e~
precipicio: ja'aha, je'aha, tenda yvate, predicamento: pateftef, ha'va; es preguntar: (a)porandu. sako 'i; preparado para rendir o exa-
yvyty kytfmbyre, itakua pypuku. de gran p.: ipoguasko pva, ipu'a- prelado, obispo: avare guasu (M.). minarse, etc.: oembo'eukapnurva
precipitacin, prisa demasiada: tage ka, herakutl preludio (canto previo): mboyvegua ra'e; preparado aqu mismo: apere
raspe ojejapva; teko rage, ose. prediccin: oje'va hese ojehu va'eril, purahi osako'va; (est) preparado para su
precipitado: ak!Jguapyy, pojava, mba'- e ' amby. prematuro: hi'ra mboyve. labor o enpresa: OSitlko'i hM he-
appe ojeityrefva. predileccin: mborayhu guasuve, hay- premiado (ha sido): hembiapokue re- mbiaporii.
precipitarse: yvatgui ( a)jeity, pya 'e huve. kovia oguerekma. preparar: ( a)sako ~ ( a)mboSitlko ~ pre-
rasa (a)mba'apo; (a)jepoi (echarse, predilecto: hayhupyve; hayhuhave; premiar: ( a)mbuek(n.Jia hembiapokue. pararse: ( a}embosako 'i; prepararse
arrojarse). jehecharamva. premio: tembiapo rekovia, t. rechauka- la cama: (a)jupapo (ju = jeu = je-
ha. hu).
\ /!
!
398 preponderancia-presumido presumir-principiante 399

preponderancia: teko pu 'akave, ose., presentir: (a)andu mboyve, (a )andu presumir: (ai)mo'ti (opinar); (a)jejapo primaca: teko yvateve, pu 'akave,
tugui pohyive, mba'e hetave, he- ra. (jactarse). mbareteve.
tave reko. preservacin, profilaxis: jokoha, mo- presura: teko hage tage, ose . primada: embotavy.
preposicin: e'e henondegua. mombyryha, mba'asy jokoha. pretender: ( ai)pota, ( a)rekose. primado: avareguasu ku ragui rerur
prepsito, superior : huvicha, ose. preservar: (a)ongatu, ( ai)pysyr (sal- pretendiente: potaha. ndevegua.
var), ( a)joko (atajar). pretensin: tembipota, potarei primavera: ra yvoty, togueky, ose.,
prepotencia: pu 'a ka, teko mbarete, po-
presidencia: tetd ruvicha renda. preterido, olvidado: hesaraiha. tajypoty (flor de lapacho).
guasu (v. preponderancia).
presidente (de la nacin): teta ruvicha, preterir: tesaripe (a)uvti, naimandu'- primer: peteiha; el primer hombre:
prepotente: imbaretva, ipoguasva; teta rendo ta; p. del banco: apyka i hese, ( che)resaraichugui yvypra ypy; el p. eslabn: tysyi-
ipyapyva (que tiene muecas o pu- rendota, viruo rendota, v. jra. pretematural: teko arigua, ko arapy kue epynJ. (el primeo de la serie)_
os). presin 1 (hacer): (a) mondyry. .. (v. reko arigua. primeramente: tenonderiJ, epyrur.
prepucio: tembo ak pire, ose . presionar), (a)jopy. pretexto, excusa, so pretexto, so color ; primero, 1 segundo ... : peteha, mok6i-
prenogativa: poravopyre reko, hay- presinl (tomar la): tuguy jopy (ajhe- hra, gua'u, con el p. de ver a su ha..; p., ante todo: tenondera; Ud.
hupyve reko. cha; hacer tomar 1<: p.: t. j. ( a)he- hermanito : tyvyra recha gua'uh- p .: nde rae; p. morir : amanne
presa: jepyhy, pyhypyre. chauka. pe = tyvyra rra gua'pe (v. so co- uvei (ms bien).
presagiar: (a)ha'uv. presionado: rerahapyre Olevado a la lor). primerol (el): tenondegua; no quiero
presagio, augurio: vere'u, ha 'uv6. fuerza); aemondyigui ajapo. pretil: jokoha. salir el p. : nassi tenonde, n terur
prescindir: (a)mboyke; prescinde de presionar: (a)jopy, (a)myangeki, e- pretina: ku 'akuaha; poner en p. : ndeguramo.
todo y atiende : omboyke omboy- fnondyipe ajapouka, ( a)mondyi (a)jopy, (ai)posu'u, tape po 'ipe primicia: yva pyahu, temityngue e-
kva ha ojapysaka. preso 1 (estar): ka'rime ( ai)me, ( a)e- ( a)noh, tape po 'ipe ( a)mbohasa. pyril.
presencia (en mi), estando yo presen- monambi, ipopa'd cherehe; un pre- prevalecer: (che)pu'aka, (che)pu'aka- primitivo, rudimentario: chae; indus-
te : che atme, (X en mi presencia: so, un encadenado: itasd (= s!iita) ve. tria p.: tembapo ch.
che resa'dme)_ Sinnimos- che ro- mbotyryryh{ ra). prevaricar: (a)japovai, ( a)pynJ. teko primo: che tia ra'y, che tia memby.
vake, che resa renondpe, che res- presol (tomar), apresar : ( a)monambi, portire, aguata tape porayre. primognito: tayra tendota, t. rendo-
pe, che rovi (frente a m) ; sales de ( che)popa' hese. prevenir : (a)ma' rae ojehu va'ertire, ta, ta'yrypy (M.).
su presencia muy alegre y satisfe- prestado (tomar): {ai)poru. ojehu mboyve (a) ha 'ar mba'e. primor (es un): mba'etku, iporitko_
cho: hendgui resevo, hory nde prstamo: poruka, poru, viru jeporu prever: (a)hecha ra ( ojehu va'era), primordial: hekopetegua, tenondeve-
py'a, yvytu hesbiva nde pejrb gui- (p. de dinero). ( a)hecha mombyry. gua.
cha. prestar: (ai)poruka. previo: epynJ.gua, raegua, tenonde- primoroso: hekoporavo, ipora rasa.
presencial de Dios, recuerdo frecuente prestarse, ofrecerse: (a}ekuave '. (ve)gua, mboyvegua (lo de antes). principado: teko renondegua.
de Dios: Tupandu'a (= Tupdre ma- presteza, prisa , apuro: (teko) hage, previsin: techa mombyry, ose.; p. so- principal: esta es su obra p.: kva he-
ndu'). ose ., (teko) pya'e, (t.) pojava. cial : avaty recha ra (< ava + aty: m biapokue apytgui iporaitevva.
presenciar, ver: (a)hecha, (a)ma'. prestidigitadt>r: ava paje. sociedad + ra: antes= pre). principalmente; podemos mencionar
presentar, traer, ofrecer: ( a)ru, ( ai) kua- prestigio (de): herakuva, ipoguasva, prima 1 facie: ijaprente rema'eramo. p. tres: amombe'ulaJaa mbohapy
ve'. mba'ramo ojejapva. primal hermana: tio rajy, tia memby; iporbvva.
presente (estar): (ai)me. presumido, jactancioso, presuntuoso: pehengue (pariente). principiante: oepyrilva, ipyahva, e-
presentimiento: andu, py 'andu. ( o)jejapva, ovva. prima 3 (cuerda): (mbaraka)sti po'i. pyrilha.
400 principiar-profetisa profetizal'-promisorio 401

principiar, comenzar : ( a)epyro, (a)- probidad : marangatu, joheipyre (re- profetizar: {che) ;un.1pyasy, {a)mo- tugui, ose., tuguy, ose., tayra ha
tu'u. ka), marangatu (reko). mbe'u rae ojehu va'er, ha'era tajyra.
principio: epyrn, ypy; sin p. ni fin: procaz: hova atva, ose., ot'yva, na- upe va'erva. proletariado: tavaguy, avakura aty.
epyr ha pahayrehe hi'otri proftlaxis, preservacin : jokoha, mo- proletario : avakura {= tavakura)
pringado: ky 'a, mona, monambyre. proceder : tekopy, ose. (conducta); mombyryha, mba 'asy pe 'araha, m apytgui pete[= apytegua.
pringar: (a)mongy 'a, ( a)mona. buen p.: teko por, tekovoramby. jokoha. prolfiCa: imemby hetva.
p!'U, priesa, apuro: take, ose.; tengo procrear: ( a)moemoa. profundizar: ( a)mbopypuku, ( a)mo- prolijamente: sai'isa'(pe, s. s. hpe.
p.: che rage ahvo, che pojava, procurado, querido : potapy, hekapy, mbypuku. prolijidad: teko sa'i sa'i, sa'isa'ipegua
che vya'e aha; no tengo p. por tu ha'iimby; lo que no es procurado no profundo: pypuku. reko, teko are, t. pyta puku.
trabajo : na che ragi ne rembiop- es imputado : mba'e potapyy na ne progertor, padre: tva, ru, taita gua- prolijo: oe'pukva, oee'epysva;
re. angaipiri ( = angaipari}. su, moa.hare (abuelo), progenito- no (me) seas p.: ani rembopuktei
prisin: (crcel), ga guasu, ka'iri procurador: hekovia, angarekoh: (he- res: ande y pykura. chendive.
yvyrakua. se). progenitora, madre: sy, jaryi, machu prlogo: e'y py, kuatia {arandu} jei-
pro~rar: (a}eha'd (intentar, esforzar- (abuela). ke.
privacin: vata (carencia), pore:y se),
prognosis, diagnstico: mba'asy reko prologar: (a)mboypy e', (a)moe'
(ausencia), ap (amputacin). procurar: (a}eha'ti (intentar, esforzar-
(v . profeca). ypy.
privado (de socorro): tyrey, pytyv'y- se), (a}ha'll.mbaite; he procurado prolongacin: emombuku.
re. mucho quitar su nombre de mi ca- progresar: ( a)ha tenondeve; no pro-
gresa : hendagupe jevjmte os, prolongar: (a)mombuku, (a}mboare
privar: ( ai)pe'a; privarse (del sueo): beza: hetma aha '/1. aipe'a hagua (hacer durar ms).
(a}heja (kera puku). hra che akagui. (hen =aguen}, ndoguati, nomyi.
promesa: e'me'.
proa: ygat, yga akd (X pooa: yga prodigio , portento, milagro : pokatu, progesivamente: tenondeve guatah-
rugui, y. ropyta). pe, guata tenondevehpe, mbegue'- prometer: (a)e'rne', (a)mC'' che
mba'e hechapyra, Tupli. apcpy,
probable: katu, es p. : ikatu pva; no Tupa o rembiapo. fpe. e'; no te lo puedo dar, pues ya lo
es p. que venga : ndou mo'ai vaicha progreso: emotenonde, akrapu'ii, te- promet a otro: name'kuai ndve,
prdigo : pajera, (o)mba'e momborel-
( chve). va. nondeve guata reko; se constata un ame' jepma che e' tapichpe
probado, 1 honrado: marangatu, ;ohe- producir: {a)japo, {a)moem6a, {a)- gran progreso en las ciencias: oe- = ijarardmagui: ya 'tiene dueo.
ipyre. mohei motendonde heta miemaha ko'aga- prometido 1 (lo), que est p.: e'me'-
probado:~ ha 'iihare (que tiene hechas profeca, prognosis: jekuaara, techa- gua mba'ekuaa, ja'e va'erd hese. mbyre.
sus pruebas). pa (ra}, ose . prohibido (estar): ndikati, ivai, jaja- prometido? novio : menara.
probado 3 (estar): hesakamba (es clar- profesar: (a)mba'apo, (a)jeheka, (a)- p(vo). promiscuidad (de sexos): (kuc ha
simo), hechaukapyre (demostrado). mbo 'e; ( ai)kuave'mba (hacer entre- prohibir: (a)hapy , ndaheji (no dejar, kuimba'e) jehe'a, jopara, mea je-
probar: 1 (a)ha' (saborear, paladear, ga o voto); qu profesas?: mba'e- no permitir). he'a, neol.
ensayar). rembioppepa rejeheka. prjimo (el): tapicha, ose. (semejante, promiscuo, mezclado, surtido (estar):
probar,~ tentar: ( ai)py 'ara'ii; Dios me profesor, maestro : mbo 'ehra. hermano). ojopara, (o)jehe'a, hz'na.
prueba : che py'ara' pe Tupa. profeta: ijurupyasy, techapahra, ose. prolapso rectal: tevipytas, ose., inten- promisin (la tierra de): yvy e'me -
probar, 3 intentar: lo intent varias ve- proftico: jurupyasy. tinos, hisp. mbyre, yvy kara (tierra santa).
ves : hetma aha'. profetisa: kua techapahra. prole, descendencia, hijos: nemoftare, promiaorio (es): henonderd porflva.
-- --~ ----~1-
'
1

402 promocin-proponer proporcin-prostitucin 403

promocin: emohenda, es (salida), yva, ( a)mokayhara u pe mokay- como presidente: oeme' hra prorrumpir: (a)mose; prorrumpi en
mosembyre, moingovepy. mbyre. mburuvichara; proponerse, hacer gritos: osapuki sapy 'a.
promontorio: yvyakd, yvyty, akd, yvy- propender; se expresa con el sufijo propsito: (a)embopy'apetef. prosa: e' jera (je =jo) (escrito suel-
tysyva pardpe oikva, yvyk .. . "se" y el verbo correspondiente ; proporcin: joja, johovi; ra, ija ja- to) (X verso: e' apytf(mby):
promotor, promovedor: hatapyaha, propende a desarreglos intestina- ve, iguy j. (oportunidad). escrito ligado).
motenondeha, mopu 'dha, moakdra- les: hyerasyse. proporcionado: hete joja, ijojva oo- prosaico, vulgar: opa aragua, mandi'-
pu'dha. propensin (tener), ser propenso (ver ndive. icha; e' yvotyy, e'jeguaka'y,
promover: (a}hatapya, ( a)moheno- . propender), tiene p. a afecciones proporcionar: (a)heka (buscar), (a)- . mantegua.
nde, ( a)moingove. del corazn: ie'rasyse. me' (dar), (a)mbopoji (pasar,
prosapia, ascendencia, linaje, abolen-
promu]gar, dar una ley: (a)mohei propenso a la ira: heko pochyse, ipo- dar), (ai)kuave' (ofrecer, presen- go : ypykura, y. mba'e, y. reko; de
tembiapoukapy, (a)noh t., (a)mo- chysva, ipochyreisva. tar). antigua p. o abolengo: y maguarko
s, t. propiamente hablando: aetehdpe ja'- ijypykura (sus ascendientes son
proposicin: e' joapy (frase); e'e-
pronosticado: ha'uvombyre. esramo, . ae'vo, hekopete ja'- antiguos).
mondo (protesta), e 'ra; su p.
pronstico: ha'uv. ramo. proscribir: hetdgui ( a)mos; ( a)mbo-
no tuvo xito: i e' rakyku ri ava-
prontitud: kyrey, pojava, pya'e. propiedad: 1 jdra reko, mba'e jra vai tapichpe, ( a)mbovai mba'e.
ve ndohi; mi p. es otra: ambuete
pronto, prontamente: voi; pya'e, paja- reko, tee. proscrito (estar): ndoikokuaavimava,
ha'esva = ndaupeichaiti ha 'esva
va, tag~ppe (rpido, rpidamente, propiedadl de palabra, palabra propia: ojejukava'ertJnte(va).
(che).
a escape), kyreyhdpe. e' hekopegua. proselitismo: embohetaseve reko, a-
pronunciacin (tener buena, mala): propietario: jra, mba'ejra. propsito: 1 py'a pete!; hacer p.: (a)-
ndva retaseve reko.
propina: popegua; dar p.: (a)mbopope- embopy'apete, hago el p. de no
( che)ku jera, ( che)kU ata; para pre- proslito: andvaramo oiko ramva.
dicar ante todo hazte con una bue- gua (ichupe: a l); le di cincuenta hablar ms de esto : aembopy'a-
prosodia: e'pu mbo'e.
na p.: reemoe' pora hagua, ree- gs. de p. : (a)mbopopegua ichupe petef ae've',Yvo kvarehe (= na-
prospecto, volante de propaganda: mo-
mokU jera ra va'era; haz de mejo- popa guaranz'me. e'vi hatua k r. =nae'vivo
asdiha, mosarambiha, kuatia veve,
rar la p. : reemokUat hara ra propinar: ( a)mbo 'u ( a}mopohno, (a)- k. r. ).
veveha, k.
va'era. me'poh (dar una bebida o medi- propsitoJ (a): aipramo; hekpe. prosperar: ( a)ha porave, ( a)akara-
pronunciar: {a)moe'; pronuncie me- cina). propsito 3 (de): tosi de p.: ihu'u pu'ti, (che)poty, (che)a. .. (hi'a: l
jor: eemokjera poravkena. propio, 1 tee, che(ne, i)mba 'e; no tiene ihu 'usgui; lo hizo de p. : ajapo oja- lleva fruto).
propagacin: asdi, emoasdi madre propia: nda isy tei: palabra popotvo. prosperidad: po'a, poty, emoteno-
propagado: imyasaimbyre, iasdi hf- propia: e' hekopegua; es (su) co- propsito 4 (fuera de ): hekope'j>me. nde, akdpu 'd; en la p. y en la adver-
na; an no est p.: naiasdi pori sa propia : imba'etkO(te = ete}. propuesto (fue) y aprobado: oemof sidad : akdpu'd ha tindype (= alai-
gueteri propio:l ho'va; no es p. de un nio: tesarenondpe ha maymva oaki- pu'dme ha ne tindy jave).
propagador : myuastiiha, mosarambi- ndo'iva mirare= ho'a'j m ty; = ha omoneimba; no se hizo prspero: ipotjva, hi'va, iakdrapu'ii
ha. proponer: (a)mot pende resa reno- nada de lo propuesto: ndoiki oi- (X oakarapu ': levanta la c.).
propagar: (a)myasi, ( a)mosarambi; ndpe; (a)hechauka, (a)momandu 'a, =
kta va'ekue nd. oiko va'erngue. prosternarse: (a)es, (a)espeh.
que se propague X que no se p.: ha 'e hra. {a)henduka hra: qu prrroga: emboare (prorrogacin). prostbulo: kua reko vai rga.
tove taiasi, tove taiastii'j>. vienes a p.? : mba 'pa reru chve = prorrogar: (a)mboare; ( a)mbotakykue prostitucin: kua reko vai reko, k
propalar, divulgar: (a}moherakud oka- mba'pa nde reru; se le propone (ky :e py}. r. v. rekove.
404 prostituta-provocativo prximo-puesto 405
prostituta: kua reko vai (meretriz), di do de mbo (m o con nasales), por rombohape va(va, ombohape vais- pudor: oti, tiandu, eti, imara'yva re-
kua ojejoguva, oeme'eva. ej. : ( a)mboao; p . de vestdo: (a}- va.
ka, im. poyhu (el recato de la
protagonista: apoha ete, apoha ru, a. mbokesu; poner queso: ( a)emohe- prximo, cercano: aguigua. inocencia).
jaryi nda; proveerse de caballo: ( a)e- prudencia : akiinguapy.
pudrir: ( a)mbotuju; pudrirse: ( che)tu-
prtasis: e'eupi (X apdosis: e'e- mbohete (proveerse de cuerpo) ha- prudente: iaktJnguapy.
ju, ( a)fiembotuju; ( che)rigua '.
guejy). cerse hombre (como el Hijo de prueba : eha'ti, ha 'a: kyhyjeha; py'a-
ra'tJ, kuaara'a (examen). pueblo: tva, tekoha, ose.; pueblo
protector: mo 'tiha, uvaha. Dios, etctera). chico, pu eblecito: tava'i: la sin par
proteger: (a)mo'a, (a}uva (cubrir). proveniente, procedente: ova; p. de prurito: tem6i, ose.; el p. de las alas
se lo quita slo volando el pajarito: entre las de mi p. : ijojahayva ko
protegido, amparado, defendido : Amrica del N.: ( Amerika yvatgui che reko hre.
mo'ambyre, uvmbyre. ova. oveve mante ipohii, guyra hemoi-
va ipeppe. puedo (si): che pojaimaguive, ija gui-
proteo verstil: tekove iambuemem- proverbial: kuaapyre, e'ngramo oi-
pa: ju, tatf, ose. ve chve, iguyramo eh
va, ava heko pyta'i kva ( ekue).
protervo, obstinado: akiihata. proverbio (refrn, adagio): e'nga. pblica (cosa) : temiendu pave, temin- puente: YJU'TO rasa (M. yryvo es erra
guaa p. (M .), terakuJ (voz p. , ru- ta).
prtesis: tete (ande rete) pehengue providencia: oangarekva reko, teko
myatyr. angareko; tomar mis providen- mor). puerco: kure; ky 'a (sucio, desaseado).
protesta: ombohoviva e', e'mbo- cias: ko mba'e aporaper aheldita; publicacin, 1 libro, folleto: kuatia o- puerco espn: kure ka'aguy, taitetu,
hovi, emof. pon tus medios y fate de la Provi- hmbyre. tajasu.
protestante: andevakue, (o )mboho- dencia: eiporavo para nde raperfl publicacin, 2 salida: es, enoh; su puericia: mit reko.
viva, Lutero ra'y. ha ejerovia Tupiirehe. p. fue un xito: oseramramo oje- puericultura: mit reko mbo'e.
protestantismo: Lutero rape, Ka/vino providencial: aipo tupii rembiapo vai- joguaitva, ojejoguapva. pueril: he k o mita, imitreko.
rape, L., K. mbo'e. cha, Tupa ae ombova, T. ae omo- publicado: nohrnbyre; p. por segunda puerilidad : mitreko, m. rei.
protestar: (a}e'enguru, (a)e'guy- ndva. vez: moki jevyha osva; p. a los puerta: ok (v. gram. , n. 40); abrir,
guy, (a)mbohovi provincia: teta pehengue, tet4 ra'y, te- cuatro vientos: irundy yvy tre oe- cerrar la p.: ( ai)pe'a, ( a)mboty
prototipo, dechado, modelo: ha'mby- ta 'i myasiiimava (= muasaimbyre iru- oke; estn llamando a la p.: ombota
re, ta'anga, teko ypy, ose. provinci!ll: tet'i rehegua; gtl retll ndyre). hz'na oke; est sentado a la p.: ogua-
protozoario: tekove rapo, tekove ypy, ruvicha (superior provincial, s. de pblicamente: tva rovake, mva r. py hz'na okme.
tekove epyr. muchas casas). maymva r., te'j;i r. (M.); lo dij~ puerto: yga rupa, yga renda, ygagua-
protrctil: tenondvo ojepysva. provisin: e'mondo (orden); hi'upy- p. : maymva rovake he'i (va'ekue). he.
protuberancia: akandu, aldi akua (lit. ra, tembi'urri (provisin de boca, publicar: (a)moheraku (divulgar), (a)- pues: ka tu, voi; p. para qu?: ma'era
cabeza puntiaguda). vveres, bastimento, vituallas). noh, (a)nohuka (editar, publicar). tepa; p. por qu no?; martapo-
provecho, provechoso: pohfi, ipoh; el provisional: sapy 'agua. pblico: te'jd (m.); decir en p.: teyipe ma; p. bien: ha upicha; de dn-
mirn no es de p. : tesarei naipo- provocacin: e' (tembiapo} ombo- ha'e (= amombe'u, amuerala.tti). de .eres?, - p. de Yaguarn: mamoy-
hiii pochjva hapichpe, orairosiva puchero: ternbi', ose.; tembi'u opa guapa nde- Jaguaronygua vo(nte.
proveedor: me'ha, reruha, flangare- e'. arapegua (el pan diario). puesta de sol: kuarahy reike( ha). .
koha. provocar, solicitar, tentar: (a)ha'd, (td)- pucheritos (hacer): ( che)rembe chori; puesto 1 (estar) : im'Jfmbyre.
proveer de (cualquier cosa); se forman py'araha. el nio hace p.: mit hembe ch. puesto, 2 empleo: tenda, tem,biapo,
estos verbos con el sustantivo prece- provocativo: oporombopochjva, opa- puches, polenta: mbaipy. ose.
\
406 puesto-punto punzada-puzol 407
puesto,3 lugar, habitacin : tenda, te- pul!le1'3 (reloj de): pyapy rachauka (ver ha 'etpe; al p. : voki; al p. de espi- rovere, jehovereha, jeky'a'oha, mo-
ka ha, ose.; koty, koty 'i reloj). rar : ojehekyi jave, o mano vove; ku- ngy 'aharaha
pgil: orairha. tu 'u ha, jetu 'u ha. pulso: tajygue tytj;i, guymyi (< tuguy tu, neo l. (pun to ortogrfico); desde purgatorio: hovereha, mopotha, nga
pugilato: orair, tu 'u reko, jetu 'u. + my z: movim. d. l. sangre: p. fili- aquel p. y hora : upeha ra guive.
rovere, jehovereha, jeky 'a'oha, mo-
pugna: juaju y, orairo. forme : e' my kangy, guymjri punzada : kutu, jekucu. ngy 'aharaha
pugnar: (a)eha '; (a)orairo, "a)e- Jr..angy. punzar: (ai)ku tu , (a)jopi purificacin : emopotha.
ha 'dmbaite, ndojuajusiva. pulular: ( a)mumu. punz: pytll asy, p. miveve (muy rojo, purificador: mopo tiha ao'i, mopotfha
pujanZa: mbarete, mbaretekue. pulverizar: (a )mongu 'i rojo muy vivo). karai
pujar: ( a}jupi; (ai) kuave'eve. pulla: e'emondo, e'e kagua. purificar: (a)mopo ti, (ai)ky'a'o (lim-
punzn: kutuha, kutuka.
pujo: potihjd, tepotihyi, ose. puma: jagua py t. piar), (a}johi; (a)m bojahu (baar),
pulcro: ipotiva, ijaoporva, joheipyre puncin: kutu, jekutu (inyeccin). puada, trompada : embopoapi; ie dio
una p., una t.: oembopoapi hese. ( a}hyp_vi (rociar).
pulchinela (pul = poli): tory jra e- pungir: ( ai)kutu. Pursima (la): Tupasy, iangaipaypy'-
mbosari, ta'angai, . punta , extremo, canto: apy, apy ra, puado: po petei jarare (X almorzada
yva.
pulga : tngusu (< t: pulga chica, tf, ju, apy: hacer p.: (a)mbohakua; "ambosta" en ibicenco: po mokbt
jarare}; ponyhe, neo!. purista : (a) e'ete ray huha. ava e'-
pique). romperse la punta: tfpe; con la p. etnte oiporva, a . poro.ha; e'e
pulgar: kunguasu. del alfiler me saca el pique: jutime pual: ky se hakua, k jukaha.
potf poro.ha.
pulgn: tfgua'; el maz tiene p.: itf- che t 'o ; lo tengo en la punta de la pualada: kyse hakua (ha = ra) kutu, puro : 1 pot; lenguaje p., castizo: e'-
gua' pe avati lengua : areka che k apype, che k k. vore.
te; guaran p., castizo: avae 'te
pulido: syi, joheipyre, mosy imbyre. apy ime; saca la espada, y de punta pui\etazo (dar un ): (a)poapu 'ambota, puro 1 (cigarro): pety apakua( py ); fu-
pulir: (a)mosyi (con la p.) escribe: ohykji kysepu- ( ai)pombotynupa; ( a)mbojapu (M ), ma slo puros: pery apakua(py)nte
pulmn: vev, e'tl vevi; vevuikue ku, hakuahvo ohai (a)embopoapi (hese) (M.). omotimbo, opita.
(p. sacado); tengo buenos pulmo- puntal: yta, koka. kokva (M. A.). puo: poapu 'a.
prpura: pyt, ao pyt, mburo.vicha
nes : che pytu mbarete (tu = tuhe). puntapi: pyvoi; dar un p. : (a)pyvoi pupila: tesa yi, ose. guasu ao jeguakue.
pulmonar (inflamacin, afeccin): ve- hese. pupilo: mbohupa, ta'yranga. purpreo: p y tngy.
v ruru, v. rosy. puntear (la guitarra): ( a)atCJ~ ( a)mbo- pupitre: m esa haiha, guapyka hai pus : pu; p . espeso de llaga: aupa.
pulmona, neumona: vevi rasy. pu. JUramente, meramente, solamente, ex- pusilnime: py 'ariri, py'a nandyju ,
pulpa: apytere, so'o kanguey, to'o, puntera (tener buena, mala): ( a}japi clusivamente : mante, oite, nte. pstula: ai. aika.ru (ntrax, avispero,
ose. para. ( a)japi vai; ( a}japikuaa, nda- purga, purgante: ( tye}m opotfha; poha- varios diviesos aglomerados).
pulpejo: so 'o hu ', tete pehengue japikuai; ( che)katupyry ajapivo. gyu, poromboye (M.). puta, ramera : kua heko vai
hu '. etctera. JUrgarse: (a)mopoti che rye, (a)epo- puto: tevir6, kuimba'e kua (inver-
plpito: rlemoe'eha, iemoe'e renda. puntiagudo: hakua (X romo : timbe). htigyu. tido) .
pulpo: jyvatyma, neo!. (< jy va + he- puntilla: anduti (encaje). purgativo : tye mopo tfha (como jetyr, putrefaccin: tuju, mba'e tuju.
tyma). puntillas (andar de): (a)pyriJ pyapy- jetyvai, tupasy jety). putrefacto: itujma.
pulsacin: ty tyiandu. vo, ( a)guata pysatfre. purgatorio: hovereha, mopotiha, nga puzol, puzolana : itaku 'i at.
pulsar: ( a)tytyiandu; (a)atoi, ( ai)ka- puntilloso, quisquilloso: hekoita, ia-
ri mbaraka s (puls. la guitarra). mbu'a.
pulsera, manilla : pyapy jegua. punto: mombytaha. jokokD (M.); a p. :
Letra Q
que, se usa: 1) como unitivo (en ver- herungua; que se quede: tove topy-
bos de expresin); 2) como relativo ; ta; que (se) vaya: tove toho: que no
3) como interrogativo ; 4) como salga ms: toseve'y; qu lengua ha-
causal; 5) como final ; 6) como lo- bla? mba 'e e'(me) oe'e = mva
cal ; 7) en frases idiomticas. e'pa ol1e'kuaa; qu maravilla!:
1). "que" como unitivo- ha; dice mba'etku.
que lo quiere : he'i oipotaha; dices quebracho: urunde'y, yvyra atii..
que no hay?: ndpa ere ndaiporiha. quebrada: yvyty pa'u,-yvy apykuiii
2). "que" como relativo- va; el que quebradizo : (o )jekare{va, otirirez'va.
acaba de llegar es de los nuestros: quebrado (un nmero): paka (<papa
oguaheramva andva hlna; los + joka: contar + quebrar) (ver
que ahora vivimos, moriremos tam- gram., p. 85).
bin : ande ko'ga jaikovva, ama- quebrado (herniado): ( che)ryekuese.
no va'er avei quebradura: ep (rotura), mopemby -
3. "que" como interrogativo- pa; re.
qu? qu pasa?: mba'pa, mba '- quebrantar, afligir, atribular: (ai)py 'a-
piko. py, ( a)myangeki, ( a)moeko'6i;
4). "que" como causal- por qu, quebrantarse , afligirse: ( a)jepy 'apy.
por qu causa, por qu razn?: quebrar: (a)mope, (a)joka; herniarse:
mba'guipa, mba'rehe piko. (che)ryekues; q. la cabeza: ( a)a-
5). " que" como final - para qu?: ktljokll; q. o romperse un hueso :
maerpa ( pa = piko ). ( che)kanguep.
6 ). "que" como local - en que: ha; quedar, sobrar: hemby, hembyre; (ha-
el pas en que ests, lo debes amar: cen quedar), dejar sobrante: ( a)mo-
tet reimehpe, rehayhu va'er = hemby; toma este pedacito que he
tet reikohpe... reservado para ti : kina amo he-
7). "que" en frases idiomticas- mbymz'va michimi ndve guara; me
qu hay?: mba'piko, mba'iko, quedan dos : mok6i hemby chve;
mba'e oi, mba'pa oi; qu te pare- quedan muchos an : hembyre heta
ce?: mba'pa ere nde; qu s yo! : gueteri
410 quedarse-quereza(s) querid~quitar 411

quedarse: (a)py ta; qudate un p oco quemar, 1 chamuscar: ( a)hovere; que- querido, 1 amante (el , la): embokiha, quillotrarse: (a)emokua, (a)hayhu.
ms: epytamivkena: hacer quedar, marse, chamuscarse : ( a)jehovere. aguaraha, tembiayhu, ose., mbora- quillotro (amoro): emboki, kua ra- .
detener: ( a)mumby ta (X hacerme quemarse,2 incendiarse: oki ( ka'aguy: y hu, mcho, hisp. (q. de la mujer). y hu.
pasar, no dejarm e bajar en la para- el monte); me quem la lengua la querido,:~ deseado : potaha, po tapy quillotro, amigo particular, favorito :
da : che mbohasa). leche: ch e k rapy kamby; meti la (re); cosa no querida: mba'e ndai- hayhuhave, hayhupyve, hayhuh-
quedo , quieto : nomy ivai: quedarse q.: mano y se quem: opo 'e ha ohapy; potiva, ipotapyy. ra poravopyre.
( a}cmokirir, ( a)pytntc. nuestra cocina quema lea: ore ta- . querido 3 (soy): (a)jehayhu, ( che)ka'a- qumica: mikf, kim. neol.
quehacer, quehaceres: t embiapo. ose. , taypy ohapy jep e'a ; en la carbonera vo, ( che)juky; mis queridos oyen- quince : papo.
tembiaporii, ose.; falta de q.: teko- la lea se qu ema del todo, pero no tes: che renduha pohayhva; no es quincena (de das): pa, po(ra), pap-
ri 'y, ose. ( te ""h e). arde y resulta carb n: tatapyi apo- q .: ndojehay hu guasi; hauhupy (q . ra, neo l. (< pap: 15 + ra: da).
queja : ch i 'o , pyahe (gemido). hpe okaipa j epe'a hendy ':vr e ha amado), hay huha; all estn mis quincenal, quincenario: papo arajere
quejarse : ( chc)pyali e, ( che)rase, (a}- oiko tatapy iramo chugu i: me que- queridos : uppe oiko che ruyhuha. puku (de quince aos), paprare,
chi'6 , ( chc)rasngy f!l oriqu car ); (a)- me: ajehapy: le quemaron vivo: queriendo (lo estrope), de propsito: neo l.
jahi; no es lind o queja rse de la ohapy hckove= ojehapy h ombyaipotvo ombyai, ornbyais- quinceno: papoha.
patria: naipori jajah i ane retare. quemazn: kaigue (lo quemado) ; tata gui {rdnte) ombuai. quinina : kina, nina, hisp .
quejido: pyah, chi', chi'd ambu ja- guasu . rapy (q. del campo), ka'- queso: kesu, hisp. ; poner, aadir q.: quinta: ga okapegua, ga o karape-
deo de fatiga). aguy rapy (q de la selva). ( a)mbokesu. gua.
quejumbroso : hekoitva. ipy alu! re/va. queratina: aperap o. pirentru. quicio: okjokoha, okjereha, okegua- quintal: kintal, hisp.
jaheiha.
queratosis: ap('afd. p ireatd. pyha; sacar de q. las cosas: henda- quintilln: my.
quercitrn: mbosayjuha (colorante gugui aipe'a, arova, anoh. quinzavo (1 / 15): papovo; 5 q.: po
quema : {, ka'aguy} okiva . hendfva
amarillo). quidam (un): mva, tekove, ava. p. (=5/15).
(q. del campo, q. del bosque).
querella , qu eja: jahi quien, el que : va; quien te quiere, te quiquiriqu : tokoro'o.
quemado: kaigue; mate q.: ka'a kai- querencia: mborayhu (amor); 11(' r eni har llorar : nde rayhva, ne moha- quirquincho: tatu, tatu 'i
gue; comida quemadada : tembi 'u hague ray hu (amor a la patria chi- sene. quisquilloso : emyronde, hekoitva,
apiche (ijapiche pe t embi 'u). ca); tekoha. ose. (morada, sitio don- quienquiera: oimeraeva. iambu 'va ( < ainbu 'a: cienpis);
quemadura: ki vare, tapy, ose.; me de se est); est en su q.: oguekoh- quiensabe: herungua, mba'po, mba'e es q. : oemoambu 'a.
hizo varias quemaduras: che rapy pa pe oiko, oime, of. nipa. quiste: aiguy i, (llaga debajo).
= akaipa. querer: (ai)pota; (a)hay hu (amar) ; quiete: pytu 'u, mytu (desahogo). quitamanchas, sacamanchas: ky'ape'-
quemajoso: ti (que pica, escuece co- ( che)a 'e hese (simpatizar). quiete (estate) : ani reva, epytnte; no aha, mopotiha.
mo fuego). Nota-- la frmula: "querer" +ver- sabe estar quieto: ndopytakuai quitanza, carta de pago : mbojojaha.
quemar: 1 (a)hapy; q . lea: (a}jepe'ara- bo = verbo + sufijo "se", por ej.: (X es inconstante : ipyta 'i). quitapelillos: mbojuruhe'eha, mboa-
py; q., incendiar la casa: ambojepo- quiero ir : ahase; no quiero comer: quietud, sosiego, paz: py'aguapy, my- guaraha, monge/e 'eha (adulador, li-
ta tata gare; se le quem o incen- ndakarusi; me quieres ay udar?: tue. sonjero).
di la casa : oki ichugui hga; le che pytyv6spa. quijada: taflykli, ose. quitapesares: mba'embyasy mbogue-
quemaron la casa: ohapy hga ichu- quereza(s) (M.), hoy se usa " cresa": quijarudo: haflyk4 guasuva. ha, vy 'ay m , vy'aype'aha, tory
gui; el sol quema : kuarahy oporo- ay ro; semilla o larva de mosca, etc. quillotra, amiga: guataha, tembiayhu, me'eha, mytue reruha.
hapy, oporojope (calienta, quema). poner o echar cresa: ( a)jeayro. ose. quitar: (ai)pe 'a, (a)monda (robar), (a)-
quitasol-quorum

raha (llevarse); q. la cscara : (a)ja- quitasol: kuarahy mo'dha..


pe'o, (ai)piro; q. lo de enmedio: quite, defensa : mo 'a, emo ', uvti
(ai)pytere'o; quitarse la ropa: (a)je- quiz, quizs: nune, herungua, ikatu
aombi, ( a)emboi: quitarse de un
sitio : (a)va, ( a)jei, { a}jehekjli (irse) ;
nipo, narramo.
quorum (no hubo) : ijatjva noimbaiva-
Letra B
quitarse el miedo: (a}embokyhy- ha, ndaheta pordiva, mbovynte
jepoi, ( a)kyhyjepoi ijatyva. rabadn : mymba rerekua, m rendota.. r.tdicado: oemohendva, opytva.
rabadilla: tumbyky, ose. (extremidad radicarse: (a}emohenda.
del espinazo). radio1 (del crculo o esfera): mbyte-
rabear: (a)mbovava tugui, ( a)jehu- guisha (X dimetro: mbyterasa-
gui mbovava, (a)jehuguaiku'e. ha).
rabia: pochy, arb; emyr, eko'bi radio: 2 jyva kangue.
rabicorto: huguaimbyky(va), koli, radio: 3 radi, neol. (mineral de la radio-
hisp. pasa un perro r.: ohasa jagua actividad); fle'ha nimbo'yre
koli
radioactividad: radimba'apo, radire-
rabieta: pochy re, pochyimbykjnla.. mbiapo, radimbarete(kue).
rabilargo: huguipuk(va).
radio conductor: radireruha, radimbo-
rabo : tugui, ose., (X tugua, ose. :
hasaha.
fondo).
rabn: huguai ap, ose. radio difusora, radio emisora : radia-
sai, r. mondo, r. myasdiha.
racimo: apes; r. de bananas: pakova
apes, p. rary. radiografa: radira'anga.
racin: chra, pota, achra.. radiograma: radie', radihai
racionado: oemboja'va, oemboa- raedura: karai, ekarai
chura. raer: ( ai)karai {raspar).
taeionar: (a)mboachra, ( a)mboja'o rfaga, racha : yvytu peju.
(dividir), (a)tembi'u jaro. raez, despreciable: ayvi, mba'evr
racha, rfaga: yvytu peju. apopyy.
rada, baha : jeike, paraike. raid, carrera, viaJe areo: guataha, a-
radiacin: asi, sarambi; radipy, neol. ni, veve.
radiado: mondopyre, iasi, myasdi- raign: tapo, ose.; tai rapo(kay).
mbyre, e'emondopyre, mboradi- raz: tapo, ose., arrancar de r.: (a)-
pyre. hapo'o, (a}hapokyi, (a)hapomondo-
radiante: omimbiva.. ro.
radiar: (a)muasdi yvytre, ( a)pytre, raja: jepe'a (lea).
( a)mboradi, neo l. rajado (estar): otiri, ojeka.
rajadura-rara vez rareza-razn 415
414

rajadura: tiri, jeka; r. de la explosin: rancho: 1 tapyi, ga, tejupa, kope. rareza: hechapyr, ndojehecha pyyi- raspar: (ai)kari (rasguar), aipopi
puhague. rancho: 2 imbokira rembi'u (comida vai, sapy'apy'aitnte ojehva. (X ( a)heyi rascar: ( a)hai: rayar).
rajar: (a)mbotiri; rajarse: otiri, aje ka; de cuartel). rarifiCar, rarefacer, enrarecer: (a)mo- rastrear: (a)pyrii hakykuere, (a)ma'e
( a)mondyry (rasgar). randa: anduti, ao rembejegua. pok, (a}mbovevi, (a)mosak!Ji, (a)- hakykuerre, { a)hakykuereka.
ralear: ( a)mopok!J, ( a)mbochavi rango, clase: teko, ose. moambue. rastro: pypore (huella), takykuere,
ralo: pok, chavi ranura: pa'u, pyko'e, mba'epyko'e, raro: amometegua; ojehecharamva. ose.; r. o .huella del pie : pypore.
rallador: mongu 'iha, karfJiha. jo'opyre. rasar, pasar rozando: (ai)pysykwii, rastrojo: jahape rembyre, kogakue.
rallar : ( ai)kari, ( a)mongu '. rapabarbas: hendyvapoha, va apth- ( a}havere; pas rozndome : che ra- rasurar, afeitar: (a)hendyvapo; rasu-
rallo: kariha (rallador). ra. vere. rarse : ( a)ehendyvapo.
rama: tak!J, ose. rapacejo: ipopindva; mittimi. rascacielos: yvakari, yvatnga. rata: anguja guasu (X ratn: anguja).
ramada, cobertizo, toldo : chamame, rapar: (a}apf (pelar), (a)monda (ro- rascador: karlliha, heyiha. ratero: pokovi, poapovb, pyapembu-
ka'avo apopy. bar). rascadura: pyapembore, karimb ore, ku, pomboja, popinda, mondaha.
ramaje: y vyra rak!J, tak joapy, ose. rapavelas: mita tupao ra'y. heyi, eheyi ratifiCar : ( a)mopor apopyre (lo he-
rambla: ysyry rapekue, ysyryrupak. rapaz: 1 (o )mondasva, guyra. jukaha rascar: (a}heyi; rascarse : (a)eheyi; cho).
ramera: kua heko vai (ave de rapia). r. la cabeza: ( a}akfJpirey (X aa- ratimago, artimaa: pokare, uh.
ramificar: ( a)mohak!J, ( a)myak!J; rami- rapaz: 2 mit'i kdKari: peinarse, ( ai}kari: rasgu- ratito: sapy'a; hace un r.: uje'i
ficarse, aumentarse: ( a)emohak!J- rapaza: mitkua 'i. ar; raspar). rato (hace un): aje'i, uje 'i; hace un
ve, ( a)emohak (X amohak!Jsa'i; rape: pety ku 'i rasgar: (a)mondoro, (a)mondoho. (a)- r. que sali : a. osehague.
explicar). rapidez, rpido : pojava, py a'e, tage mondy ry (mondara significa tam- ratn: anguja.
ramillete: m (M.) r. de flores : yvoty ose. bin arrancar; mondoho ; romper ratoncito: anguja ra'y, a. michi
m (M .), yvoty apesfl. rpido: pya'e, hat. estirando). ratonera: anguja uh.
ramito: m'i, apesfl'i rapia: monda, emonda; temimonda, rasgo, indicio, seal, distintivo: techau- raya: javevyi (pez) ; jehai (lnea); hai-
ramo: apesfl, peh engue, ka'avo, tak, mondapyre. kaha, teko, hovareko, ta 'anga ose. eno (linea recta).
ose. rapiar (raro): (a)monda. rasgn, rotura , desgarrn: mondara, rayar: (a)hai, (ai)karai (raspar) (X
ramonear: (a}hak!J'o (cortar las ramas, raposa: aguara (zorra), aguara'i, a. po- mondyry; vestido con rasgones : ao rascar : ( a)he yi).
podar). pe, a. kat soro; se pone, lleva un vestido rayo: aravera, aratiri; r. del sol: kUil-
rampa, y vy ivva, jupiha, guejy ha, hecho r. o girones: o sorpe oe- rahy resa; del zig zag y bueno del
raposillo: jagarundy.
yvyvd. monde. r.: aratiri
raposo: aguara. rasguear: (a)att>i (la guitarra: mbara- raza: ava, teyi, teko; de qu raza es?:
rampln, chapucero: ndaipohiva, mo-
rombi (X pomberu: desmaado).
raptar: {u)monda; (a)rokay kua tr. kas4). mba'eichagua avpa pva (lit. qu
rana: ju'i; (hay varias clases): ju'i pa- una mujer). rasguar: ( ai)karai clase de hombre .. ?).
kova, j. vakara'y, j. toky, j. tosyry. rapto: monda. raao (cielo): koty ahoja joja. razn, 1 entendimiento : kuaa, teko-
ranciar, enranciar: (a}mohagyn; en- raptor: mondaha, pokare (carterista). raao, 2 sereno (al): okpe, arapyguy. kuaa, apytu'u{kua). kuaaha, kuaa-
ranciarse : (che)ragyn. raqueta: pojoapy. raspa, marlo : avati'ygue. reko.
rancidez: tagynb, ose. tave, ose. raqutico: ka 'i, chav~ piruchi mikychi raspador: temikari, kariiiha, popiha mzn, 2 motivo, causa, el por qu:
rancio : hagyn, ose., have, ose., y- rara vez: pokpok, amomete, sapy'a- (pelador). mba'guipa; por esta r.: kvarehe.
yi py'aite (rarsima vez). raspadura: ekari razn 3 (con), no sin motivo: hnte
416 razonable-rebate rebatible-recatado 417
(pospuesta al verbo); con r. llora: realizar: ( a)mbooje (practicar), ( a)japo, rebatible: ikatva oembotove, oe- rebuzo: tase; tase soro, ose.; chaburo
hasehnte (X sin razn: rei; no sin (a)moaete (verificar). mbotovekatva. rase (lit. el llanto del borrico).
r. ndareiri, hnte). realmente: aete; r. me equivoqu: rebatir: (a)e'erovaitf, ( a}embotove, recabar, alcanzar: (a)hupity. (a)reko.
razonable: por, mba'e hekva, heko- a. ajavy. ( a)mbojapu. recado, 1 aviso: emorandu.
pegua. realzar: ( a)mbotuvicha, ( a)mboyvate, rebato: eporoheni; epu'. recado, 2 montura: guapyha klivajupe
razonamiento: e'emongeta, apytu'u (a)mojwrve (mejorar). rebautizar: (a)mongurai jevy. gua, g. kavaju aripegua.
re8i reanimar: . (a)mokyrey jevy, (a)mbo- rebelane: (a)pu ', ( a)embohovi, (a)- recaer: (a)ha'a jevy.
razonar: ( a)jepy 'amongeta, ( ai}poru rari jepytaso, (a)emoi recada: ha'a jevy, je 'ajevy, je'apya-
che rekokuaa, (a)momba'apo che reanudar: ( a)japo jevy, ( a)tu'u jevy rebelde: pu'aha; oembohoviva, oje- hu.
apytu ', ( ai)poru eh a. he se, ( a)epyr jevy. pytasva, heko emoiva, oemo- recalada, llegada de un navo: aguahe,
re: jevy; repetido: apopy jevy; rehe- reaparecer: (o)jekuaa jevy, (o)jechaje- va, oemoisva. eguahe, J'gaguahe, yga jeike.
cho: apojevypy, apopy jevy. vy, iapyse jevy. rebelda: ( teko) mbohovi, ( teko )pu ', recalar, llegar un barco a la vista del
rea: kua iangaipva, k. apovaihare. reasumir: ( ai)pyhy jevy, ( a)japyhy je- (teko)emoi puerto: (a)guahe, (ai)kepota.
reabrir: (a}pe'ajevy. vy. rebelin: epu '4, emoi recalcar: ( a)jopy oondive (apretar);
reabsorver: (ai)pyte jevy. reata: (ir de): hakykuri (a)ha, (a)je- rebenque: tukumbo, teju rugui (a)myenyhemba (rellenar) ; (a)e'~
reaccin: tembiapo jovi, apojevy. tyryry; llevar de r.: ( a)mbotyryry. reblandecer: ( a)mohu 'U. atd (insistir), ( a)e 't(jo )py, ha'eje-
reaccionar: ( a)japo jevy, ( a)mbojovi, reato: ky'akue (mancha, culpa), angal- rebollar, rebollero: ka'aty. vyjevy.
( a)mba'apo jovi pa pare (culpa, deuda). reborde: apy, tembe, ose. recalcarse: (che)karu.
reach; (che)akizhata, ( che}py 'ata, oe- reavivar: (a)moingove jevy, ( a)mbo- rebosar: (che) chovi, (che) renyhe- recalcitrar, resistir: ( a)mbohovi, (a)-
mofva, ombohovivfJ. hekove pyahu, ( a)mokyre'jl, rasa. mbojevy, (a)jepytaso.
real, 1 verdadero: ha'etva, aetegua; rebaja: tepy guejy, ose. rebotar: (a)jevy; ( a)po, (a) popo (sal- recalentar: (a)mbyaku jevy.
lo r. o lo irreal son contradictorios: rebajar: (a )mbohepyguejy, (a) momi- tar); hacer r.: ( a)mbojevy. recamar: (a)aohai, (a)aombojegua, (a)-
ha'e ha ha'eyva oikoete ojuehegui, chi, (a}mbokarape, ( a)mopererf (a- rebote: guevi, popo, (salto). mbojegua ao.
ojuavy ete o. delgazar). rebozar: (a)hovaaho 'i; rebozarse: ( a)je- recmara: jeguaka koty.
real, 2 regio: mburuvicha gua su rehe- rebalsarse, detenerse en el empeo: hovaho 'i recambio: emoambue, embuekovia;
gua, ojeguaitva. ( a}pyta tape ku 'pe. rebramar: ( che)rase at. piezas de r.: tembiporu mbueko-
rebanada: vare, pehengue, kytfmbyre, rebramo: ehase, haseat. viara
realce: moheraku (fama); jeguakapo.
mbovopyre. rebujfn, bullicio, jarana : ayvu, churu- recapacitar: (a)epy'amongeta {e=
realeza: mburuvicha guasu, reko, teko rebanar: (a)mbovo, ( a)inboja'o (par-
mburuvicha gua su. chuchu. je).
tir), (ai)kyti (cortar). rebullir: oepyr opupu; rebullirse: recapitular: (a)mombyky, ha'ej evy
realidad: ha'e, aete; en r.: aeteh- rebao: aty, mima; r. de ovejas: ove- (a)myi (a)ku 'e. mbykyve( hpe).
pe, aje. cha a., atyra; r. o manada de va..:as: rebusca: jeheka, typeka, jetypeka recargar: (a)mbopohyiYe, (a)mbohasy-
realismo teko aetegua, aetegua re- myta, vaka atyra, v. mima. rebu9Ca1": (ai) typeka; ( ai)po 'o hemby- ve (dificultar).
ka, aje reko. rebasar: ( a)hasa, ( a}hasave hendah- re; rebuscarse o procurar por la vi recargo: pohyive; joapy (aadido),
realizable: apopyr (factible), mbooje- gui da : (a)jeporeka, ( a)jehekovereka, mbohetavepy( re).
pyra, ijapokat(va). rebate, refutacin : e'erovaitf, aetey (a)jeheka. recatado: (o)ma'eporava, (o)ema'po-
realizado: apopyre, mboojepyre. rechaukaha (prueba de lo errneo). rebuznar: hase (el burro : bro). rlva; (o )jepoyhva, iaklguapyva.
418 recatarse-recoger recogida-recreacin 419
recatarse: (a)guata mbegue, ( a)jepoy- reciencito, hace unos instantes: ra- recogida, recoleccin: emono 'b, e- reconocido: ku(J(lpyre; ipy'aporava
hu moite, angete herfmte mbyaty, no 'o. (agradecido).
recato, modestia: teko marangatu, po- recientemente: kuehe, kokuehe; ku~ recogido: mono'ombyre. reconocimiento, agradecimiento: py'-
yhu, imarilyva reko (pudor). a:je'i, uje 'i (antes, en el da de hoy). recogimiento interior: jepy 'arereko, aporfi.
recazo (opuesto al filo): kyse kupe recienvenido: oguaheramvti, inbohu- epy 'amongeta. reconquista: pogujpe emof.
recelar: (a}eangu, ( a}jepoyhu; ( a)e- pa pyahu (husped r.). recoleccin: emono'b, no'() (reunin, reconquistado: che pogujpe mofjcvy-
mo', (ai)mo'. recinto: tenda, ose., koty, koty'i junta, ayuntamiento). pyre.
recelo: eangu, poyhu (M. los dos). recio, fuerte, resistente: hat. recolectar: (a)mono'o, (a)tupmba'ere- reconquistar: (a)moijevy che pogujpe
receloso: oeangva, ojepoyhva, k o- recipiente: mba'eyru, mbaym ka. reconstruccin: apo jevy, apojevypy.
y gua Paraguafpe (r. como campesi- recprocamente - se expresa por ja- recomendable: hekapyra, rerekopyrii, reconstruido: apojevypyre.
no en Asuncin). ( a) + jo ( o) + verbo, por ej.: ja- porupyra, mba 'eapopyrii. reconstruir: ( a}japojevy, ( a)mopu 'tije-
receptculo: tupa, hyru, ose., mbayru. johayhu, aokariii: nos amamos,
recomendar: ( a)momorii, ( a}mbotuvi- vy.
receptibilidad: reko hasyse, teko kua- nos araamos r. o mutuamente. cha, ( a)japomba 'ramo. recontento (estar): (a)vy'aite rasa
akatva (segn sea r. para la enfer- recproco: jo( ju); es un amor r.: ojoa- recompensa: mbuekovia, popegua reconvenir: (a)ja'o, (a)kaguai, (a)mo-
medad, o para la ciencia). yhnte; ijoapopy. ngavaju, (a)e'erup~ (a)jepopia'o
(propina); porepy, hepyme'e (M.).
receptor: hyru, tyru; pyhyha, hendu- recitado: purahi e', e'e purahi, recompensado: (o }embuekoviva, hese.
ha, ose. purahicha e'e recopilar, (a)mombyky, mbykyve ha'e
mboporepypyre
receso, apartamiento: jei, mombyry. recitar: (a}e'e hatd, ( a}e' apurahi- jevy.
recompensar: ( a}mbuekovia.
receta: pohfmoha apoukapy. vo, (a}e'vo apurahi
reconciliado (estar): ( a}yr, ( a)emo- rcord: pu'aka, apoporiiite pyre
recetar: ( ai}pohdno; pohdnohramo reclamacin: jerure ata.
yr, ( che)pochyjera. recordado: mandu'aha.
( a)japouka. reclamar: ( a)jerure ata, ( a)rekosete;
recibido: terupy (trado), moingepyre reclamarse los pjaros: ooheni reconciliar: (a}mboa'e, (a)moyrb, (a)- recordar1 o hacer recordar, traer a la
(introducido, importado). reclinar: ( a)mbojeko; r. la cabeza: (a)- mbopochyhara; reconciliarse: (a)- memoria : (a)momandu'a; se lo re-
recbidor: moingeha, roguaheha; ha ' ak/Jko; reclinarse: ( a)jeko (apoyar- onyr, {a}ombopochypoi oo- cordar: amomandu 'ta chupe hese.
se). ndive. recordar 1 o acordarse: (che) py'aho
aroha (sala de recibo), ha'arokoty
(id). recluir: (a)mbokoty, ( a)mokuarahy 'a reconcomerse, concomer en demasa: hese; no me acuerdo: na che man-
recibimiento: pidri; oguahva maite~ (poner a la sombra de la crcel). ( a)emboatukupeku'e. du'i
o. uvait recobrar: (a)japyhyjevy, ( a)rekojevy, reconcomio: jepoyhu, embokupe- recortar: (ai}kytf, (a)mbojoja (igualar).
reCibir: ou che ppe (yo recibo, viene ho 'ajevy che ppe. ku'e recorrer: ( a)guyguy, ( a}hasa, ( a)gua-
a mi mano); ( a)moguahe, ( a)rogua- recodo: tape jere, ose., tape reyvanga, reconditez: teko kay, ose., herungua, ta. .. rupi
he (recibir en casa); oeme' ch- t ekoni temikay, ose. recorte: ekyti, kytimbyre, eapi
ve; qu tienes que no lo hayas recoger: (a)mono', (a)mbyaty, (a)ha'- recndito: okaymlxva. recostar: (a}mbojeko; recostarse: {a)-
recibido?: mba'pa rereko noe- yia (r. granos, M.), (a}japoapy reconfortar: (a)mombareteve, (a)mo- jeko, (a}eno (tenderse).
me'ei (= oeme'ey) va'ekue ndve (r. cosa tendida como ropa, cuer- mbarete mbareteve, ( a)mombarete- recoveco: tapejere, tugua, ose. ; poka-
(va'ekue = hague}. da ... ); rewgerse interiormente: (a)- jevy. re.
recibido: techaukaha (prueba). jepy'arereko, (a)jepy'aresa, (a)jepy'- reconocer: (ai)ku(J(l, ( a)hechakuaa, (a)- recreacin: mytue, pytu 'u, mba'apo-
recin: angete, ramo; ange herfl. amongeta. porokUila. po~ vy 'aha, vy'apytu 'u
420 recrear-redoma redomado-reflexionar 421
recrear: (a)mbovy 'a, (a) momytue, (a)- recusar: ndaipoti, ( a)mbotove (ne- redomado: iaranduka'aty; moiii, pi- reencontrar: ( a)johu jevy.
ropytu'u, (a)momby tu'u. gar); ( che)tove; hacer r.: (a)mboto- ra, hovamoki refaccin: (e)myatyrb, embopyahu.
rectamente: hekpe, jojahpe, poril. veuka redomn: kavaju pyahu, ombohovi- refeccin: tembi'u, u, karu ; tomar una
rectngulo : hakamby mbo)va, h rechazar: (a)mombia lapartar ), (a)- va gueteri ref.: (a)emboapy tem, (a)jepy'ajo-
ku'a mbou, ( a)mboj evy. redonda (a la): jereku vo. komi
rectiftear: ( a)mobjoja, ( a)mokarehara, rechinamiento : tai tarara. redondear: (a)mboapu 'a. refectorio: karuha.
(a)myatyr (enmendar, componer). rechinar: ( che)raitarara (r. de dientes); redondel : toki, ose., kora, hisp. referencia : mandu'a, mombe'u; all se
rechina la puerta: oe'e oke redondez: teko apu 'a; en toda la hace referencia de Ud.: amo oe-
rectilneo: hai eno joja, kare'y, joja.
rechoncho: kyra apu'a, ikyra ikoe redondez de la tierra: opaite yvy momandu'a nderehe, imandu'a nd.
rectitud: teko hekoite, teko kar'y, rechupete (ser de): pytepyra, he', ape ri referente: r ehe; r. al sueo: krarehe;
hekoite r eko (naturalidad).
he'embochy. redondo: apu'a r. a lo que te debo: umi ame'
recto: kare'jl, joja, yvi (M.); intestino red : pyha, pira uhil. redrojo: va apesfl'i va'er ndve rehe.
r.: tyekueguasu; descenso del i. r. redactar: (ai)py aha, ( a)hai, ( a)moi ku- reduccin: mohenda j evy, emom ichi referido: ( i)mandu 'apy, ( i)mombe'u-
tevipy tase; hombre r. : ava joheipy - atipe reducciones {las): ava tva, avakura py; lo r. aqu difiere de lo r. all :
re, a yvi redao: tyeuvangue, kyrapyka (M.), embyaty, ava ojetavy'oha r enda pe imombe'upy, pe amopegugui
recubrir: (a)uvave, ( a)uva jevy. tyeuvaha. reducido, disminuid o (estar): (a)yJ,i, ojuavy ( = pe amopegua imombe'u-
recua: myta, mymba aryra redecilla: pya'i; akangaopy siL ( a)emoy yi pyrgui ojuavy ).
recuento: jepapa jevy. rededor: iere, j erre; se mueve a su al- reducir: ( a)momich ~ ( a)moyyi; re- referir: (a)mombe'u, ( a)momarandu
recuerdo : (e}mandu'a, temimandu 'a, rededor: omjli hlna ijerrehe, o- ducirse : (a)yyi, ( a)emoyy i (notificar).
ose. mbojerekuvo. redundar, sobrar : (che)remby... , he-
refinado: ky'a'opyre, (i)mopotfmbyre,
recular : (a)guevi; el paraguayo no re- redencin: pe'a, pysyrb {salvacin), t~ mby; no sobra nada: mba 'eve na-
mboguapyre (cernido).
.cula: paragui ndogueviri ka py ahu, angaipa jora. hemby i; ha sobrado mucho: heta
hembyre ( opytva). refmar: (a)mopoti, ( ai)ky 'a 'o, ( a)mo-
recuperar: (a)rekojevy, ( a)rojevy, (a)- redentor: angaipa joraha, pysyrhf'
syl, ( ai)ku 'imbovava, ( a)mbogua
japyhy jevy ; lo que pierdes por des- (salvador). reduplicar: (a)mbotuvichave, ( a}mbo-
chovi (acumular) ; (a)japo jevyjevy, (cerner).
cuido, con dificultad lo recupera- redentorista: Rigorio ra 'y, Loara 'y.
( a)momokiki, ( a)mbohetave. refmnar: (a)joko, ( a)mombarete jevy,
ras: upe remondorelva, hasjpe ou redil: mymba rupa, ovecha aty ha. koyte ha'e, ha'eve, ( a)e've.
jevyne nde ppe.
reedifiCar: ( a)mopu 'a j evy.
redimir: (a)jora angaipa, (a)porope'a refitolero: karuha jra ( < karuha:
reelecto : poravojevypyre
recurrente: ojerurva, jerureha; oje- aa pyapgui, (ai)pysyr (salvar). refectorio, comedor,. M.).
reelegir: (ai) poravo j evy.
hva redivivo: oikove j evyva. reeemplazante, sustituto : tekovia, ose., reflejar: ( a)hesape mondo, ( a)mov
recurrir: ( a)guahe, ( a)ha hendpe, (a)- redoblar: (a)japojevy; r. los ruegos y oipyrva, pyruha; mi r. : che reko- La luz, el sonido, el calor; tesape,
jerure, ( ai)poru splicas: (a)jerure jevyevy; (a)mbo- via. mba' epu, takukue); reflejarse: (a)-
recur.10: jerure; est sin recursos: so- pu mano (tocar a muerto ; tocan a reemplazar, sustituir: (a)mbuekovia, emova, (a)emondo jevy.
gupe oiko, sogu epavme oi (en la m. : ipu mano). ( ai) pyru (relevar). reflexin: 1 hesape mondo, emovil.
extrema necesidad), che ka'apa (se redolor: tasypore, ose., mba'asy r~ reemplazo: tekovia, ose.; vengo en r. reflexin, 2 pensamiento : py 'amonge-
me agotaron los recursos = che mbyre. suyo : aju ko'ape hekoviaril. ta, jesareko.
mboka'apa pva). redoma: limeta 'i, hisp. reencarnarse: (a)embohetejevy. reflexionar: ( a)jesareko, ( a)jepy 'amo-
422 reflexivo-regicidio regin-reja 423

ngeta, ( a)eporandu chejupe, che refrigerio: hoysd, emoho'ysd, pytu regin: yvy tenda, ose. rehacer: (a)japojevy .
py'apjre (a)ma 'e. refugiarse, acogerse: ( a)euva, (a) ka- regional: tenda r ehegua, yvy r. rehenchir: {a)myenyh jevy, (a)mbo-
reflexivo: ojesarekva, ojepy'amonge- y, (a)eguahe (huir, M.), (a)jeky- regir: ( ai)samby hy, ( a)mboguata, ( a)jo- chovi
tva, ipy 'apjre omava, oma'es- hyjehara (tranquilizarse). kui (mandar, hacer servir). rehuir: (che) tove, ndaipoti, ( a}jehe
va. refugio: mamo aeguahehpe, eka- registrar: (a)mboguapy, ( a)mbohera- kji, (a)embogua (zafarse, escurrir
reflorecer: ( che)poty jevy. yha. moi, ( a)heramoi se, escabullirse).
reflujo: y guejy; flujo y r.: y jupi ha y refunfuar: (a)e'ngururu. registro: teroguapy , teraryru, t. kua- rehusar: (che)tove, ndarekosi; ndaja-
guejy. regado (estar): iaky, oemoakjJ. tia. pyhyi
refocilar: (a)mopytue, (a)mbopytu'u, regado (sitio de): yvy oemoakyva, regla: tape, apoukapy, tekora, mba'e reina: mburuvicha guasu kua, mburu
( a)mopiro ys. yvy aky . kar'yva, mbojojaha; en r. : hek- vicha guasu rembireko.
reforma: my atyrb, mbopyahu, emo- regalado: rei me'embyre, me'ereimby- pe, kua mba'asy. reinar: ( che}mburuvicha guasu, ( ai)sa-
porfl.. r e. reglamentar: ( a)mopor, ( a)japouka, mbyhy teta, ( a}porojokui (man
reformado: myatyrbmbyre, mopor- regalar: (a)jopi, ( a)me'rei; ( a)reko (a)mbohape, (a)mbojoja (igualar), dar, disponer).
mbyre. para (tratar bien); amokunu' (aca- ( a)mbohekoporfl.. reino : tetO (pas), ose. ; los tres reinos
reformar: (a)japoporve, ( a)myatyrb, riciar); me regal esto : che jopi reglamento: tape, apopy r, apopyrii de la naturaleza : t eko mbohapy;
( a)mbopyahu kvape; te lo regalo : ame' rei nd- reko, rekora, ose. reino animal, vegetal, mineral:
reformatorio: apoporveha, myatyrO- ve = rojopoireta pvape. regocijar: ( a)rohory, ( a)mbopy 'arory. anduha, koveha, konteha (< aa-
ha. regalito: jopoimi, jopoi'imi regocijo : vy 'a, tory, ose., angapyhy. ndu, aikove, aiknte: que siente,
reformista: ojapoporsevva regaliz: hapogue'va , urusue' ( e'e = regodearse: rasa ( a)vy'a, ( che)taryryi, que vive, que slo es).
refonado: mombaretepyreve, moha- he': dulce). ( a)vy 'aiterei. reintegrar: ( a)mohendajevy , ( a)mohe-
tmbyreve ( moha = mya). regalo : jopi, jopoipyre, temim e' regoldar: ( che)u, (che jur. ndaguamegua, ( a)mohendagua je-
refonador (bao): (jejahu)mbareteve- (don, donativo), temikuave'e (ofren- regordete: kyra para, mdva karape vy.
ha da). kyra (un individuo r. ). reir: (a)puka; tener gana de r.: (che)
refonar: ( a)mombarete, ( a)muatve. regaln: emokunu 'unde (M.), ojerere- regresar: (a)jevy, ( a)jujevy. pukahyi = (a)pukase; me viene la
refrn: e'engva (M., A.), e'engavi kokat va regresin, regreso : jeguevi, guevi risa: ( che)pukapo; hacer r.: ( a}mbo-
(M.), e'nga (X e'engatu: charla- regaar: ( li)ja'o (retar), (a}e'enguru, reguero: syry, syrykue. puka, ( a)mbopukapo; r. a carcaja-
tn) como dice el r. : ku . he'i hi- (o)emohaimbiti (el perro muestra regular, 1 de regla , observancia r. : das: ( a}puka sororo; r. socarrona-
cha los dientes; el perro r., o ronca : ja- apoukapy, mboaje. mente: (a)pukavy; no me hagas
refrenar: (a)juruka (sofrenar), (a}joko gua okororb. regular, 2 no muy bien~ vaivai; naipO- reir: ani chemboiukaptei; no te
(detener, atajar). regan: oe'engurusva, oporoja'va; rdi ha ndaivari ras del afligido: ani repuktei oje-
refrendar, autorizar : (a)momor, (a)- okororbva (el perro). regular, 3 reglar : (a)mopord, (a)mohe- py 'apjvarehe.
mombarete regar: (a)moaky, (a)mohe'b, (a)moa- nda, (a}noh tappe (= reg!amen reiterar, repetir: ( a)japo jevy; reitera
refrescante: moro 'ysaha ma tar). t us peticiones, tus oraciones: ejeru
refrescar: (a)moro 'ysd; refrescar, intr: regatear: (a}mboguejyve hepy, ( a)mo- regularidad: teko joja, tysyirape, teko re jevjma eembo'evke.
(a)emoro'ysd aikvo. ngu'e mba'e repy. me m egua. reivindicar: (a)reko jevyma che mba'e,
refresco: mbopy'apiro'yha, mbohete regazo, falda : tapy pa', ose. regurgitar: (a)mbou, oeh re, (a) ( a)rekojevyse (che mba 'ekue).
piro 'y ha regicidio: mburuvicha juka. rnbou jevy tembi'u reja, 1 celosa: yves (A.).
424 reja-remedar remediar-renegado 425

reja 2 (del arado): jo 'oha. religar: ( a}apy tf jevy, ( a)juaju j evy. remediar: (a)my atyr, (a) moporii. remolque (llevar a) : (a)mbotyryry
rejuvenecer, 1 intr.: (a)embokaria'y religin: tup rape, yvga rape; no tie- remedio : pohri (medicina), emy aty r; (arrastrar).
j evy . ne r.: ndaitupao vy 'i, naitup- el nico remedio es matarlo : j ejuka remorder, me remuerde : che py'are-
rejuvenecer, 2 trans.: ( a)mbokaria'y vy 'iva, ndoguativa Tup rapr e, mante ipoh. mi, che angeko ( ko = koi).
j ey. tupambre ( < Tup + tape), neo l. rememorar, recordar ( remembra r, remordimiento: angeko, angeki, an-
relacin, 1 trato, amor: juay hu; rom- religioso , pia doso , cristiano prctico: ant.) : (a)momandu 'a. gapy karai
per las relaciones: (ja)juayhuso, itupaovy 'va, Tup{Jrayhuha, yv- remendar: ( a)myatyr, ( a) mbo ty. remoto, lejano: mombyry, m. mbyry.
(ja)jueja. (ga)rekaha. remero : y ga momyiha, ygapyku iha ( ha remover: ( a)mobyke, ( a)rova, ( a) mo-
relacin 2 (de palabra): mombe'u, mo- reloj: arair, arin1, rachauha ( ra < = tra M.), pukuitra (A.). mbia.
mbe'upy re. + rechaukaha); araeha, areha {que remesar: (a)mondo mba 'e repy, (a)ja- remozado (estar): (a)embokaria'y j e-
relacin: 3 t echa, juecha (rel. mutu a). dice el tiempo , segn M.). vo 'o (arrancar el pelo). vy, ( a}embopyahu.
relacionado, conectado (estar): aiio- relojera : ain1 emha, areha em- remiendo: emy atyro, mbotyha. remozar: ( a)mbokaria 'y; remozarse:
kyt oondive, ijokuaapyra iio- ha. reminiscencia : y ma mandu 'a, m. ym- (a)embokaria 'y j evy_
ndive. relojero : arin1 apoha, areha apoha. re, temimandu 'a, ose. rempujn: my aa, embota; echar a
relacionar: (a)mbojokuaa, ( a)moir reluciente, resplandeciente, brillante, remirar: ( a)maa j evy, ahechave, (a) - rempujon es: ( a)my aa.
oondive lcido: overa, ojajiva, oinimbz'va. ma'e ma 'e( ve). remudar : ( a)mbuekovia; remudarse,
relamerse: ( a)ekmberei relucir : ( a)vera, ( a)j aji, ( a)mirnbi remisin, perdn , indulgencia : y r, returnarse: (ja)jopy ru , (ja)joheko-
relJOpago: aravera; aratiri (el zig zag relumbrar: (a)mimbi. emoyr (no confundir con e- via.
del r.). remanente: ongatupy, opytva, he- myr, moemyr: ofensa). renacer: ( ai)kovejevy.
relampaguear: aravera (impersonal, mby va, hemby re. remiso, dejado, perezoso: pify, pirefa; renacimiento : jeikove jevy.
lit. cielo brillante). rernangarse, ar::emangarse ( ai)pepi che morombi (tronado, maltrecho). renacuajo: ju 'ira 'y, y tua tr. que canta
relatar, contar: ( a}mombe'u, ( a)hendu- ao, ( a)jejyva mboi remitir {una cosa) ; ( a)rahauka; remitir en las crecientes).
ka. remanso: y j ere, y upa, y py pukupy ta. o enviar {persona): (a)mondo.
renco, rengo: kar, hety ma kurva,
relato: mombe'u ; emombe'u; r. inte- remar: ( ai)py ki, ( a}ygua kuita, ( ai)pu- remo : ygajyva, patulli, hisp. (esptula),
parf.
resantsimo : m. hendupy raite, he- ki (A.). puky itva (A.) (pu = py).
remojado: aruru, ijaruru, mboaruru- rencor: py'amegua, py 'aro; sentir o te-
ndukapy. rematado 1 (loco) : tavyete, tarovara-
pyre (X mojado: aky , iaky , iaky - ner r.: che. py'aro , = cheratirasy
relator: mombe 'uha. sa.
(mba). chugui ( v. tatf).
relente: arapytu re'o, te'o, ose. (X ysa- rematado, 2 terminado: ijapopyrete.
py: roco). rematar: 1 ( a)jukapa, ( a)jukapaite. remojadura: aruru, iakymba. rencoroso: ipy 'atya(va, emyrome oi-
relevante, superior: noepy rvai hese, rernatar, 2 terminar: ( a)japopa, ( a)mo- remojar: (a)mboaruru, (a) myaky (mo- k va.
iporaite, iporavopy rete. mba. jar). rendido, vencido , humillado : me'-
relevar: (aipyru, (a)mombytu'u (ali- remate: apy; joguapyr aty, hepvre remojo: aruru, jearuru. mby re, hu 'mbva, p i tuva (derrota-
viar), ambuekovia. me'embyrii ; j oguapyparaha (lugar remolino: jepyvu; y vy tujepyvu (remo- do), oeme'va (que se rinde).
relevo: jopyru, j ojopyru, hekovia. del remate) . lino de viento) ; yjefe (r. de agua) rendija: pa 'u.
relicario: kanguekue karai ryru. remecer: ( a)mbokachakacha, ( a)mbo- apytejepyvu (remolino del cabello rendir: (a) mo tindy , che pu 'aka hese{Ie
relieve (poner de): ( a)moha'angapu 'a, torore. o pelo). venzo ), ( a)moi che poguy pe.
( a)hechauka. remedar: ( a)ha '. remoln: atey, pireja, pijy. renegado : ndaitupaovy 'aviva, ande'-
426 renegar-replegarse replet&-repuntar 427

yvaram o oikva, osva Tuptirap- las ganancias por igual: ambojo- repleto: henyhemba (lleno, relleno), tculo: jejoko, jokoha; kaguai (cas-
gui ja ' tapPteicha mono 'mbyre: tenyJ.e (plenitud), ose. tigo).
renegar de la religin: ( ai)ty Tup ra- reparto : mboja'o, emuasi. rplica: e'mbojevy, embohovi represivo: heko jokva, k jokoha.
pe; (a)e 'megua, (a)kaguai, (a}ja'o repasar: ( a)hecha jevy, ( a)myatyr- replicar: ( a)mbojevy, ( a)mbohovi represor: jokoha, ojokva.
Tupd rapre (injuriar, blasfemar); mba. repliegue 1 (del vestido): ao jo 'a, ao reprimenda: ja'o, havira (h = t).
( a)pia Tuprapgui repecho: yvy'a jeupy (M.); repecho del cha'f. reprimir: (a)joko, ( a)mombyta, { a)mo-
rengln: hairysyi, hai( py )eno. monte: yvyty atuape. repliegue, 2 retroceso : guata guevi, ta- mbia (desviar);(a)mosmbyky (atar
reno, ciervo : guasu. repeler: (a)momombyry, ( che)arhel, kykueguata, jehekyi corto).
renombrado: herakud. (che}joha. repodrir (po = pu): (ambo tuju ikoe, reprobado, 1 bochado, calabaceado:
renombre, fama, celebridad: teraku, repelo: hekopeyme osva; orair ( a)mbokaigue mima. ndohasiva, ndohupitjliva.
ose. (pelea, ria). repollo: tajao. reprobado: 2 hejapy re, ity py re, terei-
renovacin: jevy; apojevypre; r. de repente (de): vokike; sapy 'nte, vo- reponer, devolver: (a)mohenda j evy. typyre.
votos: moe'eme ' pyahu, e'e kinte (inmediatamente, luego). reposar, descansar: ( a}pytu 'u, (che)- reprobar: ( a)roy r, ( a)mombo.
me' pyahu. repentinamente: sapy 'aite. py 'apytu'u. rprobo, condenado : aa retaygua{r}.
renovado: mbopyahupyre, py ahu. repentino : sapy 'agua. repositorio : kamba rembe (alacena, es- reprochar : {a)ja 'o, {a)mbovai
renovar: (a)mbopyahu, ( a)mbojevy; repeticin: apojevy; r. de comida: tante). reproche: ja'o, e'emegua, havira, ka-
voy a renovar mi dicha: aha ambo- vira, jevira. reposo, descanso , paz, quietud: py- guai
jevy che vy 'a. repetido : apopy jevy = apojevypy. tu 'u, py'apytu 'u, py 'aguapy, mytue reproduccin: emoare.
renuevo, brote: toky, hoky, ose. , t e- repetir 1 (comida): (a}vira. (sosiego). reproducir: (a)emoa; reproducirse:
mbo, ose., yvyramembykue; r. de repetir: 2 ( a)japo j evy, ha'e j evy (r. la repostera: mahe ' apoha, m emha. {o }emoffa.
papa dulce: j ety rembo. accin o palabra respectivamente), reptil: opoyva mbicha, mbi
repostero: mahe' apoha (confitero).
reido 1 (estar) : ndajajuay huvima, r. la comida : (a)vira; tengo hambre repudiar: (a)royrD, { a)heja; ( ja)johe-
(jai)ko vai oondive, (ja)juayhuso
reprender: (a)mbokavaju (mb ok = kjli (nos separamos, divorciamos
y repito la comida: che vare'a, ha
(hemos roto las relaciones). mong}, ( a)ja'o, ( a)japete, ( a)mbo-
avira. = jajueja}.
reido, 2 disputado (juego): (embosa- vai, (a)kori repugnancia: j eguaru, embojeguaru;
repicar: (a)atDi itapu, ( a)mbopuita
ri} ipu 'akajoj(va). reprensin: embokavaju, ja'o, jeja'o. le tiene repugnancia: chugui oje-
(r. la campana, el bronce).
reir: ( a)orair. Ntese que (a)mbokavaju es repren- guaru.
repicarse, presumir, preciarse: ( a)vu, der con alguna suavidad, y ( a)ja'o
reo: iangaipva, hembiapovaikue, ose. ( a)jejapo, ( che}tipu '.
repugnar: {a}mbojeguaru; me repugna:
apovaihare. es rep . speramente. che mbojeguaru (me causa repug-
reojo: (mirar de): (a)ma'e saguy, (a)- repintar: (a)mboapepyahu jevy . representante: hekovia, ose., porohe- nancia) (v. asco).
ma' say ke, (a)ma'e em. repique, . toque de campana(s): itapu kovia. repulsa: mbokavaju, ja 'o.
reparador: moy rhra. sapy'a. representar: {a)porombuekovia, ( a)he- repulsivo: ombojeguarva, mbojegua-
reparar: (a)moy r, (a)mbopochyhara; repisa: mba 'e apyse, jokoha. kovia; ha'e rente (r. o proponer). ruha.
( a)myaty r (restaurar, remendar). replantar: (a}oty jevy. representativo: porombuekoviaha, {o) repuntar: ( a)jehechauka, oepyr; re-
reparo: ma' (mirada), my atyrD (refor- replegarse, retorceder: (a)jehekyi, (a)- porombuekoviva; gobierno r.: xr puntarse : ande pochy oondive;
ma, arreglo). guevi; guarnihra opoi orairgui rokui pav (g. democrtico). se repunta el vino: uva rykue hi-
repartir: (a)mboja 'o; nos repartiremos (los soldados cesan de luchar). represin, impedimento, coercin, obs ma.
428 repunt~resignacin
resignar-restante 429
repunte: epyr (para ju, para ho e- resentido: ipy'atyava, ipy'arva, e- resignar : (a)heja, (a) poi (tembiapgui), pytupa (morir), (che)py tuho ; r. di-
pyr: el flujo y reflujo del mar). myronde. resignarse : (a)eme 'e, ( a)poi che ficultosa: pytu asy, pytuh rasy.
reputacin: terakua, ose. resentimiento: py'aro, py'atyai, emy- potgui, ( a}emotindy, ( a)rokirir[ respirar : ( che)pytuh.
requebrar: (a)mongu'i jevy; (a)mboa- r , emoko 'oi. resina : aysy, ysy, yvyra ry 'i, y. 1)'- resplandecer: ( a)jaji, ( a)mimbi, ( a)ve-
guara kume, (a)moe', yvotj;pe resentirse: (a)emyro; hacer que otro kue. ra.
( a)jap~ ( a)yvotymondo che re- se resienta, ofenderle: ( a)moemy- resinoso: ijaysjva, ijysj;va. resplandor: mimbi, iemimbi, vera; te-
mbiayhpe. r. resistencia: pireat, py 'arat, jy, hata, sape (luz), ose.
requemar: ( a)hapypa. resetvado: 1 ijrama (ocupado, prome- hatangue, tosa, ose., emyat. responder, ( a)mbohovi (desobedecer),
requerir: ( a)jerure (je)rure. tido). resistente (ser): ijyva, hosfi. (r. a la en- ( a)e'embojevy (contestar con alti-
requiebro: e'emborayhu para, yvoty, resetvado, 2 cauto: noeme'eiva, ndo- fermedad, a la muerte). vez); r. rezongando: (a)e'ngururu.
yvotymondopy. jepe'iva, iakguapyva (prudente); resistir: (a)emyata, (a)jepytaso (con respondn: (o )rnbohoviva, oe'embo-
requiem (misa de): embo'e guasu ja- ojepoyhva (que recela). los pies adelante), (a)mbohovi (po- jevysva, oe'engururva.
he 'o, te'o embo'e pav, amyryi resetvar, guardar, destinar: ( a)onga- ner cara), ( a)emo, naemovi responsabilidad: teko che rehegua; yo
embo'e pave. tu, ( a)mbojra, ( a)mohemby. (< v: inclinado) (che)jy, (che)ros, tengo la responsabilidad : pva ho'a
requilorio: e'e rei, e'e takre. resfriado (estar): (che)tf pa'a, (che}- noepei (< pe: roto, fractura), cherehe; quin tiene la r.? mva
requintar, sobrepujar: ( che)pu 'a ka, (a)- tfsyry, ( che)ahy'o rasy, ( che)a. ka- (che)pyat, (che)py'atmbo (< t- ripa ho'a pva (v. p 2 ).
se hese, ( che)porve ichugui, chey- ri mbo: resistente, fuerte). responsable (ser); yo soy responsable
vytu hese. resfriar: (a)moro'ys; resfriarse : (a)e- rebosar, sobar mucho: ( ai)pichy pichy, de esto: upva ho'a cherehe; upva
resabiar: ( a)mbohekovai; resabiarse: mboakuvevi, ( che)rakuvy(jera) (v. ( a)patuka (aporrear). ehejnte che ri; yo no soy r.: nda-
( a}embohekovai; ( che)pochy, (a)- el anterior y el siguiente). resol : kuarahy tini che rehegui pva (v. p2 ).
embopochy. resfro: tfsyry, tpa'ii; karai Maurisio; responsear: ( a)embo'e amyryivarehe,
resollar: ( che)pytuhe (respirar), ( che)a-
resarcir: ( a)mbuekovia; resarcirse : (a)- me molesta el r. : che mongueri omanvarehe.
mbu; (che}kerambu (r. ensueos,
embuekovia ( mbu = mby). (=che mbyaju) karaiMaurisio. responso: iiembo'e mbyky amyryire.
roncar).
resbaladero: pysyryha. resguardar: ( a)mo', ( ajuv ( a)an-
resonar: osununu, hyapu, ose. responsorio: embo'e mbojevy.
resbaladizo: pysyry, ipysyryseha. gareko; resguar<larse: ( a)emo 'a ta-
resbalar: ( che)pyho, ( che)pysyry (X pichgui resoplar : ( ai)pejupeju; ( che)mbu (ja- respuesta: e'mbojevy, la callada por
( a)epysanga: tropezar). residencia: tekoha, ose., tenda, ose.; dear). r.: oe 'embojevy rangue, oguero-
resbaln: pysyry (X epysanga: trope- ir a tu residencia: ahne nde reko- respaldar: (a)mboatukupe; respaldar- kiriri.
zn) ; pyho; di un gran r.: tuvicha hpe, ne rendpe. se: ( a)jeatukupejoko. resquebrajarse: (o)tiri, (o)jeka.
che pysyry, haimete ha'a (por poco residir: ( ai)ko, ( ai)me (vivir). respaldo: atukupe j ekoha. resquicio: oke resak, okembo, oke
me caigo). residuo : tembyre, ose. (sobras). No se respetar: ( a)japo mba 'ramo, ( a)jepoy- pu.
rescatar: (ai)pe'a, (ai)pysyr (salvar). confunda r. con desperdicio, afre- hu, ( aji'akaity( chupe). resta: tembyre, temirembyre, ose.
rescate: viru, mba'e repy rekovia, he- cho, salvado, poso, heces ... cuyos respeto: poyhu; faltar al r. : (a)jayvere restablecer: ( a)mof jevy, ( a)mohesfi.i,
pyme'embyre. significados vanse (por ej.: yty (ba- (hendive). ( a)moiuka jevy; ( a)mbojalea; resta-
rescoldo: tanimbuguy. sura), tatykue, rorakue, tuguare, respiracin: pytuhe; quitar con un blecerse: cheresfi.i jevy, ( a}jalea.
resecar: (a)mok, ( a)mokqmba, ( a)mo- etc.) (v. resto). golpe la r.: ( ai)py 'aka, retener la r. : restante: hembyva; !o r. es tuyo : h
kdite. resignacin: jeheja, eme'e, jepytasoy. ( a)jepytujoko: acabarse la r. : (che)- ne mba'era.
430 restaamiento-retortijn retraer-reverenciar 431

restaamiento (de la sangre): huguy retardar: ( a)mombegue (espaciar), (a)- retraer: (a)hekjli; retraerse: ( a)jehekyi. reunin: atyha (sitio der.); ijatjlva (los
emombi, huguypi mboare (hacer durar). retrado: heko ha'eo, ( a)jepoyhva, reunidos).
restaar: (a)mombyta, ( a)mombi hu- retazo, retal: pehengue, ao remby re, heko kayse. reunir, juntar: (a)mbyaty, ( a)mono';
guy; ( a)huguy sy rymombi, ( a)mo- aovare. retrasado: hakykuegua, ose., itaky- hay mucha gente reunida: ijaty he-
mbi huguy syry, ( a)huguysepoi ; retener: (a)rekove, (a}ongatu, (a)reko kuva. ta hikui
( a)mbohuguypi (r. la sangre) (M.). gueteri retrasar: ( a)mbohakykue, ( a)mboare; revelacin: jejaho'i'o, euvahara; te-
restar: (ai)pe'a, (che)remby, ose. (so- reteir: (a)mbopara jevy, ( a)mopyt!J., retrasarse: (a)embotakykue, (che)- chauka( ha).
brar, no ser necesrio ); no resta, no ( a)moh. .. jevy (segn el color). are. revelado: uvajerapyre, aho'iharapy-
queda nada : nahembyri retirado (sitio): mombyry, mboypyri; retraso (venir con): takykupe aju, ha'- re; verdad revelada: aete jaho'i'o-
restauracin: embopyahu. l est r. : oemmoha'eo hikni etpe tulaji (no soy puntual). pyre, a. rechaukapyre.
restaurante: karuo, karuha. retirar: (ai)pe 'a: retirarse : (a}jei, (a)je- retratar: (a)ha'angapo. revelar: ( a)jaho'ihara, ( a)uvahara, (a)-
restaurar: (a)mbopyahu, (a)mombare- hekj i, ( a)emoha'eo, ( a)kay. retratista: ha'anga ( a)poha. hechauka.
te j evy, ( a)monguera (curar), ( a)mo- retiro, alejamiento: emoha'eo, eka- retrato: ta'anga, ose. ; su r.: ha'anga; revendedor: emuha chae.
hesi (curar), ( a)ru tesdi. y. quiero tu r.: aipota (= arekose) ne revender: (a}emu jevy, ( a)me'jevy
restituir: (a)me' ijararfime, (a) me' je- reto, 1 represin: ja'o, a'o, havira. ra'anga. hepyre.
vy, ( a)me' ijarakupe reto, 2 desafo: orair rei. retrechar, recular: ( a)guevi revenido: hypa, hagyn.
restituyente: mbarete reruha, tesai retocar: lzoky (X germinar: hei). retrechero, que elude lo prometido: revenirse: hypa, oemomichf, he'poi
mombareteha. retocar: ( a)poko j evy, ( a)myaty rve. nome'siva, noe'me' aposiva. (perder humedad); hagyn rei
resto: temby(re), ose., dejar un r. : retoar: hoky (X germi;ar: hei). retrecho, atractivo: ika 'avo, ipy'arera- reventado (est): (o)pu, (o)jeka.
( a)mohemby. ;r. en el juego: soha; retoo: toky, ose ., tembo, ose.; vs- reventar, 1 intr.: (a)pu.
ha.
voy a echar el r.: ga ahta che tago (tembo es retoo en forma de
retreparse, echarse hacia atrs (de pie reventar, 2 tran.: (a)mombu (hacer que
sohre (=che mba'e repy pahague). verga).
o sentado): (a)embohakykue. se reviente).
restregar: (ai)pichy, ( ai)kyty; restregar- retoque: myatyrmi.
se las manos : (a)jepokyty. retorcer: (ai)poka, ( a)mbopoka. retreta: pytu 'ura; toque de r. : p. pu. rever: ( a)hecha jevy, ( a)ma' j.
resucitar, tran. : (a)moingove; resucitar, retorcido: pokapy; ema (M., tortuo- retrete: anandy, tepoti rupa, ose. reverberar: ( che)rembipe, (a) mimbi,
intr.: (ai)kove jevy; resucitaremos, so). retn'buir, pagar, agradecer: (a)mbue- ( a)vera.
mejor dicho, Dios nos resucitar : retomar, regresar, volver: ( a}jevy, (a}- kovia, ( a)hepyme', ( a)guyje( vete). reverbero: tembipe, ose., kuarahy re-
jacove jevjme, ha iporave ja'esra- jujevy. retroceder: (a)guevi, ( a)ha hakyku- mimbipe (el r. del sol).
mo; Tupa anemoigove va'erfi (= retomo, vuelta, regreso: jejujevy; le es- ri, ( a)jevy. reverdecer: ( che)aky jevy, hoky jevy;
ha ja' e porfisevramo... ). ta solicitando ( cosquillenado) el retroceso: jujevy, embohakykue. yo vuelvo a mi optimismo: che ro-
resurreccin: emoingove jevy. deseo de retorno: jejuse omokyryi retrgrado: hakykuvo ohva. ky jevyma.
retaguardia: orarirb atukupe. Mna ichupe (X retorno all: jeho- retumbante: sununu, parara, koror. reverencia: eakity (ea = a}, je-
retal: ao rembyre. se). retumbar: (o)sununu, hyapu, osunu rojy (M.).
retar, 1 reprender: (a)ja'o, ( a)e 'reity, retorta: kambuchi hendyvva, k. ijuru ikoe, o. mima. reverenciar: (a)akity, ( a)mbojero-
(a)kori ema, ijurukarap. reuma: kangue rasy. via (consentir, honrar, condescen-
retar, 2 desafiar : (a)heni orairome, retortijn: op (trenzado); tyekutua- reumtico: ikangue rasyva. der) (a)jeroguejy, ( a)jeroejy (M.):
( a)noh oorairb hagua. sy, tyepa' (r. de tripas). reunidos (estamos): ande aty. inclinarse con reverencia, hacer re-
432 revs-ribetear ricamente-rociar 433

verencia: ( a)jerojy (M.), ( a)akity revolucin: 1 jepyvu, mbojere (vuelta). rcnmente, 1 como los ricos: imba'e- mbe'y; r. revuelto: y pochy; r. cre-
(adorar). revolucin, 2 revuelta: epu ', emoi, rcrekva rekpe. cido: yvu, ymru.
revs 1 (dar un): ( ai)popete, (ajhovaka guarinivy, sununu, apaui = apa- ricamente: 2 katupyryhape, iporite, riqueza: api'i (M.), mba'e, mba'erepy.
(cachetear). jui toryppe (muy a gusto). risa: puka; causar r.: ( a)mbopuka (a)-
revs, 2 infortunio: vaiho. revlver, arma corta: mboka mbyky; ricino: mba'eysyvo. heterasa; qu es lo que te hace
revs 3 (de la tela, etc.): pygoto (X de- lo mat de un tiro de r. : mboka rico : mba'ererekoha. reir? mba'piko nde rete rasa
recho: terekua}. ra'yme ojuka ichupe. rictus: cha'i, pere hovapegua. mba'ehre piko repuka.
revs4 (al): pygoto, oguyvo, ovapyvo; revolver: ( ai}pyvu (agitar lquidos) ; ridiculizar: (a)mopukara, pukahra- risco, peasco: ita guasu (yvate).
te has puesto la camisa al r.: ree ( a)mbojapajeri (revolcar); ( ai}py- mo(a)reko. risible: pukar, mbopukapyrfL
monde ne kamisa, ipygoto, oguyvo; guara ( ai}pyki (r. granos, cosas ridculo: pukar. risotada, risada, carcajada: pukapo,
le t>.ace rezar el credo al r. : oembo '- molidas, etc.); r. la tierra: (a}hyvy- riego: emoaky. pukaguasu, puka soro.
euka kredo ogujvo; naci al revs : ki; se me revuelve el estmago : rielar, brillar: ( o}mimbi ristra : apes!J; hacer ristra : ( a)moape-
okuchz'vo hei va'ekue. (che}py'avai, (che}py'ajere; che .-iesgo: kyhyje, kyhyjeha. sa.
revs 5 (y al), y viceversa: ha ambui mbojeguaru (me repugna). rifa: po 'are ka, virupe 'ah a. risueo: heko pukavyva, hova roryva,
cha avei, ha oguyvo ave. revuelta, algarada: apauai rifar: (a)po'aheka, (a)po'aeka. hovapukasva.
revesado, difcil: hekoita; javori (in- revuelto (todo anda): iapauimba. rifle: mboka puku, m po'i. ritmo: pu rysy(rehe.
trincado). rey, presidente : mburuvicha guasu, te- rgido: hata, imbaretva, heko atava, rival: embi (entre mujeres), javeve.
revestirse: ( a)emonde. ta rendota. apa, ndoikoviva, omyiyva. rizado: apope, iapope.
revisado (est): ojehecha pormo, he- reyerta, ria : orairo. rigor: teko ata, teko lzasy, ose. rizo: apope, picha'i, avakua (bucle).
chajevypyre, hechajevypormby re reyezuelo: mburuvicha chae. rigorista: mbojojaha (justiciero), tape robado: mondapyre.
(bien r.). rezagado: takykuegua, ose.; no andes po '(re oporomboguata( s}va. robar: (a)monda, (a)javyky.
revisar: (o)hecha jevy, (a)moa jevy, r.: ani nde rakykuegutei (retrasa- rima: e'epaha joja, e'epujoja, e'- robo: monda; mondapy (cosa robada),
( ajhecha porve. do). pajofa, . pahajoja. mba'e avyky, avykypyre.
revista 1 (publicacin): kuatia arandu. rezagado (andar): ( che}rakykueregua. rinalgia: tirasy, apyngua rasy. robot, autmata : apohare~ avara'aha,
revista 2 (pasar), revistar: (a)hechapa, rezar: (a}embo'e, (a)jerure (pedir).
rincn: tugua, ose.; tengo un rincon- para gua'u; soy ajeno a la robotiza-
(a)ma'e ma'emba. rezo: embo'e; r. en comn: . joa; di- cin del hombre: ndaipotili ande
cito para ti : ne rugua'ir areko.
revistar, pasar revista: ( a)hecha rysyive rector del r.: . yva, . sambyhyha. anemboroboti apoha refcha.
ringlera: hilera, fila: tysyi, (vsyikue,
(r = h). rezongar: ( a)e'enguru( ru). robustecer: ( a)mombarete, ( a)moatii;
revivir: (a}pu'a mangui rezongn: e'nguruha. ose.; poneos en r. o fila: pende ry- robustecerse: (a}embohetembare-
syikena.
revocar: (a)henoihara. rezumar: hoyga (X he'.: es hmedo; te.
revolcar: ( a)mboapajeri; revolcarse otyky: gotea); ho': ria, pelea : orair; r. de gallos: kupy- robusto: hetembaretva.
( a)japajeri (ja = jea) (X volcar: riacho: ysyry'i, ysyry mbyky. ju orairb. roca: ita, ita pu 'a, ita guasu.
( a)japaro; se revuelca por tierra a riachuelo: ysyry micht rin: pitikiri'i rociado, rociadura : hypyipyre, jehy-
causa de una gran borrachera: oja- ribera: y rembe'y. ro: y(ty, M.), ry, ysyry; ro salado: ju- pyi
pajeri yvyre ka'u guasgui nbereo: yrembe'ygua. kyry; ensenada de ro : yrevichua; rociar: ( a)hypyz: con agua de colonia,
revolotear: ( a}perere. nbete: tembe'y, ose. r. arriba, r. abajo: y embyguy, y con agua bendita: yryakuame, yka-
revoltoso: ( che)akhata, aemof( s)va. nbetear: ( a)hembe'yva. Ffembype (M.); orilla del r.: y re- raz"pe.
434 roco-ropero
roquedal-ruido 435
roco: ysapy. papel...); (a)mongu 'i (reducir a pol-
rodaja: mba 'e apu 'a, pehengue. vo); (a)mbo'i (desmenuzar, hacer roquedal: taty, itaemboty (roqueda). rueda: jere, mba'e jere.
rosa: 1 rosa poty. ruego: jerure.
rodar: (a)pajere (dar vueltas o vuel- pedazos, h. trizas); romperse: oso
cos), (a)japajere (por el suelo: yvy- rosa, 2 rosado, pytfingy. rugido: guahu (aullido), koror, tase,
(hilo), (o)emondoro (ropa), oe-
rehe) (jere = jer). mope (cosas duras).
rosario: embo'e yvoty, rosa embo'e, ose.
rodear, intr. : ( a}jere {dar un rodeo), mboy (collar), mboy embo'e, m. rugir: ( a)guahu (aullar), ( che)rase, ose.
roncador: kerambu, okororva.
karai rugoso: icha'fva.
(a)mbojere (cercar); (a)mongora, roncar: (che)kerambu, ( a)koror.
( a)mbohok ( < kora: corral, toki:
roseta: avati pororo. ruido: ayvu, ijay~u (de personas), tya-
ronco (estar), tener ronquera, dar
cerco). ronquidos: (che}ahy 'opykoror,
rostro: tova ose.; volver el r.: (a)jeaky- pu (de cosas); parara (estrpito); ha-
rodela, escudo: uvaha. kuema'e; alzar el r. : ( a)jeovaup; cer r.: ( a)mbohyapu, ( che)ayvu. Es
( che)ahy 'opyu, ( che)ahy'okek (v.
rodete, 1 bucle, rizo: avakua; kua ra- ronquera). r. hinchado : tova ruru; r. contrahe- rico el guaran en vocablos onoma-
gueaty.
cho : tova peh. topyicos que pretenden imitar los
roncha: apeno, mbita'.
rodete, 2 almohadilla : apyterao. ronda: guata pyhare. roto: soro (tela), jeka (vasija), jekapy- sonidos naturales. He aqu unos
re, mbojekapyre cuantos - aipo, aipke: r. de cosa
rodilla(s): tenypy'ti, ose., penara; de r.: rondar: (a)jere, (a)guyguy, ( che)ta-
eshpe; hincar las r.: (a)esu = vahu, (a}heka (buscar); (a)guata rtula: tenypy'akangue, penara (X invisible o lejana ; amasunu: r. de
aesupeh (v. rtulas).
corva: tenypy'aguy, ose.). lluvia; aplingua: r. de nariz tapada ;
pyhare (andar o pasear de noche).
rodrign: yta (puntal, apoyo, sostn). ronquera: ahy'opyu. rotular, anotar: (a}heramoi, ( a}hera- araryapu: r. de trueno ; gua/ala, gue-
haz: ( a)mbohra. lele: sonidos de palabras ininteli-
roer: (a)kara; (a}ap( (a)api'u (qui- ronquido: koror (v: ronco).
tar a pedacitos); al perro le gusta roa: kuru (sama); piri, (X lepra : rtulo : tra, hra, ose., heramoi, hera- gibles, o en lengua desconocida,
haipy. un guirigi ; guilili: murmullo, su-
roer un hueso : jagua okara,isva kuruva).
so 'o kangue. roloso, 1 tacao : ( che}pojopy, ( che)ra- rotura: soro, jeka, tiri surro del agua corriente ; ( n}gululu,
kate'y. roturar: (a)yvyjo 'o. chilili: r. de grgaras, del pato qu e
rogado: jerurepyre (pedido, solicita-
do); potaha, potapy. rooso 2 (ser, estar): (che}jare, (che) rozar :1 ( a)kapi, ( ai)ky ti yvyra ( ka'avo, come en el agua ; guy guy, chororo :
rogar: (a)jerure; ser rogado: (a)jejeru- ky'a (sucio, mugriento); (che}kuru, ana) ambosako'ivo kogatygua, murmullo del arroyo, del o de la
(che)kuru vosa (tengo roa). emityra. que orina; klonchon: r. del agua
re; el buen msico quiere ser roga-
do: ombopuporava ojejerurese. ropa: ao; ponerse la r.: (a)jeaomonde; rozar 2 (tocar): (a)jekyty (hese}, (a)ha- al caer en un recipiente, o en
rojizo: pytangy. qutarse la r. : (a)jeaombo, (a)e- vere ( ichupe}, ( a}op. el garguero; perere: r. de lata o
rojo: pyt. mbo; r. de cama : tupaao; r. de lu- rub: tavera pyt, itave pyt, itaete- tambor ; piripipi: r. de ametrallado-
pytfJ.
rollizo: kyrapu, kyra mbarete. to : ao ha polilla de la r. : aoraso; ra ; piriri;: r. de hojas secas, papeles,
rollo: apakuapy. ropa vieja: ao porupyre, ao soro rubio: sayju (amarillo). etc.; poro ro: crujido fuerte de fru-
(ropa rota). rubor, pudor: ot. tas que caen, tiroteo, etc. ; pururu:
romadizo: ahy'opa 'ti, tisyry.
romana: ha'aha (balanza). ropaje: ao. ruborizarse: ( che)rova pytamba, (che)- crujido de huesos; pyambu, pyno-
ropavejero: aotujakue emuha. ot (ne ot, hi'oti..). ndy, pyril: r. de pasos o pisadas;
romanear: ( a}ha'ti (pesar, medir el pe-
so). ropera: ao mpa, ao koty, ao ongatu- rudo: havara (spero), syi y, naisyiriva; sunu, sununu: r. de trueno, estruen-
romper: (a)mondoho (cuerda, hilo ... ); ha. ipy'ahatiiva, hekoriz'yva, mbo'epy- do, estrpito retumbante ; toror:
re'jl. ruido de agua que cae ; tatasunu:
(a)mop (quebrar); (a}joka (r. la ropero: ao rerekua, ao ongatuha, ao
cscara); (a)mondoro (rasgar tela , jaryi rueca: he'y (huso), povdha, inimbo crepitacin de incendio; charara:
apoha. r. de hojas secas: charg.riz: r. de
436 ruidosamente-ruzafa

latas, o instrumentos desafinados ; rumoroso: hyapu (v. ruido).


chu; r. de agua arrojada ; chyryry: rupestre (inscripcin): ita kuatia (A).
r. de fritura; chi.: r. de rueda de rural: umegua, urehegua.
carro, o de los bronquios, de gemi- rusticidad: teko koygua, koygua reko,
do o lloriqueo; chinin~ tinini
ruidosamente: tyappe, hyappe, ay-
tavyreko, tekotavy.
rstico: koygua. chokokue (hortela-
Letra S
vuppe no).
ruin: kachifli, chavi ruta: tape, ose. ; las rutas de una vida sbado: rapokbi, neo!. sabido que (es) : ojekuaa. .. ha.
ruindad: te k o aa, aangue; teko eha- admirable: tekove rapekueta hecha- sbalo (pez): karimbata, kynanbata sabihondo: imba'ekuaagua'va.
vi (de poca vala). pyrti. (M.).
ruina(s): tapere (casa abandonada). rutilante: (o )mimbva, (o )mimbipva. sabio: imba'ekuava, iarandva.
sbana: tupa ao ti, akdhoja, tupahoja.
ruiseor: masakaragua'i (zorzal). rutina: teko jcpokuaa, ojepokuava sablazo: ky sepuku vare; viru jerure.
sabana : u pyso, Fiu guasu.
rumbear: ( a)hapereko.. reko rei sable: ky sepuku.
saban: ro'ypcre, ro :ypore.
rumbo: tape, tapera, ose. rutinario (es): tape ymaguarre ogua- sabor: he, mba'e he; dar s.: (a}mbohe;
rumiar: (a)amindu', (a)hembi'uku- tnteva; no seas rutinario: eguata sabatina: Tupasy Fiernbo 'e mbyky; tener mal s.: hembochy.
su'u. tape pyahre sapy'nte avei arapoki rembiapo, tembiapo ara-
pok6 imegua. saborear: (a)ha', (ai)kmby.
rumor: terakua, ose. ruzafa , jardn, parque: yvyraty; yvyra- sabotaje: tembiapova(rei, afia rembia-
rumorearse: herakuil (se rumorea). tyroki, yvotyty (paraso, edn). sabedor: 1 kuaaha (qu e sabe), iara-
ndJJa. po.
sabotear: ( a)mba'emby airei
sabedor, 2 sabiend o, despus que supo :
sabroso: he, hva; muy s.: hete, hete-
oikuaramu, oikuapy pe oikuaarire.
rei, heasy; pocos.: hevy.
saber, 1 saberes: mba'e kuaa. tembi- saburra: kit ky 'akue.
kuaa.
saburrosa (lengua): k iky 'va, ku
saber, 2 ente nd er, comprender : ( ai)- ky 'a.
kuaa: sab erse: (o)jekuaa: hacerse sacar: ( a)noh (X quitar, retirar : ai-
s.: ( ai)kuaauka; no s que ha cer: pe'a); s. agua : (a)jara y; s. el pique
na ch e rekorai: ndaikuai che re- o nigua: (ai)tU.'o s. la suciedad :
mbiaporil; amigo de s. : aikuaase; s. ( ai)ky 'a'o; s. la brasa del tizn:
mu cho : (che) mba'e kuaa heta; no (a)hatapyi'o, s. el jugo, exprimir:
s : ndaikui: herungua, mba'nipo (a}hy kue'o, (a)ami (ordear); s.
(quin sabe) ; de poco s. : (che) o hacer salir : (a)mos; s. lo de aba-
kuaa'i, che rupity'i, (a)het mby ky. sabido (es), es sabio : imba'e kuaa.
sabiamente: katupyl)pe, kuaahpe, sabidura: arandu, mba'e kuaa, teko
imba'ekuaahpe, imba 'ekuaa rek- kuaa, t arandu.
pe.
sabiendas (a): aikuapype, (i)kuaah-
1111bidiUo: ikuaa '(va, imba'ekuaa e- pe, ( ij)apopotahpe.
msva, imba'ekuaaha chae. sabihondez: teko mba'e kuaa gua'u.
sacarificar-salir salitre-saneamiento 439
438
( a)spor, ( a}hupity, ojehupity en casa: emomaiteimke nde rogay -
jo: (a)mboguyru ; sacar el pollo : sacudir: (a)mbokacha, ( ai)tyvyro (las
sbanas : savana); s. o remover (la por. gua kurape che rrape; s. de maa-
( a)mboja; sacarse una muela: (ai)-
medicina en la botella): ( a)mboku- salitre: juky rana, yvyrypy'a jukyr. na: mba'ichapa ne ko'mi; s. a
tyka che rtii; me lo saqu de la ca-
chu {pohf1 limetapegua}. saliva: tendy, ose.; se cura con s. en medio da: m nde asaje; s. de tar-
beza, lo invent: hoky (va 'ekue)
sachar, escardar: ( a)monoro kapi'i, ayunas: oepohno nde py'anan- de : m nde ka'aru; mis saludos para
che akme; saqu el caballo de la
( a)m ( a}kap'ipoy (pasto rastre- di rendype; traga s.: haguma okaru l (te doy , llvale), che maiteimi,
cuadra: korgui amuat!i che renda;
ro). (lit. come su pelo). che popyhy ichupe guara..
squese eso de la cabeza: ani ne
salivar, escupir : (a}ndyvu. salva, disparo {de sal udo): mbokapo-
mandu 'avtei hese. sadismo: teko aguyr pochy.
salmodiar: (a)purah i aembo'vo, (a)- roro, mbokapu (tiro).
sacarificar, convertir en azcar: (a)- sadista, sdico: heko aguyr pochyva. salvacin: yvagarupity (consecucin de
embo'e apurahivo.
mboasuka, hisp., ( a)mohe'e. saeta: hu 'y. la gloria), yvgape jaike. epysyro
salmuera: jukyry (agua con sal).
sacarina: asukarapo, asukara 'fli saetear, asaetear: hu'ype ajapi, (a)- salobridad : he'ngu e, por la s. del te- (< aipysur: yo salvo).
sacerdocio: avare reko, pa 'i reko. mbohu'y. rreno : yvyhe'gui = yvy he'engu- salvado: 1 pysyrmbyre, kyhyje guas-
sacerdote: avare, pa'i. sagacidad: katupyry, teko katupyry. gui gui pe'apyr e, nohembyre.
saciado, harto: hyvatii, ose. sagaz: ikatupyryva. salpicar: ( a)hypyi (rociar). salvado, 2 afrecho: roraku e, tatykue,
saciar: ( a)mohyguat!i, ( a)myangapy hy. sagrado: karai, marangatu (santo). salpulllido: mbita'i ose. , kure (M.) sapire (cascarria),
saciedad: tyguatii, ose., angapy hy (sa- sagrario : Tupa ko ty 'i, Tupa rekoha, salsa: tukupi, ty ra. avatipire.
Tupiuo'i (casita de Dios). saltamontes: tuku. salvador: pysyrha.
tisfaccin , embeleso).
sahumar, incensar : ( a)motimbo. saltar: ( a)po, ( a)popo (brincar); hace r salvados!: aseporma chugui
saco: bosa, hisp ., mbay ru ao.
sajadura: embovo. s.: ( a)ropopo: s. un obstculo: (a)- salvaje: ava, ava aro, ka'aguyrehe-
sacramental: 1 marangatuha rehegua. sajar, hacer cortadura: ( a)mbovo. japy hara. gua, sagua'a.
sacramentaF (n, uno de los sacramen- sal: juky; tienes., gracia: ijuky. saltarn: saraki salvar : ( ai)pysyro. ( ai)pe'a kyhyjeh-
tales): hovasaha, tembirovasa; el salado: he'e; muy s.: he'e mbochy saltear: ( a)pu ' (hese), ( a)munda. gui
agua bendita es un sacramental: (X juky: sal, salado, gracioso). salteador: mondaha tap epegua salvavidas: mbovevuiha (flotador), py -
y karaku tem birovasa. salamandra: iguana, tejutara. salto: kutipo, po, jepopo; s. mortal : syrbha, y ri jokoha, tetejokaha
sacramento: marangatuha, pohfl y v- salar: (a)mohe'e. ak/Jtiparo; pis sobre carbones y sanar : ( ai)pohno, ( a)monguera; (a)-
ga ryru, temime'ete (gracia) reruha. salario: tembwpo repy. se fue dando saltitos: opyrii tata- mohesi
sacriitcar: ( a)moingo asy, ( a)juka Tu- salero: jukyryru. py irehe ha opopo'i ohvo. sancin: embohepy, embuekovw,
piimeguar, (a )mongarai ( consa- salida: se, ese; no apruebo tU S.: salud: tes!ii, ose.; tiene poca s.: na he- poepy, jepy.
grar), (ai)kuave'e (ofrenda). namoporai ne se, ndarohory iri s!ii porairi sancionar, legalizar: (a)momarangatu,
sacriftcio: 1 temikuave. 'e kara~ monga- nde hora, neser. saludable: tes!ii me'eha, anemohest1- ( a)mbohekopor.
raipy. salina: jukyrupa, jukyapoha. iva, mohes!iiha sancochado: mimz~ momimoimbyre
sacriitcio,2 acto costoso, difcil: haga salinero: jukyemuha, jukyapoha. saludar: (a)momtiitei; no me salud: sancochar: ( a)momimi
un s. y vaya: terehomna, jepmo salir: (a)s; hacer s. , echar a fuera: na che momaiteri; saldale de mi sandalia: sapatupe.
hasy rulve, hasyramo jepe ndve. ( a)mos; s. mal, malograrse la co- parte: emomaitei ichupe che rra- sanda: sandio, hisp . (pronuncia san-
mida, la herida .. : (o) j eharu; s. pe di).
sacudido: saite, ipy'ahatava, arhel, jo-
al encuentro: ( a)lzuvaiti; s. bien: saludo: maitei, emomaitei; saludos saneamiento: mohesai, emohesi
ha (retovado, de mal carcter).
440 sanear-satisfaccin
satisfaccin-secretario 441
sanear: {a)mohes~ ( a)johi, {a)mo- saponifiCar: ( a)mosav. 2
satisfaccin, compensacin: hekovia,
pot saprfito: tujure6ingue, ky'akue 'u. lluvia); ovatay, kamba, ypipa, ndo-
moyrha, mbyekoviaha. kyvi
sangrar, 1 tran.: ( a}mbohuguy, ( a)hu- saquear: ( az)pe'a, ( a)rnonda, ( a)raha, satisfacer: ( a)moangapyhy: yo tam-
guy 'o (sacar la sangre), ( a)hajuku- ( a)mbyai tuvicha. secador, secante: mok!iha.
bin encontrar una de mi rango
tu (pinchar vena). saqueo: jepe'a, emonda, tererahapy- secar: (a)mokti (enjugar), (a}mbohypa
que me satisfaga: chave ajuhne
sangrar, 2 intr.: (che) ruguy, (che) tru- re, embyai guasu. (agotar), ( a)mbopim (dejar sin sa
cheichaguamz'va che angapyhjva.
guy (sacar sangre por la nariz). sarampin: mbiru'amiri, kurupe'i, sa- va), (a)mboypi (dejar sin vida).
satisfecho (estar)= tener satisfaccin:
sangre: tuguy, ose.; de malas. : huguy rapiu, hisp. secarse: (a)emokfi (ver el anterior),
(che) angaypyhy; s. de comida :
vaz'va; lluvia de s. : tuguyky; dar s. sarao: ojerokysva aty, jeroky pyha- (che) kfi, (che) y pi
(che) ryguata (harto}
(a)huguyme'e, (a)jehuguy'o tapi- re. sauce: yvyra pukuasy. seccin: kyti, pehengue (parte), aty
chapeguar, (a}mbohuguy. sarcasmo: e'embohory. saco: akapo, japakay. (grupo).
sangriento: tuguype emongy'apyre, sarcstico: oembohorj;va.
saudade, aoranza : techaga 'u, ose. seccionar, fraccionar: ( a)mbovo, ( ai}-
huguypy. sarcfago, sepulcro: tyvy, so'o'uha.
saurio, iguana : iguana teju. pehe'a, ( ai)kyti
sanguijuela: ysope, saguaipe. sarcoma: su su 'a, ai, ai karu.
savia: yvyraysy (resina, goma), yvy- seco 1 (en sinnimos): ka (enjugado),
sanidad, salud: tesdi, ose. sardina: pira 'i
raruguy, yvyrarykue. piru (sin savia), hypa (agotado),ypi
sano: hesdi, hesi porii, mbarete sarna: kurayi, kurayi chipape (s. in- saya, falda: si, typi
{robusto), no estoy del todo s.: na fectada con piodermis). (marchito), haviru (agostado), y'u-
sayn, verdugo: poronupaha, jukaha. hi (sediento, reseco), hykuey (des-
che resi porairi sarnoso: kurva, ikurayiR'l.
sazn (estar en): ityar, hi'aju; a las.: hidratado).
santiamn (en un): (sykj;pe) syrykj;pe, sarpullido (r = 1): mbtai upej{JJ>( ramo).
pete tesapirime (en un abrir y ce- sarta: apesd, tysj;~ ose., juaju; s. de seco 2 (en ejemplos); rbol s.: yvyra pz~
sazonado: tyar, aju (ver el anterior) ru, y. y pi; brazo s.: jyva y pi; pozo
rrar de ojos). anzuelos: pndajuaju; s. de peces: (verde: aky).
santidad: marangatu, teko marangatu; pirarysyi; s. de cuentas o granos: s.: ykua hypa, ropa seca: ao kfi;
sazonar: (a}motyar (= ambohe); (a}-
la s. est sobre la ciencia: pemba'e mbo'yrysyi; s. de dijes: jeguaka, campo reseco, sediento: u piru,
mboaju (hacer madurar).
kuagui iporve marangatu. mbo'y, rnbo'y jeguaka. yvy y'uhi; de cuerpo s. o flac o:
se: je (e con na sales); se ve: ojehecha;
santifkado: marangatu, joheipyre, o- sartn: apyu (s. de barro), mba'e hete piru, laguna seca: ypa, hypa, y
se expele: oemos; no se entiende: ka, hypaypa.
embohekoporava, ikaraz'va. mbochyryryha. ndojekuai; (se) va: oho.
santificar: ( a}momarangatu, ( a)mon- sastra: ao apoha rembirek(). secretamente: kayhpe, emihpe
sea esto, sea lo otro: ta.. . ta(= terata}; (ocultamente), kirirfhpe (en silen-
garai (bendecir); santificar las fies- sastre: ao apoh(ra).
sea Ceferino, sea Cipriano: ta Sefe, cio, calladamente).
tas: ( a)mboaje arete ra. sastrera: aoapoha.
fa Sepi, sea en salud, sea en enfer-
santiguar: ( a}mbojovasa; santiguarse: stira: ja'o, e'mondo, lcaguai secretar, segregar: (a)yga (rezumar),
medad: ta ne resdi, ta nde rasy.
( a)jovasa, ( a)embohovasa (X ben- stiro, lascivo : heko tajasu, heko ty- (che) re'6... (he'6 = ho': l, ello
sea lo que sea, sea lo que fuere: ta rezuma, est mojado).
decir: ahovasa. mba, haguyrva, itie'yva. ha'e ha'va, toiko oikva.
santo: marangatu, joheipyre, karai satn, satans, diablo: aa, mba'e secretear: emihpe ae', (a)e'-
sebo: andy (grasa), kyrakue. emi
santn, santurrn: imarangatu gua'- pochy.
seborrea: iandyse eterei, pirery'i secretaria: kua kotyrit., k aguir.
va, ipepoguypeguva. satnico, diablico: mba'e pochy rehe- andy.
sapito: kururura'y. gua. secretara: kotyrit rembiapoha.
seboso: iandyva.
sapo: kururu. satisfaccin: 1 angapyhy (placer). secretario: emikuaha (X oemikua-
seca, sequa: yy (carencia de agua o
va: que sabe ocultarse : oemikat
442 secretogundo
segur-sensacin 443
va: habituado a ocultarse), tembijo- se dice: ndaje, je; oje'e.
kui (ordenanza). sedicin: pu ', epua, emoi
segur: kytiha, kopiha. semental: kavajuru, buroru.
seguramente: aei, aete, katu(etei). sementera: kogaty, emity, emity n-
secreto: e'eemi; decir en s.: emih- sedicioso, faccioso : opu 'tiva, pu 'tiha.
seguridad: teko aete, oi va'era reko, gue
pe ha'e; no guarda s.: ndojj;i ipy'- sediento (estar): (che) y 'uhi.
t. .kyhyjey. semestre: potei jasykue (por seis me-
pe mba'eve (= nombojyi mba'eve); sedimentar(se), estar sedimentado: hu-
guare. seguro: aete, kyhyje'y. ses).
niakiririvai
secuaz, seguidor, discpulo : takykueri- sedimiento: tuguare, ose., tu'ungue. seis: potei; seis ms seis igual a doce: semiabierto: juruvy.
gua, temimbo'e ose., tembigui seducir: (a)mbotavy, (a)rairb (violar). pote ha pote oiko pakbiramo. semidis: Tup nunga, haimete Tuptl;
(sirviente). seductivo, seductor: py'arerahaha. seleccionado: poravopyre. karaiete; karaiguasu (gran seor).
secuencia: 1 hakykuepegua, huguaipe- segador: kytfha, (emity) mono'bha. seleccin: poravo, jeporavo, poravo- semidulce: he'emby, he'vy.
gua. segar: (ai)kyt, (a)mono'6 emity (re- pyre. semilla: ta'yi, ose., mba'e rayi; s. de
secuencia 2 (de la misa): e'e y voty e- colectar la siembra, lo sembrado). seleccionar, escoger: (ai)poravo. maz : avati ra y i
mbo 'eguasu pegua. segmento: pehengue, vare (trozo), pe- selecto: poravopy re, saguasva. semimaduro: hevisay ju, ti'apeju , hi'a-
secuestrado: pe'apyre, mondapyre, he, vo. selva: ka'aguy. juvaivai
mokaymbyre. segregar: (a)mbojoapyhara, (ai}pe'a, sellado (papel): kuatia ha'angva (es- seminario: pa'ir rga, p. mbo 'eha,
secuestrar: ( ai)pe'a, ( a)mokay. (a)mboyke, (ai)poravo (elegir). tampado). p. rekoha.
secuestro: mokay, monambi, mopa'a seguidamente: haky kue:-vo, voi, vo- sellar: ( a)moha 'anga. seminfero: ta y i reruha.
(apresamiento). ki sello: ta'anga, ose. semioscuro: pytz1ngy, pytmby, pytu-
secular (de un siglo) : sa arajererehe- seguir: ( a)ha hakykuri; s. el ras- sello, estampilla: teru repy, teraha re- vy.
gua; arapypegua (mundano. terre- tro : ( a}hakykuere rupireka; s. a py. semitica: tasyrechaukaha mbo'e.
no), sacerdote s.: pa'irei. pa'z'nte. Santo Toms : ajepo Tome maran- semana: pokoiraty. semivocal: pu 'ae nunga, ndapu 'aepi,
secularizado: mongaraiharapyre, tu- gatu rapykuri (py = ky), (a)haky- semanal: pok6 iraty rehegua, pokiraty. pu'ae mo'a (ver vocal).
pagui mosembyre, karaijerapy re, kuerereka. semntica: he'isi>va mbo 'e. iie'erapo smola: mandi'o ku 'i
pa'ikue. segn: icha; s. su trabajo: hembiapo- mbo'e. sempiterno, eterno: araka'evegua, ta-
secularizar: tupagui ( a)mos, ( a)mo- kuicha; s. l dice: he'ihicha; s. y semblante, rostro , cara: tova. ose. piagua, memetegua.
ngaraihara. conforme: mararamnt.e; s. la ropa semblanza, smil , compara cin : tembi- senado: karai guasu atj;(ra).
secundar: (ai)pytyvb (M., A.). {py = es el fro: aojaveve nde ro'y ha na- jogua, mba 'e jojaha. senador: karai guasu, kuaitra.
po, raro). nde ro'j;i (tienes o no fro, segn sembrado: temitj, kga. sencillez: embohekoy, teko hekoita'-
sed: y'uhi; tener s. : (che) y 'uhi sea el abrigo). sembrador: of)iha, chokokue (campe- yva.
seda: samu'u, ysomandyju; somandy- segundas intenciones (tener): che py'a sino, agricultor). sencillo: noembohekiva, oembohe-
ju, soju, neo!. mokiva, che py 'a kayva. sembrar: {a)otjl. koyva, ndahekoitvai
sedativo, sedante: tasyhara, angapy- segundas nupcias (cas en): omenda- semejante: ojoguva (parecidos), ijoja- senda, sendero: tape, tape po'i, ose.
hyreruha, kunu'ume 'eha. jevy(hma) ra'e. ha, ojojva, foja. senil: tuja, tujarehegua, heko tuja.
sede (episcopal): avare guasu renda; a. segundo: 1 mokiha; no tiene segundo, aemejanza: jojaha, joja seno: kma (teta), pyti'a (pecho), ao-
g. guapyha; s. apostlica: taita ma- es nico : nda irireguiva semejar, parecerse: ( a}jogua, ( a)joja; rye, aopyti'aguy; tye tyepy (entra-
rangatu Romapegua apyka. segundo 2 (una sesentava parte de mi- no se parece a la madre : ndojogui as) s. turgente : kamapu', k te-
sedentario: oguapymemva. nuto) : aravo'i isj;pe = ndojoji isj;pe. mbetary.
semen: tayi, ose., ay, kuimba'e rykue. sensacin: andu. eandu.
septenariD-servidor 445
444 sensacional-sepelio
septenario: poki arakue, pok bira re- ( che)py 'aguapy, ( a)yro; op (el
sensacional: hendupyr, hechapyra, seal: techaukaha, emambe'u, pare hegua. tiempo, malo, la lluvia ... ).
mba'etka. (huella), haipy, , ekara~ ta'anga septiembre: jasy porundy. serenata: purahi ko', kerambipu.
sensatez : akfmguapy (prudencia). ose. (figura). sptimo : pokiha serenidad : py 'aguapy, py 'apyryve (M)
sensato: iaknguapy va.; sealado: mombe'upyre, moha'nga- septuagsimo: ipokbipa arajerva. sereno: 1 y sapy (roco); dorrrr al s.:
sensibilidad: aadva reka, teka an- pyre. sepulcro, fosa , hoyo: tyvy, y vykua, okpe ake = aemako ' ysapype.
dva;andu,eandu,andu. sealar: (a)maha'anga, ( a)hai; s. con te'6kura, ose. (oku = ongu).
sereno 2 (el); tapicha kra angareko-
sensible: heka aandva, heka and- la cabeza afirmando o negando: sepultar, enterrrar: (a)otj;.
ha, oangarekva akva rehe.
va (a}akdjayvy, ( a)akdmbavava ( = sepultura: tyvy, y vy kua (sepulcro).
seriamente: aetetehpe.
sensitiva: jukeri (acacia espinosa). che ne~ che tave). sepulturero : mbotyvy ha, oty ha, opo-
sentado (estar): ( a)guapy. seor: karai, jar (dueo) ; gran seor : roo tyva, porootj;ha seriedad: te ka aete; tovasy, (cara
sentar (bien, mal): aupara, au vai == karaiguasu, karai ete (gran hom- sequedad : ktl, piru, y pi, yy (sequa). seria).
ha 'a porti, h. vai; sentarse: ( a)gua- bre). sequa, seca: y y, ama pok(jave). serio: heko aete, hovasy, hova taku-
py; sintese , tome asiento: eguapymi ser: 1 teko, ose.; el s. d.e Dios: Tupa ru, ha va puku, hovasy puku.
seora: kua karai; gran s.: kuaka-
(X levantarse : apu'ti}. raiete. reko (naturaleza, esencia). sermn: emoe ', Tupae', Tuptl
sentencia: 1 e' arandu mbyky, epy, seorearse (se = ense): (a)emo- a) "ser" en oraciones atributivas rehegua e'.
e'mby, e', e'engue. mba'e, ( ai}keijrarama, ( a}embo- aifrmativas no se traduce en guara- sermonear: ( a)emae', (a )fa'o, (a)-
sentencia 2 (dar la): sentenciar: (a}mo- jra (enseorearse). n;- yo soy el menor: che ko ty- henduka ohenduse yvape, (a}e'e-
henda vyra; esta es su casa: kva ko hga e'erei
sentenciar: ( a)mohenda, ( a)mbohepy, seorial: karai reka. tee: es un mal camino : tave vai ku. serpentear: (che) koni koni, ( a)poy
(a)mbuekavia (sancionar, dar el me- seoro: jra reka. b) "ser" en frases negativ~s- se tra- pay (arrastrarse).
recido). seorita : kuata. duce por ndaha' hga; no es su serpiente: mbi
sentido : andu, tete andu; temiandu, seorn: oembokarai guasva ca: ndaha'i hga; no es bu en ca- serrana : yvytyrusu, ka'aguy hy py'u
ose.; el sentido del olfato: ehet, seorona: oembokua karaiguas- mino: rulaha 'i tape porfl. itaitaty.
mba'e retha; he 'isva (significa- (v a). Ntese- la negacin con pronom- serrano : y vytygua, ka'aguypegua
do). seuelo: teni, ose., henoilia, py 'are- bres ; no soy yo: ndachi; no eres serrn: kychy '! ku 'i
sentimiento: andu, tembiandu, ose., raha, uhd (lazo , tentacin~ t a quien busco: nandi pe ahek- serruchar: ( a)moky chy '[
(je)py'apy, tembiasy (pena), ose. spalo: y votyryru rogu e (hojas det va. Para "ser, estar, haber". servicial: kyrey, ojehuporava, ohecha-
sentir: (a)andu , (a)emyr (sentirse cliz). ser:2 anga, tete (cuerpo), tuguy, ose. kuava (muy usado~
ofendido), ( a)embyasy (lamentar). separado (estar): ojepe 'a, ha'eo, ndo- (sangre) ; un placer grande invade servicio, W. C.: ana(ty), tugua, ose.
siente Ud. dolor? : hasypa ndve; juaji mi ser : vy 'aite che ruguyre opoy; (bao).
no fuiste y Jo siento: aembyasy separar: (ai}pe 'a, ( a)mbojei, ( a)mbajo- Jo siento en el fondo de mi ser: che servicio, favor: tembiapa para, tP.cha-
nderehi hague. ajujera; separarse : (a)jepe'a, (a}- angapyrugu;e aandnte (v. angu- kuaa (atencin, servieialidad).
sea, guio: tesavi, ose. embuesa-
1 jei, (ja)ju ajujera. py). servidas (aguas): y ky'a, y porupy-
vi separatista: jepe'aseha, ha'eosva serenar (el nimo) : ( a)mbapy'aguapy, re.
sea, 2 seal: techaukaha, ose. sepelio, entierro: oty, eaty, e- (a)moiivr (desenojar), (a)mbopi servidor: ojehva, jehuha, angare-
sea, 3 seas, direccin postal : tekaha, mbotyvy, te'ongatu, neo!. (< t. + (despejar el tiempo); serenarse: koha
t. renda (ga}jra rga ongatu).
servil-silbo silenciar-sncope 447
446

servil: tembiguairehegua, tembiguai- si2 (conjuncin, en verbos): se traduce silenciar: ( a)mokirir (hacer callar), rojoa'e ojuehe; yo simpatizo con l:
por el sufijo ramo(r}- si vas, av- ( a)rokiriri (callarse respecto de al- ijaguara cherehe = che ag-ara he se.
pegua.
same: rehramo, che momarandu. go). simple: 1 re, o, ao, ndojuapyvai
servilleta: karuha'i (M.).
servir : ( a)jehu; est sirviendo a su pa- sP (en pregunta indirecta): [XI, piko: silencio : kirir; rompi el s.: ondyry simple: 2 tavy (inocente); ndahasyi
tria : oguetame ojehu hikni; ser- mira si est: ehechami oipa. sapy'a, okiririmba. (fcil).
virse de uno o valerse: ( a)jeko hese siembra: eoty, kga, emity. silenciosamente: kiririhpe. simplemente: rei; miente s.: ijapu rei
= (a)jepoko (hese).
siempre: tapia, aki ra, jepi, rnante- silencioso: okirirva, kiririha. simpleza: tavy, teko tavy, vyro.
sesear: ( a)e' vai, (che) k at, na rei; como s. : jepiguicha; para s.: silo : yvykua, mbayru yvyguygua. simplicidad: teko tavy, feko ao, teko
che kii jeri (jeri menos bien). .. tapiaguarii. silueta, figura: ta 'anga, tova, ose. los ha'eo.
sien: aty; latir las.: (che) atyyyi dos. l>implista: ivyrova.
sesgar: ( ai)kyti kar.
sierpe: mbi (culebra, serpiente). silva, ka'aguy. simulacin: jejapo, gua'u.
sesgo, 1 rumbo : tapera, ose.
sesgo2 (al) : kar, ykgotyo. sierra: mokychy 'fha ( kychy 'i: aserra- silvestre: ka'aguypegua, ka'aguy. simulacro : ta'anga, ose.
seso: apy tu ' (X pytu'u: descanso). do) ; ky tiha (M.). silla: apyka, guapyha. simular : (a}ha'a (amagar), (a}japo
sesquipedal: ipukurasa. siervo, sirvienta, sirvie~te: tembigui, silleta: apyka'i gua 'u; s. pobreza: ( a)emboporia-
sestear: ( a)ke asaje. ose., voja (M.); s. de Dios: Tupvo- silln: apykapy tu 'u, a. tymoi hu.
seta, 1 hongo : urupe. ja (hermano lego). sima, hondn, abismo: yvykua pypu- simultneamente: joa, oondive.
seta: 2 kure rague (seta, cerda). sieso: teviropyta, ose .; s. salido: tevi- ku, itakua p. (X cima: ku ', yvate). simultanear: mokivva (a)japo.
setecientos: poki sa. tmbo, ose., tevi simiente, semilla , semen: ta yi, ose. ; simultneo: joa; canto s. de Jos paja-
setenta: poki pa. siesta : asaje, asajepyte (medio da) ; fruta sin s.: yva ha y i'Y(va). ritos: guyrakura purahi joa.
seudo: gua'u , aetegua'y hekopegua'y. durante la s.: asaje aja, asajekue. similar, parecido, parejo, semejante, sin: 'jire, 'y me, 'yrehe; sin cesar: opo-
seudnimo: t.ra gua'u, ose., tra ka- sifiltico (es): imbd'asykuva, hasy casi igual: ojoguva, ha 'ete (muy i y rehe; sin l : hese'y; corte sin do-
y, tra tee rekovia, ose., jehero, kua mba'asype, hasykuva. similar). lor: 11ekyti hasy'yme; sin m : che-
teranga. sfilis: kua mba'asy. militud: teko joja, joja, jejoja. rehe'y, che yrehe.
severidad: (teko) py'a at. siete: poki similor: itajre jojaha (aleacin pare- Fraseologa- sin eso: aipa'ypype;
severo: ipy'a atva. significado : he 'isva; no s el s. ndai- cida al oro. sin razn, sin causa aparente: rei;
sexo: mea, neol. (X mena + kua: kuai he'isva = n. mba' pa he'i- simismo : oj(e}upe; se ama as.: ojeha- sin advertirlo : reandu yre; sin par,
macho+ hembra). se. yhu ojeupe. sin igual; ijojaha'jl; sin remedio:
sexto: poteiha. significar: ha'ese; qu significa simpata, aficin, inclinacin: a'e, agu- naipohai; sin amo: ijarayva; sin
sexual: hakuchi, heko vai, tye'yvai; "py "?: mba'pa he'ise "py" (pie). ara; le tento aficin, no me es sim- nombre: heraYfva); sin embargo:
mea, mearehegua, neo!. signo: emombe 'u, t.echaukaha. ose. ptico: che a'e hese. ramojepe; sin pensar: aimo'ii'jlh-
sexualidad: teko vai (especialmente en siguiente: uperiregua, takykuegua, simptico : ka'avo, juky; yo le soy s. a gui; sin querer (te pis): nahi'riikuri
la mujer), merla, neol. . ose. l: ija 'e che (rehe = che) juky chve(apyr nderehe); le hiri sin
sP (adverbio, slo): ha'e, he, upicha; . slaba: e'evore, e'pehengue, e'- ichupe; me es simptico, simpatiza- querer, muy a pesar suyo : reietko
conseguir un si: ( a)monei, (a)nei- vo, e' rakti (X letra : e' rapo}. mos, nos queremos (uno a otro: ojapi chupe.
uka, (X decir que si: che nei). Se silbar: (a)turue', tue' (vulgar). ojoupe = ojupe}; che ruguy ichupe, sncope: rnanorei, py 'arnano; sufri un
traduce el "si" repitiendo el verbo- silbato, pito : turue'ha. roiohuguy. s.: ho'a hese pytu (lit tiniebla cay
~irs? ,- s: rehne piko- ahtta. silbo, silbido: turue'e. simpatizar (nosotros dos): rojoaguara, sobre l).
448 sindicato-sistematizar sitial-sobrenatural 449

sindicato: tembiapo joapy, mba'apo- joha, ko'oi, eko'o~ (X sin sabor: sitial: apyka jegua. soberbio, presumido, orgulloso: oea-
hra aty ha. he y}. sitiado: mbohokaipyre, mongorapyre. pva, ha'entesva, oembopyti'a-
sndrome: mba'asy rechakaha joa aty sintaxis: e'joapy mbo'e. sitiar: (a)mongora, hisp. (< toki: cer- pva, oflembohekva.
(conjunto de sntomas). sinttico: techaukaha, techajoa, ose. co). sobornado: popegua rupi ojapo, p. r.
singular: peteiete, hechapyra (raro). sntesis: techajoa, ose., ojoYa, jua- sitio! lugar, puesto : tenda, ose., yvy, ojereraha.
siniestra, izquierda: asu; a la s., a la jua. mamo; s. baldo : yvy nandi, tenda- sobornar: ( a)mba'eme'e, (a)hepyme'e,
izquierda : aspe. sntoma: emombe'u (seal), techau- kui, ga rendakue; s. para casa : ga (ai}popypy (X dar propina: ambo-
kaha, ose., mba'asyapyse. rendagua, ogar; buen s. para una popegua).
siniestro, fatdico, terrible: mondy iha,
sintomatologfa: mba'asy apys mbo'e. ciudad : tva renda parar; s. que soborno : popypy (M.). hepyme' o-
kyhyjepy rfL
sinuoso: kar, koni koni fue pueblo : tavarendague; llegamos
sin ms ni ms: rei; no hace eso (no mi
sinusitis: syvaguy ruru. a un s. de muchos mosquitos: ro-
lo hace) sin m. n . m. : ndojapo re- sobra, 1 resto: tembyre, ose.
sinvergenza: notiriva, oti'yva, hiotf- guahe mamo ati'Ct hetahpe.
ri pva. yva. sitio, 2 cercado : toki, ose., kora; sobra, 2 est dems: oi rei, o raSfl; es-
sino,! hado , destino: herungua, poka- siquiera: jepe, ta. .. ta; no tengo uno s.: hisp . ; poner sitio o cercar: (a}mon- t de sobra: ha'e hemby uppe
tu. petei jepe ndareki; s. venga, s. no gora, ( a)mondoki, ( a}mbohoki sobrado, 1atrevido: tie'y, tiatfi.
sino 2 (. .. no sino): no la tierra sino el (tanto si viene como si no): tou tera sito, situado: opytva, moimbyre. sobrado, 2 rico: lmba'ererekoha.
sol: ndaha'i yvy, kuarahy von- (pa} tou'jl. situacin: teko, py ta, tenda, ose. sobrado, 3 desvn : oga aho'iguy, gua-
te: no voy yo, sino l: ndahi sirle: ovecha ha kavara repoti situar: ( a)mohenda, (a)moi. repemby (M.).
che {= ndaha 'i che}, ha'ko oh- sirvienta : tembijokui, ose., tembigui- ski, esqu (dans): pypepo yvyra. sobrante: (o )hembyva, temiremby, te-
(va}. (kua}; la s. de la seora : kua ka- sleeping-kar: mba'ejere keha. mbyre, ose .
sino 3 (no hace sino), slo; no hace si- ra rembigui smoking: ao kate. sobrar: (che} remby; t sobras aqu:
no comer: okaruvramo okaru. sirviente: tembigui kuimba'e. snob = esnob: ojejapva, 1vyrova. ne rembyko'pe (v. redundar).
sino 4 (y), no: si me acompaas voy, sisa: monda sa'i, pe'apy'i, mba'e avy- snobismo = esnobismo : ojejapva re- sobre 1 encima: ri
sino, no : che moirilramo ahta, ky. ka, vyro, v. reko. sobre, 2 sobrecarta: kuatia(e') ryru.
peicha y ramo ndaha mo'ai, ndaha sisar: (ai}pe'a'i, (a)monda sa 'i, (a}mba- soasar, soquemar : (a)moka 'e ijapren- sobrecama, colcha, cobertor: tupaaho-
va'era mo'ai eavyky. te, ( a)moapeka'e, ( a)mbichy vaivai ja.
si no: 'yramo; si no comes, te debiHta- sisear: ( a}mbovai (desaprobar. soba, zurra, paliza : nupt1, tukumbo- sobrecargar (a)mbopohy~ mba'e po-
rs : rekaruyramo ne kangjme. ssmico: yvyryryi, y. rehegua. pu, havira. hy iete (a)mo ijati'y ri
snodo: Pa 'ikura atyha, P. no'o gua- sismgrafo: yvyryryi ra'Oha. sobaco : jyvaguy. sobrecargo, mayordomo, comisario :
su, P. joapa no'b. sismologa : yvyryryi inbo'e. sobaquina : jyvaguyry 'i mburuvicha, m guy (subjefe), ka-
sinlogo: China mba'ekuaaha. sistema: mbo 'e, temimbo'e, mbo'e re- sobar, 1 dar masaje: (ai)pichy. ra komi, hsp .
sinonimia: heta e'e petecha he'is- ka, tape, ose. ; s. planetario : kuara- sobar! estrujar: (a)humbiri, {a)ami sobrecejo (frucir el): {a)embusyva
va oondive, johra, ojohra. hy rugui (lit. la proble del sol). (ordear). cha
sinnimo: e' ojuavy, peteicha he'i- sistemtico: mbo'ejoapy, moipor[z.. soberano (el): mburuvicha guasu, te- sobrenadar: (che) vevi, (ai)ko hi'ri
sva. mbyre. ndota, ose. sobrenadar: (che) vevu al, ( ai)ko hi'-
sinopsis: techaukaha, ose., t. joa. sistematizar: ( a)mofpora, ( a)mboysyi, soberbia, orgullo : jejapo, teko ha'ente- ri
sinsabor, desazn, pesadumbre: vy'a'y, ( a)moi ojekuaapora haguicka. se. tiat, embotuvicha. sobrenatural: teko arigua, teko aro-
450 sobrenombre-socono sodoma-solicitar 451

pyarigua, arapyrireko , arapy oka- socaire (al): emihpe, yvytu'me rai sapy'agua (bautismo de emer- solana: kuarahyfopeha.
pegua (al abrigo del viento). gencia). solanera : kuarahyjope, k pore.
sobrenombre: tra joapy, hero (mote) ; socalia: polcare (ardid, mana). sodoma: reviro. ose .. t. reko , heviro solano (vie nt o): yvy tu kuarahyseha-
poner s. o mote : (a)hero ( noambo- socarrn : jojaiha, embohoryha (bur- reko. guigua.
ngeta ln). sodomita, pederasta : heviro. ose. solapadamente: kayhpe, emihpe.
so6repasar, exceder, superar: (che) po- socavar: ( a)guyru, ( a)yvyjo 'o, ( a}mbo- soez: tie'y, heko tajasu (deshonesto. solapar: ( a)om, ( a)mokay.
rftve, (che) pu 'akave, (a)~ ( hese). yvykua, ( a)yvyguyjo 'o. inmoral, obsceno, pornogrfico). solar: 1 ga renda, ogarupa
sobreponerse: ( a}jehoko, ( a}jepy 'amo- sof, canap : apyka tupa, a. puku. solar 2 (del sol) (luz solar): kuarahy
socavn : yvykua, ijo 'opyre.
ngeta. soflama: tatarakuvu, tovarakuvo, ose. resape, ra resa; calor s.: kuarahy
sobrepujar: (a)japyhara (saltar por en- sociabilidad : omoirilreko. (sofocn), embotavy (arrumaco, raku( kue).
cima) ( cke) yvytu he se. sociable: ikatva oemoiril, i oo- engao). solas (a): che a~ o. ne ao.. . ; emihpe.
sobresaliente: ipor~iitevva, jojaha'f. moiril, {i)moirilmbyr. soflamar: 1 ( a)mbotavy. solaz: mytu, vy'a, kunu'.
sobresalir: ( a)jekuaave, ( a)emboje- !IOCial: oemoiriisva (fle = o); el soflamar,l avergonzar, abochornar: solazo: kuarahy tini
kuaakatva, (che)angeki hombre es un ser s. : ;vypra oe- ( a)picha, ( a)motf, ( a)rot soldada: viru tembiapo repykue.
sobresaltarse:(a)emondyi, (che) py'a- moirUsva; los hombres son socia- sofocar: ( ai}pytujoko; ( a)mbohakuyo soldado: tet rembigu~ tettl j ehuha;
popo, (che}piri, {a)emopirl. les: yvypra oomoirUsva mba'e. (causar un sofocn). tahach i (polica).
sobresalto: emondy~ py'apopo, ange- socialismo: emoirU rape, oiT"U rape. sofocn, sofoquina : tova rakuvo, e- soldar: (a)mboja, (a)mbojuapy.
ki, ffepirl. socialista: emoirilseha, oemoirUs- ko'o~ eko'CJ. solear: (a)mbokuarahy.
sobresanar, sanar en falso: ijaprente va sofrer: ( a)mboapechyryry. soledad: ha'eo reko, teko ha'eo,
( ai)polu1no, ( a)monguera: sanar socializar ( a)mofloiT"U, ( a)moflemoir. sofrenar, refrenar : ( a)juruka, ( a)joko, ta'eo.
(intr.): che aprente aflepohno, sociedad: avaty, iriljoa (< ava. hom- {a}porojoko). soler, acostumbrar: se expresa con los
ijaprente akuerma bre + aty: reunin ; iril : socio + soga: sb, tukumbo (correa, s. de cuero) ; sufijos tonos, m~ va, vami, mtva;
soorestante: angarekoha, mburul' i- joa: todos juntos). atar con s. larga : (a)mosmbuku; yo sola hallarme : ajahmi; siendo
cha socio: iril (compa'lero, acompaante). atar con s. corta: (a)mosambyky ; niflo iba a la orilla del mar: che
sobrevenir: uperire ojehva, oiko vo- sociologa: emoirU rape, mbo'e, poner s., atar : (a)mos; s. rota : s- mitaramo ahmi para rembe'kpe
kike, o. sapy'a avaty mbo'e (ver sociedad). sogue; se rompe la soga: oso pe sd. (= ahmiva:: ahvami).
sobreviviente: oepysyrbva, mangui so color, bajo pretexto , con la excusa : sol: kuarahy; s. naciente : k s; sol soleta (echar): (a)poi pygu~ (ai)pyki
ojepe 'va rrape; so c. de enfermedad: mba'- poniente : k reike; la luz del s.: tape (echar a andar).
sobrevivir: (na)mani (upejave}, (a)- asy rrape, hasyramoguicha, oe- k rendy; al resguardo del s., a la solfa: pumbo'e, purahi kuaa, purahe-
pyta aikove, (ai)koveve. mbohasygua'upype . sombra : k ame; poner al s.: kuara- irape, p. mbo'e.
sobriedad: teko karu 'i, teko u ~ t. re- socorrer: (ai}pytyv (ayudar), ( ai}py- hype amof, (a)mbokuarahy (solear); solfear: (a)purahi, purahire (a)e
mbi'u 'i, karu 'i reko. .syr (salvar), kyhyjgui ( ai}pe'r:. calentar al s.: ( a)kuarahyjope; sacar mbo'euka, (a)mofe'epurahi, (a}-
sobrina:(ver en Montoya nombres des- socorrido 1 (es): oepytyvva. del s.: kuarahygui aipe'a (X luz di- e' purahind~ (a)ffembopurah~i
usados). socorrido 2 (es un recurso mu y): tape fua: ra resa) ; asoma el s.: iapy- mbo 'e.
sobrino: (ver en Montoya nombres ojeporum emva (tape = teko: mo- s pe kuarahy. solicitar 1 (peyorativo): ( a)poroityse
desusados). do, manera , recurso). solada, poso : tuguare. angaippe, ( a)moangaipa
sobrio: ikaru'va, ho'u '(va socorro : pytyv: agua de s.: emonga- solamente: mante, nte; ao, o. solicitar: 2 ( a)jerure, ( a)helca; s. un em-
452 solcito-sondeo
tonoridad-soprender 453
pie o: ( a)heka che rembiavor soli- soltera, soltero : nomendiva gueteri,
ctalo por medio de la virge~ : eje- omendayva 11011oridad: mba'epu reko. sopera: jukysy ryru.
rure pva Tupasy rupi sollozar:, ( a)chi'6, ( che}pyah (gemir), sonoro: ipva. sopero (plato): fla'e pypula4, lfa'e
solcito:. kyrey; s. en su trabajo: iky- (a}e angeru (M.). sonreir: (a)pukavy; se sonre mirndo- jukysy.
rey hembiappe sollozo: pyah. chi'6, e 'angeru. me : opukavy chve (me sonre). sopesar: ( a)ha'tl, ( a)hupivo, { a)ffe-
solidez: teko mbarete, teko ata, ose. sombra (de traduccin ambigua): a, sonrisa: pukavy; las lgrimas se suce- pio'd.
solidificar: amohata (moha == mya) guy, ta'anga, ose.; a la s. de un den a las sonrisas: tesay ko pukavy sopetn (de): vok( vokike, sapy'a.
(endurecer), (a)mohu 'upoi rbol: yvyra guype; a la s. de tus rekovia = poruha sopicaldo: jukysyry.
slido: 1 hat (duro), mbarete (fuerte). alas: nde pepo guype; a las. del sol, sonrojar: { a)mot~ ( a)mbohovapyt; soplador: pejuha (abanico, pantalla
slido, 2 rt;sistente, acendrado : ijapyte- del viento: kuarahy'Ome, yvytu ame sonrojarse : ( a)emotf (== atf), (che) parll;.ventarse).
so'o. (lit donde no da el sol o el viento), o ti soplamocos: tovapete.
soliloquio: e' ha 'eo, e' (che)ndi- (ver kuarahy'tl); mi s.: che ra'anga sonrojo: oti, ti. emot; e' at. soplar: ( ai)peju; no me soples: ani
veo. sombrear: (a)mokuarahy 'a, (a)mo'a; sonsacar-' hasj;pe (a)hupi ty, pokarme che peju.
solitaria, tenia: tye raso, sevo'; tiene ( a)kangaoka (M.). (poner sombre- ahupjty. soplete: tataindyvuha, mbohykuha.
s. : hye s.; no tengo s. : ndacherye se- ro). sonso: ivyro, tavy; hacerse el s.: (a)e- soplo: peju, iepeju, pytu (aliento),
vo'iri sombrero: aktivo, akngao (M .), ak- mbotavy. pytuh (respiracin).
solitario: ha'eo; un s.: tekove ha'e- rehegua, ako; sin sombrero : ak soado: (mba'e) kepeguare. kepeahe- soportar: (a)mokb (tragar), (a)rokirirf
va, t. ha'eo oikva nandi, apyteahoja'jl. cha tra 'ekue (cosa soada o de en- (callarse, tener paciencia).
solito: ha'eomi, ha'eoite. sombrilla: kuarahy mo'aha sueo); tan bueno que ni s. : ipor sor, hermana : teindyra, TupOyoja
slito, acostumbrado: memegua, ijepo- somnlocuo : ikerae'e iterei rasa. kepe.ruaricha, kepegua- (monja, sierva de Dios) (M.).
kuaapy. somnolencia: topehyi, ose.; tengo s. r gui iporave. lMKber: (ai)syryku, (ai)pyte (chupar).
soliviantar: ( a)mova, ( a)mbopy 'ava, o ganas de dormir : (che) ropehy i soar 1 (hablar, suspirar, moverse en sorbo: syryku; de un sorbo : petel
(ai)py 'areraha somormujo : mbigua (ave pelicanifor- sueos): (che) kerui; est soando syrykpe.
soliviar: ( a)mopu 'avo ( a)poropy tyv; me). el ni'l o, anda y mira : ikerai pe mit/J- sordera: apysay; padece de s.: nohe-
soliviarse: ( a)pu 'timi son, sonido, msica: pu tembipu, ose. mi, eguatke ha eh echa ndukativa.
solo: ao, o; yo, t, l solo: che nde sonado: herakuii (famoso), hendupyr. soar: 2 ( a)hecha che kpe (lit. veo en srdido, sucio, asqueroso: ky'a, taja-
ha'e o, aflo (X nicamente: r:zante: sonaja: mba'e ryapva, temiembosa- sueos). su.
t, l nicamente: nde, ne monte ri soarrea, soera : kerasy, kerat, ke-
sordo (estar, ser): (che) apysa oflembo-
voi, ha'e monte), voy yo s.: aha che sonmbulo: ikeruguatva serei
ao. ty; soy algo s., no oigo bien: {che)
sonar: ipu (suena, toca), (a)mbopu (to- soera (poco usado) por somnolencia,
apysape, na hendu porfzi
soltar: (a)poi (guij, (a)jora (chupe) car, hacer msica). soolencia (tener): (che) ropehyi
desatar); soltarse: ( a)jera, ( a)jepoi, (che) kerai, (che} kerana, ( a)ke- sorgo, zahna : avati kamba; sorgo de
sonarse (l impiarse las narices): ( a)(J-
(o)so (romperse la cuerda quedando serei escoba : typycha.
mbyvo, (a)ambyuvo (uvo = u'o):
los cabos); por qu soltaste a tu sopa: jukysy. soma, burla: embohory, (je)joji
s. con estrpito : ( a}emolihy apu.
pe~ro ?_: mba'rehepa repoi nde ja- sonata : purahi, purahCi pyahapy. sopapear: {a)hovapete. sorprendente: mopiriha, hendupyrfi,
gu~gu; vea que no se suelte: toj e- sonda : pypuku ra'iiha. sopapo: hovapete, tovapete, ose.; le aha'aryva mba'e.
ra ykena, tojepoiyna. sondeo: pypukura'd. dio un s. : oiposu 'u ichupe pete[ so prender: ( a)mondyz: ( a)mopy 'andy(
sopear: ( a}pyrn (he se), ( ai}poru vai ( a)guahemba; lleg inesperadamen-
454 sorpresa-sublevar sublimar-suelta 455

t e; oguahe aha 'aro y re, che mopy 'a- stano: yvyguy, koty yvyguypegua.. ( a)ffakiJrapu '4, ( a)ffemoakrapu '4, suceso: ojehva, mba'e.
ndyi, che mo ndyi soterrado : yvyguy. yvyguypegua (a)pu it, ( a)emol sucesor: poruha (sustituto), hekovill-
sorpresa: my angeki, emondyi, py'a- soto: jai (arboleda, bosquecillo)- sublimar: ( a)mboyvate, ( a)mbotuvi- (r.), riregua; ser mi s.: ha'e che ri-
ndyi, angek i; dar una s. (ver sor- sovoz (a), en voz baja : mbegue; hable cha, ( a)mohu '. reguanl
1 prender). Ud. as .: mbegue katu ee'. mblime: yvate asy, porite asy, hu '- suciedad: ky'a, ky'akue, te/co ta;o.u.
sortear,' rifar : (a)po'arelw, (a)jarara sport, deporte, juego : embosari; el m egua_ jare.
11 r echa, ( a)jarareka. s. o juego es para divertirnos : p. sublimidad: teko porite al)', mba'e sucio: ky 'a, tajasu, ijare (mugriento).
sortear," evadirse : ( a)pia, ( a)jehek_vi. embosari an( d)e vv 'aran te. yvate asy, yvatete reko. suculento sustancioso, alimenticio:
( a)embogua (zafarse) starJd (asientos): oifembosariva ma'- sublunar: jasyguy p egua, aropypegua._ porom~ngaruha, hypy', he (sabro-
i sortija: kuair. hra guapy ha so)_
subnuuino 1 (navo), un s.: ygayguy-
sortilegio: paje; emplear el ~- o malefi- su, sus (de l, de ellos): i, h; su ala : sucumbir: (a}mano, ha'a (caer), ndai-
(pefUa), yguygua
cio : ( a)porombopaje (maleficiar). ipepo; su ojo: hesa; sus penas: ipy'a kovekuavifnll, (a)napymi, (a)pa,
submarino: 2 paraguypegua._
sosegado (estar, ser): (che) py'aguapy, angatakura
subofdinado, inferior: voja (M.), po- (che} pytupa, ( a)jehekyiete, ( a)ltai-
(che) py'apytu'u. AJ, sus (de Ud., de Uds.): nde(ne)pe- g&Jypegua._ te (ir para no volver)_
sosiego: py'apytu'u, py'aguapy, pytu. nde (pene); su ...:asa de Ud.: nde r-- subordinar: (a}mbopoguy , ( a)moi ipo- sucursal: emha ro'y.
soslayar, poner o dejar de lado: (a)- ga; sus vacas : pe nde vaka (tu = guype; ( a)mbovoja sudadero (querazuma): ty'aimolc4ha.
mboyke, (a)heja sapy 'a, nda'ivan- su de Ud.)_ subrepticio, oculto: kajt, mokajt- sudar: (che) ry'i; hacer s.: (a)mbo-
te. suave: syi; madera s., lisa, cepillada: hy '. (a)mbosyvary'i (hacer s. la
mby
soslayo (de), al soslayo : ijykvo_ yvyra syi; cutis s.: pire syi (X spe- subsanar: ( a}myatyr. frente)-
soso: arhel, j oha; es muy s.: ijargelete ro, tosco : korcho)_ subsistir: (a)pyta(ve), (ai)koveve, na- sudario: te'tmgue ao.
ijohaite; est s.: ndaijukyi suavemente: syipor; mbeguekatu. mani gueteri, ( ai)ko gueteri sudor: ty'i, ose. (X ty'i: gancho): es-
sospecha: flemo' suavizar: (a)mosjti, ( a)mokorochoho- substituir (ubs = us) : (a)mbuekova, te libro es fruto (gotas} de mis su-
sospechoso: ndaijeroviahi ra._ ( ai)pyru (X ambojopyru. hacer al- dores : upe kuatia che ry'i tykyre
sospes3'r, sopesar: ( a)ha' ipohyikue. subcutneo : pireguypegua, pireguyre- ternar). sudorfico, diafortico: ty'i me'eha.
sostn, amparo : joko, jejoko, euv hegua._ substituto (ubs = us) : tekova, ose. sudoroso: (che) ry 'i (X che ty 'di: mi
sostener: ( a)joko. sbdito: poguypegua, voja (M.) (sier- subsuelo: yvyguy; la humedad del s. : gancho , mi garfio)-
sostenido: 1 (i)jokopyre (detenido, ata- vo, vasallo). yvyguyre', te' yvy guypegua._ suegra: sy anga
jado). subida: jupiha subterrneo : yvyguypegua, yvyguy. suegro: ru anga, tuva anga._
sostenido 2 (en solfeo): hata, y vatemi- subir: ( a)jupi; no subas que te puedes suburbio : tavapy (< apy: trmino). suelda, consuelda: tamarakuna (ra =
ve. caer: ani rejupi uppe, chke re'a subvenCin: pytyvb, viru michi na) (una orqudea).
sostenimiento, sustento, mantenimien- mba'nc. subvenir: ( trl}py tyvo (ayudar). sueldo: tembiaporepy, ty'ailcuerepy,
to : ( ife)mongaru . el s. de los pupilos sbitamente : tesa;ihpe, sapy'aite. succionar : (ai)py te (chupar), (a)am, ty 'airepy/cue_
no es barato: imb ohupakura m on- sbito, repentino : ( ai)mo 'a '_Yhgu~ ( a)hyku e 'o. suelo : yvy (tierra); en el s. : yvype (en
garko hepy, ndahepyyi sapy'antcgua, sapy'a(ite)gua. suceder, OClHrir ojehu; ( ai}pyru (re- tierra), en el duro s.: yvyrepe.
sota: kua notriva, k. sarigue, k sa- sublevacin : (e)pu 'IJ, emoi levar , suceder) (X apyr : pisar). suelta (cabellera), va jera; lengua s.:
raki sublevado: opu 'apa M na. oakrapu 'a. sucedido : ojehu va'ekue. aetegua(re) k jera, k jere (buena pronuncia-
sotana: pa 'i aopuku. varo. (pa'i) si. sublevar: ( a)moakiirapu ': sublevarse: (histrico). cin).
456 suelto-supersticin su pe tstici oso-6Usurrarse 457

suelto: jera, po~ nand~ poipyre. sujeto, 1 subordinado: ipoguype; le es- supersticioso: oguerovia reva, rerovia- surcar: ( a)jo'o, ( a)yvyjo 'o; s. el oca-
sueilo: kra; tengo s.: (che) ropehjli, ts.: oiko ipoguype. reiha. no : (a)paraguasujo'o, (a)hasa p. g
(a)kese; no tengo s.: nda che rope- sujeto: 2 monamhipyre (preso). supervivencia: tekove manoriregua rupi
hyiri: vi en sueos: che kpe ahe- sujeto, 3 individuo: tekove, mva, ava; supino, 1 estlido, necio: tavy, vyro; surco : y vy jo'o, y. jo'opy, tap e, tape-
cha; ah! sueos, nicamente lo so- s. de malos antecedentes: ava hape ignorancia supina: tavy guasu, tavy kue, pypore, guatapore.
ado, es lo que nos da vida: ha a- vava, hape vaikue ikoe. surgir: ( a)s, ( a)pu, ( a)vu, ( a)pu '.
nde kra, pe andekepeguare oite sulfurar, irritar : (a)moeko'bi, (a)mbo- supino/ tendido sobre el dorso: ho- suscribir: ( a)mofuka hra; suscribirse :
ane moingove (G. S.); s. ligero : pochy; sulfurarse: (che)pochy. vayva, ose. (a)mouka che rra, (a)ruruka (kua-
kra apysa, kra andu. sumar: {a)mbopapy (aadir), (a)mbo- suplemento: joapy(re) (aadido), mbo- tia: el diario), (a}emboheraike
suero: kambyrypy'arykue, kambyra. heta, ( ai)papa oondive, ( a}mbohe- joapyre. suspender 1 (en exmenes), bochar :
suerte: po'a; tienes buena s.: ndepo'a; tapetef. suplencia: tekovia, pyru, jepyru, jopy- ( a)mombyta.
tengo mala suete: che pane, nda- sumergir: ( a)moapymi; sumergirse: ru (s. mutua), embuekovia. suspender, 2 colgar: ( a)mosaingo.
chepo'i (a)apym~ (ai)kepa (X ahogarse: suplente: pyruha, hekovia, ose. suspendido (estar, quedar): (a)saingo,
suertero: lote emha (que vende hayguy). splica: j erure, e'ah. ( a)emombyta, ( a)pyta, ndahasi
billetes de lotera). sumidero: y jeikeha, y apymiha, ka- suplicar: ( a)jerure, (che) e'ah. (en exmenes).
sufiCiencia, capacidad: teko ha'eve, te rugua, apasuruha. suplicio: vy 'a'y, jejuka, emano, mba'- suspenso: flemonbytapyre.
ko pyguasu, t. pyrusu; katupyry. sumir: ( a)moapymi (ver sumergir). asy, py'ajuka suspirar: (che} pyahe.
sufiCiente, bastante (es): iporma, ha'- superar: ( a)pyrii ( hese), ( a)se ( hese): suplir: ( ai)py ru, hekovia, ose., (a}- suspiro: pyah.
evma. le supero: che yvytu hese. mbuekovia. sustancia: guypegua; s., caldo de galli-
sufrimiento: py 'apy (quebranto), te- superficie: ape. suponer: (ai)mo 'li na : ryguasurykue; la s., lo princi-
mbiasa'asy, teko asy, ose. suposicin: mo'd, emo 'ti; es pura s.: pal : isaguasva
superfino : natekoteviva, hetavva;
sufrir: (a)jepy'apy, (a)mok mba'ehi, e'e r ei, mo 'tirei sustantivo : mba'erra, marra, neo\.
hembyre (sobrante).
ahasa asjvo, (ai)su 'u, che reko asy, suprasensible, no asequible a los sen- (< nombre de la cosa).
superhombre: yvyporavete. sustentar: ( a)mongaru, ( a)mongakuaa
( ai)ko teko asype; lo estamos su- tidos: oii eandukatu 'y va, anduari-
friendo todo, callarulo: andkojai- superior, 1 mejor: iporflve ( chugui). / gua sustento: tembi'u, ose.: hi'upy, jupi-
ko arokirirf opaite mba.'e (T. M.). superior2 (el): mburuvicha. supremaca: ipor{Jitva reko, ijyvy tu e- ka
suicida: jejukaha, ojejukva, ojejuka- superioridad: mburuvicha renda, teko te ( reko). sustituir : ( ai}pyru, ( a)hekovia; yo le
sva. porflve, mburuvicha (el superior, la supremo: iporit(va), yvatete. sustituyo: che ko hekovia, aipy ru
suicidarse: ( a)jejuka, ( a)mbokarape autoridad). supresin: pe'a, heja, mboje'o, moiha- ichupe, chko ipyruha
juasy'y (ahorcarse). superlativo (en grado); por ej : posee rapy. sustituto: tekovia, oipyrva, py ruha-
suicidio: jejuk4. la pruedencia en g. s.: iakflguapye- suprimir: ( ai)pe'a, ( a)mboje 'o, ( a)moi- (r} (reemplazante).
suiza: flora, orairb e..'e (dispu- terdva hara, (a)heja (dejar, omitir). susto: emondyi, kyhyje.
ta adedmica, crculo, paso). supersnico, ultrasnico, muy rpido : supuracin: p u. sustraer: ( a)mbosope, ( a)javyky, (a)-
sujetar: ( a)ot (atar la hamaca); purageve, ipya'etereiva, hyapgui supurar: ()pu, (o)pu (revienta); hacer mba'eavyky, pokarme (a)monda
(a)mbopguy, (a)monambi, (che) pya'eve. s.: ( a)mbopu, ( a)mombu. (< sope: ladronzuelo, carterista).
popa'fJ (hese) (prender) (X aoty; supersticin: jerovia rei, jerovia ja- supurativo: mombuha, pu reruha susurrarse: hcrakua 1/emihapc. sugu-
plantar, sembrar). pu. sur: yvy; hacia el s.: yv_vgotyo. .f,pe (hisp.) ojc'e.
458 sutil-suya
sutil: po'i, sji, pereri sutura: yvy, jevyvy.
sutileza: teko sy( apytu ' rokyrei suturar: (a)mbovyvy, (a)mboty kyse-
sutilizar: (a)mopereri, (a)mosji; sutili- pore; ( a)kysekuamboty.
za en grande: tuvicha omba'apo
iapytu'.
suya, suyo : imba'e; se lleva la suya:
omba'e ogueraha. Letra T
taba, taln, astrgalo: pyua, kangue tacn: sapatu ropyta, s. pyta, pytagua.
tabacal: petjmdy. taconear: ( a}pyriL hat; ( a)jejapose,
tabaco: petj. (a)guata hatil; ipytre
tbano: mbutu; me pic un t.: che jo- tctica: teko, ose.; esa es su t .: pva
pi(= rhe su 'u) mbutu. heko voz'nte, p. heknte voi; no es
tabaque~, cajita de rap: pery ku'i ry- mi t.: nda che reko vofri
ru. ; tctil: poko andu (sentido del tacto).
tabla: yvyrape; techaukaha (t. del con- tacto: poko, jepoko; el sentido del t.:
tenido, ndice); las tablas de la ley; jepoko andu.
Tupli rembiapoukapy reheve ita tacuarita: masakaragua'i
mokoi; hacer tablas, quedarse en t. : tacha: (o)vatva,, mar, megua.
embosari joja, avave ndaipu'aka- tachadura: (e)mboje'o, kari pore-
vi ambugui; tabla de multiplicar: kue.
mboheta mbo'e, m. rape, m papa. tachar: (a)mboje'o (borrar), (a)mboja
tablado: yvyra mbopepyre. (atribuir), (a)ja'o (censurar, repren-
tableteado: picha'i der).
tabletear: ( a)mbohyapu, ( a)mboyvyra- tacho: ytyryru.
pyreryapu. tachn: mboje'oha, mboje'opyre (raya
tab (prohibido): ndaikati(va). que borra, borrado).
tacaear: (che) rakate'j;. tafilete: vakapi sj~ v. mbokurupa'y-
tacaera: takate'j. pyre, v. oflembokurupayva.
tacao: hakate'j(va). tahona: mongu 'ha, mbujape emha.
tacar, sealar, manchar: ( a)moemo- taimado: kumbari, katupyry, moi
mbe'u, ( a)mongy 'a.
tcito: ndoje'iva ha ojekua(va); oje- taimera: teko tiey, mo reko.
hechakuava ja'e 'j;re; ndoje'iva tajada: vare (en corte longitudinal),
ojekuante jepe pehengue (en corte transversal), ky-
taciturno: okirirfva, oe'eseyva, ha'e- timbyre.
osva, noe'esvai tajamar: y no', ypa'i (laguna chica).
taco: yvyra pehengue; mbokajopyha. tajaplumas, cortaplumas: kyse'i
460 tajar-tan tanda-tarde 461

tajar, sajar, cortar : (ai)kyti, (ai)pehe'fi.. yo: nde rehramonte. ahne che che porinhu ndeichaite avei; es tan tapabocas: ajra ao, ajumama.
tajo, corte: ekyti, pehe'; kyse pare ave, rehma guive, a.hne. malo el uno como el otro: iaa tapado 1 (estar): aho'ipy(re}, ijah
(herida). tal vez: ikatu, nune, oimne (con joja = i. mokoivva, iaa petei- tapado: 2 ao uvaha, ahoja.
tal (un): koichagua; tal fue el comien- otro verbo); t. v. no salga : oimne cha. tapadera: ahoja, uvaha, mokayha.
zo: pva iepyrungue, pvaicha i nos mo'ai; tal vez me quede: ika- tanda: ha, aty; es nuestra t. o turno : tapadillo (de), de incgnito: emihpe,
tala, roza: yvyra kyt, yvy emopot. tu apyta. andeha . la segunda t. : aty mokoi- kayhpe.
taladrar: ( a)mbokua (agujerear). talla: 1 tete ra'd (medida), t. pukukue ha; diez tandas: pa atyha. tapar: ( a)mboty, ( a)jaho'i, ( a)uvci; t
taladro: kua, kura, mbokuapyre; (estatura). tango: kamba jeroky, k purahi un agujero de explosin: ( ai)pu 'o.
mbokuaha (instrumento para tala- talla: 2 ta'anga yvyra, ose. (talla de tantear: ( a)ha'a, ( ai}povyvy (palpar), taparrabo: tambe ao, tambao, chiripa.
drar). madera, estatua). (a)hunga (sobar, estropear). tapera: tapere.
talante (de mal): hovasy, hova taku- talle: tete reko, ose.; ku'akua (cintu- tanto! tanto ... como: no se expresa li- tapete, mantel: mesa a, karuha (M.).
ru; trabaja de mal t.: ate y me ra). teralmente en guaran sino por el tapia: yvyata (pared).
omba'apva; de buen t. : py'arory- tallo: toky, taktl', ose.; t. gajo, rarni- superlativo, por ej.: son pocos los tapiar: ( a)moyvyatli.
pe. . ta de rosa: rosaroky. que hablan el guaran como t: tapir: mborevi
talar1 (vestido): ao puku, si, pa'isi talludo, talludito: ikakuaa hetva, nai- imbovjmte oe'va avae'eme ndei- tapn: kuambotyha, jurumbotyha. ta-
talar,2 asolar: (a)mbyaipa, (ai)l..yti- mitdvima, naimittivimava ( nai- chaite; t corres tanto como yo: p, hisp. (como kas: calzn).
mba. mitakuavima ( talludita ). pya'e reani cheichaite avei . taponar: ( a)mboty, ( a)jurumboty, (a}-
tal cual (sin alterar, ni cambiar) : ha'e- tamao, grandor: tuvicha, tuvichakue. tanto 2 (no hay para): ho'oitma jagua motap, hisp.: tapone o calle la
tambalear, tambalearse: ( a)vava, (a)- jyvara (lit. ya hay bastante carne boca: eembotapo, hisp. eemboju-
hicha, oimehicha; t. c. vez: am-
me, sapy 'apy'a; djalo t . c.: ehejn- ku'e, (a)kacha; hacer t. : (a)mboka- para el brazo o pierna de un perro). rumboty.
cha (agitar); el viento hace t., Se dice para quitar importancia a tara,! peso del envase: mbayru pohyi-
tena ha'ehaichaite.
agita las ramas de los cocoteros: lo que no la merece. kue.
talega, talego : mbayru ao, vosa, hisp.
y vytu ombokacha pindo rak. i tanto si ... como si: ta ... pa, ter ta... tam, 2 huella. efecto de una dolencia:
talento: kuaa, katupyry, akilporii; de tambin: ave~ ave. mba'asy pare, m. vare.
para'e; tanto si est bautizado, co-
mucho t.: iarandu nde kuava, tambo: vaka rk~ v. kora, hisp. tarambana, alma de cntaro, ligero :
mo si no lo est: ta ikaraz"pa ta ika-
ikatupyryete jepva (v. hypy ). tambor: gomba, angu'a, kurugu. pa tarara (trompo averiado).
rai'j' para'e; tanto en pblico como
talentoso, talentudo: iarandu katu- tamiz: yrupe. a solas: ta hapicha pa'ume, tera ta tardanza: are; su t. me disgusta: hi'a-
pyryva, imba'ekuaaha (v. el ante- tamizar: ( a}m bogua. ha'eo; tanto si ests sano como rgui ndavy'i
rior). tampoco: ahniri ave~ nahnir ave~ si ests enfermo: jma ne resi, j- tardar: (che} are; ya no tardar: nda-
tales, de esa clase: icha, ichajua, adems se expresa por negacin + ma nderasy. hi'are mo'dvima.
umichagua. ave o avei, por ej.: yo tampoco voy: tafier, tocar : (a}ati, (a)mbopu; no tarde (la): ka'aru; a la tarde , al caer de
talin (sufre la pena del): oenup che ndahi avei sabe tocar la guitarra: noati ku- la t. : ka'aru jere, k ypy; al a tarde-
otukumbo teekupe. tan1 {ponderativo, superlativo): qu ai mbaraka; acuden a campana cer: ka'arramo. "Es tarde" se ex-
talma, esclavina: atukupe ao. fruta tan dulce, qu camino gan lar- taida , al toque de la campana : presa de diferentes modos, segn
taln: pyta, pyropyta, pyu. go: yva re'va ku pva, tape ipuku- aje 'i itappe. las horas del da, conforme al si-
tal que (con), en el caso de, si: ramo, pa jepva. taido, toque, son: pu, tembipu. guiente esquema:
ramnte; con tal que t vayas ir tan 2 .. como: soy tan pobre como t: tapa, cubierta: ahoja, aho'iha, ape. 1) ko'mbma: de 4 a 6 hs.
462 tardo-tela telar-templo 463

2) pyharev(ma): de 7 a 10 hs. tatuar: ( a)mopini telar: tera, hisp., aoapoha, aovyta. temeroso: okyhyjva, py'atutva
3) asaj{ma): de 10 a 14 hs. taxi, taxmetro: mbayru ra'liha (ca- telaraa: anduti, andurenimbo. temible: kyhyjepyra, mongyhyjepyni,
4) ka'ar(ma): de 15 a 18 hs. rro medidor), mbayru porupyra. telefonear: (a)e'mbyry (< e'e + jera (orgulloso, altanero, que no se
5) py tilmby: de 19 a 20 hs. te1 (bebida): ygua: te de naranja: nar mombyry ). neo l. entrega, como la mujer. .. ).
6) pytU: de 20 a 21 hs. rykue che yguara (jugo de naranja telfono: e'ha, e 'embyryha, neo!. temor: 1 kyhyje; te. reverencial: poro-
7) pyharemie: de 21 a 23 hs. para mi bebida, para beber); te ver- telegraftar: (a)haimbyry. poyhu; poner t.: (a}mongyhyje.
8) pyharepyte: de 24 a 3 hs. de del Japn: tery rovy Haponpe- telgrafo: haimbyryha. temor2 de Dios, santidad: Tupgui ky-
Frases- a la tarde : ko ka'aru; ms gua. telegrama: haimbyry (< hai: escribir ; hyje, teko marangatu.
t. : kurivvo, agave; un poco ms t.: te 2 (pronombre): nde, ne, ro; te ve: mombyry: lejos). temoso (tenaz en la idea): iakahat-
agamive; demasiado t.: kuriete; nde recha; te oye: ne rendu; te teleologa (estudio de las causas fina-
va, iakrakva
llegu t.: ( a}embopyhareve (y as amo: rohayhu, te veo: rohecha. les): maerkuaa, maermbo'e.
temperado, templado: hekopegua, he-
en los dems tiempos del da pre- tea, lea: jepe'a, yvyra pehengue; tea telescopio: techambyry, neo!. (ver te- korekva. hekorekopegua
cedidos de ( a)embo. encendida: tataendy, tata 'y, ose. legrama).
temperamento: teko; su t. es medio,
tardo, tardo : mbegue; atey, pireja tcnica: aporeko, aporape; a ciencia y televisin: sambyry; (<techa= ojo + normal: heko (reko) ku mbytepe-
(espacioso, lento). tcnica nuevas, escuelas nuevas (se mombyry +lejos), terevi, neo!.
tarea: tembiapora, ose., tembiapo aga- gua
precisan tambin); kuaa ha apopy- teln: tero, hisp ., aotero.
ver; t. de toda la vida: (che) re ka- reko pyahu peguara, mbo'eha pya- temperatura: ra reko, arapytu reko,
tema, asunto: tema, hisp., emongeta- ra (tiempo).
ve pukukue rembiaportt. hu avei tekoteve. pyrfi, e'embyr.
tarifa: tepy reko; tepy rechaukaha, tecnicismo: aporape, aporeko. tempero, buena sazn de la tierra: yvy-
temblar: (a )ryryi, ( a)sysyi; (a)tumi; reko por.
mbohepyha. techar: ( a)ogaho'i = {a)ho'iga
le tiemblan las carnes de gordo: tempestad, tormenta: ra vai, ra po-
tarima: (yvyra =} mesa mopu'aha. techo: ga aho'i, ogahoja, ogaja, neol.
ikyrgui otumumba. chy; t. de agua con estrpito: ama-
taljeta: kuatia'i haipyrfi. (tejado).
trtago: mbaysyvo (ricino). tembledal, tremedal (tembladeral): ka- pyambu.
tedio, hasto: mbyaju, kaigue.
tartamudear: {che} kumbe, (a}e'e- rugua, tujuapasuru. apasuruha. tempestivo, oportuno: ha'etepegua.
tegumento: pire, ape.
pa'a, (a)e'epytapyta. teja: ai' pyko'emby, ogaho'ira, ga tembleque: oryryi reva, imarakach- tempestuoso (mar, nubes): para po-
tartamudo: oe'epytapytva. aper. va; t. de labios, de manos: hembe- chy, araihu, aravairehegua.
tarugo: yvyra pehengue, y. hakua, y. tejedor: pyahaha, oipyahva. sysyiva, iposysyiva. templado: hekopegua.
akytfi. tejer: (ai)pyaha temblor: tytjli, sysy~ ryryi; t. de tie- templanza: tembi'u ha jey'u hekope-
tasado: hepymofmbyre. tejido: ao, pyahapyre. rra, terremoto: yvyryryi, yvysusll; gua, tyvata nahyvatiimb~ hyva-
tasar: {a)hepymof (pongo precio), {a)- tela: ao, pyahapyre; t. de algodn: ma- t. del prpado: che ropepisysyi t hekopegua; teko mbyte, karure-
porohepymoi ndyju ao, ao m.; t. de araa: andu- temer: (a}kyhyje, (che) py'a tytyi, kombyte.
tatarabuela: syjarjn: jaryi kyha; t. de leche: kambyape; t. ra- (che) py'a mirf; t . por respeto, con templar: ( a)mbohekopora, ( a)mbohe-
tatarabuelo: tam1: tam61joapyru. la: ao resakfJ; t. tupida: ao jatyka temor reverencial: ( a}jepoyhu; t. a kombyte.
tatar: tatare (rbol de madera amari- katupyre; t. delgada: ao pereri; t. otro: (a)e'angai chugui, (a)emo- temple: teko: pire, py'a guasu; est de
lla). gruesa : ao anambusu, ao poyvi; ndyi chugui, {a)mbopo'i chugui mal t.: ipirevai
tato: tatu (mamfero). tienen t. para cortar: ( oguereko) (respetar, considerar); hacer t.: templete: ta'anga rupa; oga'i jegua.
tatuaje: pini, pinima (A.). ie 'embukura. (a)mbopo'iuka (atemorizar). templo: tupao, Tuprga.
464 temprano-tentador tentar-territorio 465
temprano: voi; muy t.: voiete, voikoe, i en los vocablos osiclantes); no tie- tentar: (a)ha', (a)noh tapevafpe; (a)- terminal: paha, pahapegua.
pyharevete (muy de maana); ven- ne cuerpo: ndaheti. Frases- ten- moepy simga, (a)mouh, (ai)py'- terminar: (a)momba, (a)japopa, (a)-
dr t. : ko 'ejekuaa vove one, ko'e- go gana(s): (a)karuse (ver gana) ; ara' (probar). mbopaha; falta poco para t. : opa-
tivove o. t. por, le tienen por ladrn: O[JI e- tentativa, ensayo, esfuerzo: ta'a, ose., pota; terminar, intr., t erminarse:
tenaz: hekoatava (X tenacidad: teko reko ichupe mondahramo, he 'i eha', ma'e, ha'a (o)pa; se termina el dinero : oso
ata). mondaha (ha}, oje 'e hese mon- tentemozo: jokoha, yta. viru; se termina la lluvia : opi ama; t.
tenaza(s): kypa, pyhyha. dahaha; t. compasin : (ai)poriahu tentempi: py'a joko, emboapytegua, su vida: hekove opa; yo muero: apa
tenazuelas, pinzas depilatorias: kypa'i, vereko t. necesidad : (ai)kotev; ku 'apo 'iharaha. apytupa; pronto se terminarn mis
tague'oha. t. per:za: (che) ate'ji; t. por cier- tentenelaire, m es tizo, criollo : avajopa- das: ndahi'ari che arapvo.
tendedero: aosaingoha, isaingoha. to : (a)reko aeteguramo; tener ra ra'y. trmino: apy, apj;ra (fin, final).
tender, 1 extender, desdoblar: ( a)mua- vergenza: (a)tf, (che) otf; tener- tenue: sake (luz t.), pereri (delgado), termite: kupi'i (hormiga blanca).
si, ( ai)pyso (ropa mojada, maz, se por algo , t. en mucho, ser orgu - syi (liso, suave, fino). termgeno: taku me'eha, t. reruha.
porotos: ao aky, avati, kumanda); lloso: (a)jejapo, chentese, chesn- teir: (a)mongolo, neoi. (colorar); t. o termmetro: taku ra 'aha.
(a)mokfz (secar, enjugar). te ... ha'entese, ha'esnte (l es or- pintar de azul, blanco, rojo, negro: terna: mbohapyva, m. oondive.
tender2 a un fin, pretender: (ai)pota, gulloso). ( a)mbohovy, ( a)momorot, ( a)mo- temecico, ternezuelo: peky asy.
( a)hupityse,( a)rekose. tenia: tyeraso; tengo tenia: che ryera- pyt, (a)moh, etc. (X desteirse: ternera, vaquilla: vaka ra 'y.
tendero: emuh(ra) (X jajoguaha : so; tiene t.: hyeraso. oje 'o). ternero: toro ra'y, hisp .
tienda). teniente: 1 rerekoha (que tiene). teocracia: tet sambyhy Tuprupigua, terneza, ternura: e'e kunu'u, e'e ra-
tenderse, acostarse: (a}eno, ( a)jeity teniente2 (lugar): hekovia, pyruha sambyhy tupmegua. y hu (X blandura: hu 'ngue).
tuppe. (sus ti tu to). teogona: tupgua'u ku ra emoare. ternilla, cartlago: tngyra, apy nguasa.
tendido (estar): ojepysva, oenva, tenis (juego de): teni, neo!. teologa: (ciencia divina, ciencia de terquedad: akohata, a. r eko, teko
ao asai (ropa extendida). tenor: 1 ta'a, teko; a este t. : kicha(ra- Dios), Tupre tembikuaa, ose. , t e- akahata
tendn: tajygue, ose.; t. de Aquiles: mo); al t. de esta ley: ko e'erne'e- tero, teruteru : tetu.
mbikuaa Tuprehegua, arandu ko-
pytasa, tenypy'apytasa. rehe. ; terrado, terraza: ga ahoja, uvha.
1 rai, Tup rape mbo'e, jekuaa Tup.
tenedor: kypa, jaikutuha (X cuchara: tenor 2 (voz de): purahi y vateha,: pu- teora: kuaa ra'a, apytu'u roky (inten- terrapln: y vy joapy, jokoha y vy.
kuipe, jakaruha). rahiha yvat( va). terrateniente: yvyrerekoha, yvyjra,
to de la inteligencia), aete rape.
tenedura: jepapakuaa. tenorio, amante: ta'yse, ose. teosofa: Tupa rapegua'u. ijy vy va.
tenencia, posesin, ocupacin de cosas tensin: pyata, mbarete. teraputica: pohan rape. pohano terremoto: yvyryrj;i
ajenas: tapicha mba'e iporupjmte. tentacin: ha'ii, eha' (prueba, exa- mbo'e. terrenal: yvy, yvypegua, arapypegua
tener: (a)reko, tengo mucho o mu- men, ensayo); epy sanga (tropie- teratolgico: heko 'ymegua, pokatu(re- terreno: 1 yvy.
chos: heta areko; no tengo nada: zo), pyho (desliz). hegua), mba'erechapyriJ(rehegua); terreno, 2 terrestre : yvypegua, arapy-
mba 'eve ndareki. En general, el tentculo: jyva, kyvapo, pyhy ha (pren- es un caso t., <;le milagro: pokatu re- pegua (mundano).
sustantivo precedido del verbo "te- dedor). inte ku pva =hecha pyrako. terribilidad: kyhyje guasu, mondyi re-
ner", se traduce por el pronombre tentador, 1 atrayente: nde py'a reraha- tercero: mbohapyha. ka, teko jero, ose.
personal, ms un sustantivo, por ej.: se (le atrae a uno). terco: akohatd. terrible: mondyiha, heko herva, jera
tengo manos: che po; no tiene alas: tentador 2 (el): ha'angra (A.), mba'e terminado: apopapy, mbopahapy; est (fiero).
ndaipepi; tiene casa: hga (h por pochy. t.: opa( m a). territorio: tet'~ yvy.
466 terrn-tiempo tiernamente-timpanitis 467

terrn : uky t, y vyaky ta; t . de sal: textil : pyaha, ojepy ahva, inimbo- 4) la frase " hace tiempo" - cunto cal: tet y.; t. estril: y. itakuruvi;
juky akytd. ni. t. hace que no te ve a: yma ndoro- cubrir con t.: (a)jaty; echar t. a los
terror, espanto, pasmo : ky hyje. texto: kuatia poru.pyre, k. mo'ehape- hechavi; hace t. que est s aqu'? : ojos: ( a)yvyaty hesre.
terso: sak., poti, jaji gua. nde armapa ko'pe; hace t. que no tiesto: fla'e pehengue, itaguype, taky-
tesis: oje 'va, oemoiva, hechaukapyr tez : tovapire; ape. viene: yma ndouvi che rendpe; pe (cascos de sepultura, etc.).
(lo qu e hay qu e probar} ti, tigo: nde, ne (y la posposicin co- no hace t. que sali: nda ari (=na tifo, tifus : tihu, tipu, hisp.
tesn : pyta (const ancia). rrespondiente) ; sin ti: nde'yrehe; ymi) ose hague ( = kuri ose); deseo tifoidea: tihujoja, tipujoja.
tesonero : ipy tva, ipy ta guasva co ntigo : nendive; de ti : ndehegui, que te quedes un tiempo con nos-
tifn, tormenta giratoria: aravaz ere,
tesorero : tembirepykue rerekua, t. io- etc. otros: aipota ore py ri nde aremi
t a : tia (con acento en la a), hisp.,
araijere, yvy tu pefupaha
5) distincin entre "t. lnea" (dura-
ngatuha. tigo (con): nendive
tesoro : mba'e hepy, m. repy; mi teso- sy 'y, sy y ky , sykypy'y (Gatti). cin) (a), y "tiempo punto" (su ceso
tibia (pierna): tety ma ka ngue, kupy. hecho) (b). - Ejemplos: tijera: }etapa
ro: che rembiay hu (mi amor).
tibio: haku vevi, haku vy; hakuju (a) tardar mucho (t.) en llegar? : tijeretazo : je tapapore.
testa : ak, tova sy va
testaferro: hekovia, terarekovia. (est). hi'metere{nepa oguahe (= oguahe- tijereta: tuguaijetapa.
testamento: amyry i rembipota, po ta- tiempo: ra Diferentes aspectos del vo). tigre: jaguarete, chivihu, chivipuku.
paha, p. pegua (l tima voluntad). tiempo: b) en tiempso pasados tambin hu- tilde: ak.i (X acento: tyvyta).
1) t. a tm osfrico- buen t. : ra po- bo desrdenes: yma oiko avei heko- tilingo, tonto : tavy, tavy nunga, tavy-
manoriregua kuatia.
testarudo , toz udo, cabezu do : "wkdha- rO.; mal t .: ra vai; t. alegre: a. ro- peyva; los tiempos actuales nos rai (ligero de cascos).
ry; t. lluvioso: a. ama ndy; t. seco : ofrecen nuevos inventos: ko'agagua timador: mondaha pokare, mbotavy -
tva
a tini: t. de siembra: tcmity ra; ra flane mbohory mba'e pyahu he- ha.
testera : topy ta. ose.
testculo : ta'}'i. ose.: ext irpar los tcsti t. t emplado: a. apy ryve, a. katupy - chapyriime; tan luego como tenga timar: pokareme (ai)pe'a, (a}mbotavy.
culos: (a)ha )'i'o: inflamac in de ios ry, a. por. t . lo har: iguymi vove chve (= ifa- timbal: gomba, angu'a
t. : ta y i ruru (orquitis).
2) tiemp o que pasa, apreci ~ bl e -- mi vove chve}, ajapta (= ajap- timb: timbo, pakara, kambanambi
testigo : hechahare. hC'nduhare (t. de Ei t iempo pasa: pe ra oha,sa; el ne); hace t. , no hace t.: yma, ruzy- (un rbol).
t. no vuelve: pe a ndogueviri; no mi timbre, 1 campanilla: itapu 'i; t . o carac-
vista, t. auricular).
testimonial: avare guasu e'e mopo- tengo t .; nda iguyi chve, ndai;i tkmamente: kyryihpe, kyryime terstica del sonido: pureko, pujua-
chve; me falta t. : ovata chve tierno, 1 amoroso: mborayhu, m asy, vyha
rha
testimoniar: ( a)mombe'u, ( a)mopor.. ra (ova = oa) (M .); llegas a t.: kyryi, peky. timbre, 2 sello, estampilla: ta'anga; te-
testimonio: mombe'uha, mombe'upy- ha'etpe reguahe; el t, vuela : tierno 2 {hortalizas con vaina ... ): peky; reraha repyrfl.
re, e'ngue, je'eku e, hechahare a oveve (M.); mr quedar un aky: verde (frutas); kyryi {animali- timidez: kyhyje, teko kyhyje.
t. con vosotros : che aremta pende tos, plantas); kyryu (repollo, hue- tmido: otiva, okyhyjva, ipy'akyhy-
mombe'u.
teta: k.ma, titi (p ezn); pezn de la pyri sos, cartlagos ...) (ver kyryP). je.
teta: kamapy, kamapu'.. 3) t. con oraciones temporales- al tierra: yvy , tetii (pas, nacin); por t .: timn: yga s.ambyhyha, ygu rugui,
ttano, ttanos: tono, hisp. t iempo de comer no trabajes: reka- yvyrupi; el centro de la t. : yvy apY": ygu moviiha, yga mbohapeha, yga-
ru aja, ani remba 'apo; en t. de con- te(re), yvyguy katui; tierra blanda: kU.
tetera: je 'yuryru, teryru , hisp .
tetala: kuimba'e kma, kyt, titi solacin todo es fcil : revy'a aja(= yvy aruru, y. hu'; tierra de altiba- timonel: movtihajra, mbohapehra.
tetuda: ikama guasu. nde rory jave) mba'eve ndahasyi jos: y. fojay; t. llana: y. pe; t. fis- timpaRitis: tye1Uru, py'avu
tocante a-tomar 469
tina-tocador atbiha: t . de piano : piano rfli jopy- yvoty guive; t. los pjaros: guyra
468
tirantez: teko atfi. i'i emyatfi. ha; t. de acorden: akordeb resa oihicha, etc . (Decir entero por
tina, tinama , tma1on: tina. hisp ., jopyha; es un buen t.: iku pyryrjn: todos es un abuso injustificado).
tirar, 1 est irar: (a)mya td.
mbayru a'e, m. ay'( guz'gua). iku hu ' para todos 2 nosotros: ande (ore) ha'ekue-
tirar,2 echar: (a}mondo. (ai)ty.
tiniebla: pyt, pytmimbi. tirar, 3 disparar: (a}ha '. (a)mbokapu, tocante a, en orden a: rehe; t. a los te.
tino: apikuaa. katupyry. ( a)poi (lanzar), (a)mbohu 'u. animales: mymbrehe. todos 3 (de), universal: pave; nuestro
tinta: ty kuh , ose. , y h. tiritar , temblar de fro : ro':vgu i (a}ry;- tocar: 1 (a)poko, (a)povyvy (hurgar); Padre comn, Dios: ande ru pave
tintero: tykuhu ryru . (a}javyky (manosear). (M. A.).
tintura: mbokoloha, hisp. , mongoloha, ryi.
tiro: mbokapu, pu; errar el t. : (a}jav_v. tocar, 2 sonar, intr. : ipu; ya han toca- toldera: tva (poblado), tapyity.
monaha, mba'e mona. ndajap t'ri, le peg un t.: omyatatati do: ipma toldo: tapy i, ogapiri (t. de estera), ao
tia: apirype (eczema del cuero cabe- tocar 3 un instrumento : (a}mbopu; t. la ga, gaao.
hese: t. alevoso : guasu api.
lludo de los ni os). tirn: syky , syryky; de un t.: pe te i guitarra: ( a)atbi mbaraka; t. el tole, toletole (gritero): sapuki joa,
tioso : ijapirype (v. tia). acorden : (a)hesajopy; t. el piano ; churuchuchu.
sykype.
to: tia. tiroteo : pororo, mbokapukapu. rgano: ( a)hijopy. tolerancia: techagi, ose., heja.
tpico: tee, hekopeguaite. tisana: ka'ary, anary (X un te. un tocar4 a doble: ( a)m boitapu jahe'o; to- tolera.nte: ohechagz'va, hejaha.
tiple: rnitd ijahy'o po'iva, mitfl pura- caf: tery, kafery ), ygua (bebida ). can a doble: ipu jahe'o. tolerar: ( a)hechagi, ( a)heja.
hi, purahi po'i, p. yvate, ahy'o tocayo: jave(ve); mi t.: cherra rereko- tolmo, peasco : ita, ita guasu, ita pu '{_
tsico : hasy po'iva, imba'asypo'(va.
po'i.
tisis: mba'asypo'i. ha = eh: r. joja. tolondrn, tolondro, chichn : kandu;
tipo, 1 letra: e'erapo. titilar: (o}mim bi, (o)tytjJi. tocino: kurero'o. le hizo un t. en la frente: ombosyva
tipo ,2 individuo: tekove, ma'era: es un tocho, inculto, tonto , necio: tavy, vy- kandu chupe.
tiza: itahaiha, haiha ita.
t. m~l o , no te fes de l: aa mba- ro, koygua tavy, ndojetavy'i gu e-
tiznado: h (n egro), mohmbyre, ho- toma!, 1 oh! : e'a.
raka ko upva, ani rejerovia hese. terva.
vah (de cara morena). toma/ helo aqu : kina pe, kina.
tiquismiquis: eimo 'd re. tiznar: ( a)moh; tiznarse la cara: (a}- todava, an: gu eteri; no me voy t.:
tira: vare puku po 'i. v. pukupo'ikue. ioma 3 de agua: ysyryhgui, ysyry e-
emohovahu. ndahi gueteri; an no, t. no: ne'-
tirado: mondopyre. ndahepyiet e (muy pyr, y. aM.
tizne emih, hu re, apekum (t. de ra, ne'ra gueteri
barato). todo: se expresa con el sufijo pa; se lo tomado, 1 bebido: (o}pichoro = opi-
olla , (holln) guy ; tuvicha opichoro, o. guasu
tirador: 1 ha'dha, apiha; es buen t.: aja- tizn: tata 'y, tatapyirendy (t. encendi- comi t.: ho'upa; lo vi t.: ahechapa,
pipara( va). ahechapma; est t.: oimb(ma) (v. bebido).
do).
tirador: 2 apiha (hondita). tizonear:(a }hatapya (atizar los tizo- (ver todos). tomado, 2 ocupado (estar): ijra, ijara-
tirana: pu'aka hekope'y, mburuvicha todo entero: hemby re'yre: no comer paitma (todos los sitios, entradas,
j era reko, mburuvicha aa. pu'aka- nes).
toalla hova mokha, po ha tova mo- t. e.: amohembymi etc.: opa tenda. .. ).
rei.
kha. todopoderoso: ipu 'akapa, ikatupva, tomar: 1 ( ai)pyhy (agarrar), ( a)japyhy ;
tiranicidio: mburu vicha jero juka toalleta, serv illeta: karuha'i (M .). ipu 'aka pave t. de la mano: (ai)popyhy; tomarse
tirano , dspota , dictador: mburuvicha todos: 1 ha'ekuete, opa, opva, may - de las manos: (ja)jopopyhy; cuida-
tobillo :pytasdgue, pyud.
ha'eo, m. aa, m. jera, m. ha 'ente- mva, mayma, maymramo, may- do con tomar nada: chke, ani reja-
tocado: 1 akd ao.
se. mro, guive, ohicha, oimehicha, v~kjtei mba 'eve; no lo tomar a
tocado: 2 vajegua.
tirante (est): hatd, ocmyatfl. oimehaguicha; todas las flores : mal: anichne aiko asy. Nota- (ai)-
tocador: 1 mesa hovaheira
tirantes: kasb myatd, k. jokoha: rela- tocador 2 (de instrumento): mbopuha,
ciones t.: juayhu'j, juayhu kangy.
470 tomar-tordo
tormenta-trabajo 471
pyhy con frecuencia se usa en mal topetar: ( a)akambota; topetarse: tormenta: yvytu vaz, ara yvytu, vai,
sentido (coger). (a)oakilmbota (topetar = tope- tortuga: karumbe, tarekaja, chue,
yvytukusuv (tifn, viento arremo mbusua.
tomar, 2 beber licor: ha'u; no tomo ca- tear: trans. e intrans.). linado); ra pochy.
a: nda'i taguato resay; t. mate topetear: (ja)joapi; hacer topete o t.: tortuoso, solapado: hova mokbi, ija-
tormento: py'apy, angeki, vy'ay, ta- pusva.
(caliente); terere (mate fro): ( a)ka- (a)mooakiingapi, ( a)moeakiimbo- sy.
y'u (= ha'u ka'ay), (a)terere, t. las ta. tortura, tormento: enuprei, jepy'apy
de Villadiego: ( ai)pyh.li : tape, (a}- topografa: yvyape mbo'e. tornadi"lo, ligero de cascos: ipa tara- (quebranto, pena), hetemano.
ra, ipyta'i torturar: ( ai}nupfrrei, ( a)mboheteju-
poi pygui, ( a)joka yvy. toponimia: tva rra, t. r. kuaa
tomate: toma, tome, hisp. toque: pu; t. de campana: itapu. tornar, volver: (a}jujevy, (a)jevy (rl} ka.
tomazo: tomo guasu, kuatia tuvicha. toquilla: akiingao k-u 'aha. gresar de en medio del camino); t. o tos: hu 'u; t. convulsa : hu'upuku (vea
tomillo: tomi, hisp. trax, pecho: pyti'a volver a estar enfermo: (che} rasy toser) .
tomista: Akino rakykuegua, Tome torbellino, remolino (de viento): kusu- jevy, hasy jevy (l...). tosco: havara (spero1 korocho, joha.
remimbo'e. viru 'u; t. de agua: ypepyvu; t. del tornear: (a}mboapu'a, (a)mboajuku{Ji toser: (che}hu'u; tose de noche: ihu'u
tomito: tomo'i, kuatia'i cabello: apyte jepyvu (M.). (M-~ ( a)orair gua'u (juego anti pyhare, ih. pohi
tomo: kuatia, k joapy, tomo, hisp. torca: yvykua, karugua (hoya natu- guo). tostado, asado: mbichy.
tonada, tonadilla : purahi, p. ypy, pu- ral) . torneo, juego antiguo: orair gua'u. tostar: ( a)mombichy.
reko. torcaz, torcaza (paloma): jeruti, pyka- tornero: mboapu 'ahra total: opa oondive, oondvepa; en
tonel: tone, hisp .; yva rykue ryru su. tornillo: kutujereha t.: oondvekura.
(uva M.). torcedor, angustia, afliccin: (je)py'a- tomo: mboapu'aha. totalitario (rgimen, estado): teko pe-
tonelada: nela, hisp ., tone, hisp. py, vy'ay, angata. teinte, petefnte reko, petente
toro: tro, vakame (M.).
tono: purahi reko, pureko. torcer: ( ai)poka, ( ajmokare, ( a)moka- sambyhyha reko.
torozn: vy'ay {desazn).
tonsura: apytere. rap (doblar, arquear); t. o exprimir 1 totalmente, por completo: katuete, ka-
torpe, de:.;ml:lfado, espacioso: tavy, tui, katutui
tontamente: vyroreihpe, tavyrai he- la ropa: ( a)aopoka; t . el cuello (a ndaha'evi, ha'evey, ipomberJ'fi,
kpe, vyroicha. un gallo, etc.): ( a)jajuvoka (guyr- tozudo: akahatti, noemoviivai (test&
mbegue, pireja; t. de lengua: ika- rudo) .
tontear: ( a)embovyro, (che) vyro, pe}; torcerse o inclinarse hacia ade- tva, ikiimbeguva, oiie'epa 'a, iFe'-
tavyralvaicha ajapo, (a)vyrea. lante, hacia atras: ( a}jayvy, ( a)jepe- pa'va. traba: jokoha (obstculo1 sa; sin t.:
tontera, tontera: vyro, vyro reko. py; t. a un lado y a otro: ( a)embo- sa y, nais{Jiva.
torpe, 2 deshonesto: tie 'ji; los torpes o trabacuenta: papambyaiha.
tonto: vyro; un t.: ivyrova; a lo t.: hetevava; t la pierna: ( a)emohety- deshonestos no entran all: umi itz~
vyrocha; hacer el t ., el burro: (a)- maoki (<. hetymaoki: defecto del nabajado, cansado, fatigado: kane',
eyva ndoiki amo.
vyrea; no quieras ser ms t. de lo que tiene las piernas juntas por la kaigue; bien t, bien hecho : (ij}apo-
torpeza, 1 ineptitud: ha'eveyreko, he- . pormbyfe
que eres: ani nde vyroseve nde vy- rodilla y los pies hacia un lado). koveyreko, tavy releo.
rohgui; t. rematado= v. aju. torcido : kare, va (inclinado), kucha'a 2
torpeza, deshonestidad : tiey, tiey
trabajador: mba'apovra, mensu (t. de
tontuelo: tavyrai; akiitavy. (t. por dolor, enfermedad o vejez); los yerba! es).
releo.
topar, encontrar : ( a)huvaiti, ( a)juhu, okuchfvo (al revs); nariz t, pie t.: trabajar: (a)mba'apo; hacer L (a)mo-
torta: chipa, mbujape he'. mba'apo.
(a)embota; toparse:(a)ohuvait. tiva, pyvtl (X doblado: karapd}. tortero, tortera (rodaja del huso): he'-
tope: tu', ose., yvat; t. o copa del tordo: guyrau (hay ms de seis espe ymbagua. trabajo: mba 'apo; buscar t.: (a)mba'a-
rbol: tu'a, ose., yvyra ru'ti cies). poreka; dar trabajo: ( a)mohembia-
trtola: jeruti, pykuipe, pykasu.
poreka; dar trabajo: (a)mohembia~
472 trabajosamente-trajeado trajear-tras 473
po; trabajo en proyecto : tembiapo- tragaderas (tener buenas): (che) ahy 'o sorva, i tu jlJa, i ky 'fl;a, i soro en el transcurso de un mes: jasypu-
r; trabajo hecho, acabado o deja- para, ( a)rovia re (ser facil en kya tuja. kukue.
do: tembiapokue, ose.; trabajo de creer). trajear, vestir: (a)mboao, (a)monde. transeunte: hasaha, guataha.
mano, a mano: po apo, po apopyre, tragadero, faringe, fauces, esfago: trama: pyaha (hilos cruzados con la transferir: ( a}mbohasa, ( a)rova ( tra~
vida de trabajo: tekove asy; pasar ahy'o, pytuhe rape, arapytu rape, urdimbre). ladar).
trabajo: (ai)kove asy; con t, con mandi'o rape. tramar: ( ai)pyaha, tembiapovair ai- transfigurarse: (a }fiemo ha 'angaambue.
dificultad : hasy pe. tragar: (a)mok; t . a sorbos: (ai)syry- pyaha. transformar: (a}moambue, (a)moheko-
trabajosamente: hasyhpe, hasykatu- ku ; t . sin masticar : (a)mokok, t . trampa : uh, embotavy (engao) ; ambue; transformarse: (che} ambue,
hpe. saliva: (a}eendymok, ( a)kirirf ca en la t. ; me engao: akima (a )emoambue.
trabar : (a}m bojoaju, ( a)mbojoyvy, ahasaasyvo; t, soportar la adversi- transitar: (a)guata, (a)hasa.
trampantojo: embotavy.
(che) popa' (hese), (a)jura (lazar), dad : (ai)syryku che syva ry 'i transitivo (verbo): hasaha (X intran
( ai)pokua (maniatar), ( ai)popykua trampear : (a) porombotavy ; vamos sitivo hasahay).
tragedia: mba 'ete, tembiasyete, paha- trampeando: ahatapya jaikvo.
(atar de pies y manos); trabarse : va, pahapochy. trnsito, paso: jehasa, hasaha, jeha-
(a)jetu'u, (ja}jotu'u; jatu'u ojuehe. trampoln: porombopoha. mboheta- saha; hay poco t. por el mal estado
trgico (caso, muerte) : manomegua, ha.
tradicin: yma aporeko, (mo)marandu del camino: ojeguata sa 'i isyigui
manorehegua.
juruguip egua, emombe'u jurgui, tramposo: oporombotavyva. tape, okyhyje tape sy igui (por el te-
jurpe ohasva. trago: kamambu, ku (M.) (amboku : tranca: okmboty ha.
tragar) (M .) ( kamambu significa mor o peligro de deslizarse ; syi:
tr-aduccin: m boj ere, embojere (a- trancada, tranco, paso largo : guata pu- liso) .
mbue e'egui), mbohasa. adems burbuja) . ku, pyambu aukii (respiracin ac(} transitorio, 1 pasajero, temporal: ndo-
traducido (est): oembojere, imboje- tragn: ikaru hetva, okarumemva. !erada). pytiva, ohasavofva, sapy 'a gu-
r epyre; mal traducido : imbojere- tragonear: okarumemeve, okaru ndo- trancado, atrancado (estar): (a)pa'.. te.
vaipyre. karupi trancar, atrancar: (a}mopa'd; atrancar- transitorio/ caduco, fugaz, pereced(}
traducir: ( a)mbojere, ( a)mbohasa; se traicin (al pncipe): mburuvichre se: (a)pa'a, (a)emopa' ro : omano va'er, opa va'er, ho '-
usa en concreto de esta manera : t . angaipa (M.), teko py 'a joyvy, ma- trance, situacin difcil : tesa para, }e- va, oguva, oki sapy'a( va).
al guaran: ( a)moavae'e; t. al espa- and(ra) (ver el siguiente). hasa asy; a todo t.: ko ' ha na.ko 'i- translcido: hesak, ose .
ful: (a)mokaraie'; t. al latn: (a)- traidor: pogyrohra (M.), maandra me, katuete, otmehaichaite; me vi transparente: sdkti, satf; hacer t.: (a)-
morate'e; t. al frances: (a)moura- (M .), huvchre iangaipva, guasu- en trance difcil : tesa parrpe ajehe- muesakd.
see'e, etc~ quien traducir en apihra; no va por temor de una cha (en aprieto, cnapuro). transustanciacin: embohekoambue.
buen guaran la Sagrada Escritura?: muerte a traicin ( = muerte trai- tranquilidad: py 'aguapy . transvasar: ( a}hekuavo.
mva piko omoavae'eporne upe dora): ndohi okyhyjgui ojegua- t~nqulizar : ( a)mbopy 'aguapy trapo: ao soro, ao tuja, aovare, ao pe-
( kuatia karai oha) Tup e 'e. suap(r guara; le queran matar a tranquilo : ipy 'aguapjva. hengue.
traer: (a)ru (acrecentado); mandar t .: traicin: hese oguasuapise. 1r.mscurrir: oha!ill; hacer t .: ( a)mbo- trquea : jyryvi, pytu rape (X esfago:
(a)ruruka; t. a la memoria : (a)mo- traje: ao; t. de hombre, t. de mujer: hasa. tembi 'u rape).
mandu 'a (ichupe}; t. o llevar luto : ku im ba 'e ao, kua ao; t. de fiesta: Nota - trans + consonante = tras, tras, despus: takykue, ose.; uno tras
(a)emoaoh; t. a la redonda, al ao ka te; t . de trabajo, diario: ao e n es te y en casi todos !os vocablos otro: ojoakykuri; poner uno t.
retortero : ( a)rojere, ( a)mbopy 'a ta- r ei sigu icntes . otro: (a)mbojoakykuri, ( ai)kupe 'o,
rova. trajeado (bien): ijao katva; mal t .: i hanscurso : hasa, j ehasa (paso), kue; ( a)mbojorevi he t, ambohysyi
474 tnuegm'-trazO 47S

trasegar: ( ai)pyguara, ( a)mohendaha- pear), (a)mbopy'atarova, (a)moan- trbede: jajeporenda (trpode). trigo: avatimirl.
ro, ( a)hekuavo (poner lquido de- gata. trece: poapy. trillar: (a)mongu'i, (a)jyA.yi (desgra-
namndolo ). t rasudar: ho ', hoyga. trecho: pa'u; de t. en t. : polcil, pok4po- nar).
trasero: twi. topyta, ose. (base, culata, trasvasar: ( a)hekuavo, ( a)mbohasa, (a)- kiime. trilln: ruo (X sua: milln ; sue: bi-
asentaderas). rova. tregua : poi, jepoi, pytu'u, orairopoi lln).
trasgo: pra, pombero, hsp., tlngue. trata, trfico, comercio: em; t. de (t. de combate). trinchante: (a)mbovoha.
trasladar: (a)roja, {a)rova (ambova blancas: kua reko vai emU. treinta : mbohapypa. trinchar: (aJmbovo (partir).
no se usa). tratado, convenio: ooe'e.. tremedal : yvyu ', karugua. trinchera: yvykua puku, io'opyre.
traslcido: hesak. tratar, 1 hablar: (a}e', (a)Pmongeta trementina : y sy. kuri 'yry 'i (< kuri'y : trineo : mbayru jerey, m. pysy1y i .
traslucirse:hesak, ojehesakva. ( hendive), ( a)mongeta ( ichupe). araucaria , pino). Trinidad: hekovembohapjya.
trasluz (al): tesapeha hesa apytelupe. tratar, 2 : comerciar : ( a)emu; t. bien , trenza : op. t. de cuero: !<or. trino y uno (Dios): hekove mbohapy
trasminar, pasar: (a)mbohape yvyguy- t. mal: ( a)reko por, ( a)reko vai; trenzar: (a)op. petefva; petef jeiko, hekove mboha-
rupi no se tratan : ndojoguereki; tratar trenzado (lazo): kso kor; bozal t. : pyva, Tup petef hekove mbohapy-
traspasar. ( a)japyhara (saltar un obs- con amor a sus sobordinados: tay- vos:JI korb, hisp. va.
tculo), ( a)hasa; ( a)mbohasa, (a)- huppe oguereko ipoguygupe; tra- trepanar: (a)akmbolcua. tripa: tye, tyepo'i, tyekue; t. gorda:
rova (mudar). tar de amores : (a)mongeta. ( a)mo- trepar: ( a)jupi tyekuejere, ose.
traspi: pyho, kupyv; dar un t. : (che) e'; me trata como hombre : che tres: mbohapy. triaca: tyapu, pororo, piriri
kupyv. apo kakuaro. tribu: teyi, ava ret4, ava atyra. triscar: (che) saraki, { a)mbojehe'a; es-
traspiracin, sudar ty 'i, ose. trato : jereko. mongeta. jeiko; de t. do- tribulacin: ivaiha, jejopy, py'apy, e- tar triscado o mezclado : ojehe'va.
traspirar,sudor : (che) ry'i ble: ipy 'a mckiva, hova moki mbyasy (pena , sentimiento), vy'ay, trismo, rigidez de la mandbula infe-
trasplantar: ( a)rova (hacer pasar), mu- (va); no le des mal t. con acritud e angeki (ansia, inquietud, disgusto, rior : taykarat. ose.; tengo t.:
dar). insultos: ani py'aro ha e' megu- malestar, desazn , desasosiego, des- (che) raykaratd.
trasponer: (a}hasa mboypyri me rekus jopy. consuelo). triste: imba'embyasjva (est t.).
trasportar: ( a)roja (llevar en carro, travs (de): oykvo, okuchivo; mirar tributo: tepyme '. ose., jopi, jopoi- tristeza: mba'embyasy, vy'ay, py'a-
de t.: (a)ma' oykvo; dar al t.: (a)- pyre. mbyasy, embyasy; la t. ensombre-
etc.).
trasporte. roja, reroja. mbyaipa. tricenal: mbohapy arajere (rehegua). ce sus das: mba'embyasy ouv
trasposicin: embotakykue. travesao: yta (puntal), yvyra juasa. haper. ( = hekove).
triclinio, comedor: karuha pa'ikuro
trasquilar:{ a)ap, ( a}hague'o. . travesa: hasa, jehasa; t. del monte : triturar: (a)n7ongu'i (< ku'i: desmenu -
pcguar, pa'iku ra karuha.
traste (se . va al) , falla , no se real~~ :. ka'asapa ; t. del ro : ysapa, ysaho..
tricolor : kolopy (<color + mbohapy); zado)
mba'evetramo oiko, ndojehupzty1 travesura: tembiapo hekope'y, mit re- triunfador : ipu 'akva.
icemos en alt o la t .: jahupina pe
mba 'evicharamo. kicha. mit rembiapicha. triunfante : ipu 'akva, pu 'akaha.
kolopy.
trasto: tembiporu , ose. (utensilio). traviesa: ipyaha. triunfar: {che) pu'aka, (a)pyr ( hese
travieso: iokahat, moi, tiey. tricornio : talimbohapy va. hatfpyva.
trastornado: tarova; desde entonces tridente : timby ne o!. (< diente + los dos), ( a)guy j e, ( a)mboaguyje
estoy t., como loco : upeguive che traza: teko, ose., toky (idea), ose.
mbohapy) (M.).
tnzar: (a)n7o~ (a)hai
tarovaite. triduo : mbohapv arakue. hapra. neo!. triunfo : pu 'aka. mboaguyje (M.).
trastornar: ( a)myangeki (perturbar), trazado: haipyre. trocar : ' a)mbuekovia; trocarse : (ja)-
trienal : mbohapy ra jerc. haparajere.
(a)mboapyjere, (a}mbyai (estro- trazo: jehai, j. kytomi jopyru (ntercambiarse, sustituirse).
ne o l. ( v. triduo).
476 troje-tmido 477
troje, troj, granero, silo: yvy kua, trote: popo. tumor: mba'e ruru; t. inguinal: takoru- do) Paraguay con Argentina: am~
mbayru yvyguy. trovador, poet a, rapsoda : apoha, pya- ru, ose.; t. del cerebro: apytu ' ru- jopyru aikvo P. A. ndve; cantare-
trompa: tororb, mimbytarara; t. del ha, e'mbopotyha, pyaha. ru; susu'a, jati'i (divieso, llaga). mas por turno: jajopyrta purahi-
elefante: ttmbuku. trovar, hacer versos : (ai)pyaha, {a)e'- tuna: 1 urumbe (nopal, higuera chum- pe.
ba).
trompazo (le dio un): oiposu 'u ichupe mbopoty, (a)e 'poty, (a)haipoty 2 tunlio, torcido, de ojos turnios: hesa
petei trozar: ( ai}pehe' ( v. tronzar).
tuna (correr la): sayre = "sayme (ai)- pochy, hesa vera, hesav
trompeta: mimby po 'i ko, ( ai)kove; che akr e ( i)ko.
trozo: pehengue. tunante, pillo, truhn, bribn: aa- turno: pyrn, jepyru, jopyru.
trompo: yvyra pyryryi.
tronar: osunu, arakororo, arasunu, trueno, estampido: arasunu, arakoro- mbaraka, mo~ ah. turquesca (a la): trkoicha, turko oja-
r, amasunu (M.). tnica: typi (camisn de mujer). poh,icha, t rekpe.
araguyguy.
tronco: y, yva, tete, ose.; t . de rbol: trueque: mbuekovia (cambio). tup, cope te: hpo. turrn: niahe'et (<m +hato).
yvyray, yvyraropyta; t. genealgi trufa: 1 urupe yvyguy. tupido : hypy 'u, ypy!U (espeso como turulato, alelado, estupefcto: juru-
co : tami, ypykura rra aty, YPY trufa: 2 patraa, mentira : japu. bosque, etc.). ji, oemondjiva, okyhyjva.
1
kura yvyra. truhn: notinva, otiyva, avametua. tupir,, apretar: (a}jatyka, (a)mbohy- tus, sin decir "tus ni mus": ( = "sin
tronchar: (a)hakli'o, (a)mope, (a)ha truncar: ( a)aka'o, ( a)mombyky. py a, (coagular) ( a)jopy; tupine: decir oste n.i moste"; mas usado)
1
kdmop. t: nde; t solo? : ndnte piko, neo ( a)femohyvata (hartarse). he'yre mba'eve.
troncho: ka'avo y, ka 'avo rete, ana piko. turbante: turko akiw;a.
J, tusar (raro por atusar); ( a)moapesyi
y. tu, tuyo: nde ( ne); tu padre: nde ru; turbar: (a)mbotyai, (;)mbojavo_'i, (a}- tuso: 1 jagua.
trono: mburuvicha guasu guapyha, tus cosas, lo tuyo: ne mba'e(ra). hesarea, (a)myangeki; turbarse: tuso,2 cacantftado: imbiru'akurava
apyka jegua. tubrculo: tapo, ka 'avorapo. kyra. (che) py'a tyai, (che) angeki
(que tiene cacaraas u hoyos en
tronar (a)mbo 'i, ( ai)pehe'd, ( a)mop. tuberculosis: mba 'asy po'i. turbio: tyai, typytz: ose. la cara).
1
tropa: guarinihaeta, imbokva aty. tucn: tuk. turbin: yvytu ama heta, amay'Vtua- tusona, ramera: kua he k o vaiva.
t. -
tropel: heta mba'e apajui ojehva, tuerto: 1 (torcido): karapli, kar, koni, tuta (no hay): ehejntena, koichaite
tu~in:
2
ndururu, guarara, pyambu; van en ekoni (sinuoso). heta mba 'e ande py 'apyjcr va'er.
t. : oje'i; vienen en t .: ohua'i tuerto 2 (de vista): hesakuape, hesava, ava.
tutor: terekua, ose.
tropero: mytagua, myta rerekua. sav. turbulento: iakahati!Va; ileko javo 'i tutora, tutela (bajo la): terekua po-
tropezadero, sitio de tropiezo: epys- tutano: karaku, apytu' (meollo, ce- t urnar: (ai)pyru; l turna con su her- gujpe.
ngaha. rebro). mano, le sustituye: oipyrn tyvjra- tutriz, tutora: terekua kua.
tufo: pyti'u, ryakuavu vai, ose. pe; hacer t. , alternar: ( a)mbojopyru
1
tropezar: ( a)epysnga, ( a)jejapi, (a)- tuyo, tuyos: nde (ne con n~lesj,
tullido: apa. (el trabajo con el descanso: tembia- es tuyo?: ne mba'e piko; dme
yvypyapi
tropezn: epysnga; de t. en t.: epy- tullir, baldar: (a}mboapa. po pytu'u ndive) (X (a)pyrit: pisar);
el tuyo: eme'e chve ne mba'va;
sanga py.'itlngahpe. tumba: tyvy (sepulcro, sepultura). turnarse: (ja)jopyru; nos turnamos
ya ests entre los tuyos: reikma
ca~a quince das: papo ra rirpe
1
trpico: yvy jopepy, yvy jopehetapy tumbar, de ni bar: ( ai)ty, ( a)mombe, korpe, r. korapjpe.
( a)mbope; tumbarse : ( a}eno (acos- roopyru; voy alternando (turnan-
re. tuz, tuz real, paca, conejito: akuti
tropo (sentido figurado, metfora): tarse), a)jeity (echarse).
e'va (vocablo trasladado}. tmido (raro), hinchado, inflado (es-
trotar: (a)popo. tar); (che) ruru, ( a)vu.
Letra U
u ( = o): ter; l u otro : JuJ 'e ter ndve; la ltima vez: ipahpe,
ambue; plata u oro?: kuarepotiti ijapjpe (por ltimo).
terpa kuarepotiju. ultra: mboypjri: u. mar: para mboy-
ubicar, estar, morar : (ai)ko, ( ai)me. pyri; u. montano: ka'aguy mboy-
ubicuo : opa hendape oiva. oikva; pyrigua, yvytyrusu m.
mamopavegua. ultrajar: ( a)royr, { a)ja'o, (a)jahi (he-
ubre: km11, kambiTe (teta). se). (a)reko megUJl, (a)rairtJ, (a}mo-
ucase: tembiapoukapy, ose mar, ( a}motf (hacer un feo, desai
uf!: h. hunuh. rar) ( a)picha.
ufanarse: (a)vu. (ch e) jera, (a)jerero- ultramar: para mboypjri
vu. ultramarino: para mboypyrigua.
lcera: jai. ai (construido). ultl'amontano: ka'aguy mboypyrigwz.
ulcerar : ( a)mboai ultranza (a) , a muerte, a todo trance :
ulceroso : 1java. mba'eveichavramo, tojeka ojekva,
ulterior : mboypyrigua. mombyryve- tosoro osorva.
(gua). ultravioleta (rayos): tesape hovyete,
ltima vez (hacer por ): ( a)mbopaha; t. hovyve.
. es la t. v. que vengo a tu casa: ipa- ulular: (che) rase, ( a)guahu. ( a}jahe'o-
hmll aguahe nde rgape, ( a)mbopa- hata, ( a)jahe 'opuku.
hma che fu nde rpe( gape). wnbilicado: puru'tlme ojoguva, pu-
ltimamente: ipahpe. ijap ype. ru 'a, ipuru 'tiva.
ultimar : (a)mbopaha. (a )fapopa; a}iu- wnbilical (cordn); pwu 'd sd.
kapa (rematar). wnbral: okepyrha, okpyrnga (M.).
ltimo : ipahague. por .: ipahpe; hi- okejeikeha.
jo .: tayra (mcmby si se refiere a un (casi nunca se traduce): un pjaro:
la madre) pahague; por ., por fin: guyra; un rbol: yvyra ; una mujer:
ipahape: es el . da : ko ra kva (petei) kua; una cosa: petefmba'e.
ko'ga ipaha: por ltima vez te avi- una (a): petef py'pe. petei e 'eme; no
so . te lo digo : ipaha ahenduka van a u.
480 unnime-untar unto-uxoricida 481

wlnime. unnimes: ooe'eme, oo- padre), membypetei {si se refiere a (a)moflg)l'a (ensuciar), (a)moandy urticaria: kura'Yi, pireapeno.
ndive; vayamos u., a una: jaikta o. la madre). (ungir , engrasar). uri1: uru (pjaro odontofrido).
unnimemente: ooe'eme pete! e'e- unateral: petei ykepegua, ykerehe- unto : mona, ky ra, andy. urub: yryvu (especie de cuervo).
me. gua, apoulwpy peteire oma 'va, untuoso, pegajoso : apov, ay.ry. uruta : urutu (ave nocturna), guai-
uncin, 1 devocin, gusto: TupO andu, yketel (X bilateral: ykeki}. ua: pyap (poap M., A.) (u . de !a guingue.
remohe', nga vy 'a, kumby yvga. unipersonal: hekovepeteiva. mano); u. del pie: pysp (M., A.); usado: porupyre
uncin, 2 . extremauncin: Tup andy unir: (a)mbojoapy . (a)'lnoirU, (a)mo- cortarse las u.: (a)epyapekytf, (a)- usar: (ai}poru (po = pu} (poru signifi-
pahapegu. ondive; unirse: {a}omoir, (a)- epyap'o (sacarse las u. ); largo de ca tambin tomar prestado).
uncir (al yugo): ( a}japikua, ( a)mboapi- menda (casarse); (a)mopetei ande u., de u. largas: ipyapembuku, ipo- uso, usanza: poru, jeporn (poru tam-
rita, { a)mbojuaju, ( a}apy ti rekove {casarse); est unido: ojua- mboja. bin "empleo").
undoso: hi'y apenva_ py, oembojoapy (ju =jo). uada, uarada: pyape vore, pyap usted: nde, ne (con nasales) ("t",
unduJante: okonikonfva. unitivo: mbojoajuha, (mbo)joaju reru- karingue. pues en guaran no hay "usted").
undulatorio: pop_ ha (M.), me'eha; va unitiva: mbo- uero: pyap guyrai ustedes: pee (vosotros).
ungido: moandypyre; el Ungido, rayhu rape, Tuprayhu rape. uoso: ipyapmbukva. usurpar: (ai}pe 'a, (a)monda, (a)emo-
Cristo: (Tup) moandypyre. universal: pave, maymarehegua. uracho, uretra: tyrape. mba 'e, ( ai)poruemi.
ungir: ( a)moandy, { ai)pichy. univenalizar: (a)mopav, (a)momay- urdidera, urdidora: aomboake'oha. utensilio: tembiporu (instrumento,
ungento: andy (grasa). ma (generalizar). urdimbre: yva, inimbo, imboake'opy , trasto , cubiertos... ), ose.
nicamente: oite, mante, nte, nte; universidad: mbo 'eha guasu, embo - pyaha inimbo puku. tero: membyryru.
. si subes a una palmera (el aoao) eropav, arandupaveo, mbo'eharu- urdir: (a)mbo'j;va, (a)mboake'o, (ai)- uteromana, furor uterino: taguyr ku-
teme y te deja: pindre jajupramo su. popyvo inimbo. a, kua raguyr.
oite, okyhyje ( ao ao) ha ande universitario: mbo 'ehaguaspe oik- uretra: cyrape. til: porupyr, ojeporva.
reja. va, temimobo 'esu (< ,su: guasu). urgente: hage hz"na, mba'e pya'e, ipy'- utilidad : tekoporu, (je)porureko.
nico: petefnte, oite, aoite rageva.
universo: arapy, arapypv. utilizable: porupyr.
unicornio: hatfteiva. urinario : jakuaruha, jekuarurenda, kua-
unvoco: petefvante he'isva (X equ- utilizar: (ai)poru.
ruha.
unidad: pete~ pete[ reko (unicidad, voco : napetefvantei he'isva e'). uva, uvas: uva (M .), parral'a, lsp.
urna: mbayru; u. funer.nia: te'ngue
~ingularida,d). un no- s qu incierto y oculto: herun- vula: apekuatf, apekguy.
ryru.
unido: joapy, mopeteimbyre (juntado gua kay. urraca: aka', tingasu. uxoricida: hembireko jukahare, ogue-
en uno). uno: petei; de u. en u.: peteiteime; urticante: ojop(va. mbireko jukva.
unifJCar: ( a)mbojoapy, ( a)mopete. uno despus de vtro , u. tras otro :
uniformar: (a)mbojoja, (a)mopetei, joakykuri; u. de nosotros: ande
( a)mbojogu.a; ( a)mboaojoguapa (ves- (ore) hegui pete, andeapytgui pe-
tir de uniforme.) te; con un dedo: kw1 peteime; con
unifonne: jogu.a, joja, ao pete; poner una sola mano: (che) po pete-
de u., uniformar : (a)mboaopetef- mente.
mba; uniformarse: ( a)emoangatei unos pocos, unos cuantos: mbov)mte.
unignito: ta 'yrapetei (si se refiere al untar: (a)mona, (ai}pichy (friccionar),
Letra V
va (bien): oikopor, oipora, va mal: vacuna: pohti, ta ~y mombiaha, vaka-
ivaihpe oime, oiko vai; 1qu va! : hrz, neo!.(< h{I: poh).
anichne. vacunar: ( ai}pohiino, ( a}hasymombia,
vaca: vaka, hisp ., hatikiva (de dos (a)vakaha, neo!.; vacunarse: (a)e-
cuernos, bico rnado). vakahauka.
vacacin: pytu'u (descanso, huelga) ; vacuno: hatikiva, h. rehegua.
est de v.: ho'u rei hl'na, opytu 'u vade: kuatia ryrupe (cartapacio a pla-
ht'na. nada).
vacada: va ka atyra, v. myta_ vadeable: ikatva jahasa, hasapyr[_
vacante: ijara y J'a, jara'y, rei, pytu'u; vadear: y rupi (a)guata hasvo.
estoy vacante, desocupado: aime vado: yhasaha, yrasaha.
rei; sede vaca nte: tenda jara 'ji, ten- vagabundear: tavahpe aiko.
dar{_ vagabundo: tavahpe oikova, heko-
vaciadero: ojeporuyva rym, tembire- reiva, hekopyta'jlva.
jakue rym, tembyre, ryru_ vagancia: py ta'i, tekorei, ose.
vagar, 1 - te ner espacio , tiempo: ija
vaciado: nandi, m onandipy re_
vaciar: ( a)monandi. ( a}hekuavo {echar chve, iguy ch. ; no tengo tiempo:
todo el lquido), (a}ohe (derra- ndaiji chve (ver tiempo), nda
mar) , (a)m ohenda (hacer o dar lu - che poji, nda guyi(ri) ch ve.
gar, sitio). vagar, 2 es tar ocioso , de balde : (ai)-
vado : nandi; un v.: pa'; vaco, ausen- ko rei, ( che) tavahu.
cia: tapere; l experim enta un v. vagido: mita ras, hiiJ., hi'b.
_por tu ausencia: nde tapere ichupe vagina: ta y i rape, ose. , tako , ose.
(dativo), equivalente a: inga 'u nde vago : heko rdva, ipy ta'va.
rehe, nde rechaga 'u, nde rehn te vagn: vag , hisp. , mbay ru(jere)_
ipy 'ah o. ndvente nderechase. vaguear: (che} tavahu , (ai}ko rei, (che)
vacilante (estar): (che) ku'e, (a)vava. py'aheta, (che) aktarova.
vacilar: ( a)ku 'e, ( a)vava, ( a)mohera. vahdo: akaguyry, py 'amano sapy'a,
(che) py'a heta, (a)rovia her{_ andupoi
484 val}()variable variado-velado 485
vaho : ti, timbo, tatat, ose. , pytuheti- vanagloria: jeroviarei, teko ha'esnte, variado: ojepe'ahva (entreverado), veda, vedado: ndaikativa jaike
mbo, py!uhmbo, neol. jereroviarei, ojejaposva reko. napetechai vedado: mbotovepy.
vaina: tope, tyru, ose.; pire; v. del cu- vanguardia: tenondpe oikva; aty te- variar: (che) ambue; l varia, cambia: vedar: ( a}mbotove, ( a)akiwava, nda-
chillo : kyse ryru; quitar las v.: nondegua, tyapyra (A.). iambue, iambuma (est cambia- heji (no dejo).
(a)joka (kumanda}, (a)hope'a, (a)- vanguardista, pionero: tenondepegua, do). vedija: va, tague pop, ovecha rague-
hyrn'a. guariniha tyapyragua. varicela: m biru 'a tavy. kue
vaivn : ou ha oho, okacha, ovava, vanidad: teko nandi ( v. vanagloria). variedad: hetaichagua; hay mucha v.: veedor, inspector: ma'ha, angare-
oguyguy. vanidoso: (o )jejapva, oemboagua- h oi. koha.
vajilla: a'embe aty, . kura; tembi- rasva, ijaguarasva, oemba'eapo- vario: opaichagua (de muchas clases vega: ujoja, urnri, yvype.
porn. sva (v. ajecha). o maneras).
vano: rei, n.andi, piru, ndahi'i, ague vegetacin: ka'avo (== ka'a) rekove,
vale: ipor, ojepor(va) gueteri varn: kuimba'e, mcho, hisp.
rei, opa vaiva (se acaba) ; no en v.: varon: kuimba'e, k rehegua.
ka'avo aty, k no'o; cubierto de v. :
valedero: ipornpy, ipornpyr.
ndarez'ri; no en v. derramas tus l- hovypa, ka'avnte ojecha, ka'avo
valenta: py 'agua su. varonilmente: kuimba'e hendpe
grimas : ndareiri tesay nde reoh-
hovy ouvamba.
valer: ipora, ojeporn gueteri vasallo, siervo: voja (A., M.): siervo
valeroso, valiente: ipy'aguasva; no es va. de Dios: Tuptl voja. vegetal, planta: ka'a, ka'avo.
muy v.: ndaipy 'aguasuetiri vapor: ti, timbo. vasar: tembiporurenda, a'emberenda. vegetar: (ai)kove rei, (ai)ko re, (a)ka-
valerse, servirse, aprovechar: ( a)jeko; vaporizador: hypyiha (rociador). vasija: mbaym, tyru, ose. (orinal). kuaa rei, ha'u rei (descansar, va-
para eso nos valdremos de ti: kova vaporizar: ( a)hypyi, ( a)motimbo. vaso: y'uha, jay 'uha, ygua, kagua (M.), car).
ra rojekta nderehe. vapulear: ( a)kaguai, ( ai)nupa, (a)ha- (copa para vino); v. de noche: tyry- vehemencia: teko asy.
valientemente: py 'aguasuhpe. vir. rn; v. de vidrio : e'angechaygua. vehemente: asyete, eterei; de carc-
valija, maleta: karamegua'i. vapuleo: kaguai, enupti. vstago: toky, tembo, ose., ta'j;ra (hi- ter v.: heko asy.
valimiento, poder : pu 'aka. vaquera: vaka kora, hisp. jo, descendiente). vehculo: mba'e jere, mba'eryrn.
valor: py'aguasu (nimo); tepy, ose. vaquero: vaka rerekua, my tagua. vastedad, llanura , planicie: yvype gua-
su. veinte, veintena: moki pa.
(precio). vaquillona: vakara'y !.:ua.
valorado, valuado: oembohepyva, vara: yvy ra'i; ta ', (medida); ha'aha vasto: peguasu, tu vicha ojepysva. vejar: ( a)mbopy'a rasy, ( a}mbohasaa-
mbohepypyre. (medidor). vate: apoha (poeta), pyahaha. sy, (a)mondyry, (a)moeko'6i
valorar, valuar: ( a)mbohepy, ( a)moi varadero: ygarupa. vea: ema 'e. vejez: tuja, tujakue, tuja reko, mba'e
hepy (h = t). varado (estar): ojepokiva, otinga hi- vecero, de turno: oipyrva, ojopyrva, tuja.
vlvula: ok, ose., mbotyha; radiendy na. jopyrnha, ih{ ma)va. vejiga: tyryrn, ( tyryrnkue: v. separa-
(lmpara de radio). varal: yvyra puku nde poguasva; ava veces (a): jevyjevy, amme; a v. si, da).
vallar: toki, kora, hisp. jokoha. puku, karia'y yvate: (alto como a v. no : amo amomeve; rarsimas v.: vela: tataindy, ose.; v. de cera : t.
valle: yvytyroki (espacio entre mon- una espingarda). sapy 'apy 'aite. araity; v. de sebo: t. kyra; cabo de
tes, tempe),yvytypa'. varapalo: nup, nup pare vecindad : teko agui, agui oiva, ogaje- vela: t revire, t asygue; encender
vamos!: ni, nike, npue, jahpy, ja- varar: ( a}tnga dar de nariz). re. v.: (a)myataindy; v. bendita : t. ka-
hamba'e. varear: ( a)yvyranup, ( a)yvamongi vecino: ogaykegua, ogapypegua, tava- ra
vampiro: mbopi guasu, tuguy pyteha, variable: oemovva, iambuekat- ygua (ciudadano, camarada), ova, velado, cubierto: uvambyre, jaho'ipy-
andj;ra. va. tapie ha. re.
486 velamen-venir venta-verborrea 487

velamen, vela: yga ao, aopejupyre, ao- los ojos), (a)hesapyti (atar los ojos); mbou; v: varios: ohua'i; venir jun- venturo, venidero, futuro: ou va'er,
vytu, neo l. (< yvytu: viento). v. una herida: (a)jokua ekytfha- tos: roju oondive; por que vie- oiko va'er, ojehu va'erii
velar, 1 intr.: ndaki, ( a)mba'apo ake gue, kytingue. nes?: mba'pa nde reru (lit: qu venus 1 (lucero): ko'e mbyja, mbyja
rangue (X despertar: apy). vendaval: yvytu hat. te trae?); vengo de un ruido a otro ko'e.
velar, 2 tran.: ( a)ropy; v. un muerto: vendedor: emha, hepyre me'ha. peor: aju ayvuhgui ayvuvpe; ven- venus 2 (sexual): taguyrb, ose.
amoiril te'ongue. vender: (a)em; se vende poco: oje- go de una tribulacin y caigo en Venus: 3 mborayhu(rei) Tup gua'u,
veleidoso, inconstante: mbatara, py- jogua pokd; Dios quiera que lo ven- otra peor aju vaihgui vaivpe (voy sypizgua'u (diosa falsa).
ta'i das todo : hi'itma reemmba, h de mal en peor): (vpe = vehpe}; ver, (a}hecha; v. por azar: (che) resaho
velero: yga ao, yga aovytu. ojejoguapa ndehegui ven conmigo: jahachendive (por eju (hese).
veleta: yvytre maaha, jereha, yvy- veneno: poh vai meme; poh juka- ch.). vera, lado: yke, ypy.
turechaukaha. ha, poha momanoha; v. contra las venta,! mesn , parada: pytaha, karu- veranear: (che)arahaku, (a)pytu'u, (a)-
velo: ahoja, uvha. hormigas: tahyi poh, tahyi juka- ha. vy'a ra haku aja, ha'u rei (tener
velorio: a ty, karu. ha. venta: 2 emuha; v. y compra, oferta y vacacin).
vello: taviju, ose., tagu eky, ose.; nacer venenoso: ijukaha, poha manoreruha, demanda se corresponden: em ha veraneo (estar de): (a);y tu'u guasu (v.
el v.: havijus; quitar o arrancar el p. oporomomanva. jogua, kuave' ha jernre ojoja oju- veranear).
v. : ( a)haviju 'o. venerable: mba'etramo apopyr. ehe. veras( de): aete, aei, aje, nipo, nipo-
velln: ovecharague apu 'a. venerado, respetado: mba'etramo ventaja: changui ra'e, niporaka'e (despus de ver-
velloso, velludo: haviju; toalla velluda: apopyre; mbopo'iha (temido); hay- ventajoso: changui me'ha. bos); de v. ?: aetpa, piko.
mokdha haviju. hupy (amado). ventana: ovet. veraz: ijapu 'j;va, ijapuse'j;va, aete-
velludo : ao haviju, havijuhetva. venerar: (a}japo mba'ramo, (a)mo- ventanear : oveta rupi ( a)ma'. gunte he'iva, aete eha.
vena: tuguyrape, tuguyryru (e'ame mba'e, (a}momb'e guasu, (a}akdi- ventarrn: yvytu hata verba: ie'ngatu (tiene verba, es ha-
oikva: que fluye hacia el corazn). ty, ( a}hayhu para, ( a}porojapo ventear: (oi}peju yvytu (hacer viento); blador).
venadillo: guasura'y. mba'etramo. (a)mboyvytu (sacar al viento , orear) verbal: e', e'rehegua, e'megua;
venado: guasu (hay varias especies). venrea (enfermedad): kua mba'a- ventero: pytaha jra, karuha jra. declaracin v.: mombe'u e'e.
vencedor: ipu'aka, pyrha, sha, os- sy. ventilacin: yvytu, arapytu, mboyvy- verbalismo: e'nte reko, e'refnte
va (he se los cuatro); no tiene v.: venreo (placer): mea vy'a (placer se- tupyre (ventilado). reko.
ridaipori oseva hese. xual), tiey v. ventilado (estar): oemboyvytu, hi'a- verbalmente: e'me, jurrupi, kU-
vencejo: tuguaijetapa, mbyju'ipe ojo- venero: ykua, yvu. rapytu poti(va}. me.
guva guyra. venganza: jepy, je(h}epy (M.). ventilador: pejuha, yvytupo, yvytu- verberacin: enupa
vencer: (a}mbopoguy, (a}mombarete- vengar a otro: (a}jehepy (M.), (a}jepy- mbo. verberar: ( ai}nup, ( a)motukumbo,
hara, (a)mbarete'o, (che) pu'aka (ka ka (A.); vengarse: ajepy(hese). ventilar: ( a)mboyvytu, ( a)arapytumo- ( a)mbuepoti, ( a)hevipete.
= kave} (hese), (a}s (hese), (a}py- venido, que viene: oguahva, ova; v., poti, (a)mopoti arapytu. verbigracia, por ejemplo: techaukah-
r (hese}; (a}moticha'f. (a}motimbo trado: terupy. ventosa: pyteha, jopyteha. rupi ja'vo, t hendpe.
(ichupe). venidero: oiko va'erti, mba'e ou va'e- ventrlocuo (ser): (che}ryee'; es un verbo: e' (verbum , logos); e' apo
vencido (estar, ser): (a)emoticha'f(a)- rfl, ojehu va'erti, ijaje va'ert1 (ser v. de primera: hyee'e hendupyrii. apo e', aporra (X sustantivo:
emotimbo ( chugui). real). ventrudo: hyeguasu, hyepo(va); soy marra, mba'erra).
vendar: (a)jokua (atar); (a)hesauva, (v. venir: (a)ju, irregular; mandar v.: (a)- v.: che ryepo, ch. r. guasu verborrea, verbosidad: e' syry, .
488 verdad-verbebral vertedero-vitico 489
syryry, e'e rei, e'engatu, e'enga- vergenza: et, otiva reko; es una v.: vertedero: oheha, hekuavoha. mand; de, por esta v.: ko 'garamo;
tu reko. ati va'er hese vertedor:ohha,hekuavoha. esta v .: ko 'ga; en v. llorar re: oja-
verdad: aetegua (Jo verdadero), ae- vericueto : tape vai, tape kare po'i verter: (a}ohe (derramar); verterse: he 'o rangue opuka; se queda en v.
te; decir la v. en forma fuerte : (a)- veredicto: aetegua, jerovio.ha, aete oeh. (en sustitucin) del amo : opyta
jejuru'o (a l : hese). rechaukaha. vertical: takamby mbyte rehegua, ijro rekovia; muchos son los pen-
verdaderamente: aetehpe verificar: ( a)hecha aetpa, (a}mbo- (mbyte = pyte). denciosos en v. de ser pacficos y
verdadero: aete; lo v.: ae tegua; lo joja (confrontar), (a)ma' porfi. vrtice: takambypyte, tapejuasa. asentados: hetaite ko oiko va 'ertin-
v. slo nos satisface: aetegunte verija: takamby, tako, ose. (regin vertiente: yvy ty ape, y oehha. gue py 'aguapy por, iorairosetva.
ane moangapyhy. del pubis). vertiginoso, 1 muy rpido, muy acele Ntese cmo se traduce "en vez":
verde 1 (color): hovy, mba'e hovy. verjel: yvotyty (jardn), yvotyroki rado : pya'ete rasa, tagepopete, po- por rangue (va'ern~e) con verbos;
verde2 (sazn): aky, peky (v. tierno~ (paraso). javaiterei y por rekovia con sustantivos.
verdear, verdeguear: hovy hna. verme: sevo'i, yso (gusano). vertiginoso 2 (que causa vrtigo): vez 2 (la primera) que lo oigo : ko'ga-
verdegay, verde claro: hovyguy, hovy- vermicular: hasva, ysicha. ombohesakua guyryva ramo ahendu, ko'gante ahendu e-
vy. vermiforme: hasojogua, ysicha. vrtigo: tesakuaguyry, akflnga'u. pyr pva.
verdn: y rova hovy. verosmil (ser): ikatva ojehu, ae te- vesania, demencia, locura: tarova, py 'a
verdinegro: hovyh (hu u) (azul jogua, ojogua aetegupe. vez 3 (la ltima) que vengo a tu casa:
tarova, teko tarova, tarovakue
verruga: 1 apeno, kyt (X nodo: aky- ambopahma che ju nde rgape,
intenso). vescula biliar: hiel rym, hielkue;
verdolaga: ka'a rurupe. ta). mba'ero ryru. ipahaite aju ko nde rpe.
verdoso: hovygy. verruga: 2 chinche, individuo molesto: vespertilio, murcilago: mbopi, andy- va, ruta, camino: tape, ose., guataha;
verdugo: ak'ohra, jukaha, poroju- oporombyajva. ra (M., A.) (vampiro). en vas de mejora: kuera rappe;
kaha. verrugoso: iapenva. vespertino: ka'aru, pytumby, k., p. re- por va de ensayo: eha 'a hicha.
verdugn: 1 toky, ose. (renuevo). versado, entendido, que sabe : (ai)kuaa, hegua. va crucis: kurusu rape
verdugn: 2 mupa pore, enupambo- (che} pohe, (che) katupyry, (che) vestbulo: ga jeike viable: ojejapokatva.
re. yvytu, che syi vestido, vestidura: ao (ropa). viador: oiknteva, yvypra.
verdura: 1 ka'avo, ka'a; hovy, mba'e verstil, voluble , inconstante : hekopy- vestigio: pore, vare (seal, huella). viaducto: tape yvate, t. mboyvatepy-
rovy. tayva, heko jeresva, heko jerese- vestiglo: pra (fantasma, aparicin). re.
verdura: 2 hovy, teko hovy, hovykue. rdva, hendaysva, hendatee'ys- vestir: ( a)monde; vestirse: ( a)emo- viajar: ( a)guata, (a)ha, ( a)se gagui
va. nde; ponte el traje negro : eemo- viaje: guataha.
vereda: tape, tape po'i, ose., guata-
versculo: e'e'i, haipyro. nde hme, e. hvape. viajero: guatahra, hasahra (pasaje-
ha. versificar: ( ai)pyaha, (a)japo e' apy- veterinario: my mba pohiinoha. ro).
veredicto: emombe'u, e'emondo. ti, ( a)e 'apyt, (a)yvotye',- (a)- vetusto: tuja, ymaguare, ymaveguare. Va Lctea: mborevi rape
verga 1 (de barco): yvyrajuasa (palo mbohysj;i vez 1 jevy, ha: lleg mi v.: che hma; vianda, comida: ternbi'u(rd}, ose. ,
cruzado). verso: e' yvoty, e' apytimby (X aquell a v: ako, akina, akiramo, jupika(ra).
verga: 2 tembo, ose. (miembro viril prosa : e'ejera). akramo; a veces: amme, sapy 'a- viandante: guataha, oguatva, oikov-
de los animales). vrtebra: atukupe kangue (petei). py'a; una sola v.: pete jevj;nte; vagueteri
vergonzoso: oporomotva, hekotva, verbebral (columna): atukupe kangue muchas veces: heta jevy, jevy jevy; vitico: 1 taperembi'ura, matla, chra,
at va'erd hese. rysyikue. tal vez: nune, ikatne; de una v .: avio.
490 vitico-viento
vientre-virginidad 491
vitico: 2 mano rembi'urti; llevar el v. repy (a. repykue, a. repyro, segn calma: yvytupi; an do v. en popa:
al enfermo: (a)roguata andejra- sea pasado o futuro). rekiva; eres un cobarde: na kui-
che yvytu ; v. norte, sur: y. yvate mba'i voi ko nde
pe hasyva rendpe. victoria regia (flor): yrupe. (-=:' Y pu'}, y. ro 'y (=y, yvy);
v(bom: mbi; v. de la cruz: kyryryo; victoria, triunfo: n'aka, aJcarapu'il. villeta, villorrio, aldea: tava'i
v~ento este, oeste: yvy tu kuarahy-
v. del coral: mboichumbe; v. de cas- victorioso: pu'akva, oakarapu'ii. vi..'lagre: kaui hi, kegui hi
sehagotyogua, yvytu kuarahyrei-
cabel: mbi chini; v. verde: mbi vichear: ( a)mangea, ( a}maamaa (bi- k ehagotyogua. vinculado (estar): (ja)jokuaa (nos co-
nocemos), che anma (mi pariente)
hovy; v. perro: mbi jagua. chear, mirar} vientr~: tye (tripa, barriga), ose. (X (a)moapyti '
vibracin: jeryrj~ pu, jepu, jevava, vida: tekove, ose. ; v. pasada: tekove- estomago: py'a).
sysyi (papitacin, temblor). kue; ganarse (buscarse) la v.: ( a)je- viernes: arapotei vi~u1ar: ( a)moma; vincularse: (a)-
hekovereka; dar v.: ( a)moingove; . nemoapyt, (a)iiemoanma.
vibrar: (a)ryryi, (a)tytji, (a)sysji (tem- ~ga: yvyrapanda, yvyra poguasu.
blar, estremecerse); che pu (ipu: dador de v.: moingovehra; v. lar- vmculo: apytf(atadura).
VIgente: agagua (actual), omostva
ga , corta: tekove puku, rnbyky; vindicar, reclamar: (ai)pota, ( a)jerure,
emite sonido), ( a)vava. . ~<:bhgat orio , que ata).
vice: hekovia, mbuekoviaha (sustituto, quitar la v.: ( a)mondoho hekove; ( a)rekojevyse.
Vlgesuno: moki paha.
que hace las veces). de v. larga, de v. corta: hosfJ, isti ky- viga, centinela: ma 'e'ha. mangaru vindicta, venganaza, reparacin: mbo-
vicedis: tuptirekovia, tupa jevymava. tii'i; vivimos v. corta: pararme, (M.). hepy, mbyekovia.
vicenal: mokbi pa arajere (rehegua}. mbyky jaikove. vinicultor, vinatero: uva (= yva) ry-
vigilante: ma 'eha, maaha, angare-
vicerrector: ga 7'-lVicha rekovia, ose. vidente, profeta: techapahra, ose. koha. kue apoha, ernuha.
viceversa, al revs: ipy kotyo, okuchi- vidrio: eangecha. vino: kaguy (M.), kaui(A.), uva kaguy
vigilar: (a)ma'e, (ajropay, (a)angare-
vo, ndoupichaiti. vidrioso, quisquilloso : emyronde, he- ko (velar: apy). (M.), uvary kue; heces del v.: kaguy
koita. ruguare; asiento del v.: k rati
viciado (estar): mar, momarambyre, vigilia (vela): py; v., vspera: ara (=
oembyai(va), oemboheko vai, vieja: guaigui, guaiv (A) (vi = mi). arete) mboyvegua. violado,_ violceo, violeta: pytiirovy,
viejita, viejecita: guaigui, guaiv (A.) , hovyu.
ojepokuaavai(va). vigor: mbarete, py 'ambarete.
(che) syguasu, (che) jaryi violar: (a)rairb (atacar), (a)mombu
viciar: ( a)mbyai, ( a)moi vai, ( a)mo- vigoroso: mbarete, heko mbaretva.
viejo 1 (un): tuja, /epiju, lekaja, karai f a)iiopu, ( ai}pyahu 'o, ( a)momarii'
ngy'a, (a)momar, (a)mbohekovai vigorizar: ( a)mombarete
tuja; ya soy v. : che ka'arta katue- _ mba;etp~ ahupity, ha 'u (fornicar):
(educar mal, malcriar). vihuela, gutarra : mbaraka. vtolencm: rau, erair.
tma; voy hacindome v., voy enve-
vicio: teko noimbiva, noimbiva re- jeciendo: che ka'an1ma ahvo. vil: kachiiii, ayvi, poriahu chapi; hom- viol~ntamente: (fe}rairbhpe, mbare-
ka, teko va~ (defecto, falta), jepo- viejo, 2 lo viejo: tuja, tuja mba'e; cha 'i -bre ~ : avaygua, avaayvi, a. karape. tepe.
kuaa (v. costumbre); el fumar es un (arrugado); pahague (usado, gasta- viltpend_mdo, despreciado (es): jahei- violentar: ( a)rairb (atropellar; ver
pequeo v.: pita ko jepokuaavaimi. do= api). py orko. violar).
vicioso: heko vaiva, ojepokuaavava. viento: yvytu; hace viento: oipeju yvy- vilipendiar, despreciar: ( a)royrb, (a)- violfn: hasengy, neo!., mbaraka'i
vicisitud, altibajo, vaivn, flujo y re- tu; hacer v., tran., ventear: ( a)mbo- ap~ mba'evramo, aiahi (hese). virnr: (a)pia (desviarse).
flujo : oho ha ou memva reko, ia- yvytu; v. con agua: yvytuama, y. villa: lava. lava 'i, tavar. virazn (viento de mar que alterna con
mbuememva reko, pytay ojupi ha _ el de tierra): yvytu paraguigua
amareko; el mugir del v.: y. pya- villa~i_ego (tomar las de) vokike aipy-
oguejyva reko, ha'e ha ha'eyva r. mbu; v. bueno para la siembra: y. VIrgen:. kuatai, pyahu, pot, mara'y;
kw .tape, ( a)poi pygui, ( a)mbovu
vctima: oguapichre ohasaasjva; ita pu'ti; v. constante: y. pyta; v. de re- kamrsa lmo, hisp. . 1~ yugen Santsima: Tupasy.
karai ri jukapy, mymba angaipa molino y rfagas: y. jepyvu; v. en VIrgmidad: ~~ko pyahu, teko pot, ( t-
villano, innoble, cobarde: naikuimba'e
ko) mara Y (o sin teko).
viril-vituperar vituperi~voluntario 493
492
ra, ra kuehe, ra mboyve, kuehe- vituperio: ja'o, a'o, e'emegua, e'e volada (de una): (o)vevehpe (volan-
viril: /qlimba'e, k rehegua
~irilidad: kuimba'e reko, teko k ra porombopochyha, royro, e' roy- do), petei jevevpe.
virtud: teko por, ose., teko maranga- vista: techa, ose. r, royr e', eroyro; le llenaron volar: ( a)veve; volando tan solo se le
a) con eptetos- buena v.: tesa py- de vituperios : eroyrme ouva cura al pajarito la comezn del
tu (M.). . so, t. puku, t. mombyry, t. katupy-
virtuoso: heko poriiva, h marangat- ichupe. ala: guyra ipepo remir, oveve
ry; mala v.: t. pysoy, t. pytumby; viuda: imenaveyva. mante ipohfi ( G. S.)
va v. cansada: tesa kane'6; v. corta: t.
viruela: mbiru'a, piru 'a, kum viudez: imenaveyva reko. volatizarse: (o )gue, ( oi)ko gasramo,
mbyky, sapliki; v. de guila: t. mo- viudo: hembirekoveyva. hisp. (<gasu: gas)
viruta: viru, hisp.
visaje, mueca: juru megua, tova me- mbyry; v. de lince: t. katuPY_'Y vivaque: guarinirenda. volatinero: silrupi guataha, stlre gua-
b) con verbos- estar a la v. : tesape vivaracho: rari, saite, kyre y (X asen- taha (volteador, titiritero, volatfu).
gua
vscera: tye, ose.; v. sacada:tyekue of, ma'ehpe of; oscurecerse la v. : tado, prudente: iakguapyva). volcn: yvyrata, yvytyrata, tata gue'-
(che) resapysove'y; extender ~a v.: vveres, vituallas: upy, tembi'u, hi'upy- ha, tatapo, tatas.
(tripas).
viscoso: aysy, apovo; es v. este dulce: (a)jesapyso; levantar la v.: ( a)~esau (r). volcar, 1 por s mismo: (a)japaro (no se
pe mahe'e ijaysy, iapovo. pi; acabarse la v., perder la v. . nda- viveza: kyrey, k reko. confunda con revolcarse: ajapajeri,
visible: hechapyrii, ojehechva, ojekua- cheresa pysovimava. , vividor: ojehekakuava, ho'orre o revolcar: amboapajeri.
e) en modismos- a la v.: tesape; omba'apokuava; hosil (resistente volcar, 2 hacer v.: (a)mbojaparo.
va, jahechakuava, jahechakatva
fuera de la v. tesa'tlme (che resa'- a la muerte). voltear: (a)mbojere, ( a}mbovapy (po-
visibilidad: ojehecha porii; no hay v.: me... ); a la v. de todos: pave rov- vivienda: ga, tapyi, tekoha, ose., te- ner boca abajo), (a)mbojaparo, (a)-
arapy ypytil., a iypytU, hesaka'y
pe, tesa paveme; a pri~era v.:. te- nda, ose. mohendaambue.
(v. anubamiento). chvo; a v.' en presencia de Dios: vivificador: moingoveh(ra}, tekove volumen: pyrusu, poguasu, teko pyru-
visin: techa, techakuaa; la v. de Dios, Tupa-respe, Tuprovake, Tuptlresa me'eha, t. reruha. su, teko poguasu.
suprema recompensa: Tuprecha- vivificar: (a)moingove.
renondpe. voluntad: pota, tembipota, ose., akb,
kuaa vy'apave hl'na. visto: hechapyre; v. bueno : techapyre vivir: (ai)kove, (ai)ko (habitar, estar apytu' no tiene v. propia, no dis-
visita: andu, temmdu, ose.; v. de en- pora, techaporamb-y_':e. . . . en... ); v. en paz : ( ai)koo, (ai)koki- pone de s: ndoiki iakrehe; no
fermos: hasyva andu; v. al Santsi- vitalicio: jaikove aava, azkoveaa riri; v. mal: (ai)koveasy (pasarlo quiero hacer mi propia v.: ndajapo-
mo : Tupa kay andu. jarekva, tekove pukuku(va}, te- mal), ( a}hasaasy. si ajaposereva; slo quiero hacer
visitar: ( a)andu; voy a v. a mi madre: kovepukukuicha. vivo (estar): (ai}kove hna, a. aina. la voluntad de Dios: Tupa rembipo-
as ah a che sy and( vo ). vitda: vakapiresyi, vakapirejegua. vocablo: e'e, e'engue. tnte ajapta; no tiene la v. de ir:
visitn: vija, ose. (que alarga la visi- vitlligo (manchas blancas en la piel): vocabulario: e'eryru, e'e apes, . ndohosi; los pobres! , no tienen
ta fastidiando). pitini, mbara, para pini a. ryru. v. de salvarse: noepysyrsi um-
vislumbrar: (a)hecha vai va~ ( a)hecha- vitorear: ( a)rosapuk~ ( a)rohory, (a)- vocacin: teni ose. ; tengo v. religio- vanga.
kuaami; se vislumbra en lontanan- ropurahi, (ai)koveuka sa: che reni pe Tupa; no tiene v. : voluntariamente: aipotpype, aikua-
za: ojehechakuaami amo mombyry. vitualla: hi'upy, tembi'urii, ose., upy, nogueroheni pe Tupa, noeheni. pype; trabaja v.: omba'apo omba'a-
viso (persona de): tekove poguasu, t. jupika. vocal: puo (X consonante: pundie). poseguirente.
ipoguasva vituallar, avituallar: ( a)mohembi'u. vocear: (a)sapuki, (a) henoihat. voluntario: say jepe; naistiiva jepe;
vspera: arete ka'aru, arete renonde vituperar: (a)ja 'o, (a}kaguai, (a}e'- vociferar: ( a)sapuki (gritar). trabajo v.: tembiapo kyrey, iky-
gua, arete mbosako'i, arete epyru- megua. vocinglero: ie' hetva, ife'ehatt2va. reyguinte omba'apo.
494 volver-voz vuelco-vulvitis 495
hko; a los perros: salaki, nipui; vulgar: ojekuaaitva, ndahepyiri, opa-
volver: ( a)jujevy, ( a)jevy ( v. de la mi- vmito: gue', mbojevy (tener nu-
seas: che py 'a jere). a los chanchos: hchi aragt~.a (ordinario), asili
tad del camino retroceder).
" Volver a" con verbo se expresa vorgine, remolino, vrtice: mba'e je- vuelco: japaro; v. del corazn: py'aty-
vulgarizar: ( a)moherakua, ( a)myasiii,
con "verbo + jevy", por ej.: vuelve . re, y j ere (pytu j ere, yvytu f , ra tjli, py 'apyvera.
( ai)kuaauka, ( a)rojy.
a silbar : oturue'e jevy; vuelve a ju- j.). vuelta: jere, jevy, ju jevy (regreso); es-
toy de v.: ( a)jujevyma; dar la v. al vulgo: teyi (el pblico) ,yvypra, tupi-
gar: oembosari jevy. vos: nde, ne (con nasales). cha.
mundo: (a)mbojere yvyape; camino
a) "volver" expresando movimiento vosotros: pe, pende ; para v. : peme, de muchas vueltas: tupe kar, tape vulnerar: (a)japi, (ai)kutu, (a)mbyai,
de una parte del cuerpo- v. la cara: pemeguaril; con v. : penendive; ekonikoni (a}japovai
(a}jeakykuema'e; v. los ojos. (a)je- no sois v. : napei, ndaha'i pee. vuelto (el), moneda : viru rembyre, v.
sarova; v. la cabeza; (a}emoaka- vulpeja: aguara.
voto 1 (promesa): e'me'. remirembyre, v. sa'i
va, ( a)jeakykuerecha; v. el rostro voto 2 (deseo): hago votos para que va- vuestro: pende, pene (con nasales); v. vulva: tamba, tako, ose. (bajo), tapypi,
hacia arriba : (a}embovayva; v. los yas: hi'l chJJe reho ra'e no tiene ni padre: pende ru; v. pas o patria: ose.. tatu, kachi
ojos a lo alto: ( a)jesaupi; v. los ojos voz ni v.: ndaipu 'aki mba 'evete, pene ret. vulvitis: tako rwu. , ose., tapypi ruru.
hacia abajo: ( a)jesayvy, ( a)tembo- mba'everaiti
hesayvy (X inclinar todo el cuerpo: voto3 (sufragio): e'embo; te doy mi
( a)jayvy, ( a}embojayvy }; v. algo v.: roiporavo, (a)me' ndve che
boca a bajo: ( a)mbovayva; v. la es- e'mbo.
palda: ( a)jeatukupeme', ( a)jeku- voz: e 'e, ahy'o.
peme e (a l: hese, chugu}. a) con eptetos- v. buena : ijahy'o
b) "volver" en frases- v. en s: (a)- poril; v. delgada : ahy'o po'i; voz
py jevy, ( a)porokuaa jevy, (che) gruesa: e ' rusu, e'ro; v. spera:
py'amanohara, (che) arakuaa jevy. e' kek, . naisyi; v. ronca : e'
( a}andu poril jevy; v. a su costum- pyu, . taro, . chacha, . tare;
bre: (a)jeheko jevy; v. a las fuerzas voz lastimera: . pyah.
pasadas: ( a)emombarete jevy; v. b) en frases- la v. de la conciencia:
de camino, de viaje: ( a)jere, ( a)jevy, py'a e' emi; corre la v.: heraku:
(a)ju jevy, (a}guahe (ramo); v. lo a una v. : petei e'me; a v. en cue-
de dentro fuera: ( a)mbojere ypyko- llo, a voces: sapuki sorohpe, ta-
to; v. lo de fuera dentro: ( a)mboje- se jopype; hablar eH V. baja: e'
re herekua; volverse, irse, regresar : mbegupe, e'e piguype; en v. alta:
(a)hajevy; (a)haite (volverse para no e'embukpe, . yvatpe; confu-
regresar luego). sin de voces: e. joa, e'joapy,
vomitar: ( a)mbou tembi'ukue, (a)- ijayvu ikoe; a dos voces , a do :
gue'e; tener ganas de v.: (che) py'a- ahy 'o joyvype.
jere, (che) py 'avai; hacer vomitar: e) voces para espantar a los anima-
(o)mbouuka. les- los gatos: spe; a los bueyes:
Letra W
wat, watt, vatio : mba'apo ra'd (unidad W.C., water closet, excusado: ana,
de trabajo} tepoti renda.

Letra X
xenofobia: pytagua royr6, ambue te- xilfago : yvyrauha, (yso) yvyrre oka-
tliygua rayhu y. rva, yvyra kytiha.
xerfdo: yvy kame okakuava, amre xilfono : tembipu yvyra, t y vyra pi-
noikoteviva. ruguigua.
xerfitas, xerfllas: ka'avo yvykilme- xilografa: yvyrre haireko, y. hai ra
gua, k. hi'y yva. pe, h. mbo'e.
Letra Y
y: ha, ha'e (infrecuente); y? : ha rire; apy, kupy; y. de huevo: tupi'apy-
y con todo eso: arporamo jepe, tngue, tupi'apyteju, tupi'aju (A)
upicharamo jepe; ndive; l y su yerba: ana, ka'a, ka'avo (verdura,
compaero: ha'e iirlndive. hortaliza, vegetal); y. que cubre el
ya: ma; ya se fue: ohma; ya sea rojo , campo: ka'apiky; mala y. nunca
ya sea blanco: ta ipyt, ta imoroti; muere: hos ana vai
ya es hora de acostarnos: aeno- yerbal: ka'aty; ninfa del y.: ka'apra,
hpema; ya no tengo ms recursos: ka'ajaryi
che ka'ap(ma); ya lo esparci: yerbamate: ka'a; y. usada: ka'aykue;
omy asaimbma. y. canchada: mborovire.
yacente (estatua) : ta'anga oenva, t yerbamora : arachichu.
eno. yerbazal: kapi'ity.
yacer: ( a}eno. yerbezuela: aguape'i, ka'ape'i
yacija: tupa, ose., tyvy, yvykua. yermo, desierto, despoblado: tave'y
(pramo).
yacimiento: tupa, ose. ; y. de hulla:
yerno: che rajy mna, che memby
tatapy i rupa.
mna (segn hable el suegro o la
yaguar, jaguar, pantera: jaguarete. suegra).
yagure, comadreja: myikur. yerro: javy, jejavy, jejavykue.
yantar (comer, anticuado): (a)kam; el yerto, rgido: hatii, myiyre, apa, piru,
y. : tembi'u , ose. ho'ys (helado).
yapa, adehala , refaccin: apa, jo'a- yesca: chorugue, hendy valva.
ha. yesquero, eslabn : tatanohha.
yapar, dar adehala: ( a)mbojo'a, ( a)mo- yeta: pane, po'ay (de mala suerte).
apa. yetudo: ipo'ayva (de mala suerte)
yarar: mbi jarara (serpiente). yo: che; yo mismo: che ae, chete; yo
yataisal: jataity. primero: che ra; yo despus: che
yegua: kavajukua. nde rire; yo si que debo... : che ka-
yelmo: akingaovata. tu, chma katu; ni yo lo s: che je-
yema: toky, ose. ; y. del dedo: kud pe(ve) ndaikuai
500 yuca-yuyo

yuca: mand' o. yunque: anuptlha, nupambyre.


yucal: jukaty. . yurumi: lalguare, jurum
= e-
yugo: apiryta; poner el y.: ( a)mboapz-
ryta (M.)'
yuxtaponer: (a)joykemoi (moi
moi).
Letra Z
yugruma, yuruma: amba 'y (especie de yuxtapuesto: ojoykeoiva.
morera). yuyal: anandy.
yugular (vena): tuguyrape ajra pe- za! salaki (para ahuyentar a los pe- zahareo: saite, sagua'a.
yuyo: ana (yerba, vegetal} rros). zaherir: (a)ja 'o, (a)jah~ (a)myange-
gua.
zabordar, varar, encallar: (a)opu tu- ki, ( a)e'emondo, ( a)e'evo.
gure, yrugure. zahor, adivino: avapaje; ahecha kuaa
zabucar, bazucar, mezclar: (a)mboje- porfzva, hesapysva.
he'a (a)mbojopara. zalagarda, astucia , asechanza , trampa :
zabullir, zambullir: (a)moapymi. embotavy, ului, japu.
zabuqueo, bazuqueo: jopam zalamera: kunu 'u, juruhe'e.
zacapda, ria ruidosa: orairb ayvu.
zalamero: mokunu'uha, ijuruhe'eva,
zafado : tiey, moi
mboaguaraha.
zafar, librar quitar estorbos: (a)hekjli,
(a )jora, ( a)poi, ( a)mbogua; zafarse, zalema (salam alek), saludo: akility,
excusarse, evadirse: (a)jehekyi, (a)- aktiity, momaitei
embogua, ndajaposi, etc. (segn zamacuco, torpe , abrutado: vyro, tavy,
sea el acto que no se quiere reali- ndaha'evi, ndaitekovi
zar). zamacueca, danza grotesca : jeroky pu-
zafarrancho, 1 riza, destrozo: jupavo, ka.
sarambi, orairb. zamarra: mba'epireao, ao pireguigua.
zafarrancho/ ria, chamusquina: o- zamarragulln: mbigua (ave).
rairb, apauiii zamarrear, zarandear : (ai)tyvyro, (a)-
zafio: tavy, koygua, vyro. mbokacha.
zafu-o: itaverovy_ zambo: hetymaep, herymaoki, te-
zafra: andyryru, takuare'e tera ka'a nypy'av, ose.
no'b, mono'bmbyre; itakuruvi (es- zambomba!: hpa, gupa.
combro). zambullido (estar): (a}apym, (a)japa-
zaga: takykue, ose.; no le va en z. : suru.
os hz"na hese, opu'd hina hese, zambullir: (a)moapymi; zambullirse:
ijyvytu hese. (a}apymi, (che)akapinda'y; (a)y-
zagun: ga jeikeha, okypy. guy (ahogarse).
1.aguero: takykuegua, ose. zamparse: (a)jehe'a; entra en la cocina
502 zampatortrurzorra zotrillo-zuzo 503
y se zampa un bife : oike tataypJpe zaranda, criba: yrup. zorrillo: aguara ra Y.
ojehe'a-so 'ombichy rehe. zurcido: mbovyvypyre.
zarandar: ( a)mbogua, ( ai)poravo (se- zorro : aguarame; moi
zampatortas: oembohekovaiva leccionar} zurcir: ( ai)pyaha, ( a)mbovyvy.
zorzal: masakaragua'i (el ruis' or del
zampoa: mimby tarara. zarandear, zarandar , sacudir: (ai}ty- zurdo:asu, ijasva
Paraguay}
zanca: kupy. vyro. zozobrar: (a )apy mi (hundirse} zurra: enup (tunda), havlra
zancada: samba. zarcillo: namichi zulaque: kyrakue mbotyha (alquitr n), zurrador: hague'oha (depilador}.
zancadilla, engao (armar): (ai)kupy- zarco: hovy; de ojos zarcos: hesaro- mbotyha kyraguigua. zurrapa: tuguare, ose., tatykue, ose.,
pa'fz, (ai)kupylia, hisp. vy. zulacar: (a)mbokyra, (a)mboty (ta- hu 'u, hu 'ungue; quitar las zurrapas:
zancajoso: hetymaok(va zarigeya: myikur (comadreja} par). ( a}huguare'o, ( a)hu 'mbo.
zancanear: (a)tavahu, (ai)korei zarpa, garra: pyape, pysap. zulla : tekaka, tepoti, ose. zurrar: (a)hague 'o pire, (ai)pireha-
zancarrn: 1 m bo'ehra chae (maestro zarpullido : mbita'i zullarse, ir de cuerpo: (che) repoti, (a)- gue'o, (a)poronupti, ( a}mboapevu.
pedante). zarza: jukeri kaka. zurriago: tukumbo, nupiiha.
zancarrn: 2 sakarb, hisp. , kanguekue- zarzal: uatindy, jukerity. zullenco : (ch e) repyno, ose., hepyno. zurrn: mbayru pireguigua.
rusu. zarzamora: jukeri'a, tatayva. zumbar: oguarara, osunu. zurrusco: yvytu ro'ypa jepva
zanco: tetj;ma joapy, ose. zarzaparrilla: juapekfz. zumbido: guarara; z. de odo: apysa- zurubi: suruvi (pira ho 'o hva).
zancn, zancudo: hetymapukva, iku- zarzo: pyahapy takuara. kuae'. zutano: ma'era.
pypukva. zas! : ka. zumo: ty kue, tykuere, ose. ; z. de na- zuzo, chucho! (para ahuyentar al pe-
zangandungo: heko rei, heko reiva zigzag: 1 koni koni ranja : nardry kuere, narfzry. rro): nipui, salaki
zngano: kavame, eirara m(na}, zigzag 2 (del rayo): aratini: en z.: kar-
nomba 'apiva, ate y. hpe.
zangarriana: mba'asy katva, mba'e- zigzaguear: (a)koni koni.
mbyasy (murria, melancola). zonzo, sonso: tavyrai, vj;ro.
zangolotear: ( a)vava rei; ( a)rova. zofito: ka 'avo gua'u.
zanguango : ate'y, heko rdva (gandul). zoologa: tymbre mba'ekuaa, tymba-
zanja: yvykuapuku, yvyhevyki. mbo 'e, t. kuaa.
zapa : yvy jo'o, yvykua'i, y vyjo 'oha. zologo: tymbarehegua oikuava.
zapallito: kurapep'i. zootcnica: tymba emoa mbo'e.
zapallo: kurapep, andai; polenta de zopenco: hovatavy, ose.
z.: kiveve (puches). zopo: 1 poep, pyepb (mano torci-
zapapico: jo 'oha; yvyatfz kytfha. da: pie torcido).
zapateado: jeroky(rra) petef, jeroky zopo, 2 desma ado: ndaipohi, ipohe '-
reko. y va.
zapatera: saptu emuha. zoquete: 1 yvyra vare, yvyra ropyta-
zapatero: sapatu apoha. kue, yvyra rembyre.
zapato: sapatu, pyryru, pyao, pyrehe- zoquete: 2 tekove tavy, ava ivj;rova,
gua. ava ikuaa 'va.
zarabanda: jeroky tie'y rra. zorra: aguara.
SEGUNDA PARTE
Diccionario Guaran-Castellano
LA N U E V A G R A F 1 A G U A R A N 1

El alfa beto de la nueva grafa guaran consta rle 33 si~nos y son:


a.
a, , eh, e, e, g, h, i, i, i, k, 1, m , mb, n, nd , ng, nt, , o, o, p, r, rr,
s, t , u , d , v , y, y,(') pus. Es considerada como consonante glotal.
El pus (pu :.= sonido; so :.= soltar, separM) es un signo empleado para
destacar los sonidos entre las voca les. Ejemplos : hu' u = tos; ku' a = cintura;
vy'a'y = tristeza.
En esta nueva grafa no figuran los signos b. e, d, f, 11 1 q 1 w, x 1 z, que son
signos usados en la escritura castellaJJa. En cambio se encuentran en ella los
digramas eh, mb, nd, ng, nt, rr, que res presentan sonidos distintos - respecti
\'amente - de e, h, d, g, t, r, m, n, cada uno de Jos cuales interviene tan slo
como signo auxilar de los signos digramas.
tia y cinco de los 33 signos que n o son usados en guaran corn o letra ini-
cia 1 de voces y son: e. , rr 1 ii, ('); y por ello las letras guaranes con que este
diccionario agmpa sus voces son 28. Ellas estn cuidadosamente ordenaas por
orden al fabUco en la serie general y dentro de cada letra en particular. As.
en la letra A, a la voz ayvy le sigue a'e; la letra "y'' es la antepenltima del
alfabeto; no existiendo en guaran una voz con ''Y': despus de la " a" inicial
("y" es la oenltima letra del alfabeto), la que sigue es la ltima letra del
alfabeto, el pus ('): a'e.
Las diferencias entre esta' nueva grafa guaran y la util izada por GUASCH
son las siguientes:
El cambio sustancial ha sido la sustitucin de la ' x " por la "eh".
Pero se han introducido otras modificaciones importantes en el mismo
sistema alfabtico:
El usado por GUASCH conceda un tratamiento aparte a las vocales:
seis orales y seis nasales - doce en total - sin incluirlas en un orden alfabtico
riguroso; y no consideraba como signo alfabtico al "pusa" ('). La adopcin
de esta nueva grafa ha determinado una reordenacin tanto en el alfabeto ge-
neral como en la secuencia de las voces dentro de una misma letra . As, tratn-
dose de las vocales y del "pus", en cualquiera de las letras del alfabeto des-
pus de las voces con "a" se han colocado las restantes existentes siguiendo
este orden: ae, a, ai, ai, ao, a, au, aO , ay, ay , a'e, a'e, a'i, aJ, a'o , a', a'u,
a 'O, a 'y, a 'y.
Los digramas mb, nd, ng, nt , no considerados en el sistema de GUASCH
como si(110S alfabticos aparte, han introducido, adems de un aumento de
las letras del alfabeto, una reordenacin de los vocablos contenidos en las
letras m y n.
La adopcin del signo g, no contemplado por GUASCH como fonema
propio del guaran, indujo modificaciones en la escritura y el orden de los
vocablos pertinentes , a lo largo de toda la obra .
Letra A
Adems deldigrama "eh" - no admitido p or GUASCH como signo gua-
ran - y de los digramas anteriormente mencionados , admitidos por GUASCH
pero no como signos aparte , se ha adoptado la " rr" como digrama propio que, A, primera letra del alfabeto guaran; ae ahechakuaa: ahora acabo de dar-
si bien no es digrama inicial de ningn vocablo guaran, est incluido en algu- suena como en espaol: ra (da} me cuenta
nas voces de dicho idioma. a: 1 aqu; a n.de ypype aemboja: ae: 3 habilidoso, prctico {tekove ms
La pronunciacin de cada letra est puesta en su lugar correspondiente. aqu cerca de ti me arrimo; gotyo: usado).
Donde no se dice nada, es igual al castellano. de aqu ;pe, ko'pe: aqu ;aiporta ga: ahora, hoy(= ko'ga).
a ova: usar los que estn aqu (X t1 agagua: de ahora, del presente, con-
ofva: los que, estos que estr\, los temporneo, actual, de nuestros
que haya): a Paraguaygui oepy- das, vigente.
rvo: comenzando por esta CapitaJ ,
agaguirire: de ahora en adelante.
lit , por aqu, Asuncjn.
a, 2 caracterstica verbal de primera agaguive: desde ahora.
persona sing. de ros verbos trans. agaite: ahora mismo, inmediatamente.
y muchos intrans. (son los verbos agaite voi: en el acto, en seguida pues.
areales): ajapo, a-pyta (hago, me aganuve: de aqu a poco, muy pronto,
quedo} despus, un poco ms tarde (= ku-
a,3 : verbo irreg. ( ha'a, ho'a: yo caigo, rivvo).
l cae); nacer. agapyha.re : esta noche (futura; v. ange-
a: 4 fru to: hi'a: lleva f ; ndahi'i: no da pyhare).
fruto ; hi'a;u, hi'ahvo: su fruto agara, agaraite: de- aqu a muy poco,
(maduro), es negro; hi'aju, hi'a- muy pronto.
ky: est maduro, est verde (su fru - aga re'ne : qu va!, para eso estamos,
to amariJio, su fruto verde). no hombre no (!it ahora comers).
ae: 1 uno mismo, por s propio, espon- agaro. neo l. : esperanza
tneamente; che ae ajapta: yo mis- aga'u: recuerdo, cari'io, aoranza ; che
mo lo har; ha'e ae: l de por si, a. hese: lo aoro; jahechne ne a.
por propio motivo. pa cherehe; veremos si me quieres,
ae: 2 no... hasta ; ko'ramo ae asta: si te acuerdas de m[
hasta manana no saldr, no salgo age: hoy.
hasta ma'iana {es el recin de Ar- agua : coro na o guirnalda de plumas
gentina y el erst alemn); ko 'ga {M.).
510 agui- ahy'o (che)ahy'o api aipna 511

agw: cerca; aguiete: muy prximo (v. aguivove: desde ms ac. (cbe)ahy'o api: atragantarse(= che a. (che)ahy'opy koror: tener ronquera
abreviar). (che)aguyje (M.): estar preparado; ija- pa'ti). o chillido bronquial
gotyo, kotyo: hacia aqu, h. ac. guyjma tembi'u (M.): est prepara- (che)ahy'oguyruru: tener hinchazn ahy'o rasy: dolor de garganta; angina
aguai: 1 cascabel; upramo guare da la comida = osako 'i tembi'u. en la papada. aguda.
ombopu mbi ijaguai: y en ese mo- aguyje (guy == gui): mis plcemes (M.) (che)ahy'ojere = che py'ajere: tener ahy'ore: laringe de los animales en el
mento ofmos el cascabel de una = roguerohory. nuseas. matadero.
vfbora (mboi aguai ==m. chini). aguyje, aguyevete (M): gracias, Dios se (che)ahy'o joha: sentir picazn en el ai, caracterstica de ciertos verbos que
aguai: 2 nombre de varios rboles. lo page =ahepyme' ndve. gaznate{= ahy'o ko'b}. llamamos airea/es o ianres, como ai-
aguape: camalote, planta flotante. ahy'okangue: nuez de la garganta, la- pota (deseo~ ai-poru (uso), ai-kuaa
ahni, ahniri nahniri: no (= tove}.
aguapeaso: un pjaro. ringe (compuesta de los cartlagos (Jo s}
ahniri avei: tampoco; ndachi, ha'e ajl = aoao: duende de la fantasa po
aguara: 1 zorra, zorro; amante (= che hjoides y tiroides), pera de Adn.
_ahniri avei: no (soy) yo, ni l tam- pular, que favorece la fecundidad
mborayhu, che rembiayhu). ahy'o keke: carraspera, ronquido,
poco. aP {incorrecto jai): lcera; ijaiva heta:
(che)aguara: 2 sentir amor- o inclina- voz ronca.
cin a otro u otra (""" aemboki ahniri ramo: y sino; a. r. anichne: ahy'o kersa, hisp.: angina membrano- hay muchos con llagas; che ai op-
hese). y sino, no. sa, amigdalitis; Muguet (< cresa: ma: ya se me revent la llaga, la
(che)aguara :3 sentirse orgulloso, satis- ahniri voi: pues no de ningn modo. larvas de ciertos insectos). postema.
fecho por la accin, alabanza o li- ahani'Yr&mo: y si n o, si de este modo (che)ahy'o ko'o: sentir picazn en la ai: 3 herida; raya, seal larga y estre
sonja de otro (X amboaguara: no fuera, y si no fuera , y si no fuera garganta. cha, lnea.
adular); ore aguara upe ne r embiapo asf (= upicha'yramo}. ahy'o kororo: 1 ronquera; che ahy 'o aiguy'i: quiste.
joahay rehe(ve}: nos lisonjea tu la- ahi: aburrimiento , fastidio: estoy abu kororo: estoy ronco. ai karu: lcera fagidmica.
bor extraordinaria; che a. rehgui: rrido: che ahi ahy'o kororo : 2 musiquilla de los bron aimi: llaga chica ( =ai'i}.
(yo) encantado de que vayas. ahmona: qu va!, qu esperanza!. .quios, estertor; ijahy'o k hina: le ana: 1 suf~o verbal = aikvo; aguara
aguara cha' i: zorro, felino. no,no. viene el estertor. ana = a. aikvo: estoy paseando.
aguara yva: una planta. ahe'yngatu: absurdo, no es as f. ahy'okua: fauces, garganta {lit aguje- a1na: 2 ola, oh!, ay!.
(clle)aguaraha: mi querido, mi querida; abe, eufemismo por aa (ruablo); mir ro de la garganta). aipo; pronombre o adjetivo ponderati
che a. ypykue: mi primer amor a.: un diabHto; a. karai tujre: va- (che)ahy'o pa'a: atragantarse, atorarse, vo: ese, aquel (ausente o invisible,
cito. ya con el tipo! iahe pe tuja; iqu padecer de disfagia, atoramiento. con sustantivo); aippe aandu,
(che)aguarase: gustar de la lisonja, bus- malo es!. aby'o parara: ronquido de la bronqui- aipva hasy chve: ah lo siento,
car el halago y ser reconocido; nda- ahgo, his.: disnea paroxstica. tis; ijahy 'o parara: (el enfermo) pro ahf mismo siento el dolor; aipo ha'-
ijaguarasiva: no le gusta la adula ahoja: cubierta, manta . frazada, pon duce ese ronquido. ne ndve ichupe: se lo comunicar
cin o ser adulado (X noporombo- cho. ahy'o popy, ahy'opy: pena , pesar. de tu parte - ha'ne (= amombe'-
aguarasvai: no le gusta adular). ahygue: resto, residuo. ahy'opyati: campanma. ne}.
ague (por rague, ose.): vello, pelo; ahy'o : 1 garganta, fauces, gaznate; la {che)ahy'o pyu: tener carraspera. aipa, aipva (Jo mismo que aipo, pe-
aguemi: pelito. voz (e'e}. En composicin: (a)e- ahy'opyguara: (a}jahyopyguara: garga- ro sin sustantivo): aquello, aquella
gui: de aquf, desde aqu. mboahy'o po 'i: sacar la voz atipla- rizar. cosa (v. sin).
aguirire: despus, en adelante. da, etc. (a)jahy'opykari : componer la gargan- aipke: caracoles, oiga!.
2
aguive: desde aqu, desde ahora. ahy'o, = ahy'okua: laringe. ta. aipna: demostrativo vago e impreci
512 aipramo - aj uvuku aju'i - (c:he)ak.guyry 513

so; a ipma: ya toc (son), dio la ajpa: no es verdad? itf karapva: es de cuello largo y na- ak.all < akah: cabeza negra ; aguara
sefiaJ; a oguahe mbayru: ya lleg ajeve: conjuncin coordinativa: por lo riz combada. a.: zorra aka. Se dice del tenorio
el coche esperado; a. pee pene res/Ji- cuaJ, por cuya razn, pues; che re- aju'i (y mejor iu'i): bocio, papada. que atisba a la incauta. !pasmo
mba: y todos estaris bien de salud, ni, a. aju: me has llamado y por aju'y: laurel. aka, eufemismo por "est embara-
que ese es mi deseo. eso vengo. akaki: (< ak4moki): bicfalo, de zada".
aipramo: entonces, luego, si es as; aje'i (= uje'i): partcula del pasado, dos cabezas. akavichii: desgreado (= a.kchara).
nike aipramo, che mbaraka: bue- dentro del da presente, precede al akamby, por hakamby: en forma de akavirai: pelado de cabeza y cueJio
no, si as es, guitarra ma... ; a nda- verbo; aje'ma ( = kun'ma) oho ha- horquilla (takamby). (especie de gallinas).
ha mo'fii: as( pues, yo no ir, yo no gue: hace poco, hace un rato que se ak:mdu: chichn, protuberancia; mo- akavoto: cabeza protuberante (como
ira. ha ido; aje'imcha: como hace (co rrillo o enfermedad de los caba- botn).
aipva: ese, esa, eso de que se trata mo hacia) poco = aje'imiguaricha llos; iakandu che retyma: tengo aka'e: urraca.
(ausente, sin sustantivo} aju 1 = tyar: maduro, sazonado; lti'u- un bu lto en la pierna (X iakanu- aki: cabeza, juicio, talento, capacidad,
aivy: vil, ruin: ijaivy: es ruin. jma: ya est maduro(< (a)mbya- ndu: tiene fiebre; ikandu: tiene cumbre (= yvyty ru 'O), nacimiento
aichejra: pobre, pobrecito!. ju: madurar, hacer madurar); yva jiba). (ysyry aka: nacimiento del ro); ex-
aichejranga: ay pobre, qu lastima! aju: fruta madura (<a + ju = fru - akangue: crneo; su crneo est vaco: tremo de una finca ( kokue ak);
ai'i: llaguita, pequeo rasguo (jati'i). to +amarillo). akangue nandi (mejor iak(lkan- iakt1gui ipy peve: desde la cabeza
aja: mientras, cuando: aikove a.: m ien- aju :2 fastidiado , aburrido, hastiado(< gue). hasta los pies, de pies a cabeza.
tras viva; haku aja ndaikati a- ( a)mbyaju: fastidiar). akangupa: almohada. aka ao, ako: sombrero, gorra.
mba'apo: cuando hace calor no se ajupoty: maduro y con flor: hiajupo- (a)kape : descalabrar. a.1ci apyte: coronilla, vrtice.
puede trabajar gran cosa := ndika- tyma pe hembipota: su deseo ya es akate'y: por hakate'y, ose.: avaro; aka apytere: vrtex , coronilla, tonsu-
ti amba'apo guasu = naamba'a- una realidad. mezquino, escaso, tacao ; econ- ra.
po kuaa guasi (X aja: me arrimo} ajra: cuello, pescuezo ; oe/cyti ijaj- mico, ahorrador aka apytu'ii: seso, masa enceflica.
ajaka: cesto, canasto. ra: le cortaron el c.; ijajra po'i, po akati: entrecano (X ak morotf: cabe- aka a.oy, y mejor akrasy asy: cefalea
ajaka'i: cestilla, azafate. guasu: es de cuello delgado, grueso. za cana). aguda.
ajare: junco venenoso que sirve para ajra avevo: bocio difuso. akata: (la) derecha: (a)mano derecha ; a.lci ayvu: zum bido del odo, ruidos
teilir ajurapa: cuello rgido. a la derecha : ijakata ande rehe: de la cabeza.
aje ciertamente, de veras, on serie- ajurasii : tendn o nervio (cuerda o nos aprecia y protege. alcichara: cabello desgre a.do (= ak!i-
dad; ajeipo horjme nde symi: ver- cadena) del cuello. (che)akata: 1 usar de la mano derecha ; ravichiii).
dad que se alegrar tu buena ma- ajri : modo adverbial: aJ cuello, al re- hetaiU'Ve ijakata, mbovjmte ija akguapy: prudencia, reflexin , tran
dre?; ou a.: vino ciertamente; ajpa: dedor del cuello; ita pohyi omosain sva: los ms usan la derecha (son quilidad, reposo.
(es) verdad?; ndoiporu aji: no lo gne ijajri: le colgarn una gran derechistas), pocos usan Ja izquier (che)akaguapy ( = an): ser prudente,
emplean con seriedad, debidamen piedra al cuello. da (son zurdos). reflexivo; proceder de pensado rx
te. ajurigua: collar, alzacuello, pai'luelo, (che)akata: 1 apreciar, preferir ; ijaka- iaklirehe oikva: ser o andar libre,
ajipo {<aje nipo): (.verdad que?, no bufanda (< gua, jegua adorno?} ta cherehe: me aprecia especial- suelto, sin superior).
es as que?. ajuvo'i: cuello delgado, cuellilargo mente; che a nderehe, hese: yo te aka guasu : juicio, prudencia: iak-
ajku: ciertamente, de verdad? (<po'i). aprecio , le aprecio especialmente. guasu: es juicioso, sabe gobernar.
ajniku: cierto, de veras? ajuvuku : cuello llargo; ijajuvuku ha akatuajoja: ambidextro. (che)akguyry ( k = kan): tener vahi-
akhata- (che)aknguapy (che)akangusu- akatarova 515
5 14

dos, desvanecimiento; sentirse ma- otro de la cabeza; negacin , des- {cbe)akngusu : ser cabezudo, jugue- akiraku: entusiasmo, arrebato, enamo
reado. acuerdo. tn. ramiento, empeo.
akahati : cabezudo, dscolo, tozudo; (ch e}akmb}'vo: a horcajadas; subo, akanguyry: mareo, vahdo, cabeza ta- (ch e)akaraku : tener entusiasmo, ser
1ravieso, listo, pillo (dcenlo del ni- voy a horcajadas (v. mujeriegas). rum ba. entusiasta (hese: por l, por ello);
o). (cbe)aka nandi: estar o ir con la cabe- ak3ngyta: almohada, cabezal. iaka reigui oepyro ha voi oheja:
za descubierta. akangytaryru: funda de almohada (X de puro entusiasmo comienza y lue-
akahoja: lo que cubre la cabeza, som-
(che)akanundu: tener fiebre, calentu- apyterao: almohadilla que se po- go lo deja; kua iak!lrakva oje-
brero, gorra; mantilla , pauelo,
ra. nen las mujeres sobre la cabeza} juka monte ipohfl: mujer arrebatada
manto.
akajavo'i: despeinado, desgreado.
(che)akanunduhii : tener fiebre tifoi- ak.ao = ak!Iao: sombrero; ak!Jpe aje- muriendo solo se cura
dea. rore asyete tupmba'e: con el s. pi alcirapu'a: levantar la cabeza, resurgi-
akajere: vrtigo, mareo ( < amoakaje- (che)ak3nundu moroti: tener paludis- miento, florec imiento {ms usados
de rendido una limosna (Pedroso).
~e: marear, fastidiar} mo o malaria, anemia hemoltica. iieakiirapu ', ak!Jrapu ', vanse es-
ak4pero, hisp.: calvo, calvicie; iakpe
{che)akijere: ma~earse, sentir vrtigo. (che)akanundu pochy: tener fiebre r jasy: es calvo como la luna. tos verbos y (a)moakarapu').
aklikangue: (akdngue vulgar): crneo. muy alta. (a)alcipete: herir, dar palmadas en la (che)akrasy asy = (che) a. vai: tener
aklikua: la mente, entendimiento: ndo- (che)akinundu ro'y: tener calofro de cabeza. dolor de cabeza intenso, cefalalgia
j e'i chne che a. kugui: no se bo- malaria , fiebre lgida. (che)akapinda'y: zambullirse. echarse aguda.
rrar de mi mente. (che)akanundu vai: tener fiebre malig- al agua (como el anzuelo} akarati, iakrat, ifakahati: tiene
alcikue: lo largo de la cabeza; petei na. (a)alcipire'yi: rascar la cabeza (X aa- cuernos o astas en la cabeza.
akkue ipukuve ichugui: le lleva (che)akanunduvevi: tener febrcula , kflpireyi: rascarse la cabeza). akaravevo: aturdimiento, aturdido;
de alto toda la cabeza (akiikue = ficbrecilla. (che)ak.picha'i: tener el cabello en- iakiiravl?VO: est aturdido, abom-
akangue. de mejor. fontica} akangao: sombrero, cubrecabeza (= sortijado, ser de cabeza rizosa. bado; tiene mucho cabello, abul-
akkuchu : atolondramiento. insensa- ak rehegua}. {che)ak. pichocho: tener el cabello tado, esponjado.
tez; iiaki1kuchma ku hikni; se es- (a)aknga'o: podar{= ahak'o). crespo. akftravich3i: dcsgre ado, cabeza sin
t maleando o pervirtiendo. akangape: casco, morrin. (a)kipichy: frotar la cabeza (X aak peinar.
{a)akky'o : lavar la cabeza (X afea- akangatu (M.): memoria; roguereko pichy: yo me froto la cabeza). (che)akaryapu: sentir zumbido en la
Mky'o = atiak!Jky'o: lavarse la che akngatpe: te tengo en mi ak.apo: saco.
cabeza). memoria (= che mandu'a ndere- cabeza.
(che)akipohy i: tener , sentir pesadez
aka moroti : canicie, cabellos blancos, he). (cbe)ak.s3: estar preso, atado, sujeto;
de cabeza.
canos, cabeza cana; na ne ak!J mo- (che)akanga' u: sentir mareo, vrtigo, estar casado; iak!ls = omenda:
(che)akipururu : sentir ruidos (vahi
rotfri gueteri: an no peinas canas. desvanecimiento. d os) de cabeza. est casado.
{cbe)akambota: 1 tener la tidos de (che)ak3ngeta: pensar. akapyrusu: talento; iakti pyrnsu: tie- (che)akse: asomar la cabeza, asomar-
cabeza ak.anguapy: prudencia, asentamiento, ne talento. se(= iapyse ::-o oemoakii$e}.

akimbota: 2 golpe o choque de cabeza. sensatez. (che)akapyta : ser pelirrojo. (che)aksysri: tener estremecimiento
{a)JWnbota 3 (ichu'pe}: dar(le) golpe (cbe)akjnguapy: asentar la cabeza, =
akipyte ak!Jmbyte: coronilla. de cabeza.
en la cabeza, hacerle golpear la convertirse (el que antes " iak!Jrehe akipytere: coron illa , tonsura. aktarova: 1 ligereza; iakfltarova: es
cabeza. oikva"; era inconstante, atolondra- =
akipytu' apytu': cerebro, seso. ligero de cascos, atolondrado, atur-
akimbovava: movimiento a un lado y do, libre, sin traba, independiente). akirague: cabellera, pelo, cabello. dido.
516 (cbe)sklitarova- akyt.a akyt- ambueteve 517

(che)aktarava: 1 sentirse mal de cabe- tumbre; a oiko: est sin cambio terrn de azcar, terrn de tierra, amangy: 1 chubasco, racha de lluvia,
Z3 , dbil, atu rdido, atontando, ta- (v. akz) grumo. llu via (v. lluvia}
rumba {= che alcil vtrVa}. akiramo: entonces, en aquel e., en akyti: 3 trozo, pedazo; so'o a. : un tro- amangy: 2 arisco ( saite).
alaitavy: mareo, flojeda d de cabeza aquelbs (o en esas) circunstancias. zo de carne. amangypyambu: lluvia torrencial (rui-
(= aktijere, akdnga'u, tesakuaguy- akramo (V. akiramo). lky'A: torcido, ladeado; iaky'b.: dosa).
ry). kotyo: hacia ac (a.: aqu ). est l. amangyrusu: lluvia torrencial, diluvio.
akatyra: copete, tup(= akavotfJ). aJru (por haku, taku, usado en la cons- a~ct: m ojado; iaJcymba ijao amame: amasapy'a: lluvia repent ina, chapa
(cbe)akvava: tener la cabeza perdida, truccin ): caliente, calor; kamby a. : tiene sus vestidos t odos mojados rrn.
hecha un bombo. leche recin ordeada. por la lluvia (X seco: k}. ambere: lagartija.
ak.a'i: cabeza pequea; de cortos al- aJrua (por hakua): puntiagudo; che ma, hisp.: seora, duefia; che .: mi ambopi: borla, fleco; kyha m. : las bor
cances , de poco chirumen (= kua- ju ak:wko: mi aguja es puntiaguda sei'\ma y tambin wi amiga o queri- las de la hamaca.
a'i). (Como aku, no se usa sino constru~ da. ambota: mostacho (M.), bigote (te-
aka'oha: cadalso (degolladero , verdu- do y en composicin} mberague).
go).
ama: lluvia; a. rupi oguahe: lleg no-
(che)akua: ser ligero, veloz, rpido: arnbu. jadeo, bufido, ronquido; a. asy:
viendo, a pesar de la lluvia.
aka'ohr.t: verdugo. iflakub piko pe ne renda: es corre quejido lastimoso; pyambu: ruido
akeke: cierta hormiga daina. dor tu montado? amako'e = ko'~ ko'~re: cada da. de pisadas ; kerambu: ronquido en
ako: 1 aquel, el consabido (ausente, akura'a: ensenada (M); tevichua (id). amambi: helecho; a. roky; los tiernos el suefto (che kerambu: yo ronco).
pero conocido) {X aipo: aquel (che)akwuchi {= che kuruchi): estar helechos ( = retoos de h.). (che)ambu: jadear, bufar, gemir; hi'a-
ms o menos conocido). baldado, tullido; estar acurrucado amandagy: gotera. mbu pe jagua. j adea el perro: kuru-
ako: 2 aquella vez (con una oracin (che aturu), cootorsionado. amandaje: asamblea, junta (= no'~ su ijaprehe hi'ambu ohvo: va ja-
temporal} akuti: especie de conejo;petet e'~mi aty} deando con la cruz a cuestas.
aki: siempre, hasta hoy, hasta ahora ; ku akutiricha: una o dos palabras amandu: pedrisco, granizo. ambu'a: 1 antojadizo, quisquilloso.
aki aime a = irpe: de continuo como los dientes del conejo (que =
amandva (A.) apu'a: redondo, cir- ambu'a: 2 cienpis, milpis, miripodo
estoy aqu ( == contino estando); slo tiene dos). cular, esfrico. (gusano que se arrolla).
akoiete che mandu 'a nderehe: con- akutipy: paca ( voz lcechua), mamfe- amandayvi: llovizna. ambue 1 (amboae, amoae M , A): otro;
tinuamente te tengo presente; ro chico de carne muy rica. amandy (A.): agua de 11uvia. umi a. kura piko ndoiki: y los
aknte piko ne ail: eres malo co- (oi)akutiple: {hay) a montones, a po- amandykyha: alero de la casa (lit otros no entran?
mo siempre?: akoietr torohecha: rrillo. que gotea} arnbue: 2 Jo contrario, otra coasa: oja-
siempre deseo verte ( == ojal te vea (ij)aku'i: desme11uzado, en polvo, mo- amandykyre: agua (de) llu\ia, agua po a. : hace lo contrario.
con frecuencia) ; ta nde po'a a: lido ; deshacerse, desmenuzarse... ; llovediza. (che)ambue: 3 cambiarse, dejar su mo
que tengas suerte siempre. ijaku'i rei se desmenuza con facili- 111WJ811: hongo carnoso, comestible, rada; iambuepma: est todo cam-
aki ra: siempre, todos los das. dad, es frgil, quebradizo. de la familia de las boletceas. biado; iambue chendive: es otro
akoiete oiko: est, anda lo mismito de aky: verde, no sazonado, no maduro .na~ mpi'a: hongo de la familia conmigo.
siempre; no hay cambio. (X hovy: verde de color). de las licoperdceas. Hongo en ge- ambuete: (el) otro de ms all, o muy
:akina: aquella vez, en aquella oca- a.kyta: 1 nudo, nudosidad, ligadura, neral puede traducirse por tJrope. distinto.
sin. amarradura. amaogva: cerco del sol o la luna. ambueteve: (el) o tro de ms all an,
akinte: como siempre, como de cos akyti: 2 terrn; mba'e he'e a., y vy a.: unangayvo: bejuco comestible. o que difiere ms, ms diferente.
518 ambyu- angapy 519
amb:Yu: flema , moco. anambusu: grueso (papel, tela) (X pe- (che)angapyhy: estar satisfecho , com- angepyhareve: esta maana
amindu'u, forma cercenada de (a)- reri: delgado} placido, gozoso; tener satisfaccin, (che)angeraha: irse el alma, el corazn ;
amindu 'u: rumiar, masticar a me anana : pia. gozo (angapyhy); angapyhy rek- ch ea. hese: me muero por l (M.).
das. andai: zapallo; a. gui jajapo kiveve: vo aiko temimoingue apytpe, ha (che)angClU (como el anterior) = ae-
amo: all. con zapallo se hace la polenta o ndajuhuiete: ando buscando satis- angeru: suspirar; desear.
amgui: de all , de all. puches. faccin entre las criaturas y no la angete: hace un momento.
amoguive: desde all, desde all. andu (cercenado de andu): percep- hallo; nde rorymmo ne a. peve: ange'y: sin alma, desalmado.
amguio: de all. cin, sentido, advertencia en senti divirtete hasta que ests satisfecho. angu: recelo { = poyhu) (ichugui: de
amoguiove: desde ms all. d o sujetivo; "h~yva oandva che (che)angareko: andar con cuidado o l).
amicha: de aquella manera ; picha andu ave: quien visita a un enfer- solicitud {= aangareko) {h ese: angu'a: mortero.
ha amicha: de sta y de la otra mo, a m me visita "; che kra andu: por l). angu'atara: tambor, atabal.
manera. soy ligero de sueo. angarekoha: encargado, que cuida o angua'y: planta del incienso.
aminarna = amoitma: ya por all; andyra: vampiro. atiende {hese). angu'a'yva : mano del mortero, man-
a iapyse ja~ymi. all lejos ya aso- anga, nga: ,pobrecito , infel iz; che renoi- angata: preocupacin , cuidado, ansia , go.
ma la bella luna. mi, amanombota ha ranga: llma- desvelo: ch e a. = che py'a a. hesC': anguja:l ra ta, ratn.
amme: a veces: amme ajapi. a. aja- me, cuando, pobrecito de m, est me p reocupa fulano ; hekove por y anguja2 guaiki: marmota.
vy: a veces aciert o, a veces yerro; para morir. che moangata hl'na: su vida desa - anguja'i: laucha , ratoncito.
amomete: una sola vez (M.) ; a. a- nga: alma; tlane a. no mani: el alma rreglada me da cuidado. anguja anandy: ratn del yuyal.
mome te: muy raras veces (M ). no muere , es inmortal angatu : alma buena ( M.). angujatutu: laucha, ratoncito.
amme f ou): all viene. angai: ay de l , ay de m, desgraciado! angatupyry: esprit u del bien. anguja yvyguy: ratn de tierra.
amngotyo: hacia all. angaipa: pecado ; iangapa guasu. mi- angatur.i: alma hermosa , elevada fina ani, 1 hisp ,: ans.
amngotyomive: un poco ms all. chi: tiene p. mortal. venial. (M.) angyr: amigo.
amngotyoteve: mucho ms all. angaipavra: pecador. angau : enfermizo decado. ani,2 prefijo de imperat. (no), que pue:
amngotyove: ms all. angaipa ypy: pecado de origen. anga'u : recuerdo . amor; jahechta ne de tomar tei antes o despus del
amongotyovguio : desde ms all. angaipaypy'y: sin pecado origi nal, a. pa cllerclw: ahora veremos si me verbo; ani reho = an'tei reho =
amrupi : por a ll. concebida sin pecado origi nal. quieres si me aoras ani rehtei: no vayas.
a.rnota (M.): amigo (< amotra, A. = angairo: crcel ange, age: hoy; a. oguahe kuri: hoy ha anianga, aniangke, aniangtei, prefijos
querer bien). angke: (con aniangke) ; a. ere ki- llegado; age hertinte ose: hace poco de imperativo: no; no, no {enfati-
amo tare'y (A. ): enemigo. chagua: no digas tales cosas. que ha salido. co) aniangke mramo ere. p-
amva: el de all, aquel de all. angna, con imperativo: aniangna re- angeko =angek i = angata: inquietud, va: no digas nunca eso. (Est os pre-
amunda { = amandaje): asamblea. japo kva: no hagas esto: nei a. ansia, preocupacin congoja, pena fijos son tambin de oracin fmal
amyndaji: colepteros girinidos que ekirir: bueno, cllate, por Dios!. malestar. negativa}
se destiLan rpidamente sobre el angapra: ngel de la guarda. (che)angeki: estar inquieto, perturba- an.iangkena: no (como los anteriores}
-agua angapy, angapyrugua: el interior, lo do acongojado (por causas ex te ro- an.ichne: no, no sera; rel!ne piko.
amyr}'i: (el) finado, difunto (M.. A} ntimo del alma; che angapy rugure res como la lira que suena por A nichne: irs? - No.
ana, anma : pariente (M , A y N. Cai- chC' mongyhyje: me atemoriza algo simpata). anichtei: para que no (ani hagutei).
mn). en el fondo de mi ser. angepyhare : anoche, la noche pasada. anke, anikena, como ani refuerzan o
anmona -ao aoao apechyryry 521

suavizan el imperativo y pueden to- aamechu(re), nter.: qu fatalidad, aoao: ente o duende de la fecundidad. se revuelca por el suelo ( = ojeapa-
mar tei, antes o despus del verbo: qu desgracia, qu mala pata!. aoakuapy: rollo o bulto de ropa. jeri X (a}mboapajer: revolcar).
no. Como los anteriores, tambin amona: qu va, ni por piensoi aoapoha: sastre , modista; tejedor, te- apajuai y mejor apaudi revoltijo, en-
tienen sentido de finalidad aa opfvo kurusu legua: desnudo co- Jar. redo, confusin, batifondo, desor-
anmona: no sea que, por si acaso; era- como la cruz solitaria del camino. aojoheiha: lavandero, mquina de la- den; espesura (apajugua, A .).
ha ao anambusu a. oky ra'e: trae aapinda: anzuelo del demonio, obje- var, lavandera. apakua: roUo, arrollado ; japakua: est
(lleva) el abrigo por si acaso llueve. to de seduccin; un rbol. aojopyru: ropa de recambio, muda arrollado (X amboapakua. arro-
anitamora'e: ojal no. aapire: piel del Diablo; rbol. aojurupy : alzacuello, cuello postizo. llar).
anitare'y = ani hagua: para que no. aaraki: Diablo, qu desgracia!. (a)aomonde: vestir; ( a)eaomonde: apakuai { = he'y): rueca (= mandyju
anivna (con imper.); anivna re'a: no aa ra'y (hijo del diablo): endiabla- vestirse(= aemonde che ape). apakua y va) (M.).
caigas otra vez; anivna, paragui: do. (a)aomboi: desnudar; ( a)eaomboi: apakuapy: rollo, cosa arrollada ; bulto,
aa reta: infierno (pas del demonio} desnudarse (e = j e). fardo {jokuapy).
ya basta, paraguayos.
aatarova: loco rematado, diablo en- (a)aomboty: abrochar. abotonar. (a)aparnona: embadur.nar, untar; man-
anivecbne: ya no ms, no ser ms.
carnado (diablo loco). (a)aopepi: levantar el vestido; levan- char, emporcar; mezclar.
ani...y: no dejes de, no dejes de venir:
aa yva: un rbol tarse el vestido: (a)jeaopepi apauai: 1 enredo, confusin , batifon-
ani reju ytei che rekohpe.
aa'u: condenado (=- aa rembi'u: aopo'i: tejido a mano. do.
ano ( = chop}: tordo, garratero. pasto del demonio). aorugui: extremo de la falda ; ijaoJU- apauai: 2 trampa para cazar.
anwnbipyta: (nu = u): leatero
aepa: de veras, cierto? (= mae- gufpe omono'() y voty: recoge flo- apasuru (= jaswu): barrizal , suelo
(un pjaro)(= guyra aiiumby). pa). res en el ex tremo de su vestido. blando ( a)japasuru: hundirse en el
aa: malo, pcaro, ruin. Nota.- Los aete: cierto, ciertamente. aorye: seno que se hace con la falda barro, etc.).
mejores autores dicen: ...he aa, ne aetegua: (uno) de verdad, genuino, o delantal. apasus: barrizal (v. el anterior).
a. = naa. iaa, etc., y evitan de- autntico; t endota nde aetegua ku aoryru: guardarropa. apati: blanquecino; iapatimba: est
cir: che aa, ne aa, como for- pva: ese s que es presidente (jefe) aosoro: ropa rota , en mal estado. todo blancuzco.
mas incorrectas. ani ne aa mo'lltei: de verdad: aetegunte oe'e. a. aoso~okue : andrajo, harapo, trapo. (a)apatuka: aporrear, golpear, apalear,
no seas malo; ani ne aahgui ne he'i: dice la pura verdad aotujakue: estropajo, andrajo. dar de palos.
aaseve: no acrecientes tu ruindad ao(o ): solo; ndpa ne a.o r eju: vie- aovaisorokue: traje rado y roto; pe (=a): aqu (= ko'pe) (X uppe:
no empeores tu (mala) conducta, t~ nes t slo?; che nte aju: s, ven- andrajo. ah1).
condicin. go solo (ha'e o, ane ao; l solo, aove\le: bandera, estandarte, guin ape: superficie, corteza, cubierta, dor-
Aa: el demonio; comnmente se dice nosotros solos} (tela que vuela} so, nata, concha, espalda, escama,
Mba'e Pochy, ah. auva, forma cercenada de au v, co- aoveve rerekoha: abanderado. cscara, piel, (el) c~parazn: iape
aakoygua: campesino endiablado. mo che a.uv. ne auv: me abraza aovytii (M.): telar; pyahaha, ao apoha. morot pe ne r enda; tiene color
aambaraka: infeliz, desventurado, tu- te abraza. No se confunda con (a)~ (che)apa: tener calambre; che retyma blanco tu caballo ; "aguatma yvy
nante; ipopa'll a. re: pillaron al tu- uvti: yo cubro; che uvd: me cu- (che)apa: tengo c. en la pierna; es- apre", ha 'e yggui asevo: "ya pi-
nante. bre. tar tullido, con parlisis (= ijll(JO; so tierra" , dije al salir del bote;
aamemby (hijo de la diabla): ende- ao: ropa, tela vestido, aha ajogua che che retymJme) (v. pl ). omba'apo tapicha apre: murmuran
moniado; diablo, demonio. aor: voy a comprar tela para ha- (che)apajeri: rodar, dar vueltas o vuel- del prjimo.
aame'u qu diablo, caramba! cerme un traje. cos, revolcarse; ijapajeri yvyre: apechyryry: asad o o frito a medias.
522 apeguy - apipe apm - apyngua apyra 523

apeguy: reservado, callado; tembigui apete: aqu mismo, cerquita apra: cuero cabelludo (X apyra: lmi- apohare: tus dos progenitores (tu
a. = ijapeguypegua: sirviente, cria- pevo ( = peo): hacia ac; pevo ha te, fin} padre y tu madre).
do, reservado. pegotyo: de aqu para all, de la apirai: burla, broma, irona; oe'enga- apohara: autor, que ha de ser autor o
apeguypegua: callado, reservado. ceca a la meca. pirai. se burla; ima' a.: de mirada poeta, que ser a
apqu: pintn, enverado, medio madu- =
pevove peove: ms hacia ac. burlona. apobare: hacedor, constructor, autor...
ro, no sazonado. (ij)apevu: hincharse, abotagarse; leu- apiraviju: cabello ralo. de una obra ya hecha, autor que
apekue: corteza. . sacada (kue, sufijo darse (fermentar) el pan. (che)apiru: estar ahitado, estar ahto fue.
de cosa separada); karumbe apekue api, api, formas cercenadas de japi (X che mboapiru: me ahit} apokyt.a: nudo, bulto; eruedo.
(= pirekue): el caparazn de la api Vase ( a)japi, (a)ap~ y con- apirui: delicado, poco, ralo, por enci- apope: ondulado, pringado, rizado,
tortuga. sltese la gramtica en verbos cer- ma; apapyti a.: atar flojo; aiko a.: crespo.
apekuma: holln, tizne; japepo apeku- cenados. ando delicado; ijapyte a.: caJza po-
apov: pegajoso; che po a.: tengo las
ma: olla, caldera culinegra. api (forma cercenada de (a)api): mo- cos puntos, de poco chirumen (=
manos pringadas; iapov pe mba'-
apekura: palatitis (de los caballos). cho, romo, amputado, pelado, mon- ikuaa'i).
e: es peliagudo, fastidioso, enojoso
apekU: paladar. do; kyse a.: cuchillo gastado; mbo- apiruru: hinchazn, granos de la cabe-
el negocio.
apekfiai: llaguita de la lengua. kaja a. ; coquito mondo; hacha a. "" za apo'i (< ajapo'i) en che apo'i me tiene
apeno: 1 roncha, urticaria, edema der- h pague: hacha gastada, roma. apiru'a: ampolla; ijapiru'a che ku!1:
en poco, no me aprecia X apoi
moepidmica (<pyno: hortiga). apa: prepucio replegado, circuncidado tengo una a. en el dedo.
apeno: 2 onda, ola. apirype: costra de la cabeza del recin
chugui: yo suelto, lo dejo).
(M.) (X ( a}pia: me desvo).
(che)apeno: ondear: iapeno aoveve: nacido. apu'a: 1 redondo, esfrico; so'o a.: al-
(a)pia (dipt): desviarse.
ondea la bandera. apiryta: yugo; { a)mboapiryta: poner el bndigas (carne redonda); ijapu'a
apihare: el agresor con arma de fuego ;
asy: es redondito (< amboapu'a:
peo = pevo: hacia aqu. el que hiri o dio en el blanco ( < yugo.
apeove: ms hacia aqu. apisus: coronilla. redondear, (X (a)mopu'd: levantar}
ajapi, verbo cercenado; X kutuhare:
apepu: naranja agridulce. agresor con arma blanca). api'i (= mba'e api'i, M.): riqueza, opu- apu'a: 2 ovillo ; inimbo a.: ovillo de hi
apepurykue: jugo de naranja apepu. lencia(= mba'e rerekopy). lo (X apu'lt: yo me levanto}
apicha'i: arrugado, fruncido.
apere = apekue: corteza separada. apiche (cercenado de (a)japiche): res- api'fi por api': roer, erosin. apy: 1 extremo punta; ijapype: en la
aperera: esparcido, desparramado; ja- quemado. apo: cercenado de (a)japo: hacer, se punta, como delantero, ms que los
ri'i a. hovre: granitos diseminadm usa construido y en composicin; otros; ijapype: por fm, finalmente;
apichyry: condimento del asado.
en su cara, barrillos. apikuru: granos de la cabeza ipohe tembi'u appe: tiene buena ose che apyoe: logr convencerme,
apere'a: conejito, cobayo (X tapiti: apiku'i: caspa. mano en la confeccin de comi- me dej sin palabra, me ataj.
liebre). (a)apiku'i'o: quitar la caspa (X ejea- das; kamisa appe: en la hechura apy: 2 depsito; yty a.: d. de basura,
apega: racimo, sarta, ramillete, mano- piku'i'o: qutate la caspa). o corte de camisas, etc. ; hasy ijapo: basurero.
jo, gavilla, ristra; e'2 a.: dicciona- apiku'i'oha: remedio contra la caspa, es difcil de hacer (su hechura es (a)apyaty: arrimar tierra , cubrir con
rio. peine espeso. difcil). t. , aporcar ( = ajaty).
apesyi: de superficie bruida, liso, ate- apimbyre (tague): (cabello, pelo) cor apoha: hacedor, progenitor, factor, (a)apy mbojere: trastornar.
sado, delicado, quisquilloso; ne a. tado. operante, autor, poeta; tet mbare- apyngua: nariz, hocico; iflapyngua pu-
por{J: qu bien peinado ests!; ipi apipe: agua o ro abajo =- yemby X te ha apoha: pas fuerte y operant e, ku: den. u hocico largo.
re syi, ijapesyi: es de cutis fmo. yrupi: ro arriba. activo, emprendedor; mokoive nde apyngua ap}7a: punta de la nariz.
524 !lpyngua karap - apyte apytegua- araku(pe) 525

apyngua karap: nariz corva, aguile- jero (a Espaa), becado por el esta pe hasy: me duele la coronilla; pen- apyi: punta, pezn; che lal a. me: con
a. do, por su gobierno. de apytpe oimnepa che pytyvtJ- en la punta de la lengua.
apyngua kare: nariz aguilea. apyrigua: que va en ancas, compaero sva: entre vosotro.s habr quien ra:l tiempo, da, luz del da , fuma
apyngualrua: (ventana de la nariz), fo- de a caballo. quiera ayudanne? mento, cielo atmosfrico (X yva,
sas nasales. apyryta: parhilera , viga superior entre apytegua: el, la , lo de en medio, lo yvga: cielo de los bienaventura-
apyngua e': voz nasal, nasalidad (= los dos vertientes; horcn. interior, lo ntimo. dos); hi'ra (o)guahe hna: le ha
tie'). apyryve (M.): sosiego, paz. apytepere: tonsura (corona clerical} llegado su hora, su da, opa ra:
apyngua rasy: dolor de nariz, afeccin apysa : odo; che apysa oemboty hi- apyterakua: capitel, coronilla. cada da.
morbosa de la n. na: mi odo est obstruido; ko che apyterao: rodete , cabecil (para llevar ra: 1 poca, perodo, edad.
apynguarei: una especie de abejita ; apysa kva nahendi no oigo la carga sobre la cabeza} a.raguai (= arana): corona, guirnalda
tesarei naipohdi, a. poh: el que de este odo; ijapysa poril mba'e p- apytere: meollo, centro; la parte de en (= paragua).
tra baja vale, el mirn es un ser pe: tiene odo musical. medio ; coronilla. tonsura. arahaku: tiempo caluroso ; hace calor;
intil , un zngano. (che)apysagi: escuchar a medias, odo (a)apytere'o: tonsurar. verano.
apynguare : nariz torcida, asimtrica defectuoso. apyteru'a: coronilla, cspide, corona. arai: nube; da o cielo nublado (<ara
(re< kar). apysaka (= nambpu 'a): atencin (X (che)apyteru'a: descollar, sobresalir. vai: mal tiempo).
apyngua'ai: nariz llagada (= jai, ai prestar ~tencin: ( a)japysaka, (che)- (ij)apyteso'o: slido, bien hecho o araity: cera ( = eiraity ).
llaga), leshmaniosis nasal. nambipu 'ti construido (X havim: fofo, falso} araja (A.): siempre.
apYJ>e: cumbre, cspide; aguahma apysakua (igual al siguiente). apytimby: atado, bulto; eru chve arakay (= arapaha): juicio final , da
ijapype jalzvo: v.mos llegando al apysakura: conducto del odo; ande amo kavaju a. : treme aquel caballo
a. mbo(ypa pe mbokapurusu: eso
del juicio.
trmino. atado.
caonazos nos rompen el tmpano. araka'e: cundo; araka 'etpa: a qu
apype: can to, ngulo. esquina. apytu'ii : cerebro; entendimiento, jui-
apyra: punta. tnn.ino, ex tremo, lmi- apysaky'a: cerumen, suciedad del odo hora exacta?(= mba'e aravpa).
cio , talent o (v. hypy X apytu'u: yo
te, cabo, fin ; ijapyra'ji: sin trmino, (= apysaraity). araka'e herane: cundo ser que... ?
descanso): ahyvykita che apytu'u
infinito, indefinido, eterno, eter (che)apysape: no or bien, ser algo sor- amka'e herpa cundo?; " araka'e-
takunjicha, osne tahyi ve11icha
namente (= ndaijapyravai). do(= nahendu porai). je aipo": frase con que se inicia un
arandu ka'aty: escarbar mi cerebro
apyrata: semiquemado, chamuscado, apysa rapo: nastoides, hueso. base cuento: "Esto pas en tiempos de
y saldr algo de sabidora en forma
escaldado. (raz) del odo. Mara Castaa"; araka'pa: cun-
de hormigas voladoras del hormi-
(a)apyravo'o: desmochar; desplumar apysarasy: otitis, dolor del odo. do?; ndaikuai a.: no s cundo;
guero (F. Cabrera).
(ryguasu: la gallina); oapyravo'o apysanva: zumbido ; como de insecto apytu'ingue: sesos: vaka a.: sesos de
araka'e tamora'e = araka'etmo:
chupe: le dej sin nada , pelado. que se introduce e n ei odo. cundo por fin ser?; araka'eve:
vaca
apyra'y: sin lmites (v. apyra). apysa'y: carencia de odo, sordera. jams, nunca, en ningn tiempo
apytu' Q rasy: cefalalgia aguda.
apyn: 1 en ancas; oiko ijapyri: va a (che)apyse: asomarSe: iapysma p e (= mramo, maramove).
apytu' roky gua'u : quimera.
caballo con l , en ancas. k uarahy: ya se ha asomado el astro ap)'u = pyu: flojo, blando, aflojado ara ko'e: aurora , alba, alborada.
apyri: 2 a costa de, a cuenta de; aiko rey ( = iakasma). (M.). arakuaa: meteorologa.
ijapyri estoy gratis en su casa, apyt: manojo. ramillete; iapyta y va. apyve'y: interminable, eterno, sin lmi (ch e)arakuaa: ser inteligente en me-
l me mantiene; oho okpe (Esp- fruta apiada ; avati a.: m. de maz. tes ni cont orno. teorologa.
ape) oguet apyr i: se fue al ex tran- apyte: centro, medio. vrtice; che a. apy': torcido , inclinado, v. j er o'a. araku(pe): de da , durante el da ; ara-
526 aramir- araku aratikuguasu - ~ote 527

kue jaikta ka'aguymbytre: de tu + pohji + ha': aire, pesadez, uatikuguau: rica fruta silvestre, cu- arikue: periferia, epidennis; hi'arikue:
da estaremos por la selva. medir). ya exquisita fragancia la delata de lo perifrico(= hi'arigua).
aramir: hisp.: almidn. arapoty: primavera, tiempo de flores , lejos. ariramba: martn pescaaor.
ararnirry: bebida o te de almidn. tiempo florido. aratiri: centella, rayo en zig zi, es- ripi: porsobre;che.: p. s. m.
arambi: aladares, rizos laterales que ra puku: da largo, tiempo largo. tampido del trueno. arua: pasmo , ttano de las cnaturas.
caen sobre las sienes (X ( a)rambi. arapy: el mundo, el universo, el espacio. aravai: tempes.ad, cicln, tomado; aruai (M): embojaru, jojai, emboho-
ruambi .. : descabezar el sueo). arapytu: aire, atmsfera. ivai ko ra ohvo: se est ponien-
ararapo: horizonte, lnea del horizon-
ry: burla, chacota, irona.
arambita: piedra para cua. do feo el tiempo. aruapoba: remedio contra la inflama-
aramboha, hisp. (= akangyta, akan-
te; lcuarahy ojayvjvo amo ararap-
pe: al inclinarse el sol all en el ho-
aravera: relampaguea, relmpago r- cin umbilical
gupa): almohada. hiaravesa). aru (M.): quieto, pacfico, morigera-
rizonte (che mandu'ne nderehe:
arambyky: da corto, tiempo corto. me acordar de ti). arayvoty: primavera, estacin de las do ( = marangatu, joheipyre).
ara mbyte: edad media; plenitud de arara'a: cierta hormiga acidulenta. flores. arukui tM.): muesca.
los tiempos. ra ra'a: medicin del tiempo. ara'y: en un da extra (fuera de fiesw); aruru: 1 lerdo, tardo; intil(= pijy, pi
arandn: sabio, inteHgente (< oand- (a)arara' = aha'a ra: medir el tiem- hi'arayme ohne Ka 'akuppe: irn tuva); ijaruru ipy ryguasu rupi'a:
va ra: que siente el tiempo). po. a Caacup fuera de la fies ta. despacioso, como quien pisa hue-
arando ka'aty: sabidura del nativo, ra ra'aha: medidor del tiempo, reloj, (che)are: tardar; hi'arta ou hagua: va vos.
s. selvtica, astucia natural, inteli- cronmetro. a tardar en "llegar; arma, areguiv- aruru:l tmido, apagado, callado: ija-
gencia sin cullivo, gramtica parda ; ararere: con frecuencia (v. frecuente). ma nahendi mba'eve hese: hace ruru eimo'd ambu 'a: encogido co-
iarandu k.: es listo, la sabe la rga , arnrembe (== arapaha): horizonte (l- tiempo que no tengo noticias de l; mo un cienpis.
es letrado. mite del cielo). hi'arma hina: ya est tardando: aruru: 3 mojadura , remojado; ao aruru:
(cbe)arapa: terminar los das, morir; araresa: rayo de sol, luz del da. ndahi'ari chne: no tardar; nda- ropa en remojo ( < amboaruru: po-
nahi'tJi piko nde arapa: no quieres arari: cierta comida paraguaya (X rari: hi'arimava: ya es cosa de no tar- ner en remojo).
morir?. vivo , brioso). dar; nda 'an!i os hague: no hace
aryr)'i: cierta hormiga voladora grande.
ararory: tiempo alegre. tiempo se public (= naymi osti aryva: fruta primeriza(=- yvage).
arapaha: horizonte, fin del mundo,
fin del tiempo ( v. ararapo). araro' y: tiempo fro, invierno; araro'y hague).
asaj e: de siesta, entre diez y catorce
arapaho: cierta comida , de miel y ty- hfna = ro 'y hfna: est haciendo fro. arete: fiesta; arete guasu: gran solel'l1- horas; asajelcue:durante la siesta
pyra~v. araro'ysa = ro'ysd: fresco , tiempo nidad , fiesta mayor. (X ka'OT!J: de tarde).
ra papaha: reloj (==ara ra'ilha). fresco; ro'ysa hina: hace fresco. aretes:ei: tardanza injustificada. asajepyte: a medio da.
rape ( = arakupe); de da , durante ei arasa:guayaba;arasa'a: guayaba (fruto). aretetapia: fiesta ordinaria , domingo. asajepytetini: en plena siesta (en pleno
da. (a)arasa: hacer el gandul (= (a)jagua are: hedor de ciertos tubrculos; iar reverbero del sol}
arapegua: referente al da, del tiempo, juka). =
(== ine Jw'o): es ftido. asi: esparcido. extendido, propagado;
del cielo; guyra arapegua ha pira arasak: tiempo claro (X aralal tiem- arbel, ncol : an tiptico, soso; ijarhel pe hemimbo'e iastiimba hina op
para (yguasu) pegua: las aves del po seco} y mejor ijoha, ndaijukjli: es anti- rupi: esa su doctrina est propaga-
cielo y los peces del mar. arasaty: guayabal. ptico, m olesto. da por todas partes.
arapire, hisp.: alfiler. aratiku: chirimoya; aratiku'a: chirimo- ri: sobre, encima; hi'ri: adems, enci- asote (nio): una plantita campestre,
arapohyi ra'aha: barmetro (< arapy- ya (fruto. Las hay de varias clases). ma de eso; kavaju a.: a caballo. de flor linda y olorosa.
528 asote'y - atukupeai atukupekandu - avae'ekuaa rape 529

asote'y hisp.: ltigo, rebenque, fusta ati:3 barba de m az, pelo de m. atukupekandu: xifosis, dorso lumbar, va2 (tuvicha, guasu): muy usado,
(= tejurugui). atia: estornudo (A. M.} joroba(= atuape). prececlido de nde, como ayvu nde
asu: izquierda; ijaspe: a su i.; asupe- (che)atia: estornudar; l estornuda mu- atukuppe: a espaldas ( = ijatukuppe: a., vy'a nde va. gran vocero, al-
gua: el, la, lo, de la iz.; ijasva: es cho: iiata heta. i. memva. a sus espaldas). boroto extraordinario; ayvu nde a.
zurdo, izquierclista. ati'y: hombro; ijati'ype ogueru: lo lle- atukupepyko'e: espacio en los horno- ojapo hikui oguahvo huvicha.
asuka, hisp.: azcar (= mba'e he'e, va a hombros {ogueru = oguera- platos (mo = m). vivas entusiastas profcrfan al llegar
mahe'). ha). (che)atwu: estar acurrucado, andar ca- el jefe; vy'a, nde a. niko pe aty gua-
asukary: agua azucarada (como juky- ati'ykangue: homplato (m = mo). bizbajo (= tindy); anda encogido: suhpe: singular regocijo reinaba en
ry: agua con sal~ ati'yrata ( = ati'y rasy ): anquilosis ijaturu hna (iroygui: por el fro} la nutrida concurrencia.
asy (< tasy, ose.); se suele juntar con del hombro (falla en la articula- aturu'a: cobarde. ava : 1 inclio, hombre, individuo, per-
adjetivos expresando mayor inten cin). (a)atu'o : desnucar,{= (a)jatu'o). sona (Decir aJIQ a uno puede ser un
sidad de la cualidad, sea sta buena ati'yrupa: almohadilla para el hombro. aty: 1 sien , sienes (M., A); golpearse insulto y un piropo); ava ra'y juky
o mala ; he' asy: dulce exquisi- atoi (v. atoi): tocamiento, toque, ins- las sienes: ( a)jatypete. 1cu pva. qu nio tan lindo, sim-
to; hi asy: amargo como retama; piracin; mbaraka, piano a.: toque aty: 2 montn, reunin ; (che)aty: reu- ptico!.
oma' asy cherehe: me mira triste o son de la guitarra, del piano; Py- nirse, juntarse, hacer asamblea, ava: 2 quin , quines? ; a. ra'y piko
mente, embelesado. suplicante; tu marangatu a.: el toque o inspi- iglesia , congregacin ; aha {ande, nde = mva raypa nde: quin es
mba'evete asy: nada en absoluto; racin del Espfritu Santo (A.} ore) atyhpe: voy a la junta, etc. tu padre {lit. de quin (cuyo) eres
ivaiete asy: muy malo, fesimo; ata: nuca, pescuezo (X espalda: atu- at}'ra: 1 montn , pila, varios, una por- hijo?}
oinup asy: castiga con rigor; hory lcupe); che a. pe: a mis espaldas, cin ; avati, yty a.: montn de maz, aviko: pues quin?
asy: se alegra mucho, se baa en detrs de m ( = che resa me: sin de basura ; a. , a. of: hay a montones; av.ipo por av nipo: quin ser,
agua de rosas. yo verlo). vaka a.: tropa, tropilla de ganado quin podr ser?.
(a)ata, ( a)vata: faltar; ovara chve ra ata ata: anquilosis de la espalda (es- (= myta = atyre). avak.achi (= vakachi): anan(s) (A}
(M.): me falta (el) tiempo; mba'eve palda rgida} 8tfra:2 copete (X apichtii: cresta X avakua: bucle, rizo, guedeja.
ndovati = oimba: est completo, atuakandu: (= atuape): giba: ijatua- tjra: acompaamiento de la com i- avakuaase: individuo curioso(= oma'-
nada sobra , nada fal ta; jajuayhu kandu: giboso. da) esva).
guive mba'eve ndoatavin:za: si hay (a)atuakyti: desnucar , degollar, deca- tyre: una porcin de tal co~a; avati ava mba'pa : cuyo es, de quin es?
caridad nada ms nos fal!<lr , no pitar. vosa atyre: varios sacos o bolsas av nipo: qu in podr ser, quin ser?
habr necesidad de ms. Ntese que (che)atuape: estar, andar agachado, jo- de maz; ajogua kuatia a. : he com- avae'e: el idioma guaran (la lengua
este verbo ata, vara, guata est en robado (X (a)jayvy: me inclino} prado una coleccin de libros; Es- de hombre, del indio, en oposicin
M. y A. y es usado actualmente. No atuapi (por ata api): iiro en la nuca, pasa a. roguereko: tenemos todo al guyra e' (gorjeo), por ejemplo}
es el hispanismo "ofalt". neol. el Espasa ( = atjra). avae'ejo'oha: cultivador del guaran
(che)ate'y: soy perezoso, remoln, atuat: anquilosis de la nuca (= ata alyvasa, (correntino): compadre. avae'ekuaa: la ciencia del guaran,
gandul, holgazn (X kyrey: labo- + at). Aupa: placenta; pus duro, espeso, teji- lingstica guaran
rioso). atukupe: espalda, espinazo, parte pos- dos necrosados del ntrax. avae'kuaahra : guaraml ogo, guaran-
(che)ati: 1 estar, ser entrecano (X ati terior(< takykue: detrs} auvo por hauvo: agero, presagio, fil o.
me a vergenza). atukupeai: mataduras (llagas de las mal augurio. avae'ekuaa rape: arte o gramtica
ati: 2 gaviota. caballeras)(< a~ vai: mal} ~tva : 1 cabello, cabellera, pelo. (del) guaran.
530 avae' ryru - (a)a'YO' o
avuku - a'e'yha
avatimbotarovaha ( = mboguaha): cri- 531
avai\e'e ryru, rysyikue: diccionario avuku : cabeUera larga ; hi'avular es
guaran . =
ba ( yrup).
a melenudo, peludo, velludo. . pio de seres vivientes) (X hyapu,
avati pichinga = avati pororo: rosetas.
avai\emoanga: nacin (=tet) de los
avatir.i: mazorca en la planta an. vyd avyky (vea javy, javyky): amigo ayvyose.:. estrpito, ruido).
guaran es {= guarani retfi = ava ayvy: agachado, cabizbajo. N-
avatira'fi: grano, semilla de maz. a -e tomar Jo aJeno, de manosear...
ret). vy. yerro, equiVocacin (M A). tese 9ue los vocablos que principian
avayvakue: batata o moniato gigan- avatirora: afrecho de maz. (ver javy)_ por a Y Fa, generahnente son de
te. avatisoka: palo o mano de mortero (a)avyky-. pemar;- los cercenados. Su propio Jugar
(majamaz). palpar, robar (M
avpa: quin?(= mvapa). A) (v.avyky)_ no es, bajo la "a", sino b aJO
... . 1a
ava paje: hechicero, milagrero, embau- avatitigua'a: gorgojo del maz. ay.t - , "d JO 1a o ''ee", salvo meliori.
-.. msipJ o, aguachento, aguanoso .
cador. avatity: maizal.
ray p e mer: este m eln es todo' (che) a'e: simpatizar, ser amigo, tener
avpipo: quin ser o podr ser? avatiygue: marlo, la mazorca sin gra- agua. afe~to; ndepa nde a'e hese: eres
vapope: pelo rizado, o ndulado. nos. ay--1 s emen , calostro (primera leche) am~go de l?; ija'e cherehe: l sim-
ava ra'y: hijito, mi hijo, nio. avati yrupe: planta acutica, Victoria clara de huevo. ' patiZa conmigo.
avare: sacerdote, pa'i Regia. ayjy: duro, resisten te; ijayjv 1rv rp
avareko: ser de hombre, natu raleza avati rva: espiga del maz. atd . :.r. :.r.
-
1re a'e~a : amigo; ahahpe che a'ehnte a-
humana. Avareko puede ser taro- . .es ~estStente' invulnerable (X ohu: vaya donde vaya, slo en-
avausu: gigante.
~osa. r~SJSt. a morir) c~entro amjgos. (cha'ehayva: ene-
bien: salvaje, salvajismo. avave, nadie: nadie me ayuda : avave
ayp~di o: mandioca dulce(= ma- migo).
avare'yi: descendencia, generacin. nachepytyv(Ji (con doble negacin) ndr o poropi).
avati: maz; avatiju = avati pororo: (a)ava'o: depilar, quitar el cabello. a'e'y: -antiptico, no del gusto de uno
:yro: cresa (larva o huevo de mosca).
m. amarillo; a. pichinga: m. de ave: tambin (no muy frecuente). ore pe'ami ija'eyva orerehgui l:
granos chicos. avei: as mismo, tambin.
!.sy. gluten, resina, goma, caucho ~ranos de nuestros enemigos.
(IJ}ay~y: ser jugoso, lechoso, gomoso.
avati apekue: chala (hoja que envuel- avevo: fofo , inflado, esponjado; gordo, a'e' !.h ~ - (1 o mismo que el anterior
resmoso, pegaj oso, tener goma '
ve la mazorca){= avatipire). gordinfl n ; yvy a. : tierra removida,
ayvu : gritera, barullo, algazara : .(pro- rae_y~~ sustantivado): un sujet
avati va: barba (pelo) de maz. cavada, arada (v. haviru). anttpahco.
avati guaikuru: maz negro, del que avo, hisp.: vitico, matalotaje (tapre
hacan su bebida predilecta , el rembi'urli: comida del caminante).
kau'y. (che)aviru: agostarse , marchitarse; es
avati kamba: sorgo, zahina. tar agostado, marchito; ijaviru upe
avati ku' i: harina de maz, maz mo- avatity: est ag_ostado el maizal
reno. (X ajaviru es forma esprea como
avati ku'ipo: almidn fino de maz. es incorrecto as mismo che javi-
avatiky: choclo, maz tierno (aky: ru)_
tierno) avoa: desordenado, amo ntonado.
avati maimbe: maz tostado, asado. avovi: hirsuto (va: el cabello}
avati mi: ma z chico, trigo. avo'o : pelea (< ava'o: arrancar el ca
avati mirindy: trigal. bello, pelear, A}
avatimbichy: maz tostado. (a)avo'o : pelear(= (a.)ava 'o).
1
1

1 A.

1 Letra A
1

1
la letra 4 tiene el mismo sonido que oho y che me se me desvi el agua
la a , pero con resonancia nasal. El (X apek: paladar, ol}y 'o: garganta).
1 signo de nasalidad es r ); Lo dicho ava (=ko '4va}: stos, stas (pronombre}
vale para todas las vocales del gua- abo: suspiro , deseo, aoranza.
1 ran. (che)ho: suspirar, recordar, pensar,
1 a (= ko'O): estos, estas (con sustanti-
1 irse el alma tras alguien o algo (he-
vo); kuatipa ne mba'e: estos se); nde kuatva guive OSytjva he-
1
libros son todos tuyos? ; mba'e, soy, hi'ah vo nderehe: todos tus
1 na che mba'epi estas cosas no son conocidos derraman lgrimas, de-
todas mas (X umi: esas, esos, con sean verte.
1 sust ) ; o che resa (Ht los mis ojos) ii: ay!; Oichejra: ay pobre!
estos mis ojos. iicha, lrichagua: tal, uno as, uno de
i: 2 ausencia de, abrigo: ropyta yvytu
a
esta clase (v. 1 ).
ime = che resa me: sin yo verlo (v.
me: nos pusimos al abrigo del vien- l).
to; ku(ITQhy 'tJ: abrigado del sol,
(che)imeho: desviarse la comida o
sombra: hesa'me: no vindol o l,
en su ausencia. bebida al tragar.
lngue: alma, espritu, sombra, apari-
a:3 faringe o ex tremo de la la,ringe; cin del difunto (creencia popular).
Letra CB
eh: con la "eh" se eKpresa un sonido cbambari o sambari: carne musculosa
tpico guaran' que no encontramos del antebrazo.
en el espaol actual Es sonido idn- cbangui: ventaja engaosa que se da
tico a la "sh" en francs o ingls. en el juego.
chae: imperfecto, primitivo, de baja chapi, apt; pelado, mondo; mocho,
estofa; poMnoha ch.: curandero, tronchado, gastado; po chapt: mano
mediquillo; oe'e ch.: chapurrea la mocha; y-ryra ch.: rbol desmocha-
lengua; tembiapo ch.: industria, tra- do; mbokaja ch.: coquito mondo y
bajo primitivo, chapucero, chaba- lirondo; lcyse ch. : cuchillo gastado;
cano. hacha apt: hacha gastada ( == pague).
chachi: helecho arborescente. citara: 1 lana.
chahi: pjaro grande, centinela noctur- chara: 2 desgreado, despeinado; lana,
tejido de lana; ahoja chara: frazada
no de los hogares.
burda
chke: cuidado, ojo!: chke mb~
chara: 3 arruinado: ase chargui: salgo
he'i ju'i: ojo con la serpiente, dice
deJa pobreza, levanto cabeza
la rana (v. hke).
(a)charara: 1 crepitar; ipirgui och pe
chali: harapo, andrajo, roto; ikamisa che petjl roguekue: crepitan las ho-
chalaipa ovo: viene con la camisa jas de tabaco (por estar) secas.
toda rota ; ao ndeky 'va ha chalaipa- (a)charari: 2 resonar, como en espacio
mfva: vestido (traje) roto y andrajo- hueco o cncavo; toser con tos ca-
so. vernosa
dWchcha, hisp.: salchicha chavi: ralo , arruinado, vil, infeliz; ch-
dlalcbicb, hisp.: salchichn. ke ande chavva vo~ ane peroma
chamtme: corredor, enramada ; desor- ave: con Chavez ramos infelices,
den, zaragata, gresca, desconcierto; ahora con Pern seremos pelados.
aire musical tpico. cha'i: chapucero; hembiapo ku ch.
cham~nto: caramba!, caracoles!. nte: su trabajo es imperfecto.
chamucltna, hisp. (< chamusquina): cha'i 1 (M): clera morbo.
bife, chuleta, churrasco. cha'i: 2 arruga; encrespamiento, encog
536 (che)cha'i- che rehe'y
cherejpe - c horo
miento; cuadro patolgico con en- ra tal cosa, para tener mala suerte, 537
friamiento, sudor y calambres, co- etc.) ch~n:j~: .djarne en paz (imperativo
1d10mattco} (a)chipru : golpear con la punta de los
mo pasa en el clera. che mba'e: (cosa de m), es mo, me che rire: J despus de m f (che sin acen- . ~ed?,~ a. otro en el juego chiptu.
(che)cha'1: 3 ser crespo; estar encrespa- pertenece (che mba'er, .chemba'e- to) ch~gu11: chiquito; vivaracho.
do, encogido, contrahecho, arruga- kue; chemba'erangue: mo que ser,
che rire:2 si hubiera sido yo (che con clunpa: baticola, abrigo de medio
do. que fue, que haba de ser o hubo de acento). cuerpo, taparrabos; una tribu anti-
chii: cojera, renguera;pychi: pie ren- .ser) gua de indios.
dte se, che ~nte, chentese: soy egos-
go; lleno de piques. cbne, sufijo de futuro; ndohi chne: cbiri: burbujeo, ruido tenue (algunos
ta ,<se.conJuga: ndentese, ha'entese
che: yo; che piko: soy yo?; ndachi: no ir ha esente... ). ' co~~u.nden con chini vase)
no soy yo (ese que dicen). cbende: cuidado, atiende. (o)clurtn: burbujear.
chesyasy - che syhasymi: un pajarito, (o~~.ivi: chorrear (tyechivi: diarrea)
che chtei, negacin de futuro; ani re- cbendie (y mejor el siguiente} chete: yo mismo. cbrv: ralo.
japoy ch(tei): no dejes de hacerlo. cbendive: conmigo. chve: a mi (dativo)
(o)ch.ivivi: fluir , chorrear; tener di -
che ae: yo mismo, yo por m mismo. chnte: yo solo, yo el nico; en cuanto cheveguara: para m, destinado a m. rrea. a
che ete (==che te): yo mismo (no otro~ a m; chnte ndavy'i: yo a la ver- che~ '"" to~o eh_ toro ceb (v. chivu). (a)~hivu : J per~cer, hundirse, ser aniqui-
cheha: es mi tumo, me toca a m(= dad, sufro, lo siento. ch~-~tehe: _sm mJ r- cherehey).
ado, hund1do (X (a)mbochivu: de-
che luma). cbnteko: soy yo, yo solo, el nico. chii. llonquear; chillar; prodUcir rui-
_rr~ta~, arruinar, ~x~erminar).
chehagua: no haba yo de ser quien cheohpe: a solas (yo} do de estertor o bronquitis.
chiVU (l = e)(<Cebu): toro eh : toro
soy, por lo que soy... chpa "" che piko: es que soy yo? , chi:l chirriar, rechinar; gorgolear (el de raza Ceb.
chehegui: de m; okay eh: se me soy yo? a~ua a punto de hervir "" ochini-
ni). chi': _quc;_umbroso, llorn; mezquino.
ocult, se esconde de m che py'aguive: de corazn ( = che piti- chochi: paJaro de canto quejumbroso.
chicha: como yo (= cheichaite avei chicha: hisp. (e tambeju 'a): chinche chocbon, h.isp.: chicharrn.
kiri't guive). (la)
exactamente como yo). che py'aite guive: de todo corazn. cholo : penro perdiguero de orejas gran-
dtichar, hisp.: chicharrn. des cadas.
cbeichagua: uno como yo. cbepype: en m.
chejehe: a m mismo, por m. m. ; cbpype = che rupi por mi medio
(o~: aglomerarse, apelotonarse. chopi: baile tpico paraguayo ; pee-
dgua, pypo: abultado, convexo. hye
amaa che jehe: me miro a m (X chepype: en mi pie} mb~raki popyhyjerpe irundy o-
ch. : (de) vientre abultado '
mismo. che pyri "" che ndive: conmigo, en mi moirme: baila pasandoos las ma-
chejehegui: yo de m mismo ; che resa- ~iki:. ~oz P~~ ~spantar P<aros, etc. nos, las cuatro parejas.
compaia .
~ )chini, ochmmc: chirrido producido
ri chejehegui: me olvido de m che ramo: cuanto a m
por el grillo al querer cantar; casca-
cboJ?!: tordo (que se come el maz re.
mismo. chnmoko: tocante a mi persona ; ch. Cien sembrado).
beleo propio de la vbora de casca-
chejeupe: a m mismo; naemomba'i ndaikuai rejapva cherehe: yo cier- bel. chore, chori =incompleto ; nambi chcr
eh : no me alabo a m m. tamente no Oo) s lo que haces con- chinudo, hisp.: seffuelo. re: oreja doblada, cortada.
che kotygua: (del lado mo), de mi migo. cJpa: torta paraguaya muy en boga en chori: pu~herito (de nio); hembe
partido. che rehe: a m, por m; oembo'e eh chon hma: hace puchertos.
t~das partes. Hay de varias clases:
chma "" chnte: (ya) estoy, (ya) me r.: reza por m; cherehramo, tere-
e guasu, ch. chyryry ch. kurusu
chorori: 1 crespo; va eh : cabello en-
toca a m ( == ch e ha). sortijado.
japo: por m, puedes hacerlo. ch. so 'o, ch. kururu et~. '
chemrarnogua: basta que sea yo (pa- che rehe'y: sin m cbipiO: cierto pajarito.' chorori,2 chororihgue: intestino, mon-
dongo.
\

538 chovi - (o)chy'yi

cbovi: montn , cmulo, pila. memos fritas, cocidas (X ajacl111ra:


(o)chovi : rebosa, se desborda, est re- obtener un buen pedazo, tener su
bosante; lleno , repleto. parte}
chure: mentira, falacia , dolo, engao.
chuchu: 1 calabacita enredadera.
(a)chuchu 2 ( = che ruguyho): tener (che)chure: mentir, ser mentiroso (ms Letra E
miedo, temblar de miedo. usado: chererei, che japu}.
chue, karumbe: tortuga churi, neol: vagabundo, abandonado;
cbugui 1 = ichugui de l; apoi eh: me mit, mita'i churi: nio dcsampa (oral}, su ena como en espaol, y es das; en confianza, bajo reserva; rei-
libr de l, se fue, me dej, le dej. rado. el prefijo del imperativo; e-ju: ven; ko e. chehegui: me escondes tus
(i)chugui: 2 por causa de l (ella ) o churuchucbu: fiesta ruidosa , jolgorio, e-re: di ; e-ma': mira. verdaderas intenciones, andas con
ellos; ndakevi ich: no me deja jarana, zambra, algaraza, jaleo, mu- e 2 raz del verbo irreg. "decir" (v. fmgimientos; he'i chve ensuguj-
dormir su recuerdo, etc. siqueada , balongo. ha'e).
pe: me lo comunic en confianza.
chulu: calzoncillos; ichulu chalipva: chuvuro: burro ( chu = cha}. e' a (con fuerte destacado en la a): oh, (v. suguy pe).
sus c. rotos. chu'i: pequeo, desmedrado (anima cmo, cspita, ola!. eta , sufijo de muchedumbre ( = teta
chululu: cierto pjaro. les) ; de poco valor (cosas); purahi e'ande: ;caramba con en el hom bre ose: multitud); guyraeta: mucho~
chumbe: faja sobre el typi de la mu- eh : unos versitos malos, de poco vaya!, cmo? (como el anterio; pjaros, Jos pjaros (= guyraita);
jer (camisn de ordinario descei valor. reforzado). mba'e porti eta ogueru: trae muchas
do). cbu' u: destrozado, desmenuzado; ich : eba: que se dice, llamado, llamada. Se cosas buenas.
chupe = ichupe: a l, le. est d. emplea para justificar el uso de un ete 1 (= l1e, te, eterei), sufijos (a veces
chupekura guara: para ellos. (o)chyryry: frerse; fastidiarse , ser tor- vocablo no guaran; metero eha: prefijos) de superlativo; guasu e te:
chra 1 (avo -= matla}: vitico: aru tu rado (X ambochyryry: frer ; ppa el llamado meteoro. muy grande, colosal; iporr1ite: muy
che churard: traigo mi v., mi me- chyryry: papas fritas). ehechntekena: ;mira, mira hombre! lindo; heSiiiete: muy sano; tuvicha
rienda. chyryr}'va: fritada. ei por e en algunos verbos aireales o ite rei muy gran de, grande en-exce-
chral ( tyekue}: tripas, mondongo; (o)chy'yi: crujir, chillar (el zapato, iantes(eity: echa t). so. Ete (etma) tambin se usa ante-
ja'u chugui chyryry, mimi: las co- etc.). era: miel en general, azcar; eirete: puesto; etma avy'a: m ucho me he
miel de abejas. alegrado.
=
eiraity araity: cera. ele 2 , sufijo de sentido autntico, leg-
eirata (M.) : azcar (asuka}. timo : karaiete: caballero aut. ; vy'ai-
eireta, eiretma (M A}: colmena. te, tory e. eirete, arete (vase)
cirete: miel de abejas (europeas, im- etehpe: de veras; etehpe piko ere:
portadas) lo dices de veras? (X gua'nte
eiru: abeja (padre de la miel} ha'e: de broma lo digo, lo he di-
ciruraity: colmena (nido de abejas). cho}
ejo (= eju) (A).: ven (<u, ra, A : eterei
venir)
= ete: mucho, muy (pospuesto
y a veces antepuesto}
enema (M), tarave, lembu: escarabajo. eteve, sufijo de comparativo superla-
msuguy, hisp.: bajo mano, a escond - tivo; iporiahuetevva: el ms pobre
540 (che)'u- efti
mida . ou che upe. me repite el gus-
de todos; aguieteve: (e st) much~
to, e~cto (== ou che retpe) - (X
ms cerca; hasyeteve: mucho mas
che ur: eructo ftido~
difcil
(che)u: venide a uno gusto de la co-
erij: antfrasis(< e+ mbohovi).
Letra 8
& suena siempre como en gtU. En la necto el juntar los dos; (mombyry-
nueva ortografa la "g' nunca guva es guarani ju 'iva).
suena como "jota" y "gue" suena guaho: junco.
comogu +e. guahoty: juncal
garata (no se halla en M. , ni A.) por guahu: aullido; opa , canci6n, himno
ygara (A.), ygtllUSU = ygarasu (A.): (del indio}
barco, nave, carabela (a)guahu: aullar, ladrar a modo de
gareporu, neol : pomelo (< "grape- aullido prolongado.
fruit", en ingls} gua'i : individuo del Guair, VUlarrica
p'u, sufijo apenas usado sino en el y comarca
verbo ahechaga'u: 'l orar (X gua'u: (a)gua'i: ladra.r como indicio de algo
en broma} especial (X olfar(): ladrar simple-
gi, sufijo que indica descuido, negli- mente}
gencia ; ahechagi: mirar con indife- guailui = guaimt = guaivt: anciana,
rencia, desinteresarse, descuidar (= vieja (v. guaillt), guaimi po'i (G.S.):
ahecharei). la muerte.
gotyo = kotyo, sufijo: hacia (indican- gwguingue (gui = mi) = urutau: p-
do direccin;< koty: lado} jaro nocturno, que de da se posa
ua,1 interj. para espantar: zapa, st!. en las ramas altas de los rbole~
gua: 1 listado ; ao guagua: tela listada. Guaira: la regin de Villarrica
pa,l sufijo indicador de procedencia guaivi (A.); vieja, anciana
o naturaleza, con nombres termina- guajaki {yguana): tribus indgenas.
dos en " y" o consonante; Plargua: guajayvi: rbol de madera noble, du-
pUarefl o ; Paraguaygua: asunceno ra, negruzca
(pero se dir Luqueygua, etc.} ualala (v. parte espaftola " ruido"}
gua,4 sufijo nominal con significado de gualambu: cierto instrumento musi-
"el, la, lo (de), Jno, una(de)"; ko' - cal indgena .
apegua: el de aqu: mombyrygua: guambype (M.) : tapia francesa (dice .
los de lejos. Ntese que "gua" equi- Montoya). pared, cerco.
vale al relativo " va" . y ser inco- guana: nombre de tribu.
542 guani (a)guatak.a'u (a)guatapok guive 543
guani: linaje, tribu. (a)guari: 2 esconderse; ag. chugui oha (a)guatapoka: carrnar a pasos largos des y mltiples races areas que
gupo, h.isp.: kyre'j: opma gupo: svo: me escond al pasar l. y despacio. proporcionan buen cordel, que no
ya terminamos la labor o la gana guari: 3 licor o caa paraguaya (= ta aguata py'yi: andar a pasitos cortos se pudre en el agua
de trabajar. guato resay}. (v. otros compuestos de guata en gembetaja: arbusto rutaJ.
guapo'y, yvapo'y: especie de higuera guari4 (A): retorcido, tortuoso, espi "andar'')
(a)guendy, incorrecto por amyendy:
guapy: 1 tranquilidad, paz;py'a guapy: calado, cojo, rengo. guaviju: arbusto frutal. encender o prender; emyendy umi
paz (< guapy, jeguapy: asenta guarini (A, M.): guerra guavira, guavirami: arbusto de dulce tataindy: prende las velas.
mien to) (a)guarini (M): guerrear. fruto aromtico; guavirapoty: fl or gupa, in ter.: cuidado, cspita, ca-
(a)guapy: 2 sentarse, estar sentado; guarinima (A, M ): guerra. del guavira (blanca} ramba, atiza!.
eguapymfna: tome asiento. guarinih(ra) (A, M.): guerrero. gua'a: chichn, abolladura; tupta. g.: gupiko = guepa.
(o )guapy: 3 caer, sentar (la comida, guaripla (raro): caa(= poh). h uevo del cual va a sal ir el pollito. guerere: palabrera.
bebida} guaru: asco, repugnancia (= jeguatu, gua'u: en broma; ha'e g k o ndtve: te (a)guerere: charlar (v. (a)guelele).
(o)guapy: 4 hacer poso, posarse, ir al py'ajere}. lo digo de broma; gua'uhpente gueteri, negacin que exige otra nega
fondo. guasavara (M.): batalla, combate. he'i: lo dice de broma (= emboja- cin precedente; omapa; ndoi
(o)guapy : 3 deshincharse (la postema). guasu : 1 venado, ciervo. ruhpen te: de pura broma} gueteri: ha venido? no ha venido
guapyha (= apyka): asient o, banco; el guasu 2 = tuvicha: grande; yguasu: gue 1 (con nasales) por kue, sufijo de an; nosei gueteri: todava ha de
que est sentado. (agua grande) cascada (es errneo pasado; con adjetivos forma partiti salir =an est por salir.
guapy hpe: sentado, estando sentado. escribir "Yguazu" con z) vos y plurales (como e'ngue de guevi : rabn , sin cola ; ryguasu g.:
guar: es el sufijo gua de futuro y se (a)guasu api: matar, traidoramente. e'). gallina rabona
2
traduce por "para"; clzve guara: guasu roki: corral de venados (< (a)gue: ex tinguirse, apagarse: tatai- (a)guevi: recular; paragui ndoguevf-
para m; ko'ro guara: para ma toki = kora). ndygue: vela apagada: oguepma ri: el paraguayo no recula ; oguevi
'lana guasuvira: especie de venado. tataindy: se apagaron todas las ve- tuvicha decay mucho, vino muy
guarani :l una clase de indios, que ha guata: andanza, paso, paseo, el andar ; las (X m bogue: apagar). a menos.
blaban el avae' o guaran (< gua ne renohich ne iguatgui: no le gue, 3 infijo de los verbos acrecentados gue'e: vmito (gue'engue: l o vo1nita
rini: guerra, guerrero) sacars de su paso, de su costumbre, ogueraha (lleva), no oraha ( v. ague/ do).
guarani,2 hisp. : avae': el guaran, el de su hbito, de sus casillas. gui, hisp. : buey; g. ra'y: inocentn (a)gue'e: vomitar.
idioma, la lengua guaran; moneda (a)guata: 1 andar, pascar; jaguata jah- (en materia de sexo). 1
gui, pospos. : de: Lquegui de Luque
guarara: bulla, bataola; ruido de lluvia, vo: vamos andando o caminando guicha, sufijo de pasado en frases de (=guive}.
2
est rpito. (X jaha jaguata: vamos a pasear) comparacin ; corresponde al pre- gu1, cOnJun.: porque ; che angata, no-
(o)guarara: producirse grande estruen (a)guata 2 (M. A ) = (c)vata: faltar, no sente hicha; ojehu he'i haguicha: guahigui: estoy pre<Y.upado por
do, como el terremoto, etc. dar{v. ata ) sucedi como lo haba dicho. que no llega, no viene.
guare, es el sufijo gua de cosa ya pa guataha: 1 peatn, lugar de paseo y (a)guejy: bajar, descender ; enflanque- guilili: ruido propio del agua corriente.
sada ; che mandu 'a portJ ahramo tiempo de paseo. cer; oguejyetpa ne remta: pero (a)guilili: emitir un ruido parecioo al
guare Rmape: qu bien me acuer guataha: 2 compaera, concubina. qu flaco est tu caballo!. del agua corriente.
do cuando fui a Roma!. (a)guatakare: cojear, renguear. (a)guelele: hablar un galimatas, jeri- guive: 1 todos. cualquier otro; arasa ha
(a)guari: 1 escaparse, huir {aeguahe, (a)guataka'u (= (a)kacha}: tambalear gonza; tartamudear. yva g.: guayabas y todo otro fruto
(M.), fugarse: (a}p~. se como ebrio. guembepi: planta de hojas muy t:,rran- y toda clase de frutas.
544 guive - (ai)guy'u

gum: 2 de, desde (lugar y tiempo} guyra ra'A: caza de pjaros.


guivo (vulgar guio) sufijo: del lado guyra rupa: nido de pjaros.
de... guyrati, pepoatli, vevehalavin, aero-

a
1Jly, 1 sufijo para atenuar una cualidad; A
plano (ala dura).
pytfinguy: oscuridad; pukavy: son-
risa A veces guy = vy = mby.
guyraO: mirlo, tohlo (< guyra ha: Letra
pjaro negro).
guy,2 guype: debajo; d. de la mesa, d. Guyravera: nombre de un clebre in-
del rbol: mestz guype, yvyra guy- dio de las reducciones, orador y La g es una consonante velar oclusiva
pe; igujguive: desde abajo. guahe: llegada.
guerrero. nasal.
(i)guy, impers.: factible, hacedero; gua: ~crmin~cin por ra o hagua;
guyre: lo de abajo, o del fondo (X (a)guahe: llegar, tener una O<:urrencia
igujramo chve ajapne: lo liar si eJ_t~a cheve che rendagua: deja
puedo ( = ijramo cheve = che po-
hugua: fondo; huguare: lo del fon etuahe porakena: bien venido. '
do, poso} Sitio para mi, djame sitio clze
lcatu guive); si no pudieres: ndai- , '
(o)guyriri: rezumar (= ho'~. ho'yga). vakara Y sara Y mejor sagua: soga (a)guahemba: abalanzarse (ichupe) (=
gujiramo ruive. para el becerro.
(o)guy, oguy pa: est minado; hueco (aJ)guyru: meterse por debajo; fiuatt ajeity hi'ri).
por debajo. oguyru hfna che pyap: un&espina
guyguy: debajo de la superficie; bajito. se me ha metido en la ua ( = oje-
(a)guyguy: hurgar ; andar, recorrer ; guyru che p.); aiguyru che rosado:
moverse por debajo o secretamente, limpio la maleza debajo de Jos r
cundir ; relampaguear a lo lejos; ja- boles altos (X amboguy: levanto
ha mokt>ive jaiko yvyapre jaguy- parcialmente); pasar por debajo;
guy: vamos los dos juntos a reco- aiguyru kora rok~. korapy: paso
rrer este mundo; aguyguy hek- por debajo de la tranca, del alam-
vo {avae'N lo ando buscando (al brado.
guaran). guyrupi : va palpando debajo del agua
guyra: ave, pjaro. Nota. Muchos nom- guyry: desvanecimiento, vahdo, vrti-
bres de pjaros empiezan por guyra. go.
guyrl\ietapa: pjaro tijereta. (che)guyry: sentir vrtigo, desvanecer-
guyrajuru: pico (boca de pjaro). se; ajupramo yvatete, che mbohe
guyra e'e, trino, goljeo, canto del p- sakuaguyry: si subo (el subir) muy
jaro; ka'avo ryakud, ysapypoty ha alto, me causa vrtigo.
guyra e': el mbar de las plantas, guyryry: ~sonada, motn , revuelta. re-
la flor del roco y los trinos de los volucin , levantamiento.
pajaritos. (a)guy'o: quitar lo de debajo, desfon-
guyrae'en~tu (A): canario(lit pja- dar; quitar la base, el sostn, funda-
ro de lindo canto). mento o columna.
guyrapong: pjaro campana. (ai)guy'u : carcomer, roer por debajo.
Letra H
La h en guaran representa el sonido riha: dice que no hay (hague y ha-
de la h inglesa o alemana. En todos gua pasado y futuro de ha).
los diccionarios guaranes en boga ha:3 turno, vez; che ha, che hma;
se nota indecisin referente al me toca , es m turno, mi vez; ha'e
empleo de la h. Depende de no te- h( ma}: (ya) le toca a l.
ner nociones claras de los nombres ha,4 sufijo de nombre verbal (como
oscilantes, como tape Estos pueden -- doro - tor en castellano);pysyrb-
cambiar su letra inicial t haciendo h(ra): salvador; me'ha: dador;
tape, hape, rape. Entonces viene la mono'ha: recolector, etc. La ter-
duda y la indecisin: pondremos minacin ra de hra (prestada del
este vocablo tape en tres sitios. en tupi), es facultativa y ms propia
uno solo o en dos? del estilo elevado. Ntense los cua-
la solucin que adoptamos en este tro tiempos: ha, hare, harti, haran-
diccionario es que Jos oscilantes se gue (presente, pasado, futuro y fut.
pongan bajo la letra t (el oscilante fracasado); formas que es superfluo
tipo) cuando son meros sustanti- poner en el lxico , sabindose por
vos. y bajO la h. cuando son adjeti- la gramtica que todo verbo (por lo
vos referentes a la tercera persona , general) las tiene.
como hasy (=es difcil~ En el caso ha,s conj. causal: porque; mba'ehp.
de comportarse corno verdaderos por que'?..
verbos, se pondrn bajo la r (che 6
ba, relativo en caso oblicuo;ga itva
rasy: enfermar, estar enfermo} De oikoha: la casa donde vive su padre;
cualquier modo ser necesario se- ndaikuai tenda ou hgui: no s de
Halar estos vocablos con la abrevia- dnde viene (= nd mamguipa ou
tura "ose.", para recordar que tie- (v. ambojoja}.
nen tres formas diferentes. ha!1 interj.: oh!; ha che Tupa: oh
ha 1 (= ha'e no tan frecuente): y, pe- Dios mo!.
ro, sin embargo. (a)ha,' irreg.: ir; jaha: vamos; ohma:
ha,2 conjuncin subordinada en las ya (se) fue (puede decirse tambin
oraciones completivas; he'i ndaip- que este verbo es "ha"); oho rei
548 hague - hicha hime - hakykue gotyo 549

kure kuicha: va sin rumbo fijo go prisa (tengo apuro. vulgar) == (hacerlo) ; ndojapi ojejapo va'era hakate'y, ose.: es tacao, avaro, mez-
como la marrana. che roge = che py 'a roge. hicha: no lo hacen como se debe , quino, escaso (= imo'opf = ipojo-
bague, 1 ose.: tiene pelo , es velludo, ve hagua: 1 con el fin de, para . con el ob- como se debiera hacer. py).
jeto de; opyta opytu 'u hagua: se h.ime: casL haka, ose. (v. tak4: rama): tiene rama,
lioso ( v. tague).
queda para descansar, o reposar. hime hime: casi casi, falta poco. su rama.
bague: 2 pasado de ha; he'i oho hague: hagua:l = ne hagua. indica futuro haimete: falta muy poco, casJ casi; hakisa'i: declaracin, explicacin, a-
dice que se h.t ido. en la oracin coordinada ; he'i ou- lz. ha'a por poco me caigo. claracin.
hagugui, complejo: " de dnde"; a;u ( ne)hagua: dice que va a venir , haimbe 1 (== haimbe'e, haimbe'epyre): (a)haki'i'o: quitar los brotes o ramitas;
oho h.: vengo del lugar a donde l que vendr. aiilado, cortante, filoso. importunar con muchas preguntas;
fue. baguicha: 1 de (tal) manera que; (a)haimbe2 {= {a)maimbe): tostar. examinar, indagar(= aha'tt) X amo-
baguicha: como (de cosa pasada); eja- he 'upa, remohemby y h.: cmetelo (a)haimbe'e: afilar. hakfisa'i: explicar).
p o ojapo h. : hazlo como l (lo t- todo, de suerte que no quede resto. haimbe'eha (= itaky}: afl.ladora , aftla- haka'i'oha: impertinente, curioso, pre-
zo} hajuicha,2 como mera conj. final , es dor. guntn(= avakuaasva).
(a )haguekyti :::: ( a)apf: trasquilar. forma esprea, traduccin del bar haimbiti, os.: boquiabierto (que ense- hke (== chke): ojo, cuidado! mira
pelar. barismo argentino "como para" a los dientes); mit, koygua ha~ que.
(a)hague'o : pelar ( = (a)ffapf), desplu- en vez de slo " para". Dgase "ho- mbiti: nio campesino embobado hakeko (ha == cha): fuera de, adems
mar, trasquilar. gua", y djese hajuicha para el (iuruji). de: h. imboriahu ojejapo mandi
hgui: de donde, al lugar de donde; caso de mera comparacin. Y an haimbu 1 (< hai + pu): salida, apun ave: adems de ser pobre es orgullo-
rotuahe pe y oflepyr hgui osyry: en la comparacin se podr y debe tar del diente o muela so (tambin, simplemente).
llegamos al sitio de donde arranca r usar icha ( hicha, haguiclul, haimbu 2 hambriento, cruel, voraz; haku (< taku) ose.: caliente, calor:
la corriente de agua {de donde em guicha, guaricha) que es sufijo haimbuetva yvykua: el sepulcro haku hina (= mbyry'i): hace ca-
pieza.... ). de comparacin; por ej.: reza como voraz. lor (tambin: est en celo}
baguyn6, ose.: oler mal; haguynomba para morir (= reza como rezara, baipyre: escrito; me olvid lo escrito: hakua (dos s1labas, ose.: (es) agudo,
iktlsb, mit rupa, che /camisa: hue- si estuviera a punto de morir): offe- haipyrgui che r esari puntiagudo (X timbe: romo}
le mal su calzn ,la cuna, mi camisa; mbo'e omano voitarb guicha. haipyre riregua: posdata hakuahvo: de punta , con la punta.
haguyn hfrw ktlmby, ktlmby ryru, hai, ose.: rasguo, raya (M. ); che reso hairo: agrio, amargo, muy agrio. ha.kuch.i, ose.: siente celo, es sensual
so 'o, tembi'u: empiza a fermentar rai: me rasgu el ojo (M.} (a)haite: irse del todo, irse para no (= haku hfna).
la leche , la pava , la carne, la com (a)hai: rayar, escribir (X ( ai)ktlrfzi: volver; morir; ohoitma ya se fue; hakukure: inmediatamente, sin tr-
da. rasguar); ahai ( kuatire): escribo ya muri. mites.
haguyro (M.), ose.: libidinoso; che ra- (en el papel); ahairo kuatiTe, voi haity, ose.: nido (v. taity); guyra rai- haku vevi: tibio.
guyro =che raku: experimento pla- opa che mba'e kuaa: al escribir, ty: los nidos de los pjaros; ndahai- hakuvo,. osc.: ardor, sofocn.
cer sexual = che tiey vai (significa- luego se me acaba la hebra (mi cien- tjrigueteri: an no tiene nido. hakuvy , ose. ( = haku vevi): un poco
do casi igual). cia} (a)haitypo: hacer nido; (ms usado caliente, tibio.
hae, ose. (v. tale): dene prisa o urgen hi: cido, agrio , avinagrado: nor hi ojehaitypo: hcese, hcense el ni- hakykue (mejor que hapykue): detrs.
ca; hage ovo: viene con prisa; che naranja agri::.. do). hakykue gotyo: hacia atrs: Lot re-
rejpe, che raje ahvo: djame que hicha: como (con verbos) ; ejapo rejo- hakamby, ose.: su horquilla, su entre- mbirekicha h. g. re (oma': mir
me urge, llevo prisa ; che rage: ten- posehicha: hazlo como quieras piernas; ngulo. h. a. como la mujer de Lot).
550 hanga'u harire (a)haru- hatatf 551

hanga' u: ojal ; h. oho (= oho nga'u): de l, en su seguimiento: h rehe (a)haru: maleficiar, malograr (as lo hasy (v. tasy): est enfermo, duele,
Dios quiera que (se) vaya. oma': mira hacia atrs (y rnejor cree el vulgo respecto de la comida , hetaite rire h.: despus de larga en-
hnte (pospuesto al verbo): con razn ; oguaky kue... ). etc., debido a la influencia de otro); fermedad
o enup h.: con razn le pegaron; hapykuere {p = k): detrs de l o de ohrtru chehegui: me malogr ; oje- hasy: difcil, es difcil; ndahasyi: no
okiriri luinte. hase h.: con r. , no en ella; ndahakykueri: no andan de- haru hesarasy; se le empeor el mal es dificil, es fcil (hasyy ).
vano ( ndareiri) se calla , llora. trs de ella, no la siguen. de ojos. hasy asy (= tasy asy): dolor intenso
(a)hapa hese: me lo juego todo (en el (a)hapya {= ahatapya): atizar (el (a)hary : desgarrar: ohary che pere, che (l padece, experimenta un dolor
truco). fuego) : ocuparse, activar. py'as: desgarra la cicatriz, mis en- cruel).
hpe1 {= ppe, ppe), sufijo de adver hapyaha : atizador , ( == hatapyaha traas. hasype: con dificultad, difcilmente.
bios: hayhuhpe: am<)rosamente . X tatapejuha: fuelle).
haryja: panocha o racimo abierto, ma- hasypeve: por fin (y a travs de difi-
con amor: pochyhpe: con ira . aira hapyta, ose.: parte leosa de la planta
duro. cultades).
da mente. u hoja.
hra (= ha), sufijo de sust. verbaL co (a)haryvo ( = ajaryvo ): descortezar, hasy rasa: muy difcil.
hpe2 sufijo. completo de ha+ p e: lu despellejar; desenvainar; sacarse el
gar en que. tiempo de ; jeroky h: mo pohdnoh(ra): mdico , el que has)tva: el enfermo, los enfermos (=
cura o da medicina , que sabe rece- sobretodo, etc. ; quitar la espiga. hasyvra, hasypra).
en el ba ile; mbo'e h : en la escuela;
ou hizpema: ya es tiempo de que tar (v. ha). (a)hasa: pasar, transitar ; atravesar hasy vafva 1 ( = ikuru vaiva): leproso
venga; pe pejapopa hpema: Y<l es hra: mazorca de maz verde. (M. , A} (intr. ), recorrer; Amrika rupi aha- (lepra).
(i)hra: grana el maz. sma: ya pas por toda Amrica; hasy vava: 2 sifiltico, es un si f., pade-
ho; ::: de que terminis.
(ha)ra: sufijo de futuro de sustantivo ivai rehasa: prohibido el paso (= ce de sfilis o mal francs.
ha pe, ose. ( v. tape: camino): su cami-
verbal , por ej.: mondaha: que ro itove jehasa).
no. tiene camino (X ape: forro. hata, ose. (v. tata): tiene fuego, su
superfic ie). ba , ladrn , mondahar, el que ser hasaha:J transente. fuego; tereho eiporumi hata: anda
(a)hapeaty: aporcar (cubrir con tierra). iadrn. hasaha, 2 ose.: el que lleva ventaja o y pdele prestado (su) fuego.
(a)hapiro: lloriquear. sollozar (M.): (ha}rangue: su fijo de fu tu ro frustrado . pasa; ndaipri nde rasaha: no hay (a}hatapy: hacer fuego, encender fue-
che apirb: lloran por m. me llor<J n. por ej. : che renda : rni lugar; che quien te aventaje; of hasaha: hay go(= (a)jatapy).
hapi'a, ose. (v. tapi'a: testculo): tiene rendarangue: el que haba de ser quien le sobrepuja, hay superiores (a)hatapya: atizar el fuego, introdu-
t., su t. mi lugar, y no lo fue. a l. cir ms lea ; llevar la contra, calum-
(a}hapo'o: quitar la raz . desarraigar (ha}re: sufijo de pasado del sustantivo niar; cultivar (fig.) o estudiar; oha-
h&1va, forma esprea del que ignora
(X amondoro: arrancar). verbal; apoha; autor, apohare: que tapya por avae'e: cultiva, estu-
la _gramtica, por hasaha, ohas-
(a}hapy: quemar; atormentar, torturar ; fue autor. va. dia mucho el guaran.
ohapy per)': enciende un cigarro; hare(he) : sufijo de euntinuacin; ojcr hatapYi, ose.: producir carbn, conver-
ja'o hre ojoguereko: andan conti be, hisp. (<haz, haces): gavilla, ma-
ohapy arwndy: incendian el yer- tirse en carbn; ka ko jepe'a hata-
nuamente a puro insulto; okaru h- nojo; jepe'a hse: un haz de lea.
ba!. el yuyal ; chke, che rapyta: pyi parar: esta lefia de buen CM
cuidado. que me vas a quemar (X r e oiko: anda tragando continua haae (v. tase) : llora. bn.
oki: se quema; hendy: arde;-oha- mente. huengy: llorn(-:: hesang:y). (a)hatapyinga: desmochar el tizn en-
py: quema). harire, modo de reanudar o introdu baso, ose. (v. taso) : est agusanado, cendido; trabajar, estudiar, darle
hapykue (y mejor con A y M haky- cirse en la coversacin: con qu?. tiene gusanos. fuerte(= atu'u hese).
kue) : detrs; hakykue gotyo: detrs y .. .?(= ha upi). (a)haso'o: quitar los gusanos. hatatt, ose. : humea, hace humo, ta ne
551 hat-( o)hayvisa'i(mi) hayviveve- ha'e 553
ratatt. puedes fumar (no me moles- (a)havira, no aspir. o a:mbiguo: re- hayviveve : llovizna con brisa. mba'e pora ijapvagui: no esperes
tas). prender; castigar , pegar; heta che hay'u irrcg.: beber agua (X ha'u: "be- cosa buena del mentiroso.
hata, ose. (v. tat): duro, veloz, rpido; havirmi che sy: me :zurraba de lo bo" cualquier otro lquido y tam- ha'ave, ose.: manchado de moho (X
ra vergui hatfrve ms rpido que lindo mi madre {== che nupfz, che bin "como". hav: tiene moho}
el rayo; hat ohvo tapre: anda mbuepoti); ore ravira rangue, oe- ha' a, 1 irreg.: caer, desplomarse, de- "(a)ha'a: 1 tirar, disparar, asestar, Jan-
rpido, veloz por su camino;yvyra, mbo'e, ore rehe: en vez de castigar- rrumbarse; ho'a pe kavaju rigui, zar.
ita hat: madera, piedra dura ; nos , ruega por nosotrQ>S. ojoso isyva y vyre ha tuvicha ivi- (a)ha' a: l imj tar' remedar.
h. ombota, h. oinupa, h. ondy- (a)havirii (ichupe): espe luznarse, pre- tke cay del caballo se golpe (a)ha'a: 3 tentar, probar, intentar.
ry, h. o tu 'u: le da de firme, le pega pararse para la defet~sa o ataque la fren te en el suelo y se hizo un (a)ha'a: 4 probar o catar (el gusto).
fuerte , lo hace bien. (=che pochy). gran chichn; ha'a tappe ( == as (a)ha': 5 medir (dimensin o peso}
hatiai (A): espinoso ; pe che e' hatii haviru,l ose.: vaporoso. blando, espon- tappe): conseguir lo que se quera. (a)ha'a: 6 jugar ; apostar. Fraseologa
rei: mi corazn est simplemente jado; mbujape ravim: pan tierno, ha'a, 2 irreg.: nace (M.); ha'a ypy yvy- de ha'- oha'tJ ichupe itpe: le tira
lleno de espinas. esponjado ; opyr rilVirufva): de pe: nac en... ( == (ai)kove ypy). piedras; ne ra'a yvorjpe: te echa
ha ti, ose. : tiene espinas, pas, cuernos; pisada blanda , que pis~ bla?do. ha'anga, ose. (vea ta 'anga}: su ima- flores; che ra' ha nda che ap!'ri:
1
hati heta pe yvyra rogue porl'a: es haviru, ose.: marchito; decaJdo. exte- gen o figura , sus rasgos. su fisono- me asest, pero no me acert, no
muy espinoso este rbol de lndo nuado ; hogue raviru: de hoja ma. me hiri ; ne ra'tinte: te tienta ;
follaje ; vaka ratf, rosa ratf: las marchita ; hasjlva havint hina: est (a)ha'anga : amagar, amenazar ; che ra'- oha' chupe po karme: le tienta
astas de la vaca, las espinas de la extenuado el enfermo- anga che nup hagua: me amenaz con malas maas; eha'ake mesa pu-
rosa. (a)havi'u : palpar el vello o pelo ; acari- con pegarme; paragui oha'anga'- kukuvo: mide la mesa ; aha'ambai-
(a)hati'o: sacar las espinas, las pas. ciar palpando; ryguczsu ojehavi'u: angnte, nde'fri he'ihaguicha: el tta: voy a hacer todo lo posible,
los cuernos. las astas. la gallina se atusa o espulga ; oj<r paraguayo titu bea y no habla como me empef'ar en ello; oha'rtkuaa
(a)hatykue'o: sacar la hez, hollejo o re- havi'u = ojuavi'u: se acarician. debe. ichupe lo sabe imitar, remedar;
siduos; sacar la carne y dejar el cal- (a)havona, hisp.: enjabo"ar. {a)ha'anga apo : copiar la figura , retra- oh a'a tatpe, ha pva ivai: juega con
do. (a)havyka = (a)jevyka: escarbar; oje- tar, pintar o dibujar .(= ( a)japo ha'- el fuego , y eso no est bien; (mbu-
hatyro: (es) de un amargo suave (gare- vyka ho'u va'erfzrehe: buscar de co- anga). ruvicha) - olza'a imbokva rembi'u.
puricha: como el pomelo} mer. busca un granito. un gusanito. ha'anga apoha: retratista, fotgrafo, (el coronel) cata el rancho de los
havara ( == korcho} : spero, basto, tos- (a)hayhu, asp.: amar, qverer, estimar, :;in tor. soldados; oha' arapytu pohyi: mi-
co, burdo; h. mbaraka_ia kicha: es apreciar; nde rayhu: te ama;rohay- ha ra: ese da , aquel o el d(a , punto de la pesantez del aire (mide =ave-
sp.ero como la lengua del gato (X hu: te amo. ' y hora (v. punto); asapymta rigua).
syi: liso, terso, bruido). hayvi: gara, llovizna suave ; hayvi ha 'ra: el da que muera (lit el (a)ha'a ypaka'a (frase): vomitar (lit.
(a)havere as p.: rozar, pasar rozando; h'na: est garuando. da que cierre los ojos). imito al ypaka'a que parece vomitar
te roz: nde ravere (X ( a)hovere: hayvi guasu: aguacero, chubasco. (a)ha'araresa: nacer, neol , (reha'ara- cuando canta).
chamuscar) (v. mbopysykuai). hayvi pororo: chubasco estrepitoso. resa, oha.. etc.: nacer, nace). ha'e 1 (ms antiguo y menos usado que
have, ose.: est enm0hecido, tener mo- bayviru' i: llovizna, gara- ha'ara: recin nacido. ha): y.
ho. hayviru'iveve: llovizna con viento. (a)ha'aro: esperar, aguardar; che ra'a- ha'e:1 l. l es; ha'e hrehe y mejor
haviju, ose. : tiene vello , es felpudo ; (o)hayvisa'i(mi): lloviz n~r a manera rmi: espera, aguarda un poco ha'e hagurehe: po r ser l quien
che raviju: soy peludo. de neblina. me quiso aguardar ; ani reha'ar cs.
/

554 ha'e he:


(a)hecha - (a)teka
555
ha'e,3 irreg. : decir, hablar; ha'e che ha'i, (que corresponde a pa'i): madre, habilidoso en cocina, buena cocine-
py'pe: digo (dije) para m, para seora, doa (M. A.). ra. chaktJimba pe ohechva: por defec-
mi adentro ; te'i he'fva: diga lo quie- ha' o: tiene mal olor por empezar a ave- to ve las cosas dobles.
(a)hecha,. asp.: ver, observar, atender,
ra; oje'ete guive petef mba'e, riarse (so'o: la carne) (compara ht~ preve~r o cautelar; conocer, juzgar;
(a)hech~ 1
considerar, meditar,
ose upe oje'ehicha: basta con guin, ha'o, ne). reflex10nar.
exammar,_reconocer, averiguar.
decir una cosa muchas veces para ha'u, verbo irreg.: comer, beber (pero (a)hechakuaa: 2 darse cuenta, notar.
Su reflexiVo es ajehecha: estar pa-
que salga realidad (creencia popu no agua); recibir paliza; disfrutar (a)hechakuaa:J reconocer, agradecer.
tente, (verse o ser visto), hallarse en
de la hembra ; ho'u re hfna: est de (a)hecharnby: vislumbrar, barruntar,
lar); che pituva ha'e hagua: soy ~gu_na situacin. - Su recproco es ver a medias.
torpe para hablar. vacacin. (a)ohecha = jajuecha: entrevistar-
ha'icha: como l; como l lo hace: (a)ha'uvo: presagiar , pronosticar . pro- se ,_verse uno a otro. Ejemplos: ga
(a)h~harnbyky: ser miope, corto de
ha'e ojapo hicha; chicha ha fetizar (especialmente lo pernicio- VIsta (X che resapyso: veo largo
upepe jahechta: alli lo vamos a v. bien) '
ha'cha: como yo y como l so)(u = y= i, A). ver;_ehechke ot (oiko) porpa: mi-
ha'yguy: ahogarse (re'yguy, ho'yguy). (a)hechanunga: entrever, ver a bulto
ha'ekura: ellos. ra SJ la, cosa anda bien-, ahechne.. ( ahechavy).
ha'yta: yo nado;ha'ytahpe ahasa: pa 1o .~.ere, lo considerar; jahechne:
ha'ekuete: todos (ellos, nosotros, vos- s a nado. (a)hechaporava: soy de vista normal
otros), toditos. he te.~esaruva: (lo) veremos, dicen tengo buena vista. '
(a)ha'yvo: presagiar, augurar (v. ha'u- que diJO un ciego.
ha'eiio : l solo (= lza'e ao, ha'e oi- v} (a)hecharamo: acabar de ver; agasajar,
te). ha'Yi, ose.: su semilla, tiene s.; su tes-
(a)h~ap'u, asp.: aorar; pohecht~ ~acer fiestas; sobreestimar, adorar;
ba'eoite: l sQlito, tan slo l ga u : os afforo; na nderechaga'i agua ohecharamo ijrape: el perro
tculo, tiene t no te aoran.
ha'eri: el material (para hacer algo, (a)ha'Yijo: sacar la semilla; aclarar, ex- hace fiestas a su amo; isy ohe. eterei
(a)hechagi: descuidar, ser negligente
como ropa, cuero, papel). plicar(= amosus, (a)mohakiisa'i). imembjpe: la madre se embelesa
~echagi itayrape: descuida a su(s) con su nene, lo adora: ahe. ichupe:
ha'ete: 1 l mismo. (a)ha'Yi'o: sacar la semilla o grano, hiJos(s)
ha'ete:1 parecido; h. isy: parecido a lo acabo de ver.
desmotar; castrar; declarar, expli-
car (a)mosusfi) (v. hesa'y'o).
~~ose.: testigo (el que lo vio); (a)hech~vai: mirar mal, con malos ojos
su madre. ha e tapopy rechahare: l es testi-
ha'etma: exactamente. hii, ose.: su(s) muela(s) o diente(s); go de lo hecho t de vista (X aecha vai, tesa parpe ajecha:
ha'etpe: a tiempo, puntual : h. regua- hai rasy: le duelen las muelas, tie- (i )hech , . ando en apuros o aprietos)
a . a jevy: volver a ver rever
he: llegas (muy) a tiempo. ne dolor de muelas. revtsar. ' ' (a)hechavy (ahecha nunga): entrever
ha'eve: inteligente, listo, capaz, activo he: 1 qu? hechajevyha: revisor, repasador. ver a medias. '
(kyrey, katupyry); upesy, kuiiah.: he: 2 gusto, sabor; ndahi: no tiene (a)becha k~pe: so'lar. Hay que especi- (o)hec~a'}iva (ndohechiva): que no
ve,ctego.
la madre, mujer por excelencia, pro- gusto; he chve: me gusta , para m :~ar la persona que ve; ahecha che
totipo de mujer. es rico, sabroso. hee: s cierto.
~e, rechocha nde kpe: yo sue'lo
ha'evma: ya basta ; h. paragui jaka- he: 3 gustoso, sabroso, rico, delicioso; tu suenas... Y la persona o cosa vis: bebo: inspido, desabrido, que perdi
guai opapTe: ya basta, paragua- ta he peeme: qu aproveche! No el sabor: (nda hevima).
~ en s~eno; rohecluz che kpe: so-
yos, de criticarnos unos a otros (X ta: hete: muy rico; hey: inspido, (a)heja, asp. : dejar; che rejpe: djame
ne en h; che recha ikpe: sofi en
iporma: basta - porque est bien; sin gusto ni sabor. m, etc. (en paz}
ha'evma: basta - porque est mal, he:4 hbil, habilidoso: bueno, buena (a)hedlak~i: padecer de diplopa, ver (a)heka, asp.: buscar; aha jepe'a rek-
o no est tan bierL (con mano); ipohe tembi'u appe: los ob,tetos dobl.es; hsjgui ohe- vo: voy a buscar lea (= aha je-
pe'avvo).
\

556 heko -hemi hembe (a)hei 557


heko, ose.: su natural, l tiene (tal) na- natural, calar; che rekopyty che zn de las alas, se lo remedia el p- (a)henonde'a, trans.: pasar delante ,
turaleza o carcter; peva, picha h~ mbo'elura: mi maestro me tiene jaro, slo volando. salir por el lado, preceder (X ahu-
knte: ese, as es su carcter; heko calado ( = che kuaa pora) ( v. jajo- hembe, ose.: su labio, tiene labio; pu- vaitf chupe: encontrarse de frente).
vai: de mal natural; heko port2: hekopyty}. cheritos; oepyrU opoipoi hemb- henybe, ose. (vea tenyhe: plenitud):
tiene buen natural, buena inclina- 11ekori: obligacin , ocupacin requeri- gui: comienza a hacer pucheritos. est lleno; che renyh~ma (=che ry-
cin, etc. da , deber, queh!lcer. bembebembe: 1 perplejidad; h. opyta: vatma): estoy lleno, harto.
(a)bekoaku, asp.: hacer preparativos, hekovia, ose.: su reemplazante, tiene se qued perplejo.
benymy'a, ose. (v. tenymy': rodilla):
prepararse rpido(= (a)mbosako'i). sustituto; ndahekovii: no hay bembebembe: 2 pucheritos. su rodilla; h. huguy hikwi: sus ro-
(a)hekoavy: distinguirse, diferenciarse; quien le reemplace; nde rekoviar hembejo'a, ose.: est de mal humor dillas estn sangrando.
umi hekoavjva ndaikati oiko oo- piko: viene para sustituirte, tienes (lit labios encimados). henda, 1 ose. (v. tenda: lugar, caballo):
ndive: Jos de caiacter (o naturale- sustituto?. hembevo: labio leporino. su sitio, tiene su lugar o sitio, est
za) diferente no puden vivir jun- (a)beko'a y mejor (a)hekopyty: cono- bembe'y, ose. : orilla, lado, canto; y re- colocado.
tos). cer las vueltas o maas de uno, ca- mbe'y: orilla del ro ; mesa rembe'y: henda: 2 caer bien; nahendi: no cae
hekoaybu: de natural amoroso; Tup larle. canto o extremo de la mesa, bien, no queda bien, "no ha lugar".
h. asjva: Dios es todo amor. (a)hekuavo (= hykum,o, raro): trasva- (a)bembe'yvapa: bastillar. hendicba: modo, manera; mokive
hekoita, ose.: melindroso, exigente, sar, derramar, echar, vaciar; eheku- (a)hembipe, asp. (< ti!mbi + tesape): h.: de (las) dos maneras.
delicado. avo pe y kambuchfgui: echa el agua lucir, clarear, brilla (< tembipe: hendie y mejor hendive: con l
(a)hekome'e: legislar. del cntaro. claridad, brillo, luz; tesape: ilumi- hendivekura: con ellos.
hekome'eha: legislador. (a)hekuai (M.): mandar, ordenar (= nacin, claror). (a)bendu, asp.: or ; na che rendi
hek pe: como se debe, como debe ser, (a)japouka, (a)jokui). hembi'u, ose.: tiene comida, su comi- piko: no me oyes? ; rohendma:
hekopete hembiapo: su trabajo es (a)bekyi, ose.: extraer, sacar, dislocar, da.
ya te oigo o te he odo; ohendu po-
esmerado; hasjva oime hekpe: el descoyuntar; desenvainar , desenfun- (a)hembi'uapo: hacer la comida, coci- r: tiene buen odo(= ijapysapor-
enfermo est lo mismo (ni mejor ni dar, descorchar (sacar el tapn); aha nar. va).
peor); paraguarigua hekpe toro ysypo rykji: voy a recoger bejuco; (a)bembi'ume'e: dar o proveer de (a)benduguy: hacerse el sordo; or ru-
omoarokuaa va'er: como buen ani rehekji nde kyse: no saques el alimentos o comida (= amohe- mores; or mal (v. ahenduvy).
paraguariensc ha de saber torear; pual. mbi'u). henduha: oyente; que lo oy; testigo.
gua'i hekpe ivyro va'er katuete: bemime'e,
su ddiva.
ose. (v. temime'e: don): hemby, ose.: sobrar, quedar un resto
o sobra.
=
(a)henduvy: or a medias (vy guy).
como buen guaireo no invent la hendy, 1 ose. (vea tendy: llama): arde,
plvora (dicho por algn envidio- bemiey, ose. (vea temiry: plantacin): hembyre, ose. ( = hemirembyre, v. te- est encendido.
so). tiene plantacin. mbyre: lo que le sobr). bendy,2 ose. (ver tendy: saliva): su
hekopy: manera de vivir, proceder, bemitingue: sus productos agrcolas, (a~fti, ose.: llamar , hacer venir, in- saliva, tiene saliva.
porte. hortalizas, verduras (o tiene... ) vitar, convidar ; che reni piko: hendyva, ose. (vea tendyva: barba): su
hekopyr.i : lo que corresponde a la na- bemi, ose., intr.: picar, causar esco me llamas? (X IJamarse: hra; lla barba, tiene barba
turaleza (lo fsico, Jo material); he- zor, picor ; hemi ipeppe, che kQ mar, poner nombre: (a)mbohra). (a)hendyvapo: afeitar. (ms usado
kopyr mamove ndojuhi: en parte remi: le pica P.l ala, me p. la lengua henoiha: aldaba, convocador, llama- aehendyvapo, aehendyvapouka:
alguna encuen tra forma de vivir. (tengo apetito); guyra hemil'a ipe- dor, el que invita (X henoimbyre: afeitarse}
(a)hekopyty, as p. : saber, en tender el ppe oveve monte ipoha: el come- el invitado, los invitados} (a)hefti, ose.: germinar, nacer (<
\

558 heoihague - herungua heruv - besay 559


tei: germen, nacimiento; che re- no viene ms; herakuma (por ant- terrogante; herungua kay: un no (a)besamo', asp.: tapar o vendar los
i: nazco} frasjs): de dudosa reputacin. s qu oculto. ojos.
heoihague : lugar de su nacimjento o herakuanptu: de buena reputacin he.-uvi (v. el anterior)- besangy, ose. llorn ( - hasngy).
naturaleza; ohose hei hagupe: (M.). hesa, ose. (v. tesa: ojo): su ojo, tiene (a)hesape, asp.: alumbrar, iluminar;
quiere irse a su pueblq, a su casa ojos; hesa ha ndohechakuai: tiene kuarahy oh yvj(pe): el sol alum-
heni, 1 sufijo de irnperat , emombe'u ojos y no logra ver.
(X che rei hague: Jugar de mi bra (a) la tierra.
herdkenll: vamos, cuntamelo todo ;
nacimiento). hesa lime: en su ausencia (X che resa (a)hesape'a, asp.: abrir los ojos a uno,
eru herOpui: trelo qu haces?; eju 4me: en mi a.).
bpa: cspita, caram ba! (X hpa: es lzer ne mit, vamos, ven luego, ni- darle luz, consejo, instruccin, en-
sabroso} besa guasu, 1 ose. : de ojos grandes lin- cammar (= (a)mbohesape = {a)-
o. dos(= hesa pord).
hepy, ose. (vea tepy: precio): es caro; mbohape).
heti,2 adverbio de tiempo (tiempo besa guasu: 2 grande, crecido, granado
nda hepyi: es barato; guata, mba- hesapiri, ose. t v. tesapirf: pestaeo):
corto, pasado o futuro); ga herb.. (= sagutlSI.l X sa'i: pequeo, menu-
y ru repyrd: el pasaje (precio deJ l pestaea (X guia: oembueso-
herintema ( v. her2 ) : hace poco. do, grano chico); aipota manduvi, vi); ha'e katu nahesapirf{ri) jepe:
trayecto, del vehculo}
hepyasy, ose.: es muy caro, cuesta un (a)beri, no asp.: lamer (X (ai)pyte: kumanda. .. h esaguasu; sa'ikue topy- pero l ni pestaea siquiera.
ojo de la cara chupar); jagua che heri: el perro ta kure peguar: quiero man y hesapo, ose.: de ojos saltones.
hepykue, ose.: paga, precio, galardn, me lame. porotos bien granados; los ruines hesapu, ose.: tuerto, de ojo reventado.
honorarios, jornal; hembiapo repy- herekoha, ose. (v. terekoha: poseedor); que se queden para el chancho. hesapyso, ose. (v. te~apyso): tiene
k:ue: su jornal; pohtlnoha rembio- kuatia rerekoha: tenedor de libros ; hesaite, ose.: arisco, esquivo; ani nde buena vista ; . nda che resa pysi:
po repyk:ue: los honorarios del (X kuatia flemilha: vendedor de li- resaite: no seas retrado. no tengo buena vista.
doctor. broo, librero} beaka: deslumbramiento (y mejor (a)hesapyti: tapar o vendar los ojos
hepyme'e: (accin de) graoa, pago. herek:ua,t ose. (v. terekua: encargado): tesaka). =
( = (a)mbosapymi asapymiuka =
(a)hepyme'e, asp., ose.: dar el precio, cuidador, adrnirustrador, encargado, besaJcj, ose. (v. tesakd: claridad); ( a)mbosapymiuka}.
abonar; dar las gracias; pagar. guarrua , guardin; .mit4 rerek:ua: hesak4 ohvo lfandve: se va po- besari, ooc. (v. tesari): l se olvida ;
hra, ose.: su nombre, t iene nombre, niflera (X n odriza: mokambuha). ruendo claro; hesakdite pva: esto nda ~he resaraichne ndehegui: no
llamado ; heraite: su nombre de pi- herekua,2 ose.: el derecho, la cara, el es evidente, no tiene vuelta de hoja te olvidar.
la ; herajoapy: segundo nombre; anverso; ao rerekua: el derecho de (= ndaipri ohecha'jva). hesaraireva: olvidadizo.
hra ga: apellido, nombre de fami- la tela ; ehechami pe ao rerek:ua: hesald 2 (che rye): tengo la panza en- (a)hesarea, asp. distraer, embarullar
lia (= h ra); hra aropyva, hra fljate en el d. de la tela. cllarcada de aglia (clara} (cautivar la atencin}
arokva: en su nombre (de la Vir- berekuave'y: el reverso, el envs. beslke, sake: brilla dbilmente, brilla hesati, ooc.: tiene ojoo blancoo, pu-
gen) me despierto y en su nombre herekua'y: el reverso. poco; hesak pe tataindy: alumbra ros.
me duermo (C. Gonzalez). hero: sobrenombre , mote, apodo. poco esta luz, e. vela besa tu, ose. : tuerto, memo ciego, con
henite. ose.: su nombre propio; che (a)hero: apodar, poner motes;yvot)ipe (a)heako'o: irritar loo ojos, encandi- =
un ojo daado ( hesapu: Oj'> re-
reraite Toni: mi nombre de pila es poherta: oo apodar con nombres lar; molestar, ofender, escandalizar. ventado}
Antoruo. de flores. lleakua, ose. : cuenca del ojo; hesakua- hesava, ooc. : que mira torcido, bizco.
benkua, ose. (v. temk:u4: fama): co- herunp (= heruv): incierto, miste- itipe ajapi: (lo) acert, ru en el hesavi, ooc.: de vista defectuosa , que
rre la voz, es fama, tiene fama; rioso, oculto qu (me) s yo?; blanco. mira entornando loo ojos.
h. ndouve mo '4i: corre la voz que ha ituahe h.: y su llegada es un in- hetlkuape, asp. : tuerto. hesay, ooc. (vea teS~zy: lgrima): sus
560 h esa'i - beta mba'e b eta pora - (a~e'yi 561

lgrimas, l derrama lgrimas (X heseae, ose defectivo: por su medio ; beta por: bastante, bastantes, exacto hetyma piru : de piernas delgadas.
has: llora ; ojahe'o: se lamenta); che reheae: por mi medio ( = ch- (ni faltan ni sobran} hetyma ro' o, ose. : pantorrilla (lit.
kyyi che mbuesay: la guindilla rupi). hetave: ms (en nmero o cantidad); carne de la pierna)
me hace saltar las lgrimas. hesehapete, ose : exclusivamente por h. ko 'ga ymaguargui: hay ms. hetyma'y, ose.: sin piernas, mutilado.
hes.a'i,1 ose ( = sa'i): pequeilo, menu- l, por ello, por esto; avae'rehe ahora que antes; hetaitevramo: a heviro : sodomita, invertido.
do, mal granado ; tembirepykue he- offembo'euka hagua rehehapete: lo ms (X mbovyetevramo: a lo hevika: golpe del trasero (< ambohe-
sa'i: dinero, cobre en pequeas exclusivamente para aprender o es- menos} vika: hacer caer de e)
piez.as. tudiar el guaran. heti, ose. (v. tetd: pas): tiene patria, hevora: amago (cierta sustancia amarga
hesa'i 2 = nda heti: pocos, es escaso hesekura, ose plural de hese: por el pas de l en los panales); resto de comida
el nmero de; h. oikuaaporva: (medio de) ellos. hete, ose. (v. tete: cuerpo): tiene cuer- adherida a la sartn, etc
son pocos, escasean los que Jo saben po, su cuerpo. (a)hevyki (v. hyvyki): excitar, remo-
hesekuera'y: sin ellos.
bien(= ipokil). hetemara'y, ose : de cuerpo ntegro, ver, escarbar.
beseve: con l (personas y cosas}; he'e: 1dulce ; endulzado: tiene azcar.
(a)hes.a'o, asp. : arrancar los ojos. virgen, sin mancha, intacto, impo-
hesevekura: con ellos; oipyhy he'e: 2 salado (anlogo a hovy: azul
hesa'yju, ose (v. tesa'yju: palidez): luto.
imbaraka ha heseve oho hgape: y verde}
amarillo, plido; nde resa'yju nde hetep)'u, ose.: de cuerpo gil, flexible.
toma la guitarra y con ella se va a su he'i: dice o dicen.
rova sa'yju: est plido , t ienes la (a)heterasa (ichupe): excitar sexual-
casa (de su conocido) he'ihicha: como dice.
cara amarilla; pe yvoty hesa'yju mente; hacer rer(= ambopuka).
asy: es de un lindo amarillo esta hese'y: sin l, sin ello, sin ellos. hetva : 1 corpreo, no espiritual (que he'je: dicen que dijo.
flor (o amarillo vivo, penetrante} (a)h esy: 1 asar (= ambichy): mandi'o tiene cuerpo} he'isku, he'isko: significa, quiere de-
hes.a'yi, ose. (vea tesayi: pupila): hesypyre: mandioca asada. hetv&: 2 muy sabroso (= he: rico) cir, esto es.
globo del ojo, pupila, ni~eta, grano; (a)hesy,2 asp.: quemar, molestar, es- hete'y , ose: incorpreo (= ndaheti- he' o:1 est hmedo, humedecido, es
avati h. joja, h. por: maz de gra- torbar ; che resy : me fastidia( s) va). h. , hay humedad
nos iguales, hermosos; che resayi hesyha : asador ; molesto, majadero hetia'e (no hete'ae), ose. (vea tetia'e: he': 1 humedecerse, estar hmedo;
kyra: "eres la nifu de mis ojos", (a)besyv : ensartar ; ah. soo hesyhpe: buen humor): tiene buen humor, he'{>ne tesajpe tapia ore embyasy:
dice la abuelita a su nietb gordin- ensarto la carne con el asador; oh. es divertido, afable, tratable; pa'i con lgrimas humedeceremos (lit se
fln. kyse hyrehe: le da una pu~alada retia'e un cura alegre. bal'iar) siempre nuestro dolor (por
(a)hes.a'yi'o : desmotar, quitar la se- en la barriga (a)heti, asp. (vea tetf.l: olfateo): oler, tu muerte)
milla del algodn; examinar, acla- beta, ose (teta: muchedumbre}: hay besar; ahetf.l ipo =aipohetf.l ichupe: he'y: huso (rueca).
ra r. mucho, son muchos; pende reta pi- le beso la mano; m ba'pa ohet he'y: desabrido; tembi'u he'jva ( t.
(a)bes.a'y'jo: aclarar, explicar. ko - ore retko: sois muchos? - ndoigui: qu le pasar que no ndahiva): comida desabrida, inspi-
hesii, ose (v. tesbi: salud): est sano; somos muchos. viene (= mba'ipo hyakud ichupe: da
che resiete: estoy muy bien; ne hetaite, hetaiterei: much simos. qu le pasar .. ?} (a)he'yi, asp. (como ahendu): rascar ;
resipa: est bien (de salud)?; hetaitramo: a lo sumo. (a)hetO heti: husmear; besuquear. che re'pi: me rasca; aflehe'pi, ffaffo-
ore resimba Tup4 rrape: estamos hetakure: muchos, m. en nmero. hetyma, ose: piema(s); h. kyra: de he'pi: me rasca, nos rascamos mu-
todos bien , gracias a Di-os. heta mba'e: muchas cosas; heta m ba'e- p. gordas; h. rakud: de p. veloces. tuamente (X che kari pe jukeri:
bese: por L.. (con l. .. y a veces no re noikotevi: no necesitan de mu- hetyma epi, ose : zambo, patituerto, me rasgu la mimosa; oheyi he-
se traduce al esp~ol). chas cosas. estevado. mi hape: le rasca donde le pica
562 he'ymbagua - hoguekti hogue piru - (a)hovaka 563

he'ymbagua: rodaja del huso. parece; hi'il ichupe: le parece (a hoguekui >pva == y. ndllhoguekiri- unos versos que caigan cual ptalos
hi, pronombre posesivo de tercera l} va: rbol de hoja pereMe; h rire de flor.
hi'a,4 conjun. final ( = hagua, vo ); aje ahakfl'o va'er: se ha de podar hope,l ose.: su prpado, tiene prpa
persona , usado antes de vocal
re hese hi'gui arojy : le doy vueltas despus de caer la hoja. dos.
oral (alterna con i, ij, i): su ; hi'va:
con el inters de bajarlo (el fruto bogue piru: tiene la hoja seca (v. to- hopea (< hope + va: pelo del prpa-
su cabellera; ijera: su miel; hi'y:
alto)(= rojy hagua). guepiru ). do); pestaa, su pestaa.
su agua
hi'gui: porque deseo, porque quiero, hogue'a : su hoja cae (X togue'a: cada hopehyi, ose.: tener sueo; che rope-
hikni, voz auxiliar de tercera perso con el fin de, intentando (v. anter. )
na, que se traduce por "est, es- de la hoja} hyima: ya tengo sueo ; na nde ro-
Ntese que en algn diccionario no (a)hogue'o: deshojar. pehjiri piko: no tienes sueo?
tn" y el gerundio del verbo; ojapo
hikni: lo est haciendo. Indica re-
estn bien colocados bajo la h los (a)hoja'o {= ahojavo): destapar, qui- hopeju, ose.: prematuro, pintn ( =
vocablos sguien tes: hi'ri (sobre hopetf, apeju).
peticin, oficio. hbito. tar la cobertura.
l), hi'va (su cabellera), hi'me (a) hoke, ose.: su puerta ( v. ok); tiene hopepi: su prpado; h jo'a iko'vo: se
hikui, plural de hna: voz que se tra- su sombra), vocablos que tiene su
duce por "estn" y el gerundio del puerta ; ga hoke mokt>iva: casa levant de mal humor (v.l topepi).
lugar propio bajo la "a". De la hopepiruru, ose. : l tiene edema palpe
verbo ; osapuki hikui: estn albo con dos puertas (hasy (i)ongatu-
manera que ipepo (tiene alas) ha de bral, tumor blanco.
rotando (kuai: una slaba). (py): es difcil de guardar).
colocarse en la "p" no en la " i".
hna, voz auxiUar de tercera persona (a)hokenda (M.): cerrar la puerta = hopo: tup, copete; pelo hirsuto;
hi'oti: tiene vergenza (v. otf). (a)mboty ok. eguapy sapy'ami, he'i ava ihpope;
que se traduce por "est'' y el. g~ hi'upy: cosa de comer, comestible,
(a)hokepe'a: abrir la puerta. "sintate un poco'', dice el indio a
rundio del verbo; ou hfna: esta VI comida (= tembi'u, jupika). hko, nter., para azuzar a los bue- su tup (que rehusa doblegarse}
niendo : opytu'u hna: est desean ho : 1 ida(= jeho). yes. hopyta, ose. : su tronco, base. extremi-
sando (pcr un ratjto); opytu'u .oi ho 2 (en composicin): "que se (me)
hoko: garza. dad (v. topyta).
kvo: est descansando (largo espa va"; pyho. che py'aho;che resaho: hoky, ose.: brota, tiene brotes: ndaho- hopy'yi: ida frecuente , frecuen cia en
cio} se me va el pie, se me va el corazn, kji : no brota; ndahokyvimava: ir.
hpa: oh, lstima, cmo!; hfpa reho se me van Jos ojos (ver sin preten hory hna: est alegre (X che rory a-
(uno) que ya no brota ms; ra po-
ra'e: es posible que (te) hayas ido? der). na: estoy alegre)
tjpe hokypa yvyra guive: en prima-
bi'a~ fructificar, dar fruto, tiene fruto ; hga, ose. : su casa, tiene casa; ndllhir vera ret<an todos los rboles (= hosa: es de larga vida, resistente a la
ndahi'i: no da f., es estril ( v. a4} gaiva heta hna : muchos hay que ara yvotjpe ipotypa y. g.). muerte; ju'i, mbarakaja hos4va:
hi'i~l ojal; hi'(nte) chve amano ha carecen de casa. :1okypu, ose.: plena germinacin, ple la rana, el gato tienen muchas ~das.
aha andejra ypype: ojal murie hogakuaa: buena ama de ca)ii. nitud de brotes; est en plena ger hova, ose.: su cara (v. sus principales
ra y fuera a la presencia de Dios. hogapy, ogapy = kotypy, sustantivos: minacin, e tc. compuestos en tova bajo la t.}
a,
hi' z imper. : desear. querer. hi'tJ ch- el interior de la casa , de la pieza. hokypy, ose.: sus alrededores; che ro- (a)hovahy-i, asp. : frotar la cara (ms
ve aha jevy: quisiea volver; nahi'i bogue, ose. : su hoja , tiene hoja ; ndiJ- kypy: Jos alrededores de mi casa usado ajehovahyi: frotarse la cara).
chve ou: ojal no venga = no qui hoguevi: ya no tiene hojas; yvyra (a)boky'o : quitar los brotes, o renue- hovi, ose. : ante l , frente a l; nde
siera que venga; nahi'4ipa oondive rogue (X yvyra hogue): las hojas YOS (como se hace con las vides) rovi: ante ti
pe;upa: no querris venir todos del rbol (X el rbol tiene hoja, hope, 1 ose. : su vaina, tiene v.; ptalo; hovaja, ose. su cuada, su cuado; Lo-
juntos? el . con hoja). . yvotyroppe: con ptalos de flor; lita ku h.: Lolita su cuada.
hi',3 imper.: parece; hi'd chive: me hogueki, ose. . se le cae la hoJa; yvyra lfe'bni tokuki yvoty ropicha: (a)hovaka: golpear la cara.
hugui . (a)hu'a'o 565
564 (a)hovaomi. hugua
guapegua ho'ysave: el agua del fon- tra(n)sfusin (lit. para medicina de
(a)hov~omi : tapar la cara hoy'u, irreg.: l bebe agua do es ms fresca un enfermo).
(a)hovapete: abofetear. ho'a: cae (de ha'a: caigo} hugui, ose: su cola, tiene cola: fami- hi = hike, interj. que expres.a mjedo
hovapirupuku: carilargo, de cara flaca. ho' (= ho'yga): rezuma, pierde agua lia ; ndahuguiri: no tiene cola o o repugnancia: uf qu .asco!.
(a)hovapyti: atar o tapar la cara. o lquido (X he' est hmedo) familia. (a)humbiri: araar la piel, agrietar; es-
hovaravirimba ( =- iakrague pu '): (a)ho'i: cubrir tapar, abrigar(= ama- (a)huguaiapi: cortar las cerdas dt! la trujar , exprimir.
con el pelo erizado, espeluznado. mil, auvti). cola; hugui api: cola pelada; cor humby, ose.: su cadera o nalga (A.~
(a)hovasa, asp.: bendecir; ta ande r<r ho'o: 1 cicatrizar: h. hfna, h. ma: est te o cortadura de las crines (X (a)hundi, hisp.: perder; ahundz'ma che
vasa pe TupO: to hovasa ave ore re- cicatrizando, ya cicatriz. tugui apfmbyre: crines cortadas} arandu (= okajma ch. a.): perdl
mbi'ura: que nos bendiga Dios; y ho'o :2 ose.: tiene carne; ho'o = to'o (a)huguaiti (y mejor huvaitf), ose.: sa- mi juicio.
que bendiga asimismo nuestro ali- heta: tiene mucha(s) carne(s); ho' lir al encuentro , che ru vaili: me sa- (a)hunga: lastimar , machucar; ah. che
mento; ohovasa chupe mba'e pora orttre omba'apo: trabaja para ganar- li al paso. retyma: me he lastimado la pierna
apohpe: le bendice en la prctica se la vida. huguare, ose.: heces poso. sedimento (X aehunga: lastimarse).
de buenas obras. bo'okue, ose.: carne de res, pulpa sin eity okpe ka'a ruguare: echa fuer; (a)hupi, asp.: levantar, hacer subir,
hovasy, ose.: de cara seria, e de pocos hueso. las heces del mate. ser padrino; che rupi imbayrpe:
(a)ho'o'o; descarnar (=- aipe'a ho'o = rne tom en su coche: ndikati
amigos. (a)huguare'o: apartar las heces, quitar
hovatakuru, ose.: cara seria, c. de vi- aho'ope'a). el poso. ohupi mitt!me: no puede ser padri-
bo'opypegua: intramuscular. huguy, ose.. tiene sangre. su s., s.an- no ; ombopr ( offatir) reand-
nagre (v. takuru).
(a)hovere, asp.: chamuscar; che rovere: ho'yga (< yga): se filtra , rezuma; ka grar, ipysap lmguy Mna: la ua del va nde py 'a ohupi hupi ( = n. p. ru-
me chamusc (X che ravere: me mbuchi h.: rezuma el cntaro. pie le est sangrando. Frases- hu- pi rupi): cuando toca, uno siente
ho'yguy: se hunde; fracas.a, se ahoga. guy chve, ndahugyz chve: me es estremecerse (transportarse su cora-
roz}
hoviru: amontonamiento de hojaras- ho'ysa, ose.: hace fresco; naho'ysi: simptico =- le quiero ( = che a 'e zn).
aqu no hace fresco; ho'ysaramo hese) no me es~- = no le quiero(= hupi (M.): verdad (= aetegua).
ca seca (v. toviru).
omova jagua revi: con el fro tuer- (a)hupity (ya M. y A. tienen pi o py):
hovy, 1 ose.: es verde, est verde. nda che a'i hese); kuata huguy
hovy ,2 ose.: es azul, est azul ( tam- ce el trasero el perro. porttva.; seorita reservada, modes- alcanzar, conseguir, lograr (ver he-
bin en japons, azui = verde). (o)hua'i, slo usado en plural: vienen, ta digna; nd.ahuguyvima hovpe kopyty y johekopyty.
hovyka, ose.: tiene fibra; mandi'o rcr acuden, se juntan; ohua'f hikui chve: ya no me respeta, ya me ha (a )hupityuka: hacer conseguir , hacer
vyk4: filamento de mandioca mbo'ehpe mitOeta: acude la mu- perdido la vergenza; ndahuguyi alcanzar
(a)hovyk'o: desfibrar. chedumbre de los escolares a cla- nde rovpe ichupe: no le respetas; (a)huvaiti, asp.: encontrar, toparse, sa-
(a)hovyki (yvy): revolver (la tierra). se; hekoha mombyry guive ohua'i ndahuguyi etpa ( chve) pe karia 'y: lir al encuentro (ichupe, acus. ).
hovy pyahu : est reverdecido, es ver- mba: acuden todos desde sus leja- qu poco me agrada ese mozo!. che ruvaitf tape ku 'pe; me sali al
de tierno ( = hovy jevy - no ohovy- nas querencias; japaymi ha fta (che) ruguyho: asustarse, sorprenderse encuentro a mitad del camino (X
j evy, forma brbara). hua'f: despertemos y reunm0snos (X ambohuguyho: asustar = amo- ohuvaitf: nos encontramos).
hovy, ose: (ser) .de color verdinegro. o acudamos (=jaje'i). ndyi). hu 'a, ose.: tope, cima, copa del rbol:
hy hy: se balancea, oscila (= ova- hunte, hisp.: fuente, plato hondo. (a)huuy'o, asp.: sacar (la) sangre; yvga ru'dme: en lo ms alto del
va). hugua, ose.: su fondo o rincn; tiene ohuguy 'omi ichupe hasyva pohard: cielo, en el tercer cielo.
hoyta, irreg.: nada;hoyta ovo: viene fondo; pe amo tupao rugupe: le sacan un poco de sangre para (a)hu''o: desmochar el arboL quitar-
flotando, v. nadando. all en el fondo de la iglesia; y hu-
566 hu'iti - (a)hyjyi'o
hyku - (a)hyvyki 567
le el cogollo {< tu'). hace ruido, alboroto (seres anima- 1
hu' iti: harina de maz (X trigo lcu'i: dos). hyku: huero; ra hakgui ryguasu ipe, yvorype rhe rypji (=che api):
harina de trigo). hyar, ose. . est maduro, sazonado rupi'a hykupa: a causa del calor me roca con agua bendita, me tira
hu'r: mandioca fermentada o secada (< ryar: madurez). todos Jos huevos salen hueros. flores (me echa piropos) ; mboray-
aJ sol hye, ose.: su vientre; h. tuvicha: barri- hyku,2 ose.: se derrite , est derretido; hpe ohypyi ie'ingue: empapa
hu'u : tos. gudo, panzudo (X h guasu: emba- h. ne mbaipy: es jugosa tu p olenta. sus palabras con amor.
razada);che rye: tengo diarrea: ha'e hykue,l ose.: tiene jugo o zumo; hy- hypyiha: hisopo.
(che)hu'u : toser; ihu 'u heta: tose mucho.
hye: l tiene diarrea. kue por ko takuare 't: es jugosa es- hypy'il , ose.: est espeso (X hypy'a:
(i)hu'u jovi: toser por las dos partes. ta cai'l a d ulee.
hyekue: tripas, intestinos , h. po'i: in- coagulado).
hu 'u parara : tos catarral, ihu 'u p.: testino delgado; h. guasu: intestino hykue,2 ose.: mojado ; che rykuepa: bypy'6ha (pe): (en) la espesura, (en)
tiene tos.
,. grueso. estoy todo empapado (= che akJ- lo intrincado.
hu 'u po'i: tos seca. hyekuejere, ose.: su intestino ciego. mba). hyra: estaca o azada para arrancar
hu'u puku : tos ferina. tos convulsa. hyekues: hernia. (a)hykue'o : sacar el jugo o zumo, ex- mandioca (A.).
1
hu 'll : blandura. molicie = hu 'angue. (a)hyekue'o:destripar primir.. hyru , ose.: su recipiente; ta'Ji otyvo-
hu '{1: es, est blando. {a)hyembovo: abrir el vientre , operar hymba,l ose.: tiene animales, sus ani- tj{pe), hyrpe: el gennen est en
hu'y: flecha. {X aehyembovo: ser operado). males , su ganado. la fl or, en su propio recipiente (en
hyee', ose.: (es) ventrlocuo; na che hymba,2 ose., nombre genrico que el cliz).
hu 'yv: flechazo.
ryee 'i: no soy v. precede al nombre de ciertos ani hyrukue, ose.: recipien te vaco; umi
(a}hu'yv: flechar. hyepy , ose. : vientre, entraas; moai- males domsticos ; che rymba gui; yva ryrukue rerahalcuaa; puedes lle-
h : negro; yha: tinta(= tykuha). kura ryepy fiamohenyh: llenamos var estos cajones de fruta vacios.
mis bueyes, ne rymba jagupa: tie-
hftmba : todo negro, negro como el el vientre de los desalmados. hysyi: est en fila, en orden; h. ohvo:
nes perro? .(v. rymba).
carbn , fuliginoso. hyepype: dentro; mbayru ryepjpe: van en filas (en hilera).
hQngue: negrura, negro. hypa , ose.: est seco, secado, agotado
dentro del armario. h}ru {petef): por un nada; p. h. ha oi-
{corno pozo o la laguna); hypa M-
{a)hO'o: quitar lo negro, desholJinar. hyevva: preada (lit. vientre abulta- kma nera'e guyryry guasu: de re-
hyakua (vulgar halcu): es fragante,
na, pe ysyry, pe ykua: est seco es-
do). pente se arma la gran gresca (v.
te rfo, el aljibe o cisterna (X Mpa:
tiene olor, huele ; hyakud pord: h}'i, sufijo con significacin de gana pju).
cspita , lstima!).
tiene buen olor ; h. vai: huele mal o necesidad corporal (v. hopehji). hyvat, ose. est harto; che ryvat4ma:
(M. healcud no ha/..:ud). hypa'f : inagotable , que no se gasta, in- ya estoy harto.
hyj}'i, ose.: est espumoso, tiene espu-
hyakuavu : pebetero o pomo de olor, futito.
ma, espuma (= est espumando) hyvi, ose.: tiene fllamento, fibra , he-
muy fragante o perfumado. (A. ). hypy , ose.: h ondo, tiene hondura; hy- bra.
hyakuavQrei : muy fragante, pura fra- hyjyipo : brota espuma, esponjarse; h. pjva ilfapy tu ~: es de gran talento. (a)hyvi: sacar la fibra.{= ahyvi'o).
gancia. che py'a vy 'igui, rohechvo: se es- hypy'a, ose.: coagularse , est coagula- {a)hyvyk6i : remover, escarbar; pasar,
hy'i, ose.: est sudoroso ( = hy 'iva: ponja de alborozo mi corazn al do , cuajado ; congelado; kamby ry- gozar; ahy. che lcusme nde rra:
ests. , suda), che ry'i: estoy sudan- verte. py 'a: cuajada (leche). celebro (armonizo) tu nombre en
do (X che mbyry 'i: tengo calor). hyjyipy : jabn, amof hyjyipy = amo- hypyha, ose.: hondura, sitio hondo; mis versos (lit. con mi lengua); vy'a-
hyapu , ose. . suena, hay o hace ruido, havtJ, hisp. hypyhdpe ndaytasi: no quiero na- rd etaite ohyvikbi: va en busca de
estrpito (seres inanimados X ijayvu; {a)hyjyi'o : sacar la espuma , espumar. dar en lo hondo. mltiples satisfacciones {= oipov
()hypyi, ose.: salpicar, rociar; y /cara- vya X aitypeka (escarbar), ( a)jo 'o
568 hy'a . hy'akua

yvy (arar, cavar); ahyvykita che hy'i, ose.: est sudoroso (= hy'iva:
akd'im~ ha aamta che apytu 'a est s., suda); che ry'i: estoy
(F. Cabrera): escarbar mi pobre sudando (X che mbyry 'izi tengo
cabeza y exprimir mi cerebro.
hy 'a: porongo, calabacita; mate o cala
calor).
hy'akua : porongo, calabaza grande.
Letra 1
baci ta de la yerba. (X hyaku =olor).
i,1 caracterstica de tercera pers. sing. ichupe=chupe (en dativo y acusativo):
y plural de Jos verbos chendales: a l , le (a la...); le doy, se lo doy:
ipochy: se enoja (l); ipepo: tienen ame 'e ichupe; le veo: ahecha chupe
alas. ( v. los siges. ).
i,l indica posesin de tercera persona, ichupekura : a ellos.
antepuesto a un sustantivo: ipepo: ichupekura guara: para ellos, destina-
su(s) ala(s). do a ellos, para su uso (de ellos).
i,3 suple al verbo ser con adjetivos: ij= i: su, en ciertos casos; ijel"ra: su
ipuku: es largo; ivai: est mal, es miel.
feo; naipordi: no est bien. ijehegui, de s; he'i i.: lo dice (habla)
i,4 suple al verbo tener antepuesto a de su propia cosecha
un sustantivo: na itfri: no tiene na- ikatu , defectivo compuesto ( i + ka-
riz (X notri: no tiene vergenza, no tu).
se avergenza). (Su segundo elemento es de oscura
i,s en el complejo: nd... i, como sufijo o ambigua significacin, razn por
de la negacin: nd~-rek-i (no ten- la que se pone aqu bajo la z): es
go). posible, se puede, tal vez; i. niko
i,6 como sufijo de diminutivo: kuaa'i ou: tal vez venga , puede ser que
(poco saber), mitd'i (niito). venga; ikatu aha: puede ser que va-
icha , sufijo tono, que indica semejan- ya, es probable que v.
za, igualdad , clase, manera o modo: iko po r piko: mvaiko: y quin , pues
chicha: como yo: kicha: de esta quin? (v. ipo).
manera ; ndaupichai: no (es) as. ikoe: muy, mucho, ex traordinariamen-
ichagua , sufijo de sustantivo que indi- te; iakilhatd i.: es muy duro de ca-
ca semejanza , etc., como el ante- beza, muy testarudo; ojogua i. ichu-
rior: eju nde, terd ndeichagu.a petet: pe: se le parece muchsimo; hatd i.
ven t o uno parecido a ti (de tu oipeju yvytu: sopla muy recio, con
clase, de tus cualidades, etc.). gran mpetu el viento; rehechma
ichugui {= chugui): de l va'ekue voi i. che porillhu; ya te
ichuguikura : de ellos. has dado cuenta de que mi pobreza
570 na- ivhke

es ex t.remada (A.); oikoe ikoe: es angaipaita (= angaipa heta): mu-


muy distinto, difiere mucho. chas culpas.
(m, sufijo verbal que requiere a su vez itaguapy: insectos flotadores (= amy-
A
Jos prefijos a, re,... como auz, rez: ndaj i).
na, htna {hikni); flauz, rozna, pel;
na, que hacen resaltar la actualidad
itahaimbe: piedra de amolar.
itah: basalto; mrmol negro.
Letra 1
("estoy haciendo") de la accin; ro- itaju: oro.
tu'a roz'na hese: le estamos dan- itakua: cueva, caverna , gruta. (a)t.! estar, haber; ot: est(= oime); mojan todos; che atYme: en mi
do. itakuruvi: canto rodado. hetave of'va ogaguype ha o/cYramo ausencia.
inga: moruro (un rbol frutal). itaky: piedra de afJlar. hykuepa: hay ms (la mayora) que
inimbe : cama (ver tenimbe) la cama. itakype: tiesto , casco, guijarro. no estn bajo techo y si llueve se (a)t: 1 evacuar (raro)(= alcaka).
inimbo: hilo (ver tenimbo), el hilo. itakypeku'i: pedazo, fragmento de
intentmo, lisp. : ano; intentinos: pro- loza.
lapso rectal itamembe: plomo.
i.i\- por ij- con nasales (v. ij-); iak4: itangecha: espejo.
su cabeza. itapa: balsa, almadia.
ipahpe: por fin , fmalmente (= ijapy- itapehengue: guijarro , piedra partida.
pe). itapesy: loza , vajilla.
ipahare: el final (de la cosa). itapoty: musgo , liquen.
ipo por nipo; iporbvvaipo ozmene: itapu: campana
podr haber otra ms bella?. itapu: campanilla.
irundy : cuatro (X po, cinco,pa, diez).. itara'yi: cuarzo.
los cuatro puntos cardinales; ajuhu itasaingo: plomada.
irundynu mba 'e: encuentro slo itati: mrmol blanco.
Jos cuatro p. c. , esto es, no encuen- itaty: pedregal, colina roquea.
tro nada edificado (N. Colmn). itavera: cristal , vidrio.
irundyvva = i yvytre (umi): a por itayjYi (A): jabn.
los cuatro vientos, Jos cuatro pun- itaysy: azufre.
tos cardinales. it: concha (X jatyta: caracol).
irO: compaero, socio; Hesu in2 aty: ite, iterei, formas del sufijo de super
Compaia de Jess, (yn2: raro). lativo; ete, etei, en contacto con
irOkue (mejor irangu.e): compaero vocal especialmente la a: iporll,
un tiempo; in2r4; compaero para iporite: lindo , muy lindo.
el futuro, novia; aovio ( = menar4). iteve: sufijo de superlativo y compara-
iapola, hisp.: erisipela. tivo a la vez: hatiteve: est mucho
ita: piedra. ms duro (de lo que di~en... ).
ita, en vez de -era (heta), como sufijo: ivitke: chichn.
Letra J
La "je " representa el sonido tpico (i)ja:s factible , hacedero; ijramo ch-
guaran que omos en el vocablo ju ve: si puedo, si pudiere (v. guy).
(aguja), sonido idntico a la "jota (a)jachura ( < chra: avo): aprove-
inglesa en " Jesus" o a la "dj" cata- charse, comer lo cado.
lana en "fedje". Su grafema cient- jagua: perro; agua j uka: holgazn; j.
fico es dz con una v encima. La hasy: perro rabioso;j. pochy: perro
"y" no sirve para expresar este so- bravo ; j. nandi: perro suelto; heta
nido e n ninguna lengua que sepa- peguarti upva j. ry 'ai rei: para mu-
mos. chos no tiene importancia eso (es
ja, 1 prefijo pronominal: -mos; j areko: sudor de perro); ho'oitma j. jyva-
tenemos. Con nasales ja=a {como rd: ya es bastante carne para la pier-
ast: salimos). na de un perro (se dice para quitar -
(a)ja: 2 arrimarse, pegarse; oja hz'na t- le importancia a lo que no se la
piar e: est pegado a la pared; ani merece).
rejtei che rehe: no te arrimes a (a)jaguajuka: holgazanear, hacer el
m; oja hese ndijavyi jatevu: se le gandul, estar( se) ocioso.
pega como una garrapata ; ser impu-
jaguane: zorrillo, zorrino (lit. perro
tado , atribuido (hese: a l) (ambo-
hediondo).
j a: atribuir).
(o)ja:3 nacer del h uevo; araka'epa oja jaguapara: tigre overo, jaguar.
h1a nde ryguasu ra'ykura: cun- jaguape: lobito de ro.
do van a nacer los pollitos?; mandy- jaguarete: tigre; jaguaretepope: tigre
j u oja ht'na: el algodn ya abre sus americano.
capullos. (X kumanda rape ojeka: jaguarete ra' y: tigrezno; jaguarete ra y
la vaina del poroto se abre). ipopara jevy mante va'erti: el ti-
(che)ja :4 caber; nda che ji piko: es grezno ha de ser manchado como
que no quepo?; ndaijavima: no ca- su padre (de tal palo tal astilla).
ben ms; andejaptapa: cabremos jaguarete'i : gato monts.
todos?; na ande japa mo 'ipa: jaguarundy: gato monts. gato galli-
no cabremos todos? nero.
jaiki-(a)japi 575
jaguar\1 - jaikeba
574
jaheipy (= jaheippe): con desatencio- jaiki, ijaiki: cada de las primeras mo: se os dar por aadidura o ya-
jaguarii : animal fabuloso, best ia fe - frutas. pa (jparamo ).
nes , despreciado, desatend1d~ , ~on
roz.. quejas, desconsiderado; ha olkOma (a)jaitypo: hacerse el nido, anidar , japa, forma esprea por calambre.
jaguary'i (lit. sudor de perro): nda- ( ajehairy apo). Se dice: che apa, nde apa, ijapa:
ijaheipy che mborayhu ypykue: Y
ha'i j.: no es cosa de poca unpor- es vilipendiado mi primer amor. (a)jaivo'o : quitar la enredadera de un yo tengo calambre...
tancia, cosa balad ( v. pe tY ). (a)japajeri: revolcarse, deslizarse . res-
jaguaveve: cometa , blido. jahe'o: lla.n to ( = t~s): eh~jnte, jahe'- rbol
(a)jai'o : limpiar de maleza, aclarar la balar (lquido) ; kapi'ipe ri: sobre
jahape: forraje, paja (yuyo _ o yer~~ pe ne moingone: deJala, que te
espesura. el csped o pasto: ysapy ojapajeri
que sirve para techar) (- kap1 '- har llorar. ipysmi. ri: el roc(o resbala sobre
(a)jahe'o : llorar(~ (che) ras (X aro- jaji = mimbi: resplandor, brillo, glo-
forraje). . ria, honor. sus pies (liL los dedos de sus pies).
jahi : impaciencia , desagrad_o , di_sgu~ jahe'o; hacer llorar o acompaar en
(a)jaji = ( a)mimbi : resplandecer, bri- (a)japakua: arrolldrse; ojapakua Ju'na
to, descortesa , desatencin; !ahez- el llanto). huppe: se hace un ovillo en la
ppe oiko h(na: se ve descons~ra (a)jaho'i, ccrc.: cubrir, tapar(= auv llar, lucir, fulgurar , reflejar.
cama.
do; jaheihpe ojecha: se co~s~era amama); ahojpe: con una manta. jajehechaha: espejo = tembirechauka- japaro : vuelco; j. pyhargui ivaive.
con un complejo de infenondad jahu: bao,ducha; bautismo. _ ha; itangecha, eangechaka (M.). ms feo , ms desagradab le que un
y
p or no lograr ser bienquisto_, ~s (a)jahu: baarse(= aemo~otf, a~he jajo , jaju (= ao, con nasales) , prefi v. de noche.
bien objeto de disgusto ; J~1kom~ tepotf; hesaype (oguesaype_ meJ~r~ jo de reciprocidad ;j. pyru: nos tur- (a)japaro : yo me vuelco, volcarse.
rangue vya ha corype, jahe~pe_ a- ojahu: se baa en sus prop1as lago- namos. (a)j apaso: 1 hundirse (en el barro X
ko: en vez de bienestar y feltcJdad mas sufre mucho , se quebranta en (a)jajuvoka: torcer el cuello, desnucar oapymi ype: h. en el agua).
nos envuelve un ambiente de dis- dem'asa; ku ko ' ha ty 'ipe jajahu: (< ju , ajra: cuello). (a)japaso 2 (= ajapypy: hartarse (ry
gusto mutuo. no bien amanece, y ya sudamos la (a)jajuvyso: estirar el cuello (< ajura guasu ka'me: de pollo asado);
(a)jahi: ofender , disgus_tar~. (Tu~asy: gota gorda. + pyso: cuello +alargar). ajuhu mba 'e nde hva ha ajapaso
re: a la Virgen); oahe1kuaa'j)va. jahuha: 1 baera, pileta , piscina. jajy: gomoso, pegajoso , grasiento. pype: top con Jo que me gustaba
que no sabe ofenderse, impacientar- jakare : lagarto, cocodrilo, caimn. y me di un atracn.
jahuha :2 baista, ba~ tista. . ,
se exteriormente con palabras o (a)jahy'obi : garganzar (=wally opy- jakare ry'i (sudor de caimn): caa, japepo: cazuela de barro, cachorro,
ademanes , manso; jaheippe jaiko: aguardiente, whisky. olla.
guara).
andamos con quejas, con encuen- (a)jahy'opykarii: carraspear, ex pecto- jaku: pavo monts. (a)japete, cerc.: herir con la mano; re-
tros unos con otros. rar, toser. (a)jaky'o : tejer , tramar. tar , reprender; hefil ojapete por-
jaheiha': despreciado, ofendido; ija~lei ji, como sufijo: abierto ; ijuruji h!'na: (a)jalea = che resdi jevy: restablecerse. mi hese: le dio una buena repren-
hre che moingo: me haces objeto est con la boca abierta. jma.. Jma = jma.. .jma avi, hisp. sin (o peluca , un buen caf); che
de tu mal trato , me injurias , me (?): ya... ya, ora ... ora {= tertL apele; me ret, me reconvino.
jai: 1 soto. bosquecillo. ~a:orral ; ~1a
ofendes (~ me hace... tercera per- ijavramo aham!'n e pe a~rema ae- ter4pa). j apeusa: cangrejo , ciempis, oguata oy-
sona). re: y si a mano viene, ir a dar una (a)jaojohi: lavar la ropa kvo ndijavyi j.: anda de lado como
jaheihramo, jaheihrO, jaheipy: des- (a)jaori, guair por ( a)jaojohi: lavar el cangrejo.
vuelta por el soto.
preciado , desatendid_o , _desairado la ropa japi y mejor jejapi = api: herida deba-
jai :2 llaga (ai construido; che ai: mi
(oikva: anda, es) (v. ahe1py). j,pa, hisp. de yapa ,(= joaha): aadi- la , disparo, tiro.
jaheippe: a disgusto de los otros, de- llaga).
dura; oeme 'ne petme jo 'ahra- (a)japi,l cerc. . herir dar en, acertar;
jaikeha (= jeikeha): entrada.
satendido.
576 (a)japi-(a)jara jarara-jasyresa 577
aha' ha ndajapiri: (le) tir pero cin conmigo; oporojapo mba'ra- scame agua por favor, quieres?; jaryisy: bisabuela{= jaryijoapy).
no (le )acert; na nde ap(ri: no te mo: es uno que guaida considera. jajarakuaa tembi'u, avati, ka'ary- (a)jaryvo : desenvainar, desenfundar,
da , no te toca, no te hiere. cienes con otros. kue: podemos sacar comida , maz, cortar racimos (X aharyvo: descor-
{a)japi:2 andar echar por algn cami- japu : mentira , invento, engao ; japu- cocido (mate~ tezar).
no : pichan te va 'erd voi rejap(r nde va niko opoi ltikui: sueltan jarara: vbora mortfera; mbi jarara jasaindy y mejor ffasindy: luz de luna
ko y vy ri: as nos pasa a todos an- mentiras como templos, en grande, oisu 'u mitdkume: la serpiente j. (a)jasuru: ' meterse, hundirse (tujpe,
dando por este mundo (G. S.). a porrillo. mordi a una nia (ha ojepoka karugupe: en el barro, en el treme-
(a)japijoha: ser antiptico. (che)japu: mentir ( X che rerei, en poka hasjgui: y se retorca por el dal).
(a)japikua: dar un golpe, tirar, ajapi- forma atenuada; che chure, forma dolor). (a)jasuru,2 ajasururu: entrar sin permi-
kw ichupe sapatpe: le tire unza- dialectal). jarani: destinatario; eme' ko kuatia so, colarse, entremeterse; ajasuru
pato. ijararme; da este diario , carta a su hakykuri, ani omboty jepe hok:
(i)japva: mentiroso , perjuro , falso ,
(a)japi poni, hesakupe: acertar el ti- dueo o destinatario. me cuelo tras l, para que no me
simulador.
ro, el blanco ; hesakuaitpe ajapi: d jara'}>: sin dueo, guacho, mostrenco. cierre la puerta; Chdkore ojasuru
(a)japyaty: aporcar, acollar.
e'l el clavo , acert , fue como pedra- jare: 1 sucio(= ky'a}; ajra j.: cuello hikudi: se metieron (por sorpresa)
(a)japyhara: saltar, pasar sobre un
da en ojo de boticario. sucio. en el Chaco.
obstculo ; yvykua puku ri: sobre
(a)japiro: descubrir el balan o (ba = b). jare: 2 mugre , suciedad, residuo de co- jasy: 1 luna; heko jasy: luntico ; heny-
la zanja. mida pegado a la olla , sartn, etc.;
(a)japicha: herir levemente. (a)japyhy { = aipyhy): agarrar , tomar,
htma ohvo j.: ya es luna llena.
(a)japiche: chamuscarse, soquemarse ; ra j.: cielo nublado. jasy:2 mes, mbohapy j. kue: por tres
aprehender, coger . (a)jare'o: q~itar la mugre , limpiar.
estar que mado por encima. meses
(a)japypy: embutir (M); insistir ; aja (a)jarivo'o: 1 reprender . retar, reconve-
(a)japichy, cercenado: friccionar, jasy ra: da del mes, fecha ; mbovy
pypy ome' meve: no desisto (= nir: ojarivo'o por hese; le dio un
acariciar, pasar la mano, atusar ; jasy rapa ko ffaf: a qu fecha te-
insisto) hasta que me lo d. buen caf, una buena reprimenda o nemos? ; = jasjra, neo!.
ani che apichytei: no me toques, no
(a)japysaka: escuchar atender; nde peluca. jasyendy: luz de la luna, luna (claridad
me palpes.
(a)japo, cercenado: hacer; ojapo por
piko nde rejapysaki he 'z'va ndve (a)jarivo'o 2 = ajepopia'o: sacarse el de); ms usado: asair.dy (A).
rehe: no atiende Jo que que te aguijn; vengarse. jasyjatere: duendecillo de la imagina-
che rehe: me hace bien; ojapo vai
dicen?) (X ne rehendi piko ichu- jari'i: acn p ostuloso, barro(s), g.rani- cin popular. Gmcz Serrato to
che rehe: me hace mal (v. japo-
pe: no le oyes, no le oste?). tos en la cara . erupcin. poetiza y a su coleccin de poesas
mba'ramo); che apo 'i; me despre-
cia; che apo tarovr<J: me tiene por (a)japytere'o : sacar el meollo, desen- (a)jaro : sacar , espumar, cercenar o dis- le dio el nombre de "Jasy Jatere ".
ioco. traar (= ajapyte'o). minuir lo que est en el recipiente ; jasymimbi: brillo de luna.
(a)japoka (ka = u ka). jra: dueo, seor, amo ; ogajra: el ejaro michfmi ko avati pe ajakgui: jasypaha: luna menguante ; fin de mes.
(a)japoki: agarrarse , prenderse , apo- dueo de la casa ; andejra: Nues- saca un poco de maz de ese canas- jasypyahu: novilunio , luna nueva.
yarse (X ajeko: valerse , servirse). tro Seor , Dios. Jesucristo; ijra: to. jas}'ra, neo l. por jasy ra: fecha.
(a)japomba 'ramo: honrar , guardar tiene dueo, est tomado; jeikehll jaru: broma. donaire , burla. juego; jasyrata: estrellas (fuegos de la luna).
considerac.jn, apreciar; ajapo ichu- ijarapaitma: todas las entradas es- ndaha 'i jaru kva: no es broma es- jasyra'y: luna nueva.
pe mba 'ramo ha ha 'e nda che api tn tomadas. to (que digo ). jasyrenyh: plenilunio , luna llena.
mba'evramo: yo le aprecin (a l) (a)jara: sacar (ll'quido o slido con la jar5'i: abuela (= machu): el (la) que jasyresa: rayo de luz lunar {= jasy
y l no tiene ninguna considera- mano o recipiente);ejaraymi chve: est al frente de algo, enca rgado. renimbo).
578 jasy'i-javete javeve-(a)jeguaru 579

j asy'i: menstruacin. apisonar, amasar; en terrar; oipota javeve: 1 igual , camarada , pare jo, se- (X ja'uha: para beber otros lqui-
(a)jatapy : 1 prender (el) fuego (X es- ndeatyka (por nde jatyka) ijypype: gn; che aiko nde j.: vivo ando co- dos, o comer).
tar encendido o prendido: hendyma desea que te entierren a su lado. mo t, en la misma ocupacin ; ao ja 'o: reto , insulto.
hl'na). (a)jatyko: apoyarse , recostarse; anike- j., nde ro 'y ha na nde ro yri: segn (a)ja'o: insultar, retar; tekove notf'i-iva
(a)jatapy: 2 ser contrario , adversario; na rejatyko ettei, reiiemboku 'a ka- es la ropa , se tiene o no fro. ou che a'o (=che ja'o): vino un sin-
intrigar, oponerse, indisponer; oja- raptimi va 'er: no ests parado des- javeve: 2 todo el tiempo que , mientras; vergenza a insultarme (X tajao :
tapy che rehe: me contradice , intri- cansando, hay que flexionar las vr- aime javeve nendi ve, avy'aite: mien- col).
ga contra m (che poreyme: en mi tebras (doblar e1espinazo). tras estoy contigo , estoy muy a ja'oha: provocador.
ausencia , a mis espaldas). (a)jatypeka: escarbar; averiguar, inves- gusto.
ti~r; umi ryguasu ojatypeka j o-
ja'opyre: insultado(= a'opy).
jatayva: rbol frondoso medicinal, de javevyi : raya (pez).
aite hiJ,.:ui: las gallinas estn todas javevyi- ratingue: pa , aguJJOn de la (a)ja'yvere: faltar al respeto, desaten-
fruto como almendra comestible.
escarbano (X aitypeka uprupi: raya (como remedio). der (hendive: a el ) ( = amomara
jata ': una palmera.
ando buscando, averiguando} javiru (forma esprea , incorrecta; va- chupe: defraudar, hacer quedar
jatevu: garrapata.
jatyta: caracol; nde rechramo j. jepe- se aviru). mal).
jate'i: especie de abeja.
jati'i: postema, nacido, flemn, absce- ve oveve: en vindote aun los cara - javori: maleza, matorral, espesura; je,l prefijo de verbos reflexivos y pasi-
so, divieso: coles vuelan (d ichosos los ojos que enredo. vos, invariable para todas las perso-
(a)jata pete: dar golpe o palmada en te ven); jahko a(na he'i j. van1os (a)javo'o : coger, tomar (yva: fruta). nas, no como en espaol me , te, se..
la espalda o nuca. andando , dice el caracol. javo'i: enredo, confusin , embrollo ; je2 (= ndaje): se dice , se cuenta (en la-
(a)jaty. cercen.: cubrir con lierra o jatytaguasu: caracol marino, grande. ijavo 'i iapytu 2: cabeza confusa tn: "dicitur"}
con otra cosa; enterrar ; ani pejaty (a)j ava: apresu rarse(< pojava: aprisa, la suya. {o)jeayro (jea = ja): desova la mosca:
pe nde ra 'ykura: no tratis a vues- rpido) (X (ja)va: nos traslada (a)javo '6i: enredarse , conundirse; che mberu).
tros hijos como plantas (que les m os). renimbo ojavo 'oipa : el hilo se me (a)jedesobliga, hisp.: parir, dar a luz.
echan tierra y ya basta); ojaty ita- jave:l mientras cuando , durante el ha enredado todo. (a)jecha : verse, encontrarse (por, vai:
jpe : lo dora (lo cubre con oro); tiempo ; haku ;., ro 'y j. ~n verano , (a)javy (< ajeavy), cerc.: equivocarse , bien, mal) ; ojechasvante: vanidoso.
che aty (=che moko) mboyve yvy: en invierno; javete : al mis(msi)mo errar , confundirse ; paragui ha jo- (a)jeepy (M.) por (a}jehepy: vengar~'!
antes que me entierren ; mandu'a- tiempo; oky j. nasiva: mientras gua ndojavyiva tape: el paraguayo (X ha'e che repy: l me venga) {M.).
rmi nde rra aongatma che akti- llueve no salgo ; ipukuve jave ra: y el perro no yerran el camino (no (a)jegua: estar adornado (X amboje-
me, ajatyvo purahipe amano ra cuando el da es ms largo (en ve- se equivocan). gua: adornar).
peve: guardar el recuerdo de tu rano). (a)javyky 1 cerc.. toclir, curiosear, ma- jeguaka: adorno; tupao j.: adorno del
nombre y lo celebrar en mis verso_s j ave: 2 igual ; ndaipri nde jave: no tie- nosear. templo; j. mimbi: arreos, aderezos
hasta morir; rojatyta jasmin pory- nes igual; ndaijavi: no tiene i. (a)javyky,2 cerc. : hurtar, robar (mba'- relucientes.
pe: te perfumar con flor de jaz- javegua: de la misma edad; ha'e che eavyky: ladrn). jeguaru: asco , repugnancia; enojo.
m !"n ; ajatyta peamo ytyapy: cubrir j.: l es de mi edad, mi compa<'ro. (a)javyky 3 y mejor ajeavyky: peinarse. (a)jeguaru: sentir repugnancia; mbcira-
con tierra aquel montn de basura. javete: al propio tiempo , al punto ; re- (a)jayvy : agacharse, inclinarse hacia kaja ro 'gui ajeguaru = ajeguor-
Nota- che aty y che jaty, raro sin (Jlahe j.: al momento de llegar (X delante; ojayvyma kuarahy: ya se gui nda 'usi m. ro 'o = che mboje-
cercenar. llegas a punto: ha 'erpe reguah- inclina el sol. guaru m ro o: me repugna la car-
(a)jatyka : sujetar, clavar . fijar, hincar: va). jay'uha : vaso o taza para beber agua ne de ga to.
580 (o)jegua ta-(a)jehovere (o )jehu-(a)jejavy 58 1
1
(o)jeguata: haber trnsito; oje~ta vivir; os oho ojehekvo: sale (a (o)jehu: sucede ; mba'e piko o. ndve: (a)jeity: ech arse, arrojarse , lanzarse;
sa'i ispigui tape: hay poco trans1to compras), en busca de vituallas qu te pasa? (X (a)johu: encuen - jajeity kokupe, kogaty ipordva
por estar resbaladizo el camino, con regateadas o regaladas. tro; ajejo hu , aiko: me encuentro; jaha jaleo 'api: lancmosnos a la
barro (lit. se camina). (a)j ebek}'i: 1 evadirse, escapar , (ichu- ajahu: me bao). huerta y escardemos la linda plan ta-
jeguejy: bajada(= guejyhpe). gui: de l o de ellos); oguetgui oje- (a)jehu 2 servir, ayudar (oguetme: a cin (X echarse, acostarse: aeno).
jeguejyh(pe): sitio donde se baja, ate- hekyi pe nga: el alma se separa de su patria). (a)jejaho'i: cubrirse, taparse (o tam-
rrizaje, pista. su cuerpo. (o)jehuguai - mbovava : mover la cola, bin pasiv-c~ " ser cubierto'').
(a)jehague'o : pelarse, quitarse el vello. (a)jehekyi:2 librarse del peligro (= coletear.
jejapi : impacto, golpe, choque; herida
(a)jehaitypo (por tyapo): hacerse el aembogua). (a)jehupapo : hacerse el hbitat; la cama. (= api, apipyre).
nido. (a)jehek}'i: 3 expirar, morir. (a)jehupavo -= (a)va: cambias de casa. (a)jejapi: ser herido , recibir un golpe,
(a)jehapy: quemarse, arder (X ahapy: (a)jehero: tener (por) apodo o sobre- jehupyre: lo sucedido, el caso.
un tiro , etc. che apise voi ha nda
quemar; che rapy: me quem). nombre (rige pe). jehuvai: desgracia , calamidad.
che ap(ri: me quiere herir , pero no
(o)jeharu : malograrse (por cierto flui- (a)jehesareko {= ajesareko): fijar la jehji: calambre , hormigueo de algn
me acierta.
do que se cree sale de algunas per- atencin , la vista ; atender , contem- miembro ; dolor, molestia; che rdi
(a)jejapo: hacerse, ser hecho , fingir;
sonas). plar (ohasva rehe: los transentes). jehyi (te ngo dentera).
ser engredo, orgulloso, pagado de
(o)jehasa: se pasa ; o. chehegui: se me jehe'a: junta , mezcla , unin. .. (o)jehyi: est ado rmecido algn miem-
s mismo ; ojejapvagui ndojehay-
pas. (a)jehea: juntarse , mezclarse, familia- bro, hormiguea.
hi: por ser orgulloso , no se le
(a)jehase : 1 trabajar, dedicarse , ocupar- rizarse (imarangatva rehe: con los (o)jei: 1 est abierto (= ojepe'ahfna),
quiere, koichogw:t ndojejapi: de es-
se (a1ae 're, kokupe: al guaran, buenos). ojeine chveku yvgua rok~: se me
ta clase no se hacen , no se fabri-
en la chacra) ; gustar de algo. (a)jehe'a: 2 zamparse, comrselo todo abrirn las puertas del cielo. can.
(a)jehase: 2 prepararse (= aembosa- {hese) {a)jei: 2 retirarse, apartarse (pe tenda
(a)jejapoki : asirse, apuntalarse, sos-
ko'i) oho hagua, oje'ivo: para (a)jehe 'a: 3 dejarse, ser abando nado (= gui, p e ha' valgui: de un sitio , de tenerse.
irse. ajeheja). la mala ocasin ; hembiapokugui: (a)jejaro: disminuirse , cercenarse , oje-
(a)jehase3(=ajepokuaa): estar acos- (o)jeho: se van, acude~ ;o. mem;_ k~re de su oficio o empleo).
jaro hr'na pe avati: va bajando, dis-
tumbrado (avae're: al guaram) pi reflime mandyu mono ohape: jeike: entrada(= jeikeha).
minuyendo el maz (en el montn
(a)jehaso'opa: quitarse todos los gu- se van en grupos a Corrientes, a la (o)jeiko , impers.: hay, reina ; oj. kirirf- o recipiente).
sanos; limpiar bien la conciencia, recoleccin del algodn. mba: reina profundo silencio.
(a)jejaty: ser cubierto de tierra , ente-
hacer una buena confesin. (a)jehogapo: hacerse la casa. jeiko : paraje , sitio donde se est ( ai- rrarse, ser enterrado.
jebe con chej., nde j., etc., de signi- (a)jehogue'o: deshojarse, carsele Ja(s), ko); relaciones; ndaha'i j. vaira:
(a)jejavo'i: enredarse , embrollarse ,
ficado analogo a rehe, hese... ; nde hoja(s). no es cosas para alterar las buenas confundirse.
jehe remono '6: les juntas a tu alre - jehoha: sitio a donde se va, sitio fre- relaciones ( = ndaha'i pochyrd: no
jejavy(kue) (= mba'eavykue); error
dedor. cuen tado. es para enfadarse).
equivocacin , falta , yerro.
(a)jehecha: ser visto (ms frecuente (a)jehovaomi, ( a)jehovapyti, { a)eo- jeikoveha: querencia, mansin , mora- (a)jejavy = ajavy: equivocarse , errar;
(a)jecho). vaho 'i, ( a)jeopamo 'ti: taparse la ca- da , sitio donde se vive (= teko ha,
jajejavynteko, pearapype: todos nos
jeheka: bsqueda (= heka, ose., te ra. ose.), aip o j. apegugui iporitev-
equivocamos en este mundo: mbo-
mbieka, ose., mba 'ereka). (a)jehovere: chamuscarse, sentir el ar. va: aquella morada muy mejor que
ka ojavy avei, he'i guaikuru: hasta
(a)jeheka: procurarse lo necesario para dor del fuego. la de ac.
el fusil yerra, dice el guaicur.
582 (a)jejavy,Jka..jekopyty (ja)jekopyty-(o)jepe'a 583
(a)jejavyuka y mejor (a)javyuka: hacer (a)jejurupe'a: bostezar (abrir la boca). Ga)jekopyty, (ro)jekopyty: nos enten - parcialidad ; pee .: vosotros como
equivocar. (a)jejuvoka: ser estrangulado, torcer- demos. partido {M ,).
(a)jeja'o: ser insultado , reprendido, se el cuello. jekotyha: amigo: j. e te, j. gua'u: amigo jepe: 2 aunque , sin embargo, aun, ni,
mvapa oimne ojeja 'ose re/va: (a)jejuvy: ser ahorcado, estrangulado, verdadero , amigo falso. aunque no sea sino ... ; iJJkd.rasymi
,quin habr que quiera ser insul- ahorcarse. (o)jekuaa : 1 divisarse ; Serrito guive jepe, ha hasf soro: con un dolorci-
tado de balde , sin ms? (a)jejuvyso: estirar el cuello ( tujuji- ojekuao Jahape: desde Cerril o se di- to de cabeza , aunque no sea sino un
(a)jejohi: lavarse , ser lavado. cha: como cige a). visa J. dolorcillo de cabeza, ya se pone a
(a)jejohu: encontrarse , ser encon tra {a)jejyva mbojo'a: cruzarse de brazos (a)jekuaa: 2 es conocido , se le conoce Uorar: as j. ichugui: salf antes, logr
do. ( = ajejyvajo 'a). por: Pastrapente ojekuao: se le co- sal antes de que llegase l; asf j.
(a)jejohuuka: hacerse encontradizo (= (a)jejyvapoka: torcerse el brazo. noce simplemente con el nombre cltugui: sal liberado; che j. ndai-
ajehekase: qu iero ser buscado). de Pastora kuai: nj yo lo s ; jepevnte ne aa
jeka: grieta, rotura. rasgufio, rajadura.
(a)jejoko: refrenarse , atajarse, conte- (a)jekuaakuaa: mostrarse y desapare- clzendive: aunque seas ruIn conmi-
nerse; ser refrenado , etc. (o)jeka: rajarse , quebrarse , agrietarse ;
cer (= ajekuaajevyevy); mostrarse go ( ayr nendive: te perdono).
estar rajado , etc ; pe a 'mbe oj ekll
(a)jejokua : atarse, ser atado. a medias varias veces. jepe3 (esfuerzo , oposicin u obstcu -
hl'na: el plato est rajado (X ajo/((]:
(a)jejokui: ser ocupado. Se usa con (a)jekuaauka : darse a conocer , descu- lo vencido) : oe' j. ava~e'me;
preferencia el activo, mvapa pe yo rajo).
(o)jekareva: frgil ; ndojekiva ( = brirse, vcrifiearse la anagnrisis. consigui. hablar el guarant (a travs
nde jokuiva; quin te ocupa, a de qu obstculos).
oje/((J'Pva): irrompible. (a)jekupi'i ( = ajekupu): escabullirse ,
quin sirves?
jejokuaiha = j okuaiha: uno que . es jeko: se dice , dicen ; ota j.: dicen que huir , retirarse esquivando (aembo- (a)jepeju : abanicarse , ponerse a la co-
va a venir (= je, ndaje); ne ra'ne gua). rriente, tomar el aire, estar expues-
mandado , que presta servicio ; mitd-
ztpe "yma ymaveguarre ", jeko jekutu: herida , pualada,pinchazo , in- to al viento.
rusu jejokuaihar pord, jejokuaiha
porart1: un buen muchacho para (G. S.): te apedrearn "por Jo de yeccin (kyspe, hatfme: con cu- jepmo: aunque sea , por que , aun.
sirviente o empleado. antes", dicen. chillo o pincho} (a)jepepi: alzarse la pollera, las faldas ,
(a)jejope: calentarse, ser calentado (a)jeko: apoyarse, servirse; valerse de (a)jekutu: ser acuchillado , pinchado ; la sotana.
(a)jejora (= ajera) soltarse. desatar ( hese) (no ajevale). recibir una inyeccin. (a)jepepy: arquearse para atrs (X ar-
se, desligarse. jekoba: apoyo, reclinatorio , recostade- (a)jekyreka: despiojarse. quearse para adelante: ajayvy); ro-
jejuk.a: suicidio. ro. (a)jekyty: darse friegas, masaje ; rozar. jepepy topu/((1: que se destornillen
(a)jejuka . matarse , suictdarse ; ser ase - jekohu (M.): abundancia , satisfaccin, se (hese: con l). de risa (lit. que se retuerzan rien-
sinado o muerto. gozo. (a)jekyvu: despiojarse (== ajeky'o). do).
jejupi: subida (= j upiha). (a)jekohu (M.) : estar satisfecho, apro- (a)jelea: estar bien de salud. progresar. jepva, precedido de pa(mba) indica
(a)jejura: ser lazado, cogido. vechar (a)jeku'ako: ponerse .en jarras. superlativo: tape ipukupa .. cami-
(a)jejura'o: ser degollado. jekojoja: contemporneo , coetneo, (a)jeku'akua (5 stlabas): ceirse , atar- no muy largo.
(a)jejuru'o : discursear, arengar; (== coexistente. se la cintura ( ku 'a); ponerse haldas jepe'a : 1 apertura , inauguracin; sepa-
ae ' por, alfemoe ' pora, ae ' (a)jekojoja: coexistir , ser contempor- en cinta. racin , apartamiento.
retia 'e: ser elocuente); decir cuatro neo. (a)jeky'o: despiojarse ( = ajekyvu). (o)jepe'a: 2 abrirse ; apartarse, separar-
frescas; desbocarse. jekopyty: comprensin , mutua inteli (a)jeovaho'i: taparse la cara. se, despejarse; in augurarse, tenerse
(a)jejurupeka: bostezar. gencia. jepe 1 (M): clase, partido, parentela , la apertura.
584 jepe'a-(a)jepopa' o (a)jepopoka-(a)jepy'ajuka 585

jepe'a: 3 lea; pe yvyra ipor jepe 'artf recompensar, retribuir(< popegua: (a)jepopoka: retorcerse las manos. jepyaha: = pyahapyre: tramado , tejido.
= p. y. j epe'aporar: este rbol, propina). servirse o valerse de uno ( hese (a)jepy'angata(je = te); preocuparse
esta madera es buena lea ; X ir a (a)jepohi: lavarse las manos. = ajeko). estar en expectacin.
buscar o hacer l. : (a)jepe'ava. (a)jepoi: echarse (jpe: al agua), arro- (a)jepopyso: extender las manos, los (a)jepyapi: 1 llevarse chasc<,>, sufrir des-
(a)jepe'ava: recoger lefla y cortarla de jarse ; agredir, acometer , atacar, ba - brazos. engao(= che pane).
los rboles, hacer lea ; os~ oho je- jar; ojepoi rupgui: se baja de la ca- (a)jeporeka: hurgar, rebuscarse la vida , (a)jepyapi :2 equivocarse de persona ,
pe'ava: sali a hacer lea. ma; ani rejepoi ykupe: no bajes al p rocurar por la vida. tomar uno por otro (nde rehe a. :
pozo , no te eches... (a)jeporiahu vereko : ser compadecido te haba confundido).
jepe'avaha: leador. (a)jepoity: llamar , insinuar con lama- compadecerse ( X che poriahu vere- (a)jepyhi: Jawrse los pies.
(a)jepe'e (= ajejope): calentarse ( kua- no. ko: me compadece). (a)jepy kua: ser atado de pies.
rahype, tata ykpe: al sol, a la (a)jepoka: 1 retorcerse , torcerse ; fiarse , (a)jeporu: u~arse, emplearse. (a)jepypy: insistir (nendive: contigo).
vera del fuego). acudir , recurrir; desperezarse (A); jepyso: estiramiento, distensin , tortu-
(a)jeporuka: prestarse, ofrecerse; ko
(a)jepe'o: despellejarse; quitarle la TupasJ, nderehe monte ajepoka: kuatia ndojeporukiva: este libro ra.
cscara o corteza ; ojepe 'o ra ha Madre de Dios, en vos slo confo. no se p resta. (a)jepyso: estirarse , desperezarse ( =
ja 'u : primero se pela y (Juego) se (a)jepoka2: confiar (nde rehe, en ti). ajehetepyso).
(a)jeposu'u: atarse fuertemente las
come. (a)jepoka poka : retorcer el cuerpo, manos. j epysohata: muy tirante , extrema t i-
jepi (M. , A.): siempre , con frecuen- contonea r~. jepota : deseo , codicia , concupiscencia rantez.
cia (== tapia, M.) ; oho j. mbo 'eh- (a)jepoko : confiar (nde rehe: en ti) (X {=pota, jaipotva). (a)jepyso(h)ata : ponerse tirante, dis-
pe: siempre va a la escuela ; jepigui- ajeko: w lerse). (a)jepota tapre : me voy ; irse, mar- tenso.
cha: como siempre, como de ordi- (a)jepoki: agarrarse, sostenerse. charse , tomar el portante (= apoi (a)jepytaka : ponerse de puntillas.
nario. (a)jepokua: ser atado de manos. . pygui, aipyki tape, ajapi ahvo). jepytaso : esfuerzo, empefl. o; jojaite je-
(a)jepicha: molestarse, ofenderse, abo- (a)jepokuaa: acostumbrarse (poryru- (a)jepota afna: soy querido , deseado. pytaspe: juntos , con igual em-
chornarse (X apicha ichupe: le a~er rehe: a Jos guantes). (o)jepota hna ( tata): est encendido pc.o.
genzo, le abatato). (a)jepokuipe: ahuecar la mano (para {el fuego) (X hendy hz'na: est (a)jepytaso: afirmar los pies, resistir,
(a)jepichy: darse friegas , frotarse , fric- recibir o beber). prendida la luz; arde). oponerse , hacer hincapi.
cionarse , tomar masaje. (a)jepokuita: bracear , nadar , remar. jepotapota: seguido, continuado. (a)jepyta'a (y mejor aepyta'ti): apun-
(a)jepiro: mondarse , pelarse. (a)jepokyty: frotarse las manos; arras- (a)jepoupi : levantar las manos (sus talarse , estribar (ani hagua che mbo-
jepive: siempre ;j. oho: (se) va,suele ir, trarse (como el perro). propias manos). tyryry pe vaka: para que no me
tiene costumbre de ir. (a)jepopeka: abrir las manos {= aje- (a)jepovyvy = (ai)povyvy: palpar en arrastre la wca ).
jepiveguicha = tapiaguicha == aki- pokuipe). algn sitio, hurgar, revolver. (a)jepyti'apete: darse golpes de pecho.
'nte : como siempre , como de cos- jepopete: palmoteo , aplausos. jepoyhu: recelo, desconfianza , corte- (a)jepytujoko: retener la respiracin ,
tumbre. (a)jepopete: aplaudir, palmotear. dad. el aliento (pytu}.
(a)jepoapi (= jepyapi): equivocarse de (a)jepopia'o : quitatse el aguijn, ha- (a)jepoyhu : recelar, desconfiar, tener (a)jepyva: desviarse(= apia).
persona , tomar un individuo por blar claro , decir verdades duras; empacho; respetar, ser reservado (o)jepyvu : se revuelve; ojepyvu va'e-
otro (hese). ojepopia o che rehe: me puso de ( chugui). rt!: hay que revolverlo (poh4: el
(a)jepoapy: acurrucarse. chupa de dmine (me dejo clavado (a)jepoyru : llamar con la mano {= remedio, etc.).
(a)jepoepy y mejor (a)mbopopegua: el aguijn). ajepoity - hese, ichupe). (a)jepy'ajuka: afligirse, morir de pena.
586 (a)jepy'aka-{)jerotaova (a)jerova-(a)jevolea 587
(a)jepy'aka: atorarse . pasmarse, que- caverse; ajererekokuagui aiko: vi- (a)jerova: volver la cara, apartar la mba'e j., kua j: beldad femenina
darse sin respiracin por efecto de vo por sabem1e cuidar. cara; a. che rakykuvo: miro para galn, tenorio. '
un golpe o mala noticia. (a)jererohory: ser agasajado. felicitado. atrs; mudar; mudarse de casa; jestira, hisp. , jesa jestira: de ojos obli-
(a)jepy'arnongeta: reflexionar (je=e). (a)jereroja: acarrearse , ser acarreado ani ne mitli ah rejerova, o e'ra- cuos.
(a)jepy'apy: afligirse, apenarse (X che (< aroja: llevar, transportar, aca- mo ndve ne kakuaagua: no vuelvas jetapa: tijeras; roapfta che jetappe:
py'apy pva: esto me quebranta, rrear). la cara nio (diablito) al hablarte un te cortar el cabello con mi tijera
me da pena). (a)jererova (=-= ava): mudarse, ser tras- superior; jerova monte ome' ma- jetaparesa: el ojo de la tijera ; hesa ha
vaite huvaitfha: los que con 'l se ndohechai jetapicha: como la t
jera: desatado, suelto; hi'dva j.: su ca- ladado.
topan, apartan la vista tiene ojo y no ve.
bellera suelta: ipojera: generoso (a)j ererovia: tener crdito, ser credo ;
(a)jerovia: esperar, confiar (nde rehe, (a)jetavy'o: aprender, instruirse, apli-
(mano abierta); ipoty jera: flor a- ajereroviauka ichupe: me dio crdi-
hese: en ti, en l} carse, estudiar (lit desasnarse}
bierta, en flor; ika jera: tiene to , merec, logr su confianza.
(i)jeroviaha: de confianza; es de con- (a)jetekyty: revolcarse ( te = hete:
buena pronunciacin ( = ikajere); (a)jererovu (mejor que aembovu):
fianza , es fiel merece crdito est cuerpo).
hova ( oguova) jerpe ojuhu hekote- hincharse, pavonearse (= ajejapo);
acreditado(= ijeroviapy). (a)jetepyso (= aemboheteku 'e): esti-
vva: con cara alegre encuentra Jo arengar, discursear (= aeuru'o).
(a)jerovu: arengar; infatuarse. rarse, desperezarse, moverse, hacer
que necesita; hyakud j .: fragancia (a)jeresarea = ajesarea: equivocarse,
(a)jero'a: inclinarse, ladearse; ejero'a gimnasia.
intensa. errar (tapre: el camino) (X equi- (a)jetu'u: plantarse, obstinarse, empa-
(a)jera : desatarse. abrirse la flor (X vocarse en la persona: ajepy'api katu che ri: ya puedes venir, acep-
to el desaf!'o: ojer o'ma Mna, ho'- carse ; trabarse.
ajora: soltar , desata r). (hese). jety: batata, moniato; jetyrr1, jetyr
jero: 1 bravo, duro, sin misericordia, ta: se est inclinando, ya va a caer.
jera'e: dcese; ou j.: dicen que _ha . vai: batata dege~rada.
venido ( = ou je hikui ra 'e: se dice alt a nero~ kua nde jerva: mujer (a)jerure: pedir, suplicar; ejerure ichu-
(a)jetypeka: escarbar (en la basura); in-
que ya estaban, que haban venido). que no se entrega o doblega. pe tou : pdele que venga; ajerure
vestigar, averigu:lr, estudiar.
jere: l vuelta; dra j.: a'lo (= kuarahy (che)jero: 2 ofenderse, ser quisquilloso, asy: suplicar, instar con vehemen-
(a)jetyvyro: sacudirse, librarse, preci
resentirse, no doblegarse. cia; a. tupmba'e: pedir limosna
jere). pitarse.
jeruti: trtola , palomita
jere : 2 contorno , andurrial; ojopyru pu- (a)jeroja {= aemboja): arrimarse; pe- jeupe, ojeupe, ijeupe: nsmo (en acu-
rahipe upe jerre guyra: se turnan jerojke, he'i hembi'u yva: arri- jeruti ka'aguy: paloma torcaz. sativo); che j.: a m mismo;jajehay-
cantando por aquellos andurriales maos", dice l que no tiene co (a)jesamboty y mejor ( a)sapymi, amu- hu llande jeupe ra va'err1: nos he-
los pjaros. mida para dar o convidar a otro. esamboty: cerrar uno los ojos a mos de amar primero a nosotros
(a)jere : dar vuelta o rodeo, rodear. (a)jerojy 1 (M.); adorar , reverenciar. otro} mismos (la caridad o rdenada empie-
(a)jereko (errneo) por ajerereko. (a)jerojy: 2 descolgarse, bajarse (o tam- (a)jesape'a : abrir los ojos, darse cuen za por s mismo}
jerekuvo: alrededor: tupao j.: alrede- bin ser descolgado. bajado} ta , atender. jeva: mudanza, traslado de casa , emi-
dor de la iglesia. (a)jerokua: menearse sexualmen te. (a)jesapymi, incorrecto por asapymi: gracin ; j. heta ko'ga: ahora ~n
jereprupi : por los alrededores. (a)jeroky : bailar, danzar. ~ntornar los ojos.fajesapymi). muchos los que se trasladan o mu-
jerepyha: sitio de reunin o concu- jerokyha : bailarin(a), pista de baile. (a)_JeSareko: andar mirando, atender, dan.
rren cia ; mainumby j.: s. de los (a)jerotaova: plantar cara, volverse ca- fijar la vista (hese, en l), ser atra (a)jevika: dar culada (< tevi: trasero),
picaflores. prichoso, intratable. toce (X ae- do, cautivado; distraerse. caer sentado.
(a)jerereko: mantener, cuidarse. pre- mo f: enfrentarse en la lucha). jesarekoha: cautivador, amable; kui- (a)jevolea: dar (la) vuelta(= ajere).
588 jevy-joayhu
jevy: 1 vez, de nuevo, otra vez;petetj. : joayhuhra{a)joja
je'upy (= hi'upy): comestibles, vve- 589
una vez; oujevyma: ya viene de nue- res. joa~huhra: amigos, entre s; los cris-
vo, otra vez; heta j: muchas veces; jiperu, jiru: nombre de pjaro. tianos. ~ohe~: lavandera, mquina de lavar.
mbovy jevynte: slo algunas veces, jo (con nasales o): prefijo o infijo de (ja)joecha {jo = ju): verse uno al ~ohetpyre: lavado, honrado, virtuoso
otro; j ajuechami jevy ta; hasta la vis- ~reprochable, probo, puro. '
pocas veces (= amme; amme reciprocidad; ojopyru, ojojopy,
amomete). oohendu: se turnan, se apretujan ta, hasta luego, hasta que nos vea- JOhekopyty: mutua inteligencia
(a)jevy:1 retroceder, volverse del cami- (o se oprimen), se oyen unos a mos de nuevo. (ja)johekopyty: entenderse mutua-
no empezado (X aguevi: recular} otros. Ntese que los verbos que (a)jo.gapo: hacerse la casa mente, unos a otros, entre s
(a)jevy: 3 convertirse; ajevy che pype: pueden tomar jo son muchsimos. (a)jo~ :l compr3I (X aema = ame' (ja)johechagi: tolerarse mutuamente
me convert, me he conver tido; Aqu slo se encontrarn los prin- hepyre: vender); ojejogua: se com- d~simularse, perdonarse uno a otro:
ojeupma ojevy: ya se convirti cipales. pra = se vende. oehekopy tjgui, ojohechagikuaa.:
(vol vio en s} joa: juntamente, juntos, todos; oe' (a)j_?~: 2 asemejarse; ojogua mitDku- porque se entienden, saben disimu-
jevyevy: repetidas veces (= sapy'a- joa ha nosfi mba'eve ipordva: hablan na~e: _se parece a una nia; ndojo- larse mutuamente.
py'a) (M} a la vez y nada sale de provecho. . guaz sype: no se parece a su madre. ~a)johu: hallar, encontrar (jo= ju).
(a)jevyka : escarbar; pe ryguosu ojevy- joaicho:consuegra JOguaha:

l (= jojaha): igua'-
J,
n"h .
uulpon . JO~uha: el que encuentra; ikaymby
ko ho'u va'erOre: las gallinas escar- joaju: unin, junta, juntura lJOf:_'ah~: .no , tiene par ( = ijogua- ohuhare: . el que hall lo perdd 1 o
ban buscando comida (X ojeviko:
se cae sobre las asentaderas)
(ja)joaju (jo = ju): estar unidos, jun- . haY; rf!!aha y = ndaijojahi). Jo extravJado; nde p iko pe kuainl
ka~ymby johuhare: has sido t
tos o juntados, trabados o conexio- JOgUaha . (- potaha): comprador, pos-
jey'u: bebida (te, caf. .. ) y mejor ygua,
yguarb, jey 'ur (porcin)
nados (X juayhu: amor mutuo,
recproco)
tor, cl1en te.
(che) joba: 1 sentir irritacin de la piel d qu~en ha encontrado el anillo perd-
o.
je'aha: sitio de cada, ocasin, peligro, (o)joapy: est junto, unido, aadido; . efec~o de ma las yerbas o insectos. , (ja)j~hupity: encontrarse, salir en el
tentacin; ejei je'ahgui: aprtate tro j.: apellido. JOha: 2 aspero. mtsmo lugar; omoemoa Tupa 1
h 'k . lO
de la ocasin. (ja)joasa: cruzarse, encontrarse; jaiko- (che~ joha:J ser inspido, soso sin gra- a e uera ojohupi ty: Dios los cra
(o )je'e: se dice (X nde '!'ri: no dice. vrD, jajuechu, amanr jajoasa: . c1a , antiptico(= (che)arhei}. Y ellos se juntan (= ofiomoira).
(o)je' o: desteirse, borrarse el color, si vivimos nos vemos, si morimos JOha. 4 manero, esquivo, hurao, de jobupyra: que se ha de encontrar o
palidecer (X amboje'o: "borrar, des- nos cruzamo~ malos resabios. hallar, fcil de hallar.
teir), borrarse; mrb ku che ak- (ja)joavy (jo = ju): ser diferente, dis- .i?h~:s ponzoa (de araa ... ). jobupyre: encontrado, hallado.
gui ndoje'o mn'i: jams se borrar tinguirse, diferenciarse; ojuavy (ja)Johasa (= jajuasa, iajoasa): cruzar- ta)~ohyi : limpiar, restregar, freg3I, en-
de mi cabeza; angaipgui jaje'o: (ikoe} ojuehegui: son (muy) dife- se. Jugar, acariciar, rozar.
nos limpiamos del pecado;(= oje'o rentes, son dos cosas (muy) distin- j~b~yhu: amor mutuo(= juayhu). (ja)joity: echarse (al suelo), tumbarse
angaipa andehegt~ i}. tas, desiguales. (ja)JOb.aybu ( = jajuayhu, jajoayhu: hacerse caer el uno al otro. '
(o)je'i: (se) van ; acuden, se juntan. joayhu (jo = ju): amor mutuo, amor amarse mutuamente. recprocamen- joja~ igual.,_parejo; jojaite j epytaSpe
(a)je'u: "habere rem cum viro mulie- recproco, caridad de unos .;on te, unos a otros, entre s
~amopu a Paragui: (todos) con
rem"; me posee, dice la hembra otros; u pe j. ko Tupd ra'ykura re- (a)johi: lavar ; iluminar alegrar, puri-
tgual esfuerzo levantemos al Para-
(a)je'upa: ser estafado; reje 'upa, pe te- chaukaha: la caridad mutua es t'l ~car; hogapy ojohiva tory ha po'- guay.
mbiappe: te estafaron en este ne- distintivo de los hijos de Dim af!e: que _ale?_ra la casa con gozo
gocio; perdiste mucho. (= de los cristianos} d~h?so; ooher che rekove: alegra (a)joja : par:ce~se, se parecen, se empa-
mi VIda tan , estan Iguales; ajoja nde rehe:
me parezco a ti, te soy semejante.
590 jojaha-jparah jope-{a)jovi
1
jojaha: que iguale, igualdad; regla , jokuaha: atadura, fijador, aprisiona jope: ardor, calor, insolacin de la jopyha: pisapapeles; imprenta, prensa;
igualador (= mbojojaha}. dor. piel, dermatosis; ara jope: verano opresor.
(a)jokui: ocupar, servirse dP. uno ; ~nk~a '
(a)joji (= aiiembohory): burlarse jopykotyo: jeke ojopykotyo: acostarse
(hese, hendive: de l). avpa nde jokui: a quin sirves , (a)jope: 2 calentar (al sol, al fuego); con otro en sentido contrario.
quin te ocupa?; karai Sefe che jo- ejope che ao oemokd hagua calien-
jojaiha (= embohoryh toryjra}:
ta la ropa para que se seque (X aje-
jopy~~ra: k'!atiaJ: libro para impri-
hazmerrer, payaso; ijojaiha: son kui: D. Ceferino me ocupa, soy mJT temtmbo e J.: doctrina que ha
sus tteres. su criado ( = chko hembijokui: jope: calentarse}
de ser ex terminada, aplastada, con
joj i, ji: hipo. soy su criado o sirviente} jopeha: calentador artificial(= mbya- den ada
jokuaipy: tefubigui : enviado; Tupd kuha).
(che) joji: tener hipo. (ja)jopyru: reemplazarse, turnarse; pa-
(= yvga) rembigui (= jokuaipy): jopepy: calentado; sapatu j.: zapatos po _ra rire ojopyru pe mba'apo-
(ja)jojopi : obsequiarse mutuamente
Un ngel (de Dios, del cielo} calentados.
con un regalo. hasype: cada quince das se turnan
jokuapy: atado, bulto, fardo, paquete. jopi: picadura de insecio (= jejopi) (X en esa labor difcil
{ja)jojopy: apretujarse, oprimirse mu-
jokuapyra: que ha de ser empaqueta- jejopy: quebranto, pena)
tuamente con un regalo. (a)jora: desatar, aflojar, soltar, aliviar;
do; jokuapy herahapyra: paquete (a)jopi: picar; kdva ar che jopi: ojora pire vai: (nos) libra del mal
(ja)jojopy: apretujarse, oprimirse mu-
para el correo. una avispa brava me pic (vea ku- humor (G. S.) (X ojera: se suelta}
tuamente, unos a otros. tu).
jokupyty: mutua inteligencia o com- joraha: libertador; vy'a)) joraha: qui-
(ja)jojuhu : encontrarse uno a otro.
prensin. jopiha, andejopz'va: que pica, que tapesares(G. S.}
(a)joka: quebrar, rajar, agrietar, des-
punza (X popfa: aguijn)
trozar; ojoka nde ro'o: destroza tus (ja)jokupyty: nos entendemos(= jajo- ~orapy: desatado, suelto (== isyva).
carnes (X ojekiz: se quiebra, se hekopyty), nos avenimos mutua- jopi: regalo, obsequio; pva jopoi-- JOrapyr: que ha de ser soltado o per-
agrieta, se raja} mente. m(r aru ndve: esto te traigo como donado, escusable (angaipa: peca-
(a)jokayvy: huir, escapar, irse, mar- regalito. do}
jopara, joparami: a medias. mediana-
charse (= apoi che pygui, aipy- mente; oikuaa avaiie'e :: sabe m. el (a)jopi: regalar ; che jopi manduvi (ja)jor~'a:, inclinarse uno al otro (X
ki tape). guaran. saguaspe: me regala man bien fa)Jero a: yo me inclino a un la-
joki ( hetyma): ladeadas, torcidas (pier- jopara: mezcla, mezcolanza; ndojekuaa granado; mba'pepa jajojopita: do}
nas). porigui ktzraie' ha avae'e, oe- qu nos vamos a regalar en mutu o (a)joso:. moler, pisar, machacar; josa-
(a)joko: sostener, detener, aguantar, e' jopara vai: por no saberse ni agradecimiento? ha, osohapy, josohapyra, josoho-
suspender; ha Tup, orejoko ani el castellano ni el guaran, se habla (ja)jopoi: separarse, divorciarse el uno pyre (con las signficaciones acos-
ro 'a = ro 'aY hagua: oh Dios ::os- una mala mixtura de ambos (= del otro. tumbradas}
tenednos para no caer. jehe'a: una jerigonza) fja)joporu : usar el uno del otro, ser- (o)joupe, casi siempre precedido de
jokoha: obstculo, impedimento, tope. (o)jopara htna: est entremezclado . virse... (=- jajojehu). o ca~~cterstica de tercera persona);
(a)jokua: atar, uncir, armar, acomodar, (a)mbojopara (= ae'jopara): r.a (ja)jopoyhu: recelarse uno de otro ome e o.: se dan (los dos, el uno al
pegar, golpear; ojokua-jokua ichu- blo jerigonza , ni guaran ni castella entre s. ' otro, entre s}
pe: le dio un par de t rompazos. no. ( Compara ( o)jehe 'a, ( a)mbo (a)jopy: apretar, oprimir, aplastar, be- (a)jovahi: lavarse la cara (< ajehova
(ja)jokuaa: conocerse mutuamente; jehe'a: est mezclado, mezclar) ber. prensar, imprimir, atribuir (a johi).
haimete ndajajokuai: casi no nos joparahi: confusamen te~ aikuaa j. l: hese): jaha jajopymi ichupe: va- (a)jovi: enfrentarse; ojovi ojoupe: se
conocemos. aik. vaivai: lo s c., a medias. mos a echar un trago. oponen entres(
592 (a )jovasa-juke ri jukerity {i)juru ka y gua 593
(a)jovasa: santiguarse (bendecirse) {= (ja)juasa, por {ja)johasa: pasme, cru- jukerity: zarza , jaral. pekura pe A1ia: con la mujer lo:.
ajehovasa). zarse. juku'a: disnea de esfuerzo. caza el maligno.
joyvy: do, doble, combinado, armo juasy'y: rbol del que suelen colgarse (che) juku' a: jadear{= che ambu); ik- juraba: lazador , polica. gendarme, ca-
nizado; opurahi j: cantan a do, los suicidas: ombokarape j.: se sui- mbo ha iambu ohvo: va (van) zador.
con la lengua fuera.jadeando.
a varias voces. cid, se ahorc (lit. hizo torcer el j uru: 1 boca; jaha jaguala. 1iande jur-
j.). juky: 1 sal; jukype ahypyi: lo espolvo-
jo'a: encimado , doble, superpuesto. nte iiane reroguahe va 'er, mamo
(a)juavy: diferenciarse, distinguirse; ser reo con sal.
(o)jo'a hna: est duplicado , repetido, jahasahpe: andemos que nuestras
discordante, divergente; ojuavy ikoe juky: 2 gracia amabilidad, querido {ka'-
reiterado. bocas nos harn llc~ por donde
(= oikoe ikoe): hay gran diferencia, avo) ; ijuky: tiene gracia ; teindjra
jo'aha: aadidura, adehala. quiera que pasemos (= vamos , que
imposible la comparacin. ju/..:y: su hermanita agraciada; juky
preguntando se va a Roma).
(o )jo'ri: uno encima de otro. ete (=ika'avoile): tiene mucha gra-
juayhu : amor mutuo, caridad recpro- (che) j uru: 2 hablar; hettima ahendu
(a)jo'o: cavar, arar (= ayvyjo'o), ca- ca. cia, es muy salado.
ijurva che rehe: he odo que mu-
minar rpido; ajo'o yvyra: trabajar (ja)juayhu: amarse recprocamente {= jukyry: agua con sal (juky +y: agua
chos hablan mal de m.
la madera con escoplo; ( = ambokua jajohayhu}. + sal), salmuera o agua cargada de
yvyra); ajo'o pypuku; labrar hondo , sal. juruai {= juntasysy): baba , espumara-
(a)jua'o : disputar, discutir. jos.
ahondar. (ja)juecha: verse mutuamente ; jajuecha jukysy: sopa , caldo ; ijulcysy verva:
(a)jo' oyvy: andar rpido {== ajokay- un pelaga tos, un infeliz , un pobre- juruakua: pedigeo.
jevjne: nos veremos de nuevo (has-
vy). ta la vista} cito. (i)juru ays}va : baboso, que le cae la
(ja)jo' upa: devorarse 'llnos a otros. jueja: abandono mutuo, divorcio; ome- jukyty: salina~ (montn de sal). baba.
ju, 1 cercenado, por sayju: amarillo. ndva jueja oiko iterei ko'ga: hay (a)jumosa: enhebrar la aguja , ensartar juruguasu: que usa pala brotas, balan-
ju: 2 podrido (M.)= tuju. bastantes divorcios en la actualidad la a. dronadas, soberbio; mba'iko nde
ju: 3 venida, el venir; nde ju ha nde ho: (ja)jueja: separse uno del otro , dar jumby: amarillento. mit, ko nde juru guasueterei: ni-
tu venida y tu ida; nde ju pok yva se libelo de repudio; irse cada uno (a)jupapo (por ajehupa apo): hacerse o por qu ests diciendo estas
aju: viene raras veces (tu venida es por su lado (dos, antes juntos en el la cama (X ahupapo: yo hago la palabrotas? (reprensin del padre a
corno J~ fruta madura, es cosa rara). matrimonio u otra empresa o nego- cama a otro). su hijo).
ju: 4 aguja; jpente flambovyvy: con cio); ojuejnte: se separan. (a)jupavo { = aembosako "i): preparar- (che)juruhe: tener apetito ( = che va-
aguja nicamente se cose (X agui- (a)juhu {ju =jo): encontrar, hallar. se. re'a).
jn: popa); { a)jumos, { a)mos che ju iakva: alfiler (aguja con cabeza). (o)jupe, {o)joupe: a s mismo ; oieme ' juruhe'e: lisonja , adulacin.
ju: enhebrar la a. (a)jujevy: volver, retornar. o.: se entrega a s: mismo. (che) juruhe'e: decir palabrai melosas,
(ja}juaju: estar juntos, unidos o j untar- (a)juka: matar, picar, emborrachar, (a)jupi: subir, ascender (X apu': me halagadoras.
se, unirse (X ambojuau: juntar , perjudicar; ro'y ande jukase: el levanto). juruja: descanso, respiro {== mytu}.
unir - oflondive: uno con otro en- frlo nos irrita el cutis; che juka ko jupika: 1 escalera. j uruji : boquiabierto.
tre s1} ' pery: me perjudica el tabaco. jupika: 2 que comer, comida ; aheka jurujy: charlatn. que no !>abe callar.
(a)juapy {u = o): estar unido, junto, jukaha: asesino, matador, plaga, pes ce. che jupikar: bu$co que comer propalador; cierta afeccin de la
atado junto; estar recuperado , rein jukapy: muerto, asesinato. {= hi'upy). boca.
tegrado (X ambojuapy: juntar, unir, jukeri: mimosa, rbol espinoso (de lin (a)jura: lazar, atrapar, obligar, cnga ar (a)juruka: sofrenar.
atar junto dos cosas). da h ojita y ramito traidor). (cazar, pescar); kwime ojura ichu- (i)jurukaygua: de boca desdentada,
594 (che)jurukech~-(a)jyky i (i)jypyre-(a )jyvyki 595

ya no tiene dentadura ( == j. nahi- juruvera, jurumbyyi: que no guarda mba kure: degrana el maz tup en jyvaguy: hueco axilar, sobaco.
riva = hiyva). el secreto. charlatn. la criba y da de comer a mis chan- jyvaguy rague: pelos o vellos del soba-
(che)jurukech: tener o poner la bo- juruvy: entreabierto, entornado. chito; pejylcyina p e embo'e yvo- co.
ca ladeada, torcida. (a)juvy: estrangular. ahorcar; ahogar, ty: rezad el roario. jyvaguyne: bromidrosis ax. iJar.
(che)juruko': tener la boca picante sofocar; (X ajejuvy: ahorcarse); che (i)jypyre: cocido ( = mbojypyre). jyvang:a {= jyva anga): codo (articula-
{= juruti). ahy'o j.: me qued sin palabra por jyryvy: gaznate, trquea, papada. cin).
jurumi: oso hormiguero. la emocin. jyryvykandu: manzana de Adn. gaz- (a)jyvapoka: torcer el brazo.
jurumombi: boca amarga, astringida. juru'a: bigote {= tembeagueky). nate. jyvapi: brazo seco, muer to.
con acritud. (a)juru'o: destapar. descorchar; quitar (a)jyryvykyti: degollar.
jurumby'yi (jurumy'yi). juruvera; el hocico, la tapa. jyvaypy: raz del brazo (A).
jyva: brazo.
charlatn, que no guarda secreto. ju' i: bocio. papera. coto; ii'ie' j.: su jyvaanga: codo. jyva'y: manco, sin brazo.
jurune: boca ftida. hablar es ampuloso, superfluo , in- jyvaapi: manco de un brazo, mutilado. (a)jyvyki: e$Carbar, investigar, averi-
jurupari: mueca, visaje; nde jun1par: correcto (tetymaju'i: pantorrilla). jyva'ri: en brazos (X ajri: al cuello). guar, indagar.
diablo, infeliz. ju'i vevo: papera difusa.
(che) jurupa: hacer muecas, contraer ju'i voky: coto naciente o nodular
el ro~tro. (< voky, hoky: brote).
juru petei: concordia (= e' petei) ju' i vosa: bodo o papera colgante
de acuerdo (uno ore, en lat n); (< vosa bolsa , hisp. ).
i'iaime j. p. estamos de acuerdo. ju' i: rana, ju'i renctyicha ogue ha opa:
jurupipi: imprudente en el hablar, como saliva de rana desapareci y
charlatn. se acab; ipire ju'i iko'vo, se levan-
jurupy: peln. pednculo. t de mal humor.
jurupyasy: profeta , adivino. que acier- (o)jy: 1 cocerse , cocinarse, hervirse ;
ta; nde j. nga'u chve: ojal me sal- ojyma: est cocido; ojy Mna est
ga$ profeta; na hi'ai nde j. chve: cocindose.
que no me venga el mal que presien- (o)jy: 2 cocido,cocinado{= ijypyr e).
tes; ha ijurupyasy aiietgui: y sa- jy: 3 resistente a la traccin, consisten-
liendo verdadera su prediccin , su te, fuerte;jyka (A~
presentimiento. (che)jy: 4 estar .ha~ttiado, harto (ichu-
(a)jurupyte: besar la boca (ahe tli: be- gui: de l).
sar, oler). (o)jy: 5 escocrsele a uno la piel po-
jururyji (espuma de la boca): baba. nindose rubicunda, irritada (<
espumarajo. (a)mbojy. ambojypa: irritar, esco-
juruti (boca picante): con apetito. cer).
jurutie'y: deslenguado, grosero. jyi, jyiva (A): arco iris.
juruvi: boca torcida. (a)jykyi: desgranar; ejylcyipe avati tu -
juruvai: mal hablado. pi y rupme, ha emongant che ry-
Letra K
(a)kacha: tambalearse, bambolearse; kaka: 1 excremento(= tekaka, tepoti,
hacer tambalear: ( a)mbokacha. ose., los dos).
kachape: pequeo, rstico , patn. (a)kaka 2 (= che repoti): evacuar el
kachsa: espuma del mosto de caa. vientre.
kachivo: canoa. kakuaa: 1 muy, mucho, en sumo gra-
kachiii: 1 grosero, ru n, zafado, charo do; k hasy: muy enfermo , enfermo
(X k. reko: zafadura). de gravedad; tembi'u pokd nde ka-
kachiai: 2 indisciplinado, informal. kuava: gran caresta de vveres.
kagua (M.): vaso, copa; amopu'a che kakuaa: 2 aciulto, crecido, grande, ma
k,: brindo. yor; mitd ha k. oemos lzikwi:
(a)kaguai: acometer, reconvenir, apos- nios y grandes (nios y adultos)
trofar, despotricar, calumniar, apo- estn obligados ( omos hina: obli-
rrear ; okaguai hese: ha despotrica- ga la ley); che k. irU.ngue: los com-
do contra l. paeros de mi edad.
kaguare: oso hormiguero. (a)kakuaa: 3 crecer; rekakuaa tuvicha
kaguyjy: mazamorra; embrollo, bo- reikvo: ests creciendo mucho.
chinche (javo'i}. kakuaa~a: mayor , superior, los ma-
(a)ki: quemarse, incendiarse; oki hl'- yo~es; ani rembohovi ne kakuaa-
na peamo ka'aguy: se est queman- lume: no desobezcas, nv repliques
do el monte; oki chipa (se dice al a tus mayores.
que estrena un traje). kakuaa ikoe: gigantesco, enorme.
kaigue: quemado, quemazn. kakuaaite: muy grande, vasto.
(che)kaigue: 2 estar perezoso, fatigado, (che)kalruaave: soy mayor (en edad o
sin gana de trabajar (X kyrey: es- estatura); ikakuaave chehegui: es m.
toy animoso, soy laborioso; atey: que yo.
pereza voluntaria o de hbito). kakuaaygua, incorrecto por kakuaa-
ki bague: cicatriz de quemadura; sitio gua: mayor en edad, autoridad.
quemado, quemazn apagda. (a)kaluka, neo!.: estar chocho: okalu-
kaisa y mejor kaysa arbusto de junto ka pe tuaimf: est chocha, alelada
a las fuentes, matorral; media roza. la viejecita.
598 kma-(a)kay (che) kay-karapachai 599

kma: pecho de hembra, teta. kandu: protuberancia , chichn, bulto. (che) kay: 1 estar a oscuras; ko'pe k:arai: 4 bendecido; y karai: agu a ben-
kamambu: burbuja, sorbo; trago. kanduha: retorcido, enroscado, revuel- che k.: aqu me pierdo (no veo cla- dita (< amongarai: bendecir, santi-
kamambyi (= titi, kamapu '}: pezn. to , entretejido ; mbi k.: serpiente ro, dudo mucho)(= uppe jaki). ficar, bautizar).
kamatembetary: pecho erguido(= ka- enroscada; inimbo, tape k.: hilo em- kayhpe: ocultamente (X emihpe: karai guasu: hombre principal , gran
mapu'a}, turgente. burujado, camino de rodeos y veri- a escondidas). seor, encopetado, linajudo.
{a)kama' o: ex tirpar el pecho o seno. cuetos (M.). kaymby pe: secretamente. karaie'e: idioma espaol; k. ha ava-
kamba: un negro o una negra. kangue: hueso en el cuerpo. iie' mok6ivva aikumby va'era:
(a)kapa, hisp. y mejor ( a)ha'j,i'o, (a)-
kambara'anga: mscara; kambara'a- kanguejeka: fractura de hueso. ta nto el guaran como el espaol
hapi'a'o: castrar, extirpar los test-
ngarao: difraz, careta. kanguekue: hueso mondo y lirondo; los debemos cultivar, hablar bien
culos.
kambara' y: hijo de negro, negrito. esqueleto. (paladear).
kapiygua ( = kapiy va): carpincho.
kambire: ubre, teta(= kma). kangue ku'i: hueso roto , destrozado. karai pyhare: pombero , indio maJfico
(a)kambu: mamar; akambu che sy te- k,anguekyrYu: car tJ1a go. kapi'i: paja; kapi'ity: pajonal. de la supersticin popular.
re: mi propia madre me amaman kanguerasy: dolor de huesos, reuma. kapfipe: gramilla, pasto o yerba baja; karai tuja: 1 anciano, viejo.
t; che ko nakambi avaP'ere: kanguero: rgido , de mal carcter; kapi'ipety: pastizal karai tuja : 2 haragn, pcaro.
yo no mam el guaran; tungusu mbo 'ehra k.: maestro riguroso, kapi'ipoy: grama rastrera. karaivc: hombre genuino, por antono-
okambu che puru'a rehe: una pulga antiptico. kap y mejor tapi'a'opyre: castrado. masia(= karaiete).
me pic en el ombligo. kangue sa'i: espina de pescado. (a)kapu: reventar; okapu pochygui karaiveve: (A.): ngel {= yvga remi-
kambuchi: cntaro. (ai)kangue'o: deshuesar (desosar); sov ohechdramo hapicha ho'a ha opu' mbouj.
kambuchi'i: cantarito. kangue'y = so'o kangue'opyre: car- jevy: revienta de rabia al ver a sus karaja: un mono o macaco; sucio,
kamby: leche; k. aku: leche recin ne sin hueso. hermanos caer y levantarse de nue-. puerco(= poh: mano negra).
ordei'i a da. kangy: dbil, flojo, lnguido; ka'ary- vo. (o)karakaka (ryguasu): cacarea (la ga-
kambya : olor a leche quemada. kue k.: cocido (mate) flojo. karaguata: especie de pita, cardo. llina)(= okokore).
kambykyra: nata de la leche. (che)kangy: estar dbil , languidecer. karakara: caranch o , caracar.
karaguataty: pita!; at olladero, beren -
kambyrora: comida de maz hervido y (a)kangyhara: robustecer, reanimar; karakatu (M.): habilidad , maa.
genal (X jukerity: zarza , jaral) k. ha
desmenuzado, con leche. ( a)ekangyhara: reanimarse. (che) !<arakatu (M.); ser habilidoso, as-
karaie'me parar;ui je ndoikepu-
k.ambyrova: nata (= kambykyra) (a)kangy'o: robustecer, curar la debili- tuto, maoso; ahendu k.: lo oigo
ki: en el pita! (zarzal) y en el cas-
kambyrovakue: nata separada. dad ; aekangy'o aikvo: rne estoy con atencin; tekove, ava k.: indio
tellanQ el paraguayo dlz no penetra
kambyrypy'a: leche cuajada. curando la debilidad, me voy robus- mucho. prudente, calmoso(= katupyry, te-
kambyrypy'a rykue: suero. teciendo. kove, ipohe, etc.).
(a)kamby'o: destetar; oekamby 'ora- (a)kay: 1 1) perderse , extraviarse; 2) karai: 1 seor, persona; k. guasu nde: karaku: tutano, mdula (m =me).
mva uno que se acaba de deste- huir, zafarse; 3) tener duda. eres un gran seor ( = k. ete); k. karaku moroti: el fmur de los novi-
tar. 1) kuair okay chehegui se me jeroviaha: un seor fiel, que inspi- llos en los mataderos.
(a)kamby' u: tomar o beber leche. perdi (perdl) el anillo. ra confianza, crdito , de fiar. karamegwi: bal (A, M.)
kane'o (= kane'ongue): cansancio, 2) mba'guipa rekay rejvo: de karai: 2 don; (= pa'i) k. Lka: don karanda: una especie de palmera.
fatiga. qu huyes? Lucas. karanda'y: cierta palmera.
(che) kane\o: estar cansado ; ne kane'O- 3) mba'pepa reka;; rej,o: con karai: 3 bautizado; ikaraz'mapa ya es- karapachai: aadido(como lquido en
mipa ,ests cansado? qu dudas vienes? t bautizado? su recipiente o slido tambin).
katu-kay 601
600 karap3-(i)katu
oryvo; hesey oikr, ndovy'a ka- katui: 2 a veces, a menudo.
karapa: curvo, arqueado, torcido , aga- karugua: tremedal, estero , cinaga. ti: estando sin l no puede alegrar- 'katui:3 pelado, ralo; ka'a katui, ka'a
chado(= ojayvy hfna) (M.). karuguarasy: reumatismo. se. guy k.: monte pelado.
karape: bajo de estatura, petiso. karu guasu: banquete , comilona. katu,2 en imperativo o exhortativo: 'katui,4 katuituf: hasta ms no poder
karape'i: enano{= atum}. (che) karuguasu: ser comiln (= aka- eju k. : ven, ven; jaha k. : vamos y con exceso, del tod o, repetidas
karu: esguince, torcedura ruhre aiko). pues, vmonos. veces.
(che) karu: torcerse o dislocarse (por karuha: comedor , refectorio; mantel, katu: 3 un poco , en la frase; hasy k: k.atupyry: capaz, hbil, sagaz. entend
luxacin) el pie , etc. (recalcarse se comensal. un poco enfermo , delicado de salud do, inteligente; degante, engalana-
dice por ahl) karuhpe: en la mesa. al comer , k. ani (X est enfermo: hasyete, kakuaa do. Se aplica al hombre y al animal
(ai)kari: araar, rasguar, roer (ka- resapulai, ani re turue': al comer, hasy). (v. pohe, y vy tu).
rtria, A.). no grites, no silbes. katu:4 bien; aiko ka tu: ando bien. (i)katupyrypyre: adiestrado, acostum-
kare: torcido , rengo (X karap: en- karuharga: casa de comidas, fign, ka tu: s consecucin; reiko katpa ra'e: brado a hacer las cosas bien ( =
corvado, curvo). hotel , restaurante. has conseguido lo que pretendas; imongatupyrypyre) .
(che)kar: renguear, cojear (= che karumbe: tortuga; k. ro 'o hete: lacar- aiko katma: ya logr lo que desea- (i)katupyry'yva: incapaz, torpe , des-
pan); tape k. , tape kar'y: camino ne de tortuga es sabrosa. ba. mafiado, inhbil.
torcido, c. recto. (a)karupyh are: cenar ( = (a)koruka'a- katu: 6 en significado de costumbre o k.au'y, kau' i (a) kaguy (M): vino, chi-
karia'y (no kayrai o kaira'y ): joven, ru). repeticin: ndoukativa: no viene cha, bebida fermentada.
mozo, valiente, guapo. (che)karu vai: se1 grosero en la mesa; muchas veces; nda~ kativa: no es kva: avispa ; jajramo k. rairype, on-
karive: tri bu de los protoguaranes (?} mit karu. vai oisy ryku tembi'u ka- mi c ostumbre decirlo. de jopi si nos acercamos al nido de
karu: comida, convite; karu asaje: al- rohpe: el nio que no sabe urbani- (i)katu: 7 ser lcito: ikatu h11. ikatu'yme la a, nos picar.
muerz o, comida; karu pyhare: cena ; dad toma sorbiendo la comida. ojapo hiku.i : lo hacen tanto si es kavaju: caballo ( = tenda, cherenda).
esto ser rni cena; k va che karo karu'i: ayuno, comida reducida , racio- lcito como si'no lo es; ikatu jaha: k.avaju va: cerda, crin.
py harer (=che k. py harepeguarii). nada ; inapetencia. podemos ir, se puede ir: ndikati k.avaju ani: carrera de caballos.
(a)karu: 1 comer (la comida reglamen- (che) karu'i: ser de poco comer, ayu- ere k va: no es bueno que digas kavaju para: naipes, cartas; iakAraku
taria X ha'u: comer cualquier cosa nar; estar inapetente. esto, est mal que digas esto: k. p. re: loco por el juego de naipes.
y tambin beber todo menos agua); (a)karra, hisp.: expectorar. embo'e guasu hpe ndikati ae- kavara, hisp.: cabra.
ndpa rekarupma: ya has comido karrahague: esputo, expectoracin . mongeta: en la misa no es bueno kavaraity: avispero.
o almoLado?; ndakamsi, ndaiti kasave (= mbeju): torta de almidn. kavarara'y: cabrito.
hablar.
gueteri: no quiero comer, an no kas, hisp.: pantaln (calzn); ne ka- katu: 11 pero; nde ne remomba'richu- kavichu' i: avispita
me pica (el apetito). sombukma piko: ya vas de panta- pe, che katu amomba'e: t no lo kavure: 1 torta de typyraty.
(a)karu: consumir, reducir , ir acaban- ln largo? aprecias, pero yo s. kavure: 2 buho.
do; akaru ch e rembiaprehe: voy k.ate, neo!. (de categora): elegante, lu- katuete, katuetei: sin falta , claro que kavure' i: 1 agraciado, simptico.
progresando en m1 labor (v. ambo- joso. s, indefectiblemente. kavure'i: 2 pajarito de la buena suerte.
karape). kati': sobaquina; olor fuerte , ikat h- (i)katuguive: si es posible ( = ikatuma- kay: mate (= hy'a: la calabacita) ;
(che)karu: 3 ser comiln , tragn: glo- na: le huelen los sobacos. guive) ka'ay: infusin de mate o yerba ma-
tn. (i)katu, 1 irnpers.: es posible; i ou: katuhpe: posiblemente, a ser posible. te; mate o cocido con leche: ka'ay
(a)karu asaje: comer a medioda, al- puede ser que venga; no puede dejar katui: 1 moderadamente, m oderado. kam by.
morar. de existir: ndaikati f= ndikati)
602 kaygua-ka'ay kamby ka'aykue-(che)keko'e 603

kaygua: porongo, mate (calabacita pa- ka'aru: la tarde por la l, de t.; ka'a- k.a'aykue: yerba mate usada ; ani repy - k: 2 hueso (en el cuerpo); carozo: lza-
la infusin o el t). ruete: muy de tarde, al crepsculo; ni pe k. ri, chke ne mbohasy ne: sypo che ka"me: me duelen todos los
kaysa: arbusto; cerco de ramas (A.), ka 'a ni ramo: de tarde , por la tarde. no pises la yerba usada que te pas- huesos; durasno k (::: durasno
choza de media sombra ka'arupy (mbyj'aj : al anochecer (la es- mars (ne psmone) (segn la creen- ra yi): el carozo de du razno (ms
kaysaty: monte, bosque, arboleda. trella vespertina). cia popular). usado kangue: hueso de animal).
(a)kay'u: tomar (beber) mate o su t ka'aru pyt: (a) boca de noche , cre- ka'ayro: mate amargo. ke: 1 sueo, sueos , ensueo: che kpe
(= ha'u ka'a rykue). psculo vespertino. ka'aysa 1 (A.) : cerco de ra mas, fortifi- rohecha: te he visto en sueos, so
ka'a: yerba mate, t de Jos jesuitas; ka'aruru kyra: verdolaga. cacin ( = kay sa). en ti; mba 'eve ndallechi_ che kpe:
embory pe k. ha he'uka u mi rygua- ka'arurupe: planta plana y rastrera no so en nada ; che kpe: dur-
klJ'aysa 2 (= ka'aguy): arahta ndve
spe: pon y. en agua y dalas a las medicinaL miendo(= ake afa).
k. poty: te traer una flor silvestre.
gallinas. ka'aruypy: al comenzar la tarde , des- (a)ke: 2 dormir; ekemi che ra 'y: duer-
ka': 1 asado; ryguasu ka'e: gallina
ka'aguasu: selva, bosque grande. pus de la siesta. me mi hijo; ndakesi: no tengo sue-
asada (X amoka': asar).
ka'aguy: bosque, selva, monte. ka'ary: t de mate cocido ( = ka'ary- o, no quiero dormir (X nda che
kue) o tambin terere fro y crudo). ka'e: 2 enjuto, delgado (ypi, po'i, rop chyiri: no tengo ganas de dor-
ka'aguygua: del monte, montaraz.
piru.
ka'aguyrerekua: guardabosque. ka'ary kamby: mate con leche. mir); kuimba'e ahayhva akvo ha
ka'aisa: planta medicinal. ka'arykue: infusin de mate, mate ka' i: 1 mono; ka'z'cha omyi flina: se apyvo: varn a quien aprecio en
ka'ajaryi: 1 ninfa del bosque, de la cocido(= ka'ary). esta meneando como un mono. mis suei' os y despierto.
imaginacin popular; nombre pues- ka'atete: danza antigua. ka'i : 2 endenque, flacucho; ika'ipa (ai)ke: 3 reposar, holgar (= ha'u rei):
to por Fmiliano R. Fernndez a la ka'aty: yerbal (de la encina paragua- hli10 pe mito: qu delgadito est pernoctar; descuidarse.
coleccin de sus versos. ya); k. hovjko ndopamo'fii; an- ese chico! (ai)ke:4 entrar, penetrar ~ introducirse;
ka'ajar}ti: 2 mote con que se denota a dej'ra oppe ooryva'ekue: el ka' pe ohasa: pas sin pagar, pas de eikemi: entra, entre ; iportipa aike:
un mulato de blanco y negra ; ha'e verde yerbal inmenso que Dios por contrabando. puedo entrar?; ivai faike: no se
ku k.: l es mestizo. su mano plant. ka'u : 1 borrachera; k. guasgui = cau- puede entrar, prohibida la entrada
(a)ka'ajopy: beber un licor despus ka'augui: achicoria. sa de una b. fenomenal. (= ndoipoti jaike): eike mandi:
del mate. ka' avo: 1 planta, vegetal; verdura, hor (i}ka'u : 2 ser un borracho. entra sin ms, entra de una vez;
k'akaigue: mate quemado {un tnico tal iza. (a)ka'u : 3 emborracharse , embriagarse , mba'ipo oike ko che akiime:
de primera). ka'avo: 2 agraciado, simptico, querido estar borracho, ebrio. qu cosa me viene a la cabeza?
(a)ka'amombyro y mejor (a)guyguy (= ifuky). ka'ui (A): vino. ke:s sufijo, a veces prefijo tono que
ka'aguj rehe: montear, andar por el ka'avopocby: yerba mala, venenosa. ka'ujere: juerga de bebedores, borra- refuerza el imperativo (afirmativo
monte. ka'avotory: plantita con pisos, celebra- chera continuada y negativo), especialmente p recedi-
(a)ka'api: carpir (con azada), cortar el da por los poetas. ka'urapo =borrachn. do de ani; anike rejapo: no lo ha-
pasto. ka'avotyre'y: planta parsita. ka'ygua: indios albinos del Paraguay. gas; he'uke: come.
ka'apiha: carpidor, azada. ka'ay: mate. ki : 1 enjuto, seco; che kfi: estoy seco, keche: ladeado, torcido (sombrero, bo-
ka'ar: planta medicinal; ja'u va'er, (a)ka'ay: tomar mate, matear{= dka- me he secado; che resakllmba: mis ca .. ).
ande sevo 'z'ramo: la hemos de to- y'u). ojos estn secos;yvy kme naipori keke: ronco.
mar contra las lombrices (lit si ka' ay he'e: mate dulce. aotj: en tierra seca no es conve- (che)keko': {= ake ko'embapeve):
tenemos lombrices). ka' ay kamby: mate con leche. niente plantar ni sembrar. dormir hasta el amanecer (X ej'u
604 kena-(che)kiriri (a)kiriri-kogoe 605

rogueroko 'ta purahipe: ven y oi- Mna: est sooliento, dormiscando (a)ldriri: callar(se); ekirirf etkena, (= reangareko che rehe) (v. el si-
rs msica toda la noche). o sooando (segn parece). nde, mit: vamos, cierra el pico, guiente).
kena: partcula tona que se antepone (ai)kerajopy. interrumpir el sueo; hi' muchacho; okirirtmba: no se dice (ai)ko: cuidar (= aangareko): che
y con ms frecuencia se pospone al lfite ku rohecha ha roikerajopymi: nada ; no hay noticias, sin novedad ndaiki heseve (= naangareki
imperativo para suavizar el ke; quisiera verte e interrumpir tu sue- kiririhpe: en silencio. hese): no cuido de l; oikove chere-
ejkena, terehkena: ven, vete; o. kiririme: calladamente. heve ndehegui: me cuida mejor
tojapkena: que lo haga; opurahei- ~a)kerambi {= (a}rambi): dormitar. kirit o, hisp.: Cristo. Dgase Hovasapy- que t.
sva guive. kena topurahinte: Jos cabecear, dormir. re, Moandypyre (el equivalente de ka (= kva): ste, sta, esto (sin
que quieran cantar, que lo hagan kerambipu: serenata. "jrists" en griego) o tambin sustantivo). Kva significa esta
(que canten). (che)kerambu: roncar durmiendo. Mo ingovehra, andejra. persona, est a cosa. Se usa solo.
kpe: en sueos; che k. ahecha ha'ara- (che)kerana: ser dormiln. kiveve: polenta de queso y zapallo. ka ( = kva)gui: por esto, por esta
moguicha: scii que ca Oit como kerandy: ensueo, (un) sueo, cosa so- ko :1 este, esta y a veces l, la; ko ;azn ; kvagui nda'emo'i; por esto
que me cayese); kepegua, kepegua- ada. mba'e: esta cosa, esto; ko yvy: la no lo dir. (Ntese la diferencia
re: lo que vemos en sueos; ande (che)kerae'e: hablar en sueos, dur- tierra ; ka ko yvy: esta tierra (No kagui X ko'gui: por esto X
kepeguare iioite 11ane moingove: miendo. se usa ko solo). ~sde aqu, de aqu1').
nuestros sudios es Jo nico que nos (che)kra pora: tener sueo normal. ko: 2 par tcula expletiva; iporlfm l'ko: kape (= kvape): a ste.
da vida( G. S.). (che)kerasy: padecer de insomnio. bien, bastante bien; oi va'erliko:
(ai)koe: distinguirse , ser diferente
kepo ayvu: visin de amanecer, sere- (cbe)kerata (= ke hat) : tener sueo ha de estar, no puede faltar , ha de
profundo. (= ajuovy); A ha B o ikoe ojuehegui,
nata. haber (ver ku).
kra: sueo, el sueo; k. ha tembi'u (che)keravevi : tener sueo liviano. ojuovy umi mok iva: oikoe ikoe:
(ai)ko: 3 habitar , vivir; oiko va'ekue .
mokive tekotev (va) andvc: kersa, hisp.: cresa de mosca, hueveci- Panpe: estuvo, vivi en Pars (X of A y B son dos cosas diferentes.
suci o y comida , ambas cosas nos llos de m. va 'eku e: estuvo de paso); ndoikovi kga: huerta, huerto, plantacin , sem-
son necesarias ; che k. ou che mo- (che)keresai : tener sueo sano, repara- ppe: ya no vive all. brado.
mby: estando yo durmiendo vino dor. (ai)ko :4 estar , pasarlo (bien, mal), cui- kogajepotapota (= kogajoapy): huer-
a despertarme; che k, pohjli: tengo kere'yre: sin dormir ( keve y gui: por dar; aiko pord hendive: nos lleva- tas seguidas.
el sueo pesado; ande k. (= ande insomnio)= a causa del i. mos bien; oiko vai oondive: no kogakue: frutos o productos de la
kepeguare: nuestros suefos) che k. (che)kerosa: ser resistente al sueo. se llevan bien, estn en malas rela- chacra.
apysa, che k. andu: soy de sueo (a)kese = che ropehy;. tener suefio. ciones. Frases - oiko'tma: anda kogapo: producto de la huerta, horta-
ligero ; che rapicha, anivna reguat- kesu, hisp: queso. mal , de capa cada, su estrella pali- lizas.
tei nde kra: hermano, no andes keve'y: insomnio: keveyguinte hasy, dece; aiko katma estoy perdido, kogara'y: los sembrados, productos
durmiendo, no camines dormido est enfermo por los insomnios. frito; oiko portJ hgape: le tratan agrcolas.
(como sonmbulo). (a)kevy: dormitar. bien en casa de l ; oguata oi kvo: kogarenda, kogarupa: lugar de la huer-
(che)kra: dormir , dormitar; ani regua- kichiha: querida(= aguaraha). anda viajando; ai ko asy: me va mal, ta.
tati nde kra: no andes dormido. kiri: calma, carencia de aconteci- lo paso mal (= aime ivaihpe); kogaty: la plana de huertas, conjunto
(i)keraguata: es sonmbulo. mientos, silencio. mba'ichapa peikomi: cmo es- de huertas.
(che)kerai: estar medio dormido; ha- (che)kiriri : ser callado, taciturno, re- tis; nde monte reiko chereheve: kogavo: espacio de huerta
blar , moverse en suefos; ikerai servado. tu res el nico que me cuidas bien kogoe: perdiz.
606 koguivey-(ai)kotev koH-(che)ko'e 607
koguivey: mejor kvaguive: (= kva (a)kopi: cortar pasto (con machete); veva, reikotevt!va.... lo que necesito, koygua Paraguajpe: como un cam-
ri. kva arigua) adems de esto. segar, rozar o desmontar (tala;) lo que neCesitas. .. ; naikotevi no es pesino en la capital , me siento cohi-
kicha: de este modo, as; tan, tanto; (A.). preciso; heta mba'ere oikotev: ne- bido.
k. tamora'e: as sea, amn; koichai- kopiha: segador , chacarero {= cho- cesitan de muchas cosas. ko'gotyo: hacia ac(= ko'kotyo).
te che py 'angata: tan preocupado kof...1Je. kokujra kokue rerekua); ko ti, 1iekotf ( = kyre'f}: aplicacin, ko'gui : de ac , de aqu; ter eho ko'-
(ansioso) estaba. barbecho. diligencia, laboriosidad. gui: vete de ac. (Distngase de la
kina: he aqu, aqu tienes. toma (es kopiha: machete. instrumento para se koty: cuarto, pieza , habitacin. siguiente}
el "ecce" latino). gar o rozar; la hoz, sitio de la siega kotyjekeha = k eha: dormitorio(= je- ko'aguive: desde aqu.
koingue (mejor que kbi solo): gemelo , kora, hisp.: cerco, corral, redil (= to- keha). ko'guivo: de por ac (vo =o).
mellizo; mitkua k.: nias melli- ki, ose. es actual y clsico M., A.). ktyo, gtyo: hacia: Pilrgotyo: hacia ko'aguiove: de ms por ac.
zas. korapy (= ogaroka): patio. Pilar. ko'ga: ahora , hoy, esta vez.
(ai)kokatu: 1 dominar (hese a l). koras por iie', py', py'apy; El aman- kotypy: interior de la pieza (X ogapy: ko'agaite: luego, ahora mismo.
(ai)kkatu: 2 conseguir; reikkatu pa- te del guaran evitar el uso innece- interior de la casa). ko'angete: recientemente.
ra'e: has conseguido lo que pre- sario de koras, feo jopara (v. co- kotyp}'vo: hacia adentro. ko'pe: aqu, ac.
tendas?; aikokatumaheseve: lo razn). (ai)kotyro: sitiar, asediar. ko'peo: hacia ac.
consegui; ndoikokati gueteri ava- korko: juego al escondite. (ai)kotyru: acechar. ko'apete: aqu mismo, cerquita.
fe'erehe: an no domina el guaran. korochire: zorzal, pjaro buen cantor. kotyrugua: rincn de la habitacin. ko'arapype: en este mundo.
(a)kokore: cacarear; ryguasu ha jaku No se confunda con hava que koty' i1 (M.)::: hayltupra: amigo. ko'a (= ti): estos, estas (con su sustan-
okokore: la gallina y el yac caca- grazna y no trina. koty' i: 2 pieza , aposento chico. tivo correspondiente} No se usa
rean , graznan. korcho: spero, basto, burdo, rugoso, kva: este, esta, esto, esta cosa (sin solo.
kkoty: hacia aqu(-= kkotyo}. granulen to. sustan tivo). ko'ava (= va): stos, stas, estas co-
kokue: chacra, granja. alquera, huer- koror: gru ido, rugido , bramido; ron (ai)kove: 1 vivir; oikove gueteripa nde sas. (No es sinnimo de ko', .).
ta. quido, estertor. sy: vive an tu madre? Se usa sin sustantivo, el cual se so-
kokueapoha: chacarero, hortelano. (a)koror: bramar, rugir, gruir; ron- (ai)kove: 2 cuidar mejor ( v. ko, ( aij- breentiende.
kokuehe: el otro da (X kuehe: ayer). car; jaguarete okoror: el jaguar r. ko). ko'e: madrugada; ao; heta ko'ma
kokueheve: hace unos das, hace poco, korovi, neo!.: microbio. (ai)kovejevy: resucitar; andejra oi- ohasa: ya han pasado muchos aos ;
no hace mucho. kor: 1 cinturn que se pone a un kovejevy ha 'eae va 'ekue: nuestro Se- ter ehupity horj1a po'ako: que al-
kokuere: huerta abandonada. muerto: te'ngue ku 'a fopyha. or resucit por s mismo. cances felicidad y buena suerte.
kokue rembe'y = kokue ak: borde kor: 2 trenza de cuero; ltigo trenza- (ai)kovcve: vivir m:;, alargar la vida: {che)ko'e.: amanecer; mba'ichapa ne
comienzo. entrada de la chacra do. tuvicliku jaikoveve, 11ase rire jo- ko': buenos das (saludo de maa-
o granja. (a)kori: reconvenir, re prender. guara: despus de un paseo se goza na); che ko'e vaivai: me levant
kolo. neo!: color. kose: perjudicial. daino; vaka kose: ms de la vida. regular: no pas muy bien la noche;
koni: con tone o. vaca golosa, tozuda , daina. (;)koveypy: nacer ( = memoingove che po'a che ko'vo: amanec con
(che)konikoni: cont onearse, serpen- kosereva, hisp. (<conserva); dulce de ypy}. suerte; che ropepijo'a che ko'vo :
tear; ikonikoniva pe kuatlli: se naranja. kove' i, neol. : microbio ( = korovi). amanec de mal humor; che rory
contonea la sei'lorita; ysyry okoni- (ai)koso: moverse, menearse. koygua: campesino, de la campaa, che ko'vo: me levant alegre; ko'e
koni: el ro serpentea. (ai)koteve: necesitar, precisar: aikote- habitante de la granja, zafi o; che ha nak o 'ime: a todo trance. sin
608 (che}k o' e-ki ku-kuarahy 609

falta, pase lo que pase; iko' va'er ko'soro: al romper el alba; k. pe: al mente como sufijc, como mitaki: kuaavramo ndajaikuaapi: a Dios
katuete: amanecer de cierto, si amanecer. nios melJizos ( = mitangi). por ms que lo conozcamos no le
Dios quiere. ko'eti: alborada (albor, blancor) (tf ku: especie de pronombre demostrati llegaremos a comprender del todo.
(cbe)ko'e, (che) ko 'mbaite: pasar to por moroti: blanco). vo, casi siempre expletivo, la sal lruaapyni: que se ha de saber, digno
da la noche (keyreheve: sin dor ko'etiramo: al amanecer. del lenguaje. Se combina y sustitu - de saberse: cognoscible, que se pue-
mir) embo'yhpe: de pie, parado. ko' vai vai: primer despuntar de la ye con ko; che ku pa'i, ha'e ko Te- de averiguar.
ko'amburamo: pasado maftana. aurora; iko'vaivaramo: no bien td ruvicha: yo soy sacerdote y l kuaareka, kUIUlpavreka: filosofa ,
ko'eambuetramo: de aqu a tres das. amanecido, a las primeras luces presidente; m1ati poriimi7cu: toca ciencia universal.
ko'ambuetevramo: de aqu a cuatro del alba. (la guitarra) bastante bien. kuaarekaha: filsofo (== arandu type-
das. ko'vy: a medio amanecer, entre kua,t kura: agujero; kurekua: pocil- kaha, aranduete).
ko'gui: desde la alborada. dos luces. ga; tapiti ikupe (= ikurape}: el (ai)kuaauka: hacer saber {= ha'euka},
ko'eju: aurora, alborada. (ai)ko'i: ando mal, me va mal; aiko' conejo en su cado o madriguera. hacer conocer, ensefi ar, comunicar,
ko'eko': Juego de amanecer. ma: ya no me va tan bien; aiko' (i)kua: 2 tiene agujeros, est agujerea- enterar ( = amombe'u), reikuaau-
ko'eko're: cada da , todos los das. ipa: ya no me va tan mal. do; andejra po ha py kuare karai: kaseyronte nde rra, emoi nde he-
(i)ko'ma: ya alborea. (o)ko'i, plural solo: concurren, acuden ; las sagradas llagas de Cristo. ro: pon el mote o sobrenombre ,
(i)ko'mbma: ya es bien amanecido, atacan, se aglomeran (pira, guyra: kuaa: 1 entendimiento, inteligencia ; slo cuando no quieras que se sepa
ya va a salir el sol. los peces, las aves.... ). che kuaa, che pota ha che mandu 'a: tu nombre.
ko'mbora: herm~o alborear. =
ko' ko' i: irritacin. ofensa. mi entendimiento, mi voluntad y (ai)kuaavy: sospechar, saber a medias.
ko'emby: aurora , resplandor del ama- (ai)ko': picar, escocer, irritar; pe sa- mi memoria. (che)kuaa'i: ser de escasos conocimien
necer. vo che resa ko': el jabn me irrita (ai)kuaa 2 (kuaha, correntino): saber, tos.
ko'embyja: lucero del alba. los ojos; reiandu va'erfi ne ko'()va conocer, entender, comprender; kuai.t1l: anillo ; kuairrenda: dedo anu-
ko' pora: lindo amanecer. nde py 'dpe: sentirs grandes moles- nde piko reikuiJO, che ko ndaikuai: lar.
ko' pyta: amanacer rojizo. aurora ro- tias en tu interior. t lo sabe?, pues yo no lo s. kuaitra (M.) : gobierno; kuaita mbu-
sada. alba roja. (ai)ko'oi: molestar , ofender; che ko'i- kuaa 3 (auxiliar como sufijo): poder, ntvicha e' (mondo): decreto del
ko'ramo (= ko'ro): maana; ko'e- gui aemoko'tJ hendive: estoy re saber hacer algo; oe'ekuaa, noe'- gobierno.
r, iko 'ramo: maana, si es que sentido con l por haberme ofendido kuai saber o puede hablar, no kuapyre: (= ikuva): aguje reado.
amanece esa maana, maana si ko'y te : aun, ms, no obstante ; OIl- sabe , no puede hablar. kura: (= kua) orificio, agujero, caver-
Dios quiere. ndukuaa ojapovaiha ojehe pe tim kuaaha: conocido; che k: ns conoci- na, sima; emoinge chve pva iku-
ko' eni: albergue para una noche. bor, ko'yte opita: sabe que le hace dos (X che kuava: los oue me co- rape: pon esto en su agujero.
ko'ere {= ko' ko're): cada maana, mal el tabaco (el fumar), y l sigue nocen). kuar.thy: sol; k. pe ojejope: se calienta
cada da , todos los das. El decir fumando, y l como si tal cosa ; y l kuaahpe: a sabiendas. al sol ; k. ko ande resape: el sol
"cada ko'" "cada pytumby" es un no obstante... ; Jw'e ichupekura to (ai)ku~aa nunga: saber a medas, saber nos alumbra; Jcuarahyre ojere yvy:
jopar innecesario e incorrecto. kirirf ha k. osapuki: les dije qt.:e se casi, saber no a punto fijo (= ai- la tierra da vueltas alrededor del
ko'ro: pronto ; hi'nte k. oguah upe callasen y a pesar de esto gritau kuaa jopara). sol; k. oguata oguaprupi mbyja
ra: ojal llegue pronto el da. ms; ha k. che a'o (= che ja'o): y al (ai)kuaapa: saberlo todo; andejra guive oguatahicha el sol anda su
ko'sak: el clarear de la aurora, al- contrario me insultan. oikuaapa (= ikuaapva): Dios es camino como cualquier estrella
borear. koi: gemelo, mellizo; se usa especi:tl omnisciente; andejrape jaikuaa- {= mbyja hendape).
610 kuarahykue-kuatiae' (a.i)kuatiae'-(che) kueri 611
kuarahykue: rayos del sol, efecto del kuartelro, hisp.: recluta , soldado biso- (ai)kuatiae'e: leer(= amoiie' kuatia, tro (como semilla, huevo ...) (ambo-
sol; kuarahykugui ijapithem(va: o. amoe'e kuatidpe oiva). kuchu: bazuquear, revolver).
quemada por el sol ( G. S.). kurto: hisp.: muslo; k. mta: raz del kuatiape: encuadernacin, forro, neo!. lrucbu'i: un papagayo.
kuarahymimbi: brillo solar, rayo s. muslo =
( tetyma ropyta). kuatiapeapoha: encuadernador (neolo- kuel ( = ngue con nasales): sufijo de
kuarahy mimby: especie de garza (a)kuaru: orinar (X akaru: comer). gismo como el anterior). pasado o de cosa separada de su
de alto vuelo, de canto aflautado, ktWUasy: disuria, nccin dolorosa. kuatiat: cartn, neol. propio sitio: hogakue: la que fue
que se pone traslcida y dorada kuaruha: rganos de la miccin. kuati:l'i: breve escrito, esquelita. casa de l; pykue: pata o pie de res;
frente al sol. kuaruhyi: ganas de orinar. kuatirenda, kuatiarupa: biblioteca, li- che irngue: n compaero un
kuarahy mo'ha: parasol, sombrilla brera . tiempo; tendotakue: el ex presiden-
kuarurei: incontinencia de orina: ikua- lolati: zorrita, ardiJJa . te.
kuarahymbota: insolacin. ru rez'va: tiene incontinencia de ori- (ai)kuave'e (kuare', kuame'): ofre- kue,2 sufijo verbal: durante, por; ara-
kuarahy oikehpe: en el poniente. na. cer, ofrendar, presentar. kue, pyharekue: durante el da,
kuarahyreike: W., oeste, poniente. (che) kuaru'i: surir de oligura (reten kui: 1 dedo; iku ryryi; es buen toca- por (toda) la noche.
kuarahyrendy: luz solar, ardor del cin de orina)(= kuaruasy). dor de piano, etc.; ane kume jai- kue: 3 (ngue):sufljo para formar parti
sol, resol. kuata: torpe de lengua, de mala pro papa se cuentan por los dedos (son tivos o clasificativos; kuimba'e-
kuarahyresa: ojo, luz del sol(= kuara nunciacin ; ikuat gueteri= naik diez). kunte topyta: que se queden slo
hyvera: rayo solar). jerepordi: su pronunciacin no es (i)ku 2 por, iku vai: da o se da bien, los varones; hi'ajukue mante aipo-
kuarahyrese: E. , oriente. buena an, es defectuosa . se da mal su fruto (se aplica slo a ta: quiero slo las maduras.
kuarahy'a: sombra (lit donde no da, kuatia: papel, diario, carta, libro (M. la banana). (che)kue: 5 cansado, desmazalado, des-
no ve el sol); jaha japy tu 'u kuara A.) (como "paper" en ingls). Anti- ku ak: yema o pulpejo del dedo. madejado; che k. rei: estoy deshe-
hy'me=yvyraguype: vamos a des- guamente en Montoya se dijo: ai- kui ak.ao: dedal. cho.
cansar a la sombra = debajo del kuatia: yo escribo, de donde kurusu kuchapi: dedo tullido o deformado. kuehe: ayer ; kuehe ambue: anteayer;
rbol. kuatia ser-.i "cruz escrita" o "con kui: tekui (M.): gobierno; = kuail kueheambueteve: hace tres das.
kura nandi: hueco (agujero vaco). inscripcin''. Pero como papel es ra). kueheambue pyhare: anteanoche.
kuare: orificio de una cosa que se qui- tambin kuatia, aikuatia podra sig- kumbo'e: dedo ndice; che poyru, kura (X ngura con nasales); sufijo
t; cueva, cado, madriguera, aban- nificar tambin "pongo en el papel, ikumbo'pe che reni: me llama de plural; no necesario, si el plural
donados. escribo". con la mano, m . lit. con el ndice. se sobreentiende; ha'ekura: ellos:
kuarechaka: bacn ( = tyryru: reci kuatiapoha: autor de un libro. kuinusu (: kunguasu): dedo pulgar ne irngura tus compaeros; a-
piente de la orina). kuatiaarandu: libro (= kualia, arandu kunguspe oembosyva kurusu= ndekura kuimba'e: nosotros los
kuarepoti: metal (lit. excremento (te- ryru). con el pulgar se santigua : hace la varones o los hombres.
poti). de la mina: kua). kuatiat: kuatiatti: cartn, cartulina cruz en la frente. ()kuera, intr .: sanar, curarse, cica tri-
kuarepotiapoha: herrero ( = kuarepo {= kuat'i). kupa'fi: espacio interdigit;.d. zar; akuerma ya estoy bien ( =
tire mba'apoha). kuatiajopyha: pisapapeles. kuf'i: dedo meique. nda che rasyvima).
kuarepotiju: = itaju: oro (ju<.sa'yju: kuatiaemo.ba: librera, papelera. kuc:ha'i : deforme, contorsionado, tor- (che) kueri: estoy hastiado, harto,
amarillo). kuatiae'e: {= e' kuatia): l:arta, pa cido (el cuerpo o el rostro). fastidiado; ikuerima ndehegui: ya
kuarepotiti: plata (ti< moroti =ita- pel escrito, nota, notificacin poa kuc:hu: flojo, dbil (=pyu). est harto de ti; ikueri hna, ndo-
ti apoha). eSl:rito. (a)kuchu: moverse una cosa por den- kuerigui: est fastidiado por no cu-
612 kuvo-ku a kuakarai-kurekuc 613
rar (sanar) : ndokueri gueteri, ha kumand.a yvyra'i: arbolito erguido, kuakarai: seora , seora casada. rery.m~!!1e: en la pierna ; che rety-
ndaikueriri jepe pevahre, oipot- perenne, de fruto comestible. kuakarai guasu: 1 gran seora, seora ma u a1pe: en la pantorrilla).
gui Tup: no ha curado todavfa y kumbarP {= kyyi): aj, pimentoncito principal, reina. (che) kupyji: estar con las piernas le
a pesar de tsto no se fastidia, por picante. kuakarai guasu: 2 formal(ita), buena, vantadas y entreabiertas.
ser voluntad de Dios. kumbari: 2 inteligente, listo. buenita (se dice de las nias) (= kupykar, kupyv, pyvd. pykare. PY
kuvo (= vo): sufijo temporal que in kumbe: torpe de lengua , tartamudo; seora, ise1iora, hisp. (con acento jere: pie bot. , pie con trahecho,
dica tiempo o accin simultnea: al, ikumbe hina: no puede hablar bien; prosdico en la ltima sl1aba). torcido.
cuando; ajujevykuevo. a la vuelta; oe'e kumbe: habla entre dientes, kua kuimba'e: mujer viril, marima- kupys: traba. soga (o cadena) para la
jasy oikekuevo: al ponerse la luna; no pronuncia bien. cho. pierna.
kuarahy osenguevo: al salir el sol. (ai)kumberi: lamerse los labios, rela- kuamj: mujercita, mujerzuela ; k. ia- (che) kupys: estar trabado, sujeto.
(a}ki: desprenderse, despegarse, caer ; merse. ngaipa heta, ani remboja Tupa impedido.
dejar el empleo; okuipa yvoty ro kumbiri: oso hormiguero. sjre: no compares con la Virge n (ai)kupys: (= kupylia, hisp.): atar por
gue: se caen todos los ptalos de las (che) kumby'yi: ser charlatn o no Stma. a una mujerzuela pecadora la pierna.
flores; okita ndaje: dicen que va a guardar secreto, no saber callar. (G.S.). (ai)kupyua: atar de piernas, engrillar,
dejar el puesto; yva kuigu e: fruta (che) kumpi = kompa: (mi) compadre. kua paje: bruja, hechicera , milagrera. atar por la p.ierna.
cada;yva oki ha iku'i: la fru ta cae kunumi (= mit 'i): muchachito, varon kua pyaliU: virgen (X Tupasy: Ma - (che)kupyv: dar un traspi (= che
y se desmenuza . cito (M.). pyho).
dre de Dios.
kuichO: en pedacitos. kunumireko: niera, puerilidad, in kurapep: especie de calabaza o za.
kua reko: femjnidad. ft:minismo.
kigotyo: de aquel lado, de all . fantil, infantilismo. palio.
kuigue: cado, desprendido. kunu' (= emokunu'): mimos, cari kua rekovai (= kwia heko valva): kuraru: culantro, planta .
kuimba'e: varn, hombre, macho; kui cias; naipori kunu ' umva nde mujer de mala vida , ramera, mere
triz, p rostituta .
k:uraru (typycha) : coriandro, planta
mba 'e te: gran hombre, hombre de rapicha rovi: no est bien tantos ma tachinches.
vala ; k. iporma hekovpe: varn mimos en pblico. ku ~tai: doncella, seorita, soltera, kura'yi: sarna, roa ( = chipape,
(che) kunu'u: gozo de caricias; delei v1rgen , moza(= naimariva).
de vida intachable. kuru ). (che) kuro }i: estar con
kuimba'e reko: hombrada, virilidad, tarse, regodearse. kupe: lo de detrs, envs, re\ ::::::>, es sarna: ikura yivo: est rooso.
(che) kunu'ha: (mi) queridito, (m) palda . kure: 1 afrecho, salvado ; OPa ti k . . mbo-
machismo.
kuimba'e te: hroe, h ombre clebre, to- queridita. kupegua : el de detrs. kaja k. : afrecho de maz . de coco.
da una personalidad . (ai}kundaha: recorrer; averiguar, inda kuppe, ikuppe: detrs (reposo), de- kure: 2 cerdo : hymba kure hetko: tie
trs de l.
(o}kuki = oki: desprenderse, caer gar ( avae': el guaran): iilmde re- ne muchos cerdos; na cite n mba
(frutos, etc.}. ja py'a angata, aikundahdvo tape: kupi' i: termes, termite, hormiguita kure IIC'ti: no 1cngo muchos cerdos
kuli!kna: casquivana. andando por varios caminos, nos blanca , fatal y destructora. ( taiasu por kurc> en M. y A.1
kumaku: rbol mgico de la libertad. dejan las preocupaciones (el paseo kupia: glositis exfoliatriz de los nivs, (a)kurejuka : matar (el) cerdo: hact:r la
kumanda: poroto, juda , arveja, gui- nos distrae); yvy apr e iaikunda granito de la lengua, difleria de las 111atanza del cerdo.
sante. ha: andamos peregrinando por estC' gall inas(<pia: grano). kurekua : pocilg<J ( lit. agujero del ; er
kumanda ka'aguy: poroto caracol {= mundo (lit. faz de la tierra}. kupy: la <.:anilla de la pierna; piern<J de do).
kumana r!ambiKuasu). kua: mujer, hembra . ..:oncubina o los animales; aikmby ai eh(' kupJw: kurekue: afredm. residuo. borra. scdi
kumanda peky: poroto tierno. compaera . me hice dao en la can illa (X d t C' mento. salvadl>.
614 kurepi-kuruvika kuruvity-(che) kOpepy 615

kmepi: cuero o piel de chancho o cer (che) kuna: 6 ser rugoso, spero. kuruvity : m ontn de cascajo, escom- k., juky k.: maz pisado o molido,
do; mote de los correntinos o ar- (che) kuruchi: aterirse, arrugarse, ha bros. sal fina; yvy k.: arena (tierra tri-
gentinos en generaL cerse un ovillo, encogerse por el do kusa: frenillo bucal (de debajo la len- turada).
kuri:l pino; araucaria brasilea (< lor, etc.; ro ygui che k. afna: estoy gua); ani reikus jopy chupe: no (che) ku' i:2 esforzarse, deshacerse ; che
kuritjva). aterido de fro (= aemokuruchi: le molestes. k. hakykuri: echo los bofes, me
kuri:2 sufijo oxtono de pasado dentro (X oyyi: est arrugado, encogido, kusugue : cenizas, residuos de cosas fa tigo tras l; iku'i omba'apvo; tra
de hoy, y de dos o tres o ms das reducido). que fueron, escombros. baja duro como un esclavo.
antes; aha kuri aandvo llasjva: kunapa: 1 plagado de llagas, todo una (ai)kutipo: saltar de lo alto. ku'i guaso: puerco espn,jabal.
he ido a visitar a un enfermo; k. llaga. (ai)kutu: clavar, pinchar, herir (con k: lengua (raro idioma); che k
oho hague: hace rato que se fue. kurupa: 2 anestsico, narctico (para instru mento punzante); pescar, hur- remi: me pica la lengua, tengo
(V. ha'ar). peces y personas < kurupa'ymi). tar; oikutu henda iverfhape, hsp.: hambre; che k at gueteri ko ava-
kuriete: muy tardo o que tarda, hace clava la espuela en los hijares; tro, e'me: an tengo la lengua dura
kurupa'y (= yvyraju, janip. ka'aho-
mucho. mbokaja rati, kyse, ju, arapire che para el guaran ; ikjerma (== iku-
vy): cebil,rbol de madera excelen
kuriguani: que hay para rato, que ta r kutu: el toro, la espina del coco, jerma), 011ae're: ya tiene buena
te y para curtiembre. el cuchillo, la ag uja, el alfiler rne
dar an. pronunciacin en guaran.
kurupa'yni: cebil degenerado, kuru pincha (v. jopi}.
kuriguare: de antes, de hace poco; pe ku'a: nombre de toda neoforrnacin
pa'y de segunda. kutu11a: agresor (de arma punzante)
mba 'ete k.: eso notable acaecido saliente de la lengua .
recientemente ; pe iman ko kurigua kurupi: indiecillo legendario sucio y . (X apiha : agresor con o tra arma). kilai: lesin ulcerosa en la lengua .
rma hz"na: la muerte de este (fu lascivo, con falo monstruoso: ch- (ai)kuVli: murmurar ( = akaguai). k6 a pe: dorso de la lengua.
!ano) data de bastantes semanas o ke, k.: cuidado que viene el coco: kuw asu : teobroma (planta). kt1 avevo : edema o hinchazn de la
meses. medianero amoroso: ikumpi ku p ku'a: 1 cintura ; k. po'i: cintura delga lengua ..
kurivvo: ms tarde, oespus (= aga va: ste le lleva (y trae) las cartas. da . kilnguy: suelo de la boca (lit. debajo
mive): k. ahekne ndve ko nde po k urupika'y: rbol de jugo lechoso, del ku'a: 2 mitad, (en) medio; aime pe ava- de la lengua).
tapy: ms ta rde buscar lo que caucho. e' rape ku'pe: estoy a la mitad kOhavara : glositis arcata, lengua s-
quieres, lo que deseas. kunaru: sapo escuerzo; kururujeroky : del camino del guaran. pera.
kuri'y: pino, araucaria. danza antigua ; nda che kururi, ku'ajokuaha, ku'ajopyha; cinto, cintu-
rn , cngulo.
kjera = kzijere: buena pronunciacin
kun"'yty: pinar ( = kuri'y ty ). nda che kururusiva: no quiero ser (lit. lengua suelta, l. movible).
kuna: 1 clueca; okoro 'o pe k.: la clueca (sapo) lascivo (dice la mujer hones (ai)ku'akua: ( a)jeku'akua: ceir, ceir- kO kya: lengua saburral (= k moro-
cacarea. ta). se la cintura. ti).
(a)kuna:1 estar clueca; okurma rygua kurusu (= yvyrajuasaj: cruz; kumsu ku'akuaha: cintu rn, cinto, faja; che (ai)kOmby: paladear, revolver en la
su: ya est clueca la gallina. marangatu: la santa cruz. k. h che ao puku ( == vat6) moroti boca con la lengua ; gustar de; oik-
(che)kuna: 3 ser o estar granujiento, ku.- usu kuatia: (guaran antiguo): cruz ri: faja negra Sobre sotana blanca. mby avae'e: le gusta el guar:\n,
granujoso, lleno de granos. con inscripcin o letrero. ku'a piru: desbarrigado, vientre hundi- lo paladea o saborea; emokomba
kuru:4 (= kura yi); sama; emboja hese (che)kuru vai: tener la lepra, sea do (tipo famlico). voi, ani reiktlmbytei: trgalo, no
kuru (M .): le peg la sarna , le con leproso. ku'aai, cinto, cinturn, faja. lo retengas en la boca.
tagi. kuruvi: cascajo, piedra desmenuzada . ku': paladar. (che) kOpepy: ser callado(= aii.ekpe-
(che) k una: s tener sarna o lepra. kunavka: fra~rnentos, trozos, cascos. ku'i: 1 desmenuzado , triturado; avati py}.
616 che ki pyryryi-kyryi
kyryihpe-ky'yi 617
che ki pyryryi: ser hablador (de len- (che) kyra: estar gordo ; ser adiposo,
gua giradora, veloz), locuaz. grasiento: ikyra por oikvo: se va pollo, huevos...); kutnanda ropeky: kytiha: hoz, instrumento cortante, ma-
ky: 1 piojo; che ky: tengo piojos; na poniendo de buen ao (bien gordo). frijoles tiernos. chete, escoplo, hacha (hcha).
nde kyi no tienes piojos. kyrakue: gordura, grasa, manteca (X kytjihpe: tiernamente; k ojuayhu: se kyto, ky tomi: un poco, algo, un po-
ky 2 (por aky): verde no maduro; andy: aceite). aman tiernamente. quito ( = ra'ymi).
avatiky: maz tierno, choclo; kyravu: grasa, grasiento; ova k.: indi- kyse: cuchillo; k. haimbe: cuchillo (ai)kyty: frotar, fregar; lucir, restre-
hi'aky: fruto por madurar. viduo puerco, sucio (= tajasu}. ftloso: k. akua: cuchillo puntiagu- gar, pasar la rodilla o trapo, plan-
(o)ky: 3 llover; oky lu'11a: est llovien- (ai)kyra' o: desengrasar ; savmente re- do; k. ape el dorso del cuchillo char; hacer o dar masaje (= aipo-
do; oky tuicha, oky guasu: llueve ikyra'ta nde po: nicamente con k. ri el fo o corte del cuchillo. ' kyty).
mucho, copiosamente; oky heta: jabn te quitars la grasa de las ma- kysepore: cuchillada, herida de cu- kyv: ac, en casa (X yvapo: all , en
dura mucho la lluvia ; ndoky mo 'i: nos; aikyra'o kamby: desnato la ch illo (huella de cuchillo). tu casa, o en su casa) (A.).
no va a llover, no llover; ozyta leche. lcyvl18otyo: hacia ac ( = peo).
kysepuku: espada, estoque, sable, ba-
vicha: parece que va a llover, kyvve: ms ac.
(ai)kyreka ( = aikyvu): despiojar, es- yoneta(= kutuha).
tiene trazas de llover. lcyvl18otyove: rr s hacia ae<i (= pe-
pulgar. kyse yvyra: remedio indirecto, vengan-
kychy'iha: sierra (X ( a)mokychi'1: ove).
kyre'y: laborioso, diligente, activo , za paliada, lit. cuchillo de paJo;
aserrar). (ai)kyvu: despiojar; eguapy che kyvu,
optimista, servicii!l (X hetia'e: de oikutu hembirekpe kyse yvyrpe:
kychy'i ku'i: serrrn. he'i a Ko/a imemby mitd kui-
buen humor). retira a su esposa (que se supone
kygua: peine; kyguavera: peine brillan me: sintate y esplgame dice la
kyrupi'a: liendre (huevo del piojo). infiel) la amistad, el trato y la pen- seora Nicolasa a su hita.
te, de oro, dorado, peineta .
kyha: hamaca. kyry (= kyryu): cartlago. sin acostumbrada, y as se venga kyvu kyvu: larvas enterradas de cier-
kyhyje: temor de peligro, desconfian- ky rype: 1 torta de almidn (para un "hirindola con cuchillo de made- tos insectos; reguata takykuvo ky-
za ( = jepoyhu 1embopoi). piscolabis). ra", sin vengarse en apariencia. vu kyvicha: andas para atrs co-
(a)kyhyje: temer(= ambopo'i chugui). kyrype: 2 primera piel de la cabeza del kyse' i: cortaplumas, cuch.ilUto. mo el cangrejo.
okyhyjeikoe: despavorido, con pnico recin nacido. kyti : verruga , callo ( aMkuru). kyvy: hermano de la mujer.
(ikoe: mucho). kyryryo: vbora muy pon2oosa. kyt' i: 1 prximo, casi tocando. kyvyraty: cuada (dice la mujer a la
kyja: 1 nutria;kyjapi: piel de nutria. kyryr}'i: (usado en ipokyryryi) arro- ky t3-1: '2 escaso, espaciado, menudo; py esposa de su hermano) {= kyvy
kyja,2 pyapykyja: brazalete. llado, ensortijado, en espiral. tuh, guata, nup k.: respiracin rembirekol.
kyju: insecto ortptero, grillo. kyryu: cart1lago (ni carne, ni hueso). entrecortada, pasos cort os, golpes ky' a: sucio, desaseado, inmundo, im-
kymbu: gorgojo (M.); tfgua'. kyryi: 1 cosquillas; che k.: soy cosqui- repetidos; ikyta'(ma ohvo hi'ra: puro.
kype: ladilla , piojiiJo del vello. lloso (X amokyryi: hacer cosqui- ya le van quedando pocos aos de ky'akue: suciedad, mugre.
kypy' y: mi hermanita (dice la hermana llas). vida. (ai)ky'a'o: quitar la mugre, limpiar,
mayor). kyr}'i: 2 ternura; k. !f che rykupa: kytingue: ganglio linftico. (= amopolf).
kypy'yrnna: mi cuado ~dice la mujer me derrito (todo) de ternura. (ai)kyti: cortar, segar, acortar cortan- (ai)ky' o: despiojar, quitar los piojos.
refirindose al esposo de su herma- kyr}'i: 3 tierno verde, no crecido ni do. ky'yi: aj (pim.ientito muy picante).
na menor). maduro an (cosas y personas).
kyra: gordo, grueso, gordura ( kyra- Compara pcky: tierno (corno horta-
kue). lizas con vaina), kyryu (como re-
Letra L
ti sonido "ele" no entr propiamente lecbai: vieja.
en el idioma guaran y menos en el lechiguna: cierta avispa.
tup. La "1" se usa casi exclusiva- (che)lekaja: ser viejecito; tohendumi y
mente en vocablos onomatopyi- pe lekaja: que no lo oiga el viejo.
cos, o sea que imitan sonidos o rui- lembu: escarabajo.
dos naturales no articulados. Tam- lepiju : anciano, viejo ; l rembireko:
bin se emplea en ciertos lspanis- la vieja (lit. la esposa del viejo).
mos. limasuti: limoncito jugoso, muy apre-
Lambare : nombre de un cacique anti- ciado en el Paraguay.
guo y actualmente de un mont- limta, lsp. : botella.
culo al sur de Asuncin. lokcho: amante, novio (= tayse).
(a)lansa, hisp: vomitar. buen mozo, gallardo.
(a)lasta: pagar la culpa; olasta nga re- lopi (popular): primo, amigo ; l. S epi:
iete N. py'arasy: pag la culpa de mi primo Cipriano.
la envidia de N. luis: duende, fantasma de la supersti-
latape'a, semihisp.: abrelatas. cin popular, que devora cadveres.
Letra M
m = p con frecuencia en M. y A. como maitepa (= maiteimpa}: cmo ests,
mytutf == pytut: respiro, descanso. cmo te va? (Este saludo vale para
ma: 1 sufijo de pasado que casi siem- todas horas, a diferencia e otros sa-
pre se traduce por "ya"; oma: ya ludos propios de cada tiempo).
vino, ya lleg. Frases- Ne maiteimzntepa: ests
ma2 (con he'z) : garantizado ; N. N . ma bien, ests o andas bien de salud?
he'i pva: fulano de tallo garantiza, maka: un juego de naipes.
lo acredita; pa'lma he'i: el cura lo mal, hisp.: crisis epilptica.
ha dicho y basta; ma che kunu '11: (ai)mama: abrigar, tapa1, cubrir (=
ya gozo de sus caricias. auvti, ajaho 'i. -mama en Anchie-
mcho , hisp .. macho ; querido. ta es " fajar", en Monto ya "liar"
machu: abuela , ama de casa, m. het- "rodear", (que viene a ser lo ''mis-
ramo mbaipy jepeve nahatdi: con mo".
muchos cocineros, ni la sopa sale mamaguasu, hisp. abuela , bisabuela.
bien (v. cocinera). mamanga: abejorro, moscardn.
maera,3 maerdpa: para qu? a qu mamanga yvyguy: abejorro (que anida
fm? bajo tierra).
maeri.itpa: para qu? por qu? mamo: sitio, lugar, paraje, el donde :
cul es la razn ltima? oho petef mamo oflia heta guyra,
mahee: dulce preparado; m. manduvi: fue a un sitio, en donde haba
turrn de man. gran cantidad de pjaros.
(a)maimbe: tostar en recipiente (ahe- mamo ... hape: dondequiera, doquier=
sy: tostar sobre brasas); avati mai- m . rehohpe: dondequiera que va-
mbe: maz tostado. yas.
maimbepyre : tostado. rnamne: papaya {fruto tropical como
mainumby: picaflor, colibn, pjaro , meln que se adhiere en gran canti-
mosca . dad al tronco de la planta).
maitei (= pojopy): saludo, saludos{= mamngotyopa : hacia dnde?
apretn de mano) che maiteimi mamo , oimehpe: en cualquier sitio,
nde sype: mis saludos a tu madre. parte o lado .
mam6pa-m.aangra (a)maayke-mayma 623
622
mampa, mamo p iko: dnde? tas sabrosas en cpsulas, como ave- (a)maayke: mirar de lado, de sosla- marave : nada; m. ndoiki (chve): no
mamorei : cualquier sitio, c. parte o llanas. yo. me importa nada.
mandu'a: memoria, recuerdo (X kuaa: maepa: verdad, no es cierto? {=ma- maraver : para nada , sin objeto, por
lado.
mamrupi piko : por dnde pue"s? entendimiento); mandu 'pe rogue- lfe(piko}. nada.
mamove: en ningur..a parte. reko =
che mandu a
nde rehe: mailepiko, mae(pa: no es as? marave'yicha. como nada, en, por na-
manera'e: sufijo de futuro pasado; me acuerdo de ti; oheja piro y va marachach: tullimiento, tullido. da;. oimo'd. m . hi'ttchupe: lo t iene
oguah manera'e: ya habr llegado. m.: deja un grato recuerdo. en nada.
{cbe)marachacha; estar tutllido, impe-
mano: 1 ajado, marchito, desmayado. (che)mandu'a: acordarse ; na ne man- dido en los movimientos. mara'y: sin mancha, puro.
mano :2 muerte (manra: palabra in- du 'i piko che rehe. no te acuer-
(che)marakacb: estar tullido, impedi- mani: poluto, defectuoso; mancha, de-
necesaria , que no hallo en M. ni A .). das de m? fecto, impureza; na imari gueteri:
do (X mbarakaja: gato).
(a)mano :3 morir ; amanne kuimba ' mandu'aha: que recuerda y tambin es virgen (todava).
rnramo : nunca; m. ndopa mo'd.i: nun-
icha: mori r como valiente (G. S.). recordado. mar.iko (< mba'er piko};. para qu?
mandyju : algodn; ipy'a mandyju: es ca terminar; m. gua 'flichti: como
manoharga : casa del difunto. m. ou meme: para qu vendr tan-
cobarde; m . isusumbyr e: algodn nunca.
(a)manomba: dar la vicla ;flamanomba- to?
peve aflorair{) va 'er ane ret en rama{esponjado). (a)maramoa ( =che marambota): gue-
poyvi rerehpe: hasta morir hemos mangavy y mangay: rboles de la go rrear (M .) = aora ir>. masakaragu.a'i pajarito diminuto, te-
maramove: jams (de los jamases), en rrero.
de pelear por la bandera patria. ma.
mangaysy: resina, caucho o goma del ningn caso, por nada del mundo. (o)materia , hisp.: mejor ipu: supurar;
(a)manombota : estar a punto de mo-
rir, estar en estado agnico, coma kurupika y y otros rboles cong- maramove'Yicha : como nunca: m. (su su 'a: el grano).
toso. neres, el kurupa y entre eiJos. . ovy'a: est contento c. n. matla : vitico; taperembi'urd: ose.
(a)mangea: acechar, espiar, buscar; marane'Y, mara y: sin mancha, impo- mva:t quin?; taperembi'ur: ose.
manorei~ desmayo .
{a)manorei : desmayarse , tener ataque aha guasu mangevo: voy a cazar luto, virgen. mva: 1 quin?; ndaikuai m. ou va'-
venados. marande: de otra manera (he'i hagui- erd: no s quien vendr ; mvapepa
de hipotimia .
mand : luego, sin ms. en seguida; te- mante : slo, solamente (= mnteko}. cha: de lo que asegur o dijo). reme'ta: a qu in lo dars?; mava-
reho m.; vete ya; taha m. mba'e: petef jevy mante: una sola vez. marandeko 1 (M.): relato de guerra, gui piko rekyhyje: de quin te-
bueno, me voy ya. manterei: continuamente ; opuka m.: historia(= marandague). mes?
mandivoi: luego, en seguida; jaha m. se re c., no hace ms que rer; man- marandeko:2 riila, disensin, guerra mva :2 uno, un incviduo; kva oiku(JlJ
vamos ahora mismo. terei hase pe mit, oimne hasjva (M.); ane pame ndaipr i m.: en- iiiarandu 'yva, iarandu m. katu
mandi'o : mandioca (el pan del para- ichupe: el nio no hace ms que llo tre nosotros no hay desavenencias. o ikuane: esto lo sabe un ignoran-
guayo); ambohapo m. ha aoty rar, ser que le duele algo. marandova: gusano verde, peln, muy te, a fortiori un sabio.
avatieta: plantemos m. y sembre- (a)maa: {= ama'}: mirar. observar: voraz. mavaite: todos sin excepcin,toditos.
mos maz en abundancia (< man- tereho emaiia umi vaka r ehe: vete marandu : noticia, novedad, aviso; mavaitpa: quin precisamente?
dioka es puro tup). a dar un vistazo a las vacas. oguem m. vai: trae malas noticias. quin definitivamente?
manduvi : man, cacahuete: m. ku 'i: maaha, maiahra: observador, espa. maranptu : santo, virtuoso, justo, rec- mavamvapa : quines y cules?
man pisado, picado, molido. maandra: encumbridor. a lcahuetero to, sin tacha (X joheipyre: justo, quines y cuntos?
manduviguasu : hermoso rbol de ho maangra : cent in el a, viga, observ;t honrado ) ; marangatgui ne reny- mavapeguara piko: para quin ser?
jas grandes como de higuera y fru- dor. Mva: llena eres de gracia (El. Vera). mayma : todos, todos sin excepcin.
624 maymaiticha-micha
me-(i)mena'y, immave'y(va) 625
maymaiticha: de todas maneras; (a)ma'eguyguy: mirar con la cabeza manera?; m. voipa, ch e sy, ndve
baja y Jos ojos abiertos. memeterei : es una barbaridad lo fre-
(= opicha). ambuekovine: y cmo, madre cuente, a cada paso.
maymaiteichagua: (uno, unos) de toda ma'eha : observador, mirador, observa- ma, te Jo pagar? meme'i : poco frecuente , pocas veces.
clase; tory m. oguern . vy 'p haa torio. me 1 (con nasales, por pe): en, con. memby: hijo; che m. : mi hijo , mi hija
mba'e mbyasy rangue : trae toda (a)ma'ekangy: mirar tiernamente (asy) me 2 (M.). macho , marido (= mna {dice la mujer) ; imembjma: ya tuvo
clase de satisfacciones (tory) en lu mirar con poca atencin . AJ. ' criatura (no es virgen) (X ipurn'
gM de malestar y melancola. ma'ekuaaba: discreto (X m. reko: dis- (ai)me: estar, haber, existu (= ai); oi- ma: ha concebido.)
maymramo : (= maymr o): todos y crecin). me piko ikotjpe: (est en su pie- membyki: mellizo , gemelo.
cada uno. (a)ma'ma': observar en distintas di- za? oi: est; heta oime: hay mucho membykua: aborto ; che membykua:
maymva: todos, todos sin faltar uno; recciones, revisar, controlar, ver si estn (alH) muchos. Naimi nendi: procur o tuve abort o (dice la
yvoty m = m. yvoty = y. oimera: es as, repasar. ve.: no estoy de acuerdo contigo, mujer).
toda las flores, toda flor . (a)ma'embuku (':::. ama'puku): mirar fia1me oondive =
aime ofloe ' membykuakue: criatura abortada (=
ma'era :2 listo, servido; che ma 'erma: como pensativo, lit. mirar lejos. me: estamos de acuerdo , somos del membykuare).
ya estoy listo (ma= mbe) ma'na, interj.: mira!, vea! mismo parecer; oime Tup: existe membymbohapy: trillizo (= memby-
ma'e: 1 mirada, modo de mirar; aten - ma'nguru: atalaya, observatorio. (un) Dios: (= of pe Tupa: hay un py, neol.).
cin, cuidado , proteccin ; bsque- (a)ma'emi: mirar a escondidas (fie Dios). membymna: yerno (de la mujer).
da, inquisicin, informacin ; con- mi: secreto). (oi)me irnpers. auxiliar (no se traduce) ; membymembyre: nieto (de la mujer).
templacin, examen, consideracin; ma'ra :1 fulano ; mba 'icha piko hra o ime aguapy hlna: est sentado; membypaha : la ltima de las criaturas
vista, ojos; ima ' asjva: de dulce ku m.: cmo se Llama aquel fula ikatu oime oguern : puede (ser) que (dice la mujer) ; ta y rapaha (refrrien-
(triste) mirada; Tupasy ne ma ' po - no? (acento prosdico en la e) . traiga . dose al padre).
uva: Madre de Dios de castos ojos, (a)ma'esaguy: mirar con ceo, mirar megua (por pegua): de ; umegua: del membype'(j): tiene o tuvo distocia o
(triste) m ira da ; Tupasy ne m a ' po- hacia abajo. campo. mal parto.
tfva: Macre de Dios de castos ojos, (a)ma'sapy'a: dar un vistazo , echar megua : defectuoso, deforme, contra- membyr: alumbramiento, parto .
de casto mirar. un;~ ojeada. hecho , desproporcionado; hova m. : (i)membyrmbota : est para dar a luz.
(a)ma': 2 mirar, atender, observar , cui- (a)ma'sava: mirar de lado, inclinado. cara fea , hecha a puetazos; fle ' membyranga: hijastro o hijastra (de la
dar, proteger, amparar, inquirir ; re (a)ma' savi: mirar con un solo ojo. m.: calumnia . mujer).
conocer, informarse , contemplar, (a)ma'esayke: mirar de soslayo, de reo- meuara (por peguar): para; peme- membynirga : casa de maternidad .
considerar, examinar Jo material e jo. guard: para vosotros, ama pord membyraty: nuera (de la mujer).
inmaterial ; ema' kuarahjrehe, ika- ama'suguy: mirar subrepticiamente, umeguard: lluvia beneficiosa para membyre: hijo o hija que tuvo (la mu-
tramo: mira al sol, si puedes ; nda- acechar . los campos. jer).
ipri pika oma 'va =
oangarek - m (M.): manojo, haz ; yvotymd :::. meme : a menudo, a la continua, sin
membyrembireko : nuera (de la mujer).
va) nderehe: no hay quien te yvoty apesd: manojo de flores . membyryru : tero, placenta.
cesar, siempre ; flaembo 'e m. va'e-
atienda ama' nama'mbi: no aca rnaicha por mba'icha: cmo, madre r4: hemos de orar sin cesar.
mna: marido, esposo, consorte (A.M.)
bode mirar y admirarlo. m a, te lo pagar? m vopa che sy, menar : novio.
memete: muy a menudo, con mucha menaru : suegro {de la mujer)
ma'e,3 ma 'm(na, interj.: mira!, mira, ndve ambuekovine.
frecuencia ; namem~ namemeti:
mira ! micha por mba 'icha: cmo, de qur menasy: suegra (de la mujer).
no muchas veces. (i)mena~ imenave'9(va): viuda.
626 mensu-(a)mindu'u (a)minga-mo 627

mensu, h.isp.: obrero de los yerbales. tos del Paraguay y regiones guaran- omindu'u avae ': le da al guar-an, mitikua: nifia, chica, jovenzuela (X
yerbatero . parlantes. Estos lo suelen traducir lo estudia. kuatai: seorita. doncella).
(a)menda : casarse (X amomenda: casar; por "un poco", traduccin que en (a)minga: ayudarse por turno; amin mitikuaite: nifia crecida, desarrollada
palabra impropia, pues el matrimo- muchos casos resulta incorrecta, si gta nendive (= romingta): nos (antes de kwara).
nio como sacramento se lo hacen no cmica. ayudamos mutuamente (= ao- mitami : nene, beb.
los contrayentes) ; omenda Jliare, mi:l sufijo tono verbal de pasado; pytyvota, jajopyrta). (che)mitame: siendo yo nio, en mi
Junre: se casa con Julia, con Juan. che mbohorymi aandmi ichupe: mingu: cierto postre de mandioca. niez.
El sacerdote bendice slo a los casa me consolaba, le visitaba; omi leche y azucar. (a)mitamokambu: amamantar a una
dos. che rpe: sola venir a casa (se mtte, mfnteko: slo un poco. criatura.
Nota . Amenda mismo es segn =
tiene: mi = va miva = vami tcr miae: partcula que expresa duda: mitamokambuha: nodriza (que ama
Montoya impropiamente referido al nos). tambin (= ave, avei); nde m : manta).
varn, ya que menda - de me: ma- michi: chico, pequeo, diminuto. t tambin ; che sy m: hasta mi mit.anguerarga: orfanatrofio (=== ty
cho - significa tomar varn: ku- michiete: por nada. por una nonada; madre (= che sy jepeve). rey rga).
anda, akuanda poara decir el va- m ha pehopa: p. n. os vais todos. (che)miramogua: "por ser yo, slo mita rerekua: niera.
rn. (Ntese el ha despus de michiete). yo, slo a mf", indicando mala rnitarupa: 1 cuna (camita de nene).
mendare: casado o casada (= ome- michiku (= kumich): por poco, poco suerte o poca fortuna. mitarupa:2 placenta, envoltura del fe-
ndva). falta o falt para... mi (en composicin): pequeo, hu- to.
mendare'9: soltero. michi ra'ymi: un poquito. milde; che py'amiri: soy miedoso, mitrusu : mocito, joven (nio grande),
merO, hisp.: meln ; m. sayju, m. hovy: nko, mku : algo.- Se aade con gra apocado (A.). doncel (potico).
meln amarillo, verde. cia a la frase ; iport1 mko, hasy msa, hisp. (= embo'e guasu) misa. mitasa: cordn um bilical.
meve (por peve): hasta; amanomeve: m(ku: bastante bien, algo difcil (a)misa, h isp. : decir misa. mive: un poco ms.
hasta morir;pygui akdmeve: de pies (algo doloroso). misarendu : or misa. jaha m.: vamos mo: 1 (con nasales por mbo): prefijo
a cabeza. mimi: hervido, sancochado (=amo- a misa (= jaha embo'e guasuh- factitivo verbal que precede a ver
(a)me': dar, entregar, otorgar, ceder; mimi: hervir, cocer; comprese: pe. bos intransitivos y los convierte en
ome 'ta: dar; nome 'sei: no quiere ojy, iygue). mita ao: paales, fajas. transitivos: as: salgo; amos: hago
dar. (a)mimbi (= ojaji}: brillar, centellear, mitichu'i: chiquiln, pequeuelo. salir, expulso.
me'ha: dador. resplandecer. rnitihpe: ingenuamente, sinceramen mo: 2 sufijo de imperativo y de optati
(a)me'jevy: restituir, devolver, reinte mimbuku: adarga, lanza larga. te, como nio. vo especialmente en oraciones con
grar. mimby: flauta, zampoa, chirima{= miti'i: nio, nene, niito; expresin de dicionales; eme'mo orve: dnosle:
me'mby : cosa dada, contribucin(< mymby). . . carii'io entre los mismos niftos. oho rirmo, aha va'erfJ ave: si l
me'ha: dador). mna: sufijo de imperativo; eumrna: mitajaryi : : abuela del nio o encarga fuera (o hubiera i.:lo) yo tambin
mi:l sufijo de atenuacin, familiaridad ven por favor ; talwmna: (ya) me da de los nios. habra ido ; pemongaru pormimo
o intimidad; eguapymi: sintate; voy con su permiso. mitikaria'y: mow, joven, mancebo. pe hasyvangpe: dadle un poco de
che akdmzne: en mi (pobre) cabe- mini: ant. {= mich): pequei'io; San mitikuimba'e : varoncito, nii'io (X mi alimento al pobrecito enfenno; ro-
za; che renoimi: llmame, por fa Ignacio Mini (X S.f. Guasu). tflkua : nii'la). moimo: que ponga, ojal ponga ;
vor. Mi es el vocablo que se repite (a)mindu'u : rumiar, comer a pedaci mitkunu' Q: gachn, mimado, regala- ha araka'e mo nipo: y cundo po
.
ms veces al da en todos los mbi tos, pellizcando; masticar; estudiar: do. ara ser?. .
628 (a )moaguepu'a{a)moasai (a)moa<>-(a)mohenyhe 629
(a)moaguepu'a: poner los pelos de {a)moangapyhy: ~tisfacer, consolar, doquier - a los cuatro vientos - (a)mohatati (moha = moa): levantar,
punta, aterrorizar, espantar. calmar una pena, un deseo o ansie- la palabra de Dios.
producir humo ; ahumar o manchar
(a)moage (= amohage): apresurar, ace- dad; complacer, servir (che angapy- (a)moa<Je (oa = oha =ya): hacer llo- de humo.
lerar (< tage: ose. : prisa, rapidez); hy: estoy satisfecho). rar. (a)mohata (moha == mua= mya);
omoage teko joja. favorece la justi- (a)moangata: traer solcito, desvelado, (a)moati: endurecer, estirar, disten- endurecer, consolidar; estirar, tirar
cia (social). preocupado, con ansia ; inquietar ( = der, poner tirante; emoattim ive: de.
(a)moage y ms usual (a)myage: apre- amyangeki). pngalo un poco ms tirante; emo- (a)mohav: enmohecer (X hav hfna:
surar, adelantar, acelerar. {a)moanga'u: causar aoranza, carios ; atdmi che r end(pe): saca mi ca bailo. est enmohecido).
(a)moagui acercar, aprox.imar (ichu- debilitar, relajar (< amonga'u: em- (a)moataindy (mo = mu = moh): (a)moha'anga : marcar (poner figura);
gui: a l). borrachar) (v. anga'u). alumbrar (< tataindy): luz artifi- figurar o dar figura, forma ; fo togra
(a)moa.ka: poner cabeceras en el jar- {a)moangeki: inquietar, molestar, tur cial). fiar.
dn, hacer manojos de plantas, en bar (ver amyangeki, ms frecuen- {a )mo ha' eo : hacer retirar, convocar
(a)moatati (= amohatati): convertir
ca bezar. temente). a retiro; aislar, tomar aparte; ms
en humo, ahumar, llenar de hu-
(a)moakraku (mo = my): entusias- {a)moaa: 1 hacer malo, malear, volver mo. usado ( a)emoha'eo: retirarse, ais-
mar, enardecer, apasionar, enfervo- larse.
rizar.
run . (a)rnoatymi ( = mo = mu = my):
{a)moaa: 2 empujar, obligar o forzar mohi, vulgar por pohti: medicina.
(a)moakrapu'a: hacer levantar cabeza. hamacar, balancear, columpiar (X
(X amoa: correr detrs, perse- aityvyro: sacudir). (a)rnobiijeh)'i : causar dentera.
(Como en el anterior, en casi todos guir). (a)mohembe'y: poner ribete, orillar
los siguientes moa, moe = mya. moa = mu: lucirnaga.
(a)moapeno: 1 hacer roncha. (< tembe, ose.: margen borde, ori-
mye). (a)mocba'i: arrugar; apresar, atar de Ua).
(a)moapeno:2 producir, formar olas, pies y manos haciendo como un
(amoakarati: poner cuernos ( X tiene (a)mohembe'yjegua: ribetear, adornar
ondas.
cuernos: hah~ oemohatf); omoaka- fardo de todo el cuerpo ; encoger con ribetes o perifollos.
rati hembirekpe, imnape: es infiel
(a)moapesa: formar manojos, haces, el cuerpo algn dolor insoportable (a)mohembiapo: dar trabajo, jornal ;
a su esposa, a su esposo, comete gavillas, ristras ; ensartar. es ms usado el reflexivo: ( a)emC:. emplear, ocupar.
adulterio. {a)rnoapesyi: alisar, pulir, lubricar, lus- cha'i:.
(a)mohembiporu : amueblar (korype:
{a)moaksa'i: explicar, declarar (po- trar (la superficie). (a)mochichi: acariciar, mima.r. la pieza o habitacin); proveer de
dar) (moa = mya = moha) (v. amy- (a)moapokyti: anudar, hacer nudo. (a)mochu': destrui.r, destrozar, pulve- muebles ; nomohembipori: no con-
at). {a)moapope: rizar, hacer ondulante. rizar, estrujar, matar. ceder muebles, (sin moblaje).
{a)moakitavy: entontecer, atontar. (a)moapov: embadurnar, hacer pega (:t)mohemby: dejar algo sobrante,
(a)moguahe: albergar, recibir, acoger
(a)moakuruchi: causar calambre, acu- joso. (= aro'guahe). reservar; amohembyyre: sin reser-
rrucar, encoger. (a)moarandu: instruir, ensear, (lit. ha- var yo nada, todo entero, de un
cer sabio)(= atavy'o). (a)mojuahe: hacer llegar, enviar;
(a)moakyti: anudar, hacer nudos; ha- modo exhaustivo.
(a)moa.ai ( mo=mu=my): extender, emonguahe chve nde kuatia: envia-
cer terrones. (a)mohenonde, ( a)motenonde: poner
me tu libro.
{a)noaky: mojar empapar. esparcir, propagar, divulgar; emoa- delante o adelante, hace r adelantar
(a)mohaguyno: hacer fementar.
(a)moamUyi: hacer desaparecer, extin- saimi pe che ao; extindeme esas o progresar (X aemohenonde =
guir (che vy 'ay: mis penas, mi mal- prendas; omuasbi hikui oprupi (a)mohaguyr: provocar libido, encen- ahenonde'a: preceder).
estar). andejra e'ngue: esparcen por der la pasin.
(a)mohenyhe y mejor o ms frecuente-
(a)moirfl{a)momaite.i 63 1
(a)mohenda-(a)moingovejevy
630
(a)mobo'ysa: enfriar, refrescar, refrige (a)moir: acompaar; aemoir: ser (a)mokomok : engullir, devorar (=
mente (a)myenyh: Uenar, comple- acompaado; {a}omoir; ser ambokososo): tragar sin masticar.
rar.
tar, cumplir. (a)mobu: tiznar, poner negro; robar; acompaado; (a)omoir: acom- (a)moko'e (ko': maana): hacer pasar
(a)mohenda: colocar, acomodar. poner paarse mutuamente. toda la noche hasta el amanecer;
pintar con negros colores, ensom
en su lugar; apuntar, asentar ; pro- (a)moi: poner, sealar, colocar (= amoko' y okpe ho'ysli pormive
veer de caballo o montado(< ten brecer.
aoa: meter). hagua: ponemos el agu a fuera, toda
da ose.= kavaju: caballo). (a)mohftmohu: c_on~ar, oc~ltan~o lo
(a)moive: recargar, aumentar, poner la noche, para que quede fresquita;
(a)mhendague: reemplazar, relevar que se quiere SJgmficar; dtscutlf.
ms, aadir. eju amoko' (= ane ko') mba'-
(= ojopyro : se turnan). (a)mohu': ablandar, reblandecer; so-
(a)mokambu: amamantar, dar de ma- eppe: ven y haremos msica toda
(a)mohendy y mejor (a)myendy : en bar, esponjar. la noche.
(a)mobyakua: perfumar, aromatizar, mar, dar el pecho (X akambu: yo
cender, prender vela, etc. amoko'o : verbo intil, pues tenemos
mamo).
(a)mohendyno'o: hacer la boc~ agua, embalsamar. aiko'O: causar picazn.
(a)mohypy' u: espesar, condensar. . mokambuha: nodriza, ama de leche ;
fomentar un deseo o apetito (X (a)moko : tragar, sufrir: che mok
bibern.
che rendyno'f>: se me hace la boca (a)mohyvat: hartar, llenar (de comJ mboyve pe yvy : antes que me tra
mokambupyra: lactante (= mita ka-
agua). . da), saciar, satisfacer . . gue la tierra.
mbu).
(a)moberaku: esparcir el rumor, d (a)moinge: meter (dentro), introdu~ tr mokoi: dos; mokiha: segundo; m<r
vulgar, hacer propagand~. . (=(a}oa, (a)mbohyrn ): gol ; mom (a)mokane'o: fatigar, cansar, hastiar. kive: dos ms, otros dos: mokiv-
(a)moherakungatu : acredttar, contn geha: que mete gol, golista. . (a)mokangy : debilitar, enflaquecer, va: los dos, ambos a dos; moki pe
buir a la buena fama de o tro. . (a)moingo: 1 hacer andar (es~a~, se~, Vt enervar. tei ri: una mitad, moki pa: vein-
(a)moherakuavai : difamar. desacred vir) ; hacer habitar o VlYlr ; na~e (a)mokay : ocultar , tapar (a}uv). te ; moki mok()i: de dos en dos.
lar. calumniar, deshonrar. moingo yvy n, uperire ane mom (a)nokarapa : doblar, arquear, encor (ll)mokuarahy'a: poner a la sombra,
(a)mohesak { = anwesak): aclarar, gne yvpe: ahor~ nos hace _esta r, var (= ambojayvy, amokar). sombrear.
explicar, poner en claro, quita~ las (nos puso) en la tierra, despues nos (a)mokarapachi: aadir (agua, yerba, (a)mokunu'fl : acariciar mimar (< ku-
dudas: oemuesak: aclarar eluem har vivir en el cielo. etc.{= aitykua). nu': mimo ikunu' hna: le mi-
po 0 disiparse las nubes. . (a)moingo:2 hacer alcanzar ~ lle~ar ~ (a)mokari: curvar, arquear ; hacer ren- man, es mimado).
(a)mohesat: cegar, hacer a uno cteg_o alcanzar; ne moingne reta ru_v1cha go o cojo; lisiar, estropear. (a)mokuruch: encoger, acurrucar cau-
o tuerto ; pota vai ane mohesatu; ramo: te har llegar a Presidente (a)moka'e: asar (ryguasu: una gallina ; sar calambre, acalambrar.
la pasin nos ciega. . de la Repblica, Presidente del so'o ~a': carne asada ; asado). (a)mokflhati (< kuatd): endurecer la
(a)mohesi: sanar, dar (l~) ~alud, toru (a)noki: secar, enjugar, desecar (a lengua (X aemokuatdpoi: perfec-
Pas.
ficar, entonar, reconstttutr. la)moingoe: distinguir, hacer diferen mbohypa, amboypi) {he!Xly: las l- cionarse en la pronunciacin).
mohesiha (= tesi me'ha): saludable, cia (== ambojuavy ). hacer acepta grimas). (a)mokycbi'i: aserrar.
sano ; tnico, reconstituyente (= cin de personas, ser parcial. . unokerair: acompaar el sueo (tu (a)mokyre'y : enfervorizar, animar, ac
resi reruha). (a)moingove : vivificar, dar o comum p{uenbigui: un ngel). tivar, poner bros, estimular.
(a)mohe'embochy : salar o azucarar en (a)mokiriri: acallar, hacer callar, silen- (a)mokyre'}'re'y: activar ms y ms
car vida, animar, dar alma.
demasa. (a)moingovejevy: resucitar, volv_er a ciar, dejar sin respuesta (X arokiriri: estimular reptidas veces.
(a)mohe'emby (= amolle'vy): salar o dar la vida al muerto (X Olkove guardar silencio sobre algo; tener (a)moky.,Yi: hacer cosquillas.
azucarar a media, un poco. paciencia). (a)momaitei: saludar, llevar saludos;
jevy : resucit).
(a)mohe'o: humedecer, mojar algo.
632 (a)momano-(a)mombegue (a)mombegueve-(a)momby te 633
(a)momymy: sacudir, remover, mo- (a)mombegueve: hacer mayor pausa, (o)mombo' a: fecunda r a la gallina, ha-
emomaiteimi ichupe che rrape: sa-
ver, (v. tyvyro y mongu'e). espaciar ms el ritmo. cerle poner huevos
ldele Ud. de mi parte .
(a)momba: acabar , terminar, extenni- (a)mombe'u : con tar, narrar, referir, (a)mombo'i (y mejor ambo'iuka): ha
(a)momano: mortificar, hacer morir,
nar, satisfacerse. confesar, testificar, avisar ( amoma- cer desmenuzar (X ambo'i: desme
desmayar (X ajuka: matar). randu).
(a)momandu'a : traer a la ,.,...~mora , mombaha: exterminador, corruptor. nuzar, hacer pedacitos (X amo-
mombe'uha: testigo, narrador, histo- ngu 'i: triturar).
recordar ( trans. ). momba kpe: polucin, derrame noc-
riador (= marendekoapoha, M.) (a)mombo'o, (a)mbopo'o: destetar,
(a)momara: negar un favor, defraudar turno.
(a)mombe'uka (= he'iuka, ha'euka): quitar el pecho (X aroyr: detestar
Jo prometido o esperado; engaar, (a)momba che kpe: tener derrame noc- enviar para comunicar; he'iuka = aborrecer).
objetar, confundir, hacer quedar turno. omombe 'u ka ndve, pende aty (a)mombu: reventar, trans.; hacer esta-
mal ; noromomari chne: cumplir (a)mombarete: fortalecer, robustecer, va'erha {= pende aty hagua) ko llar ; desflorar, desvirgar.
mis promesas, no pases cuidado; fortificar, reforzar. ka'aru: me enva para comunicarte (a)mombuka: hacer reventar.
ani che momartei: no me lo nie (a)mombauka: hacer terminar (hacer que esta tarde os habis de reu~ir. (a)mombuku : alargar, amombukta
gues no me hagas un feo. que otro tennine). hacer cesar. mombe'upyra: memorable, digno de karuha: alargaremos el comedor ;
momaraha: infiel , defraudador, in (~)momby: despertar (< apy: des- contarse, de historiarse. nambopuku mo' (vima) nendive:
cumplido r, ofensor, corruptor. pertarse); mombayha: despertador, mombe'upyre: lo contado, referido; no voy a ser prolijo contigo.
(a)momarandu : avisar, comunicar, no- que causa insomnio, como el caf. historia, historiado. (a)mombuuka (v. mombuka).
tificar. (a)momba'apo: hacer trabajar, propor- (a)mombi = (a)mbopi: hacer cesar ; (a)momby: astringir ; yva aky iiane
momaranduha : diario o peridico, no- cionar labor, ocupar ( ajokui); dar despejar, alejar (< opi : escampa, momby: la fruta verde causa
ticiero, comunicado, comunicacin. trabajo, fatigar, molestar. cesa): yvytu hat!J omombi amme: astrigencia en la boca.
(a)momarangatu: santificar. (a)momba' e : alabar, admirar, apreciar, un viento recio hizo escampar, ce- (a)mombyky: acortar, abreviar, trun-
(a)moma e: hacer atender, mirar o vigi- estimar; dar, regalar, otorgar (con sar la lluvia, despej la lluvia, las car; amombykyta ( == che mbyky-
lar (jasjlrehe: la luna). pe de cosa). nubes (v. pi}. ta): ser breve.
(a)rnomohe = amopy "ah e: hacer gemir (a)momba'e~ : ensalzar , tener en (a)mombia: desviar (< apin: me des- mombyry: lejos, lejana, apartado.
(por un golpe en el vientre, etc.). sumo aprecio, tener en mucho. vio; v. pia). momby rymbyry : muy leJOS varios si-
(a)momokoi: dar compaero, acoiJa- (a)momba'ekuaa: proporcionar cono- (a)mombichy: asar (a la brasa, al hor- tios lejanos.
cimientos, instruir ; saber apreciar, no).
rar, aparejar o poner dos, doblar, mombyrygua: el de lejos, moradores
binar; omomoki hembireko: co- agradecer. (a)mombo: lanzar, arrojar, echar (X lejanos.
mete adulterio omomokoi e (a)momba'embyasy: entristecer, ape- ( a)mondo: enviar). (a)mombyta: detener hacer parar:
mbo'e guasu: bina (la Sta. Misa); sadumbrar, conmover (X chemba' (a)momboi: hacer desnudar (X ae- aguivete emombytami chve: en
omomokoi imbayru: se proporcio- embyasy: estar triste). mboi: desnudarse; ( a)mboi: desnu- la siguiente parada detn (el coche),
na otro auto, tiene dos autos. (a)mombe (ms usado ambope): tum- dar ; ijopivo hina: est desnudo). voy a bajar.
(a)momora: tener por lindo o bueno, bar, agachar, doblar, inclinar (X (a)momborei : desperdiciar, derrochar (a)mombyte : 1 penetrar, introducir; di-
amope: quebrar). (lit. echar sin razn). vidir por medio : ponerse o pasar
alabar, felicitar {= arohory): auten
ticar, refrendar, aprobar, autorizar, (a)mombegue : hacer ir despacio, acor (a)rnombouka: mandar echar. por medio.
dar por correcto; legalizar (X amo- tar o retardar el paso, la marcha, (a)mombovy : reducir, disminuir, redu- (a)mombyte: 2 hacer medio, poner (en
el ritmo; hacer bajar la voz . cir el personal ; ralear. el centro) (X aiemboapy te: comer~
por: hennosear, acicalar).
634 (a )mombytu' u{a)mongarai (a)mongaru-(a)moandy 635

(a)mombytu' u: hacer reposar o des mondare (= mondapy re): robado. (a)mongaru : hacer torcer el pie (re (a)mongu'e : mover, menear, aflojar(<
cansar ; aliviar, relevar ( aipyru). (a)monde: vestir; "nde, opvo mo- calcar, hacer recalcar; che karu : aku 'e: me muevo).
(a)mona: embadurnar, untar, pegar, ndehare, eike yvgape": " t, que yo me he recalcado). (a)mongu'i : desmenuzar, triturar, mo-
encolar ; amona ichupe yv5're: le vestiste al desnudo, entra en la (a)mongaru : alimentar, dar de comer, ler, pulverizar.
ultrajo, lit. lo mancho con tierra gloria". dar pienso. (a)mongu'ichO : triturar (trillar), hacer
(G. S.) . mondepyre {ao ): ropa usada. (a)monga' u : marear, atontar, embria aicos.
(a)monambi (ichupe) {= che popa'a (a)mondo: enviar a una persona (de gar, emborrachar. mongu'iha : trituradora, molino, mol
hese): prender, apresar ; omonanb ac para aU) ; amando ndve petei monga'uha : estupefaciente. nillo.
ma = oenzonambz'ma: ya est en la momaranduha: te enviar un noti (a)mongy: hacer llover.
(a)monge : adormecer, hacer do rmir,
crcel, a buen recaudo. ciero. (a)mongyhyje: atemorizar, acoba rdar,
(a)mondobo: rasgar (tela, papel), rom dar cama, hospedar de noche.
(a)monandi: vaciar, liberar o desatar, amilanar, apeligrar.
per estirando (cuerda ...) ; apagar, su mongeha: soporfero ( = kra remha).
descalzar. (a)mongyra: engordar, producir o
primir, dejar (y'uhi: la sed); apa anestsico.
(a)monei: acceder, consentir, otor criar grasa, gordura (X amoandy:
gar, suprimir, dejar (y 'uhi: la sed) (a)mongerasy: no dejar do rmir, di ficul- aceitar , engrasar).
gar o dar el s : amonei ichupe: acce
(X oso: se rompe< amondoho por tar o quitar el sueo ; mbokapu vai
do a su pedido; che monei = one (a)mongy'a: ensuciar, manchar, emba
amondoso, que es tup); ipurahi oikva oporomongerasy: ese dicho
chve: asiente a mi peticin, con durnar, profanar, poluir, emborro
siente (X rehasa : ombotove chehe omondoho: suprimen sus gorjeos. so tiroteo que no nos deja dormir.
nar.
gui), omoneiy aja, ndoheji: no le (a)mondoro : rasgar, desgarrar, arran (a)mongeta l (= amoe'): conversar
(a)mongy'a'o : quitar la horrura , lim-
deja, mientras no se lo concede. car. (hendive, ichupe: con l). piar ; mongy'a 'oha: limpiador, puri-
(a)mono'o : recoger, amontonar, agru (a)mondu'u (= amy ndu'u): masticar, (a)mongeta: 2 declarar el amor (ichupe ficador (= mopotiha}, lavadora,
par, acumular, ganar, tener ingresos, rumiar. o sin rgimen). Dos compuestos :. lavandera.
coleccionar (< no'o: coleccin, reu (a)mond)'i: atemorizar, espantar, asus- 1) ( a}cmongcra: conversar, se me (a)moa : l engendrar, (M); che n1 che
nin, junta, grupo). tar (< emondyi: susto) ; che mcr declara el amor : 2) aomongera : moa: mi padre me engendr; Oe
(i)mono'ombyre: ahorra~o, ahorros; ndyi: me asust ( = ambopo'iuka). declararse mutuamente el amor. moa che ry pe: he concebido
coleccin, coleccionado, montn, (a)mondyky: exprimir gota a gota (X (a)mongora, hisp.: acorralar r< kora}, (dice la mujer).
etc. otyky tyky: gotea). cercar, sitiar ( = ambotoki, aman (a)moa : 2 (o = u) hacer correr, per-
(a)mono'ono'o : juntar a montones, a (a)mondyry: 1 azuzar, inducir : nondy Joki}. seguir; desterrar (che rogag.ti. che
porrillo. rjigui amondyry ichupe: como no (a)monguera : c urar, sanar, trans. retgui: explsanme de mi casa:
(a)monda : robar hurtar; mondaha: la se lanza. yo le animo. (a)mo~gueri: aburrir, fastidiar, can destirranme de mi pas); jajeity
drn ; mondapyre: cosa robada; a.,i (a)mondyry: 1 rasgar, desgarrar (= sar.: tapre amoa yvytu : echmonos
rehejtei ne mba'e pe, imondarei amondyryry ). mongtleraiha: majadero, fastidioso. por el camino a perseguir el viento.
pyr: no dejes tus cosas aqu para (a)mongakuaa: hacer crecer, desarro- (a)mongiLi : hacer caer o desprenderse : moi : (ratero), astuto, pillo, tunante.
que no te las robe el primero que llar, desenvolver, educar, criar pyharevete ysapy amongiva: de (a)moami : hacer ordear.
pase (lit. para ser robadas). (ichupe). maanita hago caer el roco =me (a)moambyvo : sonar o limpiar la na-
mondahari: el futuro ladrn ; imba'e (a)mongarai: bendecir, consagrar (= empapo en el roco. riz a o tro (X aemoambyvo:so
avykyva m ko'rogua: ladronzuelo ahovasa: bendecir o dar la bendi (a)mongi : desprender, hacer caer, co- narrse).
de hoy ser el ladrn de mai'iana. cin). mo frutas, hojas, etc. (a)moiiandy : poner grasa, aceite: acei
636 moangra-(a)moe' (a)moe'e-(a)mopo' 637

tar, engrasar, untar, ungir, embal ensear); aembo 'e: ser enseado, con palabras dulces; la madre echa (a)moper: dejar a uno calvo, pelar,
samar. aprender. piropos a su rujito en brazos: isy rapar, esquilar.
moangra, poromoangra: creador (a)moemboi: hacer que se desnude omoe' imembype ijyva ri. (a)mopesyi =( a)mosyi: alisar, pulir,
(M.). uno. (a)moe' e : 3 hacer hablar a uno (pohfi.. bruir; planchar, desarrugar.
(a)moani: hacer correr, perseguir. (a)moembojovi: hacer carear, en me: con una medicina). (a)mopetei: unificar, aun~r, federar ;
frentar uno con otro (= amoe- (a)moi\e'e: 4 declarar el amor (ichupe: teta mopetefmbyre: estados u ni-
(a)moapymi: hundir, zambullir, su
mbojovake}. a ella). dos.
mergir.
(a)moembopy'amongeta: hacer re (a)moe' mondo: encargar, enviar re- (a)mop: 1 fracturar, romper, quebrar.
(a)moar : enfurecer, azuzar; omoa
r(Jkuaa tro (= otoromoarbkuaa): flexionar, hacer entrar dentro de cado, encargo, anuncio, aviso. (a)mope:2 encargar, responsabilizar:
s (ver mejor amoepy'amongeta). (a)moe'ngopa: interrumpir al que omop che rehe aha hagua mburu-
sabe torear.
(a)moembosako'i: hacer que uno pre- habla. vicha rendpe: me encargan de ir a
(a)m oauka: hacer perseguir.
pare o apronte algo. la autoridad, de hablar con el supe-
(a)moaya: deshacer una tela sacan- (a)moe'engu (= (a)molciri: hacer en-
(a)moembo' y : poner derecho (de rior (v. p 2 ).
do la trama, deshilar, deshjlachar. mudecer, silenciar, ponerle a uno
pie). poner de plantn ; omoiie- (a)mop: 3 trozar, quebrar, romper,
(a)moehe: hacer que se derrame (X punto en boca.
mbo'y hesa hese: pone fija su mira cortar, coger (ramitas, tallos...) ; te-
arloh: derramar; aieh: derramar (a)mouhi: poner trampa, asechanza,
reho eipo'o rosa poty, ha effeha'a
se; aohuka: hago que otro derra da en l. celada ; acechar.
emop hakd puku reheve, ikatu
me). (a)moeno: acostar, poner clueca. moo, vulgar po r mamo: dond~ ; mo- hagua reffotjl jevy: anda a arrancar
(a)moeko'oi: disgustar, ofender, in (a)moeuvauka: hacerse tapar o co- pa: dnde?; moiko rejuhu ko /ca- rosas y procura cortar ramitas lar-
dignar; ani Tupasy. ne moieko'oi bijar por otro ; tva omoeuvuka mba juky: dnde has hallado cria- gas para que se puedan plantar de
ko che rembiapokuemi: no te dis tayrape he'i11o "che ra'y, che u11o tura tan linda? de dnde vino este nuevo.
guste, Madre de Dios, este mi traba na": el padre se hace tapar por su angelito? d nde est la planta de (a)mopiri: estrem ecer, espeluznar, con-
jito. hijo diciendo " hijo, tpame" (che tan bella flor? m over, producir escalofro; che mo-
(a)moemombe'u : confesar (propio rluvana =che manuna). (a)moparui : producir ruido estridente pirimba pva: es conmovedor eso.
del sacerdote), or en confesin ( = (a)moepy'amongeta: hacer pensar o como de lata o algo parecido. (a)mopiro'ysi: refrescar, refrigerar;
aporomoemombe 'u}. refl exionar, dar que pensar. (a)mopa: baldar, hacer cojo o rengo. aliviar, alegrar, causar bienestar
(a)moemoa: procrear. reproducir, (a)moepyrfl: hacer empezar, hacer (a)mopa': sujetar, afinnar, atrancar. (ambovy'a; ajohi).
plantar. que comience o principie. (a)mopa'i; espaciar, hacer un claro, (a)mopoka: poner ralo, espaciar, au
moemoaha: criadero, invernculo . (a)moest : hacer arrodillar. separacli>n o intermedio. mentar los intennedios.
acuario, plantel, era ; reproductor. (a)moesupehe: hacer hacer genu (a)mopda~ngue : hacer pedazos, destro- (a)mopori : herm osear, embellecer,
incubadora. flexin . zar, partir, hacer partes. acicalar (X amomor: dar por
(a)moemu : hacer comercio, el nter (a)moeyke'a: ladear, inclinar, poner (a)mopebe'a : despedazar, destrozar, bueno, alabar).
cambio. de lado. fraccionar( = {a)trosa, hisp. ~ (a)mopoti: limpiar, asear.
(a)moemyro : ofender. causar enojo (a)moe' : 1 hacer hablar. ensear a (a)mopepe: romper a pedacitos, hacer mopotiha: trapo, rodiUa; regadero; fre-
o rencor, irritar{= amoemyr). hablar; hablar a uno, preguntar. ailicos. gona; purga.
1
(a)moembo'c: hacer rezar. di rigir la palabra. aconsejar. (a)mopertri: adelgazar (superficie pla- (a)mop' e : hacer meter la mano (a)-
(a)moembo'e : 2 cnsriiar (= ambo'c: (a)moe'e: 2 echar piropos. lisonjear na}. po'e: meto la mano).
638 (a)mopunga-(a)mosu (a)mos~i-(a)muapop 639
(a)mopunga: indigestar, empachar. moroti: blanco, nveo, plido, descolo- purahi koyguami: compondr agusanar, apolillar; oemotigua':
(a)mopumr: producir ruido al masti- rido. mis versos ingenuos en guaran se llen de gusanos.
car pan tostado, etc. morotingue: los blancos; la blancura. forneo : (Para algunos este verbo mo'i: 1 sufijo de prohibitivo; ani ne
(a)moro'ysi: enfriar, refrescar. . amosus no existe). afia m. (= ani ne aJtei): no quieras
(a)mopu'i: levantar, elevar, alzar {=
(a)mosaingo: colgar, suspender (X osa- (a)mos}'i : pulir, alisar, lubricar. ser malo, no seas malo.
ahupi): jojaite jepy taspe am<r
ingo: est colgado). (a)motanimbu : poner o afiadir ceniza; mo'i :2 casi, a punto (adverbio); ha'a
pu'a ko paragui: todos juntos
(a)mosaki: aclarar, esclarecer, explicar reducir a cen.iza. mo'a: por poco me caigo(= haime-
en esfuerzo levantemos al Para-
(mo= mue = mohe) X hesak: ojo (a)motatati: ahumar, convertir en hu- te, pero ste se antepone al verbo:
guay.
seco, sin lgrimas. mo; oemotatatimbma: ya se con- haimete ha'a; mientras que mo'
(a)mopyryr}ri: hacer girar dar vuel-
(a)mosarambi: extender, esparcir (= virti todo en humo, se redujo a se pospone.)
tas, como trompo, etc. amuasi). la nada. (a)mo'a :' hacer sombra ; nde che
(a)mopyt: colorear (de rojo), pintar (a)mosi: atar (poner cuerda), encade- (a)motembo: copular. mo' reina: me quitas la luz, me
de prpura. nar, cautivar.
(a)motenonde: poner delante, hacer ests haciendo sombra; ani remo'-
(a)mopyt: oscurecer, entenebrecer. (a)mosiuka: mandar atar, mandar a-
adelantar o progresar, anteponer, tei ichupe ra resgui: no le hagas
(a)mopytuhe: dar la respiracin. hacer presar, cautivar, esclavizar (< s: sombra.
respirar, dar aliento, alentar. dar la preferencia. 4
cuerda, cadena) (X amonambi chu- (a)mo'a : cubrir, encubrir, ocultar;
(a)mopy'ami : acoquinar, atemorizar, pe = che pa' hese: prender apre- (a)motenybe, y ms frecuentemente
mba'e omo'a iarandvagui Tup:
acobardar (= amotfndy, apicha). sar). (a)muenyhe: llenar, henclr, satisfa-
tales cosas las oculta Dios a los
(a)mopy' amongeta: hacer pensar o re (a)mose: echar fuera, expeler, expul- cer; cargar o llenar el tanque.
sabios (de este mundo); J..'Uarahy pe
flexionar ( = amoepy 'amongeta, sar desterrar, deportar. (a)mote'o: suprimir, matar (< te'tx omo' pe hovjlva arai: nubes plomi
sinnimo ms usado). (a)mosununu: hacer retumbar, promo- muerte).
zas cubren el sol.
(a)mopy'angata: preocupar, inquietar, ver revolucin, amotinar. (a)noticha'i: 1 arrugar o hacer arrugar (ai)mo'a : 5 sospechar, presumir, op
desasosegar. (a)mosusft : 1 cardar, desmotar, aclarar, la nariz (ms usado el reflexivo): nar, pensar, juzgar, entender ; oi-
(a)mopy' arati: fortalecer. esponjar (mandyju: algodn); decla- aemoticha'i. mo'ii y hgui: sin esperarlo, inespe-
(a)mopy'}'i: espesar, suprimir interva- rar, explicar, componer ; e' y voty (a)moticlla'i :2 derrotar, vencer (ser radamente.
los, menudear, frecuentar ; em<r puraheird amosus: compongo unos vencido por l: aemoticha'i). (a)mo' iho: preocupar, recordar, hacer
pyyimive nde ju kyv: que te vean versos, para canto, para ponerlos (a)notie'y: faltar aJ respeto, ofender, suspirar, producir aoranza (hese).
mis ojos con ms frecuencia por en msica; amosus va'era ipurahi ser grosero, zafado (tapichpe, ku (ai)mo'i'yhgui: inesperadamente (v.
esta tu casa. he'me: lo pondr en dulce melo- me: i con el prjimo, con las mu- mo'f14).
moraka'e: (Ver: mora'e) da. jeres.. .). mo'opi (= pojopy): ta<;ao, avaro,
(a)morangue: malograr, hacer salir mal (a)mosus 2 (= amobogua): zarandear, (a)motimbe: chafar la nariz. escaso, ruin, mezquino.
(= aharu). cribar. (a)motimbo:1 levantar polvo, hacer (a)muaky ( = amyaky): mojar.
(a)morauvo : presagiar, pronosticar. (a)mosusil: 3 hacer temblar (< sus: humo, fumar, fumigar, incensar. (a)muaa (u = o): empujar, forzar , im-
mora'e: sufijo de condicional pasado. temblor). (a)motimbo: 2 derrotar, vencer. peler, malear, arruinar.
moro, por poro: (apenas usado). (a)mosO: ~sponja r, ensanchar (el cora- (a)moti (= (a)rotf, (a)picha): avergon (a)muaaa: dar empellones.
morombi: enfermizo, hambriento, zn); componer, elucubrar (poe- zar, sonrojar, abochornar. (a)muapope (mu = mo): rizar, ensor
infeliz, intil{= palu). sa ...); amosuta (avae'eme) che (a)modua'i: poner gusanos o polilla ; tijar.
640 (a)m uasi-(a )mya tatf (a)myatymi-my'ji 641
(a)muaii (mu = my): espat:cir, ex- myageha: acelerador. {a)myatymi: (my = mo): columpiar. myikure: comadreja (v. poi).
tender, propagar, desparramar. (a)myakate'y: no querer dar, ahorrar, (a)myatyrO: componer, arreglar, refor- mykycbi: 1 especie de batata silvestre.
(a)muas (mua = moha = moa): ha- guardar sin gastos (mezquinar di- mar, remendar, remediar. Como
cer llorar; amuas mbaraka: toco cen los paraguayos) (= che rakll- mukychi: 2 desmedrado, raqutico, po-
otros verbos, puede ste ir precedi- co desarrollado.
la guitarra. te'Y). do de su complemento directo y
(a)mua (mu = mo): estirar, esfor- mymba: animal domesticado (como
zarse (v. moat}; sacar (che renda:
(a)myaky: (mo =mu = my): mojar. formar un verbo compuesto; por
buey, mula).
(a)myakyti (mo = mu = my): hacer ej. : ( a)ogamyatyr: arreglo de la ca-
mymbakaruha: pesebre, comedero,
el caballo para ensillar).
nudos, hacer grumos (= amoaky- sa = (a)myatyr che rga.
(a)muataindy (mu = mo = moh):
t}. (a)myatyrjevy: recomponer.
prado con pasto.
alumbrar. myi (= ysoindy): lucirnaga (v. mua). myta: tropa de animales (tropero: my-
(a)muatymi (mo = my): columpiar: (a)myangeki: sorprender, llamar la (a)myendy (my = mu): encender, tarerekua).
mua (= ysoindy ): lucirnaga, cocuyo. atencin, despertar, molestar, tur- prender. mytil: pavo monts.
(a)muenyhe: llenar, satisfacer; gustar bar, interrumpir, conmover (< an- (a)myenyhe: llenar, cargar (de nafta, mytue (pytue, M.): descanso, sosiego,
a uno o ser del gusto (ichupe: de geki, iangeki: turbacin, est etc.). consuelo (X ambu: resuello, jadeo,
l); nane myenyhi piko: no te turbado, alarmado). (a)myesaki (my = mu): aclarar, escla- respiro); m. ha ambu rembiapokue:
gusta? (a)myaa (mo = mu = my): empu- recer. fruto de unos tiempos libres.
(a)muesak (mu = my): aclarar, es- jar, malear. (a)my: moverse, menearse. my'yi: charlatn hablador, que no sa-
clarecer, poner en claro, explicar, (a)myaro: ofender (= amoemyr), (a)myirei: moverse sin querer; espon- be guardar un secreto; ijuru m.: que
hacer ver ( ahechauka). (X ayr: perdonar; amoyr: tneamente, por reaccin nerviosa lo cuenta todo.
muhra(=emuha): mercadeo, comer- desagraviar).
ciante. (a)my&'lii (mo = mu = my): extender
(o)mumu: pulular, hormiguear, haber esparcir, divulgar, publicar.
en abundancia, abundar. (a)myase: hacer llorar, j~yma piko
(a)mua: hacer correr, correr detrs, remyase pe nde rapichamime: de
perseguir; amua che renda: correr nuevo has hecho llorar a tu com-
cabalgando; remua reina ry'a pa- paerito? (<has: llanto).
v ko yvy ri: en vano pretenders (a)myati: estirar, tirar ; endurecer, es-
conseguir la felicidad completa en forzarse (= amohat, amoat);
este mundo; vaka che kutu muah- amyat ojoykre jahupi hagua
pe: la vaca me dio (me corne) al ane avae'e: esforcmosnos co-
perseguirla. do con codo y levantemos el gua-
mu'a y ms usado mo'a: casi. ran.
my : 1 lanza, pa. myatare'y: planta espinosa; myata-
my: 2 quintilln. :v
re chekari: me rasgu esa plan-
mya (= ysoindy): lucirnaga (v. mu). ta.
(a)myage (por amohage): apresurar, (a)myatati: tirar (un tiro), disparar
acelerar, activar. (hese = le, a l, hacer humo).
Letra 111
Lt mb es caracterstica del guaran. Se hina: est fuerte, es fuerte, tiene
pronurtica cerrando la boca y emi- fuerza(s).
tiendo un sonido inarticulado, antes mbarigui : polvorn, jejn (mosquito di
de la explosin de la b. minuto, simlido, dptero).
mba, suf~o (con nasales, por pa con mbatara:1 abigarrado (aves).
orales): todos, completo, acabado: mbatara :2 veleidoso, inconstante.
pesmba: salid todos (X peikepa: (a)mbatururu : hacer cncavo (ver en
entrad todos, v. pa). cavo).
~bagua: (v. he'ymbagua): rodaja del mbaupe : para qu?
huso.
mbayru por mba'e ryru : recipiente.
mbaipy : polenta ; machu hetramo, m caja, bal; vehculo ; mba'e mbayni-
jepe nahati: si son muchos los co- pepa reh ta yvate: en qu vehcu-
cineros, ni la polenta sale bien.
lo irs para el norte?
mbaita {= syi): cotorra (X syi: liso). mba'apo, sinnimo de tembiapo, ose. :
mbaite (con nasales, paite con orales). trabajo; m. hory,a: trabajo alegre .
sufijo de superlativo; aha'mbaitc- (a)mba'apo : trabajar, ocuparse; la bu
ta: voy a procurarlo seriamente (X rar, doblar el espinazo, flexionar la'>
ajapopaitta: voy a acabar del l o vrtebras.
do). (a)mba'apo'i: trabajar poco. rendir po-
mbakuru : tubrculo comestible. co.
mbara: vitilijo (eczema de manchas (a)mba'apo pytu'u: trabaJar descansan
blancas). darnente, no matarse trabajando.
mbaraka: guitarra (de maraka, anti mba'aporeb: bsqueda de trabajo:
guo instrumento). oho mba'aporek{vo): va en busca
mbarakaja:1 brazo (desde el hombro al de trabajo.
codo), bceps. (a)mba'aporeka: buscar trabajo.
mbarakaja:2 gato (chivi). mba'aporepy: jornal, salrio, honora
mbarakaju: sierra entre el Paraguay y ros, precio del trabajo: m. moki-
Brasil. chagua oime: hay d0S precios (dos
mbarete : fuerte, fortaleza: imbaret< clases de precios) del tra'bajo.
mba'~iko-mba'epyahu 645
644 (o)mba'apose'~va}-mba'ehi'upy
mida, cosa de comer. ciencia, entender; entendimiento,
(o)mba'~'j(va): holgazn, hara- (lit. mtete, entra en tu uasero). mba'ito: qu, qu hay? inteligencia (teko lcut111); teJe~ ne
gn (=jaguajulca). mba'e:4 refuerza el sustantivo; mbtl'e- mba'idaa: (el) como. mba'elcuva ku pva: es todo un
mba'~ (= tDSy): enfermedad, dolen julcaha (por juka): el asesino; mba'i.,pa: (de) qu clase?; m. sabio ese hombre.
cla, achaque; m. jehji{~): los mbtl'e pota vai (por po por. val).' te/cove pe ereva = pe Tf!Jfe'lul: mba'e ky'a: impureza, suciedad, por
(agudos) dolores de la e. mal pensamiento, deseo pecamin~ qu clase de individuo es ese que quera. (Ntese que anteponiendo
mba'asy-ka'aty: enfermedad cutnea so; mbc/e rovaha: cara negra (tata dices? mba 'e al adjetivo se puede fonnar
de los yerbateros Oeishmaniosis). pyi =como el carbn). mba'eicUitmmmo: por nada del su abstracto correspondiente).
mba'asy po'i: tisis, tuberculosis. mba'e 5 {= tembi): m. kuaa: ciencia, mundo. mba'mbora'e, vulgar por mbtl'nipo-
mba'asy rp: hospital, clnica ( = saber(= tembikuaa). mba'ichapa: cmo? ; m. ndaikulllli = ra'e: qu fue? qu haba sido?
mba'asyvra rga), sanatorio. mba'eapo, mba'eapokue y mejor te- m. henmgua: el cmo y la manera qu haba pasado?
mba'..y tata: enfermedad grave (del mbiapo, tembiapokue: trabajo, tra lo ignoro; m. nde rra: cmo te mba'e mbyll)' : tristeza (= temimbyt~-
fuego). bajo hecho. llamas? sy, ose.).
mba'aty vai: lepra (enfermedad fea); mba'e apohra: trabajador, operario, mba'icha rei : por un nada, por un (cbe)nba'embyuy: estar triste.
sfilis. obrero(= mba'apovra). qutame all estas pajas, por una fa- mba'embuyhpe: tristerr.ente.
mba'.yvra: enfermo. mba'e apov6: cosa pegajosa, goma, talidad ; hi'araguahe hna m. r. mba'mo: y por qu?
mba'e: 1 cosa, objeto; che m. : cosa gluten. G.S.) : le haba llegado su hora por mba'monipo: qu hay? qu cosa?
m fa , lo mo ; ne m. : tuyo; imba'e: mba'e apu'a: esfera, bola (cosa redon una fatalidad. mba'motepa: qu va a ser? "maravi-
suyo, de l; peva na ne mba'i: eso da). mba'eicbuuppa: de qu manera, por lla, maravilla" (adivina qu ser).
no es tuyo, no te pertenece; kina mba'eavy: error, equivocacin. qu manera? por qu? mba'pa: qu, qu cosa? m. ojehu:
ne mba'er: toma, esto para ti, (che) mba'eavy: errar, equivocarse. mba'eicbavnmo: en ningn caso, de qu sucede? qu pasa?
puedes quedrtelo. mba'eavyky: ratera, hurto chico. ninguna de las maneras. mba'e pe: cosa chata, aplastada.
mba'e: 2 voz expletiva con significa (che) mba'eavyky: ser ratero. sustraer, mba'ejra: amo, dueno (senor de cosa, mba'pepa: en qu?; m. ojeheka nde
cin de "tal vez, posiblemente, no hurtar, sisar. como ogajra, se'lor de la casa, due- ru : en qu se ocupa tu padre.
se diga ms'' ; re'ane m. : (tal vez) mlla'e ay: cosa acuosa, fluida, clara o o amo de la casa); ha Tup, m. mba'piko: qu, qu cosa?
te caers; taha m.: bueno, ya me (no slida, ni espesa) ramo epytilmi ore apytpe: oh aa'e pipo: qu podr ser? qu sera
voy ; omne oikotevva m. : posi mba'eau- (= mba'ete): cosa gr~ Dios, qudate cual Seor entre (= mba'epo).
blemente alguien lo necesitar ; diosa, un prodigio, cosa de milagro. nosotros. adle'e potapy (= potapy): lo deseado,
eipyrumi mba'ekena ichupe, o fme mba'rehepe:(= mba'reixJJ ;y por mba'ejara'y (= ijaray11a): sin dueo, lo ideal, ftn de la voluntad, fm u
va'erli niko ikane'bma m.: sustit qu? (causa)? bien mostrenco ; ( = ndoijraiva). objeto perseguido, objetivo.
yelo, reemplzalo, pues (posible- mba'eauietpa: y por qu raz6D pte- mba' ejehu: acontecimiento, sucedido, mba'e(a)povo: cosa pegajosa, untosa.
mente) estar casado. cisamente? caso, hecho, historia. Mba'e Pochy : el demonio, Satans
mba'e:3 pleonstico, caso particular mba'ebpa: por qu razn? mba'ejepigua: lo ordinario, cosa de {= Ana).
del anterior; tereho m. emongaru ._.., : por que, sera, ,. que: ..
mba.~..C..ipo todos los das, lo de siempre. ..a.'epocby reta: infierno (el pas del
ryguasu kurpe: vete a la porra mba'e hatl: slido (cosa dora, la du- mba'ejokuapy (= jokuii{Jy): bultc, ata- demonio).
(lit. vete y da de comer a la clueca); reza). do, fardo, paquete. mba'epyabu : novedad, noticia, cosa
na eguara m.. tereho eike nde re- mba'e he'f: cosa dulce (el dulce). mba'ekuaa ( = tembikulltl): el saber, nueva.
vikwpe: vete a freir esprragos mba'ehi'upy = tembi'u: = juplbl: co-
646 mba'era'an~mbichy (a)mbichy.(a)m~oape 647
mba'era'anp: imagen (de la cosa), (para algo venias ... ); mba'evgu1 mandioca, batata, maz tm t:1do : tar. amagar, ofender, hacer di fici 1
trasunto, copia, modelo. ojahi hapichre: por nada se impa imbchjma = ika'ma: ya est t o~ la vida (v. amargar, ofender).
mba'eripa (= ma'erdpa): para qu? cien ta con sus hennanos. tado (ver apndice VI). (a)mboahy'o pa'a: hacer atragantar : y
mba'rebepa: por qu razn, por mba'eveichagua: de ninguna clase. (a)mbichy = (a)mombichy, (a)hcst. che mboahy 'o pa'a: el agua se lllt'
qu'! mba' evicharaDio: de ninguna manera, {a)moka': asar ; fatigar, fas t idi~r. atragant (X che ahy'o pa'a ::-: alk
mba'erei: nadera, pequel'lez, dispara nunca, jams. atormentar, torturar; ombichy dw mboahy'opa'a: me atraganto).
te. rek ove: amarga la vida: embic/11
mba' everi: para nada . (a)mboai: llagar t< j ai. ai: llaga) (X
mba'ereiete: disparate, absurdo, con mba'everei: tontera, cosa de nada, chve pe so'o: same este pedazo de ambyai: estropear).
trasentido. fruslera. carne.
mba'e repy : mercanca, mercadera ; (a)mboaje: cumplir, practicar (< aje:
imba'e r epy heta: tiene mucha fller- mba'evete: nada en absoluto. mbigui : polvorn (mosquito diminuto de verdad): emboajkena Tupir re-
canca, un extenso surtido. mba'ey: en estado liquido {= mba'- muy molesto) (== eti). mbiapoukapy: cumple los manda-
(i)mba'ereehakua(va): atento, cuida eay). mbija por mbyja: estrella, astro. mientos de Dios.
dos o; agradecid<:. mba' eysyvo : trtago, ricino. mbiporu : instrumento, utensilio(=- te (a)mboaju : hacer madurar, sazonar :
mba'ery: lquido, cost~ lquida. mbiporu). molestar ; ha'ta ndrc upc che lic'
mba'eryku, mba'erykukue: cosa di mba' ysyvo: trtago (arbusto de cuyas me amboajva i'iongatupy : te dir
mbira en timbira: enca.
suelta, derretida. semillas se saca el aceite de ricino). lo que conservo guardado en mi
(a)mbiriki : correr, escaparse ( = uio
mba'eryru, mbayru: recipiente, nfo- mbe (con nasales, por pe), sufijo que corazn .
ni. aenguah, M.), rctotar (liltrd.c.
a, urna; caja, bolso, saco, estuche ; significa aplastado, chato; itimbe: por el campo). (a)mboajurapyta = ( a)j'aju 'o: de!!ollar.
vehculo, nave: vaso, botella, t~a ... de nariz chata, roma.
mba'etata (A.): fuego fatuo. mbiru'a : ampolla , viruela. sar:unpiim . . (a)mboaku (oa =olla = ya) : ~ale nt:u .
mbee: imitacin del balido.
mba'etko (pva): gran cosa es esa: m. tavy: varicela. viruela loca. (a)mboao: proveer de vestido (X amo -
mbegue : despacio, en voz ba.ja.
(= ndaha'ei jagua ry 'ai: no es cosa mbita'i : salpullido, sudamina. n de: vesti r ;auJ!. ah'i: cubrir).
mbeju: torta de almidn.
balad (lit. sudor de perro). mbelembele ~. mbery : planta. cuyas mbiti, sufijo(= mili) en timbiti: labio (a)mboapajeri: revolcar; se perfecta-
mba'e tekpa (en vez del feo ''la por- que muestra los di en tes. mente por qu dificultades arrastras
hojas sedosas, se aplican a las heri
te") : cmo te va, cmo ests? das. mbi'u por tembi'u: comida. tus das y tus noches: che popyri-
mba'ete pi.ko: y qu hay? mberu : mo~a . mbo: prefijo tactitivo (mo, mu. mt cha aikuaa mba'e apy tn1pipa re-
mba'eti: sustancia, cuerpo gaseoso, mberua = mbcnt lwl'y: moscardn. C(>n nasales), que se junta con ot;a mboapajeri nde ra ha nde pyllarc.
gas, vapor. lllOSc.:a verde. (a)mboapakua: arrollar, hacer un milo
diccin y torna verbos transitivos.
mba'e'u : cpula, coito, goce del sexo. mberui\aro: mns~a brava que inorula por ej. : ( a)mbohapc: proveer de ca (X ijapakua: est arrollado): embo
mba'e'upy (= hi'upy ): comida. la u r; , (v. mi:tsis c.). mino; (a)mbokC'su: poner queso. apakua clil'e pe s. pe tukwnbo:
mba'evai : cosa fea, maJa. arrllame esa cuerda . esa corrl!;..
mbery : planta cuyas hojas sirven de (a)mboaguara : adular, lisonjear. hala
mba'eve : nada ; mba'eguipa: por
papel. gar. (a)mboapauru : hund~r. sumergtr. su-
qu?: mba'e1gui: por nada (=
mbu por pu: pus. (a)nboague: hace nacer el pelo (X alit mir.
mbae'everegui: porque s); m
ndoipotiva. ndoi ko'pe: quien mbichy : asado, tostado: so'o m.: car- mboague: pelechar los animales). (a)mboape ( oa = \.,, ::= olla): forrar.
no quiere nada. no viene por ad ne asada; mandi'o, jety, avati m : (a)mboahi (mbo = mbuJ: unpai.'l'll encuadernar. poner cubierta, cnapa
648 (a )mboapehi{a)mbopata mboguataha-mboheha 649

l< ape: cubierta exterior). mboatyha: encargado de reunir o jun- ma : amboguata ane avae': cul- (a)mbohakykuri: postergar, dejar pa-
(a)mboepehii (bo = o): tiznar, pintar tar; convocatoria. tivemos el idioma guaran. ra despus, hacer retroceder, poner,
de negro(= amb~kuma). (a)mboavevo: hincar, inflar; esponjar mboguataha: cochero, chfer, remol detrs.
(a)mboapepyabu: recubrir, repintar, o remover {tierra, lan~..); cavar, cador (mbotyryryha). (a)mbobape: proveer de camino; dar
renovar el forro, la corteza. barbechar; omboavi!VO yvy otmitY mboguatapyre: conducido, guiado ; camino o salida, dar los medios,
hagua: cava para plantar. mboguata vaipyre: mal conducido, insinuar (tentar, escandalizar); alla-
(a)nboapa: circuncidar (< apa: cu- nar dificultades (X ambotapta che
(a)nboaviru: remover hojarasca. mal guiado; bien g.; mboguata po-
cuncisin X (a)mombia: desviar). kambyryru: pondr en el camino
(a)nboayvu: hacer estrpito, alborotar rmbyre.
(a)mboapu'a: redondear, hacer redon- la jarra de leche).
{personas X ombohyapu, cosas). (a)mbogue: apagar, extinguir.
do (X amopu'a: levantar, erigir). (a)mbohapekue: seguir (= aha haky-
(a)mbochivi: hacer chorrear, causar mbogueha: apagador, extintor.
(a)mboap)'ra: poner un fin, terminar: diarrea ( ambohyechivi). kuri).
limitar; tener ftn: offemboapyra. (a)mboguejy : bajar, hacer bajar, des- (a)mbohapo: hacer arraigar (X hopo
(a)mbochovi: (= ambohovi): amonto- colgar.
(a)mboapysakuamboty: aturdir con un por Mna: arraiga bien).
nar, acumular, apilar, poner hasta (a)mboguevi: hacer recular.
ruido, ensordecer (X che apysa- rebosar.
mbohapy: tres.
kuamboty: estoy ensordecido (a)mboguy: levantar un poco, descu- mbohapyha: tercero.
(a)mbochyryry: frer; molestar, tortu- brir o entreabrir, hacer un "debajo"
aemboapysa kuamboty. mbohapy hapy: de tres en tres.
rar. (a)mboguyguy: revisar, hurgar, buscar
(a)mboapysapy: reprender. mbohapyve: otros tres, los tres.
(a)mboeta, amboheta: aumentar el n (X aguy guy: con el otismo signifi- (a)mboharu: malograr, estropear por
(a)mboapyte: poner en medio, embu
mero; crecer en nmero: oem/x; cado de correr). un maleficio o embrujo (X ojeha-
tir; dar de comer; (a)emboapyte:
(h)eta.
comer algo. (a)mboguyryry: estrujar (limn ... ). ru hina: est embrujado).
(a)mboapyterakua: poner capitel, co- (a)mbogua: cerner, criticar, colar, puri (a)mbohasa : hacer pasar ; che mbohasa
(a)mbohi: agriar, acidular (X ambo-
rona; coronar, dar fin. ficar (y: el agua), discernir, (X uatf rupi: me hace p. por espinas.
ro: amargar); ombohi. omboro pi-
(a)mboare: demorar (detener), retar aembogua: escaparse, librarse). (a)mboh~: poner enfermo, causar
ko nde rekove: es que te amargan
dar dilatar, (en el tiempo), alargar mboguaha: criba, cedazo(yrup), cola- la vida, la existencia. dolores ; dificultar {a)poromofvai.
(en la duracin). dor. (a)mbohata: proporcionar fuego, in-
(a)mbohaivy: agriar un poco, a medias
(a)mboatUru: remojar, poner en remo- (a)mboguapypy: asentar, hacer sentar; (vy, sufijo de disminucin o atenua- cendiar.
jo. apuntar, anotar (X mboguapy: cer-
cin). (a)mbohavara = amborari, ms usa-
(a)nboawru (bo = by): meter, intro- nido, colado); ra haku nde pukva
(a)mbohaku: calentar (ambiguo) y me- do aembohavara, aemborari: ser
ducir. om chere.he: me trae (me encasque- spero, intratable, retovado, inso-
jor ( a)mbyaku.
(a)mboaturu: hacer andar acurrucado ta) un verano largusimo. lente.
(a)mbohakua: hacer punta.
(como por el fro, miedo...). enco- (a)mboguarara: producir estrpito, es- (a)mbohayvi: tirar con honda o a
truendo: omboguarara ama: hace (a)mbohakujevy y mejor, (a)mbyaku- mano a alguno (ichupe).
ger, aterir.
jevy: recalentar.
(a)mboaty: congregar, reunir, convocar llover con estrpito. (a)mbohe: dar sabor o gusto, condi
asamblea (< aty: reunin); estar en (a)mboguata: 1 hacer andar o cammar; (a)mbobakuvo: calentar mucho, hacer mentar, ali'lar (X a mohe': endul-
asamblea, en congreso, iglesia, jun- conducir, guiar. evaporar, dar un sofocn, sonrojar. zar o salar).
ta: che aty, ande aty (X amboty: (a)mOO,U.ta: 2 continuar; ffamboguata (a)mbobalruvevi: entibiar, restar ca- mboheha: salsa, condimento, aperiti
cierro). ant e': contin~mos nuestro te- lor. vo.
650 (a)mbohekomani-(a)mbohu'u (a)mbohyapu-{a)mbojaru 651
(a)mbohekomani : objetar, estropear, (a)mbohory: alegrar, consolar (X aro- (a)mbohyapu: producir hacer ruido. (a)mboi : desnudar Qas personas y
malograr, echar a perder. hory: alegrarse con otro). (a)mbobyeguasu: fecundar, emprear tambin el caballo, quitndole el
(a)mbohekovia (= ambuekovia): re (a)mbohovi: ser respondn (isype: (= ambopuru 'a). apero o recado).
emplazar; recompensar; tombueko- con su madre) ; enfrentarse, plantar (a)mbohyeguy : baar (sumergir) hasta mboichini : serpiente de cascabel
via ndve Tup hetavpe: Dios te cara. medio cuerpo (X ajehyeguy, ae- (mboi tini: errneo).
lo pague con creces (muchas gra- (a)mbobovake : carear. mbohyeguy: me bao a medio cuer- mboijagua : {culebra perro), boa.
cias). (a)mbohovasy: poner serio y ms usa- po). mbi kyryryo : una vbora venenosa.
(a)mbohepy : poner caro, poner precio. do el reflexjvo ( a)embohovasy: (a) mbohyjyi: convertir en espuma, en (a)mboita : apedrear ; empedrar (itpe
ponerse serio y che rovasy, che ro- burbujas. amboape).
{a)mbohera : poner nombre: Hunpe
va takuru de idntico significado. (a)mbohyku: derretir, desler, djsolver, (a)mboity: echar, enfrentar, arrojar.
ambohrafa: le pondremo.s Juan.
(a)mbohovatavy : tomar por tonto sacar el jugo ( < tyku, ose. : jugo, mboisypo: ofidio que vive sobre los
(a)mbohero: apodar; timbpe ombohe-
(X che mbotavy: me engaa). lquido). rboles.
ro ichupe: le llaman el chato de
(a)mbohovi {= ambochovi): amonto- mboiyvyvovo: ofidio que vive debajo
apodo. {a)mbohykue: mojar, empapar (=
nar. de la tierra.
(a)mbohesa = ambyesa, raro: poner (Ufloaky).
(a)mbohugua: arrinconar, guardar ; ro- (a)mboja 1 (= aroja): ar rimar, fijar,
ojos, dotar de vista ; ambyesa kan- bar. (a)mbohypa: secar, agotar.
pegar ; atripuir, inculpar, levantar
gy: deslumbrar. (a)mbohuguy : 1 sangrar, trans.; ne (a)mbohypy : ahondar, hacer hondo. (X aja: me arrimo).
(a)mbohesakuaguyry: marear, caosar mbohuguyta: te va a sangrar. (a)rnbohypy'a: cuajar, coagular, conge- (a)mboja: 2 . acercar, aproximar; conta-
vrtigo, vahdo. (a)mbohuguy :1 proporcionar sangre lar. giar.
(a}mbohesaho llamar la atencin, (= ahuguyme'e); hacer derramar (a)mbohypy'u : espesar. (a)mbojahu : baar, duchar, bautizar
atraer, cautivar (la vista). sangre; fastidiar, molestar, enojar. (a)mbohyru : envasar, cargar (nafta ... ), - ( a)mongarai: cristianar, bautizar.
mbohesakuaguyryha: narctico, licor (a)mbohuguyho: alarmar, asustar, con- encajonar, embotellar; anotar o po- (a}mbojalea (ojea/ea che rehe) dar la
inebrian te. mover. ner en la libreta. salud, restaurar las fuerzas (X aja-
(a)mbohesakuape : vaciar los ojos. (a)mbohuguyraku: enardecer, inflamar (a)rnbohysy i (< tysyi: hilera): poner lea: tengo salud).
(a)mbohesavi: daar la vista, hacer (yra =ya). en hilera, fila o ringlera: colocar en (a)mbojaparo : tumbar, volcar (tran.),
tuerto. hacer guiar. (a)mbohuguy' o: sangrar; ( a)mbohu- serie. hacer perder el equilibrio (X ajap<:r
(a)mbohesay (= ambuesay): hacer guy'ouka: hacer sangrar para la ro intr. : dar un tumbo o vuelco).
(a)mbohyvi : tira r. echar, lanzar; omb.
saltar las lgrimas. afligir. tranfusin. (a)mbojapiro, (a)mboapiro: pelar.
chve mbokaja api: me tira un
(a)mboheta : aumentar. poner ms (= mbohupa : husped; che m. hfna: ten- (a)mbojapu : hacer mentir (diciendo
coquito pelado.
amboheta11e). go un husped , una visita. una mentira a otro y ste Jo cuenta
(a)mbohetia'e: poner de buen humor : (a)mbohupa: hospedar (dar cama). (a)mbohy'i : hacer sudar (< ty'i: a un tercero); engaar.
animar (v. hetia'e). (a)mbohupaguy: sustraer la sbana, sudor); che mbosyvary'i: me hizo (a)mbojaru (trans. con pe) : bromear,
(a)mbohevika: derribar, hacer caer sen- tabla o tela que est debajo del que sudar. retozar, acariciar; che mbojant:
tado sobre el trasero. yace. mbi: ofidio, serpiente, culebra , vbo bromea conmigo; a ichupe: tiro-
(a}mbohoky: hacer retoar. (a)mbohu'u: causar tos,disparar (X che ra (el amante de los ofidios podr meo con l. X faombojaru =
(a)mbohopyta: poner la base, empezar hu'u: toser), ombohu 'u mboka: dis encontrar en Gatti ms de veinti- jajoguerohory : bromeamos o nos
un trabajo (v. topyta). paran el arma, fusi lan. cinco nombre de v boras diferentes) acariciamos.
652 (a)mbojatapy{a)mbojoja mbojojaha-mbokajaty
653
ta)mbojatapy (u ka) y ms usado (a)- exhibir, presentar; polulme omboj~ rasero; ha che sy, ndaipri kua (a)mbojuru: hacer un boquete, abrir
hapy: quemar, incendiar, prender kuaa kuatitpe hai kaymby re: con rombojojaha: madre ma, no hay brecha.
fuego . un ingrediente se hace visible el es- mujer con quien te compare. (a)mbojuruhe: abrir el apetito.
(a)mbojaw'i (X ijavo'i: est confu- crito oculto de u n pergamino. mbojojaha: igualador, rasero, justo ta- mbojuru.heha : aperitivo.
so): confundir, embrollar (=ambo- (a)mbojepepy: arquear o inclinar hacia sador, juez{= mohendaha). (a)mbojunnnomby: 1 causar una sensa-
javori). atrs = amokarap: los rboles. (a)mbojopara : entremezclar; ani re- cin spera en la boca.
(a)mbojayvy: agachar (tocando); incli- (a)mbojepi: perpetuar, eternizar (= mbojopara ne e'e, ani ree' jo- (a)mbojuruniomby: 2 causar llna espe-
nar hacia delante, hacer una reve- ambo tapia). parrtei: no hables mescolanza, jeri cie de dentera o acritud en la boca.
rencia; ombojayvy juaysy'y: incli- (a)mbojepokuaa: acostumbrar ( = gonza. (a)mbojurupe'a: hacer abrir la boca.
n el rbol juasy'y por " se ahorc" aipokuaa (X ajepokuaa: estar acos- (a)mbojopype : engastar, meter una (a)mbojuruvy: entreabrir la boca; en-
(X (a)mbojayvyuka: agachar (sin tumbrado). cosa dentro de otra, incrustar (= tornar, cerrrar a medias.
tocar). (a)mbojepota: encender, hacer fuego. amoika). (a)mbojuru'i: achicar un boquete, a la
(a)mboja' o: dividir, partir en dos par- (a)mbojere: rodear, dar vueltas a, por boca.
(a)mbojopyru : usar alternando ; a. A r-
tes, repartir, distribuir (v. partes). (X ajere: rodear, intrans.).
gentina Paragui (ndive): estoy un (a)mbojy: 1 causar escozor: pyno che
(a)mbojegua: adornar, engalanar, em- mbojeroviapy: mimado, malcriado (X
poco en A. y otro poco en P. mbojypa: me escoci mucho la or-
pavesar, poner de fiesta. ijeroviapy: acreditado, de confian- tiga.
za). (a)rnbojorevihetfi : poner uno tras otro.
(a)mbojeguaka: poner adorno, preseas, (a)mboj y: 2 cocer. cocinar, guisar.
(a)mbojero'.a : Jadear, inclinar algo sin (a)mbojovi {= ambojovake):. enfren-
enjoyar. mbojypy(re) : cocido, cocinado; imbcr
mover la base; (X amboyke: poner tar, carear, conferir.
(a)mbojeguaru : repugnar, causar asco ; jypyrpe ipohva: es ducho en el
che mbojeguaru pe so'o: me repug- de lado, a un lado). (a}mboj oyvy : acoplar, hacer (hacer)
arte culinario.
na, me da asco la carne (X aje- (a)mbojevy: hacer recular, regurgitar ; do ; retorcer dos o ms hilos jun-
tos: (<joyvy: doblado, do). mboka: arma de fuego, pistola, fusil ;
guaru: me repugna, siento repug derrotar; vencer.
mbokaguasu : can, mortero ; mbo-
nancia). amboje' o : borrar, quitar el colorido, (a)mbojo'a: encimar, agregar, aadir
karuru : ametralladora ; mbokaha:
(a)mbojehe'a ( = ambojopara): mez- extinguir las manchas. encima ; dar yapa, propina o ade-
hala. tirador, fusilero ; imboklrva: solda
clar, entreverar; ani rembojt>he'a ku- (a)mbojoapi : discutir; ejkatu a- do.
manda avatire: no mezcles los po- mbojoapi ane e' = ja(Joapi ocr (a)mbojo'u : hacer copular o cubrir. (a)mbokacha (= ambokuchu): agitar,
rotos con el maz. e'me: ven y discutiremos nuestras (a)mbojuapy (ju == jo): juntar, unir, remover : remboy'u mboyve, embo-
(a)mbojei: apartar, retirar, destituir opiniones. conectar. kacha: agtese antes de tomar o
(X ojeta = okita: va a dejar el (a)mbojoapy: juntar (v. ambojuapy). (a)mltojuasa {ju = jo): cruzar, atrave- beber.
cargo). (a)mbojoavy : (jo= ju) : distinguir, des- sar (X ojuasa: se cruzan). mbokaja : palmera, cocotero de dtiles
(a)mbojejapi : hacer chocar ; rembojeja- igualar, diferenciar, hacer distincin (a)mbojuavy (ju =jo): diferenciar, dis- redondos, tiene pas largas y agu-
pi ne ak iakre: das con tu cabeza de personas. tinguir, hacer distincin; ojuavy: se das ; nahi'ai chve repyr mbokl:lja
con la de l. (a)mbojogua: igualar, comparar, paran- sistinguen (X ndijavyi: no es dife- ratf ri.' Pios te libre de pisar una
(a)mbojeko: arrimar (amboja), apoyar, gonar(= ambojoja). rente, es igual o parecido). pa del mbokaja (palmera).
reclinar, oponerse. (a)mbojoha: causar picazn, escozor. (a)mbojuehe: emparejar, acollarar. mbokaja ra'}'i (rayingue): dtil, coqui-
(a)mbojekuaa: hacer aparecer, hacer (a)mbojoja: rasar, igualar, aplanar, rec- (a)mbojuky: poner sal (== amohe': to (es muy rico en aceite).
visible o most rar ; explicar, declarar tificar, afinar; medir con un mismo salar). mbokajaty : cocotal, palmeral.
654 (a )mbokapu-{a )m bopi mbopi-(a)mbopypore 655
3
(a)mbokapu : tirar, disparar. (a)mbokuarahy'a: sombrear, poner a la mbopi : murcilago: m oemokuru- gui ipokargui: le temo por tram-
(a)mbokarapa y mejor amokarap: sombra,(= (a)mokuarahy'). che kuao yvyra rakre: el m. se sabe poso; nda reiriko san I sidro Labr(l-
inclinar, encorvar hacia adelante, (a)mbokuchu: bazuquear, agitar, re: agarrar fuerte a las ramas de un dor jepeve ombopo'i ogaykegua vai-
mover; ajar (estrujando ...). rbol.
torcer. gui: no en vano hasta S. J. L. teme
(a}mbokueri : fastidiar, cansar, abu mbopiguasu : vampiro (murcilago al mal vecino.
(a}mbokarapa~hai (mbo:::omo): aadir,
poner ms (lquido o slido). rrir, ( = (a)mongueri). grande). (a)mbopo' i: 2 adelgazar Oo de forma
(a)mbokurusu ( ichupe nekw1): hacer la (a)mbopijoha: causar picazn, desa- cilndrica), poner flaco o delgado
ta)mbokarape: poner ms bajo, reba- . zn, molestar, disgustar.
cruz (con tu dedo). (X amopereri): adelgazar lo de su-
jar, disminuir; michmichime amb. (a)mbopi.revai: poner de mal humor.
(a)mbokusugue : reducir a cenizas o es- perficie plana); ambopo ha ambo-
ahvo: poco a poco lo voy rebajan- (a)mbopires}'i : atesar, suavizar la piel.
combros. vera aikvo che rembiapora: doy
do, disminuyendo (el trabajo por (a)mbopiro'y: refrescar, alentar, ani-
(a)mboky: 1 llenar o infectar de piojos. la ltima mano a mi obra.
hacer)= akaru che rembiapre. mar (che py'a: mi espritu).
(a)mboky 2 y mejor ( a)mongy: hacer (a)mbopo'iuka: inspirar miedo; a
(a)mbokaru = ( a)mongaru: torcer, llover, traer la lluvia ; andejra (a)mbopiru : poner flaco, delgado, se- ichupe ha aipe'a ichugui: le intimi-
.luxar. Ms usados: che karu, afie omongy: Dios hace llover. car ( =amok, amboypz). d (le amenac) y me dej, y me
mbokaru: me tuerzo el pie, recal- (a)mbolea = ajere: dar vuelta, rodear. (a)mbopoguasu : magnificar, engrande- libr de l.
carse. (a)mboncho: hisp. poner en un altar, cer,, hacer poderoso. (a)mbopu: tafer, tocar un instrumen-
(a}mbokatupyry : adiestrar (segn M. venerar; (ichupe - a l, a ella, (= (a)mbopohi: hacer dormir junto a otro. to; conseguir; nombopi mba'eve:
engalanar). (a)monicho). (a)mbopojava: apresurar(< pojava: r no consigue nada (X amombu: (ha
(a}mbokavaju: reconvenir, reprender (a) mbo'opvo: desnudar, dejar en cue pido). cer reventar).
mansamente (v. reprender),(""' (a) ros. (a)mbopopegua: dar p ropina, gratifi- mbopuha : tocador; mbaraka m; toca-
mongavaju ). (a}mbopaha y mejor amombauka: ha- car, remunerar ( < popegua: propi dor de guitarra ;(= atiha); mimby
mbokavcho, hisp.: petardo, bombita, cer finalizar, hacer terminar (X na). m : flautista.
cohete. amomba, ajapopa: terminar, com (a)mbopopore : seftalar con las huellas (a)mbopuku : alargar.
(a)mboka'a (= ame'ka'a): proporcio pletar) ; dejar la cosa por in1posible de las manos, dejar huellas. (a)mbopupu : hacer hervir, hervir.
nar yerba mate. o por fastidio. (a)mbopororo : hacer crepitar o chis- (a)mbopurahi: (= aropurahi): can-
(a}mboka' apa: agot.u a uno los recur- (a}mbopaje: embrujar, embelesar. porrotear. tar. celebrar.
sos: ane mboka'apma ya no sa (a)mbopara: pintar de varios colores o (a)mboposogue: agrandar enormemen- (a)mbopuru'a: embarazar, empreflar.
bernos qu medida tomar (con el tintas(< para: abigarrado). te, tener a uno (honrado) como (a)mbopyahu: renovar, restaurar.
fulano). (a)mbope {= amombe): achatar, apla un coloso. (a)mbopyguasu: ensanchar.
(a)mbokoe (= amongoe): desigualar. nar; ampliar (X aipyso: extender, (a)mbopoty : hacer fl orecer; cultivar, (a)mbopyhare: hacer pasar toda la
hacer diferente (< .Jikoe): es dis- planchar). es~diar (avae', tupiimbe: el gua- tarde hasta la noche; rombopy h(l-
tinto). (a)mbopepe = aropepe = ainup: ipe- rant, la religin), (= amohefli, rta purahi vy'pe: te har pasar
(a)mbokele'e y mejor (11)mongele'e: ppe ombopepe: le golpea con la~ ambohoky). la tarde con alegres cantos.
adular, Lisonjear. alas. (a)mbopo'a : dar suerte, hacer dichoso. (a)mbopyko' e : escarbar. hacer cn-
(a)mbokua: agujerear. (a)mbopere : dejar cicatriz o herida. (a)mbopo'i 1 (chugui): le tengo miedo; cavo,(= (a)mopyko').
(a)mbokuarahy : solear, poner al sol, (a)mbopi : 1 hacer cesar la lluvia. ombopo 'i che hegui ha ndoji: me (a)mbopypore: dejar huellas de los
( = (a)monguarahy). (a)mbopi :2 circuncidar (= amboapia). teme y no se arrima; ambopo 'i ichu- pies: upe guasu ombopypore tape:
(a)mboryve{a)mbotli 657
(a)mbopypuku{a)nb~i
656 mby ryru: la jarra de leche X a-
(a)mboryve: poner ms agua (por
el venado dej SlJS huellas en el (a)mbocari: hacer arisco, huidizo, tmi ejemplo ygua o ygupe: en el bebe- mbohape: hacer camino).
do; escarmentar. dero). (a)mbotarara: hacer temblar (< taro-
camino. ,
(a)mbopypuku: ahondar, hacer mas (a)mborarirari: reanimar, avivar; es- (a)mbosako' i: preparar, aprontar, dis ro: temblor, rechinamiento).
profundo ( ambopypukuve). . carmentar, hacer precavido. poner. (a)mbotarova: enloquecer. trans. :
(a)mbopyryr)'i (mbo = mo): hacer gt mborayhu: amor, caridad (= hay?u. (a)mbosayju : poner, volver amarillo, (X enloquecer intr .: (che) tarova).
rar; tory ombopyryry ko chepy'a: jehayhu, tembiayhu); mborayhupe pintar de a. mbotavy : engao, fraude, trampa
estoy contentsimo. hypyipyre e'e: palabras rebosantes .(a)mbosa'i: partir, destrozar, trozar, (= embotavy).
(a)mbopysykuii: hacer rasar, rozar: (rociadas) de amor. desmenuzar (X amongu'i: triturar). ambotavy: engaar, educir.
ombopysykui hese imboka ra'jn: mborayhuhpe y mejor tayhuppe: (a)mlxlsevi: poner cebolla (en el gui- mbotavyhpe: con engafio.
le roz con la bala (X (a)havere: amorosamente. so, etc.)(= sevi: cebolla). mbotavyhpe: dolosamente(= pokar-
rozar). mborayhupra y mejor hayhupra. (a)mbosevo'i : producir lombrices, te- me).
(a)mbopyti'u: impregnar de mal olor, amigo. nias; sabal'iones (< sevo'i: tenia, mbotarype : con engao.
pegar la hediondez, hacer re~ugnan mbore :t baladronada, fanfarronera. saban). (a)mbotavyrai: atolondrar, atontar E<
te; pe Tupdsy ande potavaz ombo- mbore2 (=pare): huella. (a)mbosope: sustraer con maa chu- tavyrai: tonto).
pyti'u: la Virgen hace repugnante cheras, hurtar(< isope: es ladrn). (a)mbotevi: practicar sodoma, pede-
mborevi : tapir. anta.
el erotismo. (a)mbososo: batir (algodn, lana... ). rastia.
(a)mbopytuho = amboyvytu: ventilar, mborevirape: va lctea. (a)mbosus : cannenar, desenredar (ca (a)mbotiri: rajar, hacer estallar; tata
soplar a uno, airear. mboriahu = poriahu: pobre, indigen bello, lana ... ,(= (a)mosus). ombotiri pe a'opyr: el fuego raj
(a)mbopytupa: asfJ.xiar (hacer ter te. (a)mbosyry : hacer fluir. la cazuela.
minar el aliento). mboriahuryvati: que tiene un buen (a)mbosyryku: beber, hacer sorber con mboto = mbochy, sufijo de uperlati-
(a)mbopytu'u : hacer descansar. pasar, ni pobre ni rico. ruido (= aisyryku). vo: muy, extremadamente; purahi
(a)mbopyu : aflojar, ablandar; amcr (a)mboripara. hisp.; hacer huir o co- (a)mbosyryry : hacer deslizar. re'ernboto: canto o m$ica dulcsi-
hu 'u, amongu 'e . rrer, ahuyentar (X aemboripara: (a)mbosysyi : hacer temblar. ma, muy dulce.
(a)mbopy'aguasu : envalentonar, alen huir). (a)mbosyvary'i: hacer sudar la frente ; (a)mbotorore: arrullar, mecer.
tar, anima.r. (a)mboro: amargar; omboro che rekcr che m. : me hizo sudar (ve avae': (a)mbotove: negar, no acceder, rehu-
(a)mbopy'aheta: hacer dudar, pone_r ve: me amarga la vida, la existen- el guaran). sar; ombotove ichupe: se lo niega,
indeciso (< py'aheta, py'amokbz: cia. (a)mbota: golpear (okeme: la puerta); dice que no; che mbotove = otove
duda. indecisin). mborovire: yerba mate de la primera sufrir, padecer, vivir penando. chve: no accede, me lo niega; he'i-
(a)mbopy'ajere: causar repugnancia, molienda (lit yerba chamuscada). mbota (= pota): sufijo verbal que va petei, ombotove ambue: lo que
nusea; ofender. (a)mboruru : hinchar, producir inflama- signitica "estar a punto"; omancr dice uno, lo niega otro.
(a)mbopy'arasy : entristecer, atribular, cin, esponjar, ablandar. mbota: est en la agona, a punto (a)mbotuja: hacer envejecer; poner
ofender, injuriar. de morir; osembota: ya va a salir. viejo.
(a)mboruvicha: elegir jefe superior(=
(a)mbopy'aro: afligir, amargar la vida, (a)mbotakykue (ta = ha): posponer, (a)mbotuju: enlodar, embarrar; co-
ahuvichafX)ravo).
el nimo. (a)mbory (y tal vez ms usado) o- postergar, dejar para ms tarde rromper, hacer pudrir (X amomart1:
(a)mbopy'avai: indigestar ; ofender. (< takykue : detrs). corromper moralmente}
mbo'y: poner agua, poner en agua.
(a)mbopy'i : estrechar, angostar (< (a)mbotape: poner en el camino {laJ- (a)mbotli : azuzar, incitar, (=ami
(a)mboryr}'i: hacer temblar o vibrar.
py': angosto)(= ambopyka'i).
658 (a)m bo tuvicha-{a)m boy pa (a)mboypi-{a)mbo'i 659
liga, lsp.) = ambopepo: favorecer agitar a un lado y a otro, columpiar; ambopiru: desaguar, drenar, secar, (a)mboyvy: dar, proporcionar tierra
dar por el gusto. ombovava peve ikua Tupd : hasta deshidratar. nde rapicha ne mboyvy, upe Tupd
(a)mbotuvicha: engrandecer, magnifi que Dios disponga (lit. mueva el (a)mboypi : secar, enjutar, enflaquecer , nemboyva: ei hombre da tierra,
car, exagerar, ensalzar. dedo). amargar la vida (X che ypi: estoy Dios da cielo.
(a)mboty: cerrar, tapiar, taponar, obs (a)mbovayva: colocar, boca arriba (X seco, flaco), mbyju'i (oypva por) (a)mboyvyja: amojonar, poner lmites.
truir. ambovapy). omboypiva che rekove: la golondri- (a)mboyvyra : enmaderar, adornar con
(a)mbotyai : enturbiar, empaar, c.lis (a)mbovera : lustrar, abrillantar, pulir; na que seca mi vida (G. Serrato usa madera, poner con madera; poner,
gustar. "ostndere genitalia". el intr. por el transitivo). plantar rboles.
(a)mbocyra : usar de acompaamiento (a)mboveve: hacer volar o flamear. (a)mboypyre: aguado, mezclado con (a)mboyvyso: apretar lo que est en el
en la comida ; mandi'pepa ambcr tll)mbovevi : aligerar, aliviar, dismi- agua. cesto.
tjlrata so'o ka' terpa mbujappe: nuir el peso; entibiar; embovevike mboypyri : al otro lado, allende ; ka 'o- {a)mboyvytu: exponer al viento, orear,
acompaaremos el asado con m~n nde py'aro: aligera tu corazn ape guy nL , ysyry m. : al otro lado del aventar , ventilar; aliviar, librar del
dioca o con pan'! (< ty: compata; nado, amargado. monte, del ro; amo ga guasu m. estorbo; chemboyvytke: vete de
tyre'y: sin compaa, hurfano). (a)mbovo: partir, rebanar, hender, oiva pende rga pika: aquel case- aqu, vete a paseo ; djame en paz.
(a)mbotyryry: arrastrar, tirar de. seccionar. ron a lo lejos es vuestro? (X kyvn- (a}mboy'u: 1 beber, sorber, abrevarse;
(a)mbotyt)ri: hacer latir, palpitar, tiri gotyo: a este lado, aquende). omboy'u oguesay: sorber sus pro-
mbovore: tajada, rebanada, trozo.
tar. mboypyrigua : el, la del, otro lado; m pias lgrimas.
(a)mbovu : batir (huevos...), hinchar,
(a)mbou :1 enviar a m; ombou chve ore mba'e: el del otro lado es el (a)mboy'u : 2 dar de beber, abrevar ;
inflar ; entumecer, aventar. nuestro.
hembigui, oguembigui: me enva inundar; eju toromboy'umi: ven y
mbovy: poco, pocos, escasos; mbovy~ (a}mbo ypyty : enturbiar (< typyty,
su criado. te hemby: slo quedan unos pocos.
te dar agua.
(a)mbou2 (= ( a)gue'e: vomitar. ose. M. ; yrypyty: agua turbia, (a)mbo'a : poner huevos, desovar ; eva-
mbovyetramo : a lo menos ; m aikcr M.).
(a)mbova no existe; en su lugar se usa cuar (X ombohi'a: fecunda la plan-
tev irundyre : a lo menos necesito (a)mboysapy : rociar, mojar con roco.
arova: mudar, transplantar. ta).
(a)mbovai: afear, condenar, ta~har, re cuatro. (a)mboysyi = ambohysji: poner en mbo'aha: ponedero.
prochar, dificultar; ambov01 nde : e mbovymi : un poquito, unos pocos. fila o en la ftla, insertar(< tysyi: J. (a)mbo'e: ensear , adoctrinar, encami
ko: afea tu conducta (X ambya1: mbo~ypa : cuntos? Jera). nar, instruir, adiestrar, acostumbrar
t:stropear, de idntica etimologa) mbovyve: menos.
(a)mbovyvy : coser, hilvanar, remendar
(a)mboysyiseve: querer insertar ms (=aipokuaa).
(a)mbovaive = ambyaive: poner peor, (ver el anterior). mbo'eha:1 escuela(= mbo'ero).
empeorar, agravar. una prenda. (a)mboyta : hacer nadar. mbo'eha: 2 maestro, maestra, docente,
(a)mbovapy: colocar boca abajo: be. (a)mbovy'a : alegrar, causar bienestar (a)mboyvate : elevar, encumbrar, en- doctor.
ber, empinar el codo; embovapy vo1 o contento; recrear (< vy'a: bienes- salzar; colocar arriba (ahupi). (a)mbo'epochy: dar enseanza perni
che memby ko kamby aku por/1 tar). mboyve, conjuncin temporal: antes ciosa, escandalosa, subversiva.
(= eisyryku sapy'a, emboy'na ko (a)mboyke: ladear, inclinar, desaten de; che momarandumi, res reho mbo'eropave: universidad(= mbo'eha
kamby jygue); bebe , toma, hijo esa
der, pasar por alto, poner a un lado; m.: avisame antes de salir ( < maro- guasuJ
poca de leche recin ordeada. .. che mboyke jevyma: me han pos ndu: noticia). mbo'erosu : universidad (X mbo'e +
tergado de nuevo otra vez . (a)mboyvi: rectificar, enderezar poner ga + guasu).
hervida (jygue).
(a)mbovava : blandir, sacudir, menear, (a)mboy pa = amboypi = amokil = derecho. (a)mbo'i: desmenuzar, triturar, dividir,
660 (a)mbo'o-mbya
mbya-mbytere 661
partir, hacer pedazos; che ngape (a)mbuekovia:2 retribuir,
ombo'i: me parte el alma, me des pagar, tombuekovia ndve Tupa: mbya:l gente, el prjimo extranjero
salvaje; una tribu del G~air. ' (a)mbyesa kangy por ambohesa k
troza el corazn. Dios te lo pague; mba'ichapa ambuesa k: deslumbrar (debilita;
(a)mbo' o 1 (= ambovo): partir, dividir, ambuekovine ndve: cmo te Io (a)m~yai (y=o): estropear (v. amboai). la vista).
hacer partes. pagar? mbyaiha: que estropea o malogra; vy'a
m.: aguafiestas. mbygua: flecha con porrilla o botn
(a)mbo'o: 2 colorear, pintar (= ambo- (a)mbuepoti: (lit. hacer defecar) casti (M.).
paTa) (X oje 'o: se despinta;(a)mbo- gar, zurrar azotar(= ahavira). (a)mbyaju: hacer madurar; fastidiar
molestar. mbyja : estrella, lucero; m. ka'aru: es-
je'o: borrar quitar el color); amo- (a)muesaka (= ( a)mohesakii): aclarar trella vespertina.
ngolo, colorear. (X ambuesaka = amhyesa Jarngy: (a)mbyaku: calentar (= ambuaku
ambohaku). ' mbyju'i : golondrina.
(a)mbo'y:1 poner derecho, de pie. deslumbrar, cegar).
(a)mbo'y : 2 aguar, poner agua, inun {a)mbyao (= amboao): vestir proveer mbyky : corto, breve, lacnico, ceido,
(a)mbuesavi: gui'lar.
d3I. de vestido. ' conciso, preciso ; tape mbykyve, ta-
mbuja: vulva.
mbo'y: collar; mbo'y ne rembireKo {a)mbyape: ensillar (y= o). pe hasyve: el camino cuanto ms
mbujape : pan; m. karai: hostia consa-
peguara: un collar paia tu novia. grada ; {miope, myjape, A ). {a)mby~: sentir, dolerse, compade- cor~o. _tanto ms difcil (= no hay
(a)mbuahi (mbu = mbo): amargar, cerse ( = arombyasy): amb. ichupe: ataJO sm trabajo).
mbule'u : cierta comida.
hacer difcil (< jahi: disgusto); mburahi, comn men te purahi: l o ~om~adezco, lo siento por l: mby~_'i: , ~~lor, verano, cancula (X
rembuahi nde rekove: te ainargas oda, verso. ndmpon che . mbyasyva: no hay ty az, 'Y az: sudor, transpiracin).
la vida. mburea : mazamorra (una comida). no tengo quen me compadezca . (eh~) m_b yry'i : tener calor; mbyry'i
(a)mbuai ( = ambyai}: echar a perder, (a)mburea : mugir, bramar, bufar. rom~yasy, roguerombyasy: le do/ ara (ara mbyry 'i): el verano.
estropear, descomponer, perjudicar mburika : mula, mulo. el pesame; nambyasyi chne: no Jo mbyta'a: andamio. apoyo.
( ichupe) (X ajapo vai hese: hacer (a)mburu : maldecir, despreciar; estar sentir. mbyte : c~ntro, medio; blanco, (mby =
mal, perjudicar). extasiado. (a)mbyaty { by = boj: juntar, amonto- PY en este Yen los tres siguientes).
(a)mbuaju (bu = by): madurar, trans. ; mburukuja: pasionaria. na~. (personas o cosas) (X amo- mbytegua: el, lo de en medio (=. mby-
aburrir. mburure : azuela. no o: recoger, recolectar (y tambin t epegua).
(a)mbuapakua : arrollar, enrollar, hacer mburuvicha: jefe, superior; che, ne reurur, como amboaty).
mbytpe : en el medio(= apytpe).
un rollo (X 1]apakua: est arrolla- m vicha: mi, tu superior; huvicha: (a)mbyekovia por ambohekovia a-
mbuekovia: sustituir. ' mbytere: lo de en medio. corazn.
do). su superior (tuvicha sera : el supe- pulpa, carne.
(a}mbuape (= ambyape): forrar, po- rior).
ner tapas. (i)mburu'a: (est) encinta(= ipuru'a).
(a)mbuapu'a: redondear, ponerlo en mbusia, hisp.: morcilla, embutido.
crculo o esfera. mbusu : anguila.
(a)mbuaty: reunir, juntar en asamblea, mbutu : tbano.
congreso o club. mby: con nasales en vez de py, por
(a)mbuekovia :1 sustituir, reemplazar, ejemplo, mosmby: echado, hecho
cambiar; rombuekovine: te susti- salir.
tuir por otro; ou ombuekovia: mbya:1 extrafio, raro; mbya ne rriit/i:
viene a reemplazarlo. qu me cuentas! estupendo!
Letra N
na( interjeccin de disgusto, desagra- nambikura: agujero del odo, odo
do; na nde ava: no. hombre. externo.
(a)na: 2 embadurnarse , pringarse, un- nambikupe: 1 mastoides y su regin
tarse, adherirse o estar embadurna- (mastoidea).
do, etc.; ona Mna tyku hme ne nambikupe:l vecino, el del lado; che
lcu4; tiene los dedos manchados de n. : el contiguo a m, mi vecino.
tinta. nambi'a: oreja cada.lacia.
1111,3 partcula de imper. suavizado. Se (a)nambi'o: desorejar.
antepone o pospone (a voluntad}, nane, nanera'e upicha: as habr sido.
al verbo o las dos cosas, duplicndo- nandi : vaco, suelto , libre; sin alguna
lo ; che rendmina: yeme; na roho- prenda debida; ipy na.: anda des-
mi: que se vaya; na tapehom(na: calzo; ne ak nandi piko: andas
idos, pues . descubierto?; jagua n. o ipype: hay
11114 (por nda) con nasales; es pane de un perro suelto dentro.
la negacin na... i; naipor4i: no est nandipyre: vaciado (y mejor monandi-
bien; na che res4iri (con Y intercala- pyre: que ha sido vaado o soltado).
da, como diccin terminada en 1): natl8 : no, de ninguna manera.
no estoy bien de salud. nangna: qui, qu disparate. quita
nahoiri (::: ahniri): no. all!.
Dli (v. na < na + i; na/Jor4i: no est npue = npui = npy == na: ea, ni-
bien). mo, venga, vamos! qu hace?
nakatu, interj. para animar, espolear ... : narf, neo!.: naranja.
ea, vam:>s, echa para adelante! na.nihi: naranja agria (apepu).
namic:hfi: aro, zarcillo; cresta. Nasare, hisp. : Santo Cristo; una planta.
nambi: oreja, inambi puku, inambi ne, 1 antes de nasal por nde; ne man-
mbyky: de o. largas, cortas; inambi- du a: t te acuerdas; neresdipa: es-
fauz: de o. agujereadas; ronambipo- tas bien?.
kta: te tirar de las orejas; nambi- ne,2 sufijo de futuro ; ahne: ir.
pu '4ha: noticia gorda (que hace ne:3 hediondo; jagua ruju ne: perro
aguzar las orejas). podrido h .
664 ni, nike~ai)nupi

ni, nike, nina, nikena: ea, nimo noinupai: no pega.


vamos pues, sus! (a)nohe : sacar (lo oculto), extirpar (ai
nipa: de veras?, s, hombre, s. pe'a: sacar de la vista, a fuera, reti-
rar); pe pa'i ane renoM tappe: es
nipy, nipyra'e: bueno pues, est
bien.
neitare~: Dios no lo quiera, que no
te Padre nos gua por buen camino.
no'6: reunin, asamblea, conjunto.
Letra ND
sea as . (o)no'G: estn reunidos, reunirse (=
oe mba'e: cosa tuya, tuyo, lo tuyo. /jaty hna: se renen).
nera'e = manera'e, sufijo de futuro no'omby (= ono'va): reunidos, lo La nd es una consonante dental sonor<t ndejeupe : a ti mismo; reeme ' n.: te
perfecto; oguahe m .. (ya) habr lle- reunido ; vilu no 'mbyre: (el) dine- naso-oral. das o te entregas a ti mismo.
gado . ro reunido. ndahas)i : fcil (lit. no es difcil) . odnteko : t solamente (pues).
nevu: mal olor, sentina, fetidez (surti- nu: latido (ms usados los siguientes). ndahi : inspido (lit. no es sabroso). ndepype: en ti (un solo acento final).
dor de corrupcin). nune: quiz, tal vez; upicha n, ra'e: ndahep)'i : (es) barato (lit. no es caro). nde pype: por tu medio (dos voces
ne'ira: an no, todava no. as habr sido (tal vez), as ser. ndai, frmula o cifra de la negacin sendos acentos en la e).
nei: bueno, bueno pues, s; eremi n. nunu , nundu: latido, zumbido, palpita con verbos; la a se trueca en e y o. nderehe: por ti, a ti; oporandu n.:pre-
ta vy ~rasa: dime que s para colmo cin, golpe ( X sysyi: palpitacin, Con nasales la d de ndai se pierde gunta por ti; oma' n.: te mira.
de mi gozo. temblor). ndaipri = ndipri, verbo defectivo de nderehe'f = nde'flrehe: sin ti.
(cbe)nei: acceder, conceder (algunos (a)nundu: latir, dar golpe . zumbar. 3a pers.: no hay, falta. (No est,' no ndete: t mismo ..
d1cen amonei (la i con acento am- nunga: casi, ms o menos; un poco, estn : no tri, noimi, son verbos ndi, cifra de la negacin en voces
biguo). algo ; hasy n. hlna chve: me duele ~ersona les de idntico significado). orales ni con nasales); ajapo: hago;
ni (v. ndi). un poco, upicha n.: ms o menos nda_Je: se dice, segn dicen: ou n. = ndajapi. (Nasi: no salgo) v. tam-
nico , sufijo pancula que refuerza el as. n. ou ra 'e: se dice que ha venido bin ndai).
vocablo anterior; che niko che kan- (ai)nupt (= ahavira): azotar, casti- (je = oje 'e = jeko). ndijavyi (por ndojuavyz): no se distin-
gy: yo ciertamente soy flaco; che gar, pegar, golpear, herir, punzar; ndapichai = ndllupichai: no es asi, gue,es igual.
n. aha va'ekue: pues yo fui. roinupata: te voy a dar. no es como dices. ndipri (menos bien que ndaipn): no
nipo ; partcula o sufijo de po.t encial o (ai)nupa: 2 obrar, portarse (bien) , in ndeve = nde ave: t tambin . hay, no est.
duda; ha 'e nipo': podr ser l? se- fluir o tener poder, pesar en ia ba- nde: t, Ud. ndive, sufijo de los pronombres perso-
r l? (pipo, menos frecuente) . lanza; hata oinup4: Jo hace bien ; nde (ne, con nasales) partcula de su - nales, chendive... : conmigo ...
nipora'e {nimbora'e}. oho nipora'e: pe pa hataite oinup: estepa 'l tie- perlativo; tembiapo nde pukva p- ndivegua: 1 amante,concubina . Va con
haba ido, cierto que fue. ne mucha influencia ; che nainuptf va: e~ un trabajo muy largo ese ; te. todos los pronombres; chendivegua:
n6i por ndoi con nasales. hatdi: yo no puedo mucho. kove ne ativa: individuo ruin, si nendivegua, hendivegua: mi c ., tu
los hay ; nde pajva pora'e: es que c., ~u c.
era muy seductora. ndivegua de la misma casa (ojogay-
ndeae: t espontneamente, de propio gua): como el anterior se combina
motivo ( nde ae (dos acentos) : t con todos los pronombres.
eres el nico). ndu : ruido , golpe .
ndeheui: de ti. ndy (en composicin): llama; isoindy,
666 (a)ndyry 7(a)ndyvu
luaindy: gusano de luz, luz lunar, oguembiapor4 rehe: se lanza con re-
forma nasalizada de la slaba ty. tv. solucin al trabajo; endyrjke: em-
ty:'). pieza, lnzate (a hablar , etc.).
(~yry : at acar, franquear, romper
obstculos, precipitarse, determi-
narse (= atu u) , hat4 ondyry ndyry
(a)ndyvu: escupir; ani rendyvu, ani re-
pita: prohibido escupir; p. fumar.
Letra 18
La na es una consonante velar sonora palabra (dicha ya) ; porngue: belle-
naso-oral za .
np' u, 1 hanga'ura'e: partcula de opta ti ogura (por kura, sufijo de pluralidad;
vo; ou n.: ojal venga, o. viniera ; irungura: Jos compaeros, mitan-
oky n. rae: ojal lloviera; oveve gura (mejorquemitkura, vulgar):
nga~ rae: Dios quisiera que volase. nios.
np'u : 2 aoranza, carios; jahechne ngue'a : muela del juicio(= tdingue'a).
ne n. pa cherehe: veremos si mf ngululu: murmullo de la corriente.
aoras, si me quieres. (a)nguru = ( a)ngururu: gruir, rezon
np'u: 3 acaso; che ngau piko: acaso gar, murmurar, refunfuar; oe 'e-
soy yo? (v. hanga'u). ngururu: habla refunfufiando.
ngotyo, ngotyvo, sufijo que indica di ngy, sufijo para expresar disminucin
reccin o sentido: hacia. de un color, de una cualidad , etc.,
naue con nasales por kue, sufijo de pa- pytd: rojo, pero pytngy: medio ro-
sado y de abstractos ; e 'ngue: jo, rojizo, rosa.
Letra IT
La ot es una consonante dental sorda otese, sufijo pospuesto a los pronom-
naso-oral bres como chentese: soy engredo,
ote, suiljo : nicamente, slo; chinte: arrogante; y as los dems: ndente-
yo solo ( = che ao)= chnteko. se, ha'entese, etc ... : t eres, l es
oteko (el anterior reforzado). arrogante, egosta.
Letra i
La if se pone despus de la i, en caso (a)ftakarapu'f: levantar la cabeza, con-
de seguir nasal, por ej.: iak4 (no valecer; reaccionar (X che tindy:
iak4: su cabeza). andar, estar cabizbajo); toakara-
fla 1 caracterstka verbal por ja antes pu'd taipotypkena ko ane ret
de nasal;ifase (salimos, no jast). pordite: levntese y prospere nues-
fta 2 a veces contracto de ea. a veces tra amada patria.
simple. (a)~ y mejor aemyakas: asomar
illlhatl: liblula, caballito del diablo. la cebeza = ( che)akas = (che} apy-
laimo' (= ndijavji) forma verbal, sf.
usada en la comparacin: "como, (a)ilakatrparo: dar vuelta la campana,
igual, parecido"; hatd aimo'4 ita: caer la cabeza abajo.
duro como una piedra. (a)ilak4ity: agacharse, inclinar la cabe-
ilana, plural de azna; ikatuhicha iaha za (lit. echarse de cabeza).
lf.: vamos tirando como se puede. (a)ilakijoka: romper la cabeza a uno
flaifta: podrido, gastado, frgil. (X aeakdjoka: romperse la c.).
flai>cl: lodo negro para tejas y ladrillos, (a)\akiky'o: limpiarse la cabeza (=
arcilla ~ hembiapo ffai'V{l: su traba-
ajeky 'o; ( a)jekyrelca: despiojarse ).
jo es en arciJJa, o sea. de poco valor.
(a)i\akimbota: hacer dar cabezada o
(a)ftakambu'a: coronarse.
golpearse la cebeza (X ( a)fieakam-
(a)ftabmby (che kavaju ri) andar o
bota: dar uno de cabezadas).
ponerse a horcajadas, entreabrir las
(a)ilakjmbovava (a = ea): menear la
piernas (aifalcambype 'a}.
cabeza, cabecear; negar.
(a)flakambype'a: abrir las piernas (X
amoffalcam/)ype a: tran.). (a)ilakjpete : golpear la cabeza con las
manos.
(a)lab = ' aifetlkutu (tk = fng):
dar cabezazo, cabezada, equivocarse (a)ftakipire'fi: rascarse la cabeza (X
notblemente. amoakapire'Yi: rascarle;..) .
(a)lakapyti: atarse, vendarse la cabeza. (a)ilakarague'o: pelar la cabeza a (X
(a)llbrama hisp.: prenderse, agarrar- aiie.akdrague 'o: me pelo).
se, asirse (ijahy 're: a la garganta). (a)ftakarupi: levantar la cabeza, erguir-
672 (a)aka'o-(a}andu anduguasu-(a)api 673
se = affakapu t = ajovayva X ajesa andejra: Nuestro Seilor (= Tup} sancio o fatiga , como tampoco el flai\o, i\aftu (jajo con orales): ao
rupi: levantar los ojos. (X nde, ore jra: t, Seftor nuestro). fro huvaitT, hUDitf: nos encontramos.
{a)ftak'o : decapitar. andejra ile'E: la palabra de Dios, i\anduguasu : avestruz. (a)iiaua, vulgar por aauvd.
ftko = nko: mascada (v. nuevo). el precepto de Dios ; la predicacin ftanduhafi : zurrn. (a)i'Wiuvi, cerc.: abrazar; l me abraz:
akuruto: buho, mochuelo . o doctrina cristiana ( = . re- . (a)ftanduka: hacer sentir, advertir (a che auv (X l me cubre: che u-
\akyr: ctgarra, chicharra . mimbo 'e). otro). v) - flu4, aiuti, formas vulgares
ftama (M). cerco , derredor; kuarahy .: i\andejupe : a nosotros mismos;jajech- . ftandu kavaju : tarntula. por aflafluvd con auvti (cubrir), co-
halo del sol, tva fl.: cinturn o al- pa ff. : nos vemos a nosotros mis- (a)laudukuaa : darse cuenta ; nolfandu- mo lo confundieron Montoya y
rededores de la poblacin. mos?. lcutJi: no se da cuenta(= aandu = otros posteriores, por no reparar en
(a)ftama (M): cercar (= amondoki, andeupe = andejeupe: a nosotros liMchakuaa). que aauvd es cercenado.
amongora). mismos ; aepytyv6 va 'er4 ff.: de- ftmdupe : araila chata . (a)ayka (por aeaykO = aflehafly-
(a)ftami: o rdefiar, exprimir. bemos ayudamos a nosotros m. (ha ko): morderse la quijada.
ftandurenimbo : telaraa.
(a)amindu'u (cercenado como aau- ane pytyvne Tup: y Dios nos (a}ayka su' u {por ae(h }aifyk su'-
v, ajapo): rumiar, masticar, roer. ilandurie: vbora muy ponzoosa. u): morderse la quijada.
ayudar).
amokyni: piojo de la ropa. ftanduti : telarafta ; especie de encaje aopyr(l: sartn de barro {en que se
andve: nos, a nosotros; ogueru ff.:
(a)ambyvo: sonarse las narices; re- precioso y costoso, especialmente el hace chipape, etc .)
nos lo enva; avave nome 'ti mba 'eve
soplar; exprimir. . fabricado en ltaugu. (el escritor P. (a)ftapamona : revolcarse, arrastrarse
ffandve: a nosotros nadie nos da
ana : yuyo, yerba ; aha iianme: voy a Pedroso , poetiz el andti). {v. apamona).
nada. Orve por andive excluyen-
mis necesidades {= aha ajora che do a Jos que no son de los nuestros. andu'a : plumero. i\apati (mal colocado aqu en el lxico,
gui). ilandeveguari : para (o destinado) a ftandy : grasa , ungento, aceite, sebo; vea apatf).
lanandy: yuyal, yerba!. grasiento, oleaginoso. (a)ftapeno: enderezar.
nosostros.
ane (por ande) con nasales: nos, no- i\anga = ahniri: no. i\apepo = japepo = fla 't pepo: olla ,
ande':Yva : los extremos, los que no caldero ; ra hovasy jave, ffapepo
sotros; ane resi: estamos bien de (a}ilanga'o : murmurar, detraer (= ai-
son de los nuestros; los forasteros .
salud ; ane moir: nos acompafia; kuv). ndopupiramo naipordi mba 'eve: en
oguerahase ane mba 'va: quiere ilandu: 1 arafta. das de mal tiempo (de cara seria),
ilangapiry : arbusto de dulce fruto.
llevarse lo nuestro ; ane nga no- (a}ilandu,2 cerce. : sentir, experimentar si no hierve la olla , todo anda ml.
sensaciones, percibir, or, percibir (a)angareko cuidar: andejra offan- (a)apipi: escarbar o picotear la comi-
mani: nuestra alma no muere.
ruidos o sonidos, sentir dolor (cor- gareko flanderehe. Dios cuida de
anendie y mejor anendive: con no- da, tomarla a pellizquitos, peJliz.
poral o espiritual); presentir o ba- nosotros. carla .
sotros.
(a)ftani: correr ; yvytre offani: corre rruntar el porvenir;averiguar el esta- angarekoha : cuidador, encargado, (a)i\api'tl: roer, carcomer, quitar a pe-
por el viento; mba'repa nerean(ri: do de una persona enferma, visitar- curador. enfermero , portero ... dacitos, pellizcar, mordiscar; aapi'-
por qu no corres o no corras? la ; "haljvape oandva, che andu", (ai\a), forma esprea y defectuosa ahvo avae': voy pellizcando,
(X affami: ordeilar). he 'i andejra: "quien visita a un por aa: se dice iaa, hi.aa: l es aprendiendo algo del guaran.
ftande: nosotros; naandi: no somos enfermo, a m me visita", dice Cris- ruin ; pero se dir che aa. neaa = (a)api: cerc .. cortar el pelo ;aju 11e re-
nosotros; oemoande: se hizo co- to; j aha ffaflandu ichupe: vamos a vi- naa, etc.: as lo usan los mejores ndpe cite api m(vo = aeflapimvo:
mo (uno de)nosotros; (llande) flan- sitarlo; kane'<J noifandiva, ha ro y guaranlogos. especialmente N. Col- vengo a cortarme el pelo. a que me
de rory nte: nosotros nos alegramos. ko upicha avei: no siente el can- mn, y E. R. Fernndez. peles.
674 ftap't{a)fteaklmbovava (a)eakilague'().(a)eko'Oi 675

ftapu 'a : cntaro o jarro de barro ( = a- olla (X j apepo: cazuela grande, olla). (a)fteakirague'o : tirarse de los cabellos, pe oembohra: lleva el nombre de
pur = ifaopyni). ay'G : arcilla negra de los alfareros; arrancrselos. su madre .
(a)ftapymi: zambullirse , hundirse. barro. (a)ekJrapu'a: levantar cabeza, o le- (a)ilehendu : orse, ser odo.
1
ilapys (mal colocado en algn diccio- (a)fta'4: procurar, esforzarse; aa'ti- vantar la cabeza . (a)ftebenduka : hacerse or, perorar {=
nario , vea apysl). mbne ahupity hagua: me esforzar (a)eak.iupi (ea= a): levantar la cabe- aemoe'); contar (= ahenduka).
(a)ftar6: ladrar, embravecerse, criticar; por conseguirlo. za. (a)ilehendyvapo : afeitarse, rasurarse.
oar cherehe: me ladra (o me criti- (a)ila' : 2 esforzarsepara vomitar, o de- . fteangecha: vidrio , cristal. ehesyv: engar.;e, ensarcimiento.
ca); jaguahu, jasapuki, aaro fecar . eangechakiva (M.): espejo. (a) ilehetymambojo'a: poner pierna
ojuehe = aullamos, gritamos y nos da': palangana, jofaina, lebrillo, ca- sobre pierna , cruzar las piernas.
(a)fteangeru (M .): suspirar ( = che
ladramos unos a otros. zuela, fuente o plato grande.(X fie ': (a)i'lehe':9i : rascadura , efecto o accin
pyah)
ftarak4 (M .) : costilla, costillaje , trax corazn). de rascarse (X he yiha; rascador o
a'eapu'a: jarrito o pocito de barro re- fteangu : temor, recelo ( =che kyhyje,
(arukandy). rasqueta, almohaza).
emondyi, poyhu ,jepoyhu).
ftasaindy: luz claridad de la luna ; ko dondo. (a)ftehumbiri: herirse levemente con
pyhare asaindy hl'na: esta noche ila'embe : plato ; fi. guasu: fuente;. py- (a)eapamooa: revolcarse, ensuciarse rasguiio o contusin.
hay luna. ko ': plato hondo ; if. rembe : borde por tierra . (a)ilehundi , hisp. y mejor (;)kay:
flati'U: mosquito, cnife; . ovevvo del plato. (a)ilearonatu: abtenerse, desistir, re- perderse , desaparecer.
che su 'usva, che momby: un mos- ila'e pepo (== japepo) : olla, plato, vaso traerse ; {a heja). ftehunga: lastimadura , equimosis, mo
quito que volando me quera picar, con asa. (a)lenguahe: huir, escapar (M.); llegar- retn.
me despert. ila'pyr1l : cazuela de barro para cocer se , ( a)jehek)i huir o retirarse en gua- (a)ilehunga : lastimarse con contusio-
ilati \1 akua, fl. karap: especies demos- o tostar, frer. ran actual. nes; tuvicha afie. che retymme: me
quitos (anofelino y culcido respec- a'epyrusu : calcera, vasija grande de (a)ftebaimbe'e: ser afilado, estar a. lastim mucho la pierna,
tivam~nte). barro. (a)fteha'4: esforzase , empei'larse ; lu- leikoteveva: lo que es necesario.
(a)i\atoi :1 templar, afmar; tocar; oa- fta'e\l (ai'): arcilla . char; ser el blanco de los tiros (aha : ileimo'4 : opinin , suposicin.
ti pormku mbaraka: toca (ras- de, prefijo nasal por je; ofleme': se a:
tirar); ser medido (< aha medir). (a)ilekangy'o : desperezarse (lit. quitar-
guea) con primor la guitam a (< da: Tambin como je se junta con la fteha'ihata : conato , esfuerzo mays- se la flojedad) .
at6ia, con nasal, A.). r\iz verbal para formar sustantivos; culo, ahinco . (a)ftckarii: rasgu'larse .
(a)ilat&i:l punzar, alarmar, poner en - eme': entrega , j ehasa: paso, (o)ilehtingy: est mellado. (a)ftekatf'o: limpiarse la sobaquina.
guardia ; beber; eati pue. chamigo: trnsito, pasarela. (a)ileiWkutu : escarbarse los dientes. ftekoni = flekonikoni: contonearse,
empina querido; eattJi ne ra: to- (a)ileakanga: golpearse la cabeza . ileh~ : derrame, escape , desborde ; gasu culebrear; exhibir el garbo.
ma (bebe) t primero. (a)eakatiparo : caerse de bruces, dar . : escape de gas. dekotf: aplicacin al estudio, laborio-
ftav6 : cada . Es diccin de Montoya, salto mortal (= aak ) (a)fteb~ : derramarse , desbordarse (X sidad (= kyre'j); hacer aplicado,
que algunos pretenden resucitar , (a)ileakky'o: lavarse la cabeza (flea = aoh: derramar). atmar: amokotf, amokyre'j.
aunqe innecesariamente , por ej.: a). fteheni : llamamiento, vocacin, lla- ileko '6i: ofensa , resentimiento, rencor.
cada tarde : ka 'aru vove: mientras (a)ileakambovava: menear la cabeza mada. (a)fteko'i: resentirse , irritarse, guar-
dorma : ake a;a, ake j ave; cada uno para negar. - En este verbo y si- (a)J\eheni: ser llamado o invitado (X dar rencor; ofleko ~i nendive: est
de nosotros: andekura. guientes ea pasa a a. forma apo- llfembohra: ser llamado, ser nom- resentido contigo (X oflyrma ne-
ftaypynl: cazuela de barro que sirve de copada ms propia del guaran. brado o tener por nombre; isy rra- ndive : ya te perdona).
676 (a)ekuave'e-(o)emoapokyta (a)emoarandu-(a)emokay 677
(a)ekuave': ofrecerse. ilem.i mby: a escondidas (v. emihpe). (a)iiemoarandu (= ajetavy'o): instruir- avave noemoheniri; Tupnte voi
ftekui: ofrecimiento, oferta ; presta- ftemitf: plantacin, siembra, cultivo , se, estudiar, aprender;hacer el sabio, opor oheni ohenoisvape: nadie
cin barata(= kutrve'). iemitji: tiene huerta. ser pedante. se da la vocacin, Dios es el que la
(a)iiekui:(y aekuave '): ofrecerse . (a)ilemitf: sembrar, plantar, cultivar, (o)ftemoasi: se espa.rce, se disemina, da al que quiere.
(a}i'iekldmbopu: hacer crujir Jos dedos, arar; emitjiha: hortelano , chacare- se difunde, se propaga . ~a)ilemohenonde: adelantarse, preceder
castafiear. ro, agricultor, pays. (a)emoatatr: convertirse en humo pasar delante o adelante; avanzar.
(a)ftekuambovava : negar moviendo la ftemo {embo), sufijo que indica que quemarse en holocausto. ' (a)ilemohenda: buscarse lugar o sitio;
mano con el ndice er~ido. la accin del verbo recae sobre el (a)emoata (moa = moha): endurecer- proporcionarse un montado o caba-
(a)ekumberi: relamerse. sujeto, de verdad o porque l lo fm- se, ponerse rgido, duro , severo, in- llo, hisp.; peemohenda rodeo pe-
(a)ftekytt: cortarse, herirse. ge; oemonge: se hace del que duer- transigente. guar: buscad caballos para hacer
ilema: vuelta, recoveco, recodo ; tape me ; oemoatey: se empereza, se (a)emoati: ponerse cuernos. el rodeo.
.: camino tortuoso (M.) . pone holgazn. (a)ilemoatymi: ( mo :::: my ): colum- (a)emohendyva: dejarse la barba (X
(a)ilemama: cubrirse; emamaha; abri- (a)iiemoagui: acercarse, aproximarse . piarse , mecerse, hamacarse. {a)hendyvapo: barbear, afeitar a
go, manta , poncho ; (mejor ma- (a)ilemoakate'y: ser cicatero , escaso, (a)ilemoatyro (mo = my);componerse; otro; {a)ehendyvapo: afeitarse
maha). cicatear (ser mezquino: che ralea- arreglarse; reponerse , remediarse. uno mismo). .
1
ilemano: mortandad , muerte(= mano rey). sapatu (= pyryru) noemyatyr- (a)emoherakua: ganar fama ; correr
= te'6). (a)emoakava: inclinar la cabeza a un vimava: zapatos que ya no tienen la voz (hese, nderehe: acerca de l,
ilemandu 'a (= mandu 'a): recuerdo, lado. compostura. acerca de ti).
2
. recordacin. (a)i'lemoak8raku: entusiasmarse, acalo- (a)ilemochurnbe : yo me cio , dice la (a)emoheraku: ( ngatu): hacerse c-
ilema' : el mirarse a s, atencin o exa- rarse, apasionarse , enamorarse, po- mujer (X ajeku 'akua: yo me c., di- lebre , adquirir o conseguir gran
men de s mismo (= emaa). nerse chocho. ce el varn). renombra (v. el anterior). .
(a)ilema': mirarse a s propio ; ema' (a)ilemoakavava (va oral) ; menear la (a)ftemoendy (mo = my): encenderse , (a)emohyvat: ser hartado, saciado;
rat. ndejehe: . atiende a ti mism cabeza a ambos lados para negar. abrasarse ; iluminarse o prenderse. hartar se, satisfacerse; llenarse (de
(antes de mirar por tu hermano ; (a)ilemoambue: cambiar , mudarse en (a)emohage (moh = mya): acelerarse , manjares o bebida).
nde rapichre rema ' mboyve). otro. ser anticipado (< tage, ose.: prisa). (a)emongoveypy: nacer (= ha'aypy
ileme'e: entrega, sacrificio propio , do- (a)i'lemoambu'a : ofenderse, ser quis- (a)emohata (moha = moa = mya): yvype.
nacin de s propio. quilloso, resentirse . endurecerse, resistir(se) , porfiar, (a)emoinl: asociarse , acompaarse,
(a)emi: esconderse, ocultarse; emiha: (a)ilemoangata ( = che angata): preo- atrincherarse. tener compai'lero.
escondrijo ; emihapegua: ignorado, cuparse, estar preocupado con an- (a)emohati: ponerse astas cuernos (a)emof: ponerse, ser puesto , ser esta-
clandestino: em(me: a escondidas, sia o solicitud; un sinnimo ms salirle al animal los cuern~s; hati::::: blecido, ordenado o mandado ; ka-
en secreto (X a11omi: escondo). usado es ajepy'apy: paso pena, me oemohatfma: ya tiene cuernos. n.t 'i moimbyre = kan.t'i oemoiva:
i\emihp := em(me = emim by: ca- aflijo (hese: por l) . (a)i'lemoha'eilo: retirarse o aislarse ayuno dispuesto o mandado.
lladamente, a escondidas. en secre- (a)ilemoai'la : airarse , ponerse difcil o irse solo; retraerse, separarse. ' (o)iiemokambu: ser amamantado {a-
to (X jeguasuapihpe: traidoramen- ruin con el prjimo ( < iiu11ia: es (a)i'lemohimbiti: mostrar los dientes gua kure: por una loba).
te). malo, ruin, che aia: soy ruin). sonrer (burlndose o provocando).' (a)ilemokaiiy: ser ocultado, ocultarse,
emimbi - mimbi: brillo, resplandor , (o)emoapokyta: hacerse un nudo : sur (a)ftemoheni: ser llamado; noemo- esconderse, encubrirse, echarse de
fulgor , destello . gir un obstculo o impedimento . henoisiva: no quiere que le llamen, menos, haberse perdido(= akat1y).
678 (a)ftemokarapa-(a)l1emomar (a)emoma'-(a)iiemoodoro 679
1
(a)ftemokarap: encorvarse, arquearse, (a)i\emokus: sacar la lengua; eemo- (l}ftemoma'~: ser observado, atender a (a)i\emombe 'u : declararse, abr.ir su pe-
combarse, agacharse (= ojayvy), a
kus michi retupara jave: saca un s mismo, mirar por s mismo, m.irar cho, su interior, confesarse.
agazaparse, encogerse, acurrucarse; poco la lengua cuando vas a comul- por s; hacerse ver o mirar; tereho (a)ilemombo : ser arrojado, lanzado, ti-
(X ijaturu hna: est acurrucado). gar (X ailro 'o: sacar , extirpar la poluJnoha rpe reemoma': anda y rado ; ocmombva: paracaidista ;
(a)i\emokarap:1 esquivar, ladearse in- lengua). hazte ver por el mdico. (mba'e)mombopyr: cosa digna de
clinndose;a. chugui: le esquivo. (a)ilemokuambovava: negar, decir que (a)i\emomini (= mirf == michf): empe- ser echada == mba 'e oemombo
(a)ftemolcari: renguear, cojear; torcer- no, haciendo oscilar el ndice. quei'lecerse, humillarse, hacerse ni- va'erd.
se, retorcerse; rape oemokar, r. (a)ilemokyre')': animarse , enfervorizar i'lo ; upe noemomichiriva, ndoiki
(a)emombyky: acortarse, abreviarse ,
kar: el camino hace rodeos, se (== aemokot, aemoekoti). chne yvgape: el que no se com-
reduc.irse; mba 'e ikatu yva oemom-
meandros, serpentea. (a)emokyryi: me hacen cosquillas; porta como un nio inocente no
byky: cosa que no se puede acortar.
(a)i\emoka: secarse, ser enjugado, se- ponerse tierno. entrar en el reino de los cielos .'
cado; marchitarse (= ipiru = ijypi). (a)i\emokyrfise: querer uno le hagan (a)ftemomombyry: alejarse, ausentarse ; (a)emombyta (= apyta) ser detenido,
eemomombyryke fe 'ahgui: alja- parado, paralizado.
(a)i\emokirirt: callarse, reducirse o ser cosquillas;.
reducido al silencio; tener paci:encia, (a)i\emomano: fingirse muerto ; morti te de la ocasin (del sitio donde cas- (a)emona: embadurnarse, untarse , sa-
te; re 'ahagugui). turarse , empaparse.
tragar saliva; oe. chehegui: no me ficarse (mba 'ero tete rehegupe:
(a)ilemomorotf: pintarse de blanco. (a)emonandi: vaciarse, soltarse ; deso-
contest, se qued callado a mi pre- con penitencias corporales).
gunta. (a)ftemomandu'a: acordarse, hacer me- (a)ilemomfi: moverse, ser movido; cuparse, agotarse.
(a)i\emokoni: contonearse , moverse en moria (= che mandu 'a): conmemo- arrancar, ponerse en marcha , andar (a)emone: volverse hediondo , putre-
zigzag , zigzagear (= { a)konikoni, es- ( == aku 'e). facto, maloliente(= che ne).
rarse , tener conmemoracin o re-
pecialmente dcese de la mujer). cuerdo; imomandu'apyr, noemo- (a)ftunombarete: fortalecerse, restau- (a)emono': reunirse , cosecharse, ser
(a)i\emokonikoni (verbo intensivo o mandu 'a guasi jepe =
ha mbo- rar las fuenas; desperezane ( == aiie- cosechado. acumulado, almacenado ,
kangy'o).
de repeticin del anterior) . vynte imandu 'va hese: es digno de reunido.
(a)ftemoko'e : tomarle a uno el da, a. memoria y sin embargo pocos la (a)ilemomba 'e: aduearse, enseorear emono'angave (M.) {e y mejor o):
Paraguaype: arrib de maanita a recuerdan. se; adquirir, conseguir, conquistar, ayuntamiento, cabildo, municipio
Asuncin. (a)ilemomarandu: ser notificado , ad- usufructuar (imba'gui): de sus (= tavaro. tavao, tavarga, aminda-
(a)ftemokO: ser tragado , engullido; ko VP.rtido, avisado ; recib.ir (la) noticia; cosas, de. s. propiedades). jerga (M.).
pohd noemoki = oemok- ndahamo 'di, naemomarandigui: (a)ftemomba 'embyasy: entristecerse (a)iiemonda: ser robado, hurtado , de-
va'erdi = ndaha'i imokombyr: es- ni ir, porque no me han avisado; apesadumbrane, anigirse, apena:.Sc predado, expoliad , despojado.
te remedio o medicina se mastica, oem. hayhuprantpi: fue entera- (= jepy 'apy). (a)emonde: vestirse, arroparse; ao
no se ha de enguiJir. do por un amigo, su amigo se Jo no (a)emomba'erei: usurpar, ocupar, in- pyahpe: (de) vestido nuevo ; ao po-
(a)ftemokunu'Q: ser acariciado, mima tific. vadir , apoderarse ( gui). rfme: (de) topa limpia.
do, querido; tekove kunu 'umbyre = (a)emomarangatu: santificarse , hacer (a)ftemombe: agacharse; gambetear (en (o)emondo: ser enviado (una perso-
oemokunu 'va: individuo consen- se bueno, santo; imarangatva, lO la danza), esquivar, zafarse. na), despachada, mandada.
tido , mimado. emomarangatuvkena: el santo que ftemombe'u: indicacin, seal, letra , (a)emondoho: romperse, cortarse,
(a)ilemokuruchi : ovillarse, encogene se santifique ms. signo, cifra: mbohapy emombe'u: soltarse(= oso).
por el fro, etc .; aterirse, acalam- (a)demomari: sufrir un feo, ser defrau- tres letras (E. R. F.) (= temimo- (a)emondoro: ser arrancado, desbro-
brarse. dado; ser violado. afeado. mbe'u: indicacin, asiso). zado, rozado (de la maleza).
680 (a)emondS'i-(o)emopererl (a)emop-emi 681

(a)emond:fi: espantarse, asustarse, emoa: persecusin (m o = mu). zado, como tabla , papel, cristal. . la delantera; pasar o ser llevado a
atemorizarse(= akyhyje). (a)emoi\a: 1 soy perseguido, me co- (= iperer hina). vanguardia.
(a)emongaru: ser alimentado, alimen- rre(n) (mo = mu). (a)emope: romperse, partirse o divi- (a)emotenyh (y mejor ( a)emueny-
tarse. emoi\a: 2 fecunda (vaka, kure kua: dirse. M): llenarse, henchir se, llegar a la
(a)cmongaruuka: hacerse alimentar. la vaca, la marrana). (a)emopiro'ysa: refrescar(se); peara- plenitud.
(a)emonga'aru: atardecer, demorarse emofta: 3 cra, crianza ; Chkope pok pytu orle. jevy hina: el aire, la tem- (a)emotie':9 (= che tiey): desvergon-
al atardecer, (pues se dice ika 'ar- fiemitj (= t emity), heta vaka e- peratura est refrescando de nuevo . zarse, ser desfachatado, fresco ; irres-
ma: ya es tarde). moa: en el Chaco hay poco culti- (a)emopore'y: ausentarse ; karai o. petuoso (kume: con personas de
(a)ftemonga'u: ser emborrachado, em- vo, pero muchas vacadas (= cra de hfna: el seor no est en casa (est otro sexo).
borracharse, fingirse borracho (X vacas). ausente, karai == ogajra). (a)emotigua 'a: agusanarsc.
aka u: estar borracho . i\emoare: descendientes: yvypra gui- (a)emopoti: purificarse, limpiarse, re- (a)emotimbo: esfumarse, evaporarse.
(a)emonge: ser adormecido, hipnoti- ve A dn ha Eva .: todos los cibir (el) aspersorio o tomar agua (a)emotindy: andar abatido.
zado, hacerse el dormido; oemon- hombres descendemos de Adn y bendita. (a)emotinga : chocar, dar de narices.
ge isyrupi = isy omonge imembype : Eva. (a)emopynandi: descalzarse o quitar- (a)emoU (= atf): avergonzarse , son-
la madre adormece al nene. (a)ftemoftemi: esconderse o ser escon- se las medias. rojarse, pasar por un bochorno o so-
i\emongeta : conversacin, dilogo, in- dido (X okafiy: est escondido; (a)- (a)emopy'angata: preocuparse, in- focn.
tervi. mokafiy = (a}moemi: yo escondo. quietarse, estar con ansia o cuidado (a)emotfcha'i: arrugar uno la nariz.
(a)ftemongeta: conversar, hablar, con- (a)emoemyro: ofenderse, sentir la (X che mba'embyasy ana: estoy tris- querer engaflar o burlarse, ser ir-
ferenciar , departir, tratar (hendive: ofensa o fingirla. te). nico (= morisquetear) ; aemo t-
con l; oondive: Jos dos, uno con (a)iiemofteno: ser puesto en cama , ser (a)emopy'arata: recobrar las fuerzas ch'f chugui: me venci (fui venci-
otro) ; dirigirle la palabra (ichupe: a acostado; ms usado es aeno (acos- (v. fortalecerse). do por l).
l) = amae ' ichupe: hablarle. tarse) y amofieno (acostar). (a)iiemopyt: anochecer; ponerse os- (a)emova: inclinarse, ladearse, ser
i\emongi: cada , desprendimiento; i\emoe': pltica, discurso, alocucin, curo, entenebrecerse. impugnado o combatido; ha ha'e
hogue : cajda de la hoja, otoo(= conferencia, dilogo, espich, arenga; (o)emopytumby: empezar a anoche- nmiemovi: y l , fume.
hogue ki). ku vy jz emoe'me: y en dilogo cer, entrar el crespsculo vesperti- emo ': parecido, como, semejante di-
{a)i\emongi: ser des:>rendido (X oki placentero. no. rase (como) (= fiaimo'); . ifia-
rei: se desprende naturalmente). (a)i'iemofte': platicar discursear, ex- (a)ftemos: ser atado con cuerda o ca- masva ko ra: parece que va a llo-
(a)ilemongu'e: moverse, arrancar o em- presarse ; arengar ( = ajejuru 'o). dena , verse con trabas, perder la li ver, p . que el ltimo est de lluvia .
pezar a andar (= ku 'e). (a)i\emoi\e'nguru: ser rezongn o fm- bertad . (o)emo'a: se cree.
{a)ftemongu'i: de.smenuzarse, triturarse, gir serlo{= afie'enguru). (a)emosandfa yvy guy: ocultarse, sus- (a)emo' : dfenderse, guarecerse , re-
desmigajarse ; ser rr.0ido, pisado, (a)emoftyr: aplacarse , ser desagra- traerse del servicio militar (V. fugiarse (X (a)mo'ti: defender , pro-
picado (= che ku 'i: esforzarse, viado; ponerse en plan de perdoour, sanda). teger , asistir).
echar los bofes). ser aplacado (X afiyrt>: me deseno- (a)emos: ser expulsado, echado, ex- emo'mo': parecido, muy parecido;
(a)i\emongyra: engordar(intr .) ; ser en- jo, perdono). cluido , desterrado, desalojado. ou vakaita ti. ga: vino una manada
gordado o cebado. (a)ftetnopa'O : abrirse paso, manifestar- (a)iiemotan: estrenarse (M., A. < de vacas como elefantes (lit. casas).
(a)ftemongy'a: mancharse, ensuciarse ; se . rano: estreno). i\emi : rival. mula (entre mujeres) (v.
ser deshonrado . (o)ftemo~rf : se adelgaza, ser adelga (a)emotenonde: adelantarse o tomar rival).
682 (a )emu-(a)embiso (a)embi 'ua po-(a)embohesajere 683
(a)emu : vender ( = ame' hepyre), (a)emyat (my = mo =mu): endu- (a)ftembi'uapo: hacerse la comida (== (i)emboete: (es) engredo, arrogante;
negociar , merc.1r, tratar; aemu pe recerse, ponerse rgido, estirarse, ser aflehembi'uapo}. ms usado: ojejapva. ovva.
chipa: se vende la chipa (lit. vende- puesto en tensin, estar estirado. (a)i\emboai: ulcerarse. (a)embogua: cribarse, cernerse, colar-
mos). (a)emyatimi (my = mo == f'IJU}: co- (a)emboai(o = u ==y}: estropearse, se, deslizarse; escapar, evadirse; sal-
(a)emuaa (mu = mo): ser empujado lumpiarse , hamacarse. descomponerse, deshacerse. tar de lado (el caballo); zafarse.
o impelido. (a)emyatyr : remendarse, componer- (a)i\emboaju (o = u = y): madurar; (a)embohi : acidular se, agriarse .
(a)emuasai: (mu = my= mo): exten- se, arreglarse; umi sapatu noemy- fastidiarse. (a)embohaity: hacerse nido.
derse, espacirse, propagarse (<asi, atyrvimava: estos zapatos ya no (a)ilemboaku (boa = bf.'ha = bya}: (a)emobohaku (v. emboaku); calen-
iasi: est esparcido ...). tienen compostura. calentarse, exaltarse; irritarse ; entu- tarse.
(a)ilemuat {mu = my = my): ser esti (a)emyenyh: llenarse (vea emo, e- siasmar se. (a)embohakykuere 1 (chugui): volver
rado; esforzarse; ser sacado (el caba- mu). (a)emboapajere: revolcarse (jere =
(le) la espalda , huir (de l).
llo). emyi: movimiento (recibido), pasin jere).
(a)embohakykuere: 2 dejar huellas;
emuha: vendedor, comerciante, trafi (accin recibida). (a)emboapiru'a: salirle a uno ampo-
oembohakykuere chve kyv ha
cante, mercader (emungra, (M). llas.
(a)emfi : ser movido, impulsado (X oho yvapo (kyv = peo, yvapo =
ilemuharga: casa de contratacin, amyi: me muevo; amomyi: yo mue- (a)ileamboapyte: comer algo, poner al-
go entre pecho y espalda. amngotyvo): dej su rastro (=
tienda almacn. vo a otro).
ilemurga: un comercio, almacn, tien- (a)ilemboare: tardar, resultar ms huella) aqu y se fue para all; o.
i\emyr: agravio , ofensa ; emyrme chehegui: no puedo dar con l, le
da. tiempo o mayor duracin, retar-
oiko: est resentido, ofendido . persigo, ando a su alcance.
(a)ilemyaky (my = mo): mojarse , em- darse (X che are: yo tardo).
(a)emyr6 : ofenderse, resentirse o es- (a)embohapo: arraigarse, radicarse,
paparse. (a)emboaruru : remojarse, ponerse o
tar resentido; 011emyr hl"na: est afirmarse; tomar pie o base.
(a)ilemyangekoi: ser notificado, avisa- ser puesto en remojo.
amargado, resentido (X yr, (a)-
do, despertado, molestado; Tupa (a)i\emboasy ( bo = by): resultar difcil; (a)embohari (raro , v. aembosari) :
nyr : perdn, perdonar).
rem imbou Mariape omyangeki: el afligirse; enfermarse o simular en- jugar.
Angel anuncia a Mara (ha Tupasy (che)emyronde: ser quisquilloso, an- fermedad. (a)ilembohaso: agusanarse.
oemyangeki: y la Virgen se alar- tojadizo, exigente(= oiembohekva (a)ftemboaturu (bo =bu ::::: by}: acurru- (a)emboheko : hacerse de rogar, ser
ma) . = hekoitva). carse encogerse (por el fro , miedo, melindroso, caprichoso, exigente.
ilemyaa : empujn, empelln (v . el emba'apo: accin, acto, el trabajar etc.) . (a)embohekoita: tomar mucha(s)
siguiente) . (= tembiapo mba'apo). (a)embouto : proporcionarse un atuo libertad(es), ser exigente, descon-
(a)emyaa (my = mo = mu): ser em- (a)embesu'u: morderse los labios: sen- ( = aemo mbayru pyahu). tentadizo.
pujado , impelido, atropellado. tirse descubierto n convencido. (a)ftemboavevo : hlncharse, esponjarse , (a)embohekcwia: me ~ustituye(n) ;
(a)emyaamyaa : recib1r vanos em- (a)embichy : tostarse: kuarahy tini ra- abotargarse, infatuarse ( = che rete tengo un reemplazante; noembo-
pujones. tpe ipire oembichy: su piel se ruru). hekoviiva: es insustituible ( = ika-
(a)emyasm (my = mo = mu}: exten- tuesta al sol ardiente de medioda. (a)emboay\'U : producirse alboroto, tu yva oembohekovia}.
derse, esparcirse, propagarse ( == ae- embity == iiemity: plantacin. algaraba, gritero . (a)embohra: Uamarse (= hra, her-
mosarambi). (a)embiso: moler. pisar. triturar, ma - (a)ftemboesajere: poner los ojos en va).
i\emyat : tensin , distencin, traccin, jar. machacar (Jiembiso no es refle. blanco. (a)embohesajere: revolver los ojos
estiramiento. xivo). (a)ilemboesa 'i ( oe = ohe = ye}: guiar. con ira .
684 (a)embohesavera-(a)embojoha (a)emboj ovi-(a)embopya'e 685
(a)embohesavera: mirar con ojos lla- (a)embohyku : derretirse(= che ryku (a)i\embojovi : carearse (v. aemboho- (a)embokua: agujerearse, taladrarse.
meantes, con mirada fulgurante . afna). v). ser perforado; recibir un sablazo
(a)embohesavi: entornar los ojos, gui- (a)embokykue: mojarse, empaparse. (a)embojovak.e: ser careados (vea o pedido de plata.
ar (= aiembyesa 'i). (a)embohysy: ponerse o ser puesto aembohovake). (a)emboku'akarap : doblar el espi-
(a)embohesa'i: guiar (ohe = oe = en fila o ringlera. (a)embojo'a: encimarse, agregarse de nazo, flexionar las vrtebras dorsa-
ye). (a)emboi: desnudarse (= aiiembo- ms; superponerse. les; trabajar duro.
op{vo}. (a)embojuapy {ju =jo): ser aadido, (a)embope y mejor (a)emombe: ser
(a)embohete: tomar cuerpo: oembo-
(a)emboiuka : hacerse desnudar, man- juntado, unido; ju ntarse, unirse.
hete va 'ekue andeicha(gua): se h.i- aplastado , tumbado; agacharse (X
zo hombre como (uno de) nosotros darse d. (a)embojoja: ser comparado o iguala- ambope, amombe: tumbar, agachar)
(= oemoande). (a)emboja (= aja): arrimarse, pegar- do; l'rformado, emparejado o n.ive. (a)embopepoguejy: bajar el ala (co-
se, unirse, adherirse; "ipor chve lado.
(a)embohetia'e (no hete) ; ponerse oe mo el gallo), hacer el amor.
aembojramo Tupre: es bueno (a)embojurukeche: hacer mueca des-
buen humor, alegre y optimista (X (a)embopa: circuncidarse, ser cir-
pectiva con la boca, desaprobar
amoembohetia 'e = ambohetia 'e: para m que me arrime a Dios" (Da
torciendo la boca y los labios. cuncidado.
animar contagiar, con el buen hu- vid)(= ajeroja). (a)embopiro'y: refrescarse, tomar el
(a)embojuru'i : acercarse ms (cerrar
mor u optimismo). (a)embojra: aduearse, enseorear- fresco; pe ra o. hl'na: est refres
ms el ngu lo).
(a)embohga : proporcionarse, bus- se, apropiarse ; ani reembojratei cando el tiempo(= ipor o'y, ipiro y-
(a)ftembokacha: moverse como pndu-
carse (una) casa (X ajehogapo: ha- tapicha mba're: no te apoderes de s).
lo , agitarse, tambalearse.
cerse la casa) . Jo ajeno. (a)embopiru: adelgazarse, enflaque-
(a)embokaraiguasu : formalizarse( Jos
(a)embohory ( = ajoji}: burlarse , mo- embojaru: broma; vy'a ha emboja- cer, secarse.
nios), dejar de ser dscolos y ma-
farse. rpe okakuaa: crecen (rodeados de) los. (a)i\embopochy: enojarse, simular ira,
(a)embohovi: ser descarado. contes- bienestar y diversiones. (a)embokaria'y: remozarse , rejuvene- enojo.
tador, desobediente ; noiiemboho (a)embojaru: bromeaf, chancearse cerse; formalizarse: hacer del hom- (a)entbopohi: acostarse con otro,
vaisiva: no sufre la desobediencia (X hacerse el amor: oombojaru). bre, del guapo. procurarse un compaero de cama.
(y tambin: " no quieren que se les (a)embojati': salirle a uno un grano (a)embokate, hisp.: ponerse a la mo- embopopegua : propina, gratificacin
caree"). o divieso. da. acicalarse, hacerse del arist- (popegua).
(a)embohovake: carearse o ser carea- (a)embojavo 'i: embrollarse, enredar- crata (kate <categora). (a)emboporiahu : empobrecer; hacer-
dos, presentarse , ser comparados. se , enmarafiarse, atollarse. (a)embokatupyry: adiestrarse, volver- se, fingirse pobre.
(a)embohovatakuru (= eiiembohova- (o)emboja'o: ser dividido, partido , se habilidoso; sagaz, competente (a)ftembopuru'a: concebir, ser fecun-
sy): ponerse serio , poner cara larga , prorrateado. (katupyry se dice tambin de los dada ( < puru 'a: preez, puru a
de viernes santo . animales, caballo, perro ...). ombligo)
(a)embojegua: adornarse, engalanar-
(a)embohuguaivava ( = aembohu se. (a)emboki (hese}: enamorarse, pren- (a)embopyahu : renovarse, remozarse,
gui ku 'e}: menear la cola. (a)embojevy: contramarchar , re troce darse; galantear, afilar, coquetear. rejuvenecerse, tomar neologismos
(a)embohyeguy : baarse hasta la der, irse para atrs, desistir (de ade- iiembokiha = tembiayhu, ose. (= po- (karai e'egui: del espaol).
panza. lantar), retroceder ( ague11i). taha): querida. (a)embopya'e: apresurarse, ser o ir r-
(a)embohyesak ype: encharcarse la (a)embojoha: ponerse o mostrarsr (a)emokonimba: serpentear , girar ; pido(= aemyage < tage, ose: pri-
panza de agua. malhumorado , intratable. ponerse zalamera , provocativa. sa).
686 (a)i\embopychi'J-(a)embou (a)embovai-(a)i\embuekovia 687

(a)ftembopycbi'i: estrecharse, angos- (a)ftemboro'y: enfriarse, resfriarse; ftn- (a)embovai: afearse; deformarse (= ca, tomo el aire, me abanico o ai-
tarse. gir fro. aembyai). reo, voy de paseo, etc.
(a)ernbopy'apetei: resolverse, hacer (a)ftembosako'i: prepararse , hacer(se) (a)embovava: bambol~se , moverse (a)emboy'u : ser abrevado, recibir
un proposito, resolucin, detem- los preparativos, equiparse , aprestar como pndulo, oscilar (= avava, agua ; oemboy'u se les da agua o
nacin, (roipy'apyvey hagua: de no o apercibir lo preciso (X ambosa- aembokacha). abreva.
ofenderte ms ...). ko: preparar). (a)embovo: partirse, tajarse, ser divi- i\embo'e: oracin , rezo; enseanza,
(a)i\embopy'araku: acalorarse, apasio- (a)ftembosari: jugar, retozar, divertir- dido o dividirse en trozos, tajadas, apzendizaje.
narse, enardecerse, entusiasmarse. se (avy'a); burlarse, maltratar: o.: rebanadas o pedazos. (a)embo'e: 1 ser enseado, mstruido
(a}fternborari: avivarse, resultar vivara- hese: le hace travesuras, se divierte ftembovo: parte , grado, divisin . (poco usada esta forma pasiva) .
cho, animoso, listo ; volverse arisco, a costa .suya. i\embovore, mbovore: rodaja, tajada, (a)embo'e: 2 rezar, orar; Tupme ae-
raro ; medio salvaje (v. rari); hacer (a)embosavera: abrir mucho los ojos. mbo 'ta nde rehe: pedir a Dios por
rebanada, trozo, pedazo.
acrobacia; h. de titiritero. (a)embosa'yju: palidecer, vo!verse ti.
(a)i\embovu : hincharse, inflarse, in-
(a)i\emboro: volverse amargo , amargar- amarillo, plido.
fatuarse(= avu). (a)embo'i: desmenuzarse, hacerse
se. (a)embota: golpearse , chocar, estre-
(a)embovy'a ( = avy 'a): alegrarse , di- pedacitos o aicos.
(a)ftembopyhare: pernoctar; anochecer, llarse, darse un encontrn, un tope-
vertirse, ser recreado. (a)embo'y: 1 aguarse, convertirse en
ser entretenido toda la noche (X tazo.
(a)embotarycyi: cicatear; hacer del (a)i\embovyvy: se cose , se cosen; ao agua , liquidarse.
(a)emoko': ser-entretenido o en- 2
mezquino o escaso; volverse goloso porupyre oembovyvy : se zurcen (a)embo'y: estar o ponerse de pie ,
tretenerse toda la noche hasta ama- prendas usadas. parado (X amoembo'y: poner de
o voraz (v. taryryi).
necer). (a)emboyke : ser puesto de lado, la- plantn); oembo'y hopehyi ha
(a)embotavy: ser engaado, estafado;
(a)ftembopyk.a': estrecharse. hacerso o fmgirse sonso. dearse , zafarse. ndovy 'i: est de pie sufriendo so-
(a)embopyti'apo (M.): engrerse , er- (a)emohenonde: adelantarse, ir(se) (a)ftemboyku : derretirse, ser derretido olencia y malestar; vosa nandi no-
guir el pecho. delante (X (a)emohenonde ichupe: (= che ryku); pe poh4 oembohyku ebo yi: saco o bolsa vaca no se
(a)ftembopy'ambarete : cobrar fortale- ponerse de frente a l). va 'er, ojesu'u ha ot1emokopa yrehe: tiene de pie.
za de nimo, reanimarse , envalento- (a)ilembotuja: envejecer; hacer del vie- remedio para derretirse en la boca (a)i\embuai ( u = y): estropearse, des-
narse. jo. sin masticarlo ni tragarlo entero. componerse ( < ai. vai: mal dao) .
(a)i\embopy'amongele'e: reflexionar, (a)ftembotuju: convertirse en lodo, (a)emboypi: secarse (0 pi hna: est (a)embuaje (u = y): ser cumplido o
entrar dentro de s mismo ( = embarrarse; pudrirse , mancharse. seco o desecado). cumplirse , practicarse o ser practi-
aepy 'amongeta); amoembopy a- (a}ftembotuvicha: hacer el grande, del (a)ftemboyrupa: comer algo antes de cado (X ambuaje: practicar).
mongeta ra che ra ype. amondo importante; ser arr0gante, engrerse, beber agua "ne :potus noceat ": (a)embuaju (bu= by): madurar, sa-
mboyve (= hagua): hago que lo ensoberbecerse, enorgullecerse, ha eemboyrupa ko mba 'e he' mime: zonarse; fastidiarse , aburrirse .
piense mi hijo, antes de enviarlo. Va- cerse o tenerse por superior. toma este poquito de dulce para (a)embuape ( bu = by): dar la espalda
riacin: amoem( b)opy 'amongeta- (a}ftemboty: recluirse, encerrarse ser que no te caiga mal el agua. (a)embuasy ( u = y): enfermar(se), la-
ve mora'e, amondo mboyve (= h(l- recluido, clausurado ; cicatrizado, (a}ftemboyvy : ser enterrado; ser obse- mentar, sentir (< tasy. ose. : dolor,
gua) che raype: le hubiera de haber obturado; empecinarse o cerrarse quiado con tierra ; oemboyvy hi- enfermedad) .
hecho reflexionar ms a mi hijo, pa- de banda, no queriendo or. kui: se les da o reparte tierra. (a)ftembuekovia (bue = bohe = bye):
ra enviarlo = antes de enviarlo. (a)i\embou: ser enviado . (a)emboyvytu : se me ventila o abani ser sustituido (X oombuekOI' ia:
688 (a)embuesari-(a)eangareko (a)eauv-{a)eporandu 689
sustituirse mutuamente, el uno al (a)eno: acostarse , tumbarse (X ajeity: (a)fieauv: ser abrazado (X abra- (a)epa': atascarse, ser retenido; em-
otro. echarse). zarse: 01ioauv). pantanarse (yvykupe, karogupe:
(a)embuesari (bu = by): olvidarse, (a)enoh: ser sacado (de dentro) a la (a)efiapi: ser pelado o pelarse a s e n hoyo o pozo, en tembledal); oiie-
ser olvidado, no ser tenido en cuen- vista (X ojepe'a: ser sacado o reti- m.ismo ; ser trasquilado (X ajejapi: pa' emoe'm: se atasc en su
rado de la vista); ser extrado o ex- ser herido, recibir golpe). discurso.
ta; ser pasado por alto.
tirpado , libertado . (a)eapfuka : hacerse pelar; aju ae- fiepa: 1 deforme (= metza)).
(a)embuesavi : guiar, ser guiado;
(a)enupa: ser azotado, castigado; ~~s apfukvo {:::: che apf hagua}; ajeja- epa :2 paraltico, estropeado ; iep pe
oembuesavi ha nomai: se le
pi: ser herido , recibir golpe).
guia y no atiende. ciplinarse; mvapa ?~enupne . IJe~ ava: es contrahecho ese hombre ; he-
javykurarehe: qu1en se casugara (a)eapytf: ser atado, atarse a s tyma .: de piernas defectuosas; es-
(a)embuesa'i ( ue = oe = ye = ohe): mismo; sujetarse.
por sus faltas propias , por sus ye- tevadas (v. torcer y okt).
guiar. (a)eapytiuka : hacerse atar, sujetar.
rros?. (a)epehe'a: ser partido, despedazado,
(a)embyaguara (by = boj: ser adula- (a)eomi: ser ocultado, esconderse,
do ; oembyaguara h(na ha ndoi- endi: cotorra, periquita . dividido (peh = pehengue = pes
ser robado, desaparecer. (A.): pedazo).
kuaakuai: se le adula y no lo sabe (a)endymoko : tragar saliva ( < tendy, (a)eopo : ser rozado o tocado en lla-
ose.: baba). nepe: fractura .
ver. ga o herida por otro.
(che)embyahyi: tener hambre (im_- (a)endyvu: salivar o arrojar saliva (fie)orair: pelea , lucha , guerra (arai- (a)epia': esforzarse, tomar con ahin-
byahyi, raro), . ar: hambre caru- r: atacar, invadir, acometer). co (:::: ajepytaso, aeha'), forcejear.
(= (a)ndyvu).
na; (ambogue: acalJar). (o)eorairo hfna: se pelea, hay guerra (a)fiepichlii: pellizcarse, o ser pellizca-
(a)entumi : hisp. (de entumirse, entu- do, o picado.
(a)embyai (by= bu= mbovai): echar- (X oorair: se pelean ...) .
mecerse o entorpecerse un miembro;
se a perder, estropearse, deshacerse; (o)eotf: es colgada o atada (la hama- (a)epindy limpiarse el trasero (avari
mejor se dira en guaran: ajehji,
oembuai aimo' chipa rora: se ca: kyha). ygupe: con el marlo del maz), ko-
aemarachach}. Ntese que los jo-
deshace como la chipa ror. fteot:9: entierro, siembra; omanva . : va anembohetia'e he'l]e aipo py-
par parlantes confunden aensumi
entierro del difunto; kumanda . : nme oepndy va 'ekue: esto s que
(a)embyaju (by= bu= boj: madurar, (hundirse) y aetumi (entumecerse)
siembra de los porotos o guisantes_ es un buen estimulante, cuentan, di-
fastidiarse , aburrirse. (a)ensumi, hisp. y mejor: (a}apymi, (a)eoty: ser enterrado, sembrado o jo uno que se freg el trasero con
(a)embyaku ( by= bo = boh): calen- ( a)japasuru: hundirse. plantado. hortigas.
tarse . (o)efiami: ser orde'iada . eotyha: Jugar donde se planta, o en- (a)epomof: juntar las manos (para re-
(a)embyasy {by= bo =bu): dolerse; (a)l\efiani : ser corrido, perseguido. tierra (X tyvyty: sepulcro, sepultura) zar , pedir la bendicin , (!f C. = atu-
sentir, estar arrepentido (= aro- (e)uvaiti: encuentro , salida al en- pant).
mbysay: condolerse.) eandu : sentimiento, conocimiento,
afliccin (== andu. ati). cuentro(< huvatf}. (a)epombopu: palmotear, aplaudir
(a)embyaturu: acurrucarse(= che atu- (a)euvaitr : ser encontrado, encon- (= aropopete}.
(a)ei\andu: ser advertido, .se~tido; trarse, y ms usado oouvaitf: en-
ru) (a)i\epombovava: hacer seales de ne-
darse cuenta; tener conoctrrueato,
(a)embyaty {by = bu}: juntarse, contrase mutuamente , toparse. gar agitando la mano.
caer en la cuenta; volver en s (=
reunirse, aembyatypna tojupi te- (a)euva: ser tapado , cubierto o de- eporandu : examen , averiguacin, pre-
t: juntmonos todos para la pros- aeati}. fendido; defenderse, cubrirse . gunta ( X respuesta: lie'mbojevy).
peridad (para que se eleve) nuestro (a)deangareko: cuidarse (miangareko: (a)eokenda (M.): encerrarse (X amo- (a)eporandu: ser preguntado, pregun-
pas. cuidarse o cuidar es mejor) . okenda: cerrar(< da - ta : golpe). tarse ; ser juzgado; ser examinado,
690 epu-ne' (a)e'e-e'engueryru 691
examinarse ; oeporandu ikatpa: (a)epytyv: ser auxiliado, ayudado (a)e'e: hablar, expresarse, comunicar-
raguayo cuanto a su descuido o ne-
se pregunta si es posible. (X aepysyr: ser salvado). se, conversar, emplear un idioma o gligencia).
epu: condolencia (== tiembyasy, re- (a)es: verbo espreo por (a)s: salir. e
lengua ; noe pori no habla bien
e'jora: prosa: (v. iie' jera).
esQ, nombre del indio que martiriz habla mal; noe 'vima: ya no ha:
rombyasy). e 'ekay: cchicheo.
(a)epua: sentir, compadecerse.
al B. R. Gonzlez y CC. MM . e
bla ; ani ree retei: no digas dis-
e'kuaa : inspiJacin; osyry fl.: brota
ftesQ : genuflexin. parates, palabras vanas, no hables
(a)epyape'o: cortarse las uas de !a (a)esl: arrodillarse ; peesmba: arro- por hablar; he'i hicha ku e': co- (en palabras) la inspiracin.
mano. dillaos todos. mo dice el refrn. (a)e'ekuaa : saber hablar; noe'-
ilepichai: pellizco, el pellizcarse o mo- nes'Ohpe: de rodillas; . oikuave' Tu- (o)r.e' : gorjear, cantar (pjaros). kuO/i: no sabe hablar.
lestarse ( opich4i). posyme imborayhu: de rod. ofrece e'e apyti, . apytimby: verso ("ser- (che)e'emegua: hablar inconveniente-
(a)epymbo'a: enredarse los pies (X ai a la Virgen su amor. mo ligatus"). mente; levantar, ca lumniar.
pymbo 'a = ajepy/ia, hisp.: ma- (a)esupeh: arrodillarse (con una ro- fte'asy: palabra blanda, emotiva, per- (a)e'emonde (M.) aconsejar (ambota-
near, maniatar). dilla). suasiva, carit1osa, afable . pe, ambo 'e).
epyn: principio (ypy}, introito, (a)etetymarnbojo'a (he igual o mejor fte'lftypy (= ne'engueryru): dicciona- (a).~'embojevy: contestar, responder
prembulo, exordio, prlogo ; ie que te) cruzarse las piernas. rio, lxico, vocabulario, tesoro. (X ambohovi: plantar cara, contes-
pyrhpe: en sus comienzos; ie- etf~jejn (mosquito muy diminuto). e'avy: disfacia (equivocarse en el ha- tar de mal modo).
pyrguive: desde sus comienzos. (a)letinga: caerse de nariz, golpearse blar); barbarismo, incorreccin de (a)e'embuku : ser charlatn , prolijo
(a)epyrtl : principiar, comenzar, ini- la nariz; bajar la cabeza (< tf +ka: lenguaje. en el hablar.
ciar(se); oepyr oky: comienza a nariz + golpe). fte' guasu: palabra orgullosa, jactan- (che)e'emby'9i: ser hablador, no
llover ; otiepyr ramva: (el) princi- (a)eua por aeuvti: cubriJse. ciosa: ie 'guosva: es un jactancio- guardar secretos.
piante . evanga (M.): mueca , ttere, pelele . so.
e'enga: refrn , proverbio; . ryru : re-
epyrQha: l) iniciador, que abre bre- e': (= py'a, py 'apy): corazn, entra- (a)i\e'guyguy: susurrar, cuchichear, franero.
cha, 2) fundamento, base. as; cabeza, pensamiento, inten- murmurar.
e'engai: increpacin , maldicin, blas-
(a )epyrt1 jevy: recomenzar, reanudar, cin; peva ie' hna: esa es su in fte'~ heaki: voz de doble significado. femia (M. A. i < vai).
reemprender. tendn, su opinin, su idea. (che)e'ho: rsele la palabra, escapr- e'engatu : 1 charlatn, locuaz, habla-
epysanga : tropezar, tener un desliz. (a)e'hera: ensiJnismarse , quedarse sele a uno una palabra sin querer. dor ; aa . ok vakapi: diabla chi-
t>pysangani: que puede ser de tropie- absorto, abstraerse (M.); (che)juru- fte'jera: prosa ("sermo solutus"). llona, la puerta de cuero.
zo, peligro o tentacin ( = ja'oha: j i (a)pytvo.
fte'fjoa : algaraba , confusin de voces. e'engatu: 2 idioma parecido al guaran
cada y lugar de la cada). (a)e'ajeru: suspiJar (M.) (= che dho.
che pyah, ms usados). lle'joapy (M.): eco . del Brasil oriental (v. gram. de Stra-
(a)lepysap'o: cortarse las unas de los delli).
pies. i\e'fvevi : pulmn (entraa liviana). fle 'joapypy: vocero, gritero, aiga-
zara. e'engatypy: refranero(= ne'engary ru)
(a)epyta': empinarse, ponerse de ile' palabra, verbo, diccin, vocablo, (a)e'engo: dejar de hablar (M.).
puntillas (pyta ii: esfuerzo). conversacin , lenguaje, idioma, re- fte 'jopara: jerigonza, mescolanza de
idiomas ( = e ' para). (a)e'engopa: equivocarse hablando.
epytuh: respiracin. frn, canto de los pjaros y voz e'engu: mudo .
(a)epytuhl!: respirar (= che pytuh: de ciertos animales (como arrullo , (a )e'jopara: hablar jerigonza, caste-
e'engue: palabra (dicha ya), dicho ;
mejor que el anterior). goljeo , trino ...); avae', karaifle ': llanizar el guaran (lo cual es debi- doctrina, mandato.
epytyv: auxilio, socorro, ayuda. el guaran, el espal'lol (el idioma ...). do no tanto a la ignorancia del pa-
e'engueryru: vocabulario, lxico.
692 (a)e'enguru-(a)ohe (a)ohuvaitt-(a)noa 693

(a)e'enguru {= ae'engururu): refun - (a)e'reity: echar indirectas, alusio (a)ohuvaiti: encontrarse , toparse (iia)omboja'o: repartirse entre s;
fuar, hablar en tri! dientes. nes. mutuamente. aomboja'ta peteicha mono'om-
(che)e'enguasu: ser engredo, preten- e'e takre: requilorio , rodeo. (i\a)omoinl: acompaarse unos a otros byre: nos repartiremos lo ganado en
sioso. (che)e'etavy : balbucear , padecer de (i\a)ftokari: rascarse mutuamente. partes iguales.
(a)e'eemi: hablar a escondidas, en se- disantra. (a)okenda (M.): cerrar una puerta. (a)ombopohi: acostarse juntos; mo-
creto . e'va : metfora, tropo. (a)iiokenda (M.) : apartar, separar {= ki tupa ndaiprigu' oombopohi
e'epaha : ltima palabra, dicho defini- (che)e'vai: hablar groseras, inconve- amboyke, amombia}. no habiendo dos camas se acuestan
tivo , conclusin. niencias; decir palabras feas, irres- i\okendavoka (M .): llave. juntos.
e'epapra (palabra defectuosa por petuosas. oki, hetymaoki: defecto del que es (a)ombo'e: ensearse entre s, uno
fe'papah{ra). (a)e'vo y mejor ae'~mondo, aja 'o: zambo, de piernas j untas por las ro- a otro.
(a)e'epa': tartamudear; atascarse ha- zaherir, reprender, echar en cara. dillas y separadas por los pies (ver (a)ombo'i: destrozarse unos a otros,
blando. (a)e'vyvy: hablar "soto voce", por epd). ir a la grea.
(che)e'pochy : hablar airadamente, lo bajo (<guyguy). oko ' : hendidura interclavicular, gaz- (a)ombyai : estropearse uno a otro,
con clera o violencia. e'ypy: palabra preliminar; prefacio, nate: . mentema aikove: tengo el des avenirse.
(che)e'poguasu: hablar con voz gra- prlogo, exordio; origen de la pala- alma en el gaznate, estoy muy mal, (a)onupa: pegarse, golpearse, apa-
ve , de pecho ; h. palabras mayores. bra, palabra original, principal. al extremo. learse mutuamente{= aoa a).
(che)e'po'i : tener o hacer voz eunu- o (con orales jo), infijo de reciproci- oko'tyt}'i : latidos de la papada . (a)ongareko: cuidarse el uno del
coide , atiplada , aguda {= afembo- dad ; aiopytyv6: nos ayudamos (X (a)okyti: cortarse mutuamente, ms otro, c. mutuamente .
ahy 'opo'i). jajohecha: nos vemos). usado : {ja)jokutu (pincharse). (a)ongatu : guardar, custodiar, reservar,
(che)e 'pyu: tener la voz ronca, grue- o =ao: solo, sin compaero (X nte, (a)omi = amokay: esconder. ahorrar.
sa, doble{= e'eki). mante: slo solamente, nicamen- (a)omoha' eo: separarse uno del ongatuha; custodio, guardin; che
(a)e'pyguy: hablar bajito. te);neopetef: t solo, t solito. otro (X oemoha'eo oorairO{vo): ongatuha marangatu: mi Angel
(che)e'pyho: hablar indiscretamente, fioana (M.): parientes entre s: pene se separan de la gente para trabarse Custodio.
escaprsele la palabra, rsele la len- oarupiko: sois parientes? en pelea;(= oondyry. ojotu'(vo). ongatupy(re): guardado, reservado;
gua (v. e'ho: mejor). (o)oa' {por oha'a): pegarse uno(s) (i\a)omokyr}'i: hacerse cosquillas mu- roguereko che e'me .: te tengo
e'rape: mtodo, arte de. la lengua; a otro (s), tirarse; disputar ; aoa'a tuamente. guardadto en mi corazn.
avae ~rape: gramtica guaran. ka tu: vamos a pegarnos. 1\omono'ongva: cabildo (M.). nte (= e'ao): solo, sin acompaa-
e'rei: mentira, inexactitud; palabra ohpe: en soledad, como solitario. (fta)omongeta : cambiar ideas, tener miento (se pospone a los pronom-
superflua, vana. retirado, en retiro o ejercicios espi- intercambio de opiniones . bres); che nnte, nente,
(che)e'rei: 1 ser chalatn , mentiroso , rituales {= aohpe). (fta)omoiia : perseguirse mutuamente; ha 'e flnte: yo solo, t solo, l solo.
exagerado; hablar o decir disparates, (o)fioha' a : pelearse; disputar (v. oa'd) jaiko ande saraki ha a(lmovo: (a)oa ( no= u}: meter {tatakupe,
mentiras . aoheni: llamarse , invitarse mu~ua vamos jugeteando y persiguindonos mbayrpe: en el horno , en la bolsa)
(a)e'rei :2 disparatar, desvariar. mente. (a)fiomoti: avergonzarse uno del otro. (X amoi: poner ; mesa ri: sobre la
(che)e'reirei : hablar sin pensar , in- (a)ohendu: orse mutuamente . (a)i\ombohovake: ser careados (entre mesa); e1Ioa ne akme rnba'e kuaa
consideradamente , ser indiscreto; (a)oh : derramar. vaciar, sacar lqui- si){= aombojovi). ne rnirrusu aja: mete en tu cabeza
hablar por hablar, hablar sin ton ni do (= oeh: se de rrama): y iieh- (o)ombojaru : bromean , juegan (tam- conocimientos, ciencia. mientras
son. hpe: sit io donde se derrama agua . bin es el juego sexual). eres muchacho Uoven): amando che
694 (a)oauv-yr 695
ra 'y aoa oembo 'e hatzme ua: lunar, nevo, prominencia . indu lgencia del reato X fieyr = (a)yvo: flechar, tirar dardos.
mba 'e kuare: envo a mi hijo para (a)u: vulgar por auv: cubrir. ofensa, rencor).
ftyvji, mal formado de yvf'i; iflyvf'i: es-
colocarlo en estudios. ftu4ha, uvdha: abrigo, cobertor , fraza- (a)ftyr6 : perdonar, oyr flanendive: t bajo, cerca del suelo. Anlogo a
(a)i'loi\ai\uvi: abrazarse . nos perdona (anderehe, ane yr, afa mal formado por ilfalz q ue
da , manta. raro) .
(a)iioi = { a)yyi marchitarse, arru- ftugaiti , vulgar por uvaitt: encuentro viene de afia (malo).
garse. entre dos.
(fta)i'lop; trenzar, rizar, ondular (va: uh:l: trampa, emboscada, cimbra, ce-
el cabello). lada , treta, engaifa ( < jus4: cuer-
(a)op: trenzar, enlazar; oop he-
da del cuello , A. M.) .
kove y mejor oguekove unen sus vi-
ftub mombe: trampa aplastadora , que
das.
(a)i'lopichi: pellizcarse mutuamente . se abaja y atrapa a la vctima .
(a)op() : 1 enconar, lastimar; daar una ftumberei: gndara (v.yvupe) .
herida o articulacin; rozar una lla i'Ulruri: campo pelado, pobre de vege-
ga, atormentar, afligir. tacin.
(a)i\opd :2 desflofar. ftuvaitl: encuentro entre dos o ms;
(a}orair: atacarse, pelearse, rei'lir Tupasy .: el encuentro de Jess
(X arairt>: atacar, agredir). con su Madre.
te (A.) voi: ahora mismo ; te { - (fta)f'iuvaitf: encontrarse , toparse por
teke) torombuepoti, nde mit aiia: el camino.
a. m. te voy a zurrar la badana, gran i\uvau (<u + pa: campo +espa-
pillastre . cio): caadn, claro en el bosque ,
(a)i'lotr: extender y atar la hamaca (= abra, campito en la selva (vea isla).
akyhaotf) . (a)i'luvi: abrigar, cubrir defender (X
(a)i\oty: plantar , sembrar (kumanda , aauv4: abrazar).
avati... porotos, maz... ) i\uvliha : frazada, abrigo, cubuierta .
i\u: campo , llano, llanura, valle. i\uviimbyre: abrigado. .
uai {u vai): campo sucio. uygura: campesino (X okaragua:
(o)ftuatr por uvatf: encontrarse, to- uno de la campaa , de fuera de la
parse . ciudad).
uatr: 1 rbol del campo. (a)yyi: encogerse, marchitarse, arru-
uatr:2 espina , abrojo (plantas slo) garse ; mandi'o oy1yimba: la man-
(X hati: tiene pinchos, espinas, dioca est marchita ;guaimi oy j i-
cuernos ; plantas y animales). va: viejecita arrugada ; oyfij i pe
(a)uatt 'o: sacar la espina. ao: se encoge la tela.
(fta)uati: tocndose avisarse mutua- ftyftyingue. abreviado, apocopado.
mente (u= o). ftyr : indulgencia, perdn X) guepapy:
Letra O
La o oral suena como en espafiol. Con ogajra: amo, dueo de (la) casa.
una tilde o rayita se indica que la ogajere : alrededores de la casa{= oga-
es nasal, sonido tpico guaran, co- jere rupi).
mo se advirti en la a. ogakapi'i: casa o cabaF.a de paja; ran-
o, 1 por ga; tupao: iglesia o casa de cho(= tapyi).
Dios, jaha pe: vamos a casa {o = ogakupe: parte posterior de la casa.
ro = ga). ogami {= oga 'i): casita ( tapyi}.
o, 2 caracterstica verbal de tercera per- ogaoka: casa de campo.
sona singular y plural de los verbos ogapepo: alero.
areales; oguata; anda, andan X oi ogapy: (interior de la) casa, hogar.
en verbos iantes. ogapyryta : cumbrera , parhilera (viga
3 principal) .
o, prefijo posesivo que precede al
sustantivo e indica que ese sustanti- ogaroki: cerco dP. la casa (roki me-
vo pertenece al sujeto del verbo; jor que kora , hisp.).
ohayhu osype {mejor que isype): ogaropyta: cupial o culata, base de la
ama a su (propia) madre. casa .
o, 4 sufijo verbal con significado de ogaygua: el de la casa, domstico , fa-
ablacin, mutilacin ... ; ahesa'o: miliar, de la familia.
arrancan los ojos; ah'o: quitar lo ogaykepegua: vecino.
negro. ogu-, caracterstica del nombre osci-
oakvo: de cabeza. lante, en caso frecuente de hacerse
ga, semiosc.: casa, domicmo, depar- referencia al sujeto de la oracin, o
tamento, hogar, construccin ; che sea, que el "su" se refiera al mismo
rga, nde rga, hga: mi casa, tu c., que ejecuta la accin, no a otro ter-
su c.;(tga. desusado). cero; Ma'era omomarandu ma'erape
ga ape: techo, terraza. oh o hagua hgape, ha py t vove
ga guasu : casa comunal, palacio . oho jevfme hagua ogugape: fulano
ogaguy : pasillo , corredor, alero; bajo avisa a zutano que ir a su casa, y
techo. al anochecer se volver (el fulano a
ogahoja: techo. su casa propia). Tngase presente
698 oguahva-ojepykuva
ojepysva-okra 699
esta observacin y obsequiaremos oihicha (= ofhaguicha): todo, todos ;
al lecto r con la omisin de cada ca- guyra o hicha ipepo ha haguva ojepysva: que se extiende (X oemo-
ojovi: frente por frente, uno en frente
so particular de dichos oscilantes. avei: todo pjaro tiene alas y tam- sarambt'va = iasiva: que se espar- del otro; en oposicin.
oguahva (= guahupa}: rapsoda , sal- bin plumas (=el pjaro por el solo ce o desparra ma).
ojuajri : uniios, acoUarados, herma.
mista ,cantor . hecho de ser pjaro); oipyte yvoty ojerva: que gira, que da vueltas, vers- na dos.
oguakykuvo : hacia atrs. ofhaguicha: anda chupando por til , voluble(= jereha: la veleta). ojuape: unos a la espalda de otros
oguatva (= guaraha}: caminante, tu- todas las flores (mainumby: el pja- ojeupe : a s mismo; ndojekuai o.: no entre s ; okaguai o. re: se critica~
rista . viajante, peatn. ro mosca) (v. haguicha). se conoce a s mismo. mutuamente .
ogue, prefijo o infijo de los verbos ojaha, ojahpe:juntura, ensamble . ojvo: al revs ( v. okuchzvo). ojuapytpe: entre s, unos a o tros,
acrecentados. como ogueru en vez ojahva (= jahuha}: baista. oje'e: 1 se dice, dicen que. ovy o.: se divierten entre s.
de oru (l lleva). Pero es incorrecto ojahuvarga : garita del baista ( = j a- 2
oje'e: (= eha) = ja eva: el llamado ... ; ojuehe (ju =jo): entre s, unos a otros,
aguem por aru. huha koty). kurto eha: el llamado " cuarto" (X ojehe: a s mismo). Nota - que
oguendive : consigo mismo. oja 'va: el ofensor ( = ja 'oha, a 'o ha) el muslo) ; A. C eha. la llamada A. ojoehe = ojuelte, pero no igual a
a
oguevvo: a mujeriegas ; ho o.: ca- (X j a 'opyre; el ofendido). C. (Accin Catlica). ojehe.
y de culo (no dice hevt'vo). ojehe: por s, de s, a s mismo; oma' oje'i : verbo defcc.: se van, se re tiran ; ojuehegui (ju =jo): de s mism os en-
ogugape: en su propia casa. o.: mira por s; oangareko o. : cui- van, acude n. tre s; hesari o. : se o lvidan recpro-
Oglt}rvo : a 1 revs ( okuchl'vo }. da de s mismo; ojapo por o.: hace camente, unos de otros.
ojopohi (oeno): (se acuestan) las ca-
oimehicha : 1 = oimehaguieha: todo, bien a s mismo, a s propio. bezas j untas, posicin natural. ojupe (= ojeupe): a s mismo(s).
todos: Paragui o.: todo paraguayo ojehegua : lo pro pio suyo, lo suyo pro-
ojopygotyo ( oeno):. (se acuestan) en ojupeguani: para , en beneficio o prove-
( ohaylui va avaiie ': aprecia el gua- pio. genitales; ojehegua nomombe 'u- cho de s mism o(s) andku o. va 'e-
posicin opuesta o inversa ; pies con
ran) . si pa 'ipe: no quiere decla rar su r: hemos de ser los unos para los
cabeza, cabeza con pies.
oimehicha: 2 de cualquier manera, de interior al pa 'i ; o. ohechauka poha- otros (ha maymr Tupmeguar:
ojoprri :juntos, el uno con el o tro.
todos modos; oimehichante ohasa nohrape: muestra las partes aJ m- y todos para Dios) .
- ohasa pya 'e: en todo caso pasa dico. ojop.Y;a : que aprieta ( =jopyha}. oka: fuera, calle; of okpe: est fuera
muy rpido; ndikati o. j ajapnte: ojehegui: de s mismo; hesariva o.: OJopy apyre: de mutuo acuerdo de co- emondo okpe: chalo fuera . '
mn acuerdo.
no es lcito hacerlo as como as . (uno) que se olvida de s propio. okgotyo: hacia fuera.
oimehichagua: uno de cualquier clase; ojehva: lo que ocurre ; acont ecimien. o~osva: el que muele 0 pisa (josoha). okagua : raro por okaraygua : campesi-
o. naipori: no conviene que sea to, historia,caso, acontecido, suce- OJOupe: unos a otros, recprocamente , no, hijo de la gleba.
uno cualquiera ( iporavopyre ipor- dido. mutuamente ; (ohayhu o. se aman okgui: de fuera.
ve: una seleccin es lo mejor, se ojekareva: frgiJ , rompible (con fa ci- entre si, uno(s) a o tro(s).
okgui , okaguigua: de fuera , uno de
impone). lidad), quebrad izo(= jokapyr). ojoykre: j untos, codo a codo, uno fuera .
oimehpe ( mamo): en cualquier parte, ojekuava: lo que se sabe , lo que es al lado del o tro, en colaboracin.
okpe: fuera, afuera ; campafla; oime
dondequiera que est. sabido(= kutUlpy(re}. ~opype : j un tos Jos dos, el uno j unto
al otro. ( oiko) o. est (vive) en la campaa ;
oimehrupi: por cualquier lado. ojepokuava: habituado, acostumbra- oho o.: se va , se fue (a) fuera.
oimeraeva : cualquiera (con sust. o sin do , prctico , baqueano . ojoypyri: Uuntos cabeza con cabeza) ;
okapegua: de fuera (persona o cosa).
l); O. mbae: c. cosa. ojepykuva : el preso, esposado, enca- en compaa (casi igual a ojojunpe, 1
okra: parte limpia cerca de la casa .
oimbma: listo, ya est (todo). denado (atado de pies). ooe 'me oimva: estn de acuer- patio.
do). 2
okra: capafia, campo, despoblado.
700 okra-opaichavramo
o~chavvo-ovva 701
okra : 3 silvestre, rural; o. poty: flor ombura: ombu silvestre, degenerado,
silvestre; e'e kuatia... okararehe- de inferior especie (es lo que se in- de d. m. no se te dar, no se te en- oree: somos nosotros los que ... ; slo
gua: conferencia, libro, tratado ru-
tregar . nosotros, nosotros solos.
dica en guarani con el sufijo nasal
ral, de agricultura. r) . opaichavvo: de cualquier modo, de c. oreete: nosotros mismos, n. en perso-
okragotyo: hacia la campaa. ondive (por hendive), si se refiere al su- forma o manera. nas, no por medio de vosotras (ore
okrape: en el campo, fuera de la ciu- jeto del verbo; Tup ande rerahase opma: se termin, fin. te).
dad o urbe. ondive yvgape; ha Aa avei ande opamba'e: todo, todas las cosas; o. orehegui: de nosotros (restr.): ore re-
okarapegua: uno de la campai'la, cam- rerekose ondive tatpe: Dios nos mimi: de todo un poco. saripa orejehegui: es que nos ol-
pesino, pueble'lo. quiere llevar consigo a la gloria; y el oprupi: por todas partes. vidamos de nosotros mismos?.
okravo : hacia afuera. maligno espritu asimismo nos quie- oparupigua : de todas partes, interna- oricha: como nosotros; pejapo ori-
okaraygua ( okaragua incorrecto): cam- re tener consigo en el fuego (eterno). cional, catlico; Tup rape oparupi- cha, ha ore rojapta peicha: picha-
pesino, uno de la campada, de fuera oe'eva (= e'eha): charlista, orador, gua: el catolicismo, la retigin cat- ramonte jaiko portine: haced como
de la ciudad; a veces es igual a koy- conferenciante, espquer. lica . nosotros y nosotros como vo-
gua (rstico, zafio), algo despectivo. ookuare: trabados de las manos (lit. opavave : toditos, todos sin faltar ni sotros, slo as ir bien.
okarusu: plaza (A., M.). de los dedos). uno (solo). orejupe (rest .): a nosotros mismos{=
okvo: exterior de una casa. oondive: juntos, juntamente , uno(s) opa'yva: interminable, in1mito , ilimita- orejeupe).
okirinva : callado, taciturno. con otro(s), mutuamente. do, inacabable. orma {= orehma): ya estamos, so-
oko'i, v. defectivo: acuden, se reunen, ouenda (u = o}: sitio mutuo ; ojei opichoro : bebido. mos nosotros (res t.): nos toca.
van, llegan. ouendgui: se separan el uno del opiguy: bebido, ebrio(== opichoro). oremba 'e: lo nuestro (rest.) .
okuchvo: torcido, al revs, del revs, otro. orendive (= orepyri): con 1 nosotros.
opfvo: desnudo.
degenerado; oguenohe te 'ongue oku- opa, 1 opva, opaitva: todos, t. sin ex- (rest.).
chl'vo hgagui sacan el cadver de
opvo : a gatas, a cuatro patas orerehe: por nosotros (rest.).
cepcin.
su casa al r. (la cabeza por delante). opa :2 fm, se acaba. opukvo: a lo largo, de largo; eha' orve (rest.): a nosotros.
omanva : el muerto; mortal (que mue- opah-endrupi: por todas partes. ga ijopukvo: mide la casa a lo lar- oreveguar.i : para nosotros (rest.).
re). opicha: de todas maneras. go = mide lo largo de la casa. ore 'yrehe: sin nosotros (res t.).
omano va'ent: sujeto a la muerte, con- opaichagua: de todas clases, de muchas opyguasvo: por lo ancho, a lo ancho. otfva: vergonzoso, tmido, pudoroso.
denado a morir, mortal. clases o maneras. opyri: consigo mismo; Tup ovy a oti'rva : sinvergenza, bribn, tunante,
omano'yva: inmortal(= nomaniva). opichante: de todas manera~. en me- opyri ha ovy a avei ande pyri: pcaro, pillo, truhn, cnico.
omoherakuva (= moherakw1): pre- dio de todo. Dios se goza consigo mismo y tiene ova : que suele venir; che rgape o.:
gonero, altavoz, alto parlante ; cor- opaicharei (= oimehaicharei): sea del sus delicias tambin con nosotros. que frecuenta mi casa.
netn de mando modo que fuere, de cualquier modo op}'vo : 1 de pie; ho ao.: cay de p. ouva'era: {lo) futuro, lo que ha de ve-
omoingva: (= moingeha): introduc- opaichaguarei: de cualquier gnero o op}'vo: 2 del revs ; omonde ikas o. : se nir o acontecer (= el que ha de ve-
tor. clase que sea. nir).
viste, se pone el pantaln al r. , del r.
omba'e: lo propio ; omono' o.: recoge opicharamo : s en todo caso,sf de to- ovap}'vo: boca o cara abajo, de bru-
sus brtulos. ore: nosotros restringiendo a la clase ces.
dos modos.
ombu: palo borracho, de tronco panzu- del que habla, excluidos los oyentes ovva: el que se muda o traslada de
opaichavramo: de cualquier manera
do y galana flor. (etimolgicamente "nos - otros" ; casa; mudable, nmada, trashuman-
que sea: o. noeme 'i chne ndve:
ore: "nos" sera ande). te{= vaha).
702 ovva~ygue

ovva: contagioso (= vaha. ivaha). overva : lo que brilla , brillante.


Not a: - r ovaha = oguerovva: que
oveta, hisp.: ventana .
hace mudar; vaha = ovva: que se
muda.
ovayvvo: boca o cara arriba, supino
ovy'va : gozoo, contento, feliz .
ovy'a '}lva: infeliz, desdichado, mal-
Letra P
rost ro arriba. aventurado.
ovecha, hisp.: oveja; o. ra'y: corderito;
o. rague: lana; o. aty: rebafio; o. oygue = ogakue = rapere: tapera , ca- pa,l sufijo tono de pregunta, pospues- caos todos vosotros; tapehopa: idos
keha: aprisco, redil, corral. sita y hogar abandonado . to (men os frecuente, antepuesto); todos.
ndpa: eres t?; oh tapa: va a pa,6 usado para indicar "muy, mucho,
ir?; ndaik11ai mba'chapa: no s todo"; ipara: abigarrado; iparapa:
como. Pa es verdadera pregunta, todo abigarrado; imorotimba nde
piko es pregunta retrica con extra- yvoty: tu nor es blanqusima' n
eza o admiracin. vea.
pa,2 sufijo tono enftico y admirati- pa,7 signi lica agotamiento y carencia;
vo, acompaando al superlativo; ch e ypa: ya no tengo agua ; che
he'tpa.: qu dulce es! (es muy ka'apa: ya se me acaban los recu r-
d.): ahayhuetpa, ahayhuetpa caa- sos; che arapa pota: van a term nar
cupegua Tupasy: cuanto quiero a mis das, voy a mo ri r ; che mbare-
la Virge n de Caacup (D. Goni- tepajevyma- aipr bpa na nembare
lez). tevima: si se te ha acabado la for-
pa,3 anlogo al anterior, con interjec- taleza, ya no podrs estar restable-
ci<:K~es; hpa, gupa: cspita, cara- cido. Caso ambiguo : - Ndepochyra-
coles! mo hendive, nde rayhupta: si le
pa4 (acentuado): muy usado con ver- enojas con l, dejar de amarle, no
bos indicando complecin, acaba- te querr ms.
miento o perfeccin ; akampma: pa 11 (mba) forma frases idiomticas,
ya com (com( todo, dicen por ah); especialmente en la negacin : na-
ndai kuaapdi: no acabo de saber o ma'mbi: no acabo de admirar
conocer ; ahechapdma: ya lo he vis- ndopukapi h ese: 110 acaban de
to (todo); ndojapopa pori: no lo relrse de l; Tup r eko por ja 'ra-
hace bien, lo deja mal terminado, mo, ndaja'epi: si quisiramos decir
imperfec to. los atributos de Dios no acabara-
pa5 (mba con nasales), usado como Sl! mos nunca , etc .
fijo de verbos: todos; okva, tomo- (a)pa: 9 verbo intr.: terminarse, acabar-
mbaypa: que despierten a todos los se, estar acabado, finalizado; morir;
que duermen ; peguahemba ... acer- opdma: ya est concluido; apalta
704 pague-pane (che)pane-para'i 70 5
/

ra: el dla en que yo muera ; ndopdi paite, sufiio de su perlat.; ohasapaite, (che)pane : tener mala suerte, sufrir tuete va'er osevo: de tal palo tal
gueteri: an contina (no se termi- ohechapaite: ya pasaron todos, ya desengao, contratiempo (= po'a'- astilla .
n todava); apa ha ra che renoi- lo vio bien todo (toditos, todito). Y); fracasar ; aha tupape ndajuhi para,3 jopara: entremezclado; oe'e
mi el da u hora de mi muerte, ll- pajagua : indios de la orilla del Para- pa'pe, che pone: fui a la iglesia y p. habla jerigonza.
mame; oparoi: falta poco para ter- guay. no encontr al cura, qu chasco! para:4 mar (A. M.).
minar; ippe repne: te matar; paje: hechicera, magia, encantamien- panera: hechicero. para: 5 mucho, la mar, en gran canti-
apma nendive: he terminado conti- to, embustera; avapaje: hechicero. (ai)papa: contar, enumerar ; hacer esta- dad; je'upara ojapo vinore: es gran
go; repma chendive: has term inado pajeai: hechicero aliado del diablo (A. . dstica; sumar; ane kume jaipapa: bebedor de vino; jcy'u para priJ
conmigo; opma oondive: ya no se < ai, vai: malo). los contamos con los dedos; ndoje- ojapo: bebe la mar de agua ese fu
tratan , han terminado. pajeapoha: hechicero, brujo, prestidi papapi: son incontables; ojepapa- la no ; oho oemotiey kufime, hc1
pague == api =chapf: gastado, usado, gitador, o tambin taumaturgo (A.). katu: se pueden contar ; ojejavy pa- embuepoti para oi ko hese: fue a
vil!jo, pobre, intil; che hcha pa- pajekatu : milagrero en buen sentido, palupe: se equivoc en la(s) cucn desmandarse con las mujeres y sat:
guem(me ambo'i: lo trozo o corto taumaturgo(A.). ta(s). apaleado (v. 11a).
con mi hacha gastada; kyse, mbara- pajepva (mbajepv(l con nasales), papaha: contador; contadura; kuata paragua {M.) (= avaguy): corona (<
ktl pague: cuchillo, guitarra gasta- sufijo de superlativo: muy ; pytu ofiekupyso amo papahpe. la seo- amboparaguo: coronar) ; papagayo.
dos (= kyse... apf), ijapguionte iporam bajepva: un espritu perfec- rita escriba a mquina (lit. exten- paragui : 1 paraguayo (paraguaygu-
ipague: en el exterior slo est gas- tsimo (muy perfecto) ; tape ipuku- da los dedos) aU en la contadura. ra: paraguayo, dijo M).
tado (Pedroso). pajepva: camino interminable. papapy : contado; papaporarnby aiion- Paragui :2 el Paraguay; oi Paragui
paguchi (= tapyi): trinchera, cabafia; pako: partcula usada en nanacin : di gatu: lo guardo bien contado. pe: est en el Paraguay; osma Para-
ahta che p. pe: me ir a mi rancho ce, dijo; pejerojke he'i pako he papapyr: para contar, por c.; ko mesa guigui: (ya) sali del Paraguay.
o madriguera. mbi'uyva: arrimaos dicen que dice ryepype 11in t papapy rma ha papa- Paraguay (y acentuada sin destacar,
paha : fin, trmino, conclusin, postre-- el que no tiene qu comer. pyr gueteri heta oi ongatypy: en como tesay): Asuncin; oho Para-
ro. pakora'e, partcula interrogativa ; ha' el cajn de esta mesa hay an guar guaype: (se)fue a Asuncin ; koygua
pahague: 1 el ltimo; itayra p.: su ben pako ra'e rehekva: es l a quien dado mucho dinero, contado y por Paraguaype: (como) un campesino
jamn, el ms chico ; che sy p. : mi buscas? contar. en la capital, tmido y receloso.
segunda madre. pakova: hanana, pltano. papasa: cuerda de contar, baco; con- Pagua en tupj significa Jorito: Pa-
pahague: 2 gastado, viejo; kyse, hcha pakova'a : pltano, banana {fruta). tador, mquina de calcular; de aqu raguay : ro de loritos o papagayos.
p. : cuchillo, hacha gastada, que no pakovusu : banana grandl! para frer. viene cien: sa. parana : ro caudaloso o mar.
sirve. (a)pakua: atar de pies y manos. ppe, p pe, sufijos mente con, hayhu- parana guasu (A.): occano.
pahaguvo = pahakuvo: al final, al pakuri: rbol frutal . pape: con amor ; toryppe torypC.. parapa : de muy distintos colors, todo
terminar. palu . intil ; jagua p. : perro in.; ipor, pe con gusto gustosamente, altgle- abigarrado ; pecoso, vitiligo.
pahaite : ltima vez. rei ha ipalu: es lindo pero de nada mente. (a)parar : hacer ruido como de lata
(i)pahpe: por fin , finalmente ( = sirve (v. morombi). (a)para, 1 hisp.: apostar;(a)moi, (a)po'- vaca ; pararme jaikove: vivimos
ijapype). panakii: canastilla larguirucha (A.). aheka (busco la suerte). desvencijados, sin rumbo cierto, vi
pahare: final , zaguero, el ltimo hijo; panambi =panama: mariposa. para: 2 matizado, abigarrado, polcro- da rota: hetaitma aparar: anduve
ipahare naipori: el fmal no fue pane: mala suerte, fracaso: ra p. ava, mo, overo, vitiligo; hoja de tabaco muy mal, pas las de Can.
bueno, no result. p.: da aciago, hombre sin ventura. fuer te; jaguarete ra'y ipara jevy ka- para'i: color grisceo.
706 pareha-(a)pa'apa' pa'i-peguara 707

pareba: correo (antiguo entre tos in p. ha che k). ipype ikpert> gui- pa'i: sacerdote, padre; don, seor (me- pe mit: ese nio (X plural de pe:
dios) (kuatia mwzsiha, tembihai cha: despierto como soi'iando (G. ro ttulo para ancianos, que va ca- umi).
reruha: cartero). Serrato). yendo en desuso, aunque de abo- pe4 (me con nasales): en; che rgape,
pa: rengo, cojo(= kaT). (a)py: despertar, in tr.: estar despier lengo tup A.). che kpe: (che akme: en (mi)
{che)pa: renguear, cojear. to, en vela, volver en s (amomby: pa' ikue : ex-cura o sacerdote; que col- casa, en sueos, en mi cabeza).
parte (en la), hisp: genitaies (= che, despertar trans.) ko' sorpe rula g los hbitos. pes (= py (con acento): ancho; to-
nde rehegua, hesegua: mis gertales, pyrirmo ( kena) che momby: pa'iri: serrnarista; estudiante para vape: cara ancha; tape nde pva:
tus, sus...). si de madrugada no me despertare, sacerdote. carrno muy ancho; ao ndaipiri:
pasa, y mejor rasa: muy, excesivamen- despirtame t, quieres?; opyma- tela no (muy) ancha ( = peguasu; X
pa'irangue: ex-serrnarista, sacerdote
te, demasiado; hi'aju p.: muy madu- pa pe hasjlva: ya volvi en s el po'i: estrecho).
enfermo (operado)?; hakykuerpe fracasado. pe, 6 temporal de gerundio: ikpe, so-
ro, pasa de maduro.
opy: se despierta tarde (lit. de- pa'u: espacio, intermedio, vaco; aike, ando, en sueos; imita'(pe =
(a)pa(s)ma: me vino inflamacin (=
trs): se dice de uno atrasado en su ahasa ava pa'me: entro, paso por imitme: siendo l ni'lo.
pasmadura, pasmo, hisp.: celulitis
trabajo. medio de la gente; ayvu pa'me pa = pva: ste, esto, sin sust., pues,
despus de- mojadura).
(a)pasu = (a)japasu: hundirse en el py 2 (= akutipy): paca (mamfero de nahendi chupe: no le o en medio "pva" envuelve el sustantivo, en
lodo. carne muy apreciada). del barullo ; y pa'u: isla en el mar; fuena de la desinencia "va".
pati: p)jdo (hova, ao, kuatia: su cara, (a)pyvo ha ( a)kekuvo: en todo mo ka'aguy pa': isla, pelado en la peamo: all, all; el de all.
tela o ropa, papel). mento, continuamente (lit. despier selva; pa'u rei: el vaco absoluto. peambue: ese otro, esto otro.
(a)patuka: aporrear, golpear, machu- to y durmiendo). Compuestos de pa'a (a)mopa'u pea: lobanillo, tumor.
car. pa'a: montn de ramas cortadas como (ka'aguype): abrir espacio {picada; pee, pronomb. de 2a pers. plur.: vos-
patula, hisp. : esptula; remo ; cuchara seto o cerco. = amoi pa'); (a)emopa': abrirse otros; p. peikuaa va'er: vosotros
grande de madera. pa'a , epa': atascamiento, obstruc- espacio, pasar por en medio; (ai)pa'- lo sabris, lo habis de saber. Pee
pave: universal, general, de todos, ca- cin, atrancamiento, restre'limien- tu 'o: quitar de en medio, achicar o como los otros pronombres perso-
tlico; Tup ko flande ru pav: to ; hekaka p. : es duro de vientre. suprimir el intermedio (v. isla). nales se puede omitir antes de pe,
Dios es el padre de todos; flande (a)pa'a: atascarse, atrancarse, obstruir- (ai)pa'mbeka = (ai)pa'umby: hojear pende, pene.
sy pav: la iglesia catlica. se, depender; tape ku'pe opa': se (kuatia: el libro ) (< peka, A.: peeme: a vosotros (mero dativo).
pavkuaa: omnisciencia (y mejor ku~ atasc a la mitad del carrno; pva apartar, abrir). peemeguari: para vosotros {destinado
pave) (= ndaipri oikuaa'yva). No- andejra rehnte opa': eso de (ai)pa'umby kuatia: hojear un libro. a vosotros).
ta.- No se confunda pav con opa- Dios slo depende; afle'ro ku a pe, 1 caracterstica de segunda persona pgotyo: hacia aqu.
vey: que no acaba, interminable : pa' pya'e, nda che katupyryigui: plur. (pei para verbos iantes); peju pegua (megua con nasales), termina
ndopiva, opayva, ndopakativa: al hablar me paro luego, que no (vosotros) vens; peikuaa: lo sabis cin de adjetivos: el de, que viene
eterno, sempiterno, por los siglos soy ducho (Cabrera). (pe tono y tonos tambin los tres o procede de; pira ysyrypeg.ta :
de los siglos. pa'iha : atolladero, atascarrento; el siguientes). pez de agua dulce (pez de ro).
py: 1 vigilia, estar despierto; che py- que se para obstaculizado, etc. pe,2 sufijo raro de imper.; che rejpe; peguara, sufilo con significacin de
pe: mientras estaba despierto (oje- (a)pa'ipa'i: atascarse cada vez ms; djame, djame hombre. destino; Nandejra p. : para Dios
hu chve: me sucedi); pype ha no poder salir del mal paso o ato- pe3 = upe seguido de sustantivo : (X cheveguar: para m : ''e =pe en
kpe: despierto y dormido (= che lladero. ese, el (artculo) en los tres gneros ; los pronombres).
pendejupe-pesy 709
708 peguasu-pendejehe /
m.; pema' (p.: miris por vosotros pepoaka renyvanga: codo del ala.
peguasu =pyguasu: ancho, anchuroso. che peju yvytu: me dio un aire ; oi mismos, atendis a v. m. (ai)pepy: doblar, torcer. arquear, en-
pehengue : 1 pedazo, fragmento ; casco, peju pe mbohuppe (o)k.arnhpe: pendejupe : a vosotros mismos: ndape- corvar ; oipepy ihu'y yva: dobla el
tiesto, rodaja, rebanada, segmento, abanica al husped mientras come jeclui p.: no os veis a vosotros mis- arco de su flecha ; ms usado ajepe-
fraccin , porcin, parte, herencia, pejuha : abanico, pantalla, fuelle. mo s. py: me doblo o yergo para atrs.
posesin, propiedad; ande yvy (ai)peka : separar, apartar, hojear (ka penderehe: a vosotros, por vosotros, pere: marca, cicatriz, manchn, seal.
opyta ipehengue: nuestra tierra les pi'ipe: el pasto); aipeka (= aipo- os; os mira (a vosotros): oma' hi vestigio, peladura, marchamo.
queda en herencia, en propiedad. mby) kuatia: hojeo el libro; na penderehe perepere: a manchones; arai p. hna;
pehengue: 2 pariente prximo, paren- pynandimi uatindyre - ku aipeka penderehe'y : sin vosotros; s. v nada nubes con cielo aborregado, cirroso.
tela, hermano (en general). ha aiporavo, mandi'o amondoro: podemos: penderehe y, ore ndaika- perera: comida paraguaya, especie de
tai)pehe'i: partir, dividir, despedazar, descalzo por entre pinchos, aparto ti mba 'eve. mbeju con typyraty.
descuartizar, fraccionar (slidos; pa- y escojo y arranco la mandioca ; ai (a)penga: abollar. (a)perere: 1 aletear, batir (con) las alas :
ra lquidos amboja'o). peka che akrague, kumanda ra'jj pengue: roto, destrozado; y vyra p. : pa- yvyrehe operere: toca la tierra con
peh (M.): defectuoso, asimtrico, des- vai: aparto el cabello, separo Jos lo roto; so'okangue pengz..e: hueso las alas.
proporcionado ; kambuchi p. == k porotos ruines. roto; mach te p.: machete roto. (a)perere:2 latir con fuerza y ritmo
api, k. megua cntaro mal hecho. peki: doble, duplo, mellizo; pakova pee, con nasales reflexivo por peje; acelerado; vibrar, titilar == (a)sysyi
pei, tono, con verbos iantes;peipota: p.: pltano doble. peeha'akena: esforzaos (v. peje}. pere: delgado; ao p. : tela delgada ;
(vosotros) deseis (v. pe) peky: tierno, verde; jovencito, jovenci- peo con nasales por pejo, prefijo rec- ipire pereri: es un cobarde = ipy'a
picha, upicha: de este modo o mane- ta. proco; peorairb: os peleis (v. pe- mandyju.
ra. (a)pena, h.isp. innecesario por ajepy' jo). perevy: bazo, hipocondrio izquierdo ;
pina: he aqu, toma. apy, (che) angata; y para el negativo ppe (= uppe): ah, all ; pepe te: all che p. pu': me duele el bazo.
peina: estis (haciendo tal cosa); pe ( a)hechagi {= napeni}, nama'iri, mismo, ah mismo (X ko'apete: No se confunda perevy con petere-
mba'apo peina: estis trabajando nda che py'angati, nda che py'a- aqu mismo). l'Y rbol de excelente madera.
(compara ana. rena... ). pyi (a)pepe: aletear, estremecerse, palpi
perevy pu ': dolor del llipocondrio o
pina hna: ah Jo tienes, mira aqu, penara: rtula (X tenypy': rodilla). tar.
pene, con nasales por pende: vosotros; regin epigstrica.
ya (Jo) ves. (ai)pepi: alzar o levantarse la falda, el
peje, prefijo verbal ..:on reflexivos o pene resimbpa: estis todos pero (A.): portugus (= purntuej.
vestido; correr cortina, teln, per
pasivos: vosotros: pejepokuama: bien? siana (X arregazarse, arremangarse : pero, hisp.: pelado; akaper, it1akil
ya estis acostumbrados; pejehe- penemba'e: cosa vuestra; peva piko ( a)jepepi); oipepi ijao: le levanta el per: de cabeza pelada, calvo.
cha: se os ve, sois vistos. penemba'e: es vuestro eso? vestido; se levanta el vestido: oje- pesengue, raro por pellengue: herma-
pejo, 1 prefijo verbal recproco de se- peno (= apeno): roncha, cardenal, pepi = oipepi ao. no. trozo.
gunda pers. plur.; pejohecha: os equimosis. pepo: ala ; ipepo ha ndovevi piko: es pese'a, pesengue formas del tup. que
veis unos a otros ( = pejuecha). pende (pene con nasales): vosotros; que tiene alas y no vuela?: nda ipe- prodiga la s en vez de la h (vea pe-
pejo 2 = peju: venid (< aju: vengo) pe pende reta: v. sois muchos; piri ha ovevesva: no tiene alas y he', pehengue). Esta ltima forma
(A.) pende rory: estis contentos. quiere volar. (pesengue) an se usa por el N. del
peju : soplo(= jepeju). pendehegui: de vosotros, procedente pepoak.anguypy: hueso del ala junto a Paraguay.
(ai)peju : soplar, abanicar, ventilar, de vosotros. la axila. pesy, apesy, apesyi: de superficie lisa.
airear: oipeju yvytu: sopla el viento; pendejehe: por vosotros mismos, a v.
710 ~ai)pete-(ai)pe'avy (ai)pe'e-(ai)pichy 711
/
Son formas derivadas de syi: liso pet)'ku' i: polvo de tabaco y mejor (X ambojuruvy: entornar (la puer pesar nuestro (lit. de donde quisi-
lbrico, resbaladizo, suave. petjmgu'i ta). ramos).
(ai)pete: dar palmaclitas, acariciar; pe petfku'iryru: tabaquera, cajita de rap (ai)pe'e, como simple, desusado ; se usa piri : en busca ; oime ova nde piri:
gar, abofetear, aplastar, tender; oi- (ku = ngu). slo el reflexivo ajepe'e: calentarse hay uno que viene a buscarte:
pete mimi ichupe: le da palmaditas pet)'ndy : tabacal. (X calentar: (a) jope, {a)mpyaku che Jra ejo che p. : Seor mo,
caril'\osas. pet)'ngu' i: rap. (by= boh). venid en busca ma (che rekvo).
petei : uno;petefnte: uno solo; peteive: pet)'ngu'iryru: tabaquera, petaca. pe' i: angosto. (a)pii : 1 escaparse, evadirse (para
otro (uno ms); peteete, peteetn- (a)pecysu' u : mascar tabaco (v. petjl); (ai)pe' o: quitar la corteza o costra ; volver como del cuartel, colegio,
te: uno y gracias, uno escasamente, ndaha'i p. s.: no es de poca mon ta. despellejar, descascarar, descorte etc. ).
Uno apenas. (che)pu : tener pus, materia ; estar zar, escamar (un pez o pescado), (o)pia: 2 canta el pio po (el pollito).
pettha: primero. purulento, ptrido. deshollejar (quitar el hollejo o piel (a)picha: confundir, acobardar, fasti
(i)peuno'o: formarse absceso o pus en delgada). Aipiro es ms usado, pero diar, hacer quedar mal, avergonzar
petei jevy: una vez; "pete jevy, na pe-
los tejidos orgnicos. no ms clsico y castizo. o abatatar; che picha uvei erva che
re jevyvi", he'i pako aleman; "una
vez es ninguna vez", dice el alemn;
pva, pa: se, eso (sin sustantivo). (ai)pe' o: (raro) picotear ; che pe'o: me rerohory rangue: lo que dices me
oiko pete jevy: hubo una vez... pevaete : ese, eso p recisamente; eso so- pic; tuk oipe'opa sanda: el tu confunde, en vez de gustarme (<
lo (= pevaetnte, pevaitnte). cn se come a picotazos la sanda ; pichma, A.).
(empieza el cuento).
pevaite, pevaete: eso mismo. ni ms ni oipeo pe'o pe ha ppe: anda pico- pichado, h.isp.: tmido, vergonzoso
peteicha: (es lo) mismo, es igual, da lo
men os(= peichaite). teando aqu y all ; oipe'o pe'o ava (= hi'oti. ojepoyhva,ojepichva).
mismo; p. oome'me aimemba:
peve (meve con nasales): hasta; Para- e'e: aprende el guarani. (ai)pichai : pellizcar, picotear, pinchar ;
vayamos todos a una. - Como se ve, guay peve: h. Asuncin ; apeve: has- (a)p :l romper, fractu rar: ap che re pe lorito che pichai: el lorito me
se usa petecha pleonsticarnente ta aqu (X amano meve: h. morir). tymdme, = op che retym: me picote.
con las recprocos. peyvy: camino recto{< tape yvy). picha'i:1 rizado, caracolado; va p. ka-
fractur una pierna(= ojeka eh r. ).
peteicbagua: de una (sola) clase o es- (ai)pe'a : quitar, retirar, abrir, destapar, (o)p, 2 imp. : se me encarga ; op che mbicha: cabello ensortijado como
pecie ; de la misma clase; similar, suprimir, apartar, sacar : oipe'a che- rehe ra 'e okra typei: estoy encar el del negro.
parejo. hegui: me lo quit; eipe'a kva: re- gado de barrer el patio; opmba picha'i2 = cha'i: arruga, arrugado; pi
peteio: uno, uno por uno, uno a uno, tira esto ; eipe'a pe ok: abre la hese: est encargado de todo. re cha'i: piel arrugada.
uno solo. puerta (X emboty: cirraJa). (o)pi,l imper. : escampar, calmar(se), piche, apiche, mbiche; (ijapiche; es vo-
petei reheve: con uno (solo) ; de una pe' aha : abridor; persona, instrumento terminar (ama, yvy tu, a!ainundu : cablo impropio del lxico, pues es
vez. que abre, y por tanto: llave, llave la lluvia, el viento, la fiebre). forma construida que significa "es-
petei tei: de uno en uno, uno a uno. falsa (X portero : okjra). pil (en vez de pire): cuero piel ; vaJca.. t soquemado"); chamuscado, so-
(ai)petepete : dar palmaditas, acariciar. pe'apy : abierto (y todos los partici- pi: piel de vacuno, cuero. quemado o ahumado.
peti, raro: descolorido, plido ; hova pios de los verbos bajo aipe'a); pP (por rupi); che ripi: por sobre mi (a)pichoro : estar medio borracho, es-
peti: cara plida (X Stike, hesake: pe'apy puede indicar "plagiado': por encima de m. tar alegre, achispado (v. bebido y
de luz tenue, plida). (ai)pe'arei : despojar, tomar porque s, (o)pia (una sola slaba, la i sin acento) ; achisparse).
pet)': tabaco; petyhgui irovva: ms arbitrariamente ; deposeer, expro- desviarse, apartarse ; amme ndai pichka, chichO: la ch.inche.
amargo que la retama {lit. que el t. piar. kati japiaseha gotyonte japia: a (ai)pichy : fregar, frotar, friccionar, dar
negro). (ai)pe'avy : entreabrir, abrir a medias veces no podemos desviamos a masaje ; halagar, acariciar, adular.
712 pichiguy-piraro'o piraty-pintcbi 713

pichiguy: reservado, feln , vengativo. pindokure: frangollo, trigo cocido: piraty: sitio abundante en pescado piri :3 paja (jahape, kapi'i}, junco;
pichyry (= pichyvy ): severo, serio, r guiso maJht>.cho. (= piravy'a, piraraity ). estera.
gido, fiero. pip: irritacin. piravera: pescadillo de plata (insecto piripe : espadaa.
piguy: en voz baja, en secreto;ahendu (ai)pipi :1 irritarse. de los libros} piripipi, neol.: ametralladora (lit. ta-
p. ko mba'e: tengo noticia confi (ai)pipi:l nrenear, blandir; oipipi tu/cu- pin'uha: ictifago, que come peces blet eo).
denc:ial del asunto(= suguy ). mbo henda ri: agita el ltigo sobre o pescado. piriri: 1 chispa.
(a)piguy: marearse con bebida, 3(:his- el caballo. pirii :1 piraa (pez). (o)piriri: 2 chisporrotear, ruido del
parse ; opiguy hiTUJ: est bebido. piri :2 pcaro, pillo; mordaz (=junta- chisporroteo o del pisar papeles;
pipo (y ms frecuente nipo) para el
(che)pijoha: tener comezn, sentir pi- ka); hova piri: cara de pillo. centellear.
interrogativo-admirativo o poten-
cazn, picor, malestar corporaJ o es- cial; aim pipo mburnvicha guasu pire: piel, corteza, cutis, hollejo, cue- pirirta: pjaro muy comn y manso,
piritual(= py 'ajoha). ogugape: estar en casa (tal vez) ro, pelcula (pire'i), tegumento (u- que al posarse se columpia.
pijy: 1 cuero resistente(= pirejyt vha, ho'iha). pirity : juncal , pajonaJ.
el presidente?
pijy: 2 gastado. quebrantado, curtido, pireapeno: urticaria (<pyno: hortiga). pirivev)ri: totora (planta).
intil; kua, guaigui ipijyva: mujer, pira: pel, pescado (son varias las dc::e pireat : piel dura, callosa; individuo pirivytU: moreno (del piel seminegra).
viejecita de piel curtida. nas de peces con su nombre propio insensible, inhumano. pi: escalofro, estremecimiento, emo
pijy: 3 perezoso, lerdo; tardo en pagar ; guaran). (che)pire hu : ser de cutis moreno. cin ; che p. afna: siento escaJofro;
name'e mo'tivi mba'eve hepyre, pira ape: escama de pescado. (che)pireja: ser calmoso, espacioso, che mandu'ramo Tuprayhre, a-
ipiiJirehe: no le vender ms, por pira apekue: escamas desprendidas. lento, perezoso(= ate'y X kyre'y). fiandu pe piri che kutva: aJ pen
ser mal pagador ( = pirejy ). pira guasu (= mangumju): un pez. (che)pirejy: ser resistente. sar en el amor de Dios me estremez-
piko : partcula interrogativa y de ad- pira guyra: pez volador. pirekorcho: piel spera. co de ternura.
miracin o estra'leza; ndoi piko: piraju : pez dorado. pirekue: peladura de papas, de naran- (ai)piro: pelar, descortezar, desollar,
no viene, es que no viene? (= pirakua: cardumen, criadero de peces. ja, etc.(piel separada). quitar el hollejo , etc. (v. pire'o y
pio vulgar). (ai)pirakutu: pescar (lit. pinchar pe (cbe)pire moroti: ser de piel blanca, pi repe'a).
piky: 1 pececillo, pez chico. ces). blanco de cara. piro' y : fresco, agradable, refrigerio,
piky :2 pequeo, chico; ka'a p.: yerba pirakutuha: 1 pescador. (ai)pire' o: despellejar, desollar, cue- plcido (X ro'y: fr o); piro'yporti::
chica, rastrera. pirakutuha: 2 el que cabecea por el rear, pelar, mondar, descortezar. hace fresco agradable; ipiro'y hna:
pikypa: mojarra (un pez). sueo. (ai)pirepe'a: desollar, despellejar"(ove- est refrescando (v. mandu'a).
p1cha, jokuapy: brtulos. bultos; ama- pira para : pez del mar, p. de agua saJa- cha. mandi'o : una oveja, la man- piro'ys: fresco, frescura.
nd!lyvi omyakymba ande p. : la llo- da. dioca) pir : una especie de torta hecha con
vizna empap nuestros brtulos. pira pire: 1 escama de pescado. (che) pireti : ser trigueiio, de cutis mate mandioca.
pinda: anzuelo. pira pire :2 dinero, plata(= viro} (am- pireti: m. viril (X piel blanca). piru : seco, fla co. delgado : yyra p. :
(a)pindapoi (= aipirakutu): pescar. bos del lenguaje popular por tembi- pirevai : irascible, malhumorado, neu- palo seco, rbol muerto: kallgttt
pindapoiha = pirakutuha: pescador. repyklle}. rastnico. p.: hueso mondo, descamado.
pindaremb)u : cebo (del anzuelo). (a)pirapire' o : escamar. quitar las esca- piri : 1 rajadura (jeka). (che)piru: estar naco, delgado: lle(Vmn
.. l .
pinda }'va: caa de pescar. mas. pm : centelleo: mbyap.: astro fh lgu- p.. ikud p.: tiene piernas delgar
pindo: cierta palmera ; p. karai: palma pirarati: espina de pescado. rante, lucero brillante(= mimbi). dedos delgados.
bendita;pindoty: palmeral. piraro'o: carne de pescado. (o)piri hna : cen tcllea. piruchi: fla~ucho .
714 piru'a-(che)poguapy poguMu-(che)pojava 715
pina'a: ampolla, callo (kyt}. (a)po: 7 saltar{= apopo). poguasu: grueso, corpulento, podero- (che)pobo: rsele a uno la mano; alar-
(a)pita (del kchoa?) = (a)motimbo: po: 8 os, a vosotros; pohecha, pohay- so, respetable, gran seor. gar la mano (= che poji).
fumar. hu: os veo, os amo (a vosotros). poguasuhpe: por lo (ms) grueso; pobO: mano negra ; un mono.
pitaba (= motimboha): boquilla, pipa, poakata: mano derecha. eiky t p. : crtalo por lo ms grueso. pohyi : pesado, grave, gravoso, moles-
fumador; pitaha{koty): departa- poak: metacarpo (cabeza de la mano) poguy : dominio, imperio, superinten- to, pesadumbroso; ra pytu p.: la
mento para fumadores. (ai)poamby ( inimbo): juntar, torcien- dencia, cuidado; oiko ipoguype: le pesadez del aire : ani nde p. tapicha
pitikiri'i: rin, corazn; che p. guive: do, dos hilos. est sometido, est a su mandar, ndive: no seas molesto a tus herma-
de todo corazn(= che rekove site poape: dorso de la mano. bajo su frula. nos.
gwve =che py'aite guive). (ai)poguyr: escaparse de entre las (a)poi: soltar, largar, lanzar, echar,
poapov : mano pegajosa ; propensa a disparar; epoi jagugui: suelta el
pititi: peca granito blanco, pinta ; manos.
tomar lo ajeno. perro ; epoi chehegui: sultame; ani
infe.ccin del tabaco. poguyrhra: traidor, feln , tramposo.
pitokue. hisp.: esfago apartado de la poapu'a : puo, puetazo. repoi che pgui: no me sueltes de
(ai)pohano: remediar, medicinar; en-
poapykyja: esposa (atadura de la tu mano (no sueltes mi mano) ; opoi
bestia. mendar, corregir, curar (amongue-
mano). che rendgui: solt mi caballo ; opoi
pitua, pituva: torpe, desmaado; he- ra); curar por paje o hechizo, em-
mbiappe: en su trabajo (X katu-
poasu : mano izquierda. payenar, hechizar. pygui: echa o ech a andar; opoima
poat: mano aterida (roygui: por el poh: medicina, remedio. chugui: ya le despidi (casi igual
pyry: habilidoso); ha aandva ha'e
fro). pobimano (pohvai, pohi}: veneno. a ijyvy tma chugui: se libr de l);
hojua rasa che p.: y me siento, me
pochapi: mano amputada ; mano defor- pobnoh(ra): mdico, farmacutico ; yvy trehe apoi che purahi: lanzo
hallo torpe para hablar.
pia: grano; che kU p. : tengo grano en me, contrada. curandero (mdico chae). al viento mi cancin ; myikuropoi
la lengua. (che)pochy: tener ira, ser iracundo, pohi ana: remedio de la huerta ; ma- hyakugui: la comadreja echa olor
pll<i: desmaado, torpe. enojarse, enfadarse, perder la pa- nomeguara ndaipri p. : " contra (su o.).
po, 1 sufijo que indica saliente, abul- ciencia; impacientarse (ajahi). malum mortis non est medicamen poja: 1)'el arrimar la mano, 2) el caber
tado; hesapo: de ojos saltones. (che)pochyjera: serenarse, apaciguarse, in hortis" (en la huerta no hay re- la mano; oja che po nderehe: se
po: 2 mano ; che po at: tengo las ma- perdonar (ayrb). medio contra la muerte). arrima a ti mi mano; ija che po ao-
nos ateridas de fro ; che po jera: (cb~)pochyrei: enojarse por una nona- pohiro'ysi : remedio refrescante, tisa- rype: cabe mi mano en el bolsillo.
soy generoso; che pojopy: soy taca- da, impacientarse fcilmente ; ser na. (che)poji: 1 alargar la mano; ta che
i'lo (= che mopi); che pojoja: soy enojadizo, subirse a la parra por na- pohe: habilisoso, maoso, especial- pojaimi ko kuatire: voy a tomar
justo (en la medida o en el peso); da. mente en cocinar o carnear (v. yvy- este libro; nde poji katuna hese:
che pohe: soy habilidoso. (ai)po(h)eja: escaparse de entre las ma- tu}. pero alarga la mano y lo alacanza-
po: 3 pies delanteros de los animales. nos; guyrami che poheja: se me es- pohi : concubio, dormicin con otro; rs.
po: 4 manojo. cap el pajarito. mit michi oke isy pohi: el nene (che)poji: 2 alcanzar, ser factible, o
po: 5 porcin de hilo que se enhebra. (ai)poepy: recompensar; dar las gra- duerme con su madre; anike reke posible, realizable; che pojima fUi-
po6 = nipo, partcula de duda o po- cias; retornar o devolver; aipoepy avave pohi: no te acueste con otro ; ve ajapne: lo har, si puedo.
tencialidad: tal vez, quin sabe; ndve: te doy las gracias (= alle- ndoki avave ( i)pohi: no duerme (che)pojava: tener prisa; nde pojavke-
mba'epo: ;,qu ser? qu podr pyme' ndl'e}. con nadie ; ndacherupigui, oktll na: anda ligero : che pojargui ah-
ser'!; .heruguaguipo ou: quin sabe (che)poguapy : ser perseverante. cons- nde pohi: por no tener yo cama, 1'0, nae' kati nendil'e: por llevar
de dnde viene. tante (lit. tener mano asentada). dormir en tu compaa. prisa no puedo hablar contigo: po-
716 pojera-(ai)pokyty poky' a-popyte 717

javpe nde jorne ha oguenne py- este ao es escasa, rara la lluvia: poky'a : (mano sucia). fregona, cocine- (ai)popete: golpear con la mano; pal-
tu'u: muy luego te aliviar y traer hi'apok: tiene o da poca fruta. ra. motear, aplaudir (X aipete: dar pal-
descanso. (a)poko: tocar, palpar, pulsar; ani pomoki y mejor pa: diez (lit. dos maditas a otro).
pojera: generoso, esplndido ; manirro- repoko cherehe: no me toques; manos, ios dedos). pope'a: reparar, topar (hese).
to, derrochador (pojerarei); genero- opoko hese ha omonguera; le to- (ai)popichy: refregar, friccionar ; apli-
(a)pomomby : torcer dos hilos en uno
sidad, esplendidez. c y le cur. devanar (= aipoka X amomby: as- car unto o pomada; masajear.
(ai)pojopi: regalar(= ajopi). pokoka : bastn, cayado{= jokoha). popinda: ratero, ladronzuelo (lit. ma-
- tringir), (:::o aipyaha: componer, es-
pojopy : 1 apretn de manos, saJudo(s). (che)pokova: manosear, tocar indebi- no con anzuelo).
cribir).
damen te. popi: 1 mondado, pelado.
pojopy : 2 tacao, escaso, raqutico (i)pomberu(va) ; desmaado, torpe,
(che)pokovi : ser ratero, amigo de lo popi:l mandioca mondada y expuesta
(= hakatey: avaro, mezquino). que se le caen las cosas de la mano.
ajeno (X che mondaha: ser ladrn). al sol o soleada.
pojovi : las dos manos juntas como pombero: duende de la supersticin (ai)popi: raspar, limpiar (la mandioca,
(ai)pokua: atar de manos, maniatar:
recipiente. popular, malfico, ru1. etc.); rallar, roer.
manear (animales).
pojuavy = popy yi: espeso, frecuente, (a)pokuaa: acostumbrar, tran., habi- pomboja : ratero, ladronzuelo; libre de popia : aguijn; kva p. : a. de la avis-
sin claros, poco espaciado. tuar (X acostumbrar, intr.: ajepo- manos; licencioso, atrevido (sen- pa o abeja.
(ai)poka: 1 torcer, trenzar, entretejer kuaa). sual). popimbyre: mondado, limpiado, ralla-
hilos o cuerdas entre s; aip. che ju- pokuaa: conocimiento, saber, ciencia; pomboty y mejor epomboty: puo: do.
rahar. che ku 'ahar: me hago un py 'apy, e'a p.: c. del corazn. epomboty ra'a: Guego de} boxeo. (a)popo: saltar, brincar, corcovear, re-
lazo, un cinturn. pokuaha : esposa, grillo, manca. tozar, danzar (ajeroky).
poemby : puo.
(ai)poka :2 torcer, retorcer, por ej. pa- pokue : patas (cortadas en la carnice- popore: huella de la mano, manotada ;
ra que se escurra el agua; eipoka po- (a)poy: gatear, andar a cuatro patas; nde pyporntekena ambyasy, ani
ra); ja'ta kurepokue: comere- deslizarse, serpentear ; andar en cu-
r pe ao: estruja bien la ropa ; ndoi- mos patas de cerdo. nde popare: que nos pese de tus
poka kuaai kavaju de oro: no sabe
clillas. pisadas, no de tus manotadas (=
pokupe: dorso de la mano, (X popy-
jugar a las cartas. (che)popa'a : pillar, atrapar, oger ; ta- que lamentemos tu ida, y no lo
te: palma de la mano).
pokaha: chfer, lit. el que tuerce (el hachi ipopa'a hese: la polica lo que te llevas (robado).
pokyra: (mano grasienta) cocinero.
volante). pill. popy 1 (v. y ke).
pokyra'ymi: un poco, una sonserita.
(ai)pokahara: destrenzar, destorcer, pokyryr)'i: motudo, ensortijado. ppe 1 ( = ppe): con ; tory p.: con pla- popy2 lado; che resa popype o pe
enderezar{= aipokajera). (ai)pokyti: cortar una mano, hacer una cer, con gusto (y as con otros adje- ra: al lado del ojo tengo un pelito.
pokare: mano torcida ; pokareme che incisin en la mano ( X aepokyti: tivos o sustantivos). {ai)popyho: urdir.
ra': usa de maas conmigo. hacerse un corte en la mano). ppe :2 en la mano, con la mano. popyhy : apret de manos.
tJOkatu : milagro, poder (Jos dos signi- (ai)pokyty : ludir, estregar. frotar. ma- pope : de mano achatada; jaguarete p. : (ai)popyhy: apretar estrechar la mano;
ficados en uso); che p. guire: si me nosear, fregar con la mano (ao la tigre de m. a. ojopopyhy: se dan la mano.
es posible. si me fuere p. {v. pojP. ropa); ndojepokytysi : no le gusta popegua: propina, regalo; gracias, re- popypy (M.), hepyme'e emi: sobor-
guy. ja). que le manoseen: ani rehej tei oi- compensa, pago. no.
polci : ralo, raro. es~: aso, infrecuente pokyty nderehe: no pennitas que te popeno: gigantesco, colosal, estupen- popyte: palma de la mano; che popy-
no comn, ex trardinario, espordi- manoseen (compara aipidty. aipopi- do ; ka'aguy ne popenva: bosque ticha aikuaa: Jo conozco como la
co; ko ra jerpe ipok pe ama: i:lty ). virgen, grande. palma de la mano.
718 popy'yi-poravi (ai)poravo-(a)poromopa'i 719

popy'y: frecuente, en serie o fila den- aime che ave: yo tambin soy del (ai)poravo: escoger, elegir, seleccionar ; asesino. Sera tarea enojosa poner
sa, espesa (como plantas... ) (X p~ coro de tus admiradores. ahta aip. che rendar: voy a esco- todos los verbos que pueden llevar
kfi. posa'i: ralo, espaciado); oho p. poli : hermoso, lindo, bello (X gracio- germe un caballo. este prefij o. Aduciremos slo unos
va con frecuencia; p. che reja: fre- so: juky, ka'avo); bastante, suficien- poravopyri: que ha de ser elegido; cuantos.
!. cuentemente me dejas. te); oiko p. : anda bien; reiko ndaipri itekovemva, ndaipQri ere . (a)poroapo : apreciar, con mba'e; ndo-
pra: 1 duende, el coco. porapa: ests bien de salud?; ipo- iporavopyra: no hay quienes sean poroapiva mba'evramo: no apre-
pra2 ("" vra), sufijo con significa- rdva ndo'uguasvai. he'ije hakarey- algo competentes, no hay para se- cia nada a Jos otros, es un engredo
cin de habitante, morador;yvyp~ va: los guapos no son comilones di- . leccionar. (compara ha'entese, oembovu, oj~
ra (morador de la tierrra) hombre; cen que dice el tacao. Poro es de poravopyre: escogido; iporavopyrn- japo).
ypra yvra: marinero; mba 'asyv~ uso muy frecuente con toda clase teva oike: entran nicamente selec- (a)porohayhukuaa (= aporohayhupo-
ra: enfermo ; yvagavra: ("caelites'') de calificativos: mbarete p. : fuerte ; tos. rfi): ser humano, carinoso, benigno,
los santos; mba'apovra: obreros: pya'e por: rpido (v. huguy). (che)porayhu y ms usado mborayhu: sensible.
angaipavra: pecador. (i)porima: ya hay bastante ( = ha'e- ser carioso, amoroso, humano, te (a)porojokui: ordenar; dar ocupacin
(ai)poraka: cazar o pescar (A.). vma). ner sensibilidad, amor (ityreyva (al pblico, a la gente).
porakaha: cazador; trampa para cazar. (i)po.nimi: bastan te bien, pasable, no ndive: con los hurfanos). porojokuaiha: que proporciona ocupa-
porandu : pregunta, cuestin, averigua- est mal, no es del todo feo. pore : rastro, huella, marca ; hye por- cin; oficina de trabajo; provedura.
cin, encuesta, indagacin, pesqui- gui ova: (su) hijo, un hijo suyo, (a)porojuka : matar, asesinar.
(i)pormb(va): ptimo, lo sumo, el
sa (jeheka). que nace o naci. porojukaha : asesino, homicida, verdu-
ideal, la cifra de lo perfecto (=
(a)porandu: preguntar, indagar (ahe- (ai)poreity : hacer se'ia con la mano go.
ipor ikova).
ka), interrogar. averiguar; juzgar (= (a)jeporeity, mas usado). (a)porojuvy : ahorcar de oficio.
poringatu : bello moralmente, santo
(aimo'iiJ. (ai)poreno: fornicar, cohabitar. porojuvyha: verdugo.
(= marangatu).
poranduha: cuestionario (= epora- pore'y : ausente; che poreyme = (a)porokuaa: tener conocirnient.o, dar-
ndu). porangue: 1 hennosura, belleza, bon che pore'jmgupe: en mi ausencia se cuenta; ndahasyeti, opo. guet~
poranduha: cuestionario (= eporll- dad (X vai, vaikue: fealdad) ; ha (mba'e nipo ojehne: qu pasar?). ri: no est muy grave, an tiene
ndu). ndaiporichne iporangue ha mll- poriahu (= mboriahu): pobre, indigen conocimiento; hasyetellme ha ndo-
porandurei: preguntn, curioso. rangatpe ijojaha: y no habr quien te, menesteroso, desposc1do; ha'e porokuaavi : ya esta muy grave y
porandupy : cuestin. cuesito, cosa a le iguale en belleza y bondad. ku oikuaa pende pori.ahuha: l ha perdido el uso de los sen tidos.
indagar ( = eporandu, oepora- (i)porangue: 2 Jos buenos, las buenas, (bien) sabe que sois pobres. (a)porokuai (M.): regir, gobernar.
ndva = p orandupyr). Jo mejor; emboykemi chve nar (ai)poriahuvereko: compadecerse; che (a)poromobenda: poner a otros en su
porandu'i: preguntita, pequea cues- iporangue: seprame naranjas de las Jra, che p. mina: Se'lor, ten lugar, dar colocacin o cargo;
tin {= porandu'imi). mejores. compasin de m. juzgar : pe noemoporohendiri:
porangareko (ga = ge): admiracin, poravi : el destino, estrella del hado, la poro, prefijo pronominal usado en los aqu no se dan o admiten colocacio-
respeto, estima. suerte: ' destino" eha noiri, ndai~ verbos sin complemento expreso y nes.
(ai)porang,areko: admirar (mucho), res- ri: no existe el destino ; herungua p. con sentido del complemento tcito (a)poromopa' : abrirse paso; oporo-
petar, estimar, tener en mucho herupyra: es incierto lo que nos va " a los otros, al prjimo, a todos en mopa' pa' ohvo: se va abriendo
(= aiporangareko = amomba'e a traer la suerte (herupyr == ogue- general"; oporohayhu: ama a todos; paso; oporomopa'iwa: el que se me-
guasu); ne porangarekva ndive ru vaer). porojukaha: que mata al prjimo, te entre dos o varios.
720 (a )por ombohory-posono (ai)posu 'u-povevi 72 1

(a)porombohory: alegrar ("a los otros, nal (como yvyra, ga, kavaju: rbol, (ai}posu' u : atar fuerte; eiposu 'u hat- 1
potvo: adrede, de inten to, por ha-
al prjimo", y as en Jos dems casa, caballo). ve: talo ms fuerte; oiposu'u ichu- cerlo, porque s; ojapi potvo: lo
compuestos de poro). (a) poro' u : fornicar. pe petei: le dio un sopapo, un trom- hiri de propsito; ojapo p.: lo
portiju = tembi'u; jupika: comida, pazo. hizo porque s.
(a)porombobuguy: fastidiar al prji-
mo. manjar (asajer: para el medioda). potl : 1 voluntad, querer, deseo(= j~ potvo 2 (= vo =hagua), sufijo de fma-
porombohuguyba: majadero, impor (ai)poru 1 {po = pu): pedir prestado pota, tembipota, mba'epota). lidad; ojahu oemopot potvo: se
tuno, individuo irritante. alquilar; aju aiporvo ndehegui ne .(ai)po13 : 2 querer, desear, envidiar.;"ani baa por higiene (para limpiarse).
(a)porombotavy: engaar al prjimo; renda: vengo a que me preste tu reipota r_ei nde rapicha mba'e: no poti (= ty'iii): gancho.
Tup ndojevyi ha noporombotavyi caballo. codicies lo ,del prjimo: ndaipoti poti :1 excremento, deposicin.
avei: Dios ni se engaa, ni engaa (ai)poru: 2 usar, emplear ; heta aiporu che ra'ar: no quiero que me espe- (a)poti :2 evacuar, defecar.
a nadie (ni nos engaa). ne "e 'rape": mucho he utilizado res; aipota tomboveve: deseo que lo (a)poti : 3 morir (despectivo), fracasar,
porombotavyha: engaador, embuste- (me ha servido) tu gramtica. eche a volar. (Son muy usados los fallar.
ro, estafador (= tekove oporombo- poruha: el que pide prestado; ipor nombres verbales de pota). poti'f: suciedad, horru ra, falta de
tavyva). maku he'je virn p.: ya basta con pota' (mbota con nasales), sufijo aseo, de higiene; antihiginico.
(a)porombo' e: ensear de oficio. esto, dicen que dice el que pide verbal: a punto de; ohopota, ose- poti : puro, limpio; a' ne potiva ku
poromba'eha: maestro (de oficio). prestado. mbora: est a p. de irse, de salir; pva: es un plato muy limpio.
(a)poropohano: medicar por oficio, (ai)poruka: prestar, dar prestado; tai- hi'ajupotaitma: est a pun tito de (che)po ti : estar limpio; ipotmbma:
tener la virtud de curar. poru nde typycha ter katu ajogu- madurar. ya est~ limpio, es pursimo (martr
poropohanoba: mdico, doctor que ta. Tove, aipornkta ndeve: prsta- potagua: huevo provocador en el nido. ne'YJ.
practica, que cura a la gen te. me tu escoba, o sino te la comprar. potaha :1 postor, que quiere la mer- poti: camarn.
(a)poropysyro : salvar al prjimo, tener No, te la prestar. El paraguayo sue- canca, comprador, cliente; envi- potuha, jepotuha: golpe, porrazo.
la virtud de salvar. le confundir (no sin gracia) "pres- dioso, codicioso. poty: flor.
poropysyroh(ra): salvador. tar y tomar prestado y usar o potaha: 2 esposa; querida. (che)poty: florecer; tener flor.
(a)poropytyvo : ayudar, favorecer, emplear". potaba,' potahva (A.): voluntad. potyjera : flor abierta.
coadyuvar, arrimar el hombro. (cbe)porupicype : al alcance de la mano potaite: muy luego, de seguida ; osepo- potykuru : capullo.
porora, havara: spero, tosco. poryru : guante (lit. bolsas de la ma- taite: enseguida va a salir; nospo- (ai)potyvo: (raro por aipytyv): ayu-
(a)pororair, (a)pororairse: tener ins- no y en alemn zapato de la mano: taitiri: no va a salir tan pronto dar.
tinto de atacar. "handschuh"). (= nosembotaiti:i). (ai)poty' o: coger, recoger las flores,
pororairoba : peleador, buscapleitos, poryry-i: temblor de la mano= mano potapy: lo deseado, apetecido, envidia- quitar la flor.
matasiete, valentn (Terminados Jos temblorosa. do (a veces igual a potaha). (ai)pova: hilar, componer literariamen-
ejemplos de "poro". pero no los ca- poso : roto en parte; iposma che yv- potapyra : digno de codiciarse, envidia- te, pasar, gozar; oipova vy 'a ymtr
sos en que el guaranlogo los podr ra: se rompio una filstica de mi ble, deseable. veguare: disfruta de la pstinl feli-
emplear). cuerda (de pia textil). potri (=pota) : oi kopa potrima: est cidad; (ai}pova ne porey: paso de-
(o)pororo : crepita, chisporrotea (X posogue : descomunal, gigantesco;yvy- a pun to de terminarse. vorando tu ausencia, te aoro lo
okoror, y, jagua: el torrente, ra nde posoguva niko kva: qu (ai)potave: desear o querer ms; mba~ indecible (X aipyaha: tejer).
el perro). rbol tan gigantesco es ste!. evete ndaipotavi chne: ninguna povevi : ladronzuelo, ratero; ipovevi:
poro'o (= posono): grande, descomu- posono: enorme, colosal. (ningun sima) otra cosa descar. es un ratero.
722 (ai)pove'e-pui puka~i)pu:yva 723

(ai)pove' (M.): mostrar con la mano. hypyre); cosecha, cosechado, reco- puka: risa; p. ha embotavype acr (a)puraheivy: tararear.
(ai)povyvy: mejor {a)jepovyvy: hut: gido. mi che resay : con la risa y aparien puru: 1 porongo.
gar, registrar, cachear, bucear, pal- po' okuel y mejor posogue: descomu- cias (engaos), oculto mis lgrimas. (ai)puru1 (pu = po): usar, emplear;
par como a oscuras. nal, imponente (yvyra, yvyty: r (a)puka: rer(se), opuka hese: se ren tomar prestado {v. poru).
poyhu : recelo, cortedad, retr.aimiento, bol, montaa). de l ; ambopuka: hacer rer. (ai)puruka (pu = po): prestar (v. pcr
temor infundado, respeto (A). po'opy, po'opyr: cosechado para ser pukaha: (que hace rer), que re; bur ruka}: dar prestado (X tomar p.:
(ai)poyhu: recelar (ndehegui: de ti). recolectado. In, burlador, payaso. aipon1).
poyvi : 1 tejido de algodn del pais; po'opyre: ya recogido, arrancado, re- (che)pukapo : escaprsele a uno la ri purur : crujido.
hilo recio. colectado, cosechado. sa. purute, hisp.: portugus
poyvi: 1 material para hilar en la rueca ; pukappe : riendo. ~a)purur : crujir; yva purur: fruta
pu :1 sonido, nota musical ; mbaraka
kyha inimbo poyvgui apopyre: ppe, ita ppe: con guitarra, a pukapuka : carcajada, risa sostenida, que cruje al masticarla; crujido de
hamaca de poyvi tejida a mano. campana taida (X mbokapu: ti- continuada. dientes; opurur pe chipa (cruje
po'a : fortuna , suerte, nde po'guima ro, detonacin). pukasororo: carcajada estrepitosa, c. de bien tostada la torta).
va'era rejuhramo: si lo encuen- ljmpia. purutue (pu = mbu}: grande, alto.
(che)pu:1 sonar, dar sonido o nota
tras, ser por tu buena suerte, de (a)pukavy (= apukaguy ): sonreir. puru'a: preez; ipwu'a hna: est en
musical; generalmente impersonal :
puras. puku : largo, alto; duradero; tape estado interesante (embarazada).
ipu, ipma: toca(n), ya toc; mba-
po'aka (po = pu ms frecuente): po- p.: camino largo; karia'y p.: n1ozo puru'as: cordn umbilical.
raka ipupor: la guitarra suena bien.
deroso. alto; puku guive ikaresma: cuando puru'a: (con nasal) : ombligo; medjo,
(a)pu:3 reventar, estallar; opupota isu- ms dura, peor (pues se tuerce o de-
(a)po'e: poner o meter la mano (ava- centro.
su'a: est por reventar su grano; genera. (che)pu' aka : ser poderoso, poten te;
ti ryrpe: en la bolsa de maz). .
ndopi ra'e pe mbokarusu ra'yi: pukukue: longitud, lo largo. prevalecer, vencer; ndaipu 'aki he-
po'i : delgado, estrecho, angosto; polco-
ka po 'i, inimbo p.: bastn delgado, no explot la bomba del mortero. pukukuvo : a lo largo; ipukulcuvo se: no le puede, no puede vencerle;
hilo d.; tape po'irupi: por camino pa, hisp.: hierro de trompo. ta' moki: dos metros de largo. ipu'akne piko cherehe ne renda:
estrecho ; mit hetymami p.: nio puab (y mejor)pyah: gemido. (che)punga: estar empachado, indiges podr conmigo tu caballo?; t erpa
de piemecitas delgadas (X py. pe: puapi: desilusin; ajepuai; estar des- tado (< amopunga: indigestar, cau- che pu 'akne hese: o yo podr
ancho; kyra: grueso). ilusionado (X ajepoapy: equivocar- sar un entripado). con l?
(che)po'i : enflaquecer, estrecharse, an- se de palabra; ajepyapi: equivocarse pupu : ebullicin, hervidero, hervor. (a)pu'a : levantarse, ponerse derecho;
gustiarse{= (a}embopo'i}. la persona, confundirla con otra (a)pupu: hervir, bullir, ndopupi gu~ crecer, darse; pepu'amba: levnten-
(ai)po'o: 1 coger, tomar, recoger (yva: hese). teri: an no hierve. se todos; opu' porb ko' lcumanda:
fruta) ; ofrecer, decir; yva po'opy- (che)puatarara, hisp.: ser atolondrado, purabi (mburahi raro): canto, cnti- se dan bien los porotos (X apu 'a:
ni: fruta apta para cogerse o tomar- aturdido, inquieto, alocado (py'ata- co, cantar, tonada, cancin, jota, redondo, sin nasal); to pu 'a ane
se. r ova X tarara: temblor). himno, tocata, pera, polca, serena- retti, toguemi lcu py'aro: que
(a)po'o: 2 estar destetado ; opo'mapi- pue, pui, nter.: vamos hombre; eju ta, marcha, paso doble, oda, lied, prospere el pas, que se extinga
ko: ya est destetado? (X amcr pue: venga hombre! salmo. el encono.
mbo'o: destetar). pui: gil (M.); eju pui: ven, ven (insis- (a)purahi: cantar, salmodiar, tararear (i)pu'yva : que no suena, insonoro, que
po'okue: 1 destetado {= mombo'opy- tiendo). v.en luego (ste y el ante- {puraheivy}; nderepurahiri piko: no vibra ; piano ri ip. petei: una
r e}; tomada, cogida (fruta) (== py- rior monoslabos). no cantas? tecla del piano (que) no suena.
724 py-{che)pyata pyiu-pyjere 725
pyl (mby con nasales), sufijo de pre pyaka: metacarpo (hueso deJa mano). tan pronto como est un poco ms pyharegua: nocturno, noctmbulo,
sente pasivo (tpico del guaran pyambu : ruido de pisadas: aikuaa nde fuerte mi hijo, e a verte. fantasma nocturno.
como del griego). que toma a su p.: te conozco por tus pisadas. pyu: ronquera, disfona; che e' p. pyharekue: durante toda la noche.
vez las terminaciones de los tres pyao: zapato, media, calcetn. (v. pygu). pyharekupe: (en) la noche pasada,
tiempos: pyre, pyr, pyrangue, pyapa: pie bot. (i)pyva (A.): de pies alados o con plu- anoche.
como sustantivo verbal que es. mas (como Mercurio).
pyape : dorso del pie, empeine. pyharpe: de noche.
py: 2 ancho(= p e, pyguasu); kas py: (che)pya'e: tener o llevar prisa; apresu-
pyap: ua de la mano; zarpa, pezua, pyharepyte : (a)medianoche; a altas
pantaln ancho; de a., a lo a. ; py rarse, acele.rarse (el " apurarse" ame-
garra (X pysiJp: ua del pie). horas de la noche.
kuvo pyguasvo. ricano).
py, 3 sufijo en composicin: in terior pyapembore: huella, seal del araazo. pyhareve : (la) maana (X ko'ramo:
pychali: roto, andrajoso.
de una cosa : ryepy: el interior de (che)pyapmbuku : ser ratero, .de uas maana).
pycha'i: pie agrietado (arrugado).
las entraas; tetpy : interior del largas. pyharevpe: de ma.ana, por la ma-
pychii: (acento en la .a) lleno de pi
pas. (ai)pyap' o: cortar las uas de la ma ques; ipychi: tienen rr...chos p. ana.
py :4 pie; opyr che pyre: me pis no (X aepyap'o: cortarse las pycbii: renguera del pie por sarcosi- pyharevete: muy de maana (pero ya
el pie; ipyre{pe oembosari: jue- uas). Uosis (acento en la a). salido el sol).
gan con slo pies; ipy ha ippe pyapy 1 (py = apy): punta del pie. pychi'i: estrecho, angosto (= py pyhi: 1 lavatorio de los pies; (a)jepy
oembohovi: con pies y manos se pyapy :2 la mueca (de la mano) (pya po'i). hi: me lavo los pies.
resiste; che py rasy : me duele el sin destacar). pyenda: escabel, grada, peldao, estri pyhP (= jepyhi): lavado por den
pie ; ope guapyha py: est roto el pyapy :3 puls~; valen ta, decisin ; t e- bo ; morada. tro.
pie del banco. kove p. at: individuo de mano du- pygu (mejor que pyu): carraspera pyheiri ryru, mbopyheiha: cubo para
pyaha : trama (hilos ms cortos grans- ra, de carcter firme. che ahy 'o p. : tengo carraspera. lavarse los pies.
versales de la tela) (X urdimbre : pyapykyja: brazalete, pulsera. pygua: cncavo (= pyko' X pypo: pyho: desliz, resbaln tX epysanga.
y va). pyapyvo: de puntillas. convexo). tropezn).
(ai)pyaha: tejer, zurcir ; vivir, pasarlo, pyasa (forma tup por pyaha): tejer. (ai)pygua:ra : revolver (mezclando); es (che)pyho: rsele a uno el pie en algn
componer (literariamente) (X aipo- pyasy: espritu proftico, nimo que tudiar, investigar ; aip. tembi'u jape- hoyo, e tc. (X aepysanga: resbalar ,
~d : hilar); ha'e 110 oipyaha: l presiente, presentimiento, barrunto; tropezar).
popegua: revuelvo la comida de la
solo ( karai vosa) se las acampa. tande juru pyasykena: ojal seas olla ; oipyguara avae': estudia (ai)pyhy: asir, atrapar, coger; tomar,
pyahe: gemido (X pytuhe: respiracin profeta ; e' p.: palabra proftica, el guaran (= oitypeka). coger (personalmente con sentido
aho: suspiro; pytu: alivio, respiro, que acert. pyguasu: 1 ancho, espacioso; a'e p.: obsceno).
desahogo). pyasy :2 fuerte, cargado (como pintu- plato ancho, fuente. pyhyha: asa, mango, empuadura, asi
(che)pyah: gemir, suspirar; ipyah pe ra, medicina, caf); ro 'y p. : he- (i)pyguasu: 2 patudo, de pies grandes. dero : semental.
hasyva: se queja el enfermo. lada f. pyhare : (la) noche; p. nosi gagui: (ai)pyhyro (= aipysyr): librar de pe
pyahu: nuevo, fresco, reciente, novato, pyati : convalecencia. restablecimiento de noche no sale de (su) casa. ligro, salvar.
novicio, principiante, aprendiz, jo- (= kueravat, M.). pyhare asa: muy de noche (<asa, ha- (i)pyi : se suelta (ms frecuente opoi:
ven, flamente ; mbyja p.: estrella (che)pyata: estar restablecido, recon sa: pasar). uno y otro rigen gui).
nueva; kwiara p. : seorita, donce- fortado, convaleciendo ; ga ipyata (ai)pyhareasa: pernoctar (= (a)emo- (che)pyjehyi : tener calambre en el pie.
lla , virgen. mive ko che ray. ahta ne rendpe: ko': pasar la noche). pyjere: torcedura del pie = pypoktL
726 pyjupi-pypore pypuku-pysa 727

pyjupi: escala (movible) (X upiha, bien amanece, emprende (el cami- re, tape mrre aguatvo: ando mi con vosotros(< ojopyri: juntos, en-
pyjupiha: escala fija). no), persiguiendo su exiguo jornal camino paso a paso. tre s).
pyjum: garganta del pie. (viru: dinero) (v.jokayvy). pypuku: 1 pie largo; che p., ip.: tengo pyn por apyri: en ancas, a costa de ...
pykasu (= pykasuro, jeru ti): especie pyku' i : cierto pjaro vistoso. pies largos, tiene p.l. (v.apyn).
de paloma. pykuma: zancadilla, tropiezo. pypuku:2 hondo , profundo (hacia aba- (ai)pyru: relevar , exonerar, sustituir,
pykasu raity : palomar (lit. nido de pykupe: empeine del pie. jo) (X hypy: hondo, hacia arriba); oho oipyru tykeyrape: se va a re-
pal.). pynandi: descalzo (lit. pie suelto). pe ykua ipypuku, hi'y katu ndahy- levar al hermano mayor.
pykasu remblu: contida de palomas; pyeti: este pozo es profundo, pero pyrusu: de mucha capacidad {un reci-
pyne: pie hediondo, de mal olor.
una planta (con este nombre). la hondura del agua no Jo es tanto. piente), espacioso ; profundo (hye
pyno: 1 hortiga; che jopi: me pic pyrusu: es de mucho comer).
pykatu : anchura = peguasu. (ai)pypy (M.): embutir(= aoa}.
pyka'i: angosto, estrecho ( ao, tape, (A, M.). pyr: pisotn, pisada, pataleo; paso ,
pyno :2 pedo; opo chugui petef p. : sol- pypyte ( = pymbyte}: planta del pie.
koty: vestido, camino, pieza), ga huella (pypore).
t un pedo o cuesco (A., M.). pypytepim'a: callo plantar.
jajojohne tape pyka'pe: pronto (a)pyri: pisar, hollar, pisotear, pata-
nos veremos en sendero angosto (a)pyno: echar pedo(s) o cuesco(s), pfr8 : crudo; pira pyra ho'u kuaa ha- lear; estrujar con Jos pies; igualar,
(amenaza). peer. p~: el japons come pescado crudo.
aventajar; apyn1 piko nderehe: te
pykotyo: al revs, hacia los pies. pynoguasu, pyno'i: hortiga gigante, pyrague: espa, sopln, delator. he pisado? ; ndaipri opyrva hese:
pyko'e {= pygua): cncavo, excavado hortga chica. pyrai: mal cocido, semicrudo (< pyra no hay quien le aventaje, quien le
(X pypo: convexo, abultado);amo- pyua : tobillo, astrgalo. + vai). pise el poncho;op. tatapyire ha opo-
pyko'e: hacer cncavo, excavar pype,1 sufijo tono de gerundio; rohe- pyti: sufijo del sustantivo verbal pasi- po'i ohvo: pis brasas y se fue dan-
(A.). chpype: vindote (nosotros, yo). vo; sapatu apopyr heta areko, ija- do saltitos: o. andejra pypore: si-
py kua: alforja, maletn, talego. pype1 (e acentuada): con (instrumen- popyre katu mbovynte: tengo mu- gue los ejemplos (las pisadas) de J e-
(ai)pykua : atar los pies; manear (la to); iku'pe kyse, ha ipype oikutu : chos zapatos por hacer, pero pocos ss.
res). el cuchillo en la cintura, y con l le hechos. pyrQnga: leal (<pyn + ka).
pykue: pie o pata de res carneada. pincha o hiere. -pyre, sufijo pas. de sustantivo verbal (a)pyrQ raviru: voy de puntillas, piso
pykuvo : a lo ancho, de ancho. pype3 (e acentuada): en (lugar); nde de pasado ; kamisa apopyre ojejcr blando , sin sentir.
(ai)pyki : 1 levantar tierra andando. pype o tembiapovai rapo: en ti gua: se venden (lit. son compradas) (ai)pyryku: engu Uir .
(ai)pyki :2 andar, caminar ; ir, irse; oi- est la raz de la mala accin. Nota. camisas hechas; ikuaapyr hetave pyrym: zapato, media , calcetn; cal-
pyki ohvo {= oipyki tape). No se confunda pype con ypype: che kutxlpyrgui: lo por saber es zado.
(ai)pyki :3 remover el maz con los junto, cabe;Jjypype: jun to a l. ms que lo que s o tengo sabido. p}'I'Ylfi: agilidad, viveza, velocidad; gi-
dedos al pisarlo en el mortero; tere- pY'pe : en ; ivalle p. (G. Serrato): en su pY'Rhe, ipyre: en pie, de pie (oke: ro, espiral; p. me Ilesa omongva,
ho eipyki chve aramiro: ve a re- pueblo ; tet p., che reta p. : en el duerme); ipyrehe okva: la gallina .. oheka ojepoyrva ichupe: dirigien-
volver el alntidn. pas, en nti pas. (ai)pyreity y ms usado (a)jepyreity: do la vista a todas partes, busca a
pylruipe: tortolita ; ojuayhu ndijavyi (ai)pypeka: desvirgar, desflorar (= a- hacer sefta con el pie (estando sen- quien le llama.
pykuipemi : se quieren como dos t. mombu, ambokua). tados en el suelo varios). (che)pyryryi : girar, dar vueltas.
(ai)pyki tape (= aip. pygui): ir, irse, pypo: convexo. pyrenda = pyenda: estribo. pys : dedo del pie (lit. cuerda del pie).
enderezarse hacia; ku ko' ha tape pypore: pisada, seal o huella del pie p~ri : con (= ndive), en compaia, che pys: (del tup por pyha): red (compa-
oipykiva, omuvo upe virumi: n o (v. popore); ambohysji che pypo- rory pende pyri: me alegro de estar ra kyha: hamaca).
728 (che )pysjo'a-pyta' a pyta'i-(che )pytu pa 729

(che)pysjo'a: tener los dedos del pie darse" con "restar o quedar un res- pyta 'i: poco aguante, inconciencia ; pytu:2 aliento, hlito, espritu; pytu
superpuestos o encimados. to o sobra" que es en guaran: hem- che p.: soy de p . a. yvagapegua: espritu celestial ; p.
pysaki: dedos del pie mellizos. by, hembyre; y dejar un resto: amo- pyt: rojo , colorado, prpura, carmin , marangatu: Espritu Santo .
pysangaha: sitio de tropiezo (= je 'aha) hemby (X amombyta: parar o hacer carmes, punz. pytuasy = py tuhrasy: respiracin di-
pysape: ua del pie; pezufia. parar). pytaje'o: entremezclado de rojo, me ficultosa , anormal.
pysapeguyrai : uero del pie (X ui'iero pyta:1 taln, calcafiar; pytakmlgue: dio ( =pytangy, petajopara}. pytuh : respiracin (XpyaM: gemido)
de la mano: pyapguyrai). caJcneo. pyte: planta del pie (v. pypyte X po- (che)pytuh: respirar , resollar, bufar,
pysa~ku'e, lit. pezul'ia floja o sea: fie- pytagua, neol.: extranjero. py te: palma de la mano). aspirar (= che pytus: forma crista-
bre aftosa (de lcera en la boca o pytajeka: grieta de los pies, pies agrie- (ai)pyte: chupar, sorber, absorber ; suc. lizada del tup, como so'o por ho'o)
tubo digestivo de la bestia). tados; infeliz, pobre diablo, patn, cionar, librar flores; explotar, esquil- pytuhrasy : respiracin dificultosa ,
(ai)pysa~'o: cortar las ul'ias del pie. destripaterrones. mar; oipyte huguy: chupa su sangre . irregular.
pysati: punta del pie(= pyatyra). (che)pytajeka: tener los pies agrieta- pyteai : llaguita en la planta del pie. pytuho : 1 ahoguo , atoramiento , respi-
pysattrehe: de ptintillas. dos; ser rstico, campesino, curtido racin dificultosa.
pytepyru 'a: callo plantar. pytuho :2 evaporacin ; ne remboryir,
pysevo'i: bacteria infecciosa de los de- en el trabajo (pynandi).
dos del pie. pytajovi : ente mitolgico; una tribu pyterao: cabecil, almohadilla de la ca- ipytuhne: de no tapar, se evapora-
beza. r (::. nde remboty 'pro ...).
(che)pysevo'i: tener los dedos del pie antigua de indios.
tnchados con picor especial. pytakue 1 (raro): restos(= tembyre). (ai)pytere 'o: sacar Jo interior; espulgar. pytuho :3 ventilacin (< ambopytuho:
(ai)pyso: extender, desdoblar, desple- pytakue: 2 taln de res faenada. (ai)pyte'o: sacar lo de dentro {== ai ventilar, airear).
gar; estirar, tender, desenvolver ; pytamba: muy rojo, encarnado. pytere'o). (che)pytuho: sofocarse (a veces igual a
planchar ( = acha 'r 'o) (che)pytamba : sonrojarse, avergonzar- pyti'a: pecho, seno(= kma). che pytuh: yo respiro) ; che pytu-
(ai)pysopyso :extendertodo. se ; enrojecerse; ipytamba yvy ho'- pyti'a chi : clllido o musiquilla pec- hopa = che py tupa: se me acaba el
pysy (por pyhy): crcel, reclusin , de- va ruguype: la tierra enrojeci con toral o de los bronquios. aliento , me muero ; che pytuho ha-
tencin, (aipyhy: coger). la sangre de los cados. pyti'aju: miedoso, cobarde (compara ky kuri: echo los bofes tras l, le
(ai)pysykuai: rozar, pasar resbalando, pytangy: color rosa , rosado, un poco py'amandyju). quiero alcanzar corriendo).
rozando. rojo, rojo dbil. pyti'amiri: miedo, cobarda ; ipy ti'ami- (ai)pytujoko: soft>car , detener la respi
(ai)pysyr: salvar, librar. pytare: restos (lzembyva, hembyre rf: es cobarde. racin (ms 1:1sado: ajepytujoko).
(che)pysyry: 1 resbalar, deslizarse el ms usado). pyti'aemboty: obstruccin de pecho , pytukyt'i: respiracin jadeante , fati-
pie, patinar. pytasf: tendn de Aquiles; garrn . dificultad en respirar. gosa.
(che)pysyry1 (v. anterior); ndaipysyryi: pytaso : ahincamiento de pies y de (che)pytukyt'i : respirar anheloso, ja-
pyti'apa.nui ; estertores catarrales. deante .
no resbala, no desbarra (dice la cuerpo inclinado hacia adelante ;
verdad). hincapi ; hacer tncapi, afirmarse, pyti'a.rasy: dolor en el trax. (che)pytumbo: padecer de asma.
pyta : queda, aguant~ . constante, cons- resistir; ( a)jepytaso: aguantar, ener pyti'u: tufo. olor a rancio , olor pesti- (che)pytumbyky: padecer de as:na o
tancia , ndaipyta guasi: no tiene paciencia. lente; jagua p.: perro hediondo. respiracin corta . entrecortada .
mucha constancia (= ipyta'i). pyta ': de puntillas. empinarse; esfuer pytf: punta del pie ; pytfrehe: de pun- pytune: aliento ftid o.
(a)pyta: 1 pararse , detenerse: permane- zo; pyta'dme olwpity: de puntillas. tillas (mejor que pyrt es pysatf). pytupa: ahogo . ahoguo grave.
cer, quedarse; apyta ndajeri: me (lo) alcanz; (a}ilepyta ' = (a)fie . pytfrehe: de puntillas (= pysatire). (che)pytupa (= apa): morir (lit. se ter-
quedo fiio. No confundir "que- ha '4: esforzarse. pytu: 1 aire ( arapytu), vaho, respiracin. min la respiracin).
730 pyturape-py'a py'a-py'ajopy .731

pyturape: la trquea (X rembi'u rape: pytyai: holgazanera, gandulera , va- py'a3 (= apytu 'fl): nimo, espritu, (che)py'ahata; ser de corazn duro,
esfago , detrs de la trquea). gancia ; vago, holgazn. conciencia ; che py'pe ha'e: digo inhumano, cruel.
pytus: expiracin, respiracin. (ai)pytyv : ayudar, socorrer, auxi- entre m, pienso entre m, digo pa- (che)py'ahe: tener gusto en comer, te
(che)pytus {forma del tup s en vez liar. ra mis adentros, para mi capote; ner apetito {:: che juruhe; akaruse,
de la h guaran, pytuht): respirar, Algunos dicen potyv, pero potyv nda che py 'i akiririvo: no me sufre che varea: tener hambre, aprtito).
expirar (inspirar sera pytuike, py- es la forma antigua del guaran y el corazn callar. py'aheta : indecisin, duda, vacilacin
tureike). tup, en los grandes maestros Mon- (che)py'a :4 (= ama', che mandu'a): (=py 'amoki).
pytu'u : descanso, sosiego, quietud , re- toya y Anchieta . Distinto de py ty- atender, preocuparse ; nde rehnte {che)py'aheta: dudar , tener duda o va-
poso; omba 'apo p.: trabaja sin can- v6 es pysyr: salvar (que conviene ipy 'a: en ti slo piensa. cilacin, estar indeciso (= che py 'a
sarse. usar). py'a angata: preocupacin, solicitud , moki; (X che py 'a pete!: estar re
(a)pytu'u: descansar, reposar, recrearse , pytyvba(ra): ayudador (X pysyrh- ansia. cuidado. suelto, decidido).
vacar o tener vacacin ; aliviarse , so- ra: salvador). (che)py'a angata: estar solcito , preo- py'aho: recuerdo, pensamiento, me
segarse ; holgar, tener tregua. pyu : flojo , no tenso o tirante . cupado (v. py'angata). mora .
pytu 'upor {omba 'apo ): trabajan des- (che)py'aho : rsele a uno el corazn,
pyu (michf): por nada (v. hyu). (che)py'achivi: sentir nuseas (= che
cansadamente, sin matarse . recorda r; venir a la mente, suspi
(ai)pyuv: forrar por dentro . py 'avai, che py 'a jere). rar por ( hese) (=che ho: recordar)
pytO = ypyta: oscuridad , tinieblas;
pyt hna: est oscuro; che pyta ai- (che)pyva: ser patituerto, de pies tor- py'agualala: bazuqueo del estmago o (che)py'ajera = ajepy'apyjera: tranqui-
kvo: ando en tinieblas; pe mba e cidos. intestinos (bazuquear: mover la va- lizarse ; despreocuparse, calmarse,
iypyta chehegui : es oscuro esto pyvevi: ligereza de pies. sija para remover el lquido). sosegarse (= ajorma che py 'apy:
para m, no lo acabo de ver. (che)pyvevi: ser gil de pies, buen an- py'aguapy:1 paz, tranquilidad ; sosiego, sal de la pena,lit. solt l. p .).
pytii aja ; por la noche, de noche ; mien- dador, andarn (= akuO. iakud). serenidad, propio dominio. (che)py'ajere: tener el estmago revuel-
tras est oscuro. pyvoi: patada , puntapi ; coz. py'aguapy :2 buena digestin (py'pe to, con nuseas.
pytOjave; al anochecer, a boca de no- (a)pyvoi: patear, dar una patada (hese: ojy por}. py_'ajoha: desazn, intranquilidad, de-
che . a l) ; cocear. (che)py'aguapy: l tener, haber paz, a sasosiego.
pylmby: crepsculo ; sernioscuro. (ai)pyvu: batir, agitar, revolver, remo- estar tranquilo sin sobresalto; ta pe- py'ajoja : equilibrio mental, carcter
pytiimbyjave: al oscurecer, a boca de ver (lquidos huevos. comida); ipy- nde p. kena: estad tranquilos, sose- reflexivo, sin altibajos, "acquani-
la noche. vuha, hetaluipe, mbaipy jepeve gados, haya paz. mitas"; ndaipy 'ajoji: es desigual
pytngue ruvicha : el prncipe de las ti- nahatvai: muchos cocineros estro- py'llguasu: valenta , decisin coraje, de carcter, atolondrado.
nieblas (Belial). pean la comida (lit. aun el mbaipy audacia. py'ajoko: tentempie, bocado ( = jepy 'a-
pyttlnguy : semioscuro , medioscuro. no sale duro, no sale bien). (che)py'aguasu: ser valiente, corajudo, joko).
pytilmguype: en la semioscuridad, en- pyyke: borde del pie . intrpido, audaz. (ai)py'ajoko : dar, ofecer un bocado
tre dos luces. py'a: 1 estmago, barriga, entraas (X py'ahi: agriera, acidez del estmago, o tentempi (X ajepy'ajoko: yo
pyttlramo: de noche, a la noche . tye: vientre). acedia . tomo un pequeo refrigerio , para
pytvove: luego de oscurecer, a boca py 'a: 2 corazn ( = py 'apy = e 'a); che (che)py'ahi: tener acidez, agriera ; es engal'lar el hambre).
de noche , al anochecer. py 'aite guive: de todo corazn (X tar agriado; sentir desagrado , displi- py'ajopy (= py 'apy): quebranto , pe-
(che)pyt~: atrangantarse (= py 'aka, koras, vocablo reprochable para cencia, antipata, aversin (= ae- na , desolacin, pesadumbre (ajopy:
ajepy 'aka). un poeta guaran). ko 'i, ajahi, che joha). apretar).
732 (ai)pyajopy-py'amomarandu
(ai)py'amomarandu-{ai)py'ar~a 733
(ai)py'ajopy , preocupar, inquietar, (che)py'ako'6: estar resentido, ofendi-
apenar, atribular (== ai py'apy): che do. En vez de ko' se usa tan bien (ai)py'amomarandu: hacer presentir, py'apohyi : pesadez de estmago, indi-
py 'ajopy = che py 'apy upe ojapva: o mejor ko 'i. Py i:z intensifica el avisar de antemano. gestin, gastritis.
me apena lo que est haciendo (= significado . py'arnongeta: pensamiento, reflexin; (che)py'apopo: sobresaltarse, impre-
me da cuidado) . (ai)py'akuaa: comprender o congeniar, ne e'~ o heja chve heta che py'a sionarse, asustarse , espantarse ; su-
py'ajoyvy: traicin, felona (X hlpo simpatizar con uno (chupe). mongetar : tus palabras, tus conse- frir de taquicardia.
cresa: py 'amokOi, hovamok.i). py'akue : asadura, bofes, hgado de la jos me dieron mucho que pensar, py'apota : deseo del corain, secreto,
(che)py'aju : ser miedoso, cobarde (< res. . fueron objetos de serias reflexio anhelo, ansia innata .
py 'a mandyju: corazn de algo. (che)py'akutu: sentir punzadas en el nes . py'apy: 1 alma, espritu, interior.
dn). corazn, padecer de embolia (obs- (ai)py'amongeta: inspirar, dar que pen- py'apyl (= py'a): corazn, fondo del
(a)py'ajuka : afligir, matar (a disgus- truccin de un vaso sanguneo). sar; hablar al corazn (X ajepy'a- corazn (v. py'a 2 3).
tos); hacer desmayar. py'akutu: pualada en el epigastrio. mongeta: pensar, reflexionar). py'apy: 3 pena, quebranto, peso o losa
py'ajuru : boca del estmago. (che)py'aku'i : sentase con el corazn py'ambojei : desunin de corazones, u opresin del coratn (< py'a +
pyaka : metacarpo (hueso de la mano). contrito, afligido, destrozado. discordia, rivatidad : manzana de jopy: corazn + opresin) (= jepy 'a .
py'aka (= jepy'aka): golpe en el abdo- py'akyr}'i: cosquilleo de gozo antici- la discordia. py).
men . pado. (ai)py'apy: 4 apenar, quebrantar, cau
(ai)py'ambojei : sembrar discordia, de-
(ai)py'aka : golpear en el vientre , dejar (che)py'akyrji : estremecerse , gozarse ; sar malestar; "che py'apy che mem-
sunin.
sin respiracin ; atorar, atragantar; sentir como cosquilJas en el epigas- by ", he'i isy: me quebranta mi hi-
(che)py'andyi :estremecerse , impresio- jo, dice la madre.
che py 'aka: me dej sin respiracin. trio. narse, conmoverse ; hese nde resa- py'apyby: melancola, debilidad; com-
(che)py'akane' : fatigarse , respirar, py' amano: desmayo,Jimotimia . hvo, nde py 'ancJ.yi voi: al mirarle ,
anhelante, afligirse, apenarse. (che)py'amano: desmayarse, desvane- prensin, darse cuenta .
uno se estremece , se impresiona.
(che)py'akangy: desfallcer, sentirse cerse, tener un ataque. (ai)py'apyby: comprender, calar.
abatido, aplanado, desalentado; py'angata : preocupacin, cuidado. (ai)py'apytu 'u : calma de espritu, so-
(che)py'amandyju: ser cobarde , sentir
hambrear; estar dbil , decado. (che)py 'angata: preocuparse, afligirse, siego (del nimo), descanso; ausen
miedo, o apocamiento (Ht. corazn
(che)py' akay: sentir desmayo , flaque- pasar pena; ip. hl'na: anda preocu- cia de movimiento o agitacin inte-
de algodn).
za , des liento, lirnotimia .(py 'ama- pado. rior, calma, paz.
(che)py'amarae'y (= marane 'j): ser
no). casto, de corazn puro, inconta- py' angeko (ko = ki): congoja, aflic (che)py'apytu'u: gozar de calma inte
(ai)py'akar.ii: causar remordimiento, minado (M.). cin, pena. rior, estar despreocupado, libre de
escrpulo, inquietar, alarmar; me (che)py'amegua: resentirse , sentirse (che)py'angareko (ge = ga): (casi idn- ansias o codicias.
inquieta : che py 'ak.anii == che py 'an- ofendido, estar disgustado. tico al anterior): afligirse , pasar pe (che)py'apyt : pasar-por tristeza, mu-
gekoi = che py 'a angeki = che (che)py'amiri: ser miedoso , pusilni- na. rria , desolacin, oscuridad del alma.
py'a angata. me, cobarde. py'aar: bravura , furia. py'araku: calor interior ; herpes bucal :
(cbe)py'akororo : tener borborigno o. (cbe)py'amichi: ser humilde, modesto, (che)py'aar: sentirse agresivo . bravo. acaloramiemo , apa5ionamiento, en
ruidos intestinales.(= che py 'a gui- sin pretensiones (X chentese, che- furioso, brav io . tusiasmo ( = aktiraku).
lili = che py 'agululu). snte: ser altivo, egosta , soberbio) . py'ae': ruido intestinal, especie de (che)py'araku : sentir el calor estoma-
py'ako': resentimiento , rencor. odio, py' amomarandu : presentimiento, aviso estertor borborigmos gstricos. cal; acalorarse, apasionarse.
ofensa (pasiva). previo subconsiente. py'aperere : taquicardia; inquietud. (ai)py'arasa: 1 prevalecer. dominar.
py 'apichyvy: nuseas ( = py 'ajere}. hipnotizar.
(che)py'avaii)yia 735
734 (ai)py' aras a-{<;be )py'avai
(che)py'avai: 2 estar enojado, resenti- (che)py'i : resbalar, deslizarse (= che
(ai)py'arasa: 2 causar risa , dar ganas de (che)py'arory: estar alegre , de filis, op-
do, ofendido; ipy 'avai tapichndive: pysyry}.
rer. timista; de buen humor ( = che re-
es inhumano , no tiene entraas para (che) py'i: tener pies pequeos (= che
py'arasy:l apetit o(= juruhe). tia'e ). py micht}.
py' ajuru: esplenitis o inflamacin del con sus hermanos.
py'arasy: 2 dispepsia, dolor de estma- py'aw: estmago hinchado o hincha- py'yi: con frecuencia , frecuentemente
hgado.
go; hambre ; resentimiento, envidia
py'asangue: diafragma (compara teko- zn del estmago, timpanitis ( = (= sapy 'apy 'a: a las veces, de vez
(X gastritis: tyerasy, ose.). tyevu). _ en cuando , no muchas veces).
(che)py'arasy:3 tener dolor de estma-
vesd).
- (che)py'a'i: ser de corazn pequeo pfia: usado en hatapyia: atizar el
py'a tarova: locura, confusin , descon-
go ; estar resentido, ofendido , envi- (v .py'amirt, py'amicht}. fuego.
cierto mental, desorientacin ( v. ta-
dioso (hendive: con l).
rova).
py'arata : fortaleza, nimo, valenta. (che)py'atarova: estar desasosegado,
(che)py'ara': inspirar, hacer presen- desconcertado , atontado, desorien-
tir, tentar. tado ; no estar en sus cabales; estar
py'arekotev (= iembyahy i, vare 'a, destrado.
kremi, karuse}: hambre, indigen- py'atarova 'f: tranquilidad, carencia de
cia , anhelo. prisas y preocupaciones; sosiego,
(che)py'arekoteve: sentir hambre , etc. dominio propio, paz interior {=
(v. el anterior). py 'aguapy, py 'a pytu u).
py'arenyh: hartura, ansia hambre o (che)py'atukytky: palpitar en expec-
sed del corazn calmada o colma- tacin de algo muy alegre o triste,
da ; che py 'arenyh~mbma: ya po- estar muy asustado, con gran miedo
seo lo que anhelaba . o pnico.
(ai)py'areru: robar el corazn (ms py'atutu : palpitacin rpida , taquicar-
usado es el siguiente). dia.
(ai)py'areraha : cautivar, embelesar, de- (che)py'atyai: estar re~coroso , resenti-
jar enamorado ; che py'arahaite: me do ; odiar (hendive: con l, a l).
cautiv del todo. (che)py'atytyi: tener miedo , padecer
py'are: rencor, nimo amargado (lit. de taquicardia; ipy'atytji: es asus-
corazn, estmago hediondo < r tadizo, miedoso{< ambopy 'atytfi:
= ne). asustar, amedrentar=-= amondyi).
(che)py'are: sentir rencor, estar amar- py'aupa : (M.): hiel, saquito de la h.
gado (hendive: con l). py'ay'uhi : ansia, sed o hambre inte-
py'aro: odio, rencor (lit. corazn rior del espritu.
amargo). (che)py'ay'uhi : anhelar, ansiar ardien-
py'aro: hiel (= py'aupia, M.). temente.
(che)py'aropu: romprsele a uno el co- (cbe)py'aui : 1 sentir nuseas, estar con
razn, estallar, etc .: afectar mucho. el estmago revuelto, indigestado.
Letra R
La- "r" en guaran siempre (aun al prin- apuro); nde piko ne rage: tienes
cipio de diccin o s1laba) suena co- prisa? {= che py'a roge); tage ppe
mo la ''r" de "coro, moro, cara, pe- = pya 'e: aprisa.
ra, pira " en espaol. (a)raha, acree.: llevar; nda che reraha-
Ntese adems que los nombres os- si piko: (es) que no me quieres
cilantes tienen una de sus formas llevar?; roguerahta (X rohupita,
iniciada con "r", como tesa, hesa, si se trata de un vehculo): te lleva-
resa. r ; ogueraha por ka'akaigue: va o
Ahora se pregunta: habr que po- cae bien el mate quemado.
ner en el lxico bajo la "ere" estos (a)rahauka, acree.: enviar cosas (lit.
vocablos oscilantes, que ya figuran hacer llevar) ; arahaulaita ndve; te
bajo la "t" o "h", y tal vez en am- lo enviar (X amondta, si es perso-
bos sitio'?. - Parece que el dar beli- na).
gerancia a estos oscilantes con " r", rairo: muy agrio; lima sutf irairo: elli-
es cosa bien intil, pues se. trata de moncito es muy agrio .
un accidente gramatical de pura (che)rajy: tener hija (tratndose de va-
construccin morfolgica- a sintc- rn); ndpa nde rajy: tienes hija(s)?;
tica no Ucga. A pesar de esto, no de- itajyra pku; tiene cinco hijas (refi-
jaremos de poner el oscilante regen- rindose al padre; imemby kuffa p-
te (con " r"), si en algn caso parti- ku, si se refiere a la madre) .
<;ular lo juzgremos conveniente y raka'e, sufijo de pasado; reime raka'e;
til para el lector estudioso (por estabas, ya estabas (en buen caste-
ejemplo, si en espaol forma verbo llano, no "habas estado", como di-
especial como lo forma "che rasy': ce el paraguayo).
enfermar o estar enfermo). rakuchi, ose. (< takuchi: libido): ca-
raue, ose.(< tague: pelo); {che)rague lentura, celo; nde rakuchi hikni: te
pu i1mba: horrorizarse, ponsele a ests poniendo celosa (dice la ma-
uno de los pelos de punta. dre a la nif\a).
(che)rage, ose.: tener prisa, apresurar- ramo ,1 sufijo tomo: en calidad de,
se; che r. ahvo: voy con prisa (o como, por ... ; opyta mburuvichra-
738 (a)rambi-(che)ra'y
ra'y -reheve 739
mo: queda de superior; andeicha- hina: no ser que tiene gusanos
guramo: uno como nosotros en los intestinos?. el hijo de Estanislao, tambin se lla- rel (tomo~ caracterstica verbal de se-
(hombre) como nosotros. ' (che)rasy: enfermar, estar enfermo; ha'a ma Estanislao. gunda persona singular de los ver-
(a)rambi: dormitar, descabezar el sue- che rasy: ca enfermo; ndpa re a ra'y para diminutivos (= 'i): kambuchi bos areales; rejapo: (t) haces (la s
o; ar. sapy'ta: voy a dormir unos nde rasy: caste nfermo?; hasy hl- r.: catarito (= kambuchi'i, ms fre- final de "haces'' equivale al re de
minutos . na: est enfermo. cuente). rejapo).
(a)rambosa. hisp .: desayunar, almonar; (che)rataindy, ose.: arder, lucir, brillar; (che)ra'yranp: mi ahijado (dice el va- reba'e = rehea 'e, especie de suftjo pro-
ndoguereki irambosagua: no tiene che eakupe nerataindyne, Tupa- rn), mi adoptivo, criado en casa , nominal, oscilante segn la persona
con qu desayunar. sy: oh, Virgen Ssma., tu brillars etc. verbal ; che r., nde r., hese 'e: po r mi
rangue: 1 en vez de; repuka rangue. ne en mi corazn. ra'ymi: un poquito (= kytomij. medio, por tu medio, por medio de
ras: lloras, en vez de rerte ; ndere- (che)rat: ser duro, inflexible. ra'yre, che r.: mi hijo que fue, o mi l; che mbo'eha che sambyhy; he-
he ojapysaka r. , nde a'o Mna: en (che)ratr: ser espinoso , cornudo (verbo criadito (habla el varn); dte ko sea'nte aikuaa kuaaye aikvo: mi
vez de escucharte, te injuria (a'o = chendal) ; hatf: tiene espinas. Lambare ra 'yre: yo soy vstago de maestro me gua; mediante l voy
ja 'o). raviru, ose. (ver havifU): esponjado Lambar. progresando en el saber.
rangue 2 (< r + kue): que haba de ser decado. ' ri,1 sufijo nominal de futuro, que pue- rehe,1 posposicin causal; angaipa
y no fue; ka ko ne mba'e che ra'e (sin nasal destacada, sufijo de pa- de acompaftar a cualquier sustanti- refUharre, op)'ra iiiakre: por ser
mba'e ranguko: esto que ahra es sado , especialmente de pluscuam- vo, fenmeno muy tpico del guara- ella el causante del pecado, le pisa
tuyo, haba de ser mo. perfecto ; ou ra'e: haba venido; os- n, cuyos sustantivos pueden y de- la cabeza.
(che)rari: 1 ser arisco, huidizo; irari che- mapara e mba JIIU: ya haba salido ben indicar el tiempo ; pa'ira: semi- rehe,l posposicin regida por algunos
el auto?; nde piko ra'e: fuiste t , narista (futuro pa 'i o sacerdote). verbos y que oscila segn la persona
hegui: me esquiva, se recela (ojepo-
has sido t?; ipmane ku ra'e: ya verbal; che r., nde r., hese: por
yhu), haba de ser mo. ri,2 suftjo de ciertos nombres de plan-
habr tocado = ipu mba 'e mane m, por ti , por l; oembo 'e ande-
(che)rari::~ ser voluntarioso, brioso, t.u degeneradas (v. omburd}.
suelto. ra'e: es probable que ya haya dado rehe: reza por nosotros; ojerure he-
(che)di: mis dientes o muelas (v. t4i).
la hora. sekura: pide por ellos; omaa che-
(che) rari:l ser gil, ligero, flexible (X ra'eve (v. ha'eve). (che)rnbu: tener hambre (= che rehe: me mira (como se ve rehe no
aemborari: hacer ostentacin de ra (dos nasales sin destacar): antes, embuahy i). siempre equivale a "por"); ipyrehe
agilidad o acrobatismo). primero, delante; nde raena: usted re' (del lenguaje corriente) por rene; okva: duerme en pie , de pie (la ga-
rasa : m~y: ipochy r.: est muy enoja- primero; pe rae pekaru va 'era: vos- tapre, re: por el camino , por el llina).
do; tva, r.: es muy feo, est muy otros comeris antes (que noso- campo. reheua, suftjo o terminacin de ad-
mal (hecho, dicho) . tros). re,2 sufijo de pasado ( kue); especial- jetivo; tup4rehegua: divino; yvypo-
(che)rase (verbo chendaf): llorar; hase- (che)ra'y : tener hijos (refirindose al mente lo toman los nombres verba- ra r.: humano; marangaru r.: sacra-
refva: llora de vicio ( = ajahe 'o: llo- padre slo) ; ndpa. nde ra'y: tie- les (como apohllre: el que (lo) hizo) mental (= mo11U1Tangatuha r.).
rar, la'11entarse). nes hijos?; ha'e ira y ra moki: l y algunos sustantivos, como roen- relieve: con; vy 'a reheve ( = vy 'appe):
(che)ruo: tener guano(s), estar agusa- tiene dos hijos (X ella tiene dos dore, membyre, ra yre: casado, hijo con gusto , a satisfaccin ; pochy r.:
nado ; reho peve, nde raso hagume: hijos: ha'e imemby moki): nda que fue (de la mujer), hijo que fue rehehape, rehehapere: expresamen-
hasta que te vayas a donde cres che ra y i (dice el varn): no tengo (del varn); che mbo 'pyre: mi disc- te , exclusivamente (v. embo'euka)
(puro) gusano; oimne hye rasorei hijos ; Tani ra 'y rra, hrd Tani avei: pulo (X pero se dice che mba'ekue: con ira , con enojo ; mbok4 reheve:
cosa que fue ma). con arma, con el fuw (armado de f.) .
(che)resaruru-(a)rohory 741
740 rehe'y-(che )resari
(che)resaruru: padecer conjuntivitis, rire,3 conjuncin condicional de pasa-
rehe'f: sin; Tup r. mba'evete ndajaja- tiene picor en la lengua, o tiene tener los ojos hinchados (< tesaru- do ; reho rire, ne kane'tJ va'era
po kuai: sin Dios nada absoluta- hambre (= ikme hemi). ru: tnchazn de ojos). (mo'd): si hubieras ido, te habras
mente podramos hacer (= ndereja- (che)rembechory = ( a)emohembe- (che)resas: estar excitado, agitado ; cansado .. (Aqu el verbo que prece-
po kuai). chory: hacer pucheritos; hembecho- che py 'araggui, che resas: por el de al rire, lleva acento prosdico, y
re, tono, caracterstica de segunda ry: l hace pucheritos. cansancio , por la prisa estoy agita- rice tambin).
persona singular con verbos iantes (che)rembe'y: estar limitado, tener do (< tesas: agitacin, excitacin , rire ... jevy: sin igual, sin par; Mariscal
o aireales, como reipyte, reisu 'u: (por) riberas ; tener orla , ruedo, a- ojo desorbitado) . r. , M. jevy: el M. nico, sin se-
chupas, muerdes (v. re3). ne ret rembe'y sapy'nte ndoje- (che)resat1l: tener cataratas (tesata: gundo, incomparable.
re: gratis, de balde ; porque s, sin ms, kuaimiva: los lmites <fu nuestro catarata) ; hesata hna: tiene c.; riregua: igual (v. rire 1 ).
sin razn; desocupado; intil, intil- pas a veces no se saban; pe ao no- est ciego. ro 1 (roi) caracterstica de primera per-
mente; por nada; oeme ' rei: se da hembe'yvimava: este vestido tiene (che)resava: ser bizco . sona plural restringido: nosotros
gratis ; rei rehne ijypype: en vano el ruedo gastado(= hembe'yyku). (sin vosotros); rof, roime: estamos,
(che)resav: ser de vista defectuosa,
a~udirs a l; reime repa - naime somos; roipuru: usamos, rokaru: co-
rerojaha: que lleva; vakapi r.: que propensa al guio.
reiri: ests desocupado? - no lo es- acarrea cueros (de buey). memos.
toy; nome 'i reri, ome ' hepyre: (che)resi, ose.: estar sano , tener salud.
rerovaha: transmisor, contagioso. (En M. y A. tesi: es alegra); ore ro2 (== ga); aha che rpe: voy a (mi)
no lo regalan, lo venden; ahasa re- casa ; u pe pendero guaspe mba 'eve
ro, ipochy va'erO: si pasase sin de- (che)resaho, ose. : advertir, ver por ca- resaimbnte: estamos todos bien
(de salud); na hesi pori: no est ndovati: en esas vuestras grandes
tenerme, me enfadar. sualidad, sin pretenderlo; che r. he-
del todo bien. casas nada (os) falta.
reete: sin ninguna razn. se: le vi al acaso(< tesaho: vista ca-
r4 (que se confunde con ne): hedion- ro: 3 amargo ; rencoroso; hi ha irva
rena, sufijo verbal auxiliar de segunda sual).
do; rencoroso (compara che py 'ar: roisu 'u: tragamos lo agrio y lo
persona singular; mba 'epa rejapo (che)resake: estar sooliento (ojo car- amargo (pasamos por disgustos y
soy rencoroso de corazn); che
rezno ko'pe: qu ests haciendo gado de sueo: tesake). sinsabores).
py 'ar nendive: estoy disgustado
aqu1'?. . (che)resako'6: me irrita. Ntese que no contigo (che py 'ar = che py 'aro). roa' i == roju: nosotros (rest.) venimos,
(a)reko, acree.: tener, poseer, avpa est aqu en su lugar, que es bajo la ( = rohua'i).
rikatu := re: de balde, sin motivo ; osa-
nde rereko ipoguype, mvapa nde "h" (a)hesako': verbo transitivo . (a)roctchi: acariciar, acallar a una
jokuiva: qun te tiene bajo supo- puki r. hl'na: grita por gritar, por-
El "che" es acusativo , no nomina- criatura, adular.
que s.
der, quin te ocupa = a quin sir- tivo.
rire: 1 despus: nde riregua ndojejohi: (a)rohory: celebrar, festeja.r, felicitar;
ves?. (che)resakuaguyry: tener vatdo, verti- no se encuentra uno igual a ti, no congratularse con; dar el parabin,
(che)reko: ser as (y no de otra mane- go. la enhorabuena; arohoryete nde
tienes segundo , no hay otro como
ra): no nde reki remba'apo revo: ra 'y pyahu = roguerohoryete nde
(che)resari, ose. : olvidarse, no tener t ( = nde rire nde jevy ).
no somos asf que trabajemos sin ra 'y pyahrehe: te doy mis para-
en cuenta ; nde resarima piko che- rire ,2 conjuncin temporal: despus
ms ni ms (segunda persona en vez
hegui: ya te has olvidado de m?; de; rekaru rire, ejo che rekohpe: bienes por el nuevo nene; jarohory
de "uno no es as").
ipordve ande resari pevagui ( = na- despus de comer, ven conmigo. ane M o 'ha marangatu mba 'epu
rekva, tsp.: mercado = emuha; ane mandu 'i pvarehe): es mejor (aqu el verbo antes de rire es tono, opaichagupe: festejamos (a) nues-
so'oguy, si es venta de carne. no tenerlo en cuenta = no tener y rire acentuado prosdicamente). tro santo Patrn con bombas y m-
(che)rem: tener comezn; ika remi: esto en cuenta.
-- ~
1

742 (a)rogua ta-(a)ropyhare rora-( che)ro'oata 743

s1ca; che arohory nendive nde ra: (a)rombyasy : 1 lamentar: kurivvo re- rora: afrecho (salvado) de maz. (che)rovapytamba: sonrojarse, sufrir o
celebro contigo tu santo, tu da. rombyasyne: ms tarde lo lamen- (che)rory: alegrarse , estar alegre , con- pasar vergenza, sonrojo; abatatar-
(a)roguata: llevar paseando (como en tars. tento, ser feliz, dichoso : ha'e hory se.
procesin, etc.) ; ogueroguata Tup. (a)rombyasy:2 dar el psame: ar. nde hikni: es hombre feliz ( v. tory ). (che)rovasy (= che rova takuru): ser o
rra : anda en nombre de Dios. ru mano: te doy el p. por la muerte (che)ros : tener resistencia, ser resiten estar serio , tener o poner cara seria,
(a)roguahe: hacer llegar, recibir (ma- de tu padre. te a la muerte, hos pe mbarakaja: aspecto severo, cara de baqueta.
rangatulta: el sacramento). (a)roeno: llevar a acostarse, acostarse el gato tiene site vidas. (che)rova tavy: ser zopenco, bozal ,
rona, auxiliar verbal de ro (nosotros con; aro. Tupasy rra: me acuesto (a)rotf: avergonzarse, tener vergenza zonzo , de poco chirumen, de flacas
rest.) ; romba'apo roza : estamos invocando a la Virgen Santsima. de; narotf vima che resay: ya no me entendederas.
trabajando (y t ests ocioso?). (che)ropevy, ose.: dormitar (X che ro- avergom.ar (ms) de mis lgrimas. (che)rovayva: levantar la cabeza o te-
(a)roja: 1 aproximar o arrimar (el ve- pehy: tengo sueo) ; pokaha ku ho- (a)rova: mudar, cambiar, tran.; plan- nerla levantada ; ha jagua, reguapy
hculo); acercarse (itpe: a los esco- pevjlgui, ova (= opia) tapgui: el tar (nar ray: plantel de naranja). nde rovayva: perro, que te sientas
llos o piedras ocultas) (= amboja chofer pot dormitar se fue a la cu- (che)rova at: atreverse, ser desapren- mirando arrba.
X aja: me aproximo) . neta. sivo, ser fresco (o muy franco). (a)rovia, verbo acree. : creer(), fiarse
(a)roja,2 acree., acarrear llevar, pa re- (a)ropipi: disgustar, irritar, fastidiar, rov.i, ose.: frente; nde reime che rovi (de); che ndoroguerovii: (yo) no te
tpa rerojva: qu es lo que (suele) mostrarse disgustado, nde reropipi t estas frente a m: aime ojovi creo; na nde rerovii piko: no te
acarrear, llevar en tu carro (precisa- piko h(na ha'e va'elcue: te ha dis- (= ojohovi): estamos frente por cree (l)? ; che rerovike: creme;
mente)? a. opaichagua mba'erepy: gustado lo que dije? ( = te has d. frente (en franca oposicin). ( nde)ndererovii chupe: no le crees;
llevo o acarreo varias mercancas. por ...). (che)rovaja: tener cuado o cuada kua res{ly ha jagua kar mramo
(a)rojahe'o: hacer llorar, mover lgri- (a)ropoji: ofrecer, alargar, proporcio- (mi cuado). Lo/ita che r.: L. mi nde rerovia pa va'eri: nunca te has
mas, llorar con otro, lamentar. nar; aje 'tma aropoji ndve: hace cuada (A.). de fiar de lgrimas de mujer ni de
roje, complejo personal y reflexivo; ro- rato que te lo estoy ofreciendo (X rovake: en presencia; che rovakete perro rengo (cojo).
jetyvyro: nos sacudimos, somos ac- aikuavee: ofrendar, hacer oblacin: oguerahase che mba 'e: en m misma (a)rovy'a: dar gusto, placer: roguero-
tivos, laboriosos, dinmicos (ky- Ntese lo material y espiritual pro- presencia se quera llevar el mo. vy'ta: te voy a complacer(= am-
rey). pio de cada uno de estos verbos). (che)rovakorcho: tener la cara picada bovy'a).
(a)rojere: hacer volver; restituir al ho- (a)ropopo, acree.: hacer saltar; che re- de acn ipertrfico. royr, eroyrO: desprecio, desconside-
gar, etc. ropopo che renda: me hace saltar (che)rovakuare: tener el rostro picado racin, odio (A.).
(a)rojevy: recuperar , hacer volver, h. mi caballo. lle viruelas. (a)royro, v. acree.: despreciar, detestar
retroceder, h. retornar. (a)ropurahi: celebrar, cantar, ensal- (che)rovamoki: ser hipcrita, falso , (A.), poner reparos, peros; odiar,
(a)rojy: bajar (trans.), ayudar a bajar; zar (con canto o verso). andar con doblez (X py ~petef: sin- ogueroyro ichupe: le odia; reroyrO
yvatgui kesu: (bajar) el queso del (a)ropu'a: (hacer) levantar (= amo- ceridad). piko es que le desprecias? aiko
sobrado(= amboguejy). pu'). (che)rova omi: andar con disimulos o arombyasy royrme oikva avae 't:
(a)rokiriri: callar , no mencionar, pasar (a)ropyhare (= ambopyhare): hacer simulaciones, con -tapujos. Lamento que sea despreciado el
callando, sufrir. pasar la tarde (hasta la noche); ro- (cbe)rovapirupuku: ser de cara larga y guaran. (Se encuentra tambin oro-
(a)romandu 'a: recordar , maymrtJ ipo- gueropyharta purahi ha taguato enjuta. irO por ogueroirO).
rvva nderehe aromandu ~: conser- resaype: te har pasar la tarde con (che)rovapyko'~: tener la cara chupa- (che)ro'oata: ser de temple duro (lit.
vo de ti los mejores recuerdos. polcas y caa. da, flaca (v. tova p.). carne dura), tener muchas reservas.
744 (cbe)ro'y..-yguasurupi'a (che)ryke-ry'aikue 745

(che)ro 'y: tener fro (nde r., ir.: t tie- travs del campo; yvyrupi: por tie- (che)ryke: mi hermana(dice la menor}; (a)rylji: temblar, tiritar; vibrar; tener
nes f., l t. f. ; ro y)= ro y h"na; ha- rra, a pie; yrupi: por mar o ro;ra tykra: la mayor(a}. fro y temblor en la ftebre ; oryrji
ce fro, iroy anga avei: tambin pytrupi: por aire (en cohete hiper- (che)rymba: tener ganado (especifican- ha osusa kyhyjgui: se estremeca
ellos (guyrami: los pajaritos) tienen snico, por ejemplo). do qu clase); che rymba kure heta: y tem biaba de miedo; (X asusa.
f. ; tiempo fro, invierno: ara ro y rupi :J alrededo r (tiempo), ms o me- hymba gui mbovjmte: yo tengo temblar con temblor grueso, sufrir
( X fresco: ro ys, ho 'yst!J. nos; rundy prupi: alrededor de muchos chanchos, l tiene algunos sacudidas musculares).
(che)ro'yrypy'a : helarse, estar helado ; las cuatro. vacunos. Se no mbran los distintos rysy: os. (tysjli, hysjli}: hilera, ftla.s ,
ro'yrypy 'a hl"na: (ello) est helan- (che)rupi'a : tener huevos ; hupi'a lleta: animales de este modo: ringlera; peguata, tapeho ojohysyi-
do, hay helada. tiene muchos huevos; ndpa na nde che rymba gui: mi(s) buey(es). re: poneos en fa ; hysyikure ou:
ru: padre. Se usa slo en primeras y ryguasu rupi 'i: y t no tienes che rymba vaka: mi(s) vaca(s). vienen formados (X ambohysyi: po-
segundas personas (sing. y plur.), no huevos {de gallina)?; mytfl, ype ru- che rymba agua: mi(s) perro(s). ner en filas; oembohysyi: van o se
en las terceras; che ru : mi padre; a- pi 'a, pe ryguasu ombojakuap avei: che rymba bro: mi{s) burro(s). ponen en mas).
nde ru pav: nuestro Padre (univer- la gallina puede empollar tambin che rymba ovecha: mi{s) oveja(s).
sal) del cielo. huevos de pavo y de pato (de pava che rymba kavara: mi(s) cabra(s). (cbe)ryvati: hartarse, estar harto, satis-
(a)ru , v. acree.: traer . mba'e piko nde y de pata). che rymba jgua: mi(s) yegua(s). fecho (de comida, etc.). (v. hyvat4).
reru: y qu es lo que te trae?; mi- che rymba rekdo (de varn) mi(s)
(che)ruru : hincharse, estar hinchado, (che)ryvy, ose.: tener hermano mayor ;
ra Jo que me ha trado de la capital , recado(s).
tumefacto (X ovu hfna: est infla- nda che ryvyvi, omano chehegui: ya
un cortaplumas de lo ms lindo ; cherymbamontra(de mujer) mi(s) no tengo hermanito, se muri; ha'e
do, ensoberbecido).
ehechnte oguerva chve tetd gua- montura(s).
(a)ruruka : enviar ac; ogueruruka kua- tyvyrq, ityvyra: l es el menor; nde-
sgui, k y se 'i ne porva ( = kyse 'i No se emplea rymba en los siguien-
tia por okgui: hace traer (hace pa tyvjlra: t eres el menor?.
ipormba jepva) (agueru po r aru, tes:
incorrecto). que le enven) buen papel de fue ra (che)ry'i : sudar; hy'i: l suda; che
(importado). Nota aruruka con "r" che renda: mi(s) caballo(s).
(che)ruanga : tener padrastro (X che che kavaju: mi(s) caballo(s). rembiapo ry 'aikue mi: el fruto de
syanga: tener madrastra); ituvanga: epenttica, por aru u ka. mis sudores ( = che ry i rembiapo-
che mbarakaja: mi(s) gato(s).
l tiene p. ry (en composicin) como jukyry: kue).
che mburika: mi(s) mulo(s) o mula(s).
{che)rugui: tener cola e rabo; ndahu- agua con sal (que recetan Jos dentis-
che ryguasu: mi(s) gallina{s). ry'droe ( nde} tus trabajos o sudores.
guiri: no tiene cola, es rabn; na tas). Nota - como en el anterior la
nde ruguiri piko: no tiene fami- "r" epenttica jukyry por juky 'y.
lia (hijos)?. ryguasu: gallina (< uru: gallinita del
(che)rugui po'i: tener diarrea (= che pas).
rye chivi); hugui po 'i: ti~:1e d. ryguasu keha : gallinero.
rupi, pospos. (i con acento prosdi- ryguasu me ( = kupyju): gallo (lit. ma-
co); por, mediante ; por m, por mi cho de la gallina).
medio: che rupi (e, i acentuadas); ryguasu ra'y: pollito; ryguasu ra 'ypoo:
ha erupi: por l, mediante l. gallito, que hace el gallito , petime-
rupi,2 pospos. (tono sin acento pro- tre, lechuguino.
sUico ): por, a travs; rupi: a ryguasurupi'a: huevo: (de gallina).
Letra S
La ..s" en guarani tiene un solo sonido saka = hesak: transparente , claro ra-
parecido al de la "s" en espafiol, so- lo, difano, evidente (pok}; enchar-
nido representado por la doble ese cado (tye: la barriga).
en alemn. El guaran ignora la "s" sakaro , hisp.: hueso con mdula; o-
fracesa y catalana "rose" . ma, oma he'z]e s. pyteha: ya viene,
sa,1 apcope de tesa, usado slo en ya viene, dicen que dijo el que chu-
compasin , como prefij o; sarovy: paba un hueso (zacarrn).
(de) ojos azules .. sake = hesake: medio apagado (he-
sa,2 en sa'i,saguasu: de grano chico, de sake: ojo dormido), plido; hesake
grano grueso o bien granado. ne ratataindy: se amortigua tu vela.
sagua'a: 1 cerril, arisco (animal); (X (a)sako'i: preparado (estar); momby-
sarigue: indomable , arisco (hom - rygui osako '(va, nde ha e ijarani:
bre y animales, especialmente caba- preparado lejos para ti (su duefio).
llo). sakuape (por tesakuape): tuerto (lit.
sagua'a2 /= tesagua'a = tesapo): ojos ojos aplastado).
saltones. salaki {= saraki}, ltisp.: interj. para es-
sagua'a: J una tribu de indios. pantar perros(< sal de aqu).
si : falda , pollera, saya ; si para: polle- sambikua : bolsa (guasu pire pyra gui-
ra multicolor . gua: hecha de cuero crudo de vena-
saihovy = saijovy: bala perdida, cierto do).
pajarito . sambari: parte carnosa de la panto-
saingo: colgadura, colgante ( osaing- rrilla o antebrazo.
va, temisaingo, mbae saingo). (che)sambo: 1 ser elstico, flexible en
(a)saingo: estar colgado (X oesaingo: las articulaciones; ser buen gimnasta;
colgarse;amosaingo: colgar): mba'- dislocado (che karu}.
pa amo osaingva: qu es aquello sambo: 2 zancada, paso largo (< zam-
que cuelga all? . bo, hisp.).
aite = hesaite: arisco , cerril, silvestre , (che)sarnbo: moverse a zancadas.
selvtico, chcaro, salvaje, huidizo, (che)sambo sambo: andar a pasos dis-
tmido(= sagua'a, saraki). tendidos, pausados y acompasados.
sapy'ahpe-(che)s 749
748 (ai)sambyhy-sapy' agua
sapy'ahpe: por un momento, cosa de sati: cristalino, transparente, blanco,
tai)sambyhy: conducir, guiar: gober- sapu (por tesapu): ojos reventones. un instante , momentneamente. puro ;y s.: agua cristalina .
nar , dirigir; ser rector, superior , sapuki: grito, clamor, vocero, brami- sapy'aite : en poco tiempo, en un peri- sat\i (por tesat): ciego (X tesape: ce-
gua, conductor, lder. do, alarma. quete ; s. ejumi: venga un momenti- guera de un ojo; tuerto: hesape).
sambyhyha (= tendota, ose.): rector, (a)sapuki : gritar, clamar, rugir, bra- to; s. omano: muri de repente; sava (por tesavd): tuerto, bizco (savi},
director, conductor, capitn, jefe, mar, relinchar ; v.ociferar, oocear, ajapo sapy'aitta: lo voy a hacer en estrbico; isav hna: padece de es-
comandante, cabo. chillar, cantar (apurahi) (X arosa- un santiamn, en un periquete. trabismo.
sambyhypyre: sbditos, inferiores, ca- pukdi: proclamar, anunciar, pro- sapy'nte : slo un momento ; s. piko savi por hesavi: bizco ( < tesavi: gui-
pitaneados, dirigidos, regidos, go- mulgar, celebrar, ensalzar). rejukatu: no puedes venir slo un o).
bernados = mboja, vaja (A.) : sb- momento?. savira : ojos hinchados., conjuntivitis .
sapukaieta: gran gritero, algazara. sayju: amarillo, descolorido, plido ;
dito, vasalllo, sujeto, inferior {Tup sapy'apy'a : a veces, de vez en cuando
mboja: siervo de Dios). sapukaiha: que habla a gritos; pregone- {= amme). mortecino, macilento , lvido ; hova
(che)sambyky: tener soga corta; estar ro, altoparlante. sapy'y: locrillo ( de molienda fina). s.: cara lvida.
ms o menos sujeto, obligado, o sapukaipyni: memorado, laudable, dig saraki : juguetn, vivaracho, travieso, sayjumimbi (lit. amarillo resplandecien-
coartado, limitado en su actividad, no de celebrarse, de ser pregonado ligero, buscn (kua s.: mujer pro- te): palidez cadavrica, lividez; he
restringido . y divulgado (moherakuambyrl1). vocativa). sa 'yju mimbz'ma: ya le invade lapa
sangy ( = tesangy, tasengy): llorn. sapukaipyre: anunciado, proclamado, sarambil ( = astii): desorden, entrevero; lidez cadavrica.
snto ra , hisp. (= Mo'ha ra), da pregonado . algaraba zafarrancho; is.: hay de- sayjungy, por sayjuvy: amarillento,
del Santo Patrn, cumpleaos ; sorden , etc. serniamarillento .
(a)sapy (= asapymi): entornar los ojos.
aimo :f vaicha pe y isanto ra gua- (i)sarambi :2 estar desparramado, es- sayku (por tesayku): legaa ; tiene 1.:
he: parece como si llegado hubiese (a)sapymi: entornar o cerrar los ojos, hesayku: (incorrecto, isayku).
parcido , extendido ( = asOi, iasi).
el santo del ro. morir; sapy'ro apyta asapymi ma- (a)sayo : cardar.
sarandi : rbol de la salicina.
saa ro: abeja solitaria verde-azul. mo afmehpe: si de repente quedo sa'i (X saguasu): pieza pequea (mo-
sarandy: arboleda de sarO.
sapara (por tesapara) : ojo verdoso , muerto (por ah() en cualquier parte. neda) ; de grano chico X hesa 'i: de
sarapiu, hisp .: sarampin.
moteado . sapy'a : un momento; sbito, de repen- sara 1 (futuro de s): cuerda, soga pa- ojos pequeos.
sapatu , hisp. ( = pyao, pyryru, pyre- te ; como adjetivo o adverbio, instan- ra ... ; ne sar: el lazo que vas a usar. sa'ikue, hesa'ikue: pequeez, menu-
hegua): zapato. taneo, breve , fugaz ; apyta sapy'dta: sara :2 un rbol. dencia , bagatela , cosa balad, sonse-
sapatupe, hisp.: sandalia ; me quedar un poco; omimbi s.: sareko (por tesareko): fijacin de la ra; hesa'ikue petef arajere: es nada ,
spe , in ter. para espantar aJ gato. brilla un instante ; mborayhu s.: vista. poquita cosa un ao (pronto se pa-
sapeka , hasapeka: tierno (kumanda: amor pasajero; pochy s.: enojo su- sana: ave zancuda. sa).
porotos, habichuelas). perficial ; ae' s. hendive (sin acen- sarigue: arisco, ligero de cascos, ch- sa'isa'i : poco a poco , a poquitos, a sor-
(a)sapeka (poco usado): tostar (amai- to ae'): le habl unos momentos; caro, travieso, atolondrado . hitos ( sa 'isa '(pe).
mbe, amoka '). ahecha s. ichupe (con acento ahe- sarigue :l tribu indgena . sa:t cuerda, soga, cadena ; traba, suje-
(a)sapiko : mordisquear, comer, mor- cha): le vi de repente. sarovy: de ojos azules. cin , esclavitud.
der; tejicha jajosapiko: nos morde- sapy'agua: (uno) de momento, uno saruru (por tesaruru): inflamacin en (che)si:2 estar sujeto con cuerda , ca-
mos como lagartos. provisional (gua hace referencia a el ojo, conjuntivitis. dena , atadura ; ha'e nais4i(va): es li-
sapile'u : legaiia (le= la). lo dicho antes); suplente, acciden- sat, hisp.: sartn bre, nadie le cohibe, no tiene obliga-
sapire : cascarrilla del grano . tal; accesorio).
750 sa-(e he )sogue sogue sogue-(a)susu 751

ciones = ist1'y(va): goza de libertad ; hu use, ra hu urasyse: tiempo de la cruz de trmino y el preso estn so 'omimi : carne hervida.
pe nuJ.ra isd huz: este fu lano tie- la tos, de la gripe; ndousi: no quie- sin nada. so'one: carne hedionda, manida, pasa-
ne historia, antecedentes ambiguos; re venir ; nossi: no quiere salir. sogue sogue: entrecortado;pyahl! s.s.: da.
che sdre oiko: me est sujeto ; isre sevi, hisp .: cebolla. sus piros entrecortados ( v. so). so'opiru: carne seca, cecina, tasajo,
aiko: le estoy sujeto. sevoity: cebollar. soba : ltima moneda , lt. esperanza; charqui { i = e)
sa: 3 vida: isd kytri'i {= isambykyj: de kva che s.: ah tiene mi ltima so 'opyahu : carne fresca.
sevo'i : 1 lombriz , solitaria , helminto
poca vida (compara : che relcove s: apuesta; oembosarima isoha: se so'o pyra : carne cruda.
del hombre , tenia, verme.
mi corazn). lo jug todo , hasta la camisa; soh-
sevo'i: 2 infeccin de caros en los de- (i)su: est esponjado mandyju: el algo-
(che)smba: estar (todo) atado; kava- ma, sohapa: ya no hay esperanza,
d os del pie. dn).
jukura isdmba: los caballos estn est perdido.
t. a.; che ko che sdmba: estoy muy
(a)sevo'ijuka: matar lombrices (beber
caa).
o
sjo (v. so josopy). suguype : en confianza, a escondidas
extraoficialmente.
ocupado ("distineor" en latn); na soka: palo para majar o pisar, palo o
ne smbiramo {= ne ssramo), (a )se: salir, aventajar {hese); identifi- mango de mortero para pisar maz, (o)sunu: tronar, resonar como el true-
ejo: si no tienes ocupacin, ven. carse (ojuehe); ndaipri osva hese sope= popinda: ladronzuelo. no; osunu gueteri h{na lnasio ma
(che)smbuku: tener cuerda o soga lar- tembi u appe: no hay quien le soro: 1 roto, desgarrado, estro peado rangatu taperre R. Gonsles Rory
ga; gozar de libertad o de cierta l. aventaje en el arte culinario; erva ao, hesa: ropa o vestido, ojo, de ojo, e'ngue: resuena an entre las rui-
(X che sso: soy, estoy libre). ha ha ~va nosi ojuehe: lo que dices ko ' sorpe: al romper el da, el alba. nas de S. Jgnacio la predicacin de
sambyhyha (= tendota, ose.): rector, y lo que aftrmo no es lo mismo{= (a)soro :2 estallar , reventar (che py 'a: B. R. Gonzlez.
director , C<?nductor, capitn, jefe, ojuavy); osma: ya sali; nosvi: mi corazn). sununu : revuelta, revolucin, levanta-
comandante , cabo. no sale ms; pestapa: vais a salir?; soso = kane ': rendido, fatigado. miento, asonada .
sre, che s.; isare ( oiko ): andar a mi nos pordi chupe: no le sale bien; so'o: 1 carne. (Es resto o contagio (o)sununu: revuelta, revolucin, levan-
mandar, a su mandar. es mand: sal ya; asma tappe: ya o,
del tup, por ho ro 'o guaran). tamiento, insurreccin, algarada.
saso (cuerda rota , c. suelta): libertad , di en lo que buscaba; apete jevjmte (ai)so'o 2 (M.): cazar (animales o fieras). suru , sururu: allanamiento de domici-
emancipacin, independencia; he! as: no progreso, no consigo nada, so' oapu'a: bolita o albndiga de carne. lio, violacin de domicilio o habita-
ane sso va 'erha hi'itvo ichu- vuelvo a lo de antes. so'o ha'o: carne podrida; carroa. cin.
pekura anemos hatve ipoguype (a)so: 1 cortarse, romperse (soga, co- so'o hesy = s. ka ': carn~asada; asado . (a)suru y ms usado ajasunc meterse
uperire: dicen que seremos libres y rriente, la palabra); ika oso voz"ta (a)so'ohesy: asar carne. sin permiso, entrar de rondn, alla-
sin trabas, con el intento de encade- tyvype: su lengua ser luego destro- so'ohesyha : asador. nar el domicilio .
narnos ms duramente despus baio zada en la sepultura; ''laso ha jaha " so'o josopy = sjo, sincopado: cierta susu 'a : divieso, fornculo , nacido , gra-
su ferula. he'i aguape: "estamos sueltos, en comida de carne picada, cebolla, etc. no, postema.
sasogue: atadura, cadena rota. marcha", dice el camalote. so'ojukysy: puchero, caldo de carne. susi: temblor ; yvy sus: temblor de
se, sufijo de optativo que indica volun- (a)so: 2 carece.r de todo; no tener !o ne- so'oka'e: asado, carne asada{= so'o- tierra, sismo, terremoto .
tad de hacer lo que significa el ver- cesario; asoite che rembirepykugui mbichy). (a)susi: tiritar , temblar com temblor
bo o proposicin , o de adquirir la no cuento ni con un miserable peso. so'okangue : hueso sin carne. muy pronunciado; dar sacudidas
cualidad significada por el vocablo a (che)sogue : estar sin nada , pelado, in - so 'oku 'i : carne triturada. picadillo de musculares. descargas nerviosas;osu -
que se junta; ahase: quiero ir, hye- solvente, ser pobre de solemnidad; carne . sumba ky rgui: le tiemblan las car-
ra~yse: es propenso a colitis; ra kurusulgua ha presokue isoguva: so'okyra: carne enjundiosa, c. gruesa. nes de grueso{= asys)i, aryrji}.
752 (a)sus-syvakandu syvapeki-s)ii 753

(a)sus, y mejor amosus: cribar; ha- piracin, e'kuape ndache syrji: syvapekoi: bifronte , como el "Jano" sy'y: ta materna(= sy 'yky).
cer oscilar el cuerpo. la elocucin no me afluye, no me de los latinos o romanos. syi: resbaladizo, liso, lbrico; isyi asy
(ai)su'u:l morder, mascar, masticar, corre la inspiracin. m bu su: escurridizo (como) una
picar;mbi, chich4, tungusu,ati'a, (a)syry: fluir ; correr; escurrirse , desli- syvapo : frente prominente. anguila .
tahyi: la serpiente , la chinche, la zarse; osyry e'kuaa: fluye la dic-
pulga, el mosquito, la hormiga; on- cin, la palabra adecuada, corre la
de su 'va, flande su 'usva: pican, tie- inspiracin. Ntese otros verbos
nen el instinto de picar; che su u semejantes: ( che)pysyry: resbalar;
ko jagua: me mordi este perro. ( a}tyryry: arrastrarse; ambotyryry:
(ai) su'u: 2 saber, entender , ndoisu'u arrastrar; {a)mbosyry: hacer fluir,
kati avae': no sabe gran cosa de conducir el agua, canalizada por
guaran. un estero, etc.
(ai)su'u:J padecer, sufrir, che sy, ai- ( ai)syryku: sorber; tragar a sorbos,
kuaa reisu 'uva 'ekue: madre, yo s beber ..
lo que has sufrido por m. syrykpe: a sorbos, de un trago, de un
su 'u ha ' que pica ' que muerde; py apy sorbo.
su 'u ha: el remordimiento de la con- syrykype: de golpe, en un punto; petef
ciencia ; en tendido ; karaik su 'u ha: s. ahaipta ndve: en un instante te
entendido, perito en idioma espaol. lo escribo, te lo copio.
su'upy, su'upyr: comida, vveres, vi- (a)syryry: deslizarse, escurrirse; ehe-
tualla ; (= hi 'upy, jup(ka ). jke rehejva ha tapre esyryry:
sy: 1 madre , anciana; che symi: mima- djalo todo y emprende el camino.
drecita, mi buena madre; ndaisyiva:
syryvyndo: juego de velorio.
no tiene madre.
sy: 2 fuente , origen, maniantial. sysyi: palpitacin, temblor fib~ilar, es-
tremecimiento , vibracin.
syanga: madrastra(= syranga}.
syguaigui: abuela (= syguaimi, sy- (a)sygyi: temblar, tiritar, palpitar ; es-
guaivf}. tremecerse; vibrar, contraerse .
syky: golpe , instante, tirn; petef sy- syva: frente.
kype: de un tirn(= syrykype). syvacha 'i : frente arrugada, ceo, entre-
sype : azada . cejo.
syraryi : bisabuela materna. syvaguasu: frente ancha.
syraryi joapy: tatarabuela materna . syvaita ( ta = yvate): frente alta, pro-
syru : abuelo materno . minente.
syry: la corriente, el fluir, la vena, ins- syvakandu : afrente abultada.
Letra T
ta , J prefijo verbal de la 1a pers. para el ne pelo o lana ; haguma okam: tra-
optativo o ruego modesto ; eremi ga saliva (lit. come su pelo).
chve taha reimehpe: mndame ir tagueky, ose.: vello, bozo (ky < hoky:
a ti; taipom nde kyse: prstame (te brota r).
ruego) tu cuchillo ; ta che rovaa: taguekyti, ose.: trasquilo, trasquiladura.
bend ceme; ta nde juhu ym e ko 'pe: taguekytiha : sitio donde se trasquiJa,
que no te encuentre l por ac ; ta peluquera.
upicha: as sea (amn). tagu emi, ose.: pelito, pende raguemi
ta ,l sufijo verbal de futuro inmediato;
ndo 'i chne yvype, oheja Yramo pe-
peseta pi k o: vais a salir?; ros ta:
ne Tupt1 yvagapegua: ni uno solo de
vamos a salir (s, saldremos) ; aha
vuestros cabellos caer en tierra sin
voita nde rakykuri: voy a ir (ir)
permiso de vuestro Padre celestial.
detrs de ti .
(a)tague'o , desusado por ahague'o:
ta, 3 ta... : prefijo usado en la enumera-
desplumar, pelar, trasquilar.
cin ; ta imna, ta imena y: sea casa-
da , o no lo sea; ta arakue, ta pyha- tagui : comida preparada con el palrni
rekue: tanto de da como de noche ; to de la palma mbokaja.
ta mitd kwla, ta mitakuimba 'e: sean taguyn, ose.: acedamiento , fermento ;
n.ias, sean nios , lo mismo da nias haguinO hina: ya est pasado , huele
q ue n.i'los. mal.
ta .4 en la narracin, equivalente al cas- taguyr , ose .: libido, lascivia, deseo se-
tellano "dale baile, dale jolgorio", xual (che roguy r, haguyr6}.
ta de uso frecuente. tage , ose.: prisa ( <apuro ''de los argen-
taguaju : orn . herrumbre(= tave: mo- tinos); tageppe: a prisa ; che rage
ho). ahvo: voy de prisa , tengo prisa , lle-
taguato : halcn, gaviln ; t. resay: caa vo prisa .
aguardiente = jaguarere mguy, lit. tahachi: polica, agente. guardia .
sangre de tigre. -tahna , sufijo combinado ;,oguahta h(.
tague, ose.: pelo. cabello ; pluma, lana; na: est por Uegar; ohta hina: va a
hague, ndahagui: tiene lana . no tic- irse:okyta h(na: va a llover.
756 tahyi-taka (a)tak'o-takykupe 757

tahyi: hormiga ; 1. aryryi = t. veve = tajygue: 2 fortaleza , resistencia, aguan- (a)tak a'o y mejor { a)haka: cortar ra- takuvevy (y ms usado el siguiente).
l. ipepva: hormiga alada. te, msculo, pulmn. mas, podar. takuvevyi, ose.: (lit. caliente legero ) ,
(che)ti: me pica ; ti: es picante; che tajypoty: flor del lapacho ; primavera . tako , ose. : ingle , entrepiernas, vulva . (lo) tibio, bieza ..
tima: ya tengo hambre; iti: l tie- tajyra: la hija (de l); el padre dice "che takuvo,1 ose.: tibio, templado (tibieza,
takope, ose.: hernia inguinal fistulada ,
ne hambre. rajy: mi hija" ; nde rajy: tu hija (ha- calor moderado).
estrangulada .
taita : el pap , el padre (taita suele ir blando al padre) (hablando con la takuvo,2 ose.: ardor, encendimiento,
sin el pronombre personal posesivo): madre, se dir : ~1e memby kwla: takoruru, ose.; bubn , incordio (en la ardmento;sofocn.
ande Taita marangatu R omapegua: ingle). (a)taky: 1 discutir, pelearse ; anivkena
tu hija").
el Santo Padre , el Sumo Pontfice tajyrypy: hija primognita; nde rajyry- taku , ose.: calor, calora, entusiasmo. petaky ojuehe: no os poleis; iko '
(= ande Ru marangatu.. .). py: tu hija prim . (se dice al padre). lbido; ytaku: agua caliente ; ra ha- ataky: se levantan peleando.
taita guasu: abuelo. ku: hace calor (tiempo de calor). (a)taky : 2 trabarse, echarse, lanzarse
taity, ose .: pe taity apohare ku guyra takamby , ose.: horquilla ; entrepiernas.
takua , ose. : punta; hakua, ndahakui: (he se, ojuehe); cohabitar ( hese).
michi: el que hizo este nido es un takambyjy, ose.: esparrancado, per- takykue, ose.: lo de detrs, la parte
ruabierto; hakambyji y mejor ha- t iene punta , no t..iene punta .
pjaro chico; guyra raity mbyaiha, posterior . - El uso actual alterna
mt ao: nio ruin el que destruye kamby pe 'a: est esparrancado , an- takuapara: cai'la overa. manchada . ky y py; pero M . y A. tienen taky-
su nido a los pajaritos (= mitti ia- da a pasos /argo (= aguata samba takura : bamb . (A .) . kue slo.- Taky kue significa tam-
va). samba). takuare': caila dulce (A.). bin: despus, y tiene takykueve:
taja: malanga (planta , amuleto de los takambypa ', ose.: perineo, entrepier- takuare'ndy: ca\averaJ de caa dulce. ms despus y takykuete: posterior-
pescadores). nas . takuarembo: mimbre . mente a todos; akan1 takykuete: yo
tajao : col silvestre. takambype'a , ose. : piernas entreabier- takuati: caa de Castilla (Espaa). como el ltimo de todos (postre-
tajao rapo: raz de la col s. , comestible. tas. takuavsu : especie de caa grande. mo), detrs de todos.
tajasu: 1 jabal, cerdo monts ( = kure takapeJ (M .): garrote o macana con ~aku, forma errnea por tyakud, ose .: takykue gotyo , ose.: hacia atrs, en
ka'aguy); tajasu sera el macho del porra. o lor (generalmente buen olor), fra- sentido inverso.
jabal y karavera la hembra (Cado- takape,l ose. (M.): barriga (de pescado) gancia (teakua trae Montoya). takykupe , ose.: en la retaguardia, de-
gan). takara 'a: molleja ( = py 'akue) o est- takuchi , ose.: libido, celo, calentura trs (de todos).
tajasu :2 puerco , sucio , cochino; desho- mago de las aves ; che t. pa 'i ( dke el libidinosa de la hembra, sea mujer o takykuere, ose.: huella , pista, rastro,
nesto; hetaite mba'e por apytpe indio): tengo hambre. sea animal (no del varn o macho). estela, cola; yga rakykuere: estela
ane monguy 1 avei apaichagtia t.: takate'y, ose.: tacaera , avaricia , mi- takugua: caldera de barro . del barco ; kyse rapykuere: cicatriz,
entre muchas cosas buenas, nos seria, mezquindad, inters cuidado ; takuru: 1 hormiguero grande , la plaga herida (huella del pual);jaha hapy-
manchan muchas indecencias (lit. che rakatey hese: le cuido, lo guar- de Jos campos incultos; hova t.: cz . kuerpe: sigamos sus pisadas.
porqueras) tambin (Cabrera). do mucho, no lo prodigo; la tacae- ra muy seria, est muy serio; che ta- takykuere kay , ose.: extravo, desa-
tajayva : planta de raz comestible ra a nadie aprovecha ; pe t. avavpe kurnkugui mba.eve por nassi: paricin; hakykuere kayma desa-
tajy:1 lapacho (X quebracho: urnnde y) ( avavre) ndojapopardi. no quiere salir cosa buena de mi pareci sin dejar rastro ni sei'l.al.
tajy ? taju: nervio , tendn ; vena , arte- tak, ose .: rama ; yvyra rakti omap caletre. takykupe, ose. (ms usado con h): de-
ria (M. usa los dos indistinlamente, yvytu at: el huracn tronch (las takuru,l takurukue: libro, una de las trs; hakykurepe oiko: est en su
y A. aju, taju). ramas de) los rbo les ; 11e ' t . re: re- cuatro cavidades del estmago de ausencia, en su lugar, en suplencia
tajygue : 1 nervio, tendn; vena , arteria. quilorio (v.). Jos rumiantes. o sustitucin.
758 takykuri-tapia tapiagua-taso 759
takykuri, ose.: detrs; che rakykuri: taykiguyruru, ose.: papera(= ju 'i). tapiagua : lo de siempre, lo ordinario tarave: cucaracha (tarave, M., arave,
detrs de m ; hakykuri ani reho: no taykarat, ose.: quijada rgida , trismo. (= opa aragua). A.).
vayas e n su seguimiento. taykarati: especie de jabal (que mues- tap : tapir, anta (= mborevi ). tare'y, sufijo de ani; tereho nde, ani-
takykuerigua, ose.: el de detrs, segui- tra el colmillo blanco). tapiti : especie de liebre. tarey oho ha'e: ve t para que no
dor, partidario ; hakykueriguakura tapakura (M.): cincha, cinto, liga. tapi'a: miembro v., verga (= tembo, vaya l.
oiporiahuvereko ( = oguaky kueri- tapana (M.): tonto, bobo (vyr o). ose.).
tapel ose.: camino , senda, sendero, ru- tarova : loco, demente, desequilibrado,
gua... ): se compadece de los que le (a)tapi'a 'o: castrar.
ta, derrotero, rumbo, va; ha 'a tap- luntico, chiflado y parecidas sico-
siguen (en pos). tapo , ose.: raz;pe mandi'o hopo porfi:
sis (X tavy: necio; vyr o: tonto) ;
takykuvo , ose.: hacia atrs; lakyku- pe = ast tappe: doy con lo que esa mandioca fructifica se da bien;
ndepy 'a t. gui mr nde rekvai:
vo guata ivai: el retroceder es con- busqu. pe grando eha ndahapi gueteri:
que por tu demencia nunca duer-
traproducente. tape 2 ose.: camino, arte, modo o ma- el (llamado) granado no arraiga an .
nera ; religin (en Tupfi rape). mes (locura, v. py'a tarova).
takype: pedazo de loza; tiesto , casco , tapy, ose .: entre piernas(= takamby -
resto de sepultura antigua . tapeasa = tapejuasa, ose.: encrucijada pai). (che)tarova: volverse loco, enloquecer.
tamarakuna: una orqudea, suelda con o cruce de caminos (< asa, hasa: tapyi: toldo , casita, hogar (errneo tarovarga: manicomio.
suelda ( ra = na). pasar). con nasal, confundindolo con tata- taruma: especie de olivo u olivera.
tamo: ojal ; ou t.: ojal venga. tapekue, 1 ose.: camino viejo , intransi pyi: brasa. Los poetas principales taruma'a: especie de oliva o aceituna.
tami , ose.: ante pasado (= y pykue); table . no lo nasalizan). taryr}'i: vido, avariento ; itaryryi tem-
A ha B 11ane r ami: A y B nuestros tapekue:l plantita rastrera medicinal. tapykue (py = ky), ose.: parte poste- bi're, tembirepykurehe: vido de
mayores o antepasados. tapere: casa o paraje abandonado ; t e- rior, (61) detrs : ogaraky kue: parte manjares, de plata.
tarniret : pas de los antepasados. sajpe ahypyi nde tapere: con lgri- posterior de la casa; che rakykue: tas , ose.: llanto, lloro, rebuzno , gru-
tamirga : casa solariega. mas humedezco tu casita (en tu au- detrs de m; che rakykue taprehe: fiido, chillido y otras voces de ani-
tamba : concha ; vulva. sencia). me atras (en el camino). Ntese males; has hina: est llorando ( =
tambaku: ctoris ( = rambatf}. (che)tapere: 2 hago sentir mi ausencia ; que segn Anchieta y Montoya se ojahe 'o}; t. ha pyahme ojerure: lo
tambeao: delantaL nde t. chve: me hacas sentir tu au- han de preferir las forma s takykue pide (peda) con llanto y gemidos).
tambeju 'a : la chinche ( = hisp. chich). sencia, sent a un vaco, al echarte a las otras tapykue.
tasmbuku , ose.; alarido , bramido, ru-
bmbeypy (= tambepy}, ose.: ingle de menos (= r ohechaga'u = ndere- tapypa 'umbe , ose. : hernia inguinal.
gido , graznido continuado.
y regiones vecinas. hnte elle py 'aho = che nga 'u nde- tapypa 'l, ose.: seno, regazo , falda, en-
tarnbikua , sambikua: bolsa (de papel). rehe): cllpa tapere ndve: me ao- trepiernas. tasguy , ose.: llanto sin causa; ha'e
tmbo : resistente, fuerte. rabas? ne porey jave, nde t. cheve: tapypi (= tako), ose.: vulva. hasenguy: es un llorn.
tambu: larvas de gusano comestibles. senta tu ausencia . tapypikO , ose.: cltoris . tasesoro. ose.: llanto copioso; che ra-
tanimbu: ceniza . taperyva,osc.: una especie de cafeto. tapyrirembe , ose.: grandes labios de la s soro: romper a llorar, llorar a l-
tanimbuguy : rescoldo. (a)tapevoa (ha = ta): abrir carnino, vulva . grima viva.
tanimbupa (= tataypy): cocina. hogar. picada. tapyr, ose.: Uanto, lloro. taso, ose.: agusanamiento; avati haso
tanimbury : leja (lit. agua de ceniza). tpia, lsp.: pared, tapia. tapypiU, ose.: cltoris. hfna: el maz est agusanado; ne an-
tao (M ., A.): estreno , inauguracin. tapia: siempre , continuamente, sin (a)tarara : retemblar con estrpito, tiri- ga(pramo, nde raso Tup4 renond-
tayk, ose.: quijada, mandbula infe- cambiar, sin cesar (= jepi. opaitevP tar, rechinar de dientes; ipatarara: pe: si ests en pecado, tienes el al-
rior , barbilla (X 10vayke: mejilla) . ra). medio loco, tarambana. ma agusanada a Jos ojos de Dios.
760 tasy-tati tatinakua-ta'angra 761

tasy, 1 ose.(= mba'asy): enfennedad, tatapejuha, ose.: fuelle, (abanico del tatfnakua, ose.: cuerno, asta puntiagu- jado; mbujape haviru hz'na: est
dolor; che rasy: tengo e., estoy en- fuego). da. tierno el pan.
fenno (y por el uso hasy chve: me tatapiriri, ose.: chispa, dentella (X te- tatfmbore, ose: cornada, o huella de tavusu: pueblo grande, ciudad, capital.
duele). tepirf: estremecin1iento del cuerpo). la cornada.
tavy: ignorante, indocto; engaoso,
tasy ,2 ose.; dificultad, embarazo, con- tatapy, ose.: brasa, carbn encendido . tatf rasy , ose. (cuerno enfermo): mala
tonto, bobo; inocente; koygua ta-
trariedad , obstculo. tatapyiresa , ose.: carbn encendido, voluntad; nde piko ne ratf rasy che-
vy: campesino ignorante; mita t.:
tasyasy: ose. (por tasy hasy): enfenne- brasa. hegui: me guardas rencor?. nio inocente; aa pyti'apo itavyva
dad grave. tatapytu, ose.: llamarada (aliento o h- tatu: armadillo (existen muchas espe- mw!ka: individuo de pechos sa-
tasyha, ose.: estado de enfermedad; lito del fuego). cies) .
lientes como mueca de tonta: ha
apu che rasyhgui: estoy convale- tata m: (lea) para fuego; combustible. tatykue, ose.: salvado, ollejo, bagazo o
aandu ko chetujavo mbegue chet.
ciendo, sal (bien librado) de la do- tatarehegua, ose.: referente al fuego, residuo de la fruta exprinUda.
poi: y al hacerse viejo siento librar-
lencia. gneo. t:atypy, ose.: carrillo por dentro (carri
me poco a poco de esa neeedad { ta-
tasykatu, ose.; enfermedad o indisposi- tatarenda, ose.: fogn, hornillo, hor- llo por fuera: che rovayke, che ro-
vy = vijao a veces).
cin leve, pasajera; che rusy katu: naza. vaso'o, che rovape).
t:atypykua, ose.: hoyuelo de la mejilla, tavynunga: tilingo, simple, sonso .
estoy algo indispuesto, no me sien- tatati, ose.: humo hatatf lu'na: hace
to muy bien; hasy k.: est indis- humo, humea, hay humo. h. de la hermosura. tavyrai: idiota , bobo, bobalicn .
puesto. tatatna (nacon acento): atmsfera su- tau: duende, mal espritu. tayhu, ose.: amor, caridad; tayhpe:
tasykatuete: dolencia muy grave; hasy cia por la humedad o niebla. taupicha: as sea, amn. con amor, amorosamente; Tup ray-
katuete: est de ciudado. tataupa , ose.: fogn , hogar (< rupa; tva: pueblo , aldea (M., A.) .. hu. sy rayhu: amor de Dios, amor
tasypu', ose.: enfennedad que permi- sostn, cama). tavaguasu : ciudad urbe (X teta gua~u: maternal ; Tupd rayhgui: por amor
te levantarse; hasypu 1 hz'na: cae y tataveve, ose.: cometa. capital). de Dios.
se levanta, tiene recadas. tataypy, ose.: cocina. (che)tavahu: vagar, andar vagando , tayhupra (== hayhuhra), ose.: amigo,
tasy'y hasy'j: carencia de dolor, faci- tataypyjra, ose. : cocinero, ama de rondando; sin rumbo fijo. a mame, amador; che rayhupra ray-
lidad; hasyyme: fcilmente, o tam- ca~ o cocinera. tavarga: comuna, municipalidad . hgui: por amor de mi amado o ami-
bin: sin dolor. tata 'y, ose.: tizn. (a)tavea: mofarse, burlarse, chancearse , go.
tata, ose.: fuego; ndahatigui, roipo- tata, ose.: dureza , resistencia (X mba- embromar, tomar el pelo (X che va- taykue: desperdicio.
ruka (tata) ichupe: como no tiene rete: fuerte); /a.l tat aha i kuaa re 'a: tengo apetito , hambre).
tayvo = tayv. ose.: presagio , augurio;
fuego se lo prestamos. (= tatdgue): la dureza de uri cuerpo tavete: ciudad, pueblo grande (A.).
ani che rayv: no seas (ave) de mal
tataindy, ose.: (tata + hendy ): vela , se puede medir, ita hatdve araitj.- tave'y : desierto , despoblado (M., A.).
tave , ose.: moho, hav hta: se enmo- agero.
lmpara, luz encendida; tataindy gui: la piedra es mas dura que la ce-
mboguepyre: vela apagada = nahe- hece , tiene moho. ta'anga , ose.: figura , imagen, retrato;
ra ; che ratma: estoy insensibiliza-
ndyvimava. do (aterido). taviju , ose.: vello , bozo, felpa ; haviju: modelo, dechado ; forma, delinea-
tataindymuendy, ose.: cere: 1onia de la tiene vello (X ahavi ': palpar el ve- miento; ta y ra t va ra 'anga: el hijo
tatague , ose.: dureza, duricie .
Candelaria (2 de febrero). Anloga tatr, ose; cuerno, espina, punta, pa; llo, acariciar). (es) imagen de su padre; yvypra.
a la ceremonia de Tupaitu (besar yvyra hatfva: rbol espinoso; vaka taviru , poco usado por haviru , ose.: ta': medida, metro.
el Crucificado). ra 'y hatf y: becerro sin cuernos; va- hinchazn ; blandura , ternura; havi- t:a'angra, ha 'ngra: tentador, diablo
tatakua, ose.: horno (hoyo de fuego). ka mcha. hisp.: vaca sin cuernos. ru hfna: est blando, tierno, espon- (A.).
762 ta'o-te te-tei 763
ta'o , ose.: alteracin, descomposicin; ti, ose .; diente, muela; che ri rasy ka- -te:l mismo; chete: yo mismo(= che- techapuku (te y mejor he), ose.: pro-
soo ra 'o, so'o ha'va: carne manida tu: me duele(n) un poco la(s) mue- te katu). visin, visin sagaz, buenos ojos.
(X so'one: carne podrida). la(s); na hivima: est desdentado; te,3 prefijo de imperativo especial, en- techapyra, te y mejor he: digno de ver-
ya no tiene dientes 111 muelas. treverado de permisivo y otatvo se, de admirarse , admirable. seduc-
ta 'y (desusado en esta forma), semiosc .:
tigue 'a: muela del juicio (igual y me- (con sus compaeros ta, to). Suele tor ,espectacular.
hijo; "che ra 'y": ni hijo (dice el pa
jor; tingue'a). completarse con el infijo re; tere- techaramo, ose.: admiracin, pondera-
dre) ; pero la madre dice "che mem-
tijehyi, ose.; dentera; che rdijehyi: ten- me ' ichupe: dselo , puedes drse- cin .
by'~ (mi hijo o mi hija) .
go d. lo; tereho (nica forma): ve, vete techase, ose.: deseo de ver, cariilos,
ta'y:2 grumo ; /la 'y es grumoso . taimbra, ~ timbi: enca; ne rimbira (no se dice eho). aoranza.
ta 'yra : el hijo, su hijo ( refuindose s- lzuguy /(na: te sangran las encas techa , ose.: el ver, visin , vista , consi- techauka, ose.; ejemplo, dechado, indi-
lo al padre) ; chico, pequeo; pety (=timbi). deracin; techa vai: fortuna o suer- cacin , consejero.
ra)1 ta'yrave: plantel de tabaco ms tmbit, ose .: (el) mostrar Jos dientes; te adversa ; techa vaihpe ani ne v techavaj, ose.: apuro, angustia, mal
joven, ms tierno . ne raimbitisc piko chve: me quie- (= ani reemov): en la adversidad lance , estrechez.
ta 'y ranga: h.ijast ro ; hijo adoptivo. res mostrar los dientes? (nde pochy- o desolacin no hacer cambio (no techavaihpe, ose.; degraciadamente,
ta 'yrave, ta 'ymiteve: ms chico , mu- gui, terdpa che ray hgui: porqu te muevas). Compara tesa parpe en dificultad o apuro ; en mal lance,
cho ms chico o tierno (refirindose te enojas o porqu me quieres?). ojecha: se vio en apuro. en mucha estrechez.
a plantas o plantitas). timbore, ose.: mordedura , mordisco techag'u , ose.: un deseo de ver, ailo- techavo, ose.; previsin, barrunto, pre-
ta 'yra 'i : pich n; conjunto de hlj0s. (lit. huella de los dientes); mbi ranza; che rechaga'u: me aora - sentimiento.
ta'y rendota (= ra 'y1ypy), ose.: pri - rimbore rupi omano: muri de una Se usa ms bien como verbo : ahe- techa'y , (= hesata) ose.: ceguera, ca-
mogni to (re ferido al padre, no a la mordedura de serpiente. chaga 'u: aoro (X techase: deseo de rencia de visin .
madre) ; che ra 'y rendora: mi hijo timbu , ose.: hambre ; ne rimbu piko: ver). tee: propio, mo (tuyo, suyo) ; teere
primognito (dice el padre). tienes hambre?. techagi , ose.: descuido, negligencia. Se andeichagua: exactamente como
tfuapo , ose.; raz de la muela o diente. usa ms bien el verbo ahechagi: des- nosotros (el mendigo).
ta'vrusu, ose .; adolescente , cachorro: tirapokue: raign de muela ; kina ne
jaguaretc r.: cachorro de tigre ; ose- cuidar. te (vulgar ti); sufijo facultativo que
rdirapokue: aqu tienes el raign techaki , ose .: diplopa, visin doble . completa la negacin de imperativo ;
va t. hembiayku ogucroguata; sale (extrafdo he 'i tdipohnoha: dice el
el mozo a paseo con su novia. techakuaa, ose.; inteligencia , compren- ani (anitei, vulgar aniti = anL tei,
dentista). sin; prudencia , un darse cuenta de con el verbo intercalado).
ta'yrypy (M'): primognito. taitarara, ose.: castaeteo de dientes la cosa o persona. teindy , ose. y mejor teindjra, ose. : la
ta 'yse, ose.: amante, tenorio; querida ; (X dentera: tijehyi). teehambi, ose. ; vislumbre , sospecha , hermana, su hermana ; che reindy:
novia. tirasy , ose.: dolor de muelas (o de adivinacin . m hermana (dice el varn).
ta'yi , ose .: semilla, grano, germen , pe- dientes) ; illsrii lu"na pe t. :.es muy techambyky , ose.: cortedad de vista , te'ise, ose.: significado ; umi tymba
pita , simiente ; semen , testculo . comn (est extendido) el tener do- miopa. ndoikuai ko mba 'e re 'ise: las bes-
lor de muelas. techanunga, ose.: visin o vista a me- tias no conocen el significado de
ta ')'ingue, ose.: carozo, hueso de la fruta
-te, 1 sufijo de superlativo, con sus va- das, un vistazo. las cosas.
ta'9ipire , ose.: escroto . riantes : ite, ete; iporite: muy bien ; techapahra: profeta. tei: por si acaso, por fm ; ahatef ko a(-
ta')'iruru : orquitis (inflamacin testi- paraguaiete: muy paraguayo : ivaie- techapy(re) , ms usado hechapy: que na: voy a ir por si acaso; oho tei:
cular). te: muy malo (o muy feo). es visto, que fue visto. por fin se fue.
764 teiko-tekopyty tekora-temi 765
teiko : en definitiva (''tandem" , la t.) . tekoha, ose.: morada, querencia , pue- tekor , ose.: conducta, ocupacin, tekove: 1 persona, individuo, sujeto:
teju: lagarto . (No interesan aqu los blo, valle; estada, paradero ; ejumi obligacin, deber; nanerekori gui fvaivo t.: personas indignas, indivi-
varios nombres de plantas y anima che rekohpe: ven a mi rancho , e
pa, reju ree rei ko 'pe: no tienes duos ruines.
les qie empiezan por teju). donde resido; pva hekoha; sa es nada que hacer para venir aqu a tekove:l competente, capaz, capacita-
tejupa : rancho, boho, toldo, covacha. su residencia, su mansin, ah vive; charlar; JUinerekorima niko, rehupi do, rico, poderoso , formado, bien
tejurugui: latigo de cuero trenzado ndeiciUigua ndaipori moki ko che hagu pe mbarakaja nde jyva ri: formado; itekove ppe: tiene buena
{lit. cola de lagarto)' rekohre: no hay en mi pueblo dos no tienes otro quehacer sino el mano{= ipohe); umi tekove: los ri-
t eju'i(= Jejuchi): lagartija. que te igualen. acariciar al gato?; aikuaa che reko- cos, los poderosos (T. S. Mongels).
teka, ose.: bsqueda; oiko vaka rek6pe: tekoita , ose.; singularidad , rareza , exi ra: yo s cmo debo donducirme' s t ekove ,J ose: vida; teko ha tekove
est buscando las vacas {X tekaka: gencia, melindrosidad; kuatai he- mi deber , mi oficio, lo que me com - ojuavy ikoe ojuehegui: naturaleza
excremento). koila: seorita (muy) melindrosa . pete. (o el natural) y vida son dos cosas
tekaka , ose.: excremento: bosta, estir teko jave, ose.: contemporneo, cole. tekora', ose.: imitacin, remedo, es- muy diferentes; nda{pri hekoyva;
col, porquera , m.; che rekakapa': ga, de la misma edad (lit. contem- bozo, copia, semejanza. he hero mba 'e ka tu of hekove y va
tener restreimiento , ser duro de poraneidad, coexistencia , compae- tekora 'ha , ose.; bufn , gracioso, que ndoikoviva {l'ta, kuarahy, mby
vientre. rismo). Ms usados: hekovia,ja ve. imita o parodia . ja... ): ninguna cosa hay que no ten-
tekakahyi , ose.: necesidad o ganas de teko joja: justicia , equidad ; tupao tekor'y , ose.; falta de ocupacin o de ga su propia naturaleza; pero mu-
evacuar ; derekakahjiramo, es te omoag t . j.: la Iglesia fomen ta la trabajo obligatorio ; holgazanera chas cosas hay que carecen de vida
reho: anme: si quieres obrar de justicia (social). (parecido a s.y: sin traba);. teko- (las piedras, el sol, las estrellas ...).
cuerpo, vete (al yuyal. a la yerba), tekokue, ose.: conducta pasada , de an- rygui reho uppe e e'ngatu: tekovekue, ose.: vida pasada, conducta
al retrete. tes: pe tekove hekokue pochy: el de puro holgazn te vas a charlar. de antes; amombe'ta che r. : te da-
tekakapa'a , ose.: estreimiento, iJ1tes- natural primero de ese sujeto era tekorei, ose.: licencia ,libertinaje , diso- r cuenta de conciencia de mi vida
tino peresozo ; hekakapa'd: padece irascible. lucin, cuatrerismo. Se usa ms he- pasada.
de estreimiento. tekomegua, ose.: mal natural, natura- korei: es un libertino. tekovekue mombe'u, ose.: biografa;
teko , ose.: naturaleza , el natural, con- leza depravada; na t. cada. teko rei , ose.: holgazanera, pereza, oguekovernombe 'u: autobiografa.
dicin, temperamento; carcter, ser, tekombo 'e, ose.; educacin, crianza. desocupacin, gandulera. - Con tekovpe, ose.: en vida; che rekovpe:
conducta, proceder (X tekove: vida; teko pave'y, ose.; naturaleza eterna, la h se convierte en adjetivo: heko- en mi vid:l; hekovpe: en sus das.
individuo o persona). Frase - Mba e Ser eterno (Dios). rei: gandul, un g., es g. tekove~. ose.: corazn (el hilo dt: la
tekpa : cmo te va, cmo ests?. tekopora, ose.: ndole privilegiada. tekoteve, ose.; necesidad (es de). es vida) che rekovesiiite guve: de to-
tekoasy , ose.; pena , sufrimiento, pa- tekopy. ose.: rgimen de vida, conduc- preciso , es necesario; che rekotev do corazn.
sin ohasa (= oiko) tekoasjpe: pa- ta ; amomor nde rckopy: admiro tu me ojehu hfna: sirve a mi necesidad tekovia, ose.: sustituto ; che rekovia:
dece (o padeci) mucho , pas por conducta. est a mis ordenes. mi sustituto; ouva hekovia (= imbo-
trances difciles; t. eta rupi ohasa tekopyty, ose.: comprensin, deferen- tekoteveva, ose.: requisito, condicin, ekoviahr:): vendr su sustituto,
oikvo: pasa por muchas calamida c ia, atencin corts (X johekopyty: "sine qua non", cond. imprescindi- quien ocupe la vacante.
des ; hra aropyva, hra arokvn mutua deferencia o comprensin); ble(= tekotevtva, ms expresivo) tekuai, kuai (M.): gobierno (porokui)
ha ndaikuiva teko a.: en su nom tekopity ha neime jaiko oondive: tekovai , ose.: un mal caracter, mala tem , ose. (con nasales, por tembi),
bre me despierto y en su n . me le- vivamos unidos con mutua com- conducta, (X hekovai: de mala con- prefijo equivalente a mba'e (cosa);
vanto , y no s Jo que es calamidad. prensin y de acuerdo. ducta, de mal carcter). temirne'e: don (cosa que se da).
766 temiarir~-(a)tembepy tembeta-(a)te m bi pyre bl 767

temiariro, 1 ose.: nieto (A.). kke ne rembipota: refrena tus co- esprra~os etc.) (ahembepy = aja- tembiapoukapy, ose.: mandamiento,
temiariro,l ose.: hijo adoptivo; che re- dicias. ty). mandato, orden, precepto, decre to.
miarironte; es solo h. a. temimbou, ose.: enviado; ne remim- tembeta : barbote (M .), rusco labial tembiasa, ose.: suceso, acon tecimien-
temikoteve, ose.: lo necesario, lo ur- bou: tu enviado (X che remimo- de madera o estao, distintivo de to; lo que pasa.
gente, lo que no puede faltar. ndo: mj enviado; yvaremimbou: el los chiriguanos de Bolivia. tembiasaasy: sufrimicn to, padecimien-
temikuave'e ose.: ofrenda, presente, ngel). tembeblri: rbol aromtico de espinas to, pasin.
regalo (jopoipyre}. temimbyasy (= mba'embyasy}: tJiste- recias, cnicas, parecidas a la mama tembiay hu, ose.: amor, el amado,
temime'e, temime'engue, ose.: don, za, sentimiento, pena, pesar, dolor; de la adolescente: ( lulma t.). amante, amigo; persona amada.
ddiva, (que se da, que se ruo). Thpasy remimbyasy tuvicha, pari- ternbeva, ose.: labio ladeado, torcido. tembiayhumi, ose.: querida, amiga, no-
temimoingue, ose.: creatura (cosa in- cha avei: el dolor de la Virgen fue via; cosa o persona preferida.
tembevo, ose.: labio partido, leporino
troducida en el ser); tahyiko Tup grande como el mar. tembiechahar, ose. por tembiesar:
(como de liebre).
remimoinguemi: la hormiga es una carnuflage, simulacin.
temicy, ose.:(= mba'e ory): sembra- tembeyvo, ose .: dobladillo.
creatura de.Dios. tembiechara , ose.: cosa o persona dig-
do, plantacin, mies. tembe'a, hembe'a, ose.: labio cado; es-
temimombe'u, ose.: historia, cuento, na de verse.
cosa que se cuenta, comunkacin, temicyhra: agricultor, labrador. tpido; boquiabierto (juruji). tembigui, ose.: siriven te, criado, ca-
aviso; manifesblcin, declaracin , temitYndy, ose.: chacra, huerta, capue- tembe'ay , ose.: baba (agua del labio). marero, empleado.
deposicin (de testi~os, etc.): kva ra ( = kokue). tembe'y, ose.: borde, orilla, ribera, tembijohi, ose.: cosa que se Java.
h fna hemimombe'ukue: tal es su temitngue, ose.: productos del huer- costa o playa; lmite, confn. tembijoheira, ose.: cosa, ropa que se
declaracin (lo que l cont, refiri, to, hortalizas, verduras. tembe'yvapa, ose.: dobladillo, orilla, ha de lavar ("die waesche" en ale-
relat). temitnmono'o, ose.: levantamiento bastillada . mn).
temimondo, ose.: enviado, mensajero, de la cosecha, recoleccin de la tembi, ose., prefijo acompaado de vo- tembijokui , ose. (= tembigui): sir-
embajador, delegado(= temimbou) cablos orales, equivalente a mba'e viente, criado, empleado.
mies u hortalizas, cosecha.
temimongakuaa, ose.: ahijado, recogi- (cosa); con sustantivos y verbo for- tembikuaa, ose. : ciencia; l pav: fJlo-
do, criadito. temi, ose.: comezn, picor, escozor; ma compuestos ; van algunos a con- sofia, ciencia universal.
temingui (v. tembigui}: empleado. che k remi: tengo hambre (lit. tinuacin. tembipe, ose.: reverbero, claridad, luz;
temimo', ose.: parecer, opinin. me pica la lengua). tembiapo, ose.: cosa para hacer, traba- mbyja rembipe: el fulgor de los as-
temimbo'e, ose.: cosa o persona ense- tembe, ose.: labio, belfo, borde, orilla, jo, labor ; acto, accin, operacin, tros.
f\ada , doctrina, disciplina, ensean- margen ; lmite (apyra); tembrehe efecto, resultado; cometido; plan o tembiporavo, ose.: seleccin, cosa pre-
za, discpulo; ko karia'y piko ne re- areko: lo tengo en la punta de la programa de accin. Ntense sus ferida, escogida.
mimbo'ekue: este joven fue tu dis- Jengua (lit. por Jos labios). cuatr o tiempos: po, por, pokue, tembiporu, ose.: cesa que SI! usa, uten-
cpulo? tembechori, ose.: pucheritos; hembe- porangue. silio, instrumento ; cubiertos (=
temimbo'eh(ra), ose.: maestro; Sepi chori hina: est haciendo p. tembiapoha, ose.: (raro) por mba'apo- mba'e pom).
upe Sepe remimbo'ehara: Cipriano hra: trabajador. tembiapota, ose.: cosa deseada , codi
ser el maestro de Ceferino. tembe jeguaru: mueca de repugnan- tembiaporeka, ose. : bsqueda de tra- ciada, amada; el "desideratum" (X
temimbota, ose.: deseo, cosa deseada, cia. bajo. potaha: el que (lo) desea).
apetecida o codiciada, el ideal, obje- (a)tembepy y mejor (a)hembepy, asp. : tembiaporepy , ose.: premio a la aplica- (a}tembipyreta (mejor: ahembipyreta),
to, fin, objetivo {= tembipota); ejo- aporcar, cubrir con tiern (cmo cin, a la labor; salario, jornal. ose.: macollar, echar retoos.
768 tembireko..teny he tenyhchivi-tepy 769

tembireko, ose.: esposa; hembirekva: pa), arroz (en China, Japn), man- toy harto, satisfecho (v. el siguien tendu, ose.: audicin , percepcin del
que tiene mujer, hombre casado (X dioca (Paraguay). . te) . =
o do ( temirendu, ese.).
imnava: casada). tembi'uypy: Yanticipo de la comida, tenyhchivi, ose .. plenitud desbordan- tenduha, ose.: auditorio, donde se
tembirekora, ose.: novia, joven casade- entrems, aperitivo. te , hartura, satisfaccin rebosante. oye: tiempo de or oyente{= lzen-
ra. tembi'upaha: postre(s). teny hmba, ocs : total complecin, duha).
tembirepy, ose.: cosa de precio, objeto tembo, ose.: retoo, vstago, renuevo; artura completa , plenitud en grado tenduse'y, ose.: repugnancia a or des-
valioso; dinero o plata ( = mba 'ere- fal o, rn. v. superlativo; kunu'uma che pype obediencia, dureza de juicio .
py). temby, ose.: resto, residuo, sobras. aandy tenyhte: estoy satisfechsi- tendy,l ose.: el flamear , llama, luz.
tembirepy kue, ose.: precio de la cosa tembure, mo, (lit. repleto de satisfaccin). tendy ,l ose .. salivazo, esputo ( = karra-
vendida; el dinero (pirapire, viru tembyre: ose.: sobrante, resto, res tenyhyn, ose. : compleccin, plenitud. hague).
duo, Jo que queda. tenypy'a, ose.: rodilla (X penara: r tendy aysysy, ose.: baba, el caer de la
vulgar).
tembirerahaukapy, ose.: envo, paque-
tenimbe, semiosc.: cama; inimbe (= tuJa). =
baba ( tendysysy ).
henimbe): su cama. tenypyaguy, ose.: corva, hueco popli- tendypu , ose.. salud rebosante.
te, encomienda (que yo envo a
tenimbo, semiosc.: hilo; inimbo (= teo. tendysyry , ose .. el babear, babeo.
otro) al Uegar puso en mis manos
henimbo): su hilo. tendyva , ose .. pelo de la barba .
tu envo o regalo, y le di una propi tenypy'akangue, ose.: rtula ( = pena-
tenimboapakua-: ovillo, madeja. (a)tendyvaapo, ose.: afeitar (ah endy-
na: oguahe vove, ogueropoj va'e r).
teni, ose.: llamamiento, vocacin, Ua- vapo, mejor he que te y as en los
kue chve ne rembirerukapy, ame' terypy'ku py, ose.: carlla.
mado ( henoimbyre). cinco siguientes es ms usada la
ichupe ambohory michfmi (= mi tenypy'pytasa, ose .. tendn de Aqui-
tenonde, ose.: delante. forma en h).
chfra'ymi). les.
tenondegua, ose. el, Jo de delante, el tendyvaapoha : barbero.
tembirereko, ose.: posesin, lo pose anterior, vanguardista (= henonde' tenypy're, ose.: rodilla de res (corta- tendyvapok, ose.: barbilampio.
do, propiedad. a'ha). da). tendyvapytva, ose.: barbirrojo.
tmbirerukapy, ose.: envio, paquete. tenondeguare, ose.: antecesor, los que tenyvanga, ose.: codo (va-=vaa). tendyvarokyva, ose .. barbiporen te .
encomienda (que enva otro a m). fueron delan te; primogntio; lo que tenda,' ose. : Jugar, sitio; emor kva tendyvavusu , ose.: barba muy crecida.
tembi'u, ose.: comida, manjar, alimen- se produjo antes, primicia. hendpe: ponga esto en su lugar tnge: despacio, apenas (poco usado).
to, vveres, bastimento (.= jupika tenondpe, ose.: delante, en la van- (X emot kva hendagudme: ponga tnge-tnge: apenas, con dificultad;
hi'upy). guardia, en el frente. esto en lugar a propsito, busca un t. t. pe aiko: estoy pasando la!> de
tembi'uhe: comida rica, plato sabroso, tenonderga, ose: casa de enfrente, de a
lugar a esto), ko tenda ambure Can.
favo rito; tem bi'uhgui; j e'u para la avanzada ( = oga tenondepegua). chaom( aemby asy: por este pas tei, ose.: germen, germinacin, ye-
ajapo hese: por ser el plato favorito, tenondera, ose.: lo que ha de estar an- extral!o estoy triste y soHtario. ma, botn.
me di u n atracn. tes o delante de todos. tenda,l ose.: caballo, montado ; com- tepiti: prensa de hojas de palmera para
tembiuhi: plato favori to, comi:ia pre tenondeve, ose.: ms adelante. prar (me comprar) un caballo. exprimir mandioca .
ferida . tenondevvo, ose.: hacia delante ... ajogune ( k avaju) che r endard. tepoti. ose.: excremen to, bosta (A ).
tembi'u rape, ose .: esfago, trafadero, tenonde'a (v. henonde'a) : adelantarse. tendota, ese.: jefe, gua, conductor, tepotihyi, ose .. gana de defecar ; che
faringe. teny he, ose.: plenitud, hartazgo, satis- caudillo, capataz, cabeza(-= t~ndo potihyi (quiero ir a mayores: alzase
tembi'ut}'ra, ose.: comestible de acom- faccin; pltora, hartura, colmo; tra ( pynandi rendota (errneo tugupe}.
paamiento como el pan (en Euro. che renyhema: me he hartado, es- tendv ta) : jefe de los descalzos. tepy , ose . . precio, carest a.
770 tepyasy-tesa hovy t es. -tesapyti 771

tepyasy, ose .. precio subido, que cues- terekoha, 1 ose.: el que tiene, posee- tesai, ose.: sanidad, salud, salubrici tesandahe (M.): ojos deshonestos (e 'e
ta un ojo de la cara tms usado he- dor ; tymba vakaeto rer ekoha: que dad; upe tesi iporave ku poh!t sandahe, ktdia s. (M.): palabra tor-
pyasy). posee mucho ganado, muy rico en iporitvagui: la salud sobrepuja a pe, mujer mala) (v. tesaar).
tepyno , ose : pedo, cuesco (== pyno). vacuno. la mejor medicina. tesangy, ose.: llorn ( = hasngy).
tepynombo, ose.. flatulencia (pedo te.r ekoha,1 ose.: vivienda, c:tsa. tesaite (ms usado hesaite), ose.: cerril, tesaar, ose.: ojos lbricos, mirada
que salta; mbo, po). terekua,1 ose.: cara, anverso de una salvaje (fiereza); fiero, arisco. atrevida.
tra, ose.: nombre; hra Toni: se llama cosa; ao rerekua: el derecho de la tesajeka, ose.: ojos rasgados; hesaje- tesapara, 1 ose.: ojo moteado, ve rdoso.
Antn ; che r ra Teo: me llamo tela. kapor: de ojos lindos, rasgados. tesapra,2 ose.: dificultad, apuro; tesa-
Tefilo (= tiene por nombre, tengo terekua ,2 ose.: encargado, apoderado, tesajoapy, tesa irundy, ose.: gafas, parpe ojecha va'ekue: en buen
por nombre). cura , cuidador, guardin, tutor, cus- anteojos: tesajoapype ahecha por- apuro se vio, pas las de Can .
tesape, 1 ose.: iluminacin, radiacin,
teragugua : acrstico. todio ; mita rer ekua: niera; tupao ve: ve mejor con anteojos (con cua-
terahaha, ose.: que lleva ; poyvi rera- r. : prroco. tro ojos). rayo de luz.
haha: abanderado. (o)terere: crujir, crepitar; avati oterere; 1
tesaka, ose. : encandilamiento. tesape,2 ose. : ojo aplastado.
terahapy , ose.: lo que se lleva , expor- c repita el maz (tostado); oe'etere- teseka,2 ose.: transparencia, diafani- tespe, ose.; en el ojo; t. che r er eko:
tado (< araha: IJevar X aru: traer). re: habla con voz ronca o bronca. dad, claridad, evidencia. me vigila estrictamente, me tiene
terakua, ose.: fama , rumor, correr la terere: mate fro, crudo . antipata (= ndaija'i cherehe).
tesaka'y, ose. : opacidad, oscuridad,
voz (< tra: nombre + pu'a: levan- confusin, falta de luz (pyt). tesape'u, ose.: legaa.
(a)terere'u: tomar terere = ( a)terere.
tarse, A.). tesapike, ose.: bizco; media luz.
tereropia : Olauta (= mimby), zampo- tesake, ose. : soolencia (ke: sueo).
teraite, ose.: nombre de pila, n. propio tesa pi ni, y mejor tesapiri, ose.: estre-
a. tesakesu, ose.: lagaa (= tesape'li)
terajoapy {io=ju), ose.: segundo nom- mecimiento, parpadeo, un abrir y
tereroviapyra, ose.: lo que se ha de f< kesu : queso). cerrar de ojos; tesapirme ojelw:
bre ; Maria hrajoapy: se llama Ma-
ra (Juan Mara) de segundo nom- creer, lo que hay que creer. tesako', ose.: escozor en los ojos; mo- pas en un segundo.
bre. t erevy: bazo; pncreas. lestia, malestar, incomodidad; ofen- tesapiriri, ose.: parpadeo repetido (che
terarerekoha, ose.: tocayo, del mismo tero (poco usado): el apodar o poner sa, resentimiento. r esapirirf}.
nombre ;javeve (camarada). mote (ahero: yo pongo mote) . tesakua, ose. : cuenca del ojo, rbita tesapiri, ose.: parpadeo, un abrir y ce-
tera'y, ose.: sin nombre, innominado; terupy , ose.: (< aru: traer) : lo trado del ojo ; tesakuaitpe ojapi: dio en rrar de ojos.
heta oi Tupre jukapyre hera'yva: importado; terupy heta ko'ga: el blanco, acert. tesapo, ose. : ojos saltones.
hay muchos santos mrtires inno- actualmente se importa mucho. tesakuaguyry , ose.: mareo, desvaneci- tesapu, ose.: ojos reventones, en com-
minados, annimos, cuyos nombres tesa, ose.: ojo; grano; vista ; ha'e ko t~ miento, aturdimiento; che resakua pota.
no constan. sa, pee kopy: l rs el ojo vosotros guyguy: me siento mareado, con tesapymi, ose.: entornar los ojos.
tera: o; kva{pa) terpa amva: es los pies. vahdos. tesapymihpe, ose.: a ojos cerrados, a
esto o aqullo?; reme'nepa terapa tesaho, ose.: ver por casualidad, sin tesakuape, ose.: tuerto (ciego de un ciegas; te. ojeporavokuOlJ : a o. c.
ahniri: me dars o no? pretenderlo, rsele a uno la vista ojo). se puede escoger.
terkatu : y an, o tambin; e' mo- (hese: a l). tesakuapy, ose.: rbita del ojo. tesapyso, ose. : buena vista, vista larga;
ki t. k. mbohapy: dos lenguas y tesa hovy, ose.: ojos azules; proximi- t~morotingue, ose.: el blanco del ojo che resapyso: tengo b. v.; ha'e nda-
an tres. dad de la muerte (en la agona se (X aemohesamorotf: poner los hesapysi: l no tiene b. v.
tere (v. te). ponen azules los ojos)(= sarovy). ojos en blanco). tesapyti, ose. : ojos vendados.
772 tesari-teta teta.tevipicha'f 773
tesari, ose.: olvido ; tesaripe che u y oracin alivian las penas de los di yunta); che memby ani reho teta buen humor, donde hay buen hu
va: me tiene olvidado (lit. me cubre funtos; (lit. refigeran el camino...); hpe: mi hijo, no vayas donde se mor, optimismo.
con olvido) (ndko) nde resari, h~ tesajpe ajahu: me bao en lgrimas; reune mucha gente; teta {= heta) tetyma, ose.: pierna, pata, sostn, pie,
sarivagui ndehegui: tu te olvidas de kua resaype ani rejerovia voi: no kure: muchos, en bandadas. columna, pie de mueble.
los que se olvidan de ti (o nos olvi- creas luego a las lgrimas de la mu teta, ose.: pas, nacin, tierra, patria;
damos de los que nos olvidan). jer = kua resajre ani rejeroviapa: tetymakangue, ose.: huesos de la pier-
ahta che retme: Huan oho avei na.
tesaraiha, ose.: que se olvid; che resa- no te fies del todo de lgrimas de oguetame: voy a mi pas; Juan va
raiha: los que yo olvido, los olvida- mujer; che resajpe amy angekita tambin al suyo; ko tet paragui tetymakar, ose.: estevado patituer-
dos por mi (partc. activo con signi Paragutl)pe: con mis lgrimas des- jaikoha: este Paraguay en que viv to, patizambo. (Este y los cuatro si-
ficado pasivo). pertar a Asuncin (la turbar, alar mos. gl.Ientes, ms usados en la forma
tesaraipyni, ose.: que se ha de olvidar. mar). teta apoha, ose.: fundador o padre de posesiva hetyma).
tesaraipyre, ose.: que se ha olvidado. tesayju, ose.: palidez. la patria. tetymarnegua, ose.: pierna contrahc
tesarasy, ose.: enfermedad en los ojos, tesa y jupa, ose.: ponerse del todo ama tetagura, forma esprea por tetygua cha, defectuosa.
por ej. conjuntivitis. rillo, palidecer de muerte (hesayju- o tetlira'y. tetymaekoni, ose. : piernas que des
tesara' yi, ose.: nieta del ojo, pupila. pa, ms usado). teta guasu, ose.: capital. criben un arco al andar.
tesarei, ose.: mirn. tesa y se, ose.: el brotar de las lgrimas; tetmba' e, ose.: fisco, tierras, bienes
hesayse jokoha (= mbogueha= mo tetymaepa, ose. : zambo.
tesareko, ose.: fijacin de los ojos, em- fiscales, propiedad del estado.
beleso, absorcin, atencin concen ktihar un lenitivo de su lgrimas y tetapy, ose.: el interior del pas, la tetymaoki, ose.: zambo (v. okl).
trada. pesares. campaffa. tetymaro' o, ose.: pantorrilla.
tesaruru, ose.: hinchazn de los ojos. tesa', ose.: donde el ojo no alcanza; tetiva, ose.: salida, abandono de la tetyma'y, ose.: carencia de pierna por
tesase, ose.: desorbitacin de los ojos; isy resa'time ojapo: lo hace cuando patria, expatriacin; xodo. amputacin; mutilacin.
tesasme ohendu imemby mano: no le ve su madre; nde resa'me: teta y gua, ose.: natural del pas, paisa-
como loca oy que su hijo haba durante tu ausencia. tevi, ose.: fondo, parte baja, trasero,
no, nativo. Sinnimos: tetra'y, a naJga(s) (vulgar: culo) (X topy ta:
muerto. tesa'yi, ose.: nieta del ojo; tva resa ' ndva, anderehegua, paragui, ta
tesati, ose.: ojo transparente, claro. yiva; tesoro de su padre. asentaderas, base); hevipemi o:
neretii ra'y, paragui reoi hague, queda un culito, un poquito; hevi
tesat, ose.: ceguera; hesat hfna: est tesa'y ijo. ose.: limpieza del algodn. p. r. hare.
ciego (lit. tiene cataratas). tesa')'io: desvainar, sacar la semilla; pemi oikove: le queda un res:o de
tete, ose.: cuerpo; chku cherete: yo vida, est agonizando.
tesa, ose. : ojos negros; hesaumba: cardar. tengo cuerpo ; pe Tupa ndaheti:
tie ne los ojos muy negros. tesai, ose.: sanidad, salud, salubridad; tevija, ose.: visitante molesto, que de-
Dios no tiene cuerpo.
tesava, ose.: estrabismo (ojo inclina upe tesi iporave ku pohti iporU- mora demasiado (que se pega al
tetekue, ose.: cuerpo que fue ; cadver ;
do). vagui: la salud sobrepuja a la me- asiento).
Tupasy retekue ndojejuhi tyvype:
tesavi, ose.: guii'lo, p estaffeo; vista de jor medicina. el cuerpo de la Santsima Virgen tevikua, ose.: orificio anal ; tereho eike
fec tuosa; descuido, desatencin. tesame, ose. (= tesa'ame): fuera del no se hall en la sepultura (= te ' nde revikupe: vete a l diablo, a la
tesavira, ose. : inflmacin de los pr alcance de la vista. ongue). porra, a la m.
pados (<virO: rojo). tesyvo, ose.: ensartamiento. tetu : tero tero. tevipa', ose.: surco interglteo (X ta
tesay, ose.: lgrima; t. ha .'i11mbo'e teta, ose., muchedumbre; ore retko: tetia' e, ose.: buen humor;jahase tetia ~ pypa': perineo, entrepiernas).
omanva rape ombopiro'y: lg~imas somos muchos (dice la primera ehpe: nos gusta ix donde estn de tevipicha'i, ose.: ano arrugado.
774 tevipytase-tiv 775

tevipytas, ose.: prolapso rectal (= fumar); atimbma: estoy derrota- ti, 1 sufijo : blancura, claridad; ysati: togue, ose.: hoja; pgina.
teviropy tase). do. estoy frito = aemotimbma. agua cristalina (lit. de ojo claro). togueki , ose.: cada de las hojas,
teviro, ose.: invertido, homosexual, timbu: 1 una raza de indios. ti: 2 nariz, pico, hocico, humo, vapor otoo.
sodomita, pederastra (con meno- tirnbu :2 resoplido, ronquidq, bufido de agua, punta, pice; proa; ygarati: toguepiru, ose.: hoja seca ; hoguepir-
res). (lit. ruido de la nariz). la proa (del barco o canoa). ma pe yvyra: ya se le sec !a hoja
teviro' o, ose.: nalga (lit. ca me del (o)tini: est bochornoso, caliente ; (a)ti:3 avegonzarse; notriva: un sin al rbol.
ra tini: da caluroso; kuaralzy tini:
tras.) . vergenza ; che natri che retdgui, toguc'a = togueki, ose.; cada de la
(aguahe: Uegu) con un sol achicha- che pynand(gui: no me avergenzo
teviruguy, ose.: almorrana, hemorroi hoja.
de. rrante; ohasapma ro'y - otini ra de mi patria, de ir descalzo: oti it-
por: pas ya el invierno y el tiem- ti, prefijo de imperativo o conccsivo
tevitrpo, hisp.: juego infantil. varehe (= renondpe): se avergen- de los verbos aireales; toiporu: que
po est lindo, esplndido, rutilante. za de su padre e (en presencia de su
te'i: que diga l(< ta'e: que yo diga). lo use.
tindy: abatimiento, encogimiento, de- padre).
teo , ose.: muerte (= mano) (A.). toki, ose.: cerco, corral (M., A.)(sus-
caimiento. tiguasu: nariz grande; itiguasva: nari-
(che re': yo muero, poco usado). tituye a kora, lsp.); yvyty roki:
(che)tindy: andar cabizbajo, inclinado; gudo.
te'ongue, he'ongue: cadver. estar triste, abatido, alicado, des- cerco de montes, paraso; ryguasu
tigua'a : apolillado, picado de! gorgojo.
te'1 ose.: humedad ; he'b hina: est alentado, desanimado (X oi'akara- roki: gallinero (toki es actual y
tikarapa: nariz corva.
hmedo (X ho'e: rezuma, gotea). pu'd: anda con la cabeza erguida). clsico).
timbe: chato, ato (lit. nariz aplasta-
(a)te': 2 morir; rete' meve: hasta que (a)tinga: golpear con la nariz roiting- tok, ose.: puerta (ms usado hok);
da).
mueras, h. morir. vlvula(= mbotyha).
ta: te voy dar en la nariz: che ringa: tingura = tikura: fosas nasales.
te'yi (M.): linaje, tribu , estirpe, compa- me hiere el olfato (como sera un (a)tokoro'o: cantar el gallo (X okartr
tie'e : voz nasal.
a; pblico, muchedumbre; teyipe olor acre fuerte). kuka: canta Ja gallina).
(a)tipa'a: tener las narices obstruidas;
he'i (M.): lo dijo en pblico. tinguaha: mordaza. tokupe, ose.: detrs, trasero.
estar resfriado.
te'yi : indio caingu : ojogua t. e'~me: (a)tnguaha: frenar con soga el morro toky, ose.: brote, retoo, vstago, re-
(che)tiruguy: me sangra la nariz; itir.:
se parece al idioma de los cain- del animal (= amotinguaha): poner- nuevo, yema; ysyry ombojaru umi
tiene hemorragia nasaL
guaes. le cabestro. amambi roky: la corriente juega
tirupigua: (de pronunciacin) nasal;
ti (raro por ta): ha uppe ti jakay'u: tinguasu: picaza, urraca o pjaro he- con los tiernos helechos.
a" ova "akme: tirupigua. la "a"
y all mateemos(= tajakay'u). chicero. toky'o, ose.: poda, ablacin de brotes;
de "akd" es nasal.
(che)tati: altanero, engredo. tiri : rajadura, rotura, raya de lo rajado ; tisyry : moco, flujo de la nariz, resfro. ( a}hoky 'o: podar o quitar brotes.
ticha'i (che) = aemoticha'i: arrugar aratiri: zig-zag del relampagueo. (che)tisyry: estar resfriado, gotear la tope, 1 ose.: prpado (v. hope): ptalo.
la nariz. (a)tiri : resquebrajarsr, agrietarse. nariz. tope,2 ose.: vaina, envoltura, cscara.
tie'y: malo, indecente, zafado; lascivo, tirisia, hisp.: ictericia. (a)tisyry: estar resfriado, gotear la topea, ose.: pestafia; hopea mbyky: es
pillo, atrevido. (o)tit: se juntan, se aglomeran (rahyi: nariz. de pestafia corta ( = hopepi pertJ).
tikichula: ciert o juego de nios. las hormigas). (a)ti'o: rebanar la nariz. topeby, ose.: gana de dormir, s1.1eo
timbo: vapor, vaho. humareda, humo ti ti: pezn de la teta; chipa t. kesu: pe to, prefijo verbal de imperativo o per- o soolencia; che ropehyi tengo
(tata ti). zoncitos u orejitas de queso en la misivo; togueraha: que se lo lleve sueo.
(o)timbo: humear, hacer salir o produ- chipa. (no hay dificultad); torohecha: que topeky, ose.: chaucha tierna, vainilla
cirse humo (X amotimbo: fumigar, tiva: nariz torcida , inclinada. te vea, ojal (que) pueda verte. de habichuela, poroto o aluvia.
776 topepi-tovake tovakegua-tugua 777

topepi, ose. : prpado: t. jo 'a: mal hu- alegro de verte ; toryppe ame'e je- tovakegua, ose.: el, la de enfren te: los no venga. (El uso aprueba la igual-
mor (v. hopepi). vy ndve ne mba 'e: con gusto te lo circunstantes. dad t ove = toveto = to}.
topepikangy, ose.: prpado cansado, devuelvo; pa'i rory, pa'i hory: el tovakorcho, ose.: cara picada de acn (che)tove : no apruebo (X ambotove
dbil. padre alegre ; ha'e tory, toryva: hipertrfico o in durado. ichupe: consigo que desapruebe).
topepiper, ose.: prpado pelado o es el gozo personificado, la misma tovakuare, ose. : rostro picado de virue- tove avei : no, tampoco (s, tambin).
pestaa corta. alegra. las. tovkatu : de ninguna de las maneras.
topepireko, ose.: orzuelo. toryja, ose.: payaso, hazmerre r; tory- tovamoki, ose.: doblez, hipocresa : tovna: no, por favor.
topepiruru, ose.: prpado hinchado, jrb nde rereko: te tienen por pa- hova mokiva ndojehayhi: el de tovi: montn, cmulo (= clzovi, ms
edema palpebra1. yaso. dos caras no es querido. usado).
topepi'a , ose.: prpado cado. tos, ose.: resistencia a la muerte; h& toviru, ose., montn de hojas ; toviru-
tovaomi, .:;se.: tapuz, ocultamiento,
topevy, ose. : dormitaein. sfiite pe mbarakaja: el gato tiene kue: hojas amontonadas.
recelo, vergenza.
topyta, ose.: base, popa, trasero, tron- siete vidas. tovy , ose.: lo verde, verdor o azul (lo
tova, ose.: semblante, rost ro, cara, faz: tovapete, ose. : bofetada, bofetn.
co; mandi'o ropyta, ga r. , yvyra mismo que en japons, se confun-
nde rova ky'a: tienes la cara sucia; tovapini, ose.: cara pecosa.
r.: tr onco de la mandioca, parte den en guaran los dos colores).
trasera del edificio, tronco del r- che rova ndahechi. nde rova ha ho- tovapirupuku , ose.: cara larga y seca. tovyka, ose.: hebra, fibra, filamento.
bol; chke nde ropyta: cuidado no vnte ahecha: mi cara yo no la veo, tovapyko'e, ose. : cara chupada, meji (a)tovyka'o, ose.: desfibrar (ahovy-
recibas un golpe en la espalda. la tuya y la de l nicamente veo. Uas hundidas. ldl'o, ms usado).
topytare, ose.: trasero, parte leosa, tova apepu, ose.: cara mofletuda. tovapy tarnba, ose.: sonrojo, vergen tovypyahu, ose. : nuevo verdor, rever-
dura, que queda de las legumbres, tova at:, ose.: no tener vergenza atre- za, cara de amapola. decer reciente(= tovyjevy).
fru tas, etc. verse, osar; che rova acli ha'vo ko tovapyti, ose.: cara tapada, vendada. tovy, ose.: verdinegro (, h: negro).
toro, prefijo combinado: "que nos- J l'a: me tomo o tom la libertad tova ra'anga, ose.: mscara. to'o, carne; corpulencia; to'gui heve
otros" (restringido y "que a ti"); de comerme esta fruta (= ati'j>- tovarehegua, ose.: careta, antifaz. chve kumanda: los porotos me
torohecha: veamos: torohecha jevy : gui .. ). tovasa, ose.: bendicin ; upepo maran- gustan ms que la carne.
que te vea de nuevo, hasta la vista. tova avevo, ose.: cara elefantisaca. gatu t. mante oiku(Jfl: aquella man o to'ysa, ose.; el fro, fresco, frescor:
tro, hisp. ( = vakame): toro. tovahat, ose.: cara dura; c. de baque- piadosa slo sabe de bendicin. ho 'ysfi: hace fresco; to 'ysme a-
torochivu : toro de raza ceb, giboso. ta. carcter impasible que no se ru- tovasy , ose.: cara seriar= rova taku- mba'aposva: con el fresco se tra-
toroar: toro bravo, corrida de toros; boriza ( = toPa ata). ru). baja bien.
toroarbgui ivaive pvmbotyar: tovi, ose.: frente, ante,contra; che rcr tovatavy, ose.: zopenco, bobo, zonzo, tu (desusado), semiosc.: padre; che ru :
peor que los toros es el boxeo. vi: frente a m. tonto, estpido, sonso. mi padre (= tva). Tu simple, des-
toroarha: plaza de toros. tovaja , ose.: cuada: Lo lita che rovaja: tovati: caoln. usado, aparece en los compuestos.
(a)torore: balancearse en cuna o silla Lo/ita, cuada ma tovay ke : mejilla(= tovaro'o). huvicha, ruvicha, tva
(X azemyatymbi: mecerse en ha- tova jepy tepa: cara e hu pacta. tovayva, ose. : cara arriba ; hovayva ta, tva: el padre, su padre.
maca). tova jrrpe: con rostro placentero. oembo 'e: ora de cara al cielo. tuanga : padrastro (mejor tuvanga,
(o)toror : borbotar, borbollar. tova kangue. ose. : pmulo. tova' o, ose.: desnatamien to (ms usa- ose.).
tory , osc.: dicha, jbilo, gozo : tory ter tovake, tovakpe: a la cara, en presen- do ahova'o. yo desnato). tugua, ose.: fondo, hondura, rincn ;
ryppe: con sumo gusto, muy ale- cia: nde rovake piko he 'i: te lo di- tove: no, o tambin s; tove toho; s, ga rugupe: en el f. de la casa, en
gremente; che rory roh echvo: me jo a la cara? que vaya; tove, rouynte: no, que un. rincn de la casa.
778 tugui-tungusu tuiiemmegua-tuvichave 779

tugui, ose.: cola, rabo; apndice; fa- va'er: tendrs que pasar por el tuiiemimegua : hijo na tural (se refiere tupi: 1 m orocho; avati t : maz m.,
milia, prole, hijos (ms usado hu- barro. al varn slo). amarillo.
gul). tujuju : cigea. / tupa; ose.; cama, lecho, habitacin; tupi:2 lengua y hombre tupi (ava tu-
tuguaiapi, ose.: corte de la crin o cola. tuka': tocado (juego de nios). che rnpa ri: sobre la cama. pi).
tugui jetapa, ose. : tijereta (pjaro). tuk : tucn pjaro de picc enorme y tupaiti.t: adoracin, beso del Santo tup iie'e: lengua tup (ahora ya len-
tugui kapi'i: cola de paja . deforme. Cristo (el viernes santo); jaha atu- gua muerta).
tugui mbovava , ose.: coleteo; jagua tuku : langosta. pait: vamos a las ceremonias (del tupi'a; ose.: huevo; ryguasu n1pi'a:
rugui m.: el meneo de la cola del tukumba'epy : cierta comida paragua- viernes santo). h . de gaUina.
perro o del can. ya. (a)tupait: besar, adorar la cruz. tupi'amo rotingue: clara de huevo.
tuguaipo'i, ose.: diarrea. tukumbo: 1 ltigo, azote, disciplinas. tupamba'e: limosna (cosa de Dios). tupi'apekue: cscara del huevo.
(a)tuguai'o (y ms usado ahuguai'o): tukumbo: 2 severo, riguo roso, duro. tupamba'ejra: que recibe la lim osna, tupi'apytangue: yema del huevo.
cortar la cola o rabo. tukupi : salsa. mendigo, pordiosero (que por Dios turu (= turututu }: cornetn de asta
tuguare, ose.: resduo(s), fondo. tky tuky(py'a): palpitaciones, anhe- pide). vacuna.
(a)tuguare' o , ose.: extraccin del fon- los del alma. tupambe: religin (< tup rape), turue'e: subido; cuchicheo de la per-
do, sacar el fond o, desfondar (ms tumi : 1 molido, pisado, fino ; impalpa neo!. diz.
usado ahuguare 'o). ble (X ku 'i: desmenuzado, pulveri- (a)tupani: pedir la bendicin (invo- (a)turue'e: sil bar.
tugua'y, ose. : (un sin fondo), abismo, zado). car a Dios < Tup reni). turuvi : : planta de ra z aromtica, me-
sima, bratro: lo insondable. tumi :2 rendido, insolado. tupauaha (nu = 1!uv): colcha, cu dicinal.
tuguy, ose.: sangre; che rnguy: mi san- tumi ngue ( pasado de las dos voces brecama. tva: padre, el padre; itva: el p., su
gre; ahecha ruguy tappe: vi sangre an tenores). rupao : casa de Dios, templo, iglesia p. (v. tu).
en el camino; tuguy ky'a (kue): (a)tumi : temblar la gordura (los pe- (= Tupro. Tuprga). tuvajaryi: bisabuela paterna.
mancha de s.; topa m an te oeheva chos, las nalgas, etc.; ikyra otumui- (a)tupara'a: comulga r (aha' + TI1p: tuvanga : padrastro.
tuguy e ta ha tesay: que cese ya el mba: de puro gordo le tiemblan las pruebo, gusto, como a Dios). tuvarga : casa paterna.
mucho deramiento de sangre y de carnes. tupas}' : Madre de Dios. tuvaty : rnadr2stra.
lgrimas.= el derr. de tanta sangre y tumby , ose.: lomo, muslo, cadera, cin- Tupas}' ra: fiesta de la Virgen (de la tuva'}'va: hurfano de padre (= ty-
lgrimas. tura, grupa, nalga, anca. Asuncin. de Caacup). rey).
tuicha, vulgar por tuvicha: grande ; tumbyk:y, ose.: = tumby: cadera. Tup~S' uvaiti: el encuentro (de la tuvicha: 1 grande(= guasu, v. tu).
tu vicha Mna (no ituvicha): es gran- tumbyrasy, ose.: dolor de cadera. Virgen y su santsimo Hijo en la tuvicha,2 ose.: ruvicha. huvicha: jefe,
de. tumbyro'o: ose.: nalga, asentadera maana de Pascua). superior, cabeza, director, rector,
tuja: viejo, anciano (X vieja, anciana: (carne de la n .). Tupa : Oios; T. hek o peteva, hekove prefecto; tet rnvicho ~asu : el Pre-
guaimi) ya esviejo, ya es viejo : tumby'a, ose.: mal de cadera (anima- mbohapyva: Dios u no por naturale- sidente de la Repblica.
itujma. iguaimtma. les), derrengado. za, trino en personas. tuvicha ik.oe: muy grande, colosal,
tujakue {= tujapuka): pjaro cuyo tna: chumbera ; tuna'a: higo tupe: humilde, bajo (de estatura o descomunal.
canto semeja la risa del viejo. chumbo. construccin); che tapyi tupemi tuvichave, tuvichaiteve: ms grande(=
tuju : barro, lodo; podredumbre; ituju- tna: chumbera; tuna'a: higo chumbo. guype: bajo el techo de mi humilde mayor), mucho ms grande, m. ma-
ma: est podrido ; tujrupi rehasa tungusu: pulga (t : pique+ grande). choza. yor.
780 tuvy-tyegualala tyeguasu-tykuva 781

tuvy, ose.: to ; che n1vy, che tuvy: mi ty (ndy con nasales), sufijo con sig tyeguasu, ose.: mondongo; intestino =
tygata, ose. (ga = gua va): hartura,
to {dice el sobrino a su to pater ruftcado de muchedumbre o reu grueso, bajo vientre, panza de res. saciedad; t. ha pytu 'u ndoikuai:
no). nin de plantas o rboles (planta tyeguasu, ose.: preez, embarazo; ign oran la h. y el descanso.
tu'a, ose. : cima, cumbre. cspide, copa cin de ...). hyeguasu hina: est encinta. {ai)tyj ara : recoger basura (cf. ojara y:
a:
cenit . yvaga ro el quinto cielo. (che)tyahyi: tener ganas de orinar. tyeguy: bajo vientre. saca agua).
(a)tu'a'o , ahu 'o'o: desmochar, quitar tyekue, ose.: tripas (sacadas); yryvu L tyji, ose.: espuma, burbuja nata; hy
tyai (i acentuada sin destacar): turbio, ho'uha: el cuervo devorador de tri
el cogollo, la copa o cima. ji hna: echa espuma (A. tyjia).
impuro; rencor, odio (a)mbotyai: pas, tripfago.
tu' i: cotorra. (a)tyjui'o, ose.: sacar la espuma (ms
enturbiar; {che} py'atyai: odiar). tyekuejere, ose.: colon (tripa).
(a)tu'u: trabarse; insistir, darle de fir usado (a}hyjui'o).
tyakua , ose.: olor, fragancia; na hya- tyekue po'i, ose.: intestino delgado.
me (avae'rehe: al guaran); otu 'u (ai)tyka = aityuka: hacer echar o sa
hina: no se puede(n) soltar; otu'u kuo porai: no huele bien (taku, tyekuese, ose. : hernia. car ; aityk.ta che ri rasy: me voy
hikui ijaperehe: le estn dando de incorrecto). tyekue' o, ose. : despanzurramiento, ex- a hacer sacar una muela que me
firme, trabajan de Jo lindo. tyakupor.i, ose.: aroma, perfume, in tirpacin de las tripas (ahyckue'o: duele.
tu'u : tos (poco usado; v. hu'u); ihu'u: cienso, fragancia. despanzurrar). tyke. ose.: hermana mayor ; che ryke:
tiene tos. tyakuavu, ose.: foco de fragancia, muy tyembovo, ose.: apertura, o corte del mi hermana (dice la menor).
tu' umby, ose.: blandura, un poco blan fragante . vientre, operacin quirrgica en el tykra : la (hermana) mayor.
da. (hu'umby ms usado). (ai)tyami: exprim ir, (a)hykue 'o. vientre. tyke'y, ose.: che ryke'y: mi hermano
tu'umbyra, ose.: la parte algo blanda. tyeporae'y: amenorrea, dismenorrea (dice el menor).
tyapu , ose.: ruido, estrpito (seres in
tu' : blandura, lo blando (ose.); hu '; (de la mujer). tyke'yra: el (hermano) mayor.
animados) (X ayvu : ruido, alboro
es, est blando. to; seres animados) ..
tyepore'y, ose.: pared abdominal. tyku , 1 ose. ( = ryl..-ue): humedad, mo
t : nigua, pique; che t: tengo pique. tyepy, ose.: interior del vientre; inte jadura.
tyapy: fue ntes de un ro. rior de cualquier cosa.
(ai)t'o: sacar pique ; ejumi che t 'o: tyku .-z ose.: licor, lo liquescente; hyku
por favor, ven a sacarme un pique. (ai)tyapyi: limpiar un pozo o aljibe. tyepygui, ose.: desde el interior, desde hina: se derrite (ahora); tyku h:
ty: 1 orina; tener ganas de orinar: che tyar: maduro, sazonado; adulto, ere dentro (ms frecuente, hyepygw). tinta.
tyahyi cido, formado (de los treinta a cin tyepyguive, ose.: desde dentro, del tykua: c ierta bebida confortante.
ty2 {slo poco usado): jugo, zumo. cuenta aos). intenrior. (ai)tyk ua: echar o aadir lquido,
Posiblmente ty es un oscilante de tyasy: disuria. tyepype, ose. : msculo transverso del transvasar; eitykuami chve Jr.JJ'ay:
fect ivo. ty, hy, ry, que aparecen abdomen. cbame el mate (aadiendo agua);
tye, ose.: vientre, tripa; bajo vientre,
en TY!cue, HYkue, jukyRY. tyepyvo, ose.: al interior, hacia dentro. (a)mokorapach4i (aadir lquido
abdomen, panza.
ty ,l sufijo que indica plantacin, co- tyeraso: tenia, solitaria . o slido, como yerba).
tyechivi, ( chivi = chivivi} ose.: evacua tyerasy, ose.: indisposicin del vientre,
mo avatity: pi. de maz. tykue, 1 ose.: jugo, zumo; limn ry-
cin con diarrea. colitis, clico.
ty,4 a veces usado solo, como itjpe: kue: jugo de limn.
en la plantacin, en su pi. tyechivivi, ose.: diarrea hdrica (acuo tyeruguy, ose.: deposicin sangunea, tykue, 2 ose.: mojadura; che rykuepa:
ty :5 montn grande de una cosa. sa). (che)rye chivi: tener diarrea diarrea de sangre, hemorragia intes estoy todo mojado.
(ai)ty :6 arrojar, echar, tumbar en tic maligna. tina l. tykuere, ose.: zumo extrado de cual-
rra, derribar, hacer caer ; ava che tyegualala, ose.: borborigmos o ruidos tyevu, ose.: meteorismo intestinal; quier clase.
reity yvype: un h ombre me tumb. de las tripas. timpanitis abdominal tykuva, y mejor hykuva: jugoso.
782 (ai)tykue'o-tyra t}'raty'ai 783
2
(ai)tykue'o: exprimir el jugo o zumo: (ai)typeka: escarbar, remover, rebuscar t}'ra : acompaamiento de la com ida tyvape, ose.: corteza, piel; pakova'a
ehykue'omi nara: exprmeme unas (X (a)ytyapy: escarbar (en) la basu- principal (como pan, mandioca ... ). ryvape: la piel de la banana.
naranjas. ra). tyrape: uretra (va de la orina). tyvati, ose.: hartura; che ryt,atma:
tyky,jetyky: gota. typerei: abundante (en sus adornos y tyr : penacho, copete, tup (hopo). ya estoy harto, satisfecho (de comi-
(o)tyky (= otykytyky): gotear. joyas: la mujer). tyre'y: hurfano: isygui ityrey: es h. da).
typi: camisa de mujer ( = tyru entre de madre; ku mymba ha'eomcha tyvi, ose.: hebra, fibra; filamento;
tykyr~: gota.
los chiriguanos). che t. nde hegui: abandonado de ohyvi yvytu: deshilacha, parte el
(ai)tyky'u: sorber (a gotas).
ty py, ose. : hondura. ti cual criatura infeliz. viento (como el ave, flecha, barco).
tymaka (poco usado): naciente de ro. (a)tyvi y mejor ahyvi = ahyvi'o: sacar
ty pycha: 1 escoba. tyre'y rga: orfanato, asilo.
tymasa: 1 soga, correa o soguilla jun- la fibra (ahyviro; raro).
typycha:2 pichana, pinchana. Varias tyru, ose.: rec ipiente; 'lltpame jajolw
to a las riendas. tyvy: 1 sepultura.
son las especies de estas plantas, ku mborayhu hynipeicha: en Dios
tymas: 2 correa de cuero que usa el
encontramos la caridad como en su tyvy,2 tyvyra, ose.: hermano menor;
domador. de que se hacen las escobas entre che ryvy: mi herrn., dice el mayor;
los indios. propio receptculo, como en su
tymo no' defectuoso por ytymono': fuente. ty1ryra: el h. menor: tyvyra ojosy
recoleccin de basura). typyi, ose. : sa!picamien to, rociamien- memby, torojuayhu oondive: co-
to, riego; yvotjlpe ohypyi che rape: tyrukue, ose.: vasija usada, va e a; an-
(a)ty myi: ceder; ser resbaladizo, move- mo hermanos y de una misma ma-
cubre de flores mis cannos. gaipavra oiko nd1javyi Tup ray-
dizo; tuju otymyi: el ba rro ha::e dre, ammonos unos a otros.
ty pyiha (ty= hy): hisopo; el que usa hu rymkuramo: el pecador, pode- tyvyraty (= tovaja), ose.: cuada.
resba lar; otymyimba, cflipaemuha:
el hisopo. mos decir, es como una nfora va-
se cimbrean las chiperas. (ai)tyvyro: sacudir, quitar el polvo;
(ai) typykopy, corrent.: ahorrar (= ca del amor de Dios.
(o)tymyi: reson:Jr, hacer estruendo C<r ejetyvyrkena: sacdete, anmate.
amono ', amboheta, ambochovi, tyryru : 1 vejiga . tyvyta: ceja, pelo de la ceja.
mo de timbal.
tymba , ose.: animal. Se adjunta a va- aongatu). tyryru :2 orinal. tyvy ty: sepultura, cementerio.
rios nombres de animales como: typykua, ose.: hoyitos de las mejillas. tyryrukue: vejiga extirpada , fuera del ty'i, ose. (sin nasal): sudor, traspira-
che rymba I...'U re, ne r. gui. hymba typyraty: afrecho de mandioca (de l animal. cin; che ry 'i: sudo, transpiro;
jagua, etc.: mis cerdos, tus bueyes, se hacen el perera y el mbeju. (a)tyryry: arrastrarse. jogua ndohy 'i: el perro no suda:
sus perros, etc. (v. rymba). typyro: harina de maz, pirn. tys}>i, ose.: hilera, fila, lnea, ringlera: che ry'oikuemi: mis trabajitos:
(che)typa: estar sentados o recostados typy ti: dispositivo de palmas para ex- hysyikure en fila , en hilera. ndaha'i jagua ry 'i {= ndaha'i
muchos (personas o animales). primir mandioca. tyt)'i: latido. petjl su'u): no es una bicoca, no es
typa y ms usado hypa: sequedad ago- (ai)typy ty: enturbiar ( ambotyai). (a)tyt)'i : latir : otyryi hory: se estreme- de poca importancia.
taffilento. typy'a , ose.: estado de coagulacin, ce de (puro) gozo. ty'i : gancho, garabato, ganza.
typave'y y mejor hypave'yva: inagota cristalizacin, cogulo, hielo, solidi
blc, que no se puede consumir t<r ficacin; hypy 'a hina: est C('lagu-
do. lado (X espeso: hypy ').
(ai)typei: barrer ; taiporn nde typycha ty py'u : espesura (tyoy'aha); hypy':
pyahu taitypei che koty: prstame es, est espeso.
la escoba nueva para barrer mi cuar- t)'ra: 1 abogado; talismn (supersti
to. cin).
/

Letra U
.u, ra. z del verbo ha'u . re'u: comer, u pe guive: desde (aquel) entonces.
beber (menos agua, que tiene ver- upguivo, upguio: a ese lado.
bo propio). Ejemplos de "u" en upehagua (= upeor}: para es0.
composicin:
upehaguaite (= upearitnte): para
hi'upy: comestibles.
eso nicamente ( = pva rehehpe-
hi'upyr: comestibles para despus.
nte).
ka 'ovo 'u ha: herbboro.
pira'uha: ictifago (que se alimenta upi: despus; ha upi: y despus?:
de pescado o peces). upima, uperirma ipaha oapymi:
so 'o uha: carnvoro. y luego despus, por fin se hundi.
tuguy'uha: hematfago (que come upicha: as, de ese modo, de esa ma-
o chupa la sangre). nera (X kicha: as, de este modo,
yvy 'uha: gefago, etc. etc.); taupicha: amn, as sea.
tembi'u: comida. comestible, vveres. upeichagua: (uno) de esa clase, de ese
umi: esos (con sustantivo): umi mba'e- modo.
repy aipota: deseo esas mercancas. upeichaite: exactamente (como t di-
umcha javrO: en tales cricunstancias, ces, etc.).
en parecida coyuntura u ocasin. upeichaitkatu: y as exactamente.
umta: cierta comida Uamada "nio upeichaitko: ni ms ni menos; y cier-
envuelto". to, que es como dices.
umva: sos (sin sustantivo); um(va upicha je raka'e: as dicen que fue.
ndaipoti: sos no los quiero. upicharamo: si as es, si as fuera, co-
ue: herpes circinado. mo dicen.
upe =pe: ese, el; o sin traducir al espa- upeichava'e (= upeichav'ekue}: as
ol (con sustantivo). fue.
upa, upva: se (sin sustantivo). upichavo: de consiguiente, ''ergo"
upeaja: en el nterim, entretanto. (luego ...).
upcar: para eso. upe jave: mientras tanto, en eso, en el
u parehe: por esto, por eso{= upeh- nterim .
re(he}. upkotyo : hacia ese lado.
786 upmar.un~uvyru

upmaramo: y entonces, y en ese pun- tU avei: tengo miasis y tambin ni-


to la cosa. gua o pique.
uppe (= ppe): ah, all. ure: eructo ftido o cido, debido a/
mala digestin ; (che) ure: eructar;
upramo: en aquel tiempo, entonces,
a la sazn, aquella vez. che mo 'ur kure ro 'o: me hace Letra V
upramo guara: para aquel entonces, eructar la carne de cerdo.
para aquella, p. esa ocasin. uru: gallina silvestre. A las gallinas de
uperire: despus (de eso), ulteriormen- Espaa la llamaron los indios uru- Con esta letra ("v' ' corta) indicamos jepe; iportimbajepva: perfcct sinm
te, luego de eso. guasu, de donde el actual ryguasu. un sonido tpico guaran, que el es- (es uno que posee todo lo bueno) .
upr {= upramo): entonces. urugua (M.): caracol de mar (X cara- paol no suele distinguir bien, con- Ntese que va en los cuatro casos
uprupi: por ah, por esos pagos; a.i- col de tierra: jatyta, M.). fundindolo con el sonido de la anteriores es tono).
kuaase (= eikuaauka chve) mba'- urugua'y: ro de caracoles (< Uru- "b" larga. La "v" corta (uve) suena (a)va:s trasladarse, mudarse de casa;
pa ojehu u.: quisiera saber, (notif guay?). como "v" balear y francesa o "w" retirarse, quitarse, (para dar paso)
camelo), qu pasa por esos pagos. urukure'a: lechuza, mochuelo. alemana; es labiodental, sonora y (< jeva: mudanza);rovdta Paragua;-
upva {= upa): eso (sin sustantivo). urumbe: tuna, nopal, chumbera. continua. La "b" alta en guaran pe: nos trasladaremos a Asuncin;
upvagui ( va = a): por eso, por lo urunde' y: rbol de buena madera. Hay y tup slo se pronuncia y escribe evami gui: qutese , qutate de ah;
cual. varias especies. en el grupo ''mb". ha'etku yvga y11jpe ovva ahen-
upvaguirire ( eva = ea): despus de urupe1 (y ms frecuente yrup): ceda- va,1 relativo: "que, el que, la que, lo du javr ande purahi (E. Bobadi-
eso, y despus. zo, criba. que", siempre pospuesto aJ verbo Jla): al or nuestras canciones me
upvarehe ( = upare): por eso, por esa urupe: 2 hongo. Hay varias especies. expreso o tcito ; kuatia aiporva. parece como si el Cielo se trasladase
razn o causa(::: upevaitrente). urusu: una planta, son mltiples sus na ne mLa'i: el libro que uso no es a la tierra.
upvo: en eso, en ese momento, en especies. tuyo; yva ja'va: la fruta que come- Ntese que el transitivo "trasladar
ese entonces, al propio tiempo. urutu (= guaimingue): urutau, pjaro mos; pohii ndojeporuvimava: me- o hacer trasladar" es ( a)rova - am-
upe vo;e: acto continuo, y luego, mejor cantor que el korochire dicina que ya no se emplea, intil. bova no se dice, es inusitado.
(y) enseguida. usu, rusu, sufijo con significado de
va, 2 sufijo de pasado para una accin (a)va: 6 desafinar, no acertar la melo-
upy (partic. pas. de u: comer): comi- grande. Yvytyrusu: montafia gran-
repetida ; okyjave ndohiva mbo'e- da , pasarse de un tono a otro; re-
da, cosa de comer, comestible (v. de, cordillera.
hpe: cuando llova no iba (no sola va, reva: desafinas, desentonas.
hi.'upy). 6va (M.) : muslo (tumby: cadera).
uva (M.): uva (pa"al'a, en guaran ir) a clase: ka'aru rohmiva (=ro- vai: 1 feo, nocivo, perjudicial; il cito,
upyni: para comerse o ser comido.
actual hispanizado). hvam.i, rohmi) para rembeype: inservible, intil; ho11a 11ail>a ammc
ra: 1) mariposa nocturna, grande, ne-
de tarde, por las tardes bamos iaranduve hova poral'f.J.!ui: los de
gra; 2) miasis cutnea, tumor cau- uvakangue: fmur.
(solamos ir) a la playa. cara fea a veces son m;s in tcligcntcs
sado por las larvas de una mosca.- uvei: ms bien ("potius" lat.), sin em-
La mariposa es inocente en ese pro- bargo, pero {katu}. va, 3 con frecuencia es expletivo, o que los otros; ivai: no csl: perPliti
ceso, a veces largo. Che ra, che. uvyru (<uva + ryru): calzoncillos. sea que no se traduce al espafiol; do; ndaivarl: se pcr111it c, no cst;
mamo rehomva: a dnde va mal.
usted? (dnde es que va?). vai: 2 malo, run (ana): s 111alo : / 1101,
va,4 sufijo superlativo precedido de iaa (de mala entr;u\a ).
788 vai-(che)va
(che)v-viru 789
vai: 3 algo, bastante; haku vai gueteri: vami (= mi = va = miva tonos), su-
an estaba algo caliente o tibio. fijos de pasado, ahvami: sola noemovi: no se ladea, no se tuer- lampaguear; osunu, overo; truena,
vaicha, partcula que expresa la apa- ir; he'(vami hicha: como acostum- / ce { = noemondyiri, ndokyhyji: y relampaguea.
riencia de una cosa o el parecer so- no teme, no se acobarda). vereko (por rereko) en porialwvereko:
braba expresarse, corno sola decir.
bre la misma; okj ta v. chve: me l3.re'a: apetito; akaro che vare 'pe: (che)va: 2 estar torcido, contrahecho misericordia, compasin.
parece que va a IJover, vaichaitnte como con apetito. (sav: bizco). vete, sufijo de superlativo; mburovi-
opyta: segn todas las apariencias (che)varea'a: tener hambre, ham brina, ve, 1 sufijo de comparativo: ms; ipu- chavete: superior comando.
se queda; ahecha v. chve: me pare- hambruna(= che embyahy i}. Kuve: ms largo ; iporve: es mejor; (a)veve: volar ; ir en avin, ir por el
ce verlo; ndohoiti chne vaicha {a)vata (= ata): faltar, no haber ; mi- es ms docto que yo: iaranduve aire.
ndve piko: te parece, de veras cht, ra 'ymi ovara (oata vulgar): chehegui veveha: avin, ae roplano (= pepoa-
2 t}.
que no se ir?; ndve vaicha piko falta poco ; ndovati mba'eve (= ve, sufijo como adverbio de cantidad
ojepoyro : al parecer te IJama (con ndaipri oi yva): no falta nada. (De aipotave: quiero ms ; ndaiporivi-, vevi {mejor que vev}'i; vevi es usado
la mano) no es eso? uso actual y antiguo, A. y M.). ma: no hay ms, ya no hay ms; por Anchieta y Montoya, E. R. Fer-
vaikue: mal, maldad; v. pe aiko: ando vatopuku: sotana ; pa'i vatb moro time nae'sevima: ya no quiero hablar nndez y otros): liviano, ligero,
mal, me van mal las cosas (= vai- oemonde: el padre va de s. blanca. ms. tolerable, fofo, esponjoso o poroso:
hpeaiko). (a)vava: oscilar, tambalear{se), vacilar, 3
ve, sufijo de negacin con adverbios haku v. : tibio; ivevuireiete: est
vaivai: medianamente, no muy bien, trastrabillar. y pronombres; de mamo (dnde), apenas tibio; ivevuive che rape:
poco ms o menos; oe' vaivai (vayva, errneo por ovayva: boca arri- mamove: (en ningn donde) en nin- son ms placenteros mis caminos
avae'eme: habla medianamente en ba). guna parte; de ava (quin), avave: mi vida. '
guaran (= jopara); !likuaa v.: lo va'ekue, sufijo de pasado; o ha o va'- nadie (ningn alguien). ve' por me' en aikuave': ofrend:tr_
s a medias. ekue: hay y hubo (= oi ha o ra- ve,4 expletivo, idiomtico que no se {a)vichea: dar un vistazo; averiguar,
vka, en la frase 'jaha vka ": jugue- ka'e). traduce al espaol; jepiveguiclza indagar ; aha avichea che rymba
mos a medias (pe amono' va'e- va' era, sufijo de futuro; oi ha oi va'e- {= , jepiguicha): como siempre, gui: voy a dar un vistazo al gana-
kue aomboja'ta hese: nos divi- ra: hay y habr o ha de haber. vy a y maveguare { = ymaguare): fe- do.
diremos lo ganado). va'eni mo'a, sufijo de futuro fallado; licidad de antao; mokoive: los dos viJ1a: pero {Mon toya usa via, mas no
vaka, hisp. : vaca; 11. nvia, hisp.: vaca noiri, ofva'er moa katu: no hay (X moki: dos). se corresponde bien al "pero" cas-
en celos. pero haba de haber (haba de ha 5 tellano. El uso de via, pues, no
ve, con significado de repeticin; a-
vakachi = avakachi: anans. ber habido). rovpe ohechauka: con insistentes es aconsejable ni necesario ;Jara el
vakarne, neo!.: toro (lit. macho de la va'erangue: en vez de; hetaitko oko ladridos lo demuestra. que piensa en guaran ) (v. pero).
vaca). va'erangue py'aguapy p ora, io- 6 viae: quien sabe ( = herungua).
ve, con numerales se traduce por
vakarati: cuerno o asta de vacuno (X rairosetva: muchos son los (que (a)vira: repetir el plato, la comida (X
akarati en amoakarati: adulterar). los, las, - mokoi: dos; mokive:
son) pendencieros en vez de ser pa- che vare'a: tengo apetito , tengo
los dos.
vakapi: piel de vaca o de buey, cuero cficos y asentados. hambre).
taurino o vacuno. veguara, por peguard en los pronom- virai: pelado, rojizo.
(che)va: 1 estar inclinado, ladeado, ar-
vakapipopo : balompi,pelota de cuero. bres; oreveguar: para nosot ros. viru, hisp. (virutas): billetes de banc(;
queado, combado; iva hna yvat-
vakara'y: ternero, ternerito, becerro, vera: brillo, resplandor, fulgor (= dinero; upante jepe, he'i virupon
gotyo: se inclina al Norte; che va mimbi).
vaquilla. = aemov: me ladeo, me inclino; . ha: con esto basta al presente,dic
(a)vera: lucir, resplandecer, brillar: re el que toma dinero prestado.
vy-vy'a':9 791
790 viruo-vuei

ta: dentro de poco ir, luego ir, vy} sufijo de disminucin o atenua- vyvy: cosido (= mbovyvy pyre X ijy-
viruo, viruro, virurga: banco (casa de
Juego voy, en seguida. / cin; apukavy: sonrer (menos que py: cocido).
dinero).
vokike: pronto, a no tardar (v. e1 apuka: rer); hasyvy chve: me due vy'a: bienestar, alegra, gusto, felici
(a)viv, lsp.: cohabitar, estar aman-
anterior). le un poco ; jumvy: entornado, cidad; vy'ahpe, vy'appe: con gus-
cebado.
volu: mirn, curioso, entrometido. semiabierto; hevy: algo sabroso; to, encantado (= t~ryppe, toryp
vo: 1 abertura, rendija, grieta, resqui- he'emby: algo salado; pytangy: se
(o)vopyre: trozo, pedazo ; havb o. : pe); v. hypyva: slido bienestar;
cio, resquebrajadura. mirrojo, color rosa. Como se ve, vy v. paha, v. pave, v. mayma: la dicha
un trozo de jabn(= h aky!Ji).
(a)vo:2 partirse, dividirse, hendirse, ra- por la fontica cambia en mby, ngy completa, perfecta felicidad; mam-
vra, suftjo, como yvra: marinero
jarse. ogy. pa henda: dnde est?
(v. pra).
-vo, 3 sufijo temporal: al (con infmiti- (che)vyl = cheguy, usado como im-
vore: 1 pedazo, trozo, tajada, rebanada (a)vy'a: estar contento, gozar, estar
vo ), o traducindolo por el gerun- personal ; iguyramo ndve: si tienes
rodaja, racin, tira, parte, fraccin ; bien, hallarse bien, ser feliz; avy'a
dio castellano; osevo: al salir; ojapo- tiempo, si puedes. .
sanda v.: tajada de sanda; mbuja- syry: me encuentro (me hallo) re
potvo: querindoOo hacer) (v.
pe v.: rebanada de pan. (a)vyrea : tontear hacer el burro. (No quetebin.
kuvo). vore :2 huella; kyse v., pyvore: seal de confundir con (a)vira: repetir el pla- vy'aha (vy'ahare): sitio donde se es
-vo,4 sufijo final = hagua: opytne la cuchillada, seal del pie, pisada. to, y (che) vare'a: tener apetito).
nde rerohoryvo: se quedar para (se fue) feliz (sinnimo de vy'arai
vori vorivori: albndigas de maz. vtro: tonto, necio, sonso; nde vyro
felicitarte (para complacerte). ty).
vosa, hisp.. bolsa; karai vosa: to alfor- hgui ani nde vyroseve: no quieras
-Vo:s rgimen especial de algunos ver- vy'araity: paraso, edn, jauja (lit. nido
ja, pordiosero; tipo popular; che ser ms tonto de lo que eres (v. ta-
bos, por ej.: ajepokuaa ambopvo kuru v. : tengo rofa. de dicha).
vy ); ko v. che mitvpe aroguatva
mbaraka: estoy acostumbrado ato- vove, conjuncin temporal: tan luego che apre: esa necedad que cuando vy'ave'y: desconsuelo, desesperacin,
car la guitarra; ndaikati oiyvo: no como, luego que, tan pronto co- malestar , dicha perdida , infortunio.
nio llevaba a mis espaldas; vyro
puede dejar de existir; nda che py 'i mo; ha 'e ose vove, che aike: lo mis- a;u: es tonto de remate (lit. madu- vy'a'y: desazn, inquietud, malestar:
akiririvo: no me sufre el corazn mo fue salir l, que entrar yo; a- ro) vy'a y ndopoz'ri chugui: el males-
callar; ndohupytji ohasvo: no con- mano vove: inmediatamente des- vyte: an, todava(= ko'y te). tar no le deja, no le abandona (v. el
sigui pasar. pus de la muerte (de morir noso- vyteri, por gueteri: an no, todava no. anterior).
voi : pronto, temprano, luego, claro, tros).
por supuesto, si. VOVO (M.): puente(= yry V. =Y M.).
voja, mboja (M.): sbdito, vasallo, sier- (a)vu: 1 estar hinchado, inflado ; ajuhu
vo ; siervo de Dios: Tupa voja (her- jagua re'ongue ovupa hina: encon-
mano lego) (M., A.). religiosa, mon- tr un perro muerte todo hinchado.
ja, hermana. (a)vu :2 fermentar , empezar a corrom-
voki, vokinte: luego, dentro de po- perse, oler mal.
co, de repente; roe'e roina hese ha (a)vu:' engrerse pavonearse, impa-
vokinte oguahe ovo: estbamos cientarse; revu jeyma reina kurum:
hablando de l y de repente se pre- de nuevo te sulfuras como sapo.
sent (lit. llega viniendo); vokinte vuei, y mejor uvei (ha'e): feliz l, di
eju: ven sin tardanza; vokinte ah- choso l; nde uvei: t ms bien.
Letra Y
Con la ye o y griega indcase el sonido yga: canoa, lancha, barco, nave, cara-
ms tpico y difcil del guaran, bela.
la "y" gutural o sexta vocal. Vase ygakuita: bote a remo.
en la gramtica una descripcin ygra (A) = yga: canoa, lancha, bote.
aproximada de este fonema. Como ygarape: ruta ; canal, viaje en bote.
las otras cinco vocales (a, e, i, o, u) ygarata: embarcacin, navo; carabela.
puede ser nasal resultando la "y" ygarata aovusu: velamen, velero, bar-
guturonasal (narigal, como deca co de vela, bergantn.
Montoya). ygarati: mstil, proa.
y: agua, ro, lago, laguna; y Paraguay: ygaraopyta: popa.
el ro Paraguay; ytaku : agua calien- ygarupa: puerto; astillero.
te; y ro'ys/i porO: agua fresquita; y ygarosu: trasatlntico, buque grande
repe: con agua pura ; ha'use nde (A.).
ymi: un vaso o un trago de agua, ygarusumboka: crucero, acorazado { =
por favor ; nday'usi: no quiero be- ygam boka).
ber agua; ahayre, aha ype: voy ygary: cedro.
por agua, voy al ro; oho yre: ygati: proa.
viaja por ro, por mar; pira os rcr ygu: alga, musgo, liquen, moho.
mo ygui opytupa: el pez si sale del -ygua, 1 sufijo de patronmicos; luquey-
agua, muere; jaha katu ype: vamos gua, sanhuangua: luqueo, smjua-
a bafarnos ( = vamos a abrebar al nino. Nota: ygua se aplica a perso-
caballo); (a)iko )pe, lavar la ropa. nas, pegua a animales y a cosas.
Despus de i, y o consonante se
ye (por hye): diarrea; ani re'u yva usa gua en vez de y_gua: paraguari-
aky, nemboyne: no comas fruta
gua: de Paraguari (v.g.u3 ).
verde, que te causar diarrea; ten-
ygua: 2 recipiente de agua para las ga-
go d.: che ye, y ms frecuentemen-
llinas, etc., abrevadero, aguada, be
te: cherye,
bedero;,eitykua pe ryguasu ygupe
(o)yga: rezumar, perder agua, trasudar ymi: pon agua en el bebedero de
(= ho') (X ygua: bebedero). las gallinas.
794 v'gua-ypa'
ypegua-ysau /'1 ',
ygua: 3 bebida, te, infusin. yke': ladeado.
ygue: 1 marlo, (raspa; avati y. : m. de (che)yke'a : estar ladeado, inclinado a ypegua: del agua, acutico. yrei: 2 casi todo agua ; a~u:ul o , ,,.,t ,,.
maz). un lado; ijyke'&: est Jadeado). ypeguaho: estero. kue hi'yreva: vino aguado.
ygue: 2 mango, cabo, puo, astil , asi ykua: pozo, fuente, cisterna, hoyo ypeguare: del agua (que fue). yrembe'y: orilla, del ro, dl:l 111:u
dero (pyhyha). con agua. ypekua: sitio abundante en patos. yrembe'ygua: de la ribera, rihe,,.,,.,
ykua sati: fuente clara', liinpia: ypi: enjuto, seco; ijy va ypi: tiene el yrembyre: resto de agua, agua sol11 :u
ygue: 3 lnguido, flojo , decaido; che
ykuavu ( = yvu}: manantial de agua vi- brazo seco; yvyra y. =yvyra piru: te.
ygue (rei): ando desalentado, ali
va, pozo, vena de agua. madero seco; (< amboypi: secar, yresati, yresak: agua clara. a:ua r ois
cado.
yma: antes, hace tiempo, en lo anti extenuar)i ijypi hna: est seco. talina.
(o)ygue4 = tapere: cabaa, ,hogarcito. yporu (M.): diluvio. yrevichua: ensenada, entrada, h:1ha .
guo; y ma ndorohechavi: hacfa ,
yguy: 1 debajo del agua; oapymi ha tiempo que no te vea (= ymave). ypy: 1 cercana, lado, cabe, linde; pa'i yr, (M. amoyr: odiar, despreciar):
yguype opyta ygamsukue Titani c ymaguare: lo de antes, lo de hace ypype:. al lado del sacerdote; isy odio desprecio; ms usado Til'ru,.o:
eha: se hundi y fue a pique el (mucho) tiempo. ypype oguapy imemby mit/Jkua eroy 'rme oiko: es despreciado. ~e
Titnic (que se llam). ymma : ya hace tiempo;ymma nde- mi: al lado de la madre est sentada le tiene en nada.
(a)yguy: 2 ahogarse. rejechi: cunto tiempo sin dejarte su hijita. yrupa (donde se recoge el agua) : lagu-
(a)yjara = (a)jara y.: sacar agua. ver! ypy :2 principio, origen; ypy guive: na (ypa}.
yjaryi: especie de perdiz; nereida o ymaraka'e: antiguamente, en otros desde el principio; Ka'aru ypy: al yrupe: victoria regia.
ninfa de las aguas. tiempos, en tiempos de maricasta comenzar la tarde. yrupe: cedazo, criba.
a. ypygua: ensenada, baha (concavidad rrupi: por mar o ro, en barco.
yjere: remanso, baha , ensenada.
ymono'ombyre: balsa, estanque, taja del agua). yrupi guataha: nave~nte, turista en
yjoapy ( = y apeno}: ola, onda; oapy- ypykura : antepasados, ascendientes.
mar. yate.
mi y guype: se hundi bajo las olas. ypykuerareti : solar de la raza.
ymono'ngue: estanque, pileta, agua (yr1 equivocado por ir: compaero).
ykarai: agua bendita; ykarozpe ojepe'a recogida por mano del hombre. (a)ypyki: bogar, remar (compara ai yrypy'a (= yhypy'a): hielo (lit. agua
{oembogue} angaipa michi: con a. ymono'oryru : depsito de agua. pyki: andar, caminar). coagulada).
b. se borra la falta pequea (el ynambu : perdiz, codorniz (o un pjaro ypype: cerca, junto a, cabe. yryvu: cuervo, zopilote. Hay varias
pecado venial). parecido a stos). Hay varias espe- ypyte : golfo, estrecho (agua interme- especies de yry.vu.
yke ( = popy M. ) : lado, costado, nan- cies. dia). ysaka: agua clara, cristalina, trauspa
eo; che ykpe: a mi lado; ijykpe: a yno' ongue: depsito natural de agua; ypytfi : l) oscuro; iypyt hna: est rente.
su lado. charco, bache. tenebroso, sin luz (= pyt}: 2) tu ysapu, neol.: arpa.
ykeregua: vecino(== ogaykegua}. yno': charco de agua(== yno'ongue). pido, espeso (como selva...); umi tr.z ysapy: roco; y. poty (G. S.): roco
ykrehe : de lado, por el lado. ypa: lago, Jaguna;(che)ypa: acabrsele pe vai iypyta va'ekue, ha'e ohasa florido, flor de roco.
ykerehegua: el, lo del lado ; lateral, a uno el agua (comp. che ka'upa: vove, hesak por: los caminos os- ysapyresa: gota de roco (X ama rt'sa:
colateral. no tengo ms yerba, estoy agotado curos antes, se esclarecieron, luego gotas de lluvia).
yketeregua : vecino prxjmo, de pared de recursos). que l pas. ysapyrypy'a: escarcha (lit. roco coa-
en medio. ypa'u : isla (en el mar) (X upa'u: isla yrehqua: referente al agua, acutico. gulado), helada.
ykvo (= ykrehe): de lado, de costa o arboleda en campo raso) (M., A. vrei: 1 agua pura, agua natural, agua ysati: agua cristalina, fuente clara (lit.
do. v. isla). sola; yreipe japoromongarai: con agua transparente).
agua pura se bautiza, bautizamos. ysau: especie de hormi l~a.
796 ys-yvapo yvapovO-yvyapyte 797
yse: creciente del ro (= ysyrys~. ysy ytyapy: depsito de basura. mo y. gui, ejnte, ehecluuni: si de yvotyresay : nctar (lgrimas de flor).
ry ruru). ytyatS'Ja (ytyapy): depsito de basura. all vienes, acrcate y mira ... (G. S.) yvoty ropea: ptalos de flor.
yso: gusano(= taso), oruga. ytymbyatyha: basurero; barrendero; yvapov : rbol de frutitas amarillas, yvotyty: jardn, rosedal , huerto flori-
ysokamby: larva de (mosquito). ytymono'ha.. yvapur: rbol frutal, cuyos lindos do.
ysoindy: lucirnaga (gusano de luz). ytyroviro: capa de hojarasca debajo de frutos como cerezas se arraciman yvotytyjra (= yvotyrerekua): jardi
ysope: sanguijuela. los rboles. en el tronco y ramas gruesas. nero.
ysotatur.i : larva de vello urticante. ytyryru: tacho o tarro de la basura. yvapyu : fruta blanda. yvu: manantial, fuente; chisguete de
ysy: goma, resina, caucho. rva: 1 mango, tronco, cabo, mstil yvara'yingue: semilla de fruta. agua.
ysypo: bejuco, enredadera (liana), (M. y A.). yvaropyta: pednculo de la fruta. (che)yvu: brotar; hiyvu, ijyvu; brota.
planta sarmentosa, que sirve de rva: 1 urdimbre (hilos largos). yvarovyki: hollejo o fibra de de la fru- yvuyvu: varios manantiales, fuentes en
cuerda. Hay varias especies medici- Y"va: 3 gua, director, delantero; e- ta. abundancia, brota a borbotones.
nales de inters para el botnico. mbo'eyva: el que dirige el rezo. yvate : alto, elevado, arriba; of yvate: yvy: 1 tierra, la tierra ; mundo;koy. ri
ysyry: corriente de agua, corriente, yva: fruta, fruto (X hi'a, ndahi'i: da est arriba (en la azotea). (= ko yvy apre): en este mundo.
ro, torrente. fruto, no da fruto; A. y M.): yva yvatgotyo: hacia arriba (= yvatvo). yvy: 2 arcilla (para hacer cntaros).
ysyryha: zanja, cauce, lveo. he': fruta dUlce. yvatyar : frua sazonada, madura ( = yvy: 3 tierra., solar, lote; piso; yvype
ysyrykva: lveo, madre del ro, yvaaky: fruta verde (X aey: mojado). aju). che reity: me ech por tierra;yvjpe
cauce (= ysyryha}. yvaare: fruta tarda, invernal. yva'y ( = yvary ): jugo de fruta; vino. ho'a: se cay al suelo.
yta : 1 origen, procedencia. yvga (= yva): cielo (de tos bienaven yvi 1 fllamento, fibra, hebra (< tyvi, yvyakua: punta de tierra, cabo, penn
yta:Z puntal, rodrign. turados), la gloria, la vida eterna. hyvi; ohyvi yvytu: parte el Viento). sula.
yta: 3 jefe, cabeza; gua. delantero yvagapy: firmamento, universo, cielo yvi: 2 derecho, recto;avayvi indivi- yvyakyt.a: terrn , bodoque.
( = yva). sidrico. duo recto. yvyapasus: tierra de altibajos.
(che}yta: 4 saber nadar (X hayta: yo ivage: fruta primeriza (<yva + tage). yvra : planta textil de las bromelias. yvyape: 1 superficie de la tierra ( =
nado. yvahav: fruta podrida, pasada. yvo = hu 'y: flecha. yvy ri); ko yvy apegupe noemo-
ytaku: agua caliente. yvajaryi: protector de las frutas (es el yvoty : flor ; yvotyryaku: la fragancia viri. no le mueven las cosas terre-
ytakugua: caldero, olla para calentar duende teju jagua). de las flores (X poty: flor no sepa nas(= yvyarigua).
agua. yvaju (= yvatyar): fruto, fruta ma rada; tajy poty: lapacho en flor , yvyape: 2 costra, corteza del suelo.
ytakuvevi: agua tibia. dura. florido) ; yvoty apes: un manojo {a)yvyape' o: descortezar la tier;a, la-
ytangecha: espejo (mejor: itangecha, yvajurupy: pezn, rabillo de la fru ta. de flores; yvotjpe heropy: apoda- brar la tierra (= (a)yvyraviru).
itavera). yvaki: fruta que se cae, madura o se- das con (nombres de) flores (X he- (a)yvyapi: caerse en el suelo, en tierra.
yt: ncar, ostra, concha (it4, A). ca. ro: apodo). yvyapu'a:_globo terrqueo.
ytmbo: vapor (de agua); evaporacin. yvamohe'embyre: dulce de fruta (lit. yvotyja: flor abierta(= yvotyjera). yvyapyh(pe): (al) final de la tierta. el
ytororo: cascada, agua atronadora. fruta dulcificada). yvotykuru: capullo, pimpollo; doncel, cabo del mundo; yvyapyhapeve:
ytu: salto de agua, arrecife, bajo (A.). yvapira (= apekue, pirekue): peladura damisela, doncella. hasta el ltimo confn de la tierra.
yta: renacuajo. mondadura de fruta (X yva pire'o- yvotymi: ramillete, manojo de flores yvyapype: 1 cuesta abajo.
yty: 1 desbordamiento, creciente. pyre: fruta mondada, pelada). (M.)(= yvotyapes). yvyapype:2 lomada, alcor, collado.
yty: 1 basura , desperdicio, inmundicia, yvapo (A.): all, all, en tu casa (X yvotyftemQha: florera; florista. yvyapyra : confn de la tierra.
estircol, fiemo. kyvb: aqu, ac en mi casa); rejra- yvotyrenda: florera. yvyapyte: el centro de la tierra.
798 yvy ri-yvyra at yvyra hakua-yvytu 799

yvy ri : sobre la tierra, en este mundo. yvyku'i: arena (lit. tierra triturada). yvyra hakua : estaca (lit. palo con pun yvyray: tronco.
yvyatati: neblina. yvyku' ira'Yi: grano de arena. ta). yvyraygue: rollizo o cilindro de ma-
yvyati: tapia, pared. yvyku'itimbo (= yvytimbo}: polvare- yvyrajere : c arro, carreta. dera ; cabo o man.go de.madera.
yvyatiapoha: adobero, albail. da,'polvo. yvyrakamby : rbol de la leche. yvyraysy: savia, resina ; caucho de r
yvyatimbe: adobe o ladrillo crudo. yvyku'itindy : arenal. yvyra karapa: arco. bol (=rbol de la goma}.
yvyatmiri: (ladrillo de) adobe. yvyku'iti: arena (blanca, limpia). yvyrakua : cepo, crcel. yvyra'i: palito, cetro.
yvyativo : abertura de tapia. yvyku'itijepe: arena pura(== yvyku 'i- yvyraku'i : aserrn, serrn ( == kychi'f- yvyra'yva (= yvyray): tronco.
yvyaty : montn de tierra: colina, ce- timeme). ku'i). yvyre, yvjrehe: por tierra, por el sue-
rro, montaa. yvymarae'y: tierra sin mancha, sin (a)yvyrakyti: aserrar; cortar madera. lo.
yvyei: miel que hacen unas abejas ino mal, paraso (== yvymara'y, yvyxr yvyraky tiha: un coleptero o escara-
yvyrei : por tierra, a pie.
fensivas en tierra . tiete). bajo que taladra el rbol ; sierra.
yvymondoro : laboreo, barbecho. yvyrupigua: que viaja o va a pie, pea
yvyesakua : fosa, cavidad en el suelo. yvyra mta, hisp. por yvyra yva o
(a)yvymondoro : arar, roturar la tierra. yvyray: tronco. tn, viandante, caminante.
yvyesapyka: barra11qulla. yvyry: juntos, aparejados; ojoyvyry
yvygotyo : hacia la tierra, hacia abajo, (a)yvymboaruru: ablandar la tierra. yvyrambokua: barrena.
(a)yvymboja: aporcar, arrimar la tie yvyra andy : rbol del aceite, olivo omba'apo: tra bajan los dos juntos,
haca el sur. en comandita.
yvyguy: subsuelo (X subterrneo : yvy- rra a la planta. (= taruma).
(a)yvy mboja'o : hacer reparticin de la yvyraa': batea , lebrillo de madera , yvyryryi: terremoto. temblor de tierra.
guygua, yvyguyp egua).
tierra, lo tear, parcelar. artesa. (a)yvyso : apisonar el suelo.
yvyguykatui: centro de la tierra. yvype: llano, llanura; pampa { = yvy- yvyrae': plpito, tri buna. yvysoka: apisonador , maza, mazn.
(a)yvyhecha : mirar el suelo; guardar perusu, yvypepuku);yvy ppe opu' yvyraoki, yvyraroki: paJo santo yvysusi& : tremedal, pantan o, estero.
modestia de la vista : oyvyhecha ava- por affo: en el llano se da bien el (rbol de la cerca). yvysyi : tierra resbaladiza.
ti: el maz se inclina al suelo de pu- arroz (X umberei: gndara , tierra yvyrapa: arco para limpiar el algodn. yvytaso: "gusano blanco" (de una
ro maduro. baja, inculta). (a)yvyrapa : labrar madera . mariposa).
(a)yvyheka: rebuscar races o tubrcu- yvype: en tierra. yvyrapaje: rbol medicinal empleado yvyt esaypo: tierra o valle Je lgrimas
los. yvypra: hombre, ser humano, habi en Uagas y lceras. yvytimbo : polvareda.
yvyja: 1 una culebra de tierra inofensi- tante del planeta, " horno sapiens yvyrape: tabla, madero llano. yvyti: neblina, cerrazn.
va: culebriJla de las sepulturas. (X ypra: habitante del agua, mari yvyrapemby : cerco de palos. yvytory : tierra de alegra, la alegra de
yvyja :2 lmite. nero, marino); yvypra reko jejavy : yvyrapevy: tabla, yvyrape. la tierra.
yvyja :3 universo ; toda la tierra. es humano el errar, es p ropio del yvyrapoty : flor de rbol, rbol en fl or , yvytu : 1 viento, brisa oipeju pe y.:
yvyjra: due0 de la tierra. hombre ... (je == ja = re). a. florido. sopla el viento; Paraguarpe ane
yvyjara'y: tierra sin dueo, tierra de yvypy : centro , interior de la tierra. yvyrapuku : sauce llorn. ko'e yvytu ne ratvape: en P. so-
nadie ; y vy ija'rayva ndaipri: no yvyra: rbol , palo, madera. garrote , yvyrapyryr}i : trompo. p la un viento fuerte de maana;
hay tierra sin dueo. bastn ; tabln; tabla (yvyrdpe). yvyramla: rama de rbol, ramaje ; yvytma ojere: rol el viento (X
(a)yvykari : escarbar. araar la tierra, yvyra akambagua : garrote con porra gajo ; kuraverakii: gajo de clavelina. arapytu: aire);yvytu oipejuhgotyo
barbechar(== aikilrbi yvy ). {= yvyra akape). yvyrarapa: arco. ohva; va por donde le sopla el
yvykua: cueva, caverna, hoyo; hoya, yvyra akamby : horquilla, caJ;guaya. yvyraraso: gusano de las plantas y r- viento, es un vagabundo, no tiene
fosa ( tvvy), foso (yvykuapuku ). yvyra at: quebracho (lit. rbol duro). boles plan ni rumbo fijo; y. has ojayvy-
800 (che )yvytu-y'uhi

va: el gemido del viento aplanado yvyty: cerro, montaa , alcor, alto7..a-
(v. mboyvytu). no, monte.
(che)yvytu. 2 triunfar, andar prspero ; yvytyape: ladera de la montaa.
ijyvytma: triunfa, anda boyante.
(che)yvytu :3 aventajar, aventajarse;
nde yvytu cherehe: t me adelan-
yvytyrapy: cumbre del monte.
yvytyrusu: cordillera.
Letra Y
tas me superas; ijyvytu mombyry yvytyru': cumbre, cima de un cerro.
hese: le lleva delantera de mucho. yvytyvycyra (A.) : serrana, cordillera. -Y,1 sufijo de negacin contradictoria -ymora'e, sufijo de optativo ncgarv"
(che)yvytu :4 est formado; preparado, yvyt:ymba (M): haza, tierra de labranza. (o total y en redondo) de la voz an- ojal no; apytaymora'e: ojal:i '" '
versado ; ijyvytu ikoe avae'me: es (a)yvyungaguatvo: caminar con tien- terior que completa: y y: (no agua) me hu bicra quedado.
un fenmeno, lo bien preparado to. sequa ak y: sin cabeza; as y ha- yramo, por ahaniyramo: y sino, cu
que est en guaran; ijyvy tu tembi'u yvyu': tremedal sitio de barro o gua: para no salir; ita'yrayva: uno caso contrario, si no es as, si as
apre: es ducho en cocinar (v. po- lodo (<u', hu': blando). sin hijos: vyay: malestar. no fuera.
2
he). }: cero, nulidad, carencia, el no yrehe, yre, sufijo con significacin de
yvyvai: tierra maJa, intil .
yvytu hata: huracn, bguio, tomado, ser (X mba'eve: nada : mba'evey- "sin" ; che yrehe: sin m; pvayr<':
yvyvoju: fruta madura bajo tierra. gui: por nada, de nada). Nota- el
cicln , tifn , tormenta, tempestad sin eso.
(deshecha). yvyvorasa: puente. Padre Montoya usa ey por y simple. }'r =yramo: o si no, si no.
yvytungusu : cerrazn, tramontana, yvyvovo: terrapln, puente.
pampero (v. anterior). yvy'ambapykotyo: cuesta arriba (M.).
yvytu aro: viento huracanado. yvy'ambuku: barrancn (barranco ex-
yvytuemby: viento Sur (yvytu yvjr tenso) (M.).
guigua). yvy'anguy: el pie del barranco.
yvytupo' i: brisa, aura, cfiro blando. yvy'a: barranco, ladera, costa.
yvytupu': viento Norte. yvy'ajeupi: cuesta arriba.
yvytu rape: corriente de aire; eraha yvy'uha: gcfago, que come tierra.
pe mosyiha yvyturapre, tojepota yvyi: bajo (que no llega al suelo); yva
pya'e tata: lleva la plancha a la co- iyvyiva jahupity: alcanzzmos los
rriente para que prenda pronto el frutos bajos; yvyra yvyi: rbol
fuego. achaparrado; oveve y.: vuela bajo;
yvytu ro'y : viento Sur (lit. viento naiyyvyiri, ndahupitjliri: no est
fro) (no es) bajo y no lo alcanzo.
yvytu vai : viento furioso, desencade- y'u, raz del verbo beber-agua: hay'u
nado, borrascoso, huracanado, des- y'uhi: sed de agua; che y'uhi... ijy 'u-
tructor (v. yvytu hatli). hi: yo tengo sed... , l tiene sed.
--

Apndices del
Diccionario Guaran
J. BREVE NOTICIA SOBRE EL IDIOMA GUARANI
Il. RUDIMENTOS DE GRAMATI CA GUARANI.
III. LO PRINCIPAL DE LA FlORA Y FAUNA DEL PARAGUAY EN
IDIOMA GUARANI.
IV. NOMBRES PROPIOS DE SANTOS GUARANIZADOS POR EL
HABLA POPULAR.
V. NOMBRES DE PARENTESCOS USADOS ACTUALMENTE.
VI. LEXiCO ABREVIADO DE CCINA EN VERBOS Y SUSTANTIVOS.
807

l. Breve noticia sobre el idioma guaran

l. El Guaran , llamado pot los naturales avaiie', es idioma antiguo,


uno entre los muchsimos que se hablaban ya antes del descubrimiento de
Amrica. Su hermano el tup, que con el guaran fue en tiempo de la con-
quista "lngoa geraJ", es hoy lengua muerta. Lo hacen revivir los universitarios
del Brasil en gramticas, mtodo Ollendorf. En cambio el guaran es lengua
viva, usada en Corrientes y sobre todo en el Paraguay. El uso aunque no pare-
jo del castellano y guaran hace del Paraguay un pueblo bilinge. Casos idn-
ticos se repiten actualmente en la geografa lingstica. Catalua, Galicia, Vas-
conia son bilinges. Suiza es cuatrilinge, con cuatro idiomas oficiales. En Bo-
livia florecen tres lenguas independientes: espaol, kichua y aimra. Pero el
bilingismo del Paraguay es tpico. Sin ser oficial el guaran, es la lengua
pujante y exclusiva del pueblo.
2.- El guaran por otro lado perdura triunfante en el Paraguay. El mdi-
co, el sacerdote, el oficial del ejrcito, el comerciante, experimentan que el
guaran es el arma indispensable, el instrumento de primera necesidad. La
guerra del Chaco (1932-35) no se hubiera ganado sin los comandos en guara-
n. El guaran es el habla del c<xnpr<xniso y de la intimidad, del amor y del do-
lor. El paraguayo ha mamado el guaran. Con el guaran se acuesta y con el
guaran se levanta de maana. Por eso el guaran no morir, no puede morir.
3. - Cultivadores del guaran y del tup y libros publicados para su apren-
dizaje en Jos siglos XVII y XVIII los hubo a docenas. El venerable P. Jos de
Anchieta abre brecha con su Arte (gramtica) y drarnitas en tup ( 1595). Si-
gue el P. Araujo con su catecismo ( 16 18). En el guaran descuellan Figueira
y Restivo y ms que nadie un Montoya (Antonio Ruiz de), peruano ( 15R4-
1651). Honda admiracin produce el hojear las pginas de aquellos viejos mi-
sioneros. Pasma el ver y palpar el inmenso tesoro lingstico reunido en el
catecismo bilinge y en los dos abultados volmenes: Vocabulario y Tesoro
del P. Ruiz, como llamaban a Montoya.
4 .- Las gramticas de Jos autores citados (salvo la de Restivo, ms bien
difuso), son muy elementales, de poco jugo y sustancia, calcadas en las gram-
ticas latinas de entonces.
Es cierto que no todo el lengul!je de Montoya es actualmente aprovecha-
ble. Mucho material lingstico y fraseolgico es anticuado, apenas descifra-
ble para el paraguayo del siglo veinte.
808
809
5.- Una obra benemrita de la filologa sera la del que lograse depurar
el Montoya anticuado y nos lo pusiera remozado en las vidrieras de las libre- 3) Colocacin del adjetivo.- El adjetivo calificativo (sin verbo) se coloca
ras. Dejando a un lado lo extico e inservible, se tendran que extraer todas como en castellano: yvoty morot: flor blanca.- El adjetivo predicativo de
las frases y giros actualmente en uso, o al menos fcilmente inteligibles y tercera persona va precedido de "i"; k o ga iporii: esta casa es linda; ipuku
por ende utilizables. pe kario'y: es alto ese joven; /coa ga naipori: estas casas no son lindas. El
6.- Esta depuracin y vuelta a la vida de un gran caudal de dicciones plural y singular de los adjetivos son iguales.
e idiotismos, tendra que ir acompaada y completada por una bsqueda
sagaz y empeosa de palabras y giros del guaran de la era nuclear, lenguaje 4) Numerales.- Son pocos los de abolengo guaran: pete, moki, mbo-
genuino e incontaminado, cual es el que sale de la boca de las viejecitas des- hl1py, irundy (uno, dos, tres, cuatro). Heta, mbovy: muchos, pocos. Los
dentadas del tiempo de Lpez, y campesinos, paraguayos a macha martillo y numerales que faltan, pueden suplirse por otros formados analgicamente.
chapados a la antigua, que nunca o raras veces han hablado una palabra en el
karaie'e o castellano, aunque s e l jopar o entreverado tan comn en las cu S) Caractersticas personales de los verbos.- En el Diccionario unos ver-
dades. bos llevan (a), otros {ai) y los restantes (che) antes de su letra inicial. Son las
7.- De lo antiguo escrito, utilizable , y de lo actual hablado, corriente (o caractersticas personales de Jos tres grupos principales de verbos: areales, ai-
recndito y medio o lvidado), se podra formar el verdadero '' tesoro" en el reales (o iantes) y chendales. El paradigma de todas las caractersticas es el
sentido de recipiente o nfora de precioso contenido lingstico. All iran siguiente:
a libar las exquisiteces del idioma, el pblico culto y ms an los selectos que a, i, che - re, ri, nde - o, i, i: yo, t, l.
se sintiesen con vocacin al ministerio de la palabra y al no menos til de la ja, ji, ande - pe, pi, pende - o, i, i: nosotros, vo~tros, ellos.
pluma.
Quedan ro. ri, ore: para nosotros " restringido".
Estas caractersticas nos muestran que la conjugacin guaran es prefija
11. Rudimentos de gramtica guaranf dora. Diferencia radical, si comparamos el guaran con el latn, castellano y
deJ!IS lenguas indoeuropeas, cuyas conjugaciones son sufijadoras: am-o,
am-as, am-a, en griego: fil-, fil-is , ftl-i y en guaran a-hayhu, re-hayhu, o-
Con el fin de hacer ms provechosas las consultas de este Diccionario, se hayhu.
pondrn aqu los principios elementales ue la gramtica guaran. Simples indi-
Los pronombres personales son:
caciones, para cuya completa intel ige:t~ia, se tendr que acudir al texto de la
misma gramtica ampliada. - Comencemos por lo ms sencillo, la
Che, nde, ha'e, ande, ore, pee, ha'ekura: yo, t, l, nosotros (nosot10s,
restringido) vosotros, ellos.
1) Fonnacn del plural.- El plural del sustantivo se obtiene por medio
del sufijo kura, por ejemplo: mberu (mosca), mberukura. O por el contexto Tales pronombres quedan fuera de la conjugacin estrictamente dicha.
y sin nada se entiende ya que es plural.
6) Las tres c~es d~ conjugacin regular:.
2) Nocin de dependencia o caso genitivo.- El genitivo se obtiene por
la _mera inversin de Jos dos nombres castellanos, sin ninguna preposicin; a) Conjugacin de un Verbo A real.
y vaga rape: camino del cielo, ga jra: el amo de casa, che mba'e: cosa ma
(de m). (che) apuka (yo) ro
(nde) repuka (t) res
811
810
(l) re 8) Imperativo.- El imperativo afirmativo o el mandato se obtiene cam-
(ha'e) opuka
(nosotros) remos biando la segunda persona del indicativo repuka en epuka o sea re por e El
(ande) japuka
(nosotros) remos (restringido) imperativo negativo o prohibicin se expresa por ani. ms la segunda persona
(ore) ropuka
(vosotros) res del indicativo tal cual: ani repuka, no (te) ras.
(pee) pepuka
(ha'ekura) opuka (ellos) ren 9) Fonnacin del verbo.- El deseo o voluntad de hacer algo se expresa
por el sufijo se acentuado: aha (voy), ahase (quiero ir); ndoi (no viene),
b) Conjugacin de un Verbo /ante o AireaL ndousi: no quiere venir.
Con el prefijo tono mbo o mo convertimos el "hacer algo" en "hacerlo
aipota deseo hacer" a otro. Aguata, ast: camino, salgo. Arnboguata, amos: hago caminar,
reipota deseas hago salir. El sufijo u ka (agudo) viene a servir para lo mismo, por ej. : ahendu
oipota desea (oigo), ahendu-uka (hago or): contar, narrar.
jaipota (roipota} deseamos (deseamos restringido)
deseis 10) Rgimen de los verbos.- El rgimen de los verbos en guaran es muy
peipota delicado (como en cualquier lengua). Por esto en el Diccionario se indica el
oipota desean
rgimen. Ver y mirar, olvidarse y acordarse en castellano tienen el mismo r-
gimen dos a dos. Pero en guaran es muy distinto. l te ve, l te mira es: ha'e
e) Conjugacin de un Verbo Chendal nderecha, ha'e orna' nde rehe. Se acuerda de m, se olvida de m es: irna
miento(= mentira de m, ma) ndu ,a cherehe, hesari chehegui Gran falta es omitir la indicacin del rgimen
chejapu en un diccionario.
ndejapu mientes
ijapu miente ll) Modos o el uso de las proposiciones en guaran.- Esta materia no
andejapu mentimos est exenta de dificultad. Y es la ms interesante e instructiva de una lengua.
ore japu mentimos (restringido) Los modos latinos, los modos griegos hacen sudar a los estudiantes, pero los
pende japu ments adiestran y adentran en el idioma.
ha'ekura ijapu mienten Analizando nuestros pensamientos o afectos que expresamos por pala-
bras, halleremos proposiciones u oraciones de varias clases: finales, causales,
7) Tiempos del verbo temporales, concesivas, de relativo, etc. - Ahora bien el que las sepa manejar
debidamente, podr expresarse con precisin en todo momento. Y esa exac
apuk.mi apukva yo rea (imperfecto) titud y precisin en deslindar los conceptos, nos la ha de ense'lar la gramtica.
apuka vd'ekue yo re (perfecto) Y quin lo dijera? Intilmente se buscar un tratado de modos o sintaxis
apuk.ne = apuka va'erd = apuk.ta: yo reir (futuro) en general en las gramticas antiguas o modernas.

y as en los dems verbos.


111. Lo principal de la Flora y Fauna del Paraguay
en Idioma Guaran
(Extractado del vocabulario del Maestro Obelar
NOTA.- Los pronombres entre parntesis se pueden omitir. y con la clasificacin del mismo maestro).
----
813
812
rbol de la copaipa kupa'y
A.- FLOR A G U ARA N 1
mimosa (espinosa) jukeri
limoncito lima sutf
1.- DicotiledneM limn de Espaa limapuru '
vid, via parral
uva, uvas pa"al'a
a) Papaverceas.
malva blanca typycha moro ti
campanilla silvestre jetyrd malva silvestre typycha hU
batata, boniato (bu = bo) jety
tabaco petjl 2.- Monocotiledneas
pimiento, aj, chile ky yi
hierba mora arachichu a) Gramneas.
guayaba arasa caa de azcar takuare'e
sorgo de escobas typycha
b) Mirtceas. pachol pacholi
bananero pakova
Arboles silvestres notables por sus frutos: caa de bamb takura
gramilla, csped kapi'ipe
yvaviju, yvapurn, guavira, fiangapiry, guavirami. Este ltimo es de
fruto muy sabroso y aromtico. (cf. Miscelnea). Diversas pajas y pastos:

e) Caprifolceas.. jahape, kapi'i takuapi, kapi'ipororo, aguara rugui, piri, kapi'ikat


(aromtica).
trtago mba'ysyvo
mandioca mand'o cnusque takuarembo
orti~ pyno, pyno guasu b) Palmeras, etc.

d) J'aria. mbokaja (cocotero), pindo, karanda'y, jata'i


helecho amambi
culantro kurata tuna, nopal urumbe
cicuta kuraturr1 camalote aguape
meln merfJ alga, musgo ygu
sanda sanda
calabaza, zapallo andai
pepino kurapep e) varia . .
poroto, guisante kumanda
cebolla sevi
poroto de arbusto kumandayvyra'i
pia, anans avakachi
acacia chivto guasu
/

814 815

una planta textil karaguata B.- F A U N A G U A R A N 1


otra planta textil yvra
eufrasia o caf taperyva 1.- Mamferos
(una yerba medicinal) _tapekue
enredadera, trepadora guembepi mono ka'i
trepadora guembetaja mono grande karaja
murcilago mbopi
tigre ;aguare te
gato mbarakaja
3.- Acotiledneas. gato monts jaguarete'i
(mamfero carnicero) koatf
Hongos: urupe, urupety, uruper, itapotv, pombro repyno zorra grande aguara J(UaSU
zorra (tipo lobo) aguara
Arboles provechosos por su madera:
perro jagua (el jaguar)
unmde'y, urunde:yr, kurupa'y, tatajyva, tajy, peterevy, andu, karar- anguja
ratn
da'y guajayvi, hakaranda, laureliu, pa/osanto, guajakan, yvyrapytfi (de flor anJ(Uja guasu
rata
amarilla vistosa),yvope, yvyraro, /afane o /atar. angujatutu
ratoncito
Arboles gomosos o de caucho: liebre tapiti
conejo apere'a
guapo'y, kurupika'y, sapiranzy, amb(/'y.
carpincho kapi'iva
Arboles tintreos: comadreja myikur (re=ne)
kurupa'y, ysypoh, ka'ahovy, yryvuretyma, tatayva. vizcacha ani(Uja yvyguy, tukatuka
zorrino jaguane
erizo kui'i
tato, armadillo tatu, tatuh, tatupoju
4.- Mticelnea. perezoso, tardgrado kaguare
oso hormiguero a,
tamandu u m mi
Algunos rboles de frutos comestibles: caballo kavaju, tenda
guapo'y hlguera). inga, andypa, jatayva, guavira, guavirami, pakuri, mula, mulo mburika (<borrica)
arasa (guayaba), aratiku (chirimoya): mbokaja, pindo y jata'i (las tres son cerdo, chancho kure
palmeras de dtiles o coquitos)~ jakarati'a, tamma, apepu, yvapov, pervi, jabal, cerdo monts tajykatf, kureka aguv
yvaviju, yvapur, yvakurumbicha, angapiry, etc. Arbol del incienso: y11yra venado, ciervo guasu
paje. tapir mborevi
vaca, obeja, cabra vaka, ovecha, kavara
Mentas :
kavara ka'a, ka'ar, ka'akati; kaati es planta picante. De la exportacin
del ka 'ar habla el P. Techo. Por fin arary: rbol del carmn o pum..
/

816 817

2.- Aves chorlito chululu


pato ype
guila taguato pato overo chirivi
gaviln, carancho karakara pato real ype kutivi
cuervo yryvu ibis /cQ.ru
buitre de colores yryvuruvicha mil colores suruku'a
milano taguato'i gallineta de agua ahana, aguapeaso
buho grande akurut hornero; alonsito guyraju
gaviota atf pato pinguinoide mbigua
buhochico kavure'i
mochuelo suinda, lafOSui(Uyra
3.- Reptiles
lechuza urukure'
tordo urutu, choch
mirlo guyra tortuga /cQ.rumbe
urraca e,
aka' tengasu caimn, cocodrilo jakare
golondrina mbyju'i lagarto teju'i
zorzal cantor hava, korochire lagartija ambere
colibr, picaflor, pjaro mosca mainumby iguana teju guasu
chingolito chesyhasy serpiente mbi
especie de gorrin masakaragua'i serpiente de cascabel mbi chini
bienteveo pitogue serpiente boa kuriju
tucn tuk4, guyrapo vbora vetada, cenicienta akanina
guacamayo ara/cQ., gua 'a Vlbora de la cruz akkurusu, jarara
cotorra tu'f sapo kururu
viudita tu 'ichyryry rana ju'i
carpintero ypek salamandra, camalen tejutara
pavo monts mbytu, jaku
pavo del campo sara 4.- Peces
gallina ryguasu (< uruguasu)
perdiz ynambu dorado piraju
trtola, palomita pykasu, pykuipe, jeruti palometa grande paku
paloma torcaz pyku'i asalmonado pati
cigea tujuju especie de tiburn manguruj/i
garza kuarahy mimby, mbaguari manchado suruvi
garza real guyrat especie de pejerrey kovi
becasina jakavere tararira tareyi
gallineta de agua ypaka'a telescopio sapu (tesa puku)
\

818 8 19

especie de bagre karimbata piojo ky


pescadito chico piky garrapata jatevu
bagre mandi'i pique, nigua t
praila piri pulga tungusu
raya javevyi hormigalen kyvukyvu
anguila mbusu cienpis ambu 'a
zurub SUIU V
7.- Arcnidos
5.- Insectos
araa ffandu
escarabajo lembu, enma tarntula andu kavaju
lucano. barrenillo yvyra kytiha cangrejo, alacrn japeusa
cucuyo, lucirnaga mua cochinilla tatu '
gusano de luz ysoindy, mua tata, ysorata
cantrida bu"ito 8.- Anlidos
gorgojo liguaa lombriz de tierra
mantis religiosa ahatf, mboisy yvyja
langosta tuku lombriz sevo'i
hormiga tahyi sanguijuela y sope
grillo kyju gusano intestinal sevo'itati
polilla piravera tenia sevo'i solitaria
avispa kva otro parsito sevo 'i pyta
abeja eirana anquilostoma py sevo'i
abejn, avispn mamanga
tbano mbutu 9.- Moluscos
mariposa panambi
gusano, larva, oruga y so caracol jatyta
chincc (la) chicha ( tambejua) babosa, limazo y sope
cigarra akyr ostra, almeja yta

C.- PARTES DEL CUERPO HUMANO Y ANIMAL


6.- Dpteros
mosca, mosca brava mberu, mberu ar cuerpo tete
tbano mbutu cabeza ak
mosquito ati'u boca, hocico juru, jurupuku
mosquita eti (no pica) oreja nambi
jejn, polvorn mbarigui nariz apyngua, ti
-
820 821

lengua k mueca pyapy


ojo tesa, ose. taln pyta
ceja tyvyta cuerno, asta tat( ose.
prpado topepi, ose. ala pepo
pestaa topea, ose. cola tugui, ose.
frente SY)IO
quijada tay~. ose.
rodilla tenypya D.- NOMBRES REFERENTES A LA PLA.t~TA
rtula penarfl
corva tenypy 'nguy rbol yvyra
tendn de Aquiles pytas yerba ana, ka 'avo
labio tembe, ose. hortaliza ka'avo
hombro ati'y tronco yva, y, tete
nuca a t a raz del rbol yvyrarapo
espalda ape, atukupe (el detrs) rama del rbol yvyra rak!z
vientre tye, ose. (che rye) hoja del rbol yvyra rogue
pierna tetyma, ose. fruta, fruto yva, a
pecho pyti'a da fruto hi'a
cuello, pescuezo ajra
est maduro hi'aju(ma)
pie, pata py
fruto tierno yvaaky
pezua pysape
semilla tayi, ose.
dedo kua
semilla de maz avatirayi
dedo del pe pys
florece la guayaba arasa ipoty hna
ua del pie pysape
flor de guayaba arasapoty
ua de la mano pyape
te doy esta flor, esta rosa ame' ndve ko yvoty, ko rosa
diente 1 muela tai. ose. (cheri)
poty
garganta ahy'o
estmago py'a
IV . Hlmbres propios de Santos ~aranizado:. por el habta popultlr
trasero, ano tevi, sc.
excremento tekaka, tepoti, ose. (Todos con acento prosdico imal)
orn ty
cabello va Atanasia Tana, A tana, Ata Calixto Kalatu, Kalafto
pelo tague, ose. Antonio Toni Carlota Ka/o
pluma tague, ose. Beatriz Mbeti, Deatri Ceferino Sepe
barba, (pelo) tPndyva, ose. Benedicto Venedi Celedonio Se/e, Seli
brazo jyva Candelaria Kande Celestino Se/e
mano po Cantalicio f(ata/i, Kanta/i Carmen Kame
1

822 823

Concepcin Konche Laurean o Lalo


Constancia Kota Leocadia Leka, Loka Sinforiano Sin[o Toribia Tori
Leonardo Lna, Leona Teodosio, Tefilo Te'o, Te'o Valentina Vale
Cipriano S epi
Libcrato Live Tiburcio Tivu Venancio Vena
Clotilde K o ti
Cristo Kirito Liboria Livo
De la Cruz Laku Lenidas,Leonides Leoni, Loni
Demetrio Leme Lidia Lili NOTA.- Los nombres de mujer son en general los mismos masculinos
Dionisio Leoni Lucano Luchi precedidos de a (seora); la seflra Venancia: a Vena
Dolores Lolo Margarita Mangari
Doro te o Rote Mclitn Melei
Eduardo Rua Mercedes Merse
Eleu terio Le, Leu Miguel Mingel
Eligio Eli Natalio Nata
Epifanio Epi Natividad Na ti
Estanislao Tani Nicanor Kan o V.- Nombres de parentesco usados actualmente
Eulogio Ufo Nicols, Nicolasa Kola, fa K ola
Eustaquio
(Antiguamente era superabundante la nmina de parentesco)
Uta Octaviano Tavi
F::varisto Cho vari Pablo Che Pali
Patricio che ru, taita mi padre
Fortunato Fortu Pati, Lepati
taita su padre, el padre
Filomena Filo, Pio Patrocinio Pato
taita guasu abuelo
Francisca Chika Pedro, Pedrito Peru, Pe~ Peto
jaryi, machu abuela
Francisco Chiko Pe trona Tna, Peto
tovaja (che rovaja, hovaja) cuada (mi cuada, su cuada)
Fructuoso Forru Plcido Lachi
Prxedes imna ru su suegro
Fulgencio Puke Pake
Prisciliano Pichi imna sy su suegra
Gerardo K ira
temiarir, ose. nieto
Gervasio Kereva Ilermenegildo Mereki
Hilario Jla Prudencio Pule
Ismael Lima, Lime Purificacin Pu/i
lgnacia lna Salvador Chalo
Ignacio Lina, /na RogeJio Roheli Hermanos y hermanas
Isidoro Chiro Ruperto Lupe
Jernimo K ero Salustiano Salu che ryvy: mi hermano dice el mayor
Jess Hesu Secundino Seku che ryke'y: mi hermano dice el menor
Juliana Luli Silvano Chiva che kyvy: mi hermano (mayor o m~nor} dice la hermana
Julio Huli Silvestre Chive che reindy: mi hermana (mayor o menor} dice el hermano
Ladislao Lali Simona Chimi chekypy'y: mi hermana dice la mayor
Sinforiana Sinfla Ti moteo Chimo che ryke: mi hermana dice la menor
1

824 825

ha'e (i)tykeyra: es el hermano mayor ombichy. ohesy se tuesta, est tostado


ofYma
ha'e ( i)tyvyra:
ha'e (i)tykra:
ha'e (i)kypy y:
es el hermano menor
es la hermana mayor
es la hermana menor
} dice un tercero
amomimi, ambojy
ambopupu
opupma. omimima
ya est asado
hervir, cocinar, salcochar, frangollar
hacer hervir. cocer
ya hierve
NOTA.- Para distingt;' !3 hermana mayor de la menor, se dice: ambochy~~. ahesy frer , asar
ambojepota pegar fuego
dice el varn ahesy tanimbu guype asar a1 rescoldo
che reindy michfvva: mi hermana menor
dice el varn amoka' tatakupe asar al horno
che reindy 'tuvichavva: mi hermana mayor ahesy tatapyime, apyme asar a la brasa, en la sartn
Y para expresar los intermedios: tuvicha herr.dy, hendy guasu
dice el varn arde la llama, se levanta la.llama
che reindy mbytere: mi hermana mediana
che kyvy mbytere: mi hermano intermedio dice la nia

Lolita, che rovaja Remueiva Lolita, cuada ma, que haces ger
mborayhu; Rern va'ekue pytu'u minar el amor, t has trado el desean
B.- S U S T A N T 1 V O S
Che ~keypeguar4, Lolita. che so para mi hermano mayor, Lolita
rovaja. (E. R. Femndez). cuada ma.
avati mbichy, a. mimi, a. pororo maz tostado, m. hervido, m. rosetas
ryguasu ka' gallina asada
ppa chy~~. p. mimi, p. mbichy papas fritas, p. hervidas, p. asadas
VI. Lxico abreviado de cocina en verbos y sustantivos so'o ka', s. mimi, s. chy~~ carne asada (asado), c. hervida, frita
pira mbichy pescado asado
A.- VERBOS jety mbichy, avati m., sevi chyry~ batata tostada, maz t., cebolla frita
ryguasu rupi'a mimi, tupi'a chy~ry huevos pasados por agua, h. fritos
ajatapy, ambojepota (tata) hacer ful'go avatiky mbichy, a. mimi choclo asado o tostado, hervido
ojepotma ya est prendido, encendido (el fuego) manduvi maimbe man tostado
ok~ oki h'na se quema, hay incendio emopytangymi tatpe pe mbujape tusteme esta rebanada de pan
amuendy,amyendy prenderla luz, encender ka'a kaigue yerba quemada
ambojepota, ka'aguyre incendiar el bosque avati pororo, a. pich'nga rosetas (maz frito)
ahapy, ahovere quemar, chamuscar y roys, y taku, y mbopupupyre agua fra , a. caliente, a. hervida
{che rapy, che rovere me quema, me chamusca) kamby jygue, k. mbojypyre leche recin ordenada, l. calentada
ajapo tembi'u cocinar, hacer la comida so'oapu'a albndiga
ambojy cocinar, hervir, cocer flltakupe, tatapyime, tanimbu guype al horno, a la brasa, a1 rescoldo
amoka' asar tararendype a la llama
amaimbe, ahaimbc so'o tuja. =s. pfru tasajo = cecina
ambopiru, amopytangy (mbujape) tostar (secar) (pan) so'o joso (= sjo) carne pisada, triturada
amombichy, ambohesy tostar, asar ka 'ay he', ka'ay kamby mate dulce, mate con leche
/

826

C.- FRASES

Tatakupeambichy jety, andai, chipa, al horno asamos, batata, calabaza, chi


sopa paraguaya eh a pa, sopa p. (eha: la llamada)
Talllpyime ambichy so 'o a la llama asamos carne, hacemos el
asado.
Tat~rendype ahovere ryguasu hague- a la llama chamuscamos la gallina
opyre desplumada
Avati maimbe mbokaja reheve rehe'ae gracias al maz tostado con coquitos
nomani embyahyigui aipo o- no murieron de hambre muchos en
rair guaspe la guerra (del65)
Tataypy (machu) heta guive mbaipy con muchos cocineros ni los puches
jepe naharai de maz (polenta) salen bien

Para deleite de los gastronmicos he aqu una breve sntesis de comidas


paraguayas: chipa, spa paraguya, lkro, kaguyjy, sjo, typyraty del que
EDICIONES Y AR1E S.R.L.
se hacen: perera, mbeju y kavure; mbaipy (polenta), kumanda (porotos, ju
das) y por fm el pan paraguayo mandi'o (mandioca). Manuel Domnguez 951 el EE.UU.
Asuncin - Paraguay

S-ar putea să vă placă și